Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə və atributlarına dair məqalələrMÜNDƏRİCAT‣ Heydər Əliyev və müstəqil dövlətin milli-mənəvi dəyərlər sistemi ........................................................... 6‣ Bakıda Dövlət Bayrağı Meydanının təntənəli açılış mərasimi keçirilmişdir Azərbaycan Prezidenti İlhamƏliyev mərasimdə iştirak etmişdir ............................................................................................................ 12‣ Prezident İlham Əliyev Dövlət Bayrağı Muzeyinin açılışında iştirak etmişdir ....................................... 16‣ Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri, onların mahiyyət və tərbiyəvi əhəmiyyəti ...................... 17‣ Rus alimlərinin əsərlərində Azərbaycan numizmatikası (K. Fren və V. Tizenqauzenin əsərlərinə əsasən)21‣ Dövlət müstəqilliyinin bünövrəsi ............................................................................................................. 26‣ Azərbaycançılıq və Azərbaycanın dövlət rəmzləri ................................................................................... 32‣ Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri ........................................................................................... 34‣ Bayraq ...................................................................................................................................................... 38‣ Azərbaycanın dövlət bayrağının üzərindəki ay-ulduzun mənası nədir? .................................................. 38‣ Bayraq sevgisi .......................................................................................................................................... 40‣ Azərbaycan bayrağı – fəxrimiz, vüqarımız .............................................................................................. 42‣ Dalğalanan bayrağımız ............................................................................................................................. 46‣ “Bayraqdan uca rəmz yoxdur” ................................................................................................................. 48‣ Ən uca bayraq ........................................................................................................................................... 50‣ Azərbaycan dövləti yeni tarix yaradır ...................................................................................................... 53‣ Devid Çambers: “Fəxr edirəm ki, dünyada ən uca bayraq dirəyini məhz Bakıda tikmişəm” ................. 55‣ Dünyanın ən uca dövlət bayrağı ............................................................................................................... 57‣ Ən uca bayraq Azərbaycandadır............................................................................................................... 61‣ Bir Millət – Bir Bayraq! ........................................................................................................................... 63‣ Bayrağımın üç rəngi və möhtəşəmliyi ...................................................................................................... 65‣ Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz ................................................................................................. 68‣ Bayraq haqqı ............................................................................................................................................. 70‣ Bayraqları bayraq edən üstündəki qandır ................................................................................................. 73‣ Üçrəngli bayrağımızın keçdiyi yol ........................................................................................................... 75‣ Dünyanın ən uca Bayrağı Azərbaycandadır ............................................................................................. 77‣ Uç rəngli bayrağınla məsud yaşa... ........................................................................................................... 79‣ Suverenlik rəmzimiz ................................................................................................................................. 82‣ Milli qürur və fəxarət rəmzi ..................................................................................................................... 85‣ Ölkəmizin unudulmaz tarixi hadisəsi ....................................................................................................... 88‣ 9 noyabr Azərbaycan bayrağı günüdür ..................................................................................................... 91‣ Azərbaycançılığın və dövlətçiliyimizin əsas atributları: dövlət bayrağımız ............................................ 951

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────‣ Bayraq kimliyimiz, varlığımızdır! ............................................................................................................ 98‣ Hər rəng və simvol bir özəl məna daşıyır ............................................................................................... 100‣ Bayraq dövlətçiliyin varlığını ifadə edən mühüm amildir ...................................................................... 103‣ Milli qürur və fəxarət rəmzimiz.............................................................................................................. 105‣ Müstəqilliyimizin rəmzi ......................................................................................................................... 107‣ Üçrəngli bayrağımızın mənası ................................................................................................................ 110‣ Ən ali dəyərimiz ..................................................................................................................................... 113‣ Türkçülük, İslamçılıq və Müasirlik bayramı .......................................................................................... 115‣ Azərbaycan bayrağında Ay-ulduz .......................................................................................................... 118‣ Bayraq işığı ............................................................................................................................................. 121‣ Bayrağımız milli qürur mənbəyidir ........................................................................................................ 127‣ Üçrəngli, ay-ulduzlu bayrağım mənim ................................................................................................... 131‣ Dövlət Bayrağımızın elementləri və dövlətçilik mədəniyyətimizin yaş ayan izləri ............................... 137‣ История создания азербайджанского флага ....................................................................................... 140‣ Государственный флаг Азербайджанской Республики .................................................................... 143‣ Девид Чамберс: «Я горд тем, что построил самый высокий флаг в мире именно в Баку» ........... 148‣ State Flag Day ........................................................................................................................................ 150‣ Gerb ........................................................................................................................................................ 154‣ Qurtuluşun təməli Gəncədə qoyuldu ...................................................................................................... 154‣ Azərbaycan Respublikasının Gerbi ........................................................................................................ 156‣ Dövlət gerbimizi oxuya bilirikmi? ......................................................................................................... 158‣ Azərbaycançılığın və dövlətçiliyimizin əsas atributları - dövlət gerbimiz ............................................. 160‣ Gerbimiz və Azərbaycançılıq ideyası... .................................................................................................. 162‣ Gerbimizin əlamətləri Azərbaycan deməkdir ......................................................................................... 164‣ Символы в традиционной азербайджанской культуре ..................................................................... 167‣ Himn ...................................................................................................................................................... 170‣ Birliyə səsləyən himn ............................................................................................................................. 170‣ Azərbaycançılığın və dövlətçiliyimizin əsas atributu: dövlət himnimiz ................................................ 171‣ Azərbaycanın Dövlət Himni gənclərin vətənpərvərlik hisslərinə necə təsir edir? .................................. 174‣ Konstitusiya ............................................................................................................................................ 177‣ Azərbaycan konstitusiyalarında insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları ............................................... 177‣ Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası milli-mənəvi və bəşəri dəyərləri özündə birləşdirən alihüquqi sənəddir ...................................................................................................................................... 181‣ Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında insan hüquqlarının təsbiti ........................................... 187‣ Azərbaycan Konstitusiyasının müəllifi .................................................................................................. 191‣ Ümummilli lider müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyasının yaradıcısıdır .......................................... 194‣ Zamanla səsləşən Konstitusiya quruculuğu siyasəti ............................................................................... 1972

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────‣ Hüquq sisteminin fundamental təməli .................................................................................................... 202‣ 12 Noyabr Konstitusiya Günüdür ........................................................................................................... 208‣ Konstitusiya insanın əsas hüquq və azadlıqlarına ali hüquqi qüvvə verir, onun şərəf və ləyaqətinimüdafiə edir ............................................................................................................................................ 213‣ Azərbaycan Konstitusiyası insan hüquq və azadlıqlarının əsas təminatçısıdır....................................... 219‣ Əsas Qanunumuz dövlətin fəaliyyətini və cəmiyyətin həyatını yüksək səviyyədə tənzimləyənmükəmməl sənəddir................................................................................................................................ 226‣ Heydər Əliyevin müəllifi olduğu Konstitusiya hüquqi, demokratik və dünyəvi dövlətin inkişafının əsastəminatçısıdır .......................................................................................................................................... 229‣ Konstitusiya Azərbaycan Respublikasında qanunvericilik sisteminin əsasıdır ...................................... 235‣ Konstitusiyanın qəbul olunması Azərbaycanda yeni tarixi mərhələnin başlanğıcı idi .......................... 240‣ Konstitusiyanın və qanunların rəsmi şərh edilməsinə dair konstitusiya icraatının mahiyyəti vəxüsusiyyətləri .......................................................................................................................................... 242‣ Konstitusiya islahatları: Hüquqi dövlət quruculuğunun yeni mərhələsi ................................................ 245‣ Müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyası ................................................................................................ 251‣ Milli Konstitusiyamız ölkəmizin inkişafının əsas mənbəyidir ............................................................... 253‣ Heydər Əliyev Konstitusiyası dövlətimizin milli sərvətidir ümummilli lider bununla xalqımıza bitibtükənməzxəzinə ərməğan etdi ............................................................................................................... 257‣ Müstəqil Azərbaycan Respublikasının demokratik prinsiplər əsasında uzun müddət sabit yaşamasınıtəmin edə biləcək Əsas qanun ................................................................................................................ 259‣ Müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası genişmiqyaslı islahatların hüquqi bazasıdır ..... 265‣ Konstitusion prosesin inkişafının əsas mərhələləri ................................................................................ 268‣ Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbul olunmasından 16 il ötür .......................................... 271‣ Azərbaycan Konstitusiyası dövlətin və cəmiyyətin inkişafına xidmət edən əsas normativ hüquqisənəddir .................................................................................................................................................. 274‣ Qanunların aliliyinin qorunmasının təminatçısı ..................................................................................... 278‣ Dövlət hakimiyyətinin aliliyini təsbit edən hüquqi sənəd ...................................................................... 282‣ Demokratik dövlət quruculuğunun hüquqi bazası .................................................................................. 286‣ Mütərəqqi dəyərlərə söykənən Konstitusiya .......................................................................................... 288‣ Konstitusiya quruculuğunda dövlət maraqları... ..................................................................................... 290‣ Heydər Əliyev və müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyası ........................................ 292‣ Ümummilli liderin hüquqi baxışlarının Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında təzahürü ...... 295‣ Heydər Əliyev zəkasının məhsulu olan Azərbaycanın Konstitusiyası demokratik, hüquqi dövlətquruculuğunun təminatçısıdır ................................................................................................................. 305‣ Konstitusiya dövlətin hüquq sisteminin əsasını təşkil edir ..................................................................... 308‣ Kонституция — это документ, который должен развиваться вместе с обществом ...................... 314‣ На пути к правовому государству ....................................................................................................... 317‣ Фундамент юридической системы ..................................................................................................... 3203

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────‣ Правильный выбор ............................................................................................................................... 323‣ Фикрет САДЫХОВ, профессор Западного университета, политолог: «Основной закон — живойдокумент, обладающий прямой и высшей правовой силой» ........................................................... 329‣ Pul .......................................................................................................................................................... 330‣ 1918-1923-cü illərdə Azərbaycan pul dövriyyəsində işlədilmiş kağız pullar və qiymətli kağızlarhaqqında ................................................................................................................................................. 330‣ Azərbaycan cümhuriyyətinin dövlət realiyaları haqqında ...................................................................... 334‣ Yeni numizmatik tapıntılar ..................................................................................................................... 337‣ Dövlət atributlarımıza necə hörmət edirik? ............................................................................................ 339‣ Abbasi Xəlifələri dövründə Azərbaycanda pul zərbinə dair................................................................... 341‣ Qədim pullar silinməz tarixdir ................................................................................................................ 345‣ Sikkə dövlətçilik rəmzidir ...................................................................................................................... 349‣ Azərbaycanın ilk sikkələri və zərbxanası haqqında................................................................................ 351‣ Azərbaycanın pul dövriyyəsi tarixi ........................................................................................................ 357‣ Bərdə zərbxanasında kəsilmiş VI-IX əsr sikkələri ................................................................................. 360‣ Денежное хозяйство Азербайджанских Республик .......................................................................... 364‣ Денежное обращение и монетная чеканка в Сефевидском государстве ......................................... 371‣ Монетная чеканка и денежное обращение Азербайджана VII-IX вв ............................................. 376‣ Монетная чеканка и денежное обращение Азербайджана в XV веке ............................................. 380‣ Монетное дело карабахского ханства ................................................................................................ 384‣ Монетное дело во второй половине XVIII - начале XIX века (чеканка монет и денежноеобращение в азербайджанских ханствах) .......................................................................................... 386‣ Нумизматика Азербайджана ............................................................................................................... 391‣ Dil ........................................................................................................................................................... 394‣ Azərbaycan dili təlimi ideyasının görkəmli nümayəndələri və ilk ana dilli məktəblər .......................... 394‣ Ana dilimizin qorunması hər bir azərbaycanlının müqəddəs borcudur .................................................. 397‣ Dövlət dilinin əhəmiyyəti haqqında ....................................................................................................... 399‣ Dövlət dilimizin vicdan səsi ................................................................................................................... 401‣ Dilə münasibət Vətən sevgisidir ............................................................................................................. 415‣ Dilimizin elektron imkanları .................................................................................................................. 418‣ Gözəl ana dilimiz və biz özümüz ........................................................................................................... 420‣ Heydər Əliyevin Azərbaycan dili siyasətinin uğurları ........................................................................... 423‣ Milləti yaşadan onun dilidir .................................................................................................................... 426‣ Milli mədəniyyət, dil və müasirləşmə: Qloballaşma yadlaşma demək deyil ......................................... 436‣ Azərbaycan dili günü .............................................................................................................................. 437‣ Ana dili - milli dövlətçiliyin başlıca rəmzi ............................................................................................. 440‣ Ana dilimiz müstəqil Azərbaycanın ən böyük milli sərvətidir ............................................................... 4434

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────‣ Dövlət Proqramı ana dilimizə dövlət qayğısının təzahürüdür ................................................................ 446‣ Qloballaşma dövründə Azərbaycan dilinin qorunması obyektiv sosial zərurətdir ................................. 448‣ Ümummilli lider Heydər Əliyevin ana dilimizə hamiliyi hər kəs üçün örnəkdir ................................... 454‣ Ana dilimiz müqəddəsdir ....................................................................................................................... 457‣ Heydər ƏLİYEV: “Azərbaycan dili ilə hər birimiz fəxr edə bilərik” .................................................... 461‣ Azərbaycan dilinin inkişafına sanballı töhfə .......................................................................................... 467‣ Azərbaycan dili milli dövlətçiliyimizin əsas atributlarından biridir ....................................................... 471‣ Dilimizin inkişafı dövlət siyasətinin əsas prioritetlərindəndir ................................................................ 475‣ Dilimiz dövlətimizin təşəkkülünə necə təsir edib? ................................................................................. 477‣ Qloballaşma şəraitində dil problemi ....................................................................................................... 479‣ Din .......................................................................................................................................................... 482‣ Azərbaycanda dini tolerantlıq ................................................................................................................. 482‣ Dini qurumların dövlət qeydiyyatı ......................................................................................................... 485‣ Dini mədəniyyət və tolerantlıq haqqında ................................................................................................ 487‣ Hüquqi dövlət və din .............................................................................................................................. 491‣ İslam Azərbaycanda: Tendensiyalar və perespektivlər ......................................................................... 494‣ İslam və millilik ...................................................................................................................................... 502‣ Qloballaşma və islam ............................................................................................................................. 506‣ Qafqaz müxtəlif dini konfessiyaların, milli mənəvi dəyərlərin qovuşduğu unikal region kimi ............ 509‣ Paytaxt .................................................................................................................................................... 513‣ Bakı Azərbaycanı bütün dünyada bir daha tanıdacaq ............................................................................ 513‣ Paytaxtımızın baş planı yeni sosial-iqtisadi tələblərə uyğun tərtib olunmalıdır .................................... 514‣ Paytaxt Bakı daha da gözəlləşəcək ......................................................................................................... 516‣ Bakı islam mədəniyyətinin mərkəzlərindən biri kimi ............................................................................ 518‣ Baku’s first coat of arms ......................................................................................................................... 521‣ Orden və medallar ................................................................................................................................. 522‣ Medallar tarixi mənbə kimi .................................................................................................................... 522‣ Mədəniyyət və heraldika ........................................................................................................................ 524‣ Ордена Азербайджанской Республики ............................................................................................... 527‣ Фалеристика Азербайджана первой половины XX века .................................................................. 535‣ Ancient Coins Discovered In Baku ........................................................................................................ 539‣ Fertile Farms, Thriving Trade and warring empires Karabakh's History in Caucasian Albania ............ 543‣5

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Heydər Əliyev və müstəqil dövlətin milli-mənəvi dəyərlər sistemiÖtən hər bir il sübut edir ki, sözün hər mənasında, böyük və ibrətamiz ömür yaşamış ümummilli liderHeydər Əliyevin ideya dünyasının, təməlini qoyduğu siyasi kursun, strateji inkişaf xəttinin ömrü dahaböyükdür. Hisslər, xatirələr heykəllərdə və muzeylərdə rəmzləşdiyi kimi, ideyalar, fikirlər də gerçək ictimaisiyasiproseslərdə təcəssüm olunur. Həm də bu, daha rəmz deyil, həyatın özüdür – reallıqdır. Bu mənada HeydərƏliyevə ən böyük abidə onun siyasi kursunun saxlanması və inkişaf etdirilməsidir ki, bu missiya da Prezidentİlham Əliyevin rəhbərliyi ilə böyük uğurla həyata keçirilir.Ulu öndərin bu gün də yaşamaqda olan ideya-siyasi varlığına öz münasibətimizi təkcə iftixar hissikeçirməklə deyil, həm də bu ideya dünyasını öyrənmək, tədqiq etmək və həyata keçirməklə ifadə edirik. Əsasməsələ bu ideyalarla silahlanmış yeni nəslin yetişdirilməsidir. Bizim nəsil təkcə ictimai həyatda yox, həm dəmənəvi-ideoloji həyatda keçid dövrünü yaşadığı halda, gənc nəsil artıq təməli Heydər Əliyev tərəfindənqoyulmuş yeni ideologiyanın, azərbaycançılıq məfkurəsinin təsiri altında formalaşır. Ona görə də bu gün yenisiyasi reallığın, yeni iqtisadi münasibətlərin mahiyyəti və məzmunu ilə yanaşı, yeni ideoloji kursun, yenimədəni-mənəvi dəyərlər sisteminin də mahiyyətinin açılmasına və təbliğinə böyük ehtiyac vardır.Müstəqillik əldə etmiş, öz xarici və daxili siyasətini milli maraqlara, ümumxalq, ümumdövlət mənafeyinəuyğun olaraq qurmaq imkanı qazanmış xalq, heç şübhəsiz, birinci növbədə öz dilini, milli mədəniyyətini, adətənənələrinidə inkişaf etdirməyə çalışır. Lakin bu işi görməyə budaqdan deyil, kökdən, gövdədən başlamaqlazımdır. İlk növbədə dövlətçiliyi möhkəmləndirmədən, xarici ölkələrlə münasibətləri ümumbəşəri dəyərlər vəbeynəlxalq normalar əsasında quraraq, dünya birliyinə bərabərhüquqlu üzv kimi daxil olmadan, yeni iqtisadimünasibətlərə keçid strategiyasını müəyyənləşdirmədən, ancaq və ancaq milli mədəniyyəti, dili, mənəviyyatıinkişaf etdirmək mövqeyi real ictimai tərəqqi üçün təməl ola bilməz.Kommunist ideologiyasından imtina etmiş xalqın bu boşluğun yerini nə iləsə doldurmağa ehtiyac hissetdiyi bir vaxtda dinçilik də, millətçilik də, qərbçilik də və hətta bazar iqtisadiyyatına sürətli keçidin təsiri ilə başalıb gedən “alver psixologiyası” da ideologiyada mərkəzi yer tutmaq iddiasında ola bilər.Lakin ideologiya ayrıca fərdlər, onların ruhu, mənəviyyatı haqqında yox, cəmiyyətin siyasi təşkili,optimal siyasi-iqtisadi strukturu və ictimai həyatda mədəni-mənəvi meyarlar haqqında təlim olduğundan buradanə din, nə də milli spesifiklik mərkəzi yer tuta bilməz. Din və millətlə əlaqə əsasən sonrakı mərhələdə - ictimaimüstəvidən fərdi müstəviyə keçəndə ortaya çıxır. Cəmiyyətin elə təşkilati struktur, elə dəyərlər və meyarlarsistemi optimal sayıla bilər ki, şəxsi mənafe ilə ictimai mənafe, əxlaqla hüquq arasında ciddi ziddiyyət ortayaçıxmasın, insanların vicdan azadlığı hər hansı formada məhdudlaşdırılmasın. Bu baxımdan, dövlət siyasəti vəhüquq normaları, qanun və məcəllələr işlənib hazırlanarkən onların əhalinin dini və milli hissləri ilə uzlaşması,ahəngdarlığı məsələsi nəzərə alınmalıdır. Yəni cəmiyyətin inkişaf strategiyası, sosial ideal elə seçilməlidir ki, o,adamların mənəvi idealı və əqidəsi ilə ahəngdar ola bilsin. Lakin burada yeganə məqbul metod - deduktivmetoddur.Adamların hər birinin istək və arzularının, şəxsi mənafelərin, dini və milli hisslərin toplanmasındancəmiyyətin optimal modeli hasil ola bilməz. Əksinə, ümumi ictimai inkişaf qanunauyğunluqlarınınöyrənilməsindən hasil edilən cəmiyyət modeli, sosial ideal və ona çatmaq üçün həyata keçirilən siyasi, iqtisadivə hüquqi islahatlar sistemi ilkin olaraq müəyyənləşdirilir və bu modelin, islahatların hər bir adamın həyatındaöz əksini necə tapması sonrakı mərhələdə ortaya çıxır. Sosial idealın düzgün seçilməsi kütlələrdən yox, tarixikeçid mərhələsində sükan arxasında necə bir şəxsiyyətin oturmasından - milli liderin uzaqgörənliyindən asılıdır.Sosial nəzəriyyələrin həqiqiliyi və pozitivliyi, adətən, ictimai praktika ilə təsdiq olunur və deməli, nəzəriyyəictimai gerçəkliyin tələblərinə uyğun olmalıdır. Heydər Əliyevin dövlət idarəçiliyi praktikası göstərir ki, bütünsahələrdə olduğu kimi, ideya-siyasi məsələlərdə də bu tələb həmişə nəzərə alınmışdır.Heydər Əliyevin hakimiyyəti dövründə ölkənin daxili siyasətindən doğan, öz vətəndaşlarına yönəldilmişideoloji kursla ölkənin xarici siyasətinə, digər ölkələrlə qarşılıqlı əlaqəsinə istiqamət verən ideoloji kurs arasındabir uyğunluq, qarşılıqlı tamamlama olmuşdur. Əsas məsələ sosial idealın və inkişaf strategiyasının məlumolması və onlardan irəli gələn xarici siyasət kursunun düzgün seçilməsidir. Beynəlxalq vəziyyətin dəyişməsi iləəlaqədar xarici siyasətdə hər dəfə dəyişiklik edilərkən ideoloji kursa uyğunluq şərtlərinin də həmişə nəzərəalındığı məlum olur.Beləliklə, Heydər Əliyevə görə, milli ideologiyanın üzərinə düşən bir vəzifə də daxili və xarici siyasətinortaq məxrəcə gətirilməsi, dövlətin hər iki istiqamətdə ahəngdar fəaliyyəti üçün zəmin hazırlanmasıdır. Buradaideologiyanın milli-fəlsəfi fikirlə əlaqədar olması və dövlət idarəçiliyinin elmə və ictimai fikrə söykənməsi də6

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────mühüm şərtdir. İctimai fikrin formalaşmasında dini şüur, əxlaq və adət-ənənə ilə yanaşı, bədii ədəbiyyat, teatr,kino və incəsənətin digər növlərinin də iştirak etdiyi nəzərə alınmalıdır. Bu məsələdə kütləvi informasiyavasitələrinin də üzərinə böyük yük düşür. Müasir qloballaşma və demokratiya şəraitində informasiya dövlətinnəzarətindən kənara çıxdığından, milli ideologiya prinsipinə əməl edilməsi və onun yad ünsürlərdən qorunmasıvəzifəsi bütün ictimaiyyətin, hər bir vətəndaşın üzərinə düşür.Azərbaycanda milli ideologiyanın əsas aspektləri müəyyənləşdiriləndən sonra qarşıda duran başlıca vəzifəbu müxtəlif sahələr arasında daxili əlaqəni üzə çıxarmaq, ideologiyanı bütöv, mükəmməl sistem kimiformalaşdırmaqdan ibarətdir. Bu vəzifənin həyata keçirilməsində əsas birləşdirici amillərdən biri dildir.Təsadüfi deyildir ki, Heydər Əliyev “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” fərmanda dilinictimai mahiyyətinə, sintetik funksiyasına böyük önəm vermişdir. Azərbaycan dili həm azərbaycançılıqkonsepsiyasında, özünüdərk prosesində mərkəzi yer tutmaqla, həm də müxtəlif tarixi mərhələlər arasında körpürolunu oynamaqla milli ideologiyanın formalaşmasında fəal iştirak edir. Mənəviyyatımızın ən etibarlı daşıyıcısıolan şifahi xalq ədəbiyyatı da, milli-fəlsəfi fikir də dilə sıx bağlı olduğundan Azərbaycan dilinə və yeni əlifbayakeçidlə əlaqədar məsələlərə xüsusi diqqət verilməsi eyni zamanda milli ideologiyanın inkişafına xidmət edənaddımlar kimi qiymətləndirilməlidir.Bəli, Heydər Əliyev ideologiyanın formalaşdırılması və mütəşəkkil şəkildə həyata keçirilməsinə böyükönəm verirdi: “Bizim milli ideologiyamızın konsepsiyası olmalıdır. Şübhəsiz ki, bu konsepsiya tarixikeçmişimizin, milli, mədəni, dini ənənələrimiz üzərində qurulmalıdır. Biz XX əsrdə cürbəcür mərhələlərdənkeçdik, ayrı-ayrı ideologiyaların təsiri altında qaldıq. İndi xalqımız hər cəhətdən azaddır. Ona görə də lazımdırki, ümumiyyətlə, düşünən beyinlərimiz, alimlərimiz və o cümlədən, təhsil sahəsində çalışan müəllim ordusumilli ideologiyamızın formalaşması üçün öz fəaliyyətini göstərsin. Bu ideologiyanı qurmaq, yaratmaq, təşkiletmək, eyni zamanda əməli surətdə həyata keçirmək lazımdır.”Heydər Əliyevin təsnifatında ideologiyanın tərkib hissələrindən biri kimi milli mədəniyyətə böyük önəmverilir. Bu problemin kulturoloji aspekti ilə yanaşı, etnik-milli aspektinin də araşdırılmasına böyük ehtiyacvardır. Etnik-milli xüsusiyyətlər qısa müddətdə, birdən-birə formalaşmır. Əsrlər boyu davam edən ənənəviləşən,qərarlaşan ünsiyyət formaları tədricən cəmiyyətdə stabil sosial normalar, əxlaqi və estetik meyarlar sistemiyaradır və düşüncə tərzinin özünə də təsir edir. Əvvəlki nəsillərin həyat tərzi və qiymətləndirmə meyarlarıbilavasitə ötürülməklə yanaşı, bədii ədəbiyyat və incəsənət vasitəsi ilə də yeni nəslə çatdırılır. Nəticədə millivarislik müxtəlif kanallar və vasitələrlə təmin edilir.Bu gün milli özünüdərk problemi həm də ona görə aktualdır ki, Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdənsonra xalqımız öz mədəni-mənəvi köklərinə qayıtmağa, öz milli mentalitetinə adekvat olan həyat tərzi qurmağaçalışır. Lakin buna nail olmaq üçün ilk növbədə əsrlərdən və nəsillərdən bizə miras qalmış milli sərvətlərimiziqoruyub saxlamağı və onları dəyərləndirməyi bacarmalıyıq. “Xalqımızın mənəviyyatını qorumağı vəzənginləşdirməyi” başlıca məqsədə çevirməliyik. Heydər Əliyev milli-mənəvi dəyərlərimizi bir rəmz edərək realproseslərə formal surətdə əlavə etmək yox, milliliklə müasirliyin məzmun müstəvisində vəhdətinə nail olmaqprinsipindən çıxış edirdi.Qloballaşma şəraitində milli-mənəvi dəyərlərimiz böyük təhlükələrlə üzləşir və milli fəlsəfi fikrə istinadetmədən, milli ideologiyanın formalaşmasını təmin etmədən və milli-sosial özünüqoruma şüuruformalaşdırmadan bu təhlükədən xilas olmaq çox çətindir. İndi hər bir millət, hər bir xalq, hər bir məmləkətözünün ən böyük fikir sahiblərinin simasında, bir tərəfdən bəşəriyyətdə, planetdə gedən proseslərinanlaşılmasına çalışır, digər tərəfdən öz millətinin, xalqının, dövlətinin bu yeni mənzərədə, planetin bu yenicoğrafi, iqtisadi, siyasi xəritəsində yerini müəyyənləşdirməyə çalışır. Bu bir şansdır. Lakin, kimlərsə bu yenişansı vaxtında dərk edir və qloballaşan cəmiyyətə şüurlu surətdə daxil olmağa çalışır, kimlərsə hələ də qəflətyuxusundadır.Belə tarixi sınaq məqamında əhalinin çoxluğu, məmləkətin böyüklüyü deyil, onun sükanı arxasında kimindayanması daha önəmlidir. Əsas məsələ həmin tarixi sınaq məqamında, xalqın içərisindən çıxmış, onun millimənayefinidərk etmək və qoruyub saxlamaq iqtidarında olan mütəfəkkir liderin mövcud olmasındadır. HeydərƏliyevin göstərdiyi tarixi xidmət onun məhz belə məsuliyyətli bir məqamda hakimiyyət başında olması vədüzgün seçim edə bilməsi sayəsində daha parlaq surətdə nəzərə çarpır.Planetin bugünkü mənzərəsi heç də yalnız siyasi və iqtisadi maraqların kəsişməsi ilə səciyyələnmir. Bumeydanda həm də milli ideyalar qarşılaşır. Ən böyük qabiliyyət də siyasi, iqtisadi maraqlarla yanaşı, millimaraqların da qorunub saxlanmasına nail olmaq və Millətlər Birliyinə öz simasını itirmədən daxil olmağıbacarmaqdır. Düzdür, bunu əngəlləyən qüvvələr çoxdur, lakin şəxsiyyətin böyüklüyü də, özünü məhz belə çətin7

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────vəzifələrin həllində göstərir. Heydər Əliyev ilk dəfə azərbaycançılıq ideyasını dövlətin strateji xətti kimi irəlisürəndə, bu ideyanın həqiqi böyük mənası çoxları üçün anlaşılmaz idi. Bu gün də qismən belədir. Çünki buideya adi şüur səviyyəsində üzə çıxmayıb, deklarativ şüar olmayıb, çox dərin köklərə malik olan mükəmməl birfəlsəfi konseptual sistemin ifadəsidir.Ən doğru yol yeni ümumbəşəri mədəniyyətin milli mədəniyyətlərin fövqündə deyil, onlarla sintez halındaformalaşmasıdır. Bu baxımdan, Heydər Əliyevin milli ideologiyamızın əsas prinsipi kimi irəli sürdüyü“milliliklə ümumbəşəriliyin vəhdəti” ideyası əsas götürülməlidir. Biz başqalarından öyrəndiyimiz kimi,başqaları da bizdən öyrənməlidir. Həm də burada “ortaq məxrəc” prinsipi əsas tutulmamalıdır. Hansı millətdəhansı milli-mənəvi keyfiyyət üstündürsə, onun bütün bəşəriyyət tərəfindən qəbul olunması ideal qloballaşmamodelinə daha çox uyğundur.Bizim bəzi kütləvi informasiya vasitələri isə hüquqi məhdudiyyətlərin aradan götürülməsindən sui-istifadəedərək və daha varlı olan və daha çox qonorar və reklam haqqı vermək iqtidarında olan kosmopolit ruhlu,qərbpərəst şəxslərin və təşkilatların təsiri altında fəaliyyət göstərirlər. Bununla, guya, Qərbə, Qərbmədəniyyətinə qovuşduqlarını zənn edənlər əslində yanılırlar. Çünki Qərb dünyası ilkin kapital yığımı dövrünü,“mənəviyyatsızlıq” dövrünü arxada qoymuşdur və indi yüksək mənəvi inkişaf uğrunda mübarizə aparır. Biz isəbəzən əsl yüksək Qərb mədəniyyətindən xəbərsiz halda bizə məqsədyönlü surətdə və böyük səxavətlə transferolunan “vulqar kütləvi mədəniyyət” nümunələrini az qala Qərbin əsas göstəricisi kimi qəbul edirik. Bu səhvtəsəvvürdən daşındırmaq üçün Heydər Əliyev bu məsələni xüsusi qeyd edirdi: “Ayrı-ayrı jurnallarda, qəzetlərdəpornoqrafiya səviyyəsində fotoşəkillər nümayiş etdirənlər nə düşünürlər? İndi ən inkişaf etmiş Avropaölkələrində, Amerikada, başqa ölkələrdə belə şeylər yoxdur. Vaxtilə, nə vaxtsa olubdur. Amma indi belə şeyləryoxdur”. Bəli, başqa xalqlardan, xarici ölkələrdən öyrənmək qəbahət deyil. Lakin başqa xalqlarınmədəniyyətini, mənəviyyatını təhrif olunmuş şəkildə, biznes məqsədilə çəkilmiş filmlərdən və ya ancaq xüsusipublika üçün, məhdud miqyasda adamlar üçün nəzərdə tutulmuş qəzet və jurnallardan deyil, onların klassikəsərlərindən, yüksək bədii nümunələrdən öyrənmək lazımdır.Keçid dövrünün ən mühüm problemlərindən biri də cəmiyyətin strukturunda öz iqtisadi imkanlarına görəseçilən müxtəlif təbəqələrin birgə yaşayışı və bu zaman ortaya çıxan mənəvi problemlərdir. Məsələ burasındadırki, Qərb ölkələrində milli burjuaziya neçə əsrlər ərzində formalaşmış və onların mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri vəbuna uyğun həyat tərzi də yaranmışdır. Lakin hələ müvafiq mənəvi təkamül keçməmiş insanların birdən-birəçoxlu qazanc əldə etməsi, hələ cəmiyyətdə bu artıq pulların ictimai mənafe baxımından faydalı surətdəxərclənməsi, yeni iş yerlərinin açılması, bütövlükdə milli-ictimai tərəqqiyə xidmət edilməsi istiqamətindəənənənin müəyyən çətinliklər doğurur. Artıq pulların ən asan xərclənmə üsulu onun eyş-işrətə sərf olunmasıdır.Ona görə də, qarşıda həm də milli burjuaziyanın mənəvi keyfiyyətlərinin formalaşdırılması kimi çətin bir vəzifədurur. Həm də milli burjuaziyadan fərqli, məhz keçid dövrü üçün səciyyəvi olan sosial qruplar da vardır ki,onlar maddi istehsalın və halal biznesin çətin yolları ilə deyil, bir sıra əyri yollarla asanlıqla böyük pullarqazanırlar. Onlarda milli mənəviyyatın formalaşdırılması ümumiyyətlə, mümkün deyil. Çünki onların iş üsuluözü mənəviyyatla bir araya sığmır. Məhz belə mürəkkəb bir şəraitdə cəmiyyət daxilində böyük təzadlar yaranır.Heydər Əliyev diqqəti məhz bu problemə yönəldərək demişdir: “Bir qütbdə həddindən artıq zənginləşmiş, bəzihallarda qanunsuz zənginləşmiş, öz vəzifələrindən sui-istifadə edərək zənginləşmiş, harınlaşmış insanlar vəonların övladları eyş-işrət içərisindədir, o biri tərəfdən, çadırlarda yaşayan insanlar inildəyirlər, nə qədərəziyyətlər çəkirlər”. Doğrudan da böyük təzaddır. Və təbii ki, cəmiyyətin strukturundakı bu təzadlar mənəvihəyatımızda da təzahür edir. Heydər Əliyev məhz bu məsələdə də Qərbin yaxşı nümunələrini öyrənməyəçağırırdı. Avropada, Amerikada zəngin adamların, böyük biznesmenlərin real həyat tərzinin nə dərəcədəişgüzar, səmərəli və sadə olduğunu yada salır.Bizim mətbuat da, televiziya da bədii ədəbiyyat da məhz bu yaxşı nümunələrin təbliğinə yer verməlidir,həqiqətdən uzaq olan və ancaq ideoloji və mədəni-mənəvi təxribat məqsədi daşıyan bayağı nümunələrə isə nəmətbuatda nə də efirdə yer verilə bilməz. “Biz buna dözə bilmərik. Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərinəqarşı, Azərbaycanın milli mentalitetinə qarşı yönəldilmiş hərəkətlərin hamısının qarşısı alınacaqdır və qanunçərçivəsində lazımi ölçülər götürüləcəkdir”. Heydər Əliyevin bu qətiyyətli mövqeyi bütün Azərbaycan xalqıtərəfindən dəstəkləndi və heç şübhəsiz, hamılıqla həyata keçiriləcəkdir.Milli-mənəvi dəyərlərə dövlətçilik mövqeyindən qiymət verilməsi ölkəmizdə azərbaycançılığın qorunubsaxlanmasıvə inkişaf etdirilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Heydər Əliyev azərbaycançılığınbütün tərkib hissələrini milli ideologiyamızın strukturuna daxil etməklə mənəviyyat və dövlətçiliyin sintezindənçıxış edirdi. Bu ideologiyanın ilk müddəaları və əsas istiqamətləri Yeni Azərbaycan Partiyasının Nizamnaməsi8

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────və Məramnaməsində ifadə olunmuşdur. Heydər Əliyev özü YAP-ın yaradılmasının 6-cı ildönümü münasibəti ilətəntənəli yığıncaqda belə demişdir: “Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi milli ideologiyası... Yeni AzərbaycanPartiyasının məramnaməsində öz əksini tapıbdır. Bizim həm xarici siyasətdə, həm daxili siyasətdə, həm ictimaisiyasisahədə, həm sosial-iqtisadi sahədə gördüyümüz işlər həmin milli ideologiyanın üzərində qurulur.Bu milli ideologiya nədən ibarətdir?Birincisi, dövlətçilik. Dövlətçilik bu gün və gələcəkdə bizim hər bir vətəndaşımızın, cəmiyyətin, dövlətinəsas vəzifəsidir. Dövlətçilik Azərbaycanın müstəqilliyini, ərazi bütövlüyünü qoruyub saxlamaqdır.Azərbaycanın müstəqilliyini möhkəmləndirməkdir. Dövlətçilik hər bir vətəndaşın qəlbində olmalıdır. Ona görə,hər bir vətəndaş vətənpərvərlik hissləri ilə yaşamalıdır və bizim partiyamız bütün dövlət orqanları bütüntəbliğatımız Azərbaycanda dövlətçiliyi inkişaf etdirmək üçün hər bir vətəndaşda milli vətənpərvərlik hissləriniyaratmalıdır. Milli vətənpərvərlik hissləri hər bir vətəndaşda o qədər güclü olmalıdır ki, hər bir vətəndaş millimənafeyi öz şəxsi mənafeyindən, öz şəxsi yaşayışından, öz şəxsi həyatından - hər şeydən üstün tutsun”.Elə həmin çıxışda Heydər Əliyev milli-mənəvi dəyərlərimizi milli ideologiyamızın ikinci əsaskomponenti kimi təqdim etmişdir. Beləliklə, Heydər Əliyevə görə milli ideologiyanın əsas komponentləri, birtərəfdən, milli dövlətçilik, digər tərəfdən, milli-mənəvi dəyərlərdir. Dövlətçilik ideologiyası insanların birvətəndaş kimi formalaşdırılmasını, vətənə sevgi hissini, dövlət mənafeyini üstün tutmaq, şəxsi mənafeyi dövlətmənafeyi prizmasından keçirmək vəzifələrini əhatə edir. Heydər Əliyevə görə, dövlətçilik ənənələri dövlətçilikideologiyası, dövlətçilik psixologiyası və dövlətçilik praktikasının vəhdətindən yaranır.Dövlətçilik ideologiyası hüquqi və siyasi şüurun yüksəldilməsini, insanın şəxsi həyatının, şəxsimaraqlarının cəmiyyətdə gedən proseslərlə əlaqələndirilməsini, dövlət idarəçiliyindən hər bir şəxsin bilavasitəvə ya bilavasitə iştirakının təmin olunmasını nəzərdə tutur. Dövlətçilik ideologiyası habelə iqtisadi təfəkkürünvə iqtisadi mədəniyyətin inkişaf etdirilməsini, dövlət tərəfindən qanunvericilik aktları ilə aparılan iqtisadi islahatproseslərinin məqsədyönlü surətdə insanların şəxsi mənafeyi, rifahı və həyat tərzi ilə əlaqələndirilməsini,uyğunlaşdırılmasını əhatə edir. Beləliklə, yeni iqtisadi doktrina, yeni iqtisadi münasibətlərə keçidin əsasprinsipləri, həyata keçirilən sosial-iqtisadi proqramların əsasında duran ideyalar milli ideologiya kontekstinədaxil edilməlidir.Heydər Əliyev keçid dövründə iqtisadi islahat proqramının reallaşdırılması ilə milli-mənəvi dəyərlərinqorunub saxlanması arasında uyğunsuzluqlar ortaya çıxa biləcəyini də nəzərə alırdı. Məlumdur ki, ictimaisabitlik ancaq hüquq-mühafizə orqanlarının işi hesabına əldə edilə bilməz. Bütün stabil cəmiyyətlərdə, inkişafetmiş kapitalist ölkələrində daxili müvazinət ilk növbədə iqtisadi və sosial-mənəvi həyatın tarazlaşdırılmasıhesabına əldə edilir. Lakin bu müvazinət artıq qərarlaşmış cəmiyyətlər üçün səciyyəvidir. Bir sosial-iqtisadidurumdan yenisinə keçid zamanı ölkədə daxili müvazinət təbii ki, pozula bilər və bunun qarşısını almaq üçünxüsusi məqsədyönlü fəaliyyət göstərilməlidir. Heydər Əliyev “bazar iqtisadiyyatı münasibətlərindən irəli gələnyeni növ cinayətlərdən” danışarkən, məhz ölkəmizin çağdaş sosial-iqtisadi durumundan, bazar iqtisadiyyatınınkeçid dövrü üçün səciyyəvi olan mənfi nəticələrindən bəhs edirdi.Heydər Əliyevin ümumən bazar iqtisadiyyatına münasibəti müsbət idi və bu münasibət onun çıxışlarındadəfələrlə aydın şəkildə qeyd edilmişdir: “Bizim iqtisadi siyasətimiz məlumdur və o, Azərbaycanda bazariqtisadiyyatı yolu ilə getmək və bu yol ilə Azərbaycan iqtisadiyyatını dünya iqtisadiyyatına sıx surətdəbağlamaq məqsədi daşıyır”. Lakin bazar iqtisadiyyatına keçid müxtəlif formalarda və müxtəlif templərdə olabilər. Bu zaman elə bir yol seçilməlidir ki, milli-mənəvi ənənələrə, əxlaqi dəyərlərə ziyan dəyməsin.Bəli, istəsək də, istəməsək də müasir sivilizasiyaya qovuşmaq üçün inkişaf etmiş Qərb ölkələrinin keçdiyiyolu biz də keçməli olacağıq. Lakin bizim əlimizdə bu ölkələrin keçdiyi yolların xəritəsi var və biz tarixin ibrətdərslərini nəzərə alsaq ilk yol açanların bütün səhvlərini təkrar etmərik. Bunun üçün, əlbəttə, tarixi də,iqtisadiyyatı da, müasir dünyanın inkişaf meyllərini də gözəl bilmək tələb olunur. Belə çətin bir zamanda həmdünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmaq üçün düzgün inkişaf strategiyası seçmək, həm də milli-mənəvidəyərləri qoruyub saxlamaq yaxşı ölçülüb-biçilmiş mükəmməl siyasi plan tələb edir.Heydər Əliyevin milli ideologiyanın ən mühüm istiqamətlərindən və komponentlərindən biri kimiqiymətləndirdiyi milli-mənəvi dəyərlər özü də mürəkkəb daxili struktura malikdir. Burada Heydər Əliyev üçtərkib hissəsini xüsusi qeyd edirdi: dil, din, adət-ənənə. Və bunların şüur müstəvisində proyeksiyası olan millimentalitet.Heydər Əliyev milli-mənəvi dəyərlərimizin öyrənilməsini, qorunub saxlanmasını və inkişaf etdirilməsiniəsas vəzifələrdən biri kimi irəli sürürdü. Bunlarsız millət yoxdur. Bunları qoruyub saxlamış xalq isə həmişəmüstəqillik yolu ilə getmək, müstəqilliyini qorumaq əzmindədir. Çünki milli dövlətçilik və milli-mənəvi9

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────dəyərlər arasında sıx bir daxili əlaqə vardır. Milli müəyyənliyi olmayan və özünü bir millət kimi dərk etməyənxalqın milli dövlətə də ehtiyacı ola bilməz. Belə ki, milli dövlət, bir tərəfdən ərazinin və iqtisadi sərvətlərinqorunmasına xidmət edirsə, digər tərəfdən və daha çox dərəcədə milli-mənəvi dəyərlərin qorunması və nisbimüstəqil inkişafının təmin olunması məqsədi daşıyır.Heç bir dövlət başçısı, heç bir siyasi lider və hətta heç bir millətçi ziyalı dövlət quruculuğu və idarəçiliyiilə yanaşı milli ideologiyanın əsas istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi, bu sahədə yeni mükəmməl elmikonsepsiyasının yaradılması və onun həyata keçirilməsi sahəsində Heydər Əliyev qədər şəxsi əzmkarlıqgöstərməmişdir.Milli ideologiyanı bir qayda olaraq yaradıcı şəxslər, milli ziyalılığın təmsilçiləri, alimlər, filosoflar,yazıçılar və s. formalaşdırır və inkişaf etdirirlər. Siyasətşünaslar, siyasi liderlər və dövlət başçıları milliideologiyanın bir komponenti olan milli dövlətçilik konsepsiyasının işlənib hazırlanmasında iştirak edirlər.Milli-mənəvi dəyərlərin də dövlət quruculuğu və sosial-iqtisadi inkişaf strategiyası ilə yanaşı ümummilli inkişafstrategiyasına, milli ideologiyanın strukturuna daxil edilməsi üçün bir qayda olaraq milli ziyalılar dövlətbaşçısına, siyasi rəhbərliyə təsir göstərməyə çalışırlar.Azərbaycanda isə bu proseslərin mənzərəsi xeyli dərəcədə fərqlidir. Ziyalılarımızın milli tərəqqiprosesində rolunu azaltmadan və onların milli hissiyyatına toxunmadan qeyd etməliyik ki, bizdə milli dəyərləruğrunda mübarizənin önündə həmişə Heydər Əliyev özü getmiş və əksinə, milli ziyalılarımızı da buistiqamətdəki fəaliyyətə səfərbər etməyə çalışmışdır. Ona görə yox ki, Azərbaycan ziyalıları millətini azsevirlər. Sadəcə olaraq, Heydər Əliyev millət sevməyin, millətə xidmətin yüksək ali nümunəsini, yollarını vəüsullarını hətta alimlərimizdən, yazıçılarımızdan da yaxşı mənimsədiyinə görə təşəbbüs ondan çıxırdı. O həttarəsmi sərəncamlarla, xüsusi qərarlarla böyük milli-mədəni abidələrimizin fiziki və ya mənəvi cəhətdənrestavrasiyasına, milli yaddaşın bərpa olunmasına, milli köklərə qayıdışın sürətləndirilməsinə rəvac verirdi.Məsələn, Füzulinin 500-illik yubileyinin, “Kitabi-Dədə Qorqud”un 1300 illik yubileyinin böyüktəntənələrlə, ziyalılarımızın verdiyi təkliflərdən də yüksək səviyyədə keçirilməsi məhz Heydər Əliyevin şəxsitəşəbbüsü idi.Milli ideologiyamızın Heydər Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilmiş ən mühüm istiqamətlərindən biriazərbaycançılıq xəttidir. Bu xətt, bir tərəfdən, Azərbaycanda vahid milli-dövlətçilik hissiyyatınınformalaşmasını, etnik-milli yetkinləşmə və bütövləşməni nəzərdə tutursa, digər tərəfdən, Azərbaycan dilinin birdövlət dili olaraq inkişafını və bütün ölkə miqyasında, bütün fəaliyyət sahələrində mövqeyininmöhkəmlənməsini nəzərdə tutur. Heydər Əliyevin “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında”verdiyi fərman ölkəmizdə Azərbaycan dilinin inkişafı üçün yeni perspektivlər açmışdır.Fərmanda Azərbaycan dilinin xalqımız üçün ən mühüm milli dəyər olduğu vurğulanır və ona yüksəkqiymət verilir: “Azərbaycan dili bu gün dərin fikirləri ən incə çalarlarınadək olduqca aydın bir şəkildə ifadəetmək qüdrətinə malik dillərdəndir. Düşüncələrdəki dərinliyi, hisslərdəki incəlikləri bütünlüklə ifadə etməkkamilliyinə yetişə bilməsi üçün hər hansı xalqa bir neçə minillik tarix yaşaması lazım gəlir. Azərbaycan dilininbugünkü inkişaf səviyyəsi göstərir ki, Azərbaycan xalqı dünyanın ən qədim xalqlarındandır”. Bəli, dilimizinzənginliyi tariximizin qədimliyi üçün də bir sübutdur. Belə yüksək dərəcədə təşəkkül tapmış bir dil, heçşübhəsiz xalqımızın ən böyük sərvətidir və onu inkişaf etdirmək hər birimizin borcudur.Maraqlıdır ki, dilimizin müqəddəratı da dilçilərimizdən öncə məhz Heydər Əliyevi düşündürürdü. O,dilimizlə bağlı hər hansı bir problemə olduqca həssaslıqla yanaşır və fərmanda da diqqətini bu məsələlərəyönəldirdi: “Çox qəribə görünsə də, Azərbaycan dilçiliyinin sovet dövründə əldə edilmiş sürətli inkişaf tempison illərdə aşağı düşmüşdür və bu sahədə bir durğunluq müşahidə olunur. Azərbaycanda nitq mədəniyyətiməsələlərinin tədqiqinə və nizamlanmasına kəskin ehtiyac duyulur”. Dilimizin inkişafı ilə bağlı yol verilmişnöqsanlar kəskin surətdə tənqid olunurdu: “Azərbaycan Respublikasının xarici siyasət sahələrində, xüsusilə,ölkəmizdə fəaliyyət göstərən səfirlik, xarici nümayəndəlik və şirkətlərdə Azərbaycan dilinin işlənməsi yarıtmazvəziyyətdədir. Azərbaycan dili dərslikləri, tədris vəsaiti, ana dilində elmi və bədii ədəbiyyat mətbuat və sairə ilətəmin olunması qənaətbəxş deyildir”.Millət öz poeziyası, ədəbiyyatı, hətta elmi ilə nə qədər qabağa getsə də, onun dövlətçilik təcrübəsiyoxdursa, deməli dövlət dili də hələ formalaşmayıb. Yaxşı bələdçilər, yolaçanlar olmasa, dövlətçiliyin və millidövlət dilinin formalaşması prosesi uzun çəkə bilər. Yalnız milli dövlətçilik ənənələrimizin tarixinə yaxşı bələdolan və irəlicədən neçə onilliklər ərzində başqa bir dövlətin tərkibində müasir dövlətçilik təcrübəsinimənimsəmiş olan yaradıcı dövlət xadimi qısa bir tarixi dövrdə müstəqil milli dövlət formalaşdırmağa nail olabilərdi. Təsadüfi deyil ki, məhz Heydər Əliyev bu vəzifəni az bir müddətdə çox böyük uğurla həyata keçirdi və10

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────rəsmi dövlət dilinin inkişaf etdirilməsi işini də dövlətçiliyin atributlarından biri kimi ön plana çəkdi. Bu gündilimizin inkişafının əsas qarantı dövlətimizdir. Lakin həm tarixilik, həm də müasirlik baxımından kifayət qədərinkişaf etmiş və “dünya dilləri içərisində öz layiqli yerini tutmuş” (Heydər Əliyev) Azərbaycan dili də, öznövbəsində dövlət müstəqilliyimizin mühüm qarantlarından biridir.Prezident İlham Əliyevin bədii ədəbiyyatın klassik nümunələrinin latın qrafikası ilə kütləvi tirajla çapolunması haqqında sərəncamı bir daha sübut etdi ki, Heydər Əliyev siyasi kursu bütün aspektlərdə olduğu kimi,mədəni sərvətlərimizə, dilimizə, ədəbiyyatımıza münasibətdə də saxlanılır və uğurla davam etdirilir.Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının Rəyasət Heyətinin yığıncağında Prezidentin göstərdiyi prinisipial mövqebunu bir daha təsdiq etdi.Heydər Əliyev Azərbaycanla, onun tarixi və bu günü ilə bağlı biliklərin tədrisinə böyük önəm verir vəbunu vətənpərvərlik tərbiyəsinin ən mühüm amili hesab edirdi. Bununla əlaqədar Heydər Əliyev belə demişdir:“... Müstəqil Azərbaycanın hər bir gənci məktəbdə milli təhsil alaraq, öz xalqının, millətinin qədim zamanlardanindiyə qədər olan tarixini gərək yaxşı bilsin. Əgər bunu bilməsə o, həqiqi vətəndaş ola bilməz. Əgər bunubilməsə o, millətini qiymətləndirə bilməz. Əgər bunu bilməsə o, millətinə olan münasibəti ilə istənilənsəviyyədə fəxr edə bilməz”.Beləliklə, Heydər Əliyev milli ideologiyamızın əsas prinsiplərini müəyyənləşdirməklə bərabər, onlarınhəyata keçirilməsinə şəxsən özü nəzarət edirdi ki, bu da onun dövlət başçısı olmaqdan əlavə, bir milli lider kimiüzərinə götürdüyü missiyaya böyük məsuliyyətlə yanaşmasından irəli gəlirdi. Siyasi liderliklə milli liderlikkeyfiyyətlərinin bir şəxsdə birləşməsi, əlbəttə, unikal haldır. Məhz bu cəhət keçid dövrləri üçün bir qayda olaraqsəciyyəvi olan siyasi və iqtisadi islahatlarla milli ənənəçilik arasında uyğunsuzluqlar və qarşıdurmalardan xilasolmağa, milli və ümumbəşəri dəyərlərin vəhdətinə nail olmağa imkan vermişdir. Məhz bunun sayəsindədövlətin başçısı, eyni zamanda, milli məfkurənin ən böyük daşıyıcısı və istiqamətləndiricisi kimi çıxış edəbilmiş, milli ideologiyamızın əsasını təşkil edən azərbaycançılıq ideyasını mükəmməl bir konsepsiyasəviyyəsinə qaldırmışdır.Bəli, azərbaycançılıq həyat tərzində, əxlaqda, mənəviyyatda, dildə, dində, ədəbiyyatda - mənəvimədəniyyətin bütün sahələrində əsas istiqamətləndirici məfkurə olmalıdır. Şifahi xalq ədəbiyyatı, el sənəti, millimusiqi, millətin mədəni-mənəvi mövcudluğunun bütün təzahürləri bu gün vahid bir ideya ətrafında sıx surətdəbirləşməlidir. Əsrlərdən bizə miras qalmış milli-mənəvi dəyərlər nəinki təkcə müasir milli mövcudluğumuzun,həm də siyasi mövcudluğumuzun, dövlətçiliyimizin qarantına çevrilməlidir. Və əksinə, milli-mənəvivarlığımızın qorunub saxlanması da dövlətin ən əsas funksiyalarından biri olmalıdır. – Heydər Əliyevin qarşıyaqoyduğu tələb belə idi. Məhz onun iradə və əzmi sayəsində bu gün azərbaycançılıq Azərbaycan dövlətinin millisiyasiməfkurəsinə çevrilmişdir.Bütün bunları bizə müasir Azərbaycan dövlətinin banisi Heydər Əliyev öyrətmişdir. Sözləri və əməlləriilə. Bu xətti qoruyub saxlamaq və inkişaf etdirmək harada yaşamasından asılı olmayaraq, hər birazərbaycanlının milli borcu, şərəf işidir.Səlahəddin XəlilovFəlsəfə elmləri doktoru«Xalq qəzeti».- 2008.- 10 may.- №100.- S.6.11

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bakıda Dövlət Bayrağı Meydanının təntənəli açılış mərasimi keçirilmişdirAzərbaycan Prezidenti İlham Əliyev mərasimdə iştirak etmişdirBakı, 1 sentyabr (AzərTAc). Xəbər verdiyimiz kimi, sentyabrın 1-də Bakıda Dövlət Bayrağı Meydanınıntəntənəli açılış mərasimi olmuşdur.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyev və xanımıMehriban Əliyeva mərasimdə iştirak etmişlər.Meydanda dövlətimizin başçısının şərəfinə fəxri qarovul dəstəsi düzülmüşdü.Fəxri qarovul dəstəsinin rəisi Azərbaycan Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyevəraport verdi.Dövlətimizin başçısı təntənəli mərasimdə nitq söylədi.Prezident İlham Əliyevinnitqi-Hörmətli xanımlar və cənablar, əziz dostlar!Mən sizin hamınızı ürəkdən salamlayıram. Bu gün ölkəmizdə çox əlamətdar və tarixi bir gündür. Bu günBakıda Dövlət Bayrağı Meydanı açılır. Bu münasibətlə sizi və bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik edirəm.Dövlət Bayrağı Meydanının açılışı həqiqətən tarixi və unudulmaz bir hadisədir. Bu meydan özlüyündəgözəl bir memarlıq abidəsidir. Meydanın üst hissəsinin sahəsi 3 hektara bərabərdir. Bütövlükdə ərazi isə 60hektardır. Burada Azərbaycanın dövlət rəmzləri – gerbi, himninin mətni, xəritəsi təsvir edilibdir. Dövlət BayrağıMuzeyi də fəaliyyət göstərəcəkdir. Meydanın ortasında isə Azərbaycanın dövlət bayrağı ucalacaqdır. Bu bayraqdünyada ən böyük və ən uca bayraqdır. Bayrağın hündürlüyü 162 metrdir və bu bayraq şəhərimizin hər biryerindən görsənəcəkdir. Məhz bu məqsədlə bu yer seçilmişdir. Bu yer, bu ərazi abadlaşdı. Gələcəkdə buradaböyük parklar, dənizkənarı bulvar salınacaq, istirahət üçün gözəl şərait yaradılacaqdır. Artıq bu işlərbaşlanmışdır. Gələcəkdə burada salınacaq bulvar Bakı bulvarı ilə birləşəcəkdir.Bayraq meydanının yaradılması üçün çox böyük tikinti, quraşdırma, quruculuq işləri görülmüşdür. Çoxsevindirici haldır ki, bütün bu işlərin əksər hissəsini Azərbaycan mütəxəssisləri, fəhlələri görmüşlər. Bu onugöstərir ki, bizdə olan güclü potensial hər bir sahədə özünü büruzə verir. Bu gün imkanlarımız o qədər böyüyübki, biz istənilən məsələni həll edə, istənilən memarlıq əsərini yarada bilərik. Meydanın yaradılması haqqındasərəncam mənim tərəfimdən 2007-ci il noyabrın 17-də imzalanmışdır. Ondan dərhal sonra bütün işlərbaşlanmışdır. O gündən iki il sonra, 2009-cu il noyabrın 17-də Azərbaycan Dövlət Bayrağı Günü təsisedilmişdir.Bildiyiniz kimi, Azərbaycan bayrağı, bizim üçrəngli bayrağımız 1918-ci il noyabrın 9-da Azərbaycan XalqCümhuriyyəti hökumətinin qərarı ilə təsdiq edilmişdir. Məhz noyabrın 9-u Azərbaycanda bundan sonra hər ilAzərbaycan Dövlət Bayrağı Günü kimi qeyd olunacaqdır. Hər iki sərəncamın məhz noyabrın 17-dəimzalanmasının səbəbi də çox məntiqli və aydındır. Məhz 1990-cı il noyabrın 17-də ilk dəfə olaraq AzərbaycanXalq Cümhuriyyətinin bayrağı Azərbaycanda dövlət bayrağı kimi qaldırıldı. Ulu öndər Heydər Əliyevinrəhbərliyi altında Naxçıvan Ali Sovetinin sessiyasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı Naxçıvandadövlət bayrağı kimi təsdiq edildi. Eyni zamanda, o vaxtkı Azərbaycan Ali Soveti qarşısında vəsatət qaldırıldı vətələb edildi ki, bu bayraq Azərbaycanın dövlət bayrağı kimi qəbul edilsin.O vaxt hələ Sovet İttifaqının dağılmasına bir ildən çox vaxt var idi. Bizim müstəqilliyə gedən yolumuz ogündən başlamışdır. Məhz Xalq Cümhuriyyətinin bayrağının dövlət bayrağı kimi qəbul olunması Azərbaycanımüstəqilliyə daha da yaxınlaşdırmış və ölkəmizdə gedən proseslərə güclü təkan vermişdir. O illər hamımızınyadındadır. O illər Azərbaycanın inkişafı, gələcəyi üçün həlledici illər idi. Azərbaycan dövlət müstəqilliyinəqovuşanda ölkədə proseslər çox mənfi istiqamətdə gedirdi. Ölkədə anarxiya, hərc-mərclik hökm sürürdü.Ölkənin inkişaf perspektivləri qeyri-müəyyən idi və Azərbaycan əslində, dövlət müstəqilliyini itirə bilərdi.Azərbaycan xalqının tələbi və müdrikliyi ilə ulu öndər Heydər Əliyevin hakimiyyətə dəvət olunması nəticəsindəAzərbaycanda bütün xoşagəlməz hallara son qoyuldu, sabitlik yarandı və inkişaf dövrü başlandı. Bu inkişafdövrünün nəticələrini bu gün Azərbaycan vətəndaşları görürlər.1993-2003-cü illər Azərbaycan üçün həlledici illər olmuşdur. Məhz o illərdə Azərbaycanda iqtisadi, siyasisabitlik yaranmış, ölkə dünya birliyinə özünü təqdim edə bilmişdir. Biz beynəlxalq təşkilatlara üzv olduq.Azərbaycan bayrağı bütün beynəlxalq təşkilatlarda dalğalanmağa başlamışdır. Azərbaycan xarici tərəfdaşlarla12

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────çox uğurlu və qarşılıqlı hörmət əsasında münasibətlər qura bilmişdir. Ölkəmizə böyük həcmdə investisiyanıncəlb olunmasına nail ola bilmişdik. O proseslər bu gün də Azərbaycanın inkişafını təmin edir və onilliklərbundan sonra da Azərbaycanın uğurlu inkişafını müəyyən edəcəkdir. O on il ərzində Azərbaycan çox böyük biryol keçmişdir və demək olar ki, dövlətçiliyin əsasları tam şəkildə qurulmuşdur. Bu gün Azərbaycan möhkəməsaslar üzərində uğurla inkişaf edir. Ölkə daxilində gedən bütün proseslər müsbət istiqamətdə inkişaf edir.Azərbaycanda daxili sabitlik, əmin-amanlıq, ictimai-siyasi asayiş uğurlarımızın əsas şərtidir. Biz iqtisadi,siyasi islahatları bu möhkəm əsas üzərində aparırıq. Ölkədə demokratikləşmə prosesləri çox uğurla gedir. Ölkəqarşısında duran bütün vəzifələr icra edilir. Keçən il və bu il dünyada hökm sürən iqtisadi və maliyyə böhranıböyük iz qoymuşdur. Buna baxmayaraq, Azərbaycan bu sınaqdan da şərəflə çıxa bilmişdir. Ölkə qarşısındaduran bütün vəzifələr, müəyyən edilmiş bütün proqramlar icra olunur. Ölkəmizin hər bir yerində quruculuqabadlıqişləri aparılır, iqtisadi islahatlar davam etdirilir. Bu gün Azərbaycan inkişaf edən ölkədir.Azərbaycanda iqtisadi sahədə keçid dövrü artıq başa çatmışdır. Biz inkişaf etmiş ölkələrin sırasına daxilolmalıyıq və qarşımıza bu məqsəd qoyulubdur. Biz bu məqsədə çatacağıq. Azərbaycan beynəlxalq arenadaözünəlayiq yerini tuta bilmişdir. Xarici tərəfdaşlarımızın, dostlarımızın sayı gündən-günə artır. Azərbaycan çoxgözəl beynəlxalq imicə malikdir. Bizim bütün xarici siyasətimiz bir məqsədi güdür ki, Azərbaycanın millimaraqları maksimum dərəcədə təmin olunsun, Azərbaycan dövləti güclənsin və Azərbaycan xalqı daha da yaxşıyaşasın.Bir daha demək istəyirəm ki, ölkə daxilində bütün proseslər müsbət istiqamətdə inkişaf edir. Biz iqtisadi vəsosial islahatları aparmaqla həm ölkəmizin uğurlu iqtisadi inkişafını təmin edirik, eyni zamanda, sosialməsələlərin həllində də böyük uğurlara nail ola bilmişik.Bu gün Azərbaycan böyük bir tikinti meydançasıdır. Hər yerdə, hər bölgədə, hər şəhərdə tikinti-quruculuqişləri aparılır, sosial obyektlər, infrastruktur obyektləri tikilir. Yəni Azərbaycanda görülən işlər nəinki ölkəmizinyaxın gələcəyini müəyyən edəcək, bax bu gün yaradılan infrastruktur və həyata keçirdiyimiz layihələr on il,iyirmi il, otuz il bundan sonra özünü göstərəcək və Azərbaycan xalqına xidmət edəcəkdir. Bizim uğurlu enerjisiyasətimiz Azərbaycanı dünya birliyi qarşısında etibarlı tərəfdaş kimi təqdim etməyə əsas yaratdı. Bu gün busiyasət ölkə daxilində gedən proseslərə çox müsbət təsir göstərir. Biz demək olar ki, bu sahədə qarşımızda duranbütün vəzifələri icra etmişik və sadəcə olaraq, əldə edilmiş nailiyyətlər əsasında gələcəkdə yeni layihələrinhəllinə çalışırıq. Əminəm ki, bütün məqsədlərə çatacağıq.Biz iqtisadi cəhətdən özümüzü təmin edən ölkəyik. Biz heç bir xarici yardımdan asılı olmayan ölkəyik. Bizenerji təhlükəsizliyimizi təmin etmişik. Ərzaq təhlükəsizliyimizi təmin edirik və belə olan halda Azərbaycanıngələcəyi haqqında yalnız bir fikir deyilə bilər: Azərbaycanın gələcəyi Azərbaycanın indiki vəziyyətindən dahada parlaq olacaqdır. Baxmayaraq ki, bu gün nəinki postsovet məkanında, bölgədə və ümumiyyətlə, ölkələrsırasında biz yüksək yerləri tuturuq, Azərbaycanda insanlar ildən-ilə daha da yaxşı yaşamalıdır. Bu məqsədləbütün sosial proqramlar icra olunur, maaşlar və pensiyalar vaxtaşırı artırılır, ölkə iqtisadiyyatının inkişafınıtəmin etmək üçün bütün tədbirlər görülür.Bizim gözəl ölkəmiz, gözəl təbiətimiz vardır. Ölkəmizin hər bir tərəfi gözəldir. Hər bir tərəf abadlaşır,gözəlləşir. Bizim təbii ehtiyatlarımız vardır. Bu ehtiyatlar gücümüzü daha da artırır. Artıq böyük maddiimkanlarımız vardır. Biz nəinki xarici yardımdan asılı deyilik, eyni zamanda, lazım gələndə özümüz də yardımgöstəririk. Bu da siyasətimizin yeni istiqamətidir. Bir neçə ildən sonra Azərbaycan beynəlxalq donor ölkəsinəçevriləcəkdir və bu məqsədə çatmaq üçün artıq konkret tədbirlər planı hazırlanır. İqtisadi və sosial sahədə eləməsələ yoxdur ki, bu məsələ Azərbaycanda həll olunmasın. Düzdür, bu gün hələ həllini gözləyən məsələlərçoxdur. Ancaq əsas odur ki, biz bu məsələləri bilirik. Onların həlli yollarını bilirik. Bu məsələlərin həlli üçünicra mexanizmləri, maliyyə resursları və siyasi iradə vardır. Yəni bütün bu amillərin birləşməsi şəraitindəistənilən məsələ öz həllini tapa bilər.Biz hamımız Azərbaycanın gələcəyi haqqında düşünürük və düşünməliyik. Biz ölkəmizin təhlükəsizliyinitəmin etməliyik, ölkədə dinamik və sürətli inkişaf tempini saxlamalıyıq, beynəlxalq aləmdə Azərbaycanınmövqeləri daha da möhkəmlənməlidir. Artıq regionda gedən proseslərdə Azərbaycan çox fəal rol oynayır. Bəzihallarda həlledici rol oynayır. Bizim tərəfimizdən irəli sürülmüş siyasi və iqtisadi təşəbbüslər reallaşır. Bu,nəinki bizə, eyni zamanda, bizimlə dostluq münasibətlərində olanlara da xeyir gətirir. Yəni, biz bu istiqamətdədaha da fəal addımlar atacağıq və beləliklə, ölkəmizin inamlı və uğurlu gələcəyini təmin edəcəyik.Bütün bu vacib məsələlərlə bərabər, bu gün bu gözəl meydanda Azərbaycanın müstəqil siyasətini xüsusiqeyd etmək istərdim. Müstəqillik ən böyük sərvətimizdir, ən böyük xoşbəxtliyimizdir. Əsrlər boyu Azərbaycanxalqı müstəqillik həsrəti, müstəqillik arzusu ilə yaşamışdır. Uzun illər, onilliklər ərzində biz başqa ölkələrin13

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────tərkibində yaşamışdıq, azadlıqdan məhrum olmuşduq, müstəqil ölkə deyildik. Bu tarixi imkan, tarixi şans birdaha Azərbaycan xalqına 1991-ci ildə verilmişdir. Bayaq qeyd etdiyim kimi, biz o şansı, bu imkanı itirə bilərdikvə əgər 1993-cü ildə Azərbaycan xalqı düzgün seçim etməsəydi, çox güman ki, itirəcəydik. Bu gün isəmüstəqilliyimiz artıq dönməzdir, əbədidir. Biz 20 ilə yaxındır ki, müstəqil ölkə kimi yaşayırıq. Bütün çətinsınaqlardan üzüağ, şərəflə çıxmışıq, gözəl, möhkəm ölkə yaratmışıq. O ölkə ki, burada bütün azadlıqlar vardır.Təhlükəsizlik, sosial rifah, iqtisadi inkişaf templəri təmin edilir. O ölkə ki, burada bütün xalqlar, bütünmillətlərin, bütün dinlərin nümayəndələri bir ailə kimi yaşayırlar. Mehribanlıq, dostluq şəraitində yaşayırlar. Oölkə ki, burada milli-dini dözümlülük yüksək səviyyədədir və bu gün Azərbaycan bu məsələlərdə nümunə kimigöstərilir. Bu ölkəni biz yaratmışıq. Bu gün Azərbaycan öz gücünə arxayın olan, öz gücünə arxalanan, bütüntərəfdaşlar ilə münasibətləri qarşılıqlı hörmət və ehtiram prinsipləri əsasında qurmağa çalışan, dinamik inkişafedən gənc və eyni zamanda, təcrübəli ölkədir. Azərbaycan artıq böyük bir regional amildir. Sabitlik,təhlükəsizlik və inkişaf amilidir. Bizim bütün təşəbbüslərimiz, irəli sürdüyümüz bütün layihələr səmərə verir,həm bizə, həm bizim tərəfdaşlara xeyir gətirir. O layihələri həyata keçirmək üçün nəinki böyük maliyyəimkanları, həm də güclü iradə, cəsarət və öz siyasətinə sədaqət lazımdır. Hər halda bu günə qədər ölkəmiztərəfindən atılan bütün addımlar düzgün istiqamətdə atılmış addımlar olmuşdur.Biz bu gün müstəqil ölkə kimi yaşayırıq və böyük qürur hissi ilə yaşayırıq. Biz fəxr edirik ki, Azərbaycanvətəndaşlarıyıq. Biz müstəqil siyasət aparırıq. Azərbaycan xalqı öz taleyinin sahibidir. Bu, böyük xoşbəxtlikdir,böyük sərvətdir. Bizdən əvvəl nəsillər müstəqillik arzusu ilə yaşayırdı. Ancaq bu müstəqilliyi görmək bizə nəsibolubdur. Bu xoşbəxtlik bizə nəsib olubdur. Biz nəinki bu müstəqilliyi görürük. Biz bu müstəqilliyinmöhkəmləndirilməsi üçün işlər görürük, fəaliyyət göstəririk, çalışırıq. Hər bir vətəndaş tutduğu yerindən asılıolmayaraq öz əməyi ilə hər gün ölkəmizi gücləndirməlidir. Öz əməli işlərimizlə, Vətənə sədaqətlə, görülənişlərlə, atılan addımlarla. Bu gün Azərbaycan cəmiyyətində bu həmrəylik, milli həmrəylik, milli səfərbərlik,vətənpərvərlik ruhu vardır. Biz gənc nəsli bu ruhda tərbiyə etməliyik ki, Azərbaycanda gənc nəsil peşəkar,vətənpərvər, Vətənə sadiq olsun. Çünki bütün dövrlərdə Azərbaycanın uğurlu gələcəyini biz təmin etməliyik.Bir daha demək istəyirəm ki, bu gün atılan addımlar və irəli sürülən təşəbbüslər onilliklərdən sonra özünügöstərəcəkdir. Biz gələcəyə baxmalıyıq, gələcəyi düşünməliyik: 20 il, 50 ildən sonra Azərbaycan hansı yollarlainkişaf edəcəkdir?! Biz ölkəmizin uğurlu inkişafını hansı resurslar əsasında təmin edəcəyik?! Biz bu barədədüşünürük və görülən bütün işlər həm bugünkü problemlərin həllinə, eyni zamanda, gələcəyə yönəldilibdir. Bizmüstəqil, azad xalqıq, öz siyasətimizi özümüz aparırıq və bundan böyük xoşbəxtlik ola bilməz.Bu gün ölkəmizin həyatında bir daha demək istəyirəm ki, tarixi, unudulmaz bir hadisə baş verir. Bumeydan nadir memarlıq abidəsidir. Bu bayraq bizim milli dəyərimizdir. Söhbət ondan getmir ki, bu gün bubayraq dünyanın ən hündür bayrağıdır. Bəlkə nə vaxtsa, bir neçə ildən sonra başqa yerdə bundan da hündürbayraq qaldıra bilərlər. Məsələ onda deyil, məsələ ondadır ki, bu Bayraq Meydanının yaradılması Azərbaycanıngücünü, Azərbaycan xalqının öz dövlətinə sevgisini, dövlət rəmzlərimizə ehtiramımızı göstərir. Əminəm ki, birneçə aydan sonra burada, bütün bu ətrafda tikinti-quraşdırma işləri tamamlanandan sonra bu möhtəşəm meydaninsanlarla dolu olacaqdır. Necə ki, bu gün bizim parklarda, dənizkənarı bulvarda minlərlə, on minlərlə insan hərgün gəzintiyə çıxır. Bax, bu meydanda, bu bayraq altında, milli rəmzlər ətrafında insanlar yığışacaqlar. Buradangözəl Bakıya möhtəşəm bir mənzərə açılır. Burada, aşağıda gəzinti üçün gözəl yerlər vardır. Yəni, bu BayraqMeydanı Bakının bir mədəniyyət mərkəzinə, Azərbaycanın bir siyasi mərkəzinə çevriləcəkdir. Ölkəmizinmərkəzi olan Bakı şəhərində belə möhtəşəm meydanın yaradılması doğrudan da böyük hadisədir. Bizimbayrağımız qürur mənbəyimizdir. Bizim bayrağımız canımızdır, ürəyimizdir. Bu gün Azərbaycanın hər biryerində dövlət bayrağı dalğalanır. Azərbaycan ərazi bütövlüyünü bərpa edəndən sonra milli dövlət bayrağımızbu gün hələ də işğal altında olan torpaqlarda qaldırılacaqdır. Bizim bayrağımız Dağlıq Qarabağda, Xankəndidə,Şuşada dalğalanacaqdır. O günü biz hər an öz işimizlə yaxınlaşdırmalıyıq və yaxınlaşdırırıq. Eşq olsun,Azərbaycan bayrağına! Yaşasın, Azərbaycan!X X XSonra Prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin əmri ilə dövlət bayrağı Azərbaycan əsgərlərininçiyinlərində meydana gətirildi.Prezident İlham Əliyev bayrağın ilgəyini qarmağa bərkitdi. Xüsusi qurğu dövlət bayrağını aramla səmaya –dirəyin zirvəsinə qaldırmağa başladı.14

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağının xalqımızın milli həmrəyliyinin yaradılması vəmöhkəmləndirilməsindəki rolundan, Dövlət Bayrağı Meydanının tikintisindən bəhs edən film nümayiş olundu.Prezident İlham Əliyev 2007-ci il noyabrın 17-də Bakıda Dövlət Bayrağı Meydanının yaradılması barədə,2009-cu il noyabrın 17-də isə Dövlət Bayrağı Gününün təsis edilməsi haqqında sərəncamlar imzalamışdır. İndənbelə hər il noyabrın 9-u respublikamızda Dövlət Bayrağı Günü kimi qeyd olunacaqdır.2007-ci il dekabrın 30-da Bakının Bayıl qəsəbəsində - Hərbi Dəniz Qüvvələrinin bazası yaxınlığındaDövlət Bayrağı Meydanının təməli qoyulmuşdur. Meydan üçün seçilmiş yer dövlət bayrağının paytaxtınmüxtəlif nöqtələrindən görünməsinə imkan yaradır.Amerika Birləşmiş Ştatlarının “Trident Support” şirkəti tərəfindən hazırlanmış layihənin icrasınıAzərbaycanın “Azenko” şirkəti yerinə yetirmişdir. Ümumi ərazisi 60 hektar, yuxarı hissəsinin sahəsi 3 hektarolan meydanda bütün infrastruktur yaradılacaqdır. Xüsusi layihə əsasında reallaşdırılan tikinti işlərini xarici vəyerli mütəxəssislər həyata keçirmişlər.İnşa olunmuş dayağın hündürlüyü 162, bünövrəsinin diametri 3,2, bünövrənin üst hissəsinin diametri 1,09metrdir. Qurğunun ümumi çəkisi 220 tondur. Bayrağın eni 35 metr, uzunluğu 70 metr, ümumi sahəsi 2450kvadratmetr, çəkisi isə təqribən 350 kiloqramdır. Ginnes dünya rekordları təşkilatı 2010-cu il mayın 29-daAzərbaycan dövlət bayrağı dirəyinin dünyada ən hündür bayraq dirəyi olduğunu təsdiq etmişdir.Meydanda qurulmuş Azərbaycan Respublikasının gerbi, dövlət himninin mətni və ölkəmizin xəritəsi qızılsuyuna salınmış bürüncdən hazırlanmışdır. Bu dövlət rəmzləri Bayraq Meydanının görkəminin möhtəşəmliyinidaha da artırmış, onun görünüşünə əlavə çalarlar qatmışdır. Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə meydandaDövlət Bayrağı Muzeyi də yaradılmışdır.Dövlətimizin başçısı İlham Əliyev bayrağı açdı.Azərbaycan Respublikasının dövlət himni səsləndi.Toplardan yaylım atəşi açıldı.Fəxri qarovul dəstəsi hərbi marşın sədaları altında Dövlət Bayrağı Meydanından keçdi.Daha sonra dövlət bayrağının ucaldılması şərəfinə Bakı səmasında möhtəşəm lazer-şou nümayiş olundu.Təntənəli mərasim atəşfəşanlıqla başa çatdı.“Xalq qəzeti”.- 2010.- 3 sentyabr .- N 193.- S.1-3.15

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Prezident İlham Əliyev Dövlət Bayrağı Muzeyinin açılışındaiştirak etmişdirBakı, 9 noyabr (AzərTAc). Noyabrın 9-da - Dövlət Bayrağı Günündə Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti İlham Əliyev və xanımı Mehriban Əliyeva Dövlət Bayrağı Muzeyinin açılışında iştirak etmişlər.Muzey Azərbaycan Prezidentinin müvafiq Sərəncamı ilə inşa olunmuş və bu il sentyabrın 1-də təntənəli açılışmərasimi keçirilmiş Dövlət Bayrağı Meydanında yaradılmışdır. Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü iləsəkkizguşəli ulduz formasında yaradılmış muzey Dövlət Bayrağı Meydanında bayraq dirəyinin pyedestalınınaltında yerləşir.Dövlətimizin başçısı İlham Əliyev açılışı bildirən lenti kəsdi və muzeylə tanış oldu.Azərbaycanlı memar və dizaynerlərin layihələri əsasında qurulan və tərtibatında müasir dizayntexnologiyalarından istifadə olunan muzeydə müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuşdövlətlərin, xanlıqların, o cümlədən İrəvan xanlığının bərpa olunmuş bayraqları, həmçinin XVII-XVIII əsrlərəaid bayraqların uc elementləri, gerblər, Azərbaycan Respublikasının müxtəlif illərdə qəbul olunmuşkonstitusiyaları, poçt markaları, pul nişanlarının nümunələri, orden və medalları, ümummilli lider HeydərƏliyevin rəhbərliyi ilə müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması, formalaşması və inkişafını, Prezident İlhamƏliyevin ölkəmizin tərəqqisi ilə bağlı fəaliyyətini əks etdirən çoxsaylı fotolar və sənədlər, ulu öndər HeydərƏliyevin və Prezident İlham Əliyevin prezident seçildikdən sonra andiçmə mərasimlərində öpdükləri dövlətbayraqları, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanının bayrağı, Silahlı Qüvvələrin qoşun növlərinin döyüşbayraqları və mərasim geyimləri nümayiş olunur.Dünyada bu cür nadir muzeylərdən biri olan Dövlət Bayrağı Muzeyində, həmçinin Ginnes dünyarekordları təşkilatının Azərbaycanın dövlət bayrağı dirəyinin dünyada ən hündür bayraq dirəyi olduğunu təsdiqedən sertifikatı, müxtəlif kitablar, fotoşəkillər, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq CümhuriyyətininTürkiyədəki səfirliyinin binası üzərində dalğalanmış bayraq da nümayiş olunur. Buradakı eksponatların çoxu ilkdəfə nümayiş etdirilir. Muzeydə multimedia qurğusu da vardır.Muzeylə tanışlıqdan sonra Prezident İlham Əliyev Xatirə kitabına ürək sözlərini yazdı.Sonra dövlətimizin başçısı Dövlət Bayrağı Meydanının ətrafında aparılan abadlıq-quruculuq işləri ilə tanış oldu.Məlumat verildi ki, hazırda Dövlət Bayrağı Meydanının ətrafında tikinti və abadlıq işləri sürətlə davam etdirilir.Ərazidə kiçik parklar, istirahət guşələri və yaşıllıq zolaqları yaradılır.Bu işlər Prezident İlham Əliyevin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin 2010-cu ilin doqquz ayının sosialiqtisadiinkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasında dövlətimizin başçısının Dənizkənarı Milli Parkın DövlətBayrağı Meydanı istiqamətində genişləndirilməsi ilə bağlı tapşırıqlarına əsasən həyata keçirilir. İşlərin tamyerinə yetirilməsi üçün ərazidə bəzi köçürülmələr də aparılacaqdır. Dövlət Bayrağı Meydanından sonrakıhissənin abadlaşdırılması üçün də gələcəkdə ayrıca layihə hazırlanacaqdır.Prezident İlham Əliyev işlərin yüksək səviyyədə və keyfiyyətlə aparılmasına dair tapşırıq və tövsiyələriniverdi.AzərTAc9 noyabr 2010-cu il16

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri,onların mahiyyət və tərbiyəvi əhəmiyyətiANAR TURAN,AMEA-nın A .A Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun dissertantıDövlət rəmzləri dövlətçilik əlaməti olmaqla, ölkənin tarixi keçmişlərindən gələn və gələcəyəistiqamətlənən özünəməxsusluğu əks etdirir. Dövlət yaradan xalq ilk növbədə onun atribut-larını təsis edir ki,fərqli, həm də xüsusi siması olsun.Milli rəmzlər elə aktual mövzudur ki, hətta dövlət yaratmamış, lakin buna can atan xalqların, mübarizənisivil yolla, yaxud separatçı üsullarla aparan qruplaşmanın belə öz atributları mövcuddur. Çünki atribut istərxalqın, istərsə də təsis edilən hər hansısa qurumun mübarizə simvoludur.Azərbaycan Respublikasının bayraq, gerb və himndən ibarət dövlət rəmzləri mövcuddur.Konstitusiyamızda bu barədə deyilir: "Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri - AzərbaycanRespublikasının Dövlət bayrağı, Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi və Azərbaycan RespublikasınınDövlət himnidir".Azərbaycan Respublikasının dövlətçilik rəmzlərinin birincisi Dövlət bayrağıdır. Milli bayraq - siyasiideoloji,mənəvi baxımdan bir millətin və onu təşkil edən dövlətin mövcudluğunu təsdiqləyən rəmzdir. "Bayraq"sözü ümumtürk mənşəlidir və tarixi çox qədimdir. Böyük türk dilçisi, dahi filoloq alim Mahmud Kaşğarlının"Divanü lüğətit-türk" əsərində "bayrak-batrak" kəlmələrinə yer verilmişdir."Bayraq" sözü müstəqillik işarəsidir. Müasir anlamda bayraq, dövlətimizin, millətimizin müstəqillik,suverenlik, milli azadlıq və istiqlal rəmzi, simvolu funksiyasında işlənməkdədir. Dövlət bayrağı, milli bayraqmüqəddəs anlam daşıyır. Millətin qeyrəti və namusu, şərəfi və ləyaqəti bayraqda ifadə olunmuşdur. Bayraq,eyni zamanda milli azadlığın, istiqlal ideyalarının, bəşər sivilizasiyasında istər xalqın, istərsə də dövlətin yerininvə rolunun təcəssümüdür.Konstitusiyamızın 23-cü maddəsində deyilir: "Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı bərabər enli,üç üfüqi zolaqdan ibarətdir. Yuxarı zolaq mavi, orta zolaq qırmızı, aşağı zolaq yaşıl rəngdədir və qırmızı zolağınortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəli ulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın enininuzunluğuna nisbəti 1:2-dir."Dövlətimizin əsas qanununa uyğun şəkildə hazırlanan bayrağımız üçrəngli, ay-ulduzlu hissələrdənibarətdir. Hər simvolun özünəməxsus tarixi-siyasi, mədəni amillərlə bağlı olan məna və funksiyası vardır. Qeydetmək lazımdır ki, bayraq, onun mənşəyi, tarixi, müasir vəziyyəti, əks olunan rəmzlərin məna və istifadətəyinatları, bayrağın qaldırılma və endirilmə mexanizmi və s. barədə veksilologiya elmi məşğul olur. Müasirveksilologiya elminin son məlumatlarına görə, hazırda dünyada mövcud olan dövlət bayraqları içərisindəqırmızı rəngli bayraqlar birinci yerdə olub, ümumən mövcud bayraqların üçdə iki hissəsini təşkil edir. Onunardınca ağ, mavi, qara və yaşıl rəngli bayraqlar gəlir. Bayraqlar rənglərin sayına görə də müxtəlif növlərə ayrılırki, onlar içərisində üçrəngli bayraqlar üstünlük təşkil edir. Bu cür bayraqlara trikolor ("üçrəngli" bayraq) deyilir.1918-ci ildə görkəmli siyasi xadim M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyilə Şərqdə ilk demokratik respublika olanAzərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldı. Təbii ki, bu zaman milli atributların təsis edilməsi məsələsi ortayaçıxdı. Əli bəy Hüseynzadənin irəli sürdüyü ölkənin baş ideologiyası olan "Türkçülük, Müasirlik, İslamçılıq"siyasi xəttinə uyğun bir bayraq hazırlandı və həmin bayraq bu gün də Azərbaycanın müstəqilliyini özündə əksetdirir. O zaman cəhalət içində boğulmaq üzrə olan xalqımızın təəssübkeş ziyalıları, mənəvi, milli və müasirdəyərləri özündə ehtiva etdirən bir mübarizə xətti götürdülər ki, bu da sonunda ölkənin müstəqil dövlət olaraqelan edilməsinə gətirib çıxardı. Böyük maarifçi-ideoloqumuz Əli bəy Hüseynzadənin yaratdığı "türkləşmək,islamlaşmaq, müasirləşmək" düsturu ziyalılarımız tərəfindən dəstəkləndi və sonralar Türkiyənin böyük dühasıZiya Göyalp bunu daha da inkişaf etdirib konsepsiya halına saldı. AXC yaranandan sonra da bu ideyalara sadiqqalaraq öz milli atributlarını bu düsturun üzərində qurdu. Hələ AXC-nin ilk parlamentinin açılışını edənAzərbaycan Milli Şurasının sədri M.Ə. Rəsulzadə üçrəngli milli bayrağımızı göstərərək, onun əbədiyyətinəsonsuz inamını belə ifadə etmişdi: "Müstəqil Azərbaycanı təmsil edən o üç boyalı bayrağı Şurayi-Milliqaldırmış, türk hürriyyəti, İslam mədəniyyəti və müasir Avropa iqtidari-əhraranəsini təmsil edən bu üç boyalıbayraq daima başlarımızın üstündə ehtizaz edəcəkdir. Bir dəfə qaldırılmış bayraq bir daha enməyəcəkdir..." (3).Beləliklə, bayrağımızın mavi rəngini mənalandıran "türkçülük" milli kimliyimizi dərk etmək, ənənələridirçəltmək, soykökünə bağlılıq, dilimizin, tariximizin qorunması, milli inkişaf, milli istiqlal, milli mücadilə17

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────deməkdir. Bayrağımızın mavi rəngi Azərbaycan xalqını türkçülük ətrafında birləşdirir və bizi bir xalq olaraqözümüzü dərindən dərk etmək üçün istiqamətləndirir. Müasirləşmək dedikdə isə xalqımızın bundan sonrakeçəcəyi inkişaf, tərəqqi yolu nəzərdə tutulur. Həmin dövrdə Avropa dünyanın elmi-texniki nailiyyətlərbaxımından son modern qütbü sayıldığından, milli düşüncəli uzaqgörən ziyalılarımız mənəviyyatcaavropasayağı yox, elmi inkişaf, qabaqcıl düşüncə baxımından avropasayağı olmağı tövsiyə edir və bu prinsipimüasirlik kimi qiymətləndirirdilər. Nəticə etibarilə bayrağımızda qırmızı rəng müasirliyi özündə əks etdirir vəbu ölkəmizin gələcək inkişaf yolunu göstərməkdədir.İslamlaşmaq deyəndə isə ilk növ-bədə xalqımızın uzun əsrlərdir ki, mənəvi aləmini zənginləşdirən, əxlaqdəyərlərini, mərdliyi, cəsarəti və Uca Ya-radana olan sonsuz inamını təcəssüm etdirən məfhumdan söhbət gedirki, bu da öz növbəsində milli bayrağımız-da yaşıl rənglə ifadə olunur. Çünki yaşıl, həqiqətən, İslamın rəmzidir.İslamın qədimdən bütün bayraqları yaşıl rəngli olmuşdur. İslamçılıq ideyaları azərbaycanlıların milli mənlikşüurunun, milli istiqlal uğrunda mübarizəsinin, İslam dünyası ilə sıx əlaqələrin yaranmasına vəmöhkəmləndirilməsinə xidmət edir.Dahi filosof Cəmaləddin Əfqaninin "Milli vəhdət fəlsəfəsi və dil birliyinin həqiqi mahiyyəti" adlı əsərindəislamçılıq ideyalarının milli ideyalarla dərindən bağlılığını və milli inkişafa hər zaman təkan verən qüvvəolduğunu qeyd etmişdir. Filosof konkret olaraq türk, fars, ərəb və başqa milli kimliklərdən danışmır. O, bütünİslam ümmətindən bəhs edir və bu ümməti birliyə çağırır. Millətlərin məhv olmaması və tərəqqisi üçün dilfaktorunun vacibliyini vurğulayır. Dil birliyini yaradıcı amil hesab edən Əfqani qeyd edir ki, ictimai qüsurlarıbirgə dəf etmək, milli çətinlikləri birgə aradan qaldırmaq, müsibət və bədbəxtliklərdən nicat yollarını arayıbtapmaq və yekdil həmrəylik hissi yaratmaq üçün dilin mükəmməl öyrənilməsi, qorunması vacibdir (4).Onu da qeyd edək ki, C. Əfqaninin bu əsəri İslam xalqlarının, xüsusilə türklərin milli oyanışında mühümrol oynamışdır. M.Ə. Rəsulzadə bu əsəri Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir.Azərbaycan Respublikasının milli bayrağındakı böyük məna daşıyan nişanlardan biri də qırmızı zolağınhər iki üzündə təsvir olunan ağ rəngli aypara və ağ rəngli səkkizguşəli ulduzdur.Milli bayrağımızdakı aypara və səkkizguşəli ulduzun məna və funksiyası barədə müxtəlif fikirlərmövcuddur. Bəziləri səkkizguşəli ulduzun Azərbaycandakı millətlərin sayını ifadə etdiyini bildirirlər. Butamamilə məntiqsiz birfikirdir. Çünki Azərbaycandakı etnosların sayı səkkizdən daha çoxdur. Bu simvolunOsmanlı imperiyasının bayrağından götürüldüyünü deyənlər də var. Tarixi baxımdan isə üç min ildən çoxdur ki,bu rəmz qədim türk-şərq xalqlarının dövlətçilik atributlarında yer almışdır. Bəzi Qərb tədqiqatçıları ayparanıİslamın simvolu kimi qələmə verirlər və belə hesab edirlər ki, aypara orta əsrlərdə Qərbin Şərqə Səlib yürüşlərizamanı İslam birliyinin təcəssümü olmuşdur. Türkiyəli tarixçi Fevzi Kurtoğlu qeyd edir ki, hilal (aypara) 5000 ilbundan əvvəl Orta Asiyadan Ön Asiyaya köç etmiş şumerlilər, eləcə də qədim türklər tərəfindən istifadəedilmişdir. Ayparanın türk heraldikasında istifadə olunması nə Sultan Osman Qazinin məşhur röyasından, nə dəSultan Mehmet Fatehin İstanbulu fəthindən başlamışdır. Bunun köklərini uzaq keçmişdə axtarmaq lazımdır.Hilal türk millətinin tarixi qədər qədimdir.Səkkizguşəli ulduzun mənası əslində günəş kimi yozulmalıdır. Çünki əski türklərdə günəş səkkizguşəşəklində təsvir olunur və ona ehtiram göstərilirdi. Maniçilik dinini qəbul etdikdən sonra Ay kultuna da üstünlükverən türklər aya ilahi qüvvə kimi müraciət edirdilər. Bir sözlə bayrağımızdakı aypara və səkkizguşəli ulduzunməna etibarilə qədim türk-şərq xalqlarının inanc sistemi ilə bağlılığı vardır.AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ DÖVLƏT GERBİAzərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi müstəqilliyimizin, istiqlalımızın əsas simaları vərəmzlərindəndir. Avropa mənşəli "gerb" sözü "vərəsəlik" mənasına gəlməklə istənilən dövlətin, şəhərin,qohumluq birliyi və ya nəslin fərqləndirici nişanı olub, əksər hallarda bayraqda, möhürdə, pul vahidlərində,istiqraz vərəqələrində və s. öz əksini tapır. Gerbin mənşəyi, ondakı simvolların məna və funksiyası,xüsusiyyətləri, quruluşu və s. məsələlərlə heraldika sənəti məşğul olur.Milli gerb hər xalqın, dövlətin, şəhərin milli və dini, mifik görüşlərini, eyni zamanda tarixi siyasi-ideolojivə mədəni baxışlarını əks etdirir. Bu baxımdan dövlət gerbimiz həm simvolların zəngin ahəngdarlığına, həm dədövlətçiliyimizin, xalqımızın tarixi və mədəniyyətini hərtərəfli əks etdirməsilə digər ölkələrin gerblərindənfərqlənir.Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbinin layihəsi 1918-1920-ci illərdə fəaliyyət göstərmişAzərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövründə hazırlanmışdır. "Azərbaycan" qəzetinin 1919-cu ilin martın 23-18

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────dəki sayında AXC Nazirlər Şurasının Dövlət gerbinin təsvirinin hazırlanması barədə qərarı dərc olunmuşdur.Lakin müsabiqə uğurla nəticələnmədiyindən Nazirlər Şurası 1920-ci il yanvarın 30-da "AzərbaycanRespublikasının gerbi və möhürünün, milli himnin və hərbi ordenlərin layihələrinin hazırlanması haqqında"yenidən qərar qəbul etdi və bu işi Xalq Maarifi nazirliyinə tapşırdı. Nazirlik 1920-ci ilin fevralın 19-da"Azərbaycan" qəzetində gerb və himnin hazırlanması barədə müsabiqə elan etdi. Milli istiqlalın ikinciildönümünə qədər bu müsabiqədə qalib elan olunmalı idi. Təəssüf ki, mənfur sovet işğalı bu taleyüklüməsələləri sonadək həll etməyə imkan vermədi.Dövlət gerbindəki qalxan azərbaycanlıların şərq xalqlarından, eyni zamanda Şərq dövləti olması iləyanaşı, hər cür təcavüzə mətinliklə sinə gərən, əzəmətli, dözümlü mənalarını verir. Qalxanın üzərindəki üç rəngmilli ideoloji düsturumuz olan türkçülüyü, müasirliyi və İslamı tərənnüm edir. Səkkizguşəli ulduz əbədiyyətrəmzi olan Günəşi, alov - Odlar yurdunu, palıd budaqları - milli hərbi dəyanətimizi və qüdrətimizi, sünbül -Vətənimizin bolluğunu, bərəkətliliyini, çörəyə olan doğma münasibətini, günəşin ağ rəngdə olması isəxalqımızın və dövlətimizin sülhsevərliyini, sabitliyin tərəfdarı olduğunu göstərir.Bir sözlə milli gerbimizdə əks olunan işarə və ifadələr Azərbaycan dövlətçiliyilə yanaşı, ümumbəşəridəyərlərə xidmət edir və dünya heraldika qanunauyğunluqlarına cavab verir.AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ DÖVLƏT HİMNİAzərbaycan xalqının mənəvi sərvətlərindən biri də onun Dövlət Himnidir. Milli himn əsas dövlətçilikatributlarımızdan olmaqla yanaşı, milli birliyimizin sözlə və musiqilə ifadə olunan müqəddəs şah əsərimizdir.Himnimiz, milli dövlət bayramlarında, tarixi günlərdə, rəsmi mərasimlərdə, yerli və beynəlxalq tədbirlərdə,təhsil müəssisələrində mövcud qanunvericilikdə göstərilən şəkildə hər zaman ayaq üstə, böyük coşqu vəehtiramla oxunur. Bu da milli himnə olan sevgi və sayqımızı, vətənimizə son dərəcə bağlı olduğumuzu nümayişetdirir. Artıq Azərbaycan türkcəsində də qərar tutmuş "himn" sözü qədim yunan (humnos) mənşəlidir. QədimYunanıstanda himndən yunan allahlarının və qəhrəmanlarının şərəfinə istifadə edilirdi. Çağdaş dövrümüzdə isəhimn dövlətin və xalqın milli müstəqilliyinə həsr edilən şanlı musiqi kimi qiymətləndirilir.Musiqisini dahi bəstəkarımız Ü. Hacıbəylinin bəstələdiyi, sözlərini isə böyük şairimiz Əhməd Cavadınyazdığı milli himnimiz bu gün də AXC-nin varisi olan müstəqil respublikamızın Dövlət Himni kimi böyükcoşqu ilə oxunur. Amma tarixdə Üzeyir bəyin böyük dahiliklə yaratdığı bu əsərin adını çəkmək 70-il yasaqolundu. 1989-cu ilin 14 iyul tarixində "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzetində çap olunmuş "Üzeyir Hacıbəyovuniki marşı" adlı yazı dərc edildi. Aydın oldu ki, Üzeyir bəyin iki marşı "Azərbaycan milli marşı" və "Azərbaycanmarşı" adı altında ilk dəfə görkəmli türk musiqişünası Etem Üngör tərəfindən özünün "Türk marşları" kitabında(Ankara, 1966) çap olunmuşdur. Etem Ungörün "Türk marşları" əsərində verdiyi məlumata görə, hər iki musiqiCümhuriyyət dövründə hərbi məktəblərdə əsgər marşı kimi öyrədilirmiş.Azərbaycan Respublikasının Al Soveti "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni haqqında"27.05.1992-ci il tarixli Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə musiqisi Ü. Hacıbəyovun, mətni ƏhmədCavadın olan "Azərbaycan marşı"nı təsdiq etdi.Hazırda böyük coşqu ilə rəsmi və ya qeyri-rəsmi tədbirlərdə oxunan himnimiz qəhrəmanlığa, rəşadətə,mübarizəyə səsləyən musiqilə bəslənmişdir.Azərbaycanın dünya şöhrətli siyasətçisi Ümummilli Lider H. Əliyevin dövlət rəmzləri, xüsusilə himnimizbarədə fikirləri olduqca maraqlıdır: "Mən bu gün bildirmək istəyirəm ki, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycandahakimiyyətdə olmuş Xalq Cümhuriyyətinin bugünkü nəsillərə qoyub getdiyi ən dəyərli miraslardan biriAzərbaycanın bu gün qəbul etdiyi qanunla istifadə etdiyimiz Dövlət Himnidir və bir də Azərbaycanın dövlətbayrağıdır..."ƏDƏBİYYAT1 Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası.2 Mərdanov M., Quliyev Ə. Azərbaycan Dövlət Rəmzləri. Bax, "Çaşıoğlu" 2001, s. 38.3. AXC (1918-1920) Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1998,1 cild, s.34.4. Qurbanov Ş. Cəmaləddin Əfqani və Türk dünyası. Bakı, 1998.5. Kurtoğlu Fevzi. Türk bayrağı və ya ay-ulduz. Ankara, 1992.6. "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzeti, 14 iyul,1989.7. Etem Ungor. Turk marşları. Ankara, 1999.19

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────8. Yaqublu N. Rəsulzadə M.Ə. Bakı, 1991, s. 140.9. "Azərbaycan məktəbi"jurnalı, 1999, N-5, s. 5, 6.Государственная атрибутика Азербайджанской Республики,ее сущность и воспитательное значениеРЕЗЮМЕСтатья посвящена государственной атрибутике Азербайджанской Республики - национальномуфлагу, гербу и гимну страны.В ней рассказывается об истории создания, содержании и основных качествах, смысле и функцияхгосударственных символик.Тема освящается с исторических, политико-идеологических и социологических аспектов.“Dövlət və Din”.-2010.-№4.-S.44-50.20

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────MƏSUDƏ VƏLİYEVARus alimlərinin əsərlərində Azərbaycan numizmatikası(K. Fren və V. Tizenqauzenin əsərlərinə əsasən)Məlum tarixi-siyasi hadisələrin gedişində Azərbaycanın qədim əraziləri bəzi dövlətlərin maraqdairəsində olmuşdur. Bu, zəngin, coğrafi-strateji baxımdan çox əlverişli bir məkanda yerləşən ölkə uğrundaaparılan açıq və gizli mübarizə və müharibələrin sonunda Rusiya imperiyası qələbə çalmışdı. Bu səbəbdən dəAzərbaycanın, nəinki, təbii sərvətləri, həmçinin, maddi-mədəniyyət nümunələri vəhşicəsinə talan edilərək,buradan dünya ölkələrinə daşınmışdı. Belə dəyərdə qiymətli, çəkidə az olan maddi mədəniyyətlər sırasına sikkənümunələri də aiddir. Aparılan numizmatik materiallar çox zaman «əntiq malların» alverçiləri tərəfindənmənimsənildiyinə görə yerli əhalinin о qədər də dəyər vermədiyindən və bir çox digər obyektiv, subyektivsəbəblərdən onların nə tapıldığı məkan, nə də konkret zaman haqqında heç bir məlumat verilmirdi. Bu pullarartıq üçüncü, beşinci və sıra ilə digər «yalançı sahiblərinə» çatdıqda, ayrı-ayrı zadəganların kolleksiyalarınadaxil edildikdə, onlar haqqında cüzi məlumatlar meydana çıxırdı.Numizmatika elminin tarixində Rusiya imperiyasının yaradıcısı olan I Pyotrun özünün sikkəkolleksiyası olması və onun olduğu ölkələrdə bu cür məlumatlarla yaxından maraqlanması faktı vardır. Həttaonun Avropada səyahətdə olarkən bəzi zəngin kolleksiya sahibləri ilə söhbətlərini əks etdirən rəsm əsəri dəvardır (7, tablo 21).Belə məşhur insanlardan biri fransız kralı XIV Lüdovikin kiçik qardaşı Orleanlı Filippin xanımıElizabet Şarlotta və ya xalq arasında Lizelotta Paralçskaya (1652-1722) idi. Tarixdə I Pyotrun 1717-ci il 14mayda Parisdə olarkən, Elizabetin pul kolleksiyası ilə çox yaxından maraqlanması və görüşərək diqqətlə tanışolması faktı mövcuddur.Rusiyada I Pyotrdan sonra Ermitajın yaradıcısı olan II Yekaterina və I Pavelin arvadı MariyaFyodorovna pul kolleksiyalarına böyük maraq göstərmişlər. Konkret olaraq, Ermitajın zənginləşdirilməsi IIYekaterinanın adı ilə bağlıydısa, məşhur Pavlov sarayında yerləşən sikkə kolleksiyasının yaradıcısı MariyaFyodorovnadır. Hər üç hakimiyyət nümayəndələri yığmış olduqları sikkələri dəqiq öyrənmək üçün Avropaölkələrindən tanınmış mütəxəssisləri Rusiyaya dəvət etmiş, onlar üçün bütün lazımi şəraiti yaratmışlar.Bunlardan alman mənşəli K. Fren, baron V.Q.Tizenqauzen və A.K.Markovun adlarını xüsusi qeyd etməklazımdır. Adlan çəkilən insanlar ixtisasca şərqşünas olmuşlar. Buna baxmayaraq, qısa bir zamandanumizmatikanın bir elm kimi formalaşmasında çox böyük rol oynamışlar.Rusiya imperiyasında Şərq numizmatikasının banisi, alman mənşəli K. Fren (1782-1851) hesab edilir.Onun ilk dəfə qələmə aldığı iki kiçik məqalə bu günə qədər öz elmi dəyərini itirməmişdir. K.Frenin 1826-cı ildədərc etdirdiyi «Recensio numorum Muxammedorum» adlı kataloqda ilk dəfə Əhər məliyi Atabəy MəhəmmədCahan Pəhləvanın oğlu Özbəyin və Biştəkinin oğlu Nüsrət-əd-Din Məhəmmədin adından zərb edilən gümüşsikkələr haqqında ilk məlumatlar verilmişdi. Sonralar sovet alimləri tərəfindən aparılan araşdırmalar zamanıbəzi hökmdarların adlarının düzgün oxunmadığı aydınlaşdırılmışdır. Belə ki, burada Biştəkinin adı Nüştəkinkimi oxunmuşdur. Buna baxmayaraq, hər iki əsər Atabəylər-Eldəgizlər dövlətinin tarixinin öyrənilməsibaxımından qiymətini bu gün də itirməmişdir.Alim 12 ildən sonra özünün ikinci monoqrafiya xarakterli «ilchanorumslu chulagidarum numis» əsəriniçap etdirir. Əsərdə Hülakilər dövlətinin sikkə işi və pul dövriyyəsi bütün incəlikləriylə öz əksini tapmışdır. Qeydetmək lazımdır ki, ilk dəfə rus şərqşünas-alimi A.Y.Şmidt 1824-cü ildə Hülaki dövlətinin hökmdarlarından olanQazan xanın adını pullar üzərində həm uyğur, həm də ərəb dilində oxumuşdu. Ondan sonra K.Fren A.Y.Şmidtinköməkliyi ilə uyğur dilindəki yazıları araşdıraraq 1826-cı ildə yazdığı kitabı çap etdirmişdi. Hər iki müəllifinəsərlərində əsas faktoloji materiallar Azərbaycanın ərazisindən aşkar edilən sikkə materiallarıdır. Daha dəqiqdesək, nə K.Fren, nə də A.Şmidt sözsüz ki, qarşılarına Azərbaycanın sikkələrini öyrənərək, onun tarixiniyazmaq məqsədi qoymamışlar. Bu gün hər iki əcnəbi mənşəli rus numizmat-alimlərinin əsas məqsədi həmnumizmatikanı bir elm kimi tanıtdırmaq, həm də Rusiyanın iki yüz ildən artıq monqol işğalları altında olmasınısübut edən sikkə nümunələrini öyrənmək olmuşdur.Yeri gəlmişkən ümumilikdə elm aləmində Avropada monqol dövrü numizmatik materiallar hələ XVIIəsrin sonlarından çox ciddi şəkildə öyrənilməyə başlanmışdır. Numizmatika elminin tarixində ilk dəfə (1780-ciildə) monqolların mono-epiqrafık (ikidilli) sikkələri, onların zərb texnologiyası və oxunub, dəqiq təyinedilməsinə fransız arxeoloqu Q.Tychen tərəfmdən cəhd edilmişdi (2).21

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Sonralar bu iş elm adamlarının səyi nəticəsində ayrı-ayrı ölkələrdə davam etdirilmişdi.K.Frenin Azərbaycan numizmatika elminin öyrənilməsi baxımından digər məqalələrini də qeyd etməklazımdır. Bunlardan IX-XI əsrlərdə yaranmış feodal dövlətlərinin pulları haqqında olan ilk məlumatlarda həsrolunmuş işləri qeyd etmək olar (17).Bəzi Saci, Salari hökmdarlarının adından zərb edilən dirhəmlər məhz adıçəkilən alimin məqaləsindəqeyd edilir. Sonralar rus alimlərindən P.Savelyev, V.Q.Tizenqauzen və A.Markov muzey materiallarına əsasən,bir çox yeni məlumatlar dərc etdirmişlər (12; 13-15; 4-5).Əslində, K.Frenin feodal dövlətlərinin sikkə nümunələrinə həsr etdiyi məqalədə müəllifə müəmmalıqalan bəzi məsələlər sırasında «gümüş böhranı»nın göstəriciləri də vardı. Bununla belə о zaman Şərq ölkələrinintarixində fenomen hadisə olan bu proses hələ tam olaraq aydınlaşmamışdı. P.Savelyev XIX əsrin 50-70-ciillərində araşdırdığı Şərq ölkələrinin sikkələrini öyrənərkən gümüş dirhəmlərin çatışmazlığını hansısa «tarixipartlayış, ona tam qaranlıq qalan siyasi hadisələrin nəticəsi» adlandırır (12, s. 64).Buna baxmayaraq, bu dövlətlərin bəziləri haqqında yazılı məlumatların azlıq təşkil etdiyi və yaxud olabilər ki, hələ elmə məlum olmadığı bir zamanın çox ciddi məsələlərinin üzə çıxmasında məhz yuxarıdaadıçəkilən rus alimlərinin, xüsusilə də K. Frenin əsərlərinin çox böyük əhəmiyyəti vardı.Azərbaycan Şirvanşahlar dövlətinin sikkələri haqqında ilk məlumat verən alimlərdən biri məhz K.Frenolmuşdu (18).Qeyd etmək lazımdır ki, K. Frenlə eyni vaxtda həm də fransız alimlərindən F.Sore, S.BartolomeyŞirvanşahların yaranma tarixi və bu gün elmə məlum olan hökmdarları haqqında mülahizələr irəli sürmüşlər.Sonralar К. Fren Şirvanşahlar haqqında elmdə qəbul edilən Məzyədilər, Kəsranilər, Dərbəndilər sülaləsi kimideyil, bütöv Şirvanşah dövlətinin adını çəkərək hər üç sülaləni Şirvanşahların sülaləsi adlandırmışdı (17, s. 19-25).Rusiya numizmatika elmində ilk dəfə Cəlairilər, Teymurilər və Qaraqoyunlu dövlətinin həm müəyyəntarixi hadisələri, həm də sikkə materiallarının öyrənilməsi K. Frenə aiddir. O, vaxtilə Ermitajın NumizmatikaFondunun materiallarına əsasən, tərtib etdiyi kataloqlarda adıçəkilən dövlətlərin adından Təbriz, Şamaxı,Quştaspi, Şabran, Ərdəbil, Xoy, Bakı, Van, İrbil, Əlincə, Astara, Sultaniyyə və digər zərbxanalarda zərb edilib,dövriyyəyə buraxılan sikkələr haqqında informativ xarakterli məlumatlar vermişdi. Belə ki, göstərilənşəhərlərdə Cəlairi sultanlarından Şeyx Üveysin, Cəlal-əd-Din Hüseynin, Qiyas-əd-Din Əhmədin Əmir Teymurvə Cağataylardan Sultan Mahmudun Dərbənddə zərb etdirdikləri bir ədəd, həmçinin, Qaraqoyunlu hökmdarı PirBudaq, Qara Yusif, İsgəndər və Cahan şahın adından zərb edilən altı ədəd təngə haqqında qısa məlumatvermişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, Qazan Universitetinin Numizmatika Fondunda saxlanılan sikkələr içərisindəCəlairilərin Azərbaycan sikkələri haqqında geniş məlumatlar K. Frendən sonra digər rus alimləri tərəfindənqələmə alınmışdı.Bu kataloqda bizim üçün maraqlı olan Cəlairi hökmdarı Sultan Əhməd və bəzi anonim sikkələr Astara,Quştəspi, Şamaxı və Əlincədə zərb olunmuşdu. Bununla da Şərq numizmatikasında yeni dövrün Cəlairilərdövlətinin öyrənilməsi üçün ilk addımlar atılmışdı.K.Frenin 1832-ci ildə qələmə aldığı «Ilchanorum seu chulagidarum numis» haqqındakı əsərində müəllifbəzi Qızıl Orda xanlarının, о cümlədən, Toxtamışın Azərbaycanda qısamüddətli sikkə zərbi işi haqqında çoxqısa məlumat vermişdi (17).Qızıl Orda dövlətinin pul dövriyyəsi haqqında bir çox problemlər ortaya çıxarıldıqdan sonra rusalimlərindən V.V.Qriqoryev 1850-ci ildə, P.S.Savelyev 1858-ci ildə yenidən və daha geniş numizmatikmateriallarla bu məsələyə qayıtmışlar. XX əsrdə çox mürəkkəb, ziddiyyətli pul sisteminə malik olan bu monqoldövlətinin sikkələrini öyrənən məşhur arxeoloq-numizmat Q.Fyodorov-Davidov tərəfmdən əsası qoyulan xüsusiməktəb bu işi davam etdirmişlər. Nəticədə, 150 ildən artıq müddətdə demək olar ki, bir çox məsələləraydınlaşdırılmışdı. Bu vacib məsələlər sırasında sikkə materiallarına əsasən, Qızıl Orda xanlarının Hülaki vəTeymurilərlə olan münasibətləri müəyyən qədər öyrənilmişdi. Rus numizmatlarından V.Q.Tizenqauzen Şərqnumizmatikasına, о cümlədən Azərbaycan ərazisindən aşkar edilən və imperiyanın mərkəzi muzeylərinin əsaseksponatları sırasında yerləşdirilən sikkə materiallarına xüsusi diqqət yetirmişdi. Rusiyanın ali zadəgancəmiyyətində baron kimi tanınan V.Q.Tizenqauzen elmi araşdırmaları vaxtı daha çox rus numizmatikası iləməşğul olsa da, zaman-zaman ayrı-ayrı varlı şəxslərin pul kolleksiyalarına müraciət edərək Azərbaycan üçündəyərli olan bəzi elmi araşdırmalar aparmışdı. Bu sıradan onun 1888-ci ildə «A.V.Komarovun yeni Şərq sikkəkolleksiyası» və 1896-cı il «N.P.Lineviçin yeni numizmatik materiallar» adlı məqalələri yenə də Hülakilər-Elxanilər dövrünün sikkələrinin yeni tapıntılarına həsr olunmuşdu (13; 14).22

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────XIX əsrin sonlarından elmi fəaliyyətinə çar Rusiyasının şimal paytaxtında başlayan V.Q.Tizenqauzeninilk dəyərli elmi məqalələrindən biri «N.P.Lineviçin Şərq sikkələri» başlığı altında Rusiya İmperator ArxeolojiCəmiyyətinin Şərq şöbəsinin araşdırmaları sırasında 1888-ci ildə çap olunmuşdu (17).Teymur və Şahruxun adından zərb edilən miss fuluslar məqalədə bəzi sikkə nümunələri sırasındadiqqəti cəlb edir. Elmdə mis sikkələrin orta əsrlərdə əksər hallarda anonim olması qəbul edilmiş nəzəriyyədir.Lakin son illər aparılan elmi araşdırmalar bu fikrin bütün zaman və hökmdarlara aid olmadığını, əksinə, bəzənbir çox tarixə məlum olmayan siyasi, iqtisadi böhran və ya dirçəlişlər vaxtı baş verən hadisələrin məhz rus sikkənominallarında öz əksini tapmışdı (7).Bu sıradan V.Q.Tizenqauzenin 794-cü h. ilində (1391-1392-ci illərdə) üzərində Teymurun varisi Şahruxbahadurun adından zərb edilən sikkənin geniş təsviri bütövlükdə Teymur imperiyasının, həm də Azərbaycanınbu zamankı tarixinə müəyyən aydınlıqlar gətirir.D=30 mm, çəkisi 6,1 qr.Üz tərəfindən: Dördküncə malik ordenlərə məxsus xaç formasında olan, daha çox Cəlairi sikkələrininbəzəyinə oxşar formada ulduzun bir küncünün daxilində «Mahmud sultan», digərində «Teymur kürəkən»sözləri zərb edilib.Əks-tərəfdə: Nöqtəvari ulduzabənzər bir formanın iç hissəsində dördkünc xüsusi bir işarənin içərisində«Şahrux bahadur»un adı zərb olunmuşdu (15, s. 20).Baron V.Q.Tizenqauzenin 1873-cü ildə çap etdirdiyi «Monetı Vostoçnoqo xalifata» adlı əsərində«Azərbaycan» adlı zərbxananın bəzi nümunələri haqqında müəyyən məlumatlar vardı. Bunlardan bizim üçünmaraqlısı 166-cı hicri ilində Azərbaycanda zərb edilən 3 ədəd dirhəmlərdir (15, s. 40-42).Müəllif heç bir metroloji məlumatlar vermədən yalnız nominalın adi dirhəm, zərbxananın adınınAzərbaycan olduğunu qeyd edir. Azərbaycanın feodal dövlətləri haqqında elmə çox az yazılı məlumatlarməlumdur. Bu səbəbdən də keçən yüzillikdə adıçəkilən dövlətlərin tarixinə aid olan bur məsələlərin dəqiqöyrənilməsində sikkə materiallarının rolu əvəzedilməzdir. Görünür, rus aliminin dəqiqliklə oxuduğu«Azərbaycan» zərbxanası Sacilər dövlətinə aiddir. Azərbaycanın numizmat-alimi M.Ə.Seyfəddini buzərbxananın yerini Ərdəbil şəhəri ilə lokallaşdırmışdır (11).V.Q.Tizenqauzenin əsərində bizim üçün digər bir maraqlı fakt Bərdə şəhərinin zərbinə aid olanməlumatlardı. Bunlardan Əmir Yezid ibn Usəydin adından 143-cü h. ilində zərb edilən fels, ümumiyyətlə,Bərdə şəhərinin öz zərbxanasında erkən ərəb dövrünə aid olan sikkələrin zərb edilməsini sübut edə bilənqiymətli materialıdır. Belə ki, artıq 168-169-cu h. ilindən etibarən bu sikkələr «Arran» zərbxanalarında ayrı-ayrıərəb əmirləri tərəfindən zərb edilərək, tədavülə buraxılır. Bunlardan 178-ci ildə Arranda Əmir Musa ibn İsatərəfindən zərb edilən fels və yaxud yenə də orada Əmir-əl-Mumin Əsəd bin Yezid tərəfindən zərb ediləndirhəm haqqında müəyyən məlumatlar vardı (15, s.137).190-cı hicri ilindən etibarən Arranda zərb edilən dirhəmlər artıq Süleyman bin əl-Ədəbə adlı şəxstərəfindən 193-cü hicri ilinə qədər zərb edilir. Bu şəxsin titulunun göstərilməməsi onun kimliyi haqqındaməlumat verməyi qəlizləşdirir. Belə ki, Azərbaycanda zaman-zaman hakimiyyətdə olan ərəb canişinlərisırasında hələlik bu şəxsin adı yoxdur. Bu səbəbdən də V.Q.Tizenqauzenin çap etdirdiyi kitabdakı bu məlumatçox dəyərli bir faktdır. Kitabda Azərbaycanın qədim şəhərlərinin adından zərb edilən sikkələr içərisində Tiflisəaid olan dirhəmlərin də mühüm əhəmiyyəti vardı. Bunlar 248-ci ildə (862-863-cü illər), 258-ci ildə (872-873-cüillər), 294-cü ildə (906-907-ci illər), 312-ci ildə Tiflisdə zərb edilən sikkələr yer tutur (15, s.243, №1937).Bu gümüş sikkələr Cəfərin, Əli Muhəmməd Əli əl-Muktəfı Billahın adından zərb edilmişdilər. Sözsüzki, adlan çəkilən şəxslərin Tiflisdə müsəlman əmirliyi zamanı hakimiyyətdə olan Cəfərilər sülaləsininnümayəndələri olduğu aydınlaşır.V.Q.Tizenqauzenin digər bir elmi əsəri A.V.Komarovun yeni Şərq sikkələri adlanır və Rusiya ArxeolojiCəmiyyətinin Şərq bölməsi tərəfindən 1888-ci ildə nəşr edilmişdi. Müəllif burada A.V.Komarovun sikkəkolleksiyasının Zakaspiyadan (Xəzər dənizi sahilindən) topladığı və say etibarı ilə 687 ədəd sikkənin 463-nünmis, 206 ədədinin gümüş, 18 ədədinin isə qızıldan olduğunu qeyd edir. O, kolleksiyaya daxil olan sikkələrindəfinə və yaxud ayrı-ayrı tapıntı olduğunu qeyd etmir. Sikkələrin məhz Cənubi Qafqazda aşkar edilməsi özözlüyündəmühüm faktdır. Müəllifin təyin edə bilmədiyi mis fuluslar haqqında olan geniş məlumatlarAzərbaycan numizmatika elmi üçün çox maraqlıdır. Oxucuya bu sikkələr primitiv üsulla 1:1 miqyasındaçəkilmiş şəkillər vasitəsilə çatdırılır. Bunlardan birinin aversində ərəb əlifbası ilə ol-muli (?) əl-əzəm kimioxunan söz birləşməsində birinci söz «əl-mülk» kimi oxunmalıdı.Müəllif əks-tərəfdə olan yazını Muhəmməd Rabiə adı kimi oxuyur (13).23

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Lakin bu adda şəxsin adı elmə məlum deyildi. Buna baxmayaraq, sikkənin bədii tərtibatına görə, onuXIV əsrə aid edilən anonim felslərə oxşatmaq olar. Azərbaycan numizmatika elmində analoji mis sikkələrhaqqında müəyyən mülahizələr mövcuddur.Məhz bu mülahizələrə əsasən, sikkənin zərb tarixini göstərilən yüzilliyə aid edə bilərik (8).İkinci maraqlı mis sikkənin üz tərəfində sağa tərəf qaçmaqda olan dovşan obrazı və əks-tərəfdəaltıbucaqlı fiqurun içərisində «zərəbə sərd» sözləri oxunur. Müəllif bu sikkənin Hülakilərə aid ola biləcəyihaqqında ehtimalını irəli sürür. Zərbxananın adını isə dəqiqləşdirmir. Fikrimcə, Zord-Sərdrud zərbxanasınınqısaldılmış adı ola bilər. V.Q.Tizenqauzen tərəfindən digər iki ədəd yüksək bədii tərtibata malik olan «Kelat»adlı zərbxananın fulusu üzərində də quş şəkli və zərb tarixinin 90 (?) rəqəmlərinin aydın oxunmasından,həmçinin, sikkənin nominalının «fulus» olmasının göstərilməsi qeyd edilir. Numizmat-alim V.Q.Tizenqauzeniki sikkənin Mahmud xanın adından zərb edildiyini qeyd edərək, tam olaraq onların hansı dövrə aid olduğunubildirməmişdi. Mahmud xan Orta Asiyanın Cağataylar dövlətinin hökmdarı olmuşdu. Əmir Teymurun zərbetdirdiyi bütün sikkələrin ilk illərdə Mahmud xanın adından dövriyyəyə buraxılması faktı dünya numizmatikaelmində qəbul edilmiş faktdır (6).Bu faktları nəzərə alsaq, hər iki fulusun Orta Asiyada, yəqin ki, yerli əhəmiyyət daşıyan «Kelat» adlızərbxanada zərb edildiyi, Azərbaycan və ümumiyyətlə, bütün Cənubi Qafqazın Teymur tərəfindən işğal edilərəkimperiyasının tərkibinə qatılması nəzərə alındıqda, burada belə fulusların dövriyyədə olması faktı böyük şübhədoğurmur. Adıçəkilən araşdırmalar sözsüz ki, XX əsrə aid olduğu üçün V.Q.Tizenqauzen belə pullan dəqiqliklətəyin edə bilməzdi. Bizim üçün digər bir tərəfdən bu sikkənin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, misdəndir. Belə ki,Mahmud xanın adından zərb edilən felslər bu günə qədər Azərbaycan ərazisindən tapılmamışdı. Orta Asiyanınmis sikkə nominalları üzrə mütəxəssis olan Y.A.Davidoviç hələ keçən əsrdə əsərlərində dəfələrlə qeyd etmişdiki, Əmir Teymur işğal etdiyi ölkələrdə yalnız gümüşdən zərb etdirdiyi təngə və mirini tamhüquqlu tədavülvasitəsi kimi qəbul etmişdi (3, s. 4-8).Felslərdən, daha dəqiq desək, yarım semantik nominal üzərində «pul» sözü olan sikkələr misdən zərbedilərək imperiyanın mərkəzində, yəni Orta Asiyada istifadə edilirdi. Mis felslər imperiyanın digər ərazilərində,о cümlədən Cənubi Qafqazda dövriyyədə olmamışdı. Bununla da V.Q.Tizenqauzenin nəşr etdirdiyi mis felsinCənubi Qafqazdan aşkar edilməsi faktı hələlik əsaslı bir mülahizə üçün kifayət etməsə də, gələcək tapıntılar bufaktla elmə müəyyən yeniliklər gətirə bilər.Beləliklə də, rus alimlərindən K.Fren və V.Q.Tizenqauzenin əsərlərində Azərbaycan numizmatikasıhaqqında olan bəzi mülahizələrin nə qədər dəyərli olması faktı bir daha aydın odur. Hər iki alimin fikirlərisonralar XX əsrdə Azərbaycan alimləri tərəfindən dəqiqləşdirilmiş və müəyyən hissəsi dəyişilmədən qəbuledilmişdir.Ədəbiyyat1. Алиева Г. А. Материалы к каталогу монет Амири Теймура, чеканненых в Западного Ирана иАзербайджана. «Нумизматика Узбекистана»' т. 1, Ташкент, 1991.2. Tychsen Q. Introduktion in rem numariam muhammedanorum. Paris, 1794.3. Давидович E. А. Медные монеты Средней Азии. М. ,1986.4. Марков А. К. Каталог джелаиридских монет. Спб., 18975. Марков А. К. Инвентарный каталог мусульманских монет Императорского Эрмитажа. Спб., 1896.6. Массон М. А. Клад из Термеза. Труды Узкомстариса, Ташкент, 1936.7. Потин Монет. Клады. Коллекции, М. ,2000, табло 21.8. Пиркулиева Г. А. Медные монеты Азербайджана. Баку, 2007.9. Пиркулиева Г. А. Денежное обращении и метролгия монет Азербайджана конца в к. XIV - начало XVвв (на основе нумизматических материалов), Баку, 2001.10. Piriev V. Azərbaycan XIII-XIV əsrlərdə. Bakı, 2000.11. Сейфеддини M. А. Нумизматика Азербайджана, т. 2. Баку, 1999.12. Савельев П. Монеты Джучидов, Джагатаидов, Джалаиридов и другие, обращавшиеся в Золотой Ордев эпоху Тохтамыша // Зап. Рус. Археол О-ва' Спб., 1858. Т. XII.13. Тизенгаузен В. Г. Новое собрание Восточных монет А. В Комарова Спб, 188914. Тизенгаузен В. Г. Новые нумизматические приобретение П. Линевича, Спб, 185615. Тизенгаузен В. Г. Монеты Восточного халифата, Спб, 1873.24

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Fraehn Ch. Ì. Resensio numarum Muhammedarum Akademial Imp. Scient. Petropolitane. Petropoli, 16. 1826.17. Fraehn Ch. M. Ilchanomm seu chulagidarum numis. 1836.18. Fraehn Ch. M. Das muhammedanische Munskabinet des Asiatischen museums derkaiseri. Spb., 1821.РЕЗЮМЕАзербайджанская нумизматика в трудах русских ученых(на примере К. Френа и В. Тизенгаузена).В статье рассматривается важные научные данные, опубликованные в XIX веке русскимиученными К. Френ и В. Тизенгаузена, относящиеся проблемам нумизматических материаловАзербайджана. Впервые такие важные вопросы, как монетные материалы феодальных государствАзербайджана, династии государство Ширваншахов и Золотой Орды, «серебряный кризис» и другиевопросы в свое время были рассмотрены указанными учеными. Автор статьи тщательно рассмотрев этивопросы выявляет самые важные заключение, существующие в трудах К. Френ и В. Тизенгаузена. Темсамым оценивает роль трудах этих ученых в изучении нумизматических материалов Азербайджана.“AMEA Xəbərlər. Tarix, fəlsəfə, hüquq”.-2010.-№1-2 .-S.138-146.25

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dövlət müstəqilliyinin bünövrəsiAzərbaycanda dövlət müstəqilliyinə nail olmaq XX əsrin əsas ideallarından biri olmuşdur. Tanınmışictimai-siyasi xadimlər, böyük mütəfəkkirlər müxtəlif formalarda ölkəmizin müstəqillik qazanması, millidövlətçiliyin bərqərar olması, xalqımızın azadlığa çıxması üçün daim düşünüb-daşınmış, mübarizəaparmışlar. Bu ali məqsədə çatmaq üçün federasiya, konfederasiya, respublika və sair dövlətçilik tipləribarədə mülahizələr irəli sürülmüş, yollar, vasitələr axtarılmışdır.Böyük demokrat ədib Cəlil Məmmədquluzadənin hələ 1917-ci ildə yazdığı "Cümhuriyyət" məqaləsinin adıvə əsas müddəaları Azərbaycan ziyalılarının respublika tipli dövlət qurmaq idealına üstünlük verməsininümumiləşmiş ifadəsi kimi səslənirdi. Məqalədə deyilirdi: "Cümhuriyyət, yəni latınca "Respublika" elə birhökumətə deyirlər ki, orada məmləkətin idarəsi camaatın öz öhdəsində və ixtiyarındadır. Camaat dedikdəVətənin sahibidir... Məmləkət müəyyən qanunlar gücü ilə idarə olunur. O qanunları yazan və təsdiq edənmillətin məbusları, yəni vəkilləridir. Məmləkətin rəisinə "Prezident" deyilir. Prezidenti ya millət özü seçir, yaparlaman, yəni millət vəkilləri seçir. Prezident məmləkəti idarə etməyə özünə köməkçi hesabında vəzirlər təyinedir... Cümhuriyyət idarəsinin bir zinəti də var ki, o da tamam azadlıqdır. ...Əgər bizdə insanlıq hissi hələölməyibsə, ...o vədə gərək uca səs ilə cümhuriyyət qəhrəmanlarını alqışlayıb deyək: Yaşasın Cümhuriyyət!"Bu mənada 1918-ci il mayın 28-də yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti təkcə bu demokratik dövlətinqurucularının deyil, bütövlükdə xalqımızın, milli ziyalılığın arzularının ifadəsi idi. Fikrimizcə, Azərbaycan XalqCümhuriyyətinin qısamüddətli mövcudluğunun ən böyük nəticəsi xalqın milli-tarixi yaddaşına müstəqillikdüşüncəsini əbədi, həmişəlik olaraq həkk etdirməsi olmuşdur. Buna görə də 1991-ci il oktyabrın 18-dəAzərbaycanda yenidən respublika tipli dövlət müstəqilliyinin bərqərar olması milli-tarixi yaddaşın təzəepoxadakı oyanışı və ya müstəqil dövlətçiliyin bərpa edilməsi mənasında mühüm əhəmiyyətə malik çox böyüksiyasi hadisədir. Həmin gün qəbul edilmiş "Azərbaycan Respublikasının Müstəqilliyi haqqında KonstitusiyaAktı" milli düşüncədə yaşayan müstəqil dövlətçilik idealının bəyannaməsi idi. Bu tarixi Aktın bir böyükəhəmiyyəti də cəmi 23 ay yaşaya bilmiş Xalq Cümhuriyyətinin varisi elan etməklə Azərbaycanda respublikatipli dövlətçilik ənənəsinin qorunub saxlanılacağına təminat verilməsindən ibarətdir.Təəssüf ki, keçən əsrin doxsanıncı illərinin başlanğıcında hakimiyyətdə olan qüvvələrin, xüsusən siyasimöhtəkirlikdən uzağa gedə bilməyən Ayaz Mütəllibovun, təcrübəsiz, səriştəsiz və iddialı AXCP-Müsavathakimiyyətinin bacarıqsızlığı və yanlış siyasi xətti ucbatından yenidən bərpa edilmiş milli dövlətçilik realitirilmə, məhvolma təhlükəsi ilə üzləşməli olmuşdu. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin 1993-cü ildəxalqın tələbi ilə hakimiyyətə qayıdışı ilə yenicə elan olunmuş, lakin böyük uçuruma yuvarlandırılmışAzərbaycan Respublikası sözün həqiqi mənasında dağılmaqdan xilas edilmişdir. Məhz ulu öndər HeydərƏliyevin apardığı qətiyyətli və ardıcıl mübarizənin sayəsində Azərbaycan Respublikası öz varlığını qoruyubsaxlaya bilmiş və daha da möhkəmləndirilmişdir. Heydər Əliyev "Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi əbədidir"bəyanatını irəli sürməklə kifayətlənməmiş, bu əbədiyyətin siyasi-ideoloji və hərbi-iqtisadi əsaslarınıformalaşdırmış, özünəməxsus qətiyyətlə böyük xilaskarlıq missiyasını həyata keçirmişdir. Bu mənada CəlilMəmmədquluzadələrin arzu etdiyi, Məmmədəmin Rəsulzadələrin, Fətəli xan Xoyskilərin... axıradək qoruyubsaxlaya bilmədikləri, Nəriman Nərimanovun ümidlərinin qırılması ilə nəticələnən Azərbaycan dövlətçiliyiböyük dövlət xadimi Heydər Əliyevin sayəsində həmişəlik bərpa olunmaq imkanı qazana bildi. Bütün bunlaragörə məhz Heydər Əliyev Azərbaycanda müstəqil dövlətçiliyin yaradıcısı və memarıdır. Xaricdən axıb gələnböyük təzyiqlərin və mürəkkəb daxili çətinliklərin hamısına qalib gəlməyi bacaran Heydər Əliyev Azərbaycanxalqı qarşısında təkcə xilaskarlıq deyil, həm də qəhrəmanlıq missiyasını böyük iradə ilə həyata keçirmişdir.Onun müstəqil Azərbaycan dövlətinin xilası yollarındakı dönməz və qətiyyətli mübarizəsi həqiqi qəhrəmanlıqnümunəsidir. Geniş yayılmış "Azərbaycan xalqının qəhrəman oğlu" sözləri real tarixi qəhrəmanlığın ümumxalqehtiramı səviyyəsində etiraf olunmuş ifadəsidir. Heydər Əliyev Azərbaycanda müstəqil dövlət qurmaqcəbhəsinin böyük qəhrəmanıdır.Ölkəmizdə milli dövlətçilik işinin möhkəm əsasları, etibarlı dayaqları görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevtərəfindən yaradılmışdır. Bu şərəfli və məsuliyyətli vəzifələri o, sovet hakimiyyəti illərindəki uzaqgörən siyasətivə keçən əsrin doxsanıncı illərinin əvvəllərində Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan MuxtarRespublikasındakı düşünülmüş, məqsədyönlü fəaliyyəti ilə gerçəkləşdirmişdir. Sovetlər İttifaqı çərçivəsindəçətin siyasi-ideoloji məhdudiyyətlər dövründə iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş, milli mədəniyyətini önə çıxaranAzərbaycan Respublikasını formalaşdırmaqla gələcək dövlət müstəqilliyinin ilkin əsaslarını hazırlamışdır.Əslində, həm keçmiş İttifaqa daxil olan müttəfiq respublikaların rəhbərləri, daha çox isə Siyasi Büro üzvləri ilə26

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────müqayisədə qat-qat nüfuzlu görünən, beynəlxalq siyasi mühitdə görkəmli dövlət xadimi kimi qəbul olunanHeydər Əliyevin rəhbərlik etdiyi sovet hakimiyyəti illərində də Azərbaycan bir çox cəhətdən müstəqil ölkə təsiribağışlayırdı. Nəinki Sovetlər İttifaqında, hətta yaxın-uzaq xaricdə də ciddi siyasi ideoloqlar Heydər Əliyevhaqqında mülahizələrini bildirərkən onun müstəqil dövlət idarəçiliyi qabiliyyətinə malik olduğunu etiraf etməliolmuşdular.Hətta o zaman belə bir fikir də yayılmışdı ki, Brejnev və Andropov hakimiyyətinə Heydər Əliyevinəhəmiyyətli dərəcədə təsiri vardır. Heydər Əliyev Sovet İttifaqı məkanında qazandığı böyük nüfuzdanAzərbaycanın xeyrinə istifadə etməyi bacarmışdır. Beləliklə, ötən əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycan nəinkiiqtisadi-mədəni cəhətdən sürətlə inkişaf etmiş, siyasi-ideoloji baxımdan da milli zəmində ciddi hazırlıq dövrüyaşamışdır. Azərbaycanın az sonra siyasi proseslərin önünə çıxmış milli ziyalılığının bütöv bir nəsli HeydərƏliyev epoxasında yetişib formalaşan, tanınıb məşhurlaşan qüvvə idi. Akademik Ziya Bünyadov, xalq şairiBəxtiyar Vahabzadə, Elmlər Akademiyasının prezidenti Fəraməz Maqsudov, böyük vətəndaş alim AbbasZamanov, istiqlal carçıları Xəlil Rza Ulutürk, Məmməd Araz, Xudu Məmmədov və onlarca başqaları HeydərƏliyev dövründə mühafizə edilib yaşadılmış, fəxri ad, yüksək elmi rütbə qazanıb şöhrətin zirvəsinə yüksəlmiş,ictimai həyatda möhkəmlənmiş görkəmli şəxsiyyətlər idilər. Sovet rejimi dövründə Azərbaycan dilini dövlət dilisəviyyəsində Konstitusiyada rəsmiləşdirməsi, ədəbiyyatda və incəsənətdə azərbaycançılıq ideyasına genişmeydan açması, milli ziyalılar nəslini yetişdirib hazırlaması ilə Heydər Əliyev Azərbaycanda gələcək dövlətmüstəqilliyi düşüncəsini formalaşdırmışdır.Azərbaycan Respublikasının müstəqil dövlətçilik taleyində görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin həyatıvə fəaliyyətinin Naxçıvan dövrü də xüsusi yer tutur. Ərazi etibarilə və siyasi status baxımından kiçik olmasınabaxmayaraq, Heydər Əliyevin fəaliyyətinin Naxçıvan dövrü müstəqilliyimizin tarixi müqəddəratının həlledilməsində əhəmiyyətli dərəcədə rol oynamışdır. Əslində, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin sayəsindəNaxçıvan Muxtar Respublikasında 1990-1993-cü illərdə həyata keçirilən siyasi-ideoloji xarakterli böyüktədbirlər müstəqil dövlətçiliyimizin möhkəm və etibarlı bünövrəsinə çevrilmişdir. Ulu öndərin bu dövrdəkifəaliyyətini aşağıdakı istiqamətlərə ayırmaq olar:1) Naxçıvan Muxtar Respublikasının xilas edilməsi, qorunub saxlanılması istiqamətində həyata keçiriləntədbirlər;2) Naxçıvandan başlanan ümummilli Azərbaycan miqyaslı hərəkat;3) Dünya azərbaycanlılarını birləşdirmək səyləri.Bu istiqamətlərin hər biri üzrə aparılan mübarizə, əldə edilən nəticələr ümumiyyətlə Azərbaycanın dövlətmüstəqilliyinin qorunub mühafizə edilməsi, möhkəmləndirilməsi baxımından böyük əhəmiyyətə malik idi.Artıq hər kəsə yaxşı məlumdur ki, ümummilli lider Heydər Əliyev böyük xilaskarlıq missiyasına NaxçıvanMuxtar Respublikasından başlamışdı. Bu dövrdə Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkənin xilası laboratoriyasıfunksiyasını həyata keçirirdi. Naxçıvan Heydər Əliyevin xilaskarlıq məktəbinə çevrilmişdi.Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, 21 yanvar 1990-cı il tarixdə görkəmli dövlət xadimi HeydərƏliyevin çətin şəraitdə Azərbaycanın Moskvadakı daimi nümayəndəliyinə gələrək ictimaiyyətin qarşısındaböyük cəsarətlə çıxış edərək 20 Yanvar faciəsinin günahkarlarını və səbəbkarlarını kəskin tənqid etməsiölkəmizin hər yerində olduğu kimi, Naxçıvanda da böyük ümidlə, mübarizlik əhvali-ruhiyyəsi ilə qarşılanmışdı.Əslində, konseptual xarakterli bu çıxış müstəqillik uğrunda ümumxalq mübarizəsinə çağırışın MoskvadakıAzərbaycan nümayəndəliyindən ifadə edilən əks-sədası idi. Bu dərin məzmunlu çıxışı Azərbaycanın dövlətmüstəqilliyi uğrunda mübarizəyə dair Heydər Əliyev bəyannaməsi adlandırmaq olar. O vaxta qədər də böyükmitinqlərdə dəfələrlə böyük iftixarla portretləri qaldırılan Heydər Əliyevin adı Moskvadakı daiminümayəndəlikdəki çıxışından sonra Azərbaycandakı müstəqillik hərəkatının siyasi lideri səviyyəsində açıq etirafolunmağa başladı.Doğrudur, məsələnin bu cəhəti Moskvada Kremlin nəzarəti altında yaşayan Heydər Əliyevin həyatı üçünciddi çətinliklər yaratmışdı. Ancaq xalqına və vətəninə ürəkdən bağlı olan, onun azadlığı və müstəqilliyiuğrunda mübarizəsindən kənarda özünü təsəvvür edə bilməyən Heydər Əliyevin ölkəmizdə baş vermiş qanlıfaciələrə laqeyd qalması qeyri-mümkün idi. Ona görə də 21 yanvar 1990-cı ildə yüksək vətəndaşlıq cəsarətinəmalik bəyanatın səslənməsi müstəqillik uğrunda mübarizənin dönməzliyini ifadə edən dönüş nöqtəsi idi. Bu,görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin böyük siyasətə qayıdışının parolu idi. Bəyanatda ifadə edilən aşağıdakısərt və ötkəm fikirlər çətin və mürəkkəb şəraitdə Azərbaycan həqiqətlərinin dünyaya yayılmasına kömək etmişvə xalqımızın mübarizə əzmini daha da qüvvətləndirmişdir: "Azərbaycanda baş verən hadisələrə gəlincə, mənonları hüquqa, demokratiyaya yabançı, humanizmə və ölkəmizdə elan olunmuş hüquqi dövlət quruculuğu27

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────prinsiplərinə zidd hesab edirəm... Hesab edirəm ki, Dağlıq Qarabağ hadisələrinin ilkin mərhələsində ölkənin(SSRİ-nin - İ.H.) ali partiya rəhbərliyi tərəfindən vaxtında zəruri tədbirlər görülsəydi, gərginlik indiki həddəçatmaz, ...1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə çoxlu insan qırğını ilə nəticələnən hərbi müdaxilə üçünzəmin yaranmazdı... Bütün vəziyyətlərdə məsələni siyasi cəhətdən tənzimləmək, xalqla mükaliməyə girməküçün əlverişli imkanlar olmuşdur. Lakin onlardan səmərəli istifadə edilməmişdir... Nəticəsi isə gözqabağındadır. Bəli, kobud siyasi səhv buraxılmışdır. Onlar sadəcə olaraq respublikadakı əsl vəziyyətiqiymətləndirə bilməmiş, Azərbaycan xalqının psixologiyasını anlamamış, əhalinin müxtəlif təbəqələri iləəlaqələri zəiflətmişlər... Qırğın törədənlərin hamısı layiqincə cəzalandırılmalıdır".Ümummilli liderin adı ilə bağlı olan bu böyük tarixi hadisədən iki gün əvvəl, 19 yanvar 1990-cı ildəNaxçıvan MSSR-in Ali Soveti "Naxçıvan MSSR-də yaranmış ictimai-siyasi vəziyyət haqqında" məsələmüzakirə etmiş, muxtar respublikanın ərazi bütövlüyü və vətəndaşların həyatı təhlükədə qaldığından, Qarsmüqaviləsinin şərtləri kobud surətdə pozulduğundan Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının SSRİnintərkibindən çıxmaq və özünü müstəqil respublika elan etmək barəsində qərar qəbul etmişdi. AzərbaycanRespublikasının rəhbərliyi Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin qərarını dəstəkləməmiş, əksinə, bu regiona qarşı sərttədbirlər görməyə başlamışdı. Bu dövrdə Ermənistanın muxtar respublikanın ərazisinə basqınları, təcavüzü dəartmış, 1990-cı ilin yanvar-iyun aylarında Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ermənistanla sərhəd olan Sədərək,Şahbuz və Babək rayonlarındakı atışmalarda şəhidlər verilmişdi.Belə çətin şəraitdə dünya miqyasında böyük nüfuz qazanmış görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin 21iyul 1990-cı ildə Naxçıvana qayıdışı böyük siyasi-tarixi hadisədir. Bu tarixi qayıdış Azərbaycanın ərazibütövlüyünün qorunub saxlanılması, ölkənin tərkib hissəsi olan Naxçıvanın erməni işğalından xilas edilməsi,müstəqillik uğrunda mübarizənin ümummilli maraqlar və sağlam siyasi əsaslar istiqamətində aparılmasıbaxımından yeni imkanlar açdı. Təəssüf ki, Azərbaycan Respublikasının rəhbərliyi Heydər Əliyev kimitəcrübəli və nüfuzlu, böyük ümumxalq ehtiramı qazanmış görkəmli dövlət xadiminin imkanlarını yaranmış çətinvəziyyəti aradan qaldırmaq üçün dəyərləndirmək əvəzinə ona qarşı haqsız-ədalətsiz mövqe tutmaqda davametdi. Naxçıvanda hazırlanan dövlət çevrilişi cəhdləri, iqtisadi yardımın maneələrlə göndərilməsi, regiondasabitliyi pozmaq meyilləri və sair proseslər imperiya və qrup maraqları üstündə köklənmiş Ayaz Mütəllibov vəAXC-Müsavat hakimiyyətinin yarıtmaz mövqeyinin nəticələri idi. Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycanxalqının böyük oğlu Heydər Əliyev Naxçıvan Muxtar Respublikasının xilası yolunda böyük uzaqgörənliklədönmədən fəaliyyət göstərməklə Azərbaycan xalqı və dövlətçiliyi qarşısında tarixi xidmətlər göstərməyə nailoldu.Naxçıvana qayıdış geniş mənada vətənin xilasının hərəkətverici qüvvəsini, möhkəm əsasını təşkil etdi.Azərbaycan rəhbərliyinin narahatlığına baxmayaraq, 1990-cı il avqustun 25-də Naxçıvan Muxtar Respublikasıseçiciləri qarşısıalınmaz möhkəm siyasi iradə nümayiş etdirərək Heydər Əliyevi Babək rayonunun Nehrəmdairəsindən Azərbaycan SSR Ali Sovetinə və Mirzə Fətəli Axundov dairəsindən Naxçıvan MSSR Ali Məclisinədeputat seçməklə böyük dövlət xadiminin fəaliyyət dairəsini daha da genişləndirməsinə yönəldilmişmaneçiliklərin bir çoxunu aradan qaldırmağa nail oldular. Bundan sonra Heydər Əliyev Naxçıvan MuxtarRespublikasının xilası və inkişafı yollarında ciddi və tarixi əhəmiyyətə malik olan qəti addımlar atmaqlamüstəqilliyin qazanılmasına və möhkəmləndirilməsinə geniş miqyasda mühüm xidmətlər etmişdir. Qısamüddətdə SSRİ Nazirlər Soveti partiya təşkilatına müraciət edərək Kommunist Partiyasının sıralarından çıxanHeydər Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikasında partiya və komsomol təşkilatlarını ləğv etdirərək butəşkilatların əmlakını müsadirə edib təzə yaradılmış qurumların istifadəsinə verməsi yeni cəmiyyətquruculuğunun əhəmiyyətli addımları idi. Muxtar respublikanın paytaxtında və rayon mərkəzlərində mitinqiştirakçılarının tələbi ilə Leninin abidələrinin götürülməsi prosesinin həyata keçirilməsi keçmiş cəmiyyətdənyaxa qurtarmaq, müstəqilliyə doğru inamla irəli getmək üçün böyük stimul yaradırdı.Nəhayət, Naxçıvan Muxtar Respublikası əhalisinin və Ali Məclisin deputatlarının təkidli tələbi ilə HeydərƏlirza oğlu Əliyevin 3 sentyabr 1991-ci il tarixdə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədrivəzifəsinə seçilməyə razılıq verməsi ilə regionda ictimai-siyasi vəziyyətin və iqtisadi inkişafın məqsədyönlüşəkildə istiqamətləndirilməsinin etibarlı təməli qoyuldu. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin NaxçıvanMuxtar Respublikası Ali Məclisinə sədr vəzifəsinə seçilməsi geniş mənada Azərbaycanda dövlət hakimiyyətininmöhkəmləndirilməsi istiqamətində həyata keçirilmiş ümumrespublika əhəmiyyətli tarixi hadisədir. Azərbaycanxalqı Naxçıvan Muxtar Respublikasında ümummilli vəzifələri qətiyyətlə həyata keçirən Heydər Əliyevinsimasında ölkəmizin müstəqilliyinin qarantı olacaq qüdrətli dövlət xadimini görür, ona böyük ümid və inambəsləyirdi.28

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri kimi Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi genişmiqyaslıtədbirlər bu regionun Azərbaycanın tərkibində varlığını qoruyub saxlamasına tam təminat verdi. Sovet ordusuhissələrinin dinc yolla Naxçıvan MR ərazisindən çıxarılması, Dövlət Müdafiə Komitəsinin yaradılması (7sentyabr 1991-ci il), Naxçıvana ağır yüklü təyyarələrin gələ bilməsi üçün yeniləşdirilmiş aeroportun işəsalınması (1 mart 1992-ci il), Naxçıvan MR Dövlət Gömrük Komitəsinin təsis edilməsi (24 mart 1992-ci il),Ankarada "Azərbaycana bağlı Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Türkiyə Cümhuriyyəti arasında ƏməkdaşlıqProtokolu"nun imzalanması (24 mart 1992-ci il), Ali Məclisdə "Zərərlə işləyən kolxoz və sovxozlarınözəlləşdirilməsi haqqında" qərarın qəbul olunması (6 aprel 1992-ci il) regionda müstəqil dövlətçilikprinsiplərinin möhkəmləndirilməsini, inkişafın yeni meyillərinin təmin edilməsini şərtləndirmişdir. Eynizamanda, Sədərək ərazisində Araz çayı üzərindən keçməklə salınmış və Naxçıvan Muxtar RespublikasınıTürkiyə Cümhuriyyəti ilə əlaqələndirən "Ümid" körpüsünün istifadəyə verilməsi regionun taleyində həllediciamillərdən birinə çevrilmişdir. Böyük dövlət xadimi Heydər Əliyevin Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri kimiTürkiyə Cümhuriyyətinə və İran İslam Respublikasına səfərləri və həmin ölkələrin rəhbərləri ilə keçirdiyigörüşlər və apardığı danışıqlar konkret olaraq Naxçıvanın taleyi ilə bağlı olsa da, siyasi mənada yenicəmüstəqillik qazanmış gənc ölkənin beynəlxalq münasibətlərinin əlamətdar hadisələri idi.Bundan başqa, Naxçıvan Ali Məclisinin Sədri kimi Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycanromantizminin banilərindən olan Hüseyn Cavidin anadan olmasının 110 illiyinin Naxçıvanda qeyd olunmasıyeni mərhələdə milli mədəniyyətin dirçəldilməsi qayğıları ilə məşğul olmağın nümunəsi sayılmalıdır. Həmçinin12 noyabr 1992-ci ildə blokada şəraitində Naxçıvan Dövlət Universitetinin 25 illik yubileyində görkəmli dövlətxadimi Heydər Əliyevin iştirakı və dərin məzmunlu çıxışı müstəqillik dövrü Azərbaycan ali məktəbininistiqamətləndirilməsinə göstərilən dövlət qayğısının konkret əməli ifadəsi idi. Heydər Əliyevin mühüm tarixiəhəmiyyətə malik olan çıxışında Naxçıvan Dövlət Universiteti "Azərbaycan Respublikasının yüksək təhsillikadrlarla təmin olunmasına öz töhfəsini verən nüfuzlu ali məktəb" kimi yüksək qiymətləndirilməklə bərabər,ümumiyyətlə ali məktəbin yeni tarixi epoxadakı vəzifələrinə də xüsusi diqqət yetirilmişdir. Ulu öndərinNaxçıvan Dövlət Universiteti qarşısında qoyduğu vəzifələr bütövlükdə Azərbaycan ali məktəbinin müstəqillikdövrünün proqramı səviyyəsində səslənir: "İndi Azərbaycan bir müstəqil dövlət kimi dünyanın hər bir dövlətiilə, hər bir ölkəsi ilə müstəqil əlaqə yaratmağa və bu əlaqələrdən öz ölkəsinin, öz dövlətinin gələcək inkişafıüçün istifadə etməyə malik olan bir dövlətdir. Bu baxımdan Naxçıvan Dövlət Universiteti indi sərbəst bir aliməktəbdir. Onun Azərbaycanın bütün ali məktəbləri ilə əlaqəsini inkişaf etdirməyə daha da əlverişli şərait var vəeyni zamanda, dünyanın bütün ölkələri ilə, orada olan ali məktəblərlə, elm mərkəzləri ilə, elm ocaqları ilə əlaqəsaxlamağa imkanları vardır. Çox yaxşı bir haldır ki, artıq bu barədə müəyyən addımlar atılıb... Fəqət indiqarşıda çox böyük və mürəkkəb həyat yolu durur. O da Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi əldəetməsi, Azərbaycanda yeni siyasi-iqtisadi quruluşun yaranması, yeni bir cəmiyyətin yaranması, Azərbaycanınmilli dövlətçiliyinin inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədardır. Bu sahədə ziyalıların, alimlərin, ali məktəbmüəllimlərinin fəaliyyəti indi Azərbaycan Respublikası üçün çox gərəklidir, çox faydalıdır. Ona görə də bizimbu gün tövsiyələrimiz ondan ibarət olacaqdır ki, siz bu müstəqil Azərbaycanın və onun tərkib hissəsi olanNaxçıvan Muxtar Respublikasının ictimai-siyasi həyatında daha da fəal iştirak edəsiniz və öz işinizi yenitələblər əsasında qurasınız".Heydər Əliyev Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvanda müstəqil dövlətçilik prinsiplərininbərqərar olması, möhkəmləndirilməsi üçün zəruri olan əsas tədbirləri həyata keçirdi. Bu mənada işğaldan xilasedilmiş, böyük inkişafın möhkəm əsasları yaradılmış Naxçıvan Muxtar Respublikası görkəmli dövlət xadimiHeydər Əliyevin müstəqil Azərbaycana böyük ərməğanıdır.Bununla belə, böyük siyasi xadim Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətinin Naxçıvan dövrü həm dəAzərbaycan miqyaslı tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə tarixə vəsiqə almışdır. Belə ki, 1990-cı il noyabrın 17-dəNaxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin birinci sessiyasında iclasa sədrlik edən xalq deputatı HeydərƏliyevin təşəbbüsü və təklifi ilə Azərbaycanın üçrəngli bayrağının dövlət rəmzlərindən biri kimi qəbul edilməsiölkəmiz və xalqımız qarşısında misilsiz tarixi xidmətdir. Sovetlər İttifaqının hələ mövcud olduğu bir şəraitdəhəmin quruluşun təsis etdiyi bayraqdan imtina etmək, əvəzində həm də o quruluşun yetmiş il ərzində düşmənelan etdiyi keçmiş bir hökumətin bayrağının qəbul edilməsini həyata keçirmək üçün yalnız Heydər Əliyevolmaq lazım idi. Başqa formatda kimsə belə çox böyük cəsarət və risk tələb edən hadisəni həyata keçirməkdətərəddüd keçirərdi. Ancaq və ancaq Heydər Əliyevin sayəsində Azərbaycanın milli dövlət bayrağı ölkəninMüstəqillik Aktını qəbul etməsindən on bir ay əvvəl dövlət rəmzi kimi qəbul olunmuşdur. Tarixdə buna bənzərhadisə tapmaq çətindir, böyük ehtimal ki, bu hadisənin analoqu yoxdur. Ali Məclisin həmin gün keçirilmiş tarixi29

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────iclasında Heydər Əliyevin təklifi əsasında "Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası" ifadəsindən "SovetSosialist" sözlərinin çıxarılması, "Ali Sovetin" adının dəyişdirilərək "Ali Məclis" adlandırılması kimi mövcudsovet dövlətinin prinsipləri ilə uzlaşmayan qərarların qəbul edilməsi Sovetlər İttifaqının daha heç bir ölkəsindəbaş verməsi mümkün olmayan qeyri-adi hadisələrdir. Bunlar Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinə HeydərƏliyevin sanballı, böyük siyasi-tarixi əhəmiyyətə malik olan töhfələri idi. Obrazlı şəkildə bu hadisələriAzərbaycanın dövlət müstəqilliyinin Heydər Əliyev dərsləri adlandırmaq olar.Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin Ali Məclisin Sədri kimi Naxçıvanda ikən 1991-ci il dekabrın 16-dakeçirilmiş iclasda hər il 31 dekabrın Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü kimi qəbul edilməsi haqqındaimzaladığı qərar planetin müxtəlif guşələrində yaşayan azərbaycanlıların birliyinə nail olmaq baxımındandüşünülmüş uzaqgörən, mühüm siyasi əhəmiyyətə malik olan tarixi hadisədir. Sonralar keçirilmiş dünyaazərbaycanlılarının qurultayları və bu sahə ilə məşğul olan xüsusi dövlət komitəsinin yaradılması həmin tarixiqərarın bəhrəsidir.Beləliklə, ümummilli lider Heydər Əliyevin həyatının və fəaliyyətinin Naxçıvan dövrü Azərbaycanda dövlətmüstəqilliyinin möhkəm bünövrəsini formalaşdırmışdır. Sonralar müstəqil Azərbaycan dövlətinin inkişafetdirilməsində həmin təməl prinsiplərin və əldə edilmiş zəngin təcrübənin böyük rolu olmuşdur.Ümummilli lider Heydər Əliyev 1993-2003-cü illərdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti kimi ölkəmizüçün çox böyük işlər görmüş, dəfələrlə təhlükələrlə üz-üzə qalan müstəqil dövlətçiliyi möhkəmləndirmiş, onaəbədi həyat vəsiqəsi bəxş etmişdir. Müstəqil Azərbaycan Heydər Əliyevin şah əsəridir. Ulu öndərdən sonraPrezident İlham Əliyevin apardığı ardıcıl və məqsədyönlü fəaliyyət sayəsində dövlət əhəmiyyətli, beynəlxalqmiqyaslı layihələr uğurla həyata keçirilir. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməriPrezident İlham Əliyevin uğurla başa çatdırdığı nəhəng layihələrdir. Bakı-Tbilisi-Qars-Naxçıvan dəmiryol xəttiHeydər Əliyevin dövlət quruculuğu ənənəsinə möhtərəm Prezidentin möhtəşəm əlavəsidir. Oğuz-Qəbələ-Bakısu kəməri öz mahiyyəti etibarilə Azərbaycan xalqının rifahına hesablanmış və Bakı-Ceyhana bərabər layihəsəviyyəsində dəyərləndirilməyə layiqdir.Möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin analitik təfəkkürdən, çoxaspektli siyasi-elmi yanaşmalardan doğandüşünülmüş qərarları və təhlilləri, təmkinli və məqsədyönlü islahatçılıq düşüncəsi, genişmiqyaslı quruculuqproqramlarını həyata keçirmək istiqamətindəki ardıcıl fəaliyyəti, cəmiyyət həyatının bütün sahələrini əhatə edənmüasirləşdirmə, sosial rifahın və xalqla ünsiyyətin ön mövqeyə çəkilməsi əsasında qurulmuş dövlət idarəçiliyisistemi Azərbaycan Respublikasının möhtəşəm uğurlarının əsas hərəkətverici qüvvəsini təşkil edir.Azərbaycan Respublikasının paytaxtında və regionlarında gedən sürətli yeniləşmə və tərəqqi ölkəmizdəkihərtərəfli, dinamik inkişafın parlaq göstəricisidir. O cümlədən, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin vaxtiləişğaldan xilas etdiyi və möhkəm əsaslarını yaratdığı Naxçıvan Muxtar Respublikası da sonrakı mərhələlərdəhəmin etibarlı siyasi bünövrə üzərində inkişafdan intibaha doğru böyük yol keçmişdir. Yeni tarixi epoxadaAzərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının sürətli inkişafı Heydər Əliyevinsiyasi kursuna dərin sədaqətin və ölkəmizdə geniş miqyas alan yeniləşmə proseslərini məqsədyönlü şəkildə,uğurla həyata keçirməyin bariz nümunəsidir. Bütövlükdə bu gün dövlət müstəqilliyimizin iyirminci ilindəyeniləşən və modernləşən, böyük addımlarla irəliyə doğru inkişaf edən müasir Azərbaycan İlham Əliyeviqtidarının möhtəşəm əsərinə çevrilməkdədir.Bütün bunlar ölkəmizdə dövlət müstəqilliyinin keçdiyi çətin, mürəkkəb və şərəfli yolun, əldə edilmiş mühümnəticələrin müstəqillik qazanmış digər ölkələr üçün nümunə, örnək olduğunu nümayiş etdirir. Keçilmiş yolunzəngin təcrübəsi və möhkəmlənmiş ənənələri ölkəmizin bundan sonrakı inkişafı üçün mühüm əhəmiyyətə malikolan böyük təməl funksiyasını da həyata keçirir. Ona görə də "Azərbaycan Respublikasının dövlətmüstəqilliyinin bərpasının iyirminci ildönümü" haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 21 yanvar2011-ci il tarixli Sərəncamı qazanılan böyük təcrübənin öyrənilib ümumiləşdirilməsi, dövlət müstəqilliyidüşüncəsinin daha da dərinləşdirilməsi, gələcək inkişaf strategiyasının müəyyən olunması baxımından böyükəhəmiyyətə malik olan tarixi sənəddir. Bu tarixi sərəncam dövlət müstəqilliyi proseslərinin mərhələlər üzrəsiyasi və elmi cəhətdən dəyərləndirilib öyrənilməsinə, aydınlaşdırılmasına gur işıq salır.Prezident sərəncamının işığında Azərbaycanda müstəqil dövlətçiliyin Heydər Əliyev dövrünün dərslərininana xətlərinin, təməl prinsiplərinin ictimai-siyasi mühitin ön mövqeyinə çıxarılması ilə ölkəmizdə daha böyükinkişafa nail olmağın sınaqlardan çıxmış magistrallarının aydın üfüqləri diqqət mərkəzinə çəkilir. Beləliklə, busərəncam möhkəm və etibarlı bünövrədən başlanan və mərhələ-mərhələ inkişaf edən yeni Azərbaycanın tam,bütöv mənzərəsini və daha parlaq gələcəyini aydın təsəvvür etməyə imkan yaradır. Möhkəm bünövrə, təməl30

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────prinsiplər, ardıcıl inkişaf və sürətli müasirləşmə iyirmi ildən çıxarılan mühüm nəticədir. Eyni zamanda, bu tipliyüksək inkişaf modeli neçə-neçə gələcək illər üçün də böyük inkişaf strategiyasının əsasını təşkil edir.İsa HƏBİBBƏYLİ,Naxçıvan Dövlət Universitetinin rektoru,Milli Məclisin deputatı, akademik“Azərbaycan”.-2011.-3 fevral.-N 25.-S.2.31

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycançılıq və Azərbaycanın dövlət rəmzləriHər hansı bir dövləti digərlərindən fərqləndirən simvol və rəmzlər - emblem, bayraq, gerb, orden, pul vəs. mövcuddur. Bu mənada, azərbaycançılıq əsrlər boyu Azərbaycan dövlətinin özünəməxsusluğunusəciyyələndirən rəmzlərlə sıx bağlıdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qədim di- yarımızda milli hüquqidövlətçiliyimizin əsasını qoymuşdur. Yaxın Şərqdə, islam aləmində və türk xalqları arasında ilk dəfə bəşəri vəmilli əsaslara istinad edən müstəqil demokratik dövlətin qurulması xalqımızın milli azadlıq, milli istiqlal naminəapardığı mübarizəsinin misilsiz qələbəsidir. Qısa dövr ərzində Azərbaycan hökuməti tərəfindən ali dövlətorqanları yaradılmış, türk (Azərbaycan) dili rəsmi dövlət dili elan edilmiş, siyasi, iqtisadi, hərbi və mədəniquruculuq sahəsində bir sıra islahatlar aparılmışdır.Azərbaycan dövlətçiliyi bərpa olunan kimi onun yaradıcıları dövlətin milli əlamətlərini əks etdirəcəközünəməxsus rəmzlərin təxirəsalınmadan yaradılması işinə başladılar. Milli dövlətçiliyin istiqlaliyyətini,varlığını, xalqın ən ülvi arzularını lakonik, bədii obrazlı dildə ifadə edən mühüm amillər- rəmzlər, bayraq, gerbvə himndir. Bundan başqa, dövlətin pulu, həmçinin, təsis etdiyi orden və medallar da onun atributları hesabolunur. Ulu Öndər Heydər Əliyev deyirdi: "Azərbaycan Respublikasının bayrağı, gerbi və himni Azərbaycandövlətinin müstəqilliyini təcəssüm etdirən müqəddəs rəmzlərdir. Vətəndaşlarımıza, xüsusən, gənclərimizədövlət atributlarına dərin ehtiram hisslərinin aşılanması cəmiyyətdə vətənpərvərlik ruhununmöhkəmləndirilməsi işinə bilavasitə xidmət edir. Dövlət atributlarının mahiyyətinin və əhəmiyyətinin əhaliarasında geniş təbliğ olunması, gənc nəslin Azərbaycanın bayrağına, gerbinə və himninə hörmət ruhunda tərbiyəedilməsi vətəndaş cəmiyyətinin yaradılmasının mühüm amillərindən biridir".Ulu Öndər Heydər Əliyevin "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 80 illiyinin keçirilməsi haqqında" 30yanvar 1998-ci il tarixli Sərəncamında deyildiyi kimi, "Azərbaycan Cümhuriyyəti ölkənin daxilində vəxaricində yaranmış gərgin və mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə fəaliyyət göstərmişdir. Bu dövlətin qısamüddətdə həyata keçirdiyi tədbirlər xalqımızın tarixində böyük iz buraxmışdır. Milliyyətindən, siyasi və dinimənsubiyyətindən, cinsindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşlara bərabər hüquqlar verilməsi, dövlətsərhədlərinin müəyyən olunması, Azərbaycan dövlətçiliyi atributlarının qəbul edilməsi, ana dilinin dövlət dilielan olunması Azərbaycanın gələcək müstəqilliyi üçün möhkəm zəmin varatmışdır. Demokratik dövlətquruculuğu, iqtisadiyyat, mədə- niyyət, təhsil, hərbi quruculuq sahəsində atılmış addımlar Azərbaycan XalqCümhuriyyətinin 23 aylıq fəaliyyətini əks etdirən istiqamətlərdir".Həqiqətən, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə digər tarixi işlərlə yanaşı, milli dövlətçilikatributlarının (dövlət bayrağı, milli himn və dövlət gerbi) yaradılması yolunda da uğurlu addımlar atılmış, dövlətbayrağı qanunvericilik səviyyəsində qəbul edilmiş, himn və gerb yaradılsa da, qanunvericilik aktı ilə təsdiqolunması o zamankı siyasi-tarixi hadisələrlə bağlı mümkün olmamışdı...Ulu Öndər Heydər Əliyevin siyasi-dövlətçilik fəaliyyətinin Naxçıvan mərhələsindən danışarkən görkəmlitarixçi, AMEA-nın müxbir üzvü Yaqub Mahmudlu haqlı olaraq yazır "...milli dövlətçilik ənənələrimizindirçəldilməsi, muxtar respublikanın adından "sovet" və "sosialist" sözlərinin çıxarılması, Azərbaycan XalqCümhuriyyətinin üçrəngli bayrağının Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı kimi qəbul olunması,19- 20 Yanvar 1990-cı il faciəsinə siyasi qiymət verilməsi, Naxçıvan əhalisinin SSRİ-nin saxlanması barədəreferendumda iştirakdan imtina etməsi, muxtar respublika ərazisində Kommunist Partiyası yerli orqanlarınınfəaliyyətinin dayandırılması, 31 dekabr gününün Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü elan olunması,nəhayət, böyük Vətəndən -Azərbaycandan ayrı düşmüş Naxçıvanda amansız hərbi-iqtisadi blokada şəraitindəVətən torpağının düşməndən qorunub saxlanması, bax, bunlardır böyük şəxsiyyətimizin Naxçıvanda mühasirəşəraitində keçən ömrünün, göstərdiyi fəaliyyətin qısa yekunu!Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri Misir Mərdanov və Əsgər Quliyev "AzərbaycanRespublikasının dövlət rəmzləri" kitabında göstərirlər ki, Ulu Öndər Heydər Əliyevin Azərbaycanda həyatakeçirdiyi uğurlu milli dövlət quruculuğu siyasəti müstəqilliyimizin atributlarının, xüsusən, dövlət rəmzlərinin dətam formalaşmasına, onların bütün vətəndaşlar, xüsusən gənclər arasında təbliği və öyrənilməsi işində yenikeyfiyyət dəyişmələrinə keçməyə tarixi zəmin hazırladı. Belə ki, dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin müstəqilAzərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri ilə bağlı tarixi xidmətlərinin ikinci mərhələsi, hər şeydən əvvəl,Onun imzaladığı və rəhbərliyi ilə hazırlanan müxtəlif qanunvericilik aktlarında, eləcə də, bir sıra çıxış vənitqlərində irəli sürərək, əsaslandırdığı aşağıdakı prinsipial məsələlərin həlli və ya perspektivliyi iləsəciyyələnir: dövlət müstəqilliyimizin müqəddəs rəmzlərinin (bayraq, gerb, himn) müstəqil AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyasında (12 noyabr 1995-ci il) təsbit olunması; ölkənin bütün təhsil-tərbiyə32

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────müəssisələrində Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin, milli azadlığının məna və məzmununun tədrisi ideyasınınirəli sürülməsi və bu ideyanın gerçəkləşməsində dövlət rəmzlərinin dərindən öyrədilməsinin zəruriliyi;Azərbaycan vətəndaşlarında, xüsusən, gənclərdə milli-vətənpərvərlik və azərbaycançılıq hisslərinin,Vətənə sədaqət və məhəbbət ruhunun tərbiyə olunmasında dövlət müstəqilliyi - atributlarının təbliğinin,öyrənilməsinin, tədrisinin rolu və əhəmiyyətinin əsaslandırılması;Dövlət rəmzlərinin mahiyyəti və əhəmiyyətinin əhali arasında geniş təbliğ olunması, gənc nəslinAzərbaycanın bayrağına, gerbinə və himninə hörmət və ehtiram ruhunda tərbiyə edilməsi ölkəmizdə vətəndaşcəmiyyətinin, hüquqi- demokratik və vətəndaş həmrəyliyi cəmiyyətinin formalaşmasının mühüm amili, şərtiolması ideyasının irəli sürülüb əsaslandırılması;Azərbaycanın dövlət rəmzlərinin məna, funksiya və mahiyyətinin Azərbaycan gəncliyinə dərin- dənöyrədilməsi milli ideologiya- mızın əsas təməl prinsiplərinin (milli ənənələrə və soykökünə bağlılıq, islami vəümumbəşəri dəyərlərə hörmət, Vətənçilik - azərbaycançılıq, istiqlalçılıq və azadlıq-ideallarına, eləcə də,müasirlik - dünyəvilik prinsiplərinə sədaqət və s.) təbliğinin və tədrisinin mühüm şərtlərindən biri olması; bütünAzərbaycan vətəndaşlarında, xüsusən, gənclərdə milli dövlətçilik rəmzlərinə olan hörmət, ehtiram vəməhəbbətin, eyni zamanda, Vətənə, xalqa, millətə, dövlətə olan məhəbbətə bərabərliyi ideyasının irəli sürülübəsaslandırılması; hər bir Azərbaycan vətəndaşında dövlət rəmzlərinə - bayrağa, gerbə və himnə hörmət etməyinonun konstitusiya ilə müəyyənləşən vətəndaş vəzifəsi olduğunu şüurlu olaraq dərk etməsinə nail olunması və s.Milli-dövlətçilik rəmzlərinin Prezident Heydər Əliyevin memarı olduğu Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyasının iki maddəsində (23-cü və 75-ci maddə) təsbit olunması ilə onların qanunvericilik səviyyəsindətəsdiqi və tam formalaşması prosesi başa çatmış oldu. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının"Azərbaycan dövlətinin rəmzləri" adlanan 23-cü maddəsində həmin atributların tərkibi və onlarımüəyyənləşdirən qanunvericilik aktları təsbit edilmişdir:Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri - Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı, AzərbaycanRespublikasının Dövlət Gerbi və Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himnidir.Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı bərabər enli üç üfüqi zolaqdan ibarətdir. Yuxarı zolaq mavi,orta zolaq qırmızı, aşağı zolaq yaşıl rəngdədir və qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngliaypara ilə səkkizguşəli ulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir.Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağının və Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbinin təsviri,Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himninin musiqisi və mətni Konstitusiya Qanunu ilə müəyyən edilir.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının "Dövlət rəmzlərinə hörmət" adlanan 75-ci maddəsində isədeyilir: "Hər bir vətəndaş Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzlərinə - bayrağına, gerbinə və himninəhörmət etməlidir".Deməli, Azərbaycan Konstitusiyası vətəndaşlarımızın hüquq və azadlıqlarına geniş təminat verdiyi kimi,onların qarşısında həm də dövləti əhəmiyyətli ciddi vəzifələr və məsuliyyət də qoyur. Bu mənada, dövlətrəmzlərinə - bayrağa, gerbə və himnə dərk olunmuş şüurlu ehtiram və hörmət hissinin formalaşmasıVətənimizdə vətəndaş cəmiyyətinin yaranmasının mühüm şərtlərindən biri kimi çıxış edir.Ulu Öndər Heydər Əliyev dövlət rəmzlərinin konstitusiyada təsbitinə nail olduqdan sonra qarşıda dahaciddi, aktual, milli dövlətçiliyimizin inkişafı baxımından perspektivli məsələnin - dövlət atributlarının təbliği vəöyrənilməsinə yeni münasibətin formalaşması üçün əməli iş görməyin vacibliyini dərindən duyaraq, bu sahədəilk olaraq, konstruktiv addımlar atmağa üstünlük verdi, bu məsələdə əsas diqqəti təhsil müəssisələrinə yönəltdi.Ulu Öndərin layiqli siyasi varisi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin dövlət rəmzlərinəyeni baxış, onların təbliği və öyrənilməsinin milli-dövlətçilik, milli təhsil və tərbiyə, mədəniyyət, tarix, milliideologiya baxımından rolu ilə bağlı ictimai-siyasi, mədəni-ideoloji, strateji, konseptual fikirlərinin böyük birhissəsi - gənclər, şagirdlər və tələbələrlə görüşlərindəki çıxış və nitqlərində irəli sürülmüşdür.Vahid Ömərov,fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru“Səs”.-2012.-17 fevral.-№30.-S.10.33

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri2009-cu il noyabrın 17-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tarixi birsərəncama imza atdı. İlk dəfə olaraq milli bayrağa olan sevgi dövlət tərəfindən rəsmiləşdirilərək hər il buayın 9-nun Dövlət Bayraqı Günü kimi qeyd edilməsi və qeyri-iş günü elan edilməsi qüvvəyə mindi.Prezidentin "Bayraq gününün təsis olunması" ilə bağlı verdiyi fərman Milli Məclisin qərarı iləKonstitusiyamızın Əmək Məcəlləsinin 105-ci maddəsinə müvafiq olaraq qeyri-iş günü hesab edildi.Bayraq Günü ilə bağlı verilən sərəncamdan öncə də dövlət başçısı bu vacib milli atributumuz barədəmötəbər sərəncam imzalamışdı.Bu sərəncam 2007-ci il noyabrın 17-də paytaxtımızın ən görkəmli yerində Dövlət Bayrağı Meydanınınyaradılması ilə bağlı idi. Bu meydanın yaradılması Azərbaycanda bayrağa dövlət səviyəsində xüsusi ehtiramınən yüksək səviyyədə göstərildiyinin təcəssümü idi. Meydan hazırda cəmiyyətimizin milli qürur mənbəyinəçevrilmişdir. Bundan əlavə meydanda ucaldılan bayrağımızın dirəyi 2010-cu ilin mayın 29-da Ginnesinrekordlar təşkilatının siyahısına salınıb və ən hündür dirək statusunu qazanıb. Dayağın hündürlüyü 162 metr,bayrağın eni 35 metr, uzunluğu isə 70 metrdir. Çəkisi 350 kiloqram olan bayrağımızın yerləşdiyi meydanınümumi sahəsi 2450 kvadrat metrdir. Böyük vəsait və zəhmət hesabına ərsəyə gələn bu meydan xalqımız üçünəvəzolunmaz hədiyyə və təqdirəlayiq dövlətçilik layihəsi idi.Dünyanın bütün dövlətlərinin özünəməxsus dövlət rəmzləri mövcuddur və bu rəmzlər onların tarixikeçmişlərindən tutmuş, gələcəklərinə doğru olan prinsipləri özündə əks etdirir. Hər bir xalqın öz düşüncəsiolduğu üçün onun atributlarında onun milli düşüncəsi öz əksini tampalıdır. Çünki atribut ölkənin mayakı, xalqınvizit vərəqəsidir. Dövlətini yaradan hər bir xalq ilk növbədə öz atributlarını təsis edir.Azərbaycan xalqının da öz fikrini, düşüncəsini, siyasi müstəqilliyini əks etdirən bayraqdan, gerbdən,himndən ibarət dövlət rəmzləri mövcuddur. Əsas Qanunumuzun 23-cü maddəsində yazıldığı kimi, AzərbaycanRespublikasının dövlət rəmzləri-Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı, Azərbaycan RespublikasınınDövlət gerbi və Azərbaycan Respublikasının Dövlət himnidir.Dövlət bayrağımızAzərbaycan Respublikasının tanıtım vəsiqələrindən, dövlətçilik rəmzlərindən biri, onun Milli Bayrağı -Dövlət bayrağıdır. Milli bayraq- siyasi, ideoloji, mənəvi baxımdan bir millətin və bu milləti təşkil edən dövlətinmövcudluğunu təsdiqləyən rəmzdir. "Bayraq" sözü ümumtürk mənşəlidir və tarixi çox qədimdir. "Hələ min ilbundan əvvəl böyük türk dilçi alimi Mahmud Kaşğarlının məşhur "Divanü-lüğət-it-türk" əsərində bu söz müasirdilimizdəki mənada və BAYRAK-BATRAK fonetik variantlarında qeydə alınmışdır. Eyni zamandatədqiqatçıların fikrincə, həmin söz "BATIRAK/ BATRAK/ BAYRAK" semantik-struktur təkamül modeliəsasında BATIR-(batırmaq, "sancmaq") felindən törəmişdir. Onu da qeyd edək ki, müasir türk dilindəBAYRAQ sözü ilə yanaşı SANCAQ sözü də işlədilir ki, o da SANCMAQ felindən yaranmışdır". "Bayraq" sözübir müstəqillik işarəsidir. Müasir anlamda bayraq dövlətimizin, millətimizin müstəqillik, suverenlik, milliazadlıq və istiqlal rəmzi funksiyasında işlənməkdədir. Dövlət bayrağı müqəddəs anlam daşıyır. Millətin qeyrəti,namusu, şərəfi, ləyaqəti bayraqda ifadə olunmuşdur. Bayraq milli azadlığın, istiqlal ideyalarının, bəşərsivilizasiyasında istər xalqın, istərsə də dövlətin yerinin və rolunun təcəssümüdür.Konstitusiyamızın 23- cü maddəsində yazılır: "Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı bərabər enliüç üfüqi zolaqdan ibarətdir. Yuxarı zolaq mavi, orta zolaq qırmızı, aşağı zolaq yaşıl rəngdədir və qırmızı zolağınortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəli ulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın enininuzunluğuna nisbəti 1:2-dir".Göründüyü kimi, Konstitusiyamıza uyğun şəkildə hazırlanan Dövlət bayrağımız üç rəngli, ay-ulduzluhissələrdən ibarətdir. Hər bir simvolun özünəməxsus tarixi-siyasi, mədəni amillərlə bağlı olan məna vəfunksiyası vardır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bayraq, onun mənşəyi, tarixi təkamülü, müasir vəziyyəti,bayraqda əks olunan milli rəmzlərin məna və istifadə təyinatları və bayrağın qaldırılma və endirilmə mexanizmivə s. barədə veksikologiya elmi məşğul olur. Müasir veksikologiya elminin son məlumatlarına görə, hazırdadünyada mövcud olan dövlət bayraqları içərisində qırmızı rəngli bayraqlar birinci yerdə olub, ümumən mövcudbayraqların üçdə ikisini təşkil edir. Onun ardınca ağ, mavi, qara və yaşıl rəngli bayraqlar gəlir. Bayraqlarrənglərin sayına görə də müxtəlif növlərə ayrılır ki, onlar içərisində üçrəngli bayraqlar üstünlük təşkil edir. Bu34

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────tipli bayraqlara "trikolor" (üçrənli bayraq) deyilir. 1918-ci ildə Şərqdə ilk demokratik quruluş olan AzərbaycanXalq Cumhuriyyəti meydana gəldi. Təbii ki, min bir əziyyətlə yaranan respublikaya milli atributlar olduqcagərəkli idi. Belə olduqda böyük ideoloqumuz Əli bəy Hüseyinzadənin irəli sürdüyü ölkənin baş ideologiyasıolan "Türkçülük, Müasirlik, İslamçılıq" siyasi xəttinə uyğun bir bayraq hazırlandı. O zaman cəhalət içindəboğulmaqda olan xalqımızın milli təəssübkeş ziyalıları, mənəvi, milli və müasir dəyərləri özündə ehtiva etdirənbir mübarizə xətti götürdülər ki, bu da sonda ölkənin müstəqilliyinin elan edilməsinə gətirib çıxardı."Türkləşmək, Müasirləşmək, İslamlaşmaq" düsturu ziyalılarımız tərəfindən dəstəkləndi və sonralar Türkiyəninböyük ideoloqu Ziya Göyalp tərəfindən daha da inkişaf etdirilib konsepsiya halına salındı. AXC yarandıqdansonra da bu ideyalara sadiq qalaraq öz milli atributlarını həmin düsturun üzərində qurdu. Hələ AXC-nin ilkparlamentinin açılışını edən Azərbaycan Milli Şurasının sədri M.Ə. Rəsulzadə üçrəngli milli bayrağımızıgöstərərək, onun əbədiyyətinə sonsuz inamını belə ifadə etmişdi: " Müstəqil Azərbaycanı təmsil edən o üçboyalı bayrağı Şurayi-Milli qaldırmış, türk hürriyəti, İslam mədəniyyəti və müasir Avropa iqtidari-əhraranəsinitəmsil edən bu üç boyalı bayraq daima başlarımızın üstündə ehtizaz edəcəkdir. Bir dəfə qaldırılmış bayraq birdaha enməyəcəkdir..." Beləliklə, bayrağımızın mavi rəngini mənalandıran "Türkçülük" milli kimliyimizi dərketmək, milli ənənələri dirçəltmək, soykökünə bağlılıq, dilimizin qorunması, tariximizin qorunması, milli inkişaf,milli istiqlal, milli mücadilə deməkdir. Bayrağımızın mavi rəngi Azərbaycan xalqını türk milli kimliyi ətrafındabirləşdirir və bizə bir xalq olaraq özümüzü dərindən dərk etmək üçün istiqamətləndirir. "Müasirləşmək" dedikdəisə xalqımızın bundan sonra keçəcəyi inkişaf, tərəqqi yolu nəzərdə tutulur. Həmin dövrdə Avropa dünyanınelmi-texniki nailiyyətlər baxımından son modern qütbü sayıldığından, milli düşüncəli uzaqgörən ziyalılarımızmənəviyyatca yox, elmi inkişaf, qabaqcıl düşüncə baxımından avropasayağı olmağı tövsiyə edir və bu prinsipimüasirlik kimi qiymətləndirirdilər. Nəticə etibari ilə müasirlik bayrağımızda qırmızı rəngi özündə əks etdirir vəölkəmizin gələcək inkişaf yolunu müəyyənləşdirir."İslamçılıq" deyəndə isə ilk növbədə xalqımızın uzun əsrlərdir ki, mənəvi aləmini zənginləşdirən, əxlaqdəyərlərini, mərdliyi, cəsarəti və ilk növbədə Allaha olan sonsuz inamı təcəssüm etdirən məfhumdan söhbətgedir ki, bu da öz növbəsində milli bayrağımızda yaşıl rənglə ifadə olunur. İslam dövlətlərinin qədimdən üzübəri əksər bayraqları yaşıl olmuş, bunun da əsas səbəbi təbii ki, İslamın qayəsi olan həyat və yaşamaqla bağlıolan hər şeyin yaşıl rəngli təbiətlə əlaqəli olmasıdır. İslamçılıq ideyaları azərbaycanlıların milli mənlikşüurunun, milli istiqlal uğrunda mübarizəsinin, İslam dünyası ilə sıx əlaqələrin yaranmasına vəmöhkəmləndirilməsinə xidmət edir.İslamçılıq ideyalarının milli ideyalarla dərindən bağlı olduğunu və milli inkişafa hər zaman təkan verənqüvvə olduğunu dünyada tanınmış böyük İslam filosofu Cəmaləddin Əfqaninin "Milli vəhdət fəlsəfəsi və dilbirliyinin həqiqi mahiyyəti" adlı əsərində dəfələrlə görmək olar. Cəmaləddin Əfqani konkret olaraq türk, fars,ərəb, və başqa milli kimliklərdən danışmır. O, bütün İslam ümmətindən bəhs edir və onu dönə-dönə birliyəçağırır. Millətlərin məhv olmaması və tərəqqisi üçün dil faktorunun vacibliyini qeyd edir. C. Əfqani qeyd edirki: " ictimai qüsurları birgə dəf etmək", milli çətinlikləri birgə aradan qaldırmaq", "millətin məqsədi olanümumxalq səadətinə nail olmaq", "müsibət və bədbəxtliklərdən nicat yollarını arayıb tapmaq", "yekdilhəmrəylik hissi yaratmaq" üçün dilin mükəmməl öyrənilməsi, qorunması vacibdir.Onu da qeyd edək ki, C. Əfqaninin bu əsəri İslam xalqlarının xüsusilə türk xalqlarının milli oyanışındamühüm rol oynamışdır. M.Ə Rəsulzadə bu əsəri Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. Ona görə dəbayrağımızdakı yaşıl rəngin İslamı bildirməsi böyük əlamətdar hadisə və milli imanın göstəricisidir.Azərbaycan Respublikasının milli bayrağındakı böyük məna kəsb edən nişanlardan biri də bayraqdakıqırmızı zolağın hər iki üzündə təsvir olunan ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduzdur.Milli bayrağımızdakı aypara və səkkizguşəli ulduzun məna və funksiyası barədə müxtəlif fikirlərmövcuddur. Bəzi insanlar səkkizguşəli ulduzun Azərbaycandakı millətlərin sayını ifadə etdiyini bildirir. Təbii kibu fikir yanlışdır. Çünki, Azərbaycandakı etnosların sayı səkkizdən çoxdur. Tarixi baxımdan üç min ildənçoxdur ki, bu rəmz qədim Türk-Şərq xalqlarının dövlətçilik atributlarında yer almışdır. Bəzi Qərb tədqiqatçılarıaypara simvolunu İslamın əlaməti kimi qələmə verirlər və belə hesab edirlər ki, aypara orta əsrlərdə QərbinŞərqə xaç yürüşləri ( xristianların xaç simvoluna qarşı olaraq) zamanı İslam birliyinin təcəssümü olmuşdur.Amma bunlar təbii ki, fərziyyələrdən başqa bir şey deyildir. Türkiyə tarixçisi Fevzi Qurdoğlu bu məsələdəndanışarkən qeyd edir ki, "hilal (aypara) 5000 il bundan əvvəl Orta Asiyadan ön Asiyaya köç etmiş şumerlər,eləcə də qədim türklər tərəfindən istifadə edilmişdir. Ayparanın türk heraldikasında istifadə olunması nə SultanOsman qazinin məşhur röyasından, nə də Sultan Mehmet Fatehin İstanbulu fəthindən başlayır. Bunun köklərinidərinlərdə aramaq lazımdır. Hilal türk millətinin tarixi qədər əskidir..."35

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Səkkizguşəli ulduz, əslində, Günəş kimi yozulmalıdır. Çünki əski türklərdə Günəş səkkizguşə şəklindətəsvir olunur və ona ehtiram göstərilirdi. Qədim türklərin böyük bir hissəsi Günəşə və Aya sitayiş edər vəonların inanclarında Günəş birinci dərəcəli yer tuturdu və ona "Göy Tanrı" deyilirdi. Maniçilik dinini qəbuletdikdən sonra Ay kultuna da üstünlük verən türklər Aya "Ay Tanrı" deyə müraciət etdilər. Bir sözlə,bayrağımızdakı aypara və səkkizguşəli ulduzun məna etibarilə qədim Türk -Şərq xalqlarının inanc sisteminiifadə etməsi bir tarixi reallıqdır və burda başqa heç bir məna axtarmaq lazım deyil.Dövlət gerbiAzərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi müstəqilliyimizin, istiqlalımızın əsas rəmzlərindən biridir.Avropa mənşəli olan "gerb" sözü "vərəsəlik" mənasına gəlməklə istənilən dövlətin, şəhərin, sülalə və ya nəslinfərqləndirici nişanı olub, əksər hallarda bayraqda, möhürdə, pul vahidlərində, istiqraz vərəqələrində və s.əksetdirilir. Gerbin mənşəyi, gerbdə göstərilən simvolların məna və funksiyası, gerbin xüsusiyyətləri, quruluşu və s.məsələlərlə heraldika sənəti məşğul olur. O həmçinin tarix elminin bir qolu kimi gerbşünaslıq da adlanır.Milli gerb hər bir xalqın, dövlətin, şəhərin milli və dini, mifik görüşlərini, eyni zamanda tarixi, siyasiideolojivə mədəni baxışlarını əks etdirir. Bu baxımdan Dövlət gerbimiz həm simvolların zəngin ahəngdarlığına,həm də dövlətçiliyimizin, xalqımızın tarixi və mədəniyyətini hərtərəfli əks etdirməsi ilə digər ölkələringerblərindən fərqlənir.Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbinin layihəsi 1918-1920-ci illərdə fəaliyyət göstərmişAzərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövründə hazırlanmışdır. Bu barədə "Azərbaycan" qəzetinin 23 mart 1919-cu il buraxılışında AXC Nazirlər Şurasının dövlət gerbinin təsvirinin hazırlanması barədə qərarının dərcolunması buna əyani sübutdur. Lakin həmin müsabiqədə uğurla nəticələnən təqdimat olmadığından NazirlərŞurası 1920-ci il yanvarın 30-da "Azərbaycan Respublikasının gerbi və möhürünün, milli himni və hərbiordenlərinin layihələrinin hazırlanması haqqında" yenidən qərar qəbul etdi. Bu məsələlərin icrası isə XalqMaarifi Nazirliyinə tapşırıldı. Bu barədə nazirlik tərəfindən 1920-ci ilin fevralın 19-da " Azərbaycan " qəzetindəgerb və himnin hazırlanması barədə müsabiqə elan edildi. Milli istiqlalın ikinci ildönümünə qədər bumüsabiqənin nəticələri elan edilməli və dövlət rəmzlərindən istifadə olunmalı idi.Təəəsüf ki, sovet işğalıtaleyüklü bu məsələləri sonadək həll etməyə imkan vermədi.Dövlət gerbində qalxan azərbaycanlıların Şərq xalqlarından biri, Azərbaycanın isə Şərq dövləti olması iləyanaşı, hər cür hücuma mətinliklə sinə gərən, əzəmətli, dözümlü olması mənalarını verir. Qalxanın üzərindəkiüç rəng - təbii ki, milli ideoloji düsturumuz olan türklük, müasirlik, müsəlmanlığı tərənnüm edir. səkkizguşəliulduz əbədiyyət rəmzi olan Günəşi, alov Odlar yurdunu, palid budaqlari milli hərbi dəyanətimizi və qüdrətimizi,sünbül Vətənimizin bolluğunu, bərəkətliliyini, çörəyə olan doğma münasibətini, Günəşin ağ rəngdə olmasıxalqımızın və dövlətimizin sülhsevərliyini, sabitlik tərəfdarı olduğunu bildirir.Bir sözlə, milli gerbimizdə əks olunan işarə və ifadələr Azərbaycan dövlətçiliyi ilə bərabər, ümumbəşəridəyərlərə xidmət edir və dünya heraldika təcrübəsinə cavab verir.Dövlət himniAzərbaycan xalqının mənəvi sərvətlərindən biri də Dövlət himnidir. Dövlət himni əsas dövlətçilikatributlarımızdan biri olmaqla yanaşı, millli birliyimizin sözlə və musiqi ilə ifadə edilən şah əsəridir. Himnimizmilli dövlət bayramlarında, tarixi günlərdə, rəsmi mərasimlərdə yerli və beynəlxalq tədbirlərdə, olimpiyaoyunlarında, dünya, Avropa və ölkə çempionatlarında, təhsil müəsisələrində mövcud qanunvericilikdəgöstərilən şəkildə hər zaman ayaq üstə, böyük coşqu və ehtiramla oxunur. Bu da Dövlət himninə olan sevgi vəsayqımızı, Vətənimizə son dərəcə bağlı olduğumuzu nümayiş etdirir. Azərbaycan türkcəsində artıq qərar tutmuşhimn sözü qədim yunan (humnos) mənşəlidir. Qədim Yunanıstanda himndən yunan allahlarının vəqəhrəmanlarının şərəfinə istifadə edilirdi. Çağdaş dövrümüzdə isə himn dövlətin və xalqın milli müstəqilliyinəhəsr edilən şanlı musiqi kimi qiymətləndirilir.Musiqisi dahi bəstəkarımız Ü. Hacıbəyova, sözləri isə böyük şairimiz Əhməd Cavada məxsus millihimnimiz bu gün də AXC - nin varisi olan müstəqil respublikamızın Dövlət himni kimi hər yerdə böyük coşquilə oxunur. Amma tarixdə Üzeyir bəyin böyük sevgi yaratdığı bu əsərin adını çəkmək 70 il yasaq olundu bizə.Lakin 1989-cu il iyulun 14-də "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzetində çap olunmuş "Üzeyir Hacıbəyovun iki marşı"adlı yazısı ilə məlumat verildi. Aydın oldu ki, Üzeyir bəyin iki marşı "Azərbaycan milli marşı" və "Azərbaycan36

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────marşı" adı altında ilk dəfə görkəmli türk musiqişünası Etem Üngör tərəfindən özünün "Türk marşları" kitabında(Ankara 1966) çap olunmuşdur. Bu musiqi əsərlərini yaşatmış Etem Üngörün "Türk marşları" əsərində verdiyiməlumata görə, hər iki mahnı AXC dövründə hərbi məktəblərdə əsgər marşı kimi öyrədilirmiş.Eyni fikri 82 yaşlı Rüstəm Hüseynovun indiki himnimiz qəbul edilməzdən xeyli əvvəl çap olunmuşxatirələrindəki qeydlər də əyani sübut etməkdədir: " İndiki kimi yadımdadır. Bakkomunanın dövrü çox aclıq idi.Amma Cümhuriyyət zamanında bolluq oldu. O vaxt mən yetimlər evində yaşayır, rus-tatar məktəbindəoxuyurdum. Milli Ordunun kadet korpusu bizim yaşadığımız yerin yaxınlığında, indiki 134 nömrəli məktəbinbinasında yerləşirdi. Əsgərlər həmişə o binada bu mahnını oxuyardılar:Azərbaycan Azərbaycan!Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni!Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa...Biz də o əsgərləri yamsılayırmış kimi sıraya düzülüb onlar kimi oxumağa başlayardıq. Bolşeviklərgələndən sonra hər şey yığışdırıldı."Göründüyü kimi, 82 yaşlı müdrik ağsaqqalın himnimizi əzbərdən söyləməsi, onun yaddaşında həminhadisənin bu günədək qalması bizdə böyük qürur hissi oyatmaya bilməz. Bu gün müstəqil Azərbaycanın Dövləthimni məhz bu tarixi reallıqdan doğan həqiqətdir. Bu tarixi reallığı Azərbaycan Respublikasının Ali Sovetivaxtında qiymətləndirdi və "Azərbaycan Respublikasının Dövlət himni haqqında" 27.5.1992-ci il tarixliAzərbaycan Respublikasının Qanunu ilə musiqisi Ü. Hacıbəyovun, mətni Əhməd Cavadın olan "Azərbaycanmarşı" təsdiqini tapdı.Hazırda böyük coşqu ilə dövlət və ya qeyri-dövlət tədbirlərində oxunan himnimiz insanları həqiqətən dəqəhrəmanlığa, tarixinə, soykökünə bağlılığa, Vətən uğrunda mübarizəyə səsləyir. Bu barədə Azərbaycanındünya şöhrətli siyasətçisi ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin dövlət rəmzləri, xüsusilə himnimiz barədəfikirləri maraq doğurur: "Mən bu gün bildirmək istəyirəm ki, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycanda hakimiyyətdəolmuş Xalq Cümhuriyyətinin bugünkü nəsillərə qoyub getdiyi ən dəyərli miraslardan biri Azərbaycanın bu günbiz qəbul etdiyimiz qanunla istifadə etdiyimiz Dövlət himnidir və bir də Azərbaycanın Dövlətbayrağıdır...Bizim ölkəmizin vətəndaşlarının, bəlkə də, hamısı bunu istənilən səviyyədə dərk edə bilməyibdir.Ancaq mən xarici ölkələrdə ziyarətlərdə olarkən, Azərbaycanın və həmin dövlətin himni çalınarkən, çox böyükqürur hissi keçirirəm. Həmin ziyarətlərimdə məndə, bəlkə də, ən böyük əhval-ruhiyyə yaradan Azərbaycanınbayrağı altında Azərbaycanın himninin çalınmasıdır. Onu da deyə bilərəm ki, bəzi dövlət başçıları sonrakısöhbətlərdə etiraf ediblər ki, sizin himninizin musiqisi çox gözəldir, bayrağınız da gözəldir. Bu həqiqətənbelədir... Ona görə də biz öz himnimizi, bayrağımızı özümüz qədər sevməliyik."Azərbaycan dövlət rəmzləri, onların məna və mahiyyətindən bir daha aydın olur ki, bayrağımız, gerbimiz,və himnimizdəki rəmzlər sırf "Türkçülük, İslamçılıq, Müasirlik" düsturu ilə yaradılmış və indi də, gələcəkdə dəAzərbaycan xalqının milli şüurunun dirçəlməsinə xidmət edəcəkdir.Beləliklə, xarici müdaxilə və yad ideologiya nəticəsində təzyiqlərə məruz qalmış milli şüurumuzunyenidən bərpa olunmasında və layiqli inkişafında milli rəmzlərimizin əvəzsiz rolu vardır. Bunun üçün ilknövbədə milli rəmzlərimizin yaranma tarixinin, məzmun və mahiyyətinin, funksiyalarının, istifadə təyinatlarınınayrıca öyrənilməsi üçün məktəbdə kurslar təşkil edilməli, humanitar fənn blokuna aid dərslərin tərkibinə daxiledilməli və bu məsələyə ciddi yanaşılmalıdır. Hətta işin səmərəliliyi üçün bu kursları pedaqoqlar arasındakeçirilməsi də zəruridir. Çünki pedaqoqların bir çoxu belə milli rəmzlərimiz barədə yetərincə məlumatlıdeyillər. Bu da, təbii ki, təhsil sistemimizə yaraşmaz haldır. Məsələnin həlli ilə bağlı Təhsil Nazirliyi xüsusitəbliğat materialları hazırlamalı və məktəblərə paylamalıdır. Qeyd etdiyimiz məsələ o dərəcədə aktualdır ki,nəinki məktəblər, universitetlər, hətta məktəbəqədər tərbiyə müəsisələri də bu barədə ciddi işləməli və onlarınicra mexanizminə isə birbaşa Təhsil Nazirliyi nəzarət etməlidir.Anar TURAN.“Xalq qəzeti”.-2012.-9 noyabr.-N 250.-S.4.; 11 noyabr.-N 251.-S.5.37

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────BayraqAzərbaycanın dövlət bayrağının üzərindəkiay-ulduzun mənası nədir?Noyabrın 9-u Azərbaycanın üçrəngli bayrağının dövlət bayrağı kimi qəbul olunduğu gündür. APA-nınməlumatına görə, İlk dəfə üçrəngli bayraq ideyasını Azərbaycan istiqlalının ideoloqlarından olan Əli bəyHüseynzadə gündəmə gətirib. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökuməti Gəncədə fəaliyyət göstərdiyi zamanistifadə olunan bayraq türk bayrağına oxşar qırmızı rəngdə olub. Azərbaycanda üçrəngli dövlət bayrağı isə ilkdəfə 90 il əvvəl - 1918-ci il noyabrın 9-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin qərarı ilə qəbul edilib.1920-ci il aprelin 28-də Cümhuriyyət süqut etdikdən və sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycanda bubayraqdan imtina edilib.Bayraq SSRİ dövründə...Bununla belə, üçrəngli bayraqla bağlı sovet dönəmində müəyyən faktlara rast gəlinir. 1956-cı ildə üçrənglibayraq yaşadığı quruluşa nifrətini açıq şəkildə bildirən Cahid Hilaloğlu tərəfindən Qız qalasının üzərinəqaldırılıb. Bu hərəkətinə görə, Cahid Hilaloğlu 4 il azadlıqdan məhrum edilir, ona bu işdə yardım edən ÇingizAbdullayev isə ruhi xəstəliklər dispanserinə salınıb.1952-ci il mayın 28-də isə mühacirətdə olan azərbaycanlıların Almaniyada keçirdiyi Respublika GünündəM. Ə. Rəsulzadə üçrəngli bayrağı başı üzərinə qaldırıb onu Azərbaycana aparmaq üçün kimə etibar etməliolduğunu soruşur. Zaldakılardan Gülmirzə Bağırov bu əmanəti götürür və 70-ci illərdə həyat yoldaşınınbədəninə sarıyıb Vətənə gətirir. 90-cı ilin 20 Yanvarında bu bayraq onun Maştağadakı evinin damından asılıb.Bayraq müstəqillik illərində...M. Ə. Rəsulzadənin məşhur “Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz” deyimi öz təsdiqini Azərbaycandaazadlıq hərəkatı başlayandan sonra tapıb. SSRİ imperiyasına qarşı meydanlarda qaldırılan bayrağa ilk hüquqistatus isə 1990-cı ildə verilib. Həmin il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin qərarı iləüçrəngli bayraq Muxtar Respublikanın dövlət bayrağı kimi qəbul edilib. Eyni zamanda Naxçıvan MuxtarRespublikasının Ali Məclisi Azərbaycan SSR Ali Soveti qarşısında üçrəngli bayrağın Azərbaycanın rəsmidövlət rəmzi kimi tanınması haqqında vəsatət qaldırıb.1991-ci il fevralın 5-də Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisininvəsatətinə baxaraq, "Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında" qanunu qəbul edib. Ötən il noyabrın17-də prezident İlham Əliyevin imzaladığı sərəncama əsasən, paytaxtı Bakıda Dövlət bayrağı meydanınınyaradılması qərara alınıb. Hazırda meydanın yaradılması prosesi başa çatmaq üzrədir.Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı bərabər enli üç üfüqi zolaqdan ibarətdir. Yuxarızolaq mavi, orta zolaq qırmızı, aşağı zolaq yaşıl rəngdədir. Mavi rəng Azərbaycan xalqının türk mənşəliolduğunu, qırmızı rəng - müasirlik, demokratiyanı inkişaf etdirmək istəyini, yaşıl rəng isə İslam sivilizasiyasınamənsubluğunu ifadə edir. Qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəliulduz təsvir edilib. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir.Bayrağımızın üzərindəki ay-ulduzun mənası nədir?Üçrəngli bayrağımızın rəngləri ilə bağlı fikirlər məlum olsa da, bayrağın üzərindəki aypara və səkkizguşəliulduzun mənaları barədə müxtəlif fikirlər var. Hətta alim və tədqiqatçıların da bu məsələdə fikirləri üst-üstədüşmür. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun direktor müavini Cəbi Bəhramov APA-yabildirib ki, bayrağın üzərindəki aypara türk xalqlarının simvoludur. Səkkizguşəli ulduzun mənasına gəlincə, C.Bəhramovun sözlərinə bu, “Azərbaycan” sözünün əski əlifbada yazılışı ilə bağlıdır. Belə ki, əski əlifbada“Azərbaycan” sözü səkkiz hərflə yazılır.38

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Tarixçi alim Nəsib Nəsibli isə APA-ya deyib ki, 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindənüçrəngli bayraq dövlət bayrağı kimi qəbul olunanda orada rənglərin nəyi ehtiva etdiyi göstərilsə də, aypara vəsəkkizguşəli ulduzun mənaları açıqlanmayıb: “Türk qanlı, islam imanlı, Avropa qiyafəli olalım” şüarı üç rənginaçmasıdır. Bu açmanı ilk dəfə Əli bəy Hüseynzadə 1895-ci ildə verib. Ay isə orta əsrlərdən bir sıra müsəlmandövlətlərində İslamın rəmzi kimi qəbul olunub. Ayla-ulduzun bir yerdə olması xoşbəxtlik rəmzi sayılır”. N.Nəsiblinin sözlərinə görə, ulduzun səkkizguşəli olması ilə bağlı da müxtəlif versiyalar var: “Səkkizguşəli ulduz“cənnətin səkkiz qapısı” anlamına gəlir. Səkkiz rəqəmi daha çox şiəliklə bağlıdır. Bu, həmin dövrdə Azərbaycanəhalisinin çoxunun şiə olması ilə də izah oluna bilər. Həmin dövrdə Osmanlı dövlətinin bayrağı yeddi ulduzluidi”.N. Nəsiblinin sözlərinə görə, Cümhuriyyət qurucularının məhz bu ideyaya görə bayrağı səkkizguşəlietdiklərini demək çox çətindir və risk tələb edir: “Bu, ehtimallardan yalnız biridir. Beş guşəli ulduz xristianlığı,altı guşəli ulduz yəhudiliyi, yeddi guşəli ulduz sünniliyi, səkkiz guşəli ulduz şiəliyi, doqquz guşəli ulduz isəbəhailiyi ifadə edir. Hər halda, səkkizguşəli ulduzun mənaları ilə bağlı elə bir konkret izaha rast gəlməmişəm.Yalnız ayla ulduzun xoşbəxtlik rəmzi olması haqqında məlumatlarla tanışam”.Tarixçi alim Cəmil Həsənli bildirib ki, ay-ulduz türk simvolları hesab olunur: “Bu məsələyə münasibətdəvahid fikir yoxdur. Qədim türk mifologiyasına görə, ulduzların sayı həmin xalqların taleyində rol oynayır.Ulduzlar səkkiz guşə kimi düzüləndə, həmin xalqın taleyində xoşbəxt hadisə baş verib”. C. Həsənlinin sözlərinəgörə, Xalq Cümhuriyyəti dövründə bayraq qəbul olunarkən üç rəngin mənası göstərilsə də, ay-ulduzla bağlı izahverilməyib.AMEA-nın dissertantı Akif Məmmədli isə APA-ya bildirib ki, aypara Qafqaz Albaniyasından qalmadır.Qafqaz Albaniyasında ay insanların inanc gətirdiyi varlıq hesab olunub. Albaniyada hökmdardan sonra ənmüqəddəs varlıq ay məbədinin kahinləri sayılırdı. Səkkizguşəli ulduzun mənasını isə Akif Məmmədli beləaşıqlayıb: “Rəsulzadə dövlətin prinsiplərini müəyyənləşdirərkən 8 prinsipə əsaslanıb: bunlar türkçülük,islamçılıq, çağdaşlıq, dövlətçilik, demokratiklik, bərabərlik, azərbaycançılıq və mədəniyyətlilikdir”.“Təzadlar”. -2008.- 8 noyabr.-№79.-S.8.39

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Asəf ƏLİYEVBayraq sevgisiHər bir dövlət və millət üçün onun qürur mənbəyi ilk növbədə BAYRAĞIDIR. Bayrağı dünyada ilkdəfə qaldıran ulus məhz biz türklər olmuşuq. Bu gün bayraq adlandırdığımız dövlətimizin müqəddəs simvolunudədələrimiz ilk öncə TUĞ adlandırıb. Sonra isə savaşlarda yenilən monarxların sarayına sancıldıqca TUĞSANCAQ oldu. Bu gün də dilimizdə həm TUĞ, həm SANCAQ, həm də BAYRAQ sözü işlənir. Bayraq bütünölkələrdə dövlət başçısından tutmuş sıradan vətəndaşa qədər hər kəsdən öndə və ucada duran qudsal varlıqdır.BAYRAQ azərbaycanlılar üçün YURD, ULUS, DÖVLƏT və DİL qədər müqəddəsdir. PrezidentimizKonstitusiyamıza və Qurana əl basaraq and içdikdən və diz çöküb BAYRAĞI öpdükdən sonra vəzifəsininicrasına başlayır.20-ci əsrin əvvəllərində Əli bəy Hüseynzadənin "Türkləşmək, Çağdaşlaşmaq, İslamlaşmaq" sağrısısonradan bayrağımızın əsasını təşkil etdi. Belə ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının 9 noyabr1918-ci il tarixli qərarı ilə qəbul edilmiş DÖVLƏT BAYRAĞINDAKI mavi rəng türk (Azərbaycan) xalqına,qırmızı rəng azadlıq, demokratiya və insan hüquqları, yaşıl rəng isə İslam sivilizasiyasına məxsusluğun rəmzimənalarını daşıyır. Səkkizguşəli ulduz türk xalqlarının səkkiz müxtəlif qolunun rəmzi əksidir. Aypara isətürklərdə ləyaqət, islamda mərhəmət, çağdaşlıqda isə millətin dövlətə sədaqət rəmzidir.28 aprel işğalından sonra bayrağımız dövlət qurumlarının üzərindən ürəklərə köçdü. Rus-sovet işğalıdövründə qürbət həyatı yaşayan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan gəncliyinə müraciət edərək deyirdi:"Ey gənclik, sənin öhdəndə böyük bir vəzifə var. Səndən əvvəlki nəsil yoxdan bir BAYRAQ, müqəddəs birideal rəmzi yaratdı. Onu min müşkülatla yüksəldərək dedi: BİR KƏRƏ YÜKSƏLƏN BAYRAQ, BİR DAHAENMƏZ! Əlbəttə ki, sən onun ümidini qırmayacaq, bu gün parlament binası üzərindən Azərilərin yanıqürəklərinə enmiş bu BAYRAĞI təkrar o bina üzərinə dikəcək, bu yolda ya ŞƏHİD ya QAZİ olacaqsan..."Azərbaycan xalqı ürəyində yaşatdığı üçrəngli bayrağı zaman-zaman dalğalandırdı və bütün dünyayagöstərdi ki, Lenin və Stalinin qətliamları özgürlük hissini onun ürəyindən silə bilməyib. Belə qalxınmalardanbiri 1956-cı ildə bir qrup gənc ziyalımızın üçrəngli bayrağımızı Qız Qalasının üzərində dalğalandırması ilənəticələndi. Bu gəncləri zindan həyatı, millətimizi isə qalxınmanın yeni dalğası gözləyirdi.1988-ci ildə əbədi düşmənimiz olan hayların (ermənilərin) SSRİ rəhbərliyinin bilavasitə xeyir-duası iləDağlıq Qarabağı Azərbaycandan qoparmaq üçün təcavüzə başlaması növbəti ulusal qalxınmaya nədən oldu.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı 1988-ci il noyabrın 17-də Azadlıq meydanında qaldırılsa da, rəsmiolaraq ilk dəfə Naxçıvan MR Ali Sovetinin 1990-cı il 19 yanvar tarixli qərarı əsasında Naxçıvan Ali Sovetininbinası üzərində ucaldıldı. Bu qərar səkkiz gün sonra Azərbaycan SSR Ali Soveti tərəfindən ləğv edilsə də, 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan Ali Məclisinin ulu öndər Heydər Əliyevin sədrliyi ilə keçirilən sessiyasındaAzərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı Muxtar Respublikanın rəsmi bayrağı kimi qəbul olundu. Bu,üçrəngli bayrağın Azərbaycanın dövlət bayrağı kimi qəbul olunmasında önəmli rol oynadı. Nəticədə, 1991-ci ilfevralın 5-də Ali Sovet "Dövlət bayrağı haqqında" Qanun qəbul etdi və üçrəngli bayrağa AzərbaycanRespublikasının DÖVLƏT BAYRAĞI statusunu verdi."Dövlət bayrağının istifadəsi qaydaları haqqında" qanunun 1.3-cü maddəsində deyilir ki, dövlət "əhaliarasında Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının mahiyyətinin və əhəmiyyətinin geniş təbliğ olunması,gənc nəslin Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağına hörmət ruhunda tərbiyə edilməsi məqsədi ilətədbirlər görür".Bu qanunun tələbinə uyğun olaraq, Azərbaycanımızın müxtəlif guşələrində bayrağımız ucaldılır.Bayraqların ətrafında aparılan abadlıq və yenidənqurma işləri, tikilən fəvvarələr onlara xüsusi görkəm verir.Bakı-Gəncə yolu boyu hər 10 kilometrdən bir bayrağımız əks olunmuş lövhələr vurulub.Məncə, elə tədbirlər və strateji xarakterli fəaliyyətlər var ki, onları hər şeydən yuxarıda tutmaq lazımdır.Dövlət bayrağının mahiyyətini və əhəmiyyətini geniş təbliğ etmək və gənc nəsli ona hörmət ruhunda tərbiyəetmək məqsədilə görülən işlər məhz belə tədbirlərdəndir.Bu tədbirlərdən biri də 2007-ci il noyabrın 17-də prezident İlham Əliyevin "AzərbaycanRespublikasının paytaxtı Bakı şəhərində Dövlət bayrağı meydanının yaradılması haqqında" sərəncamı oldu. Busərəncam sinəsində Yurd, Ulus, Dövlət, Dil və Bayraq sevgisi olan hər bir Azərbaycan vətəndaşının ürəyindənxəbər verirdi.Sərəncamda dövlət bayrağının Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyini təcəssüm etdirən rəsmidövlət rəmzi olması vurğulanır və hər bir vətəndaşdan üçrəngli bayrağımıza ehtiram göstərməsi müqəddəs borc40

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────kimi tələb olunur. Daha sonra sərəncamda deyilir: "Azərbaycan əsgəri Vətənin suverenliyinin və ərazibütövlüyünün qorunması ilə bağlı ali missiyanı öz üzərinə götürərkən dövlət bayrağına and içir. Dövlətbayrağının Azərbaycan Respublikasının dövlət qurumlarının və diplomatik nümayəndəliklərinin binalarıüzərində dalğalanması, ən mötəbər məclislərdə və mərasimlərdə, rəsmi tədbirlərdə və yarışlarda qaldırılması hərbir azərbaycanlının qəlbini qürur hissi ilə doldurur".Prezidentimizin şərəfinə onun səfər etdiyi dövlətlərdə, BMT, AŞ və digər mötəbər beynəlxalqtəşkilatların mənzil-qərargahlarının qarşısında, idmançılarımızın beynəlxalq yarışlarda qələbəsi nəticəsində dəbayrağımızın qaldırılması bizlərə onurlu anlar yaşadır.Bəs Dövlət bayrağı meydanının yaradılması hansı zərurətdən doğub? Bu sualın cavabı da sərəncamdaverilib. Orada iki zərurət göstərilib. Birincisi, Dövlət bayrağının Azərbaycan vətəndaşlarının millihəmrəyliyinin, vahid məfkurə ətrafında sıx birləşmələrinin başlıca amillərindən biridir. İkincisi, Dövlətbayrağının təbliğinin daim diqqət mərkəzində saxlanılması.Bayraq meydanının yaradılması bizə nə verəcək? Təəssüflər olsun ki, bu gün belə suallar da eşidirsən.Bayraq meydanının yaradılmasında ulus olaraq qazanclarımızı sadalayaq:1. İlk öncə Dövlət bayrağı meydanı Şəhidlər Xiyabanı kimi Vətən, Millət, Dövlət və Dil sevgisi iləyaşayan vətəndaşların qürur və and yeri olacaq. Həyatında önəmli addım atan hər bir kəs Şəhidlər XiyabanındaŞəhidlərin ruhuna, Dövlət bayrağı meydanında isə qudsal bayrağımıza and içəcək.2. 20 min kvadratmetr ərazisi olacaq meydan hərbi məktəb müdavimlərinin Vətənə və Dövlətə sədaqət andıiçəcəkləri yer kimi, habelə müxtəlif dövlət tədbirləri və xalq bayramları keçirilməsi üçün də istifadə oluna bilər.3. Ölçüsü 35x70 (2450 kvadratmetr) olacaq və 162 metr hündürlüyündə dalğalanacaq bayrağımız daimhər kəsin diqqətini çəkəcək. Bu ilk növbədə həm vətəndaşlarımıza, həm də şəhərimizin qonaqlarına onunuğrunda şəhid olanları xatırladacaq. İkincisi, hər kəsi daşıdığı mənanı öyrənməyə məcbur edəcək və hər kəsəAzərbaycan Respublikasının türkdilli dövlət olduğunu, çağdaş dövlət quruluşuna malik olduğunu və əhalisininmütləq əksəriyyətinin Tanrının təkliyini qəbul etdiyini bir daha xatırladacaq.4. Dövlət bayrağı meydanı Qız Qalası kimi Bakının rəmzinə çevriləcək. Yəni xüsusi olaraq bayraqmeydanını görmək üçün ölkəmizə turistlər gələcək. Bu da həm Azərbaycanın dünyada təbliğatı, həm dəbüdcəsinin zənginləşməsi deməkdir.5. Nəhayət, Ermənistan demokratik, güclü və qalib Azərbaycanın qabağında diz çökəndə bu meydandaAli Baş Komandan qələbə paradını qəbul edə bilər.Gələcək nəslə bayrağımızın, tariximizin, tarix boyu yaratdığımız dövlətlərin və ucaltdığımız bayraqlarınmahiyyətini və əhəmiyyətini geniş təbliğ etmək, habelə dövlət yaratmaqla tarix yazan Azərbaycanın görkəmliövladlarını tanıtmaq məqsədi ilə bir vətəndaş olaraq Dövlət bayrağı meydanının ətrafının abadlaşma işləri iləbağlı aşağıdakıları təklif olaraq irəli sürürəm.1. Bayrağın ucaldığı qüllənin yanlarında qranit lövhələrdə aşağıdakıların həkk olunmasıməqsədəmüvafiq olardı:Birincisi, bayrağın mənasının açıqlaması.İkincisi, Dövlət bayrağı haqqında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının 9 noyabr 1918-ciil tarixli Qərarının mətni.Üçüncüsü, bayraq haqqında Naxçıvan Ali Məclisinin 17 noyabr 1990-cı il tarixli qərarının mətni.Dördüncüsü, "Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağı haqqında" Qanunun mətni (5 fevral 1991-ci il).Beşinci, "Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının istifadəsi qaydaları haqqında" Qanunun mətni (8iyun 2004-cü il).Altıncısı, "Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində Dövlət bayrağı meydanının yaradılmasıhaqqında" Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 17 noyabr 2007-ci il tarixli sərəncamının mətni.2. Meydanda və ya onun ətrafında qranit lövhələrdə aşağıdakıların həkk olunması məqsədəmüvafiqolardı:Birincisi, Azərbaycan xalqının yaratdığı bütün dövlətlərin xəritələri. Xəritələr Prezident İlham Əliyevinrəhbərliyi ilə hazırlanan və 2007-ci ildə çapdan çıxan "Azərbaycanın Milli Ensiklopediyası"ndan götürülə bilər.İkincisi, tarix boyu türklərin yaratdığı imperatorluqların xəritələri.Xəritələrin yanında hər bir dövlətin və imperatorluğun bayrağı və qurucusunun büstü ucaldıla bilər.“525-ci qəzet”.-2008.- 24 oktyabr.- N196.-S.241

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan bayrağı – fəxrimiz, vüqarımızBu müqəddəs rəmz bizim üçün xanlıqlar dövründə də, ilk demokratik respublikamızın mövcud olduğuaylarda da, sovet dönəmində də bugünkü kimi əziz idiDövlət atributu olaraq Azərbaycan bayrağına ehtiram göstərilməsi ölkə vətəndaşlarının müqəddəsborcudur. Azərbaycan əsgəri Vətənin suverenliyinin və ərazi bütövlüyümüzün qorunması ilə bağlı alimissiyanı öz üzərinə götürərkən Dövlət bayrağına and içir.Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Bakı şəhərində Dövlət bayrağı meydanının yaradılmasıbarədə sərəncamından. 17 noyabr, 2007-ci il.“Xalq qəzeti”nin 29 oktyabr 2009-cu il tarixi sayında tarix elmləri doktoru Həcər Verdiyevanın“Tariximizin saxtalaşdırılmasına yeni təşəbbüs” adlı dərin elmi əsaslara istinadla qələmə alınmışoxunaqlı məqaləsi verilmişdir. Məqalədə göstərilir ki, finlandiyalı dövlət xadimi Kilyunen KimmonunMoskvadakı “Rusiya Siyasi Ensiklopediya Nəşriyyatı”nda ötən il çap edilmiş “Dövlətlər və bayraqlar”adlı ensiklopedik nəşrində Azərbaycan tarixi barədə qərəzli şəkildə çoxsaylı təhriflərə yol verilmişdir.Təbii ki, bu qərəzin təməlində müəllifin ermənipərəstliyi durur. Təhriflərdən biri Azərbaycanın Dövlətbayrağı haqqındadır. Həcər Verdiyeva yazır: “Qosudarstvo i flaqi” ensiklopediyasında... K. Kimmodövlətimizin bayrağına da özünün subyektiv münasibətini bildirməkdən çəkinmir. Belə ki, o,dövlətçiliyimizin əsas atributlarından olan bayrağımızı türk modelinin inikası kimi qəbul edir vəbayrağın bütün təsvirlərində “pantürkizm”, “panislamizm” rənglərini görür". Bütün təhriflərdən öznarahatlığını ifadə edən alim ümid etdiyini bildirir ki, Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının Elmi Mərkəzivə Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi həm bu bədnam ensiklopediyanın müəllifinə, həm də nəşriyyata özetirazını bildirəcəklər.Təbii ki, həmin qurumlar dünya oxucusuna Azərbaycan tarixini təhrif olunmuş şəkildə təqdim edənlərə özetirazlarını bildirəcəklər. Etiraf edək ki, bu məsələdə mətbuatın üzərinə də bəzi vəzifələr düşür. Çünki, biz ən azıtəhrif edilmiş məqamların hər biri haqqında həqiqi məlumatları oxuculara çatdıra bilərik. Bu baxımdan ilkmaterialı Azərbaycan bayrağı mövzusunda qələmə alırıq. Özü də hazırladığımız materialda mötəbər bir ünvana— Prezident Kitabxanasının elmi və yaradıcı heyəti tərəfindən Dövlət Müstəqilliyi Günü ərəfəsində hazırlanmış“Azərbaycan: dövlət rəmzləri və atributları” adlı elektron nəşrə istinad edirik. Qeyd edək ki, elektron ünvanıwww.preslib.az olan bu nəşr barədə qəzetimizin 15 oktyabr tarixli sayında əhatəli məlumat verilmişdir.Avropalı müəllifin erməni lobbisinin təsiri altında yazdığı “ensiklopediya”da məzmunu təhrif olunmuşbayrağımız haqqında yazını məhz bu nəşrə istinadən hazırlayırıq.Təbii ki, indiki əsas məqsədimizdən əlavə oxucularımız üçün də Azərbaycan bayrağının keçdiyi tarixi vəşanlı yol maraqlıdır. Bəri başdan qeyd edək ki, ümumiyyətlə, dövlət rəmzləri və bayraqlar haqqında sözaçmazdan əvvəl yada salaq ki, Azərbaycanda üçrəngli dövlət bayrağı ilk dəfə 1918-ci il noyabr ayının 19-da (bu tarixi yadda saxlayın) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin qərarı ilə qəbul edilmişdir. 1920-ci ilaprelin 28-də Xalq Cümhuriyyətinin süqutu ilə əlaqədar ölkədə bu bayraqdan imtina edilmişdir. 1990-cı ilnoyabrın 17-də ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə bu bayraq Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlətbayrağı kimi bərpa edilmiş, Muxtar Respublikanın Ali Məclisi həm Respublika Ali Soveti, həm də SSRİ AliSoveti qarşısında məsələ qaldırmışdır ki, ADR-in üçrəngli bayrağı Azərbaycanın rəsmi dövlət bayrağı kimitanınsın. 1991-ci il fevral ayının 5-də Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti Naxçıvan Muxtar RespublikasıAli Məclisinin vəsatətinə baxmış və üçrəngli bayrağın Azərbaycanın dövlət bayrağı kimi qəbul edilməsihaqqında qərar qəbul etmişdir. Dövlət bayrağımız bərabər enli üçrəngli zolaqdan ibarətdir. Yuxarı — mavi42

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────zolaq Azərbaycan xalqının türk mənşəli olduğunu, ikinci — qırmızı zolaq müasir cəmiyyət qurmaq,demokratiyanı inkişaf etdirmək istəyini, sonuncu — yaşıl zolaq isə dövlətin İslam sivilizasiyasınamənsubluğunu ifadə edir. Qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngli aypara və səkkizguşəliulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın eni uzunluğunun yarısı qədərdir. Bu məlumatlar bugünki Azərbaycan bayrağıhaqqında gərəkli olan ilkin təəssüratı yaradır. Ancaq məsələyə bir qədər dəqiqliklə baxanda bayrağımızın hələilk müstəqillik dövründə bir neçə dəfə dəyişdirildiyinin, SSRİ dövründə hətta 6-7 dəfə müxtəlif formalardatərtib edildiyinin, xanlıqlar dövründə isə hər xanın öz istədiyi şəkildə bayraq yaratdığının şahidi oluruq. Bəzimaraqlı məqamlara diqqət yetirək.www.preslib.az elektron nəşrində qeyd edilir ki, Milli Elmlər Akademiyasının Azərbaycan TarixiMuzeyində Azərbaycan xanlıqlarının bayraqlarından ibarət nadir kolleksiya saxlanılır. 1924-cü ildə TiflisdəkiQafqaz Hərbi Tarix Muzeyindən alınmış bu kolleksiyaya Gəncə, Bakı, Şəki və İrəvan xanlıqlarının bayraqlarıvə eləcə də mənsubluğu Cənubi Azərbaycan xanlıqlarına ehtimal olunan daha iki bayraq daxildir. XVI-XVIIəsrlərə aid gözəl Şərq parçalarından tikilmiş, müxtəlif ornament və yazılarla bəzədilmiş həmin bayraqlarüçkünc, dördkünc, beşkünc və düzbucaqlı formalardadır. Ornamentlər qurama və ya tikmə üsulu ilə salınmış,təbii boyalarla çəkilmişdir. Bayraqlara müxtəlif rəngli ipək, eləcə də qızılı və gümüşü saplardan zər saçaqlarsalınmışdır. Silindrik bayraq ağaclarının başına fiqurlu metal ucluqlar taxılmış, qızılı, gümüşü və başqa rəngliipək saplardan hazırlanmış qotazlar bağlanmışdır. Qeyd edilən hərbi tarix muzeyinin bələdçi kitabındakıməlumatlara görə, 1924-cü ildə Azərbaycana təhvil verilmiş bayraqlar həmin muzeydəki bayraqların və başqaeksponatların (medal, şəkil, sənəd və sair) hamısı deyildir. Çünki bu kolleksiyada Gəncənin 1804-cü ildə knyazP. Sisianovun rəhbərliyi ilə işğal edilməsi zamanı qənimət kimi ələ keçirilmiş (qeyd edilən hərbi muzeydəsaxlanılırdı) səkkiz bayraq və bir tuğdan (ştandart) dördü, 1806-cı ildə general Nebolsinin Şəkiyə hücumuzamanı ələ keçirilmiş altı bayraqdan üçü, Lənkəranın (1812-ci il), Təbrizin (1827-ci il) tutulması zamanıgötürülmüş bayraqlar, feldmarşal İ. Paskeviçin Abbasabad qalasını ələ keçirdiyi zaman alınmış iki bayraq vəbaşqa hərbi qənimətlər muzey eksponatı kimi Azərbaycana verilməmişdir.Gəncəni işğal edən Sisianov qələbə xəbərini I Aleksandra apararkən çoxlu qənimətlə yanaşı Gəncəxanının ştandartının (üzərində balıq təsvirləri olan bayraq idi) və 8 bayrağın da ələ keçirildiyini söyləmişdi. Bugün Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində Gəncə, Bakı, Şəki (Şəkinin bayraqları üçkünc və beşküncdür), İrəvan(üzərində şir təsviri olan ilk iki xanlıq bayrağıdır), eləcə də Təbriz və Xoy xanlıqlarının bayraqları qorunur.Qarabağ xanı Mehdiqulu xana imperator I Aleksandrın verdiyi fəxri bayraq isə milli bayraqlarımızdan tamamiləseçilir. 1806-cı ildə Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın ailəsi ilə birlikdə çar ordusu tərəfindən öldürüldükdənsonra I Aleksandr xanın oğlu Mehdiquluya xan titulu verilməsi və Qarabağ camaatına vədlər edilməsi barədəfərman imzalayır. Xan elan edilmiş Mehdiqulu xana hakimiyyət rəmzi kimi bayraq göndərilməsi barədə qərarqəbul edilir. 1807-ci ildə Mehdiqulu xana təqdim edilən bu bayrağın üzərində Rusiyanın gerbi, ikibaşlı qartal,imperator tacının təsviri və digər elementlər vardır. Bundan əvvəl sadaladığımız bayraqların hamısının üzərindəAllah, onun böyüklüyü və sonuncu Peyğəmbərin (s.) nübuvvəti haqqında kəlamlar vardır.Sonrakı dövrlərdə — Şərqdə ilk demokratik dövlət olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı üçdəfə, Azərbaycan Sovet Respublikasının bayrağı isə 9 dəfə müxtəlif şəkillərdə tərtib edilmişdir. Belə ki,Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan ediləndə əvvəlcə dövlət bayrağı kimi Osmanlının dövlət bayrağı qəbuledilmiş, təxminən üç həftə sonra — iyunun 21-də üzərində ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsvirləri olanqırmızı rəngli Dövlət bayrağı qəbul edilmişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, həmin ilin noyabrında isəüçrəngli, ay-ulduzlu Dövlət bayrağımız qəbul edilmişdir.SSRİ dövründəki Azərbaycan Respublikasının bayrağı isə həm bu respublikanın adının dəfələrlə müxtəlifşəkildə formalaşdırıldığına, həm də əlifbanın bir neçə dəfə dəyişdirildiyinə görə müxtəlif formalarda tərtibolunmuşdur. Məsələn, 1920-ci il aprelin 28-də yaradılmış Azərbaycan İctimai Şuralar Cümhuriyyətinin (sonrakıAzərbaycan SSR) bayrağı inqilab rəngində — tamamilə qırmızı idi. Bayrağın sapı tərəfdə — üzü bayraq ağacınasarı olan ağ rəngli aypara və ayparanın içərisində beşgüşəli, ağ rəngli ulduz var idi. 1921-ci ilin may ayında43

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Sovet Azərbaycanının ilk Konstitusiyası qəbul ediləndə bu əsas qanunda bayrağın təsviri də nəzərdə tutulurdu:“Bayraq al qumaş rəngindədir, onun sol küncündə yaşıl fon üzərində qızılı rəngdə “AİŞC” və ya Azərbaycanİctimai Şuralar Cümhuriyyəti yazısı yerləşdirilmişdir”. Həmin dövrdə Azərbaycanın dövlət dili türk dili, əlifbasıisə ərəb əlifbası idi. Ona görə də “AİŞC” abviaturası ərəb əlifbası ilə türk dilində verilmişdir.1922-ci il dekabrın 30-da SSRİ-nin tərkibinə daxil olan Azərbaycan öz müstəqilliyini de-fakto itirir vəAzərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi yeni latın qrafikalı əlifbanın ərəb əlifbası ilə eyni hüquqa malikolması barədə qərar qəbul edir və bu dəyişiklik Azərbaycanın al-qırmızı bayrağında öz əksini tapır. “ASSR”abviaturası bayrağın üzərində hər iki əlifba ilə verilir. 1924-cü ilin dekabrında (konstitusiyanın yeni redaktədəqəbul edilməsindən sonra bayrağımızın üzərində bayrağın ümumi eninin altıdan biri ölçüsündə oraq və çəkicşəkili, onlardan yuxarıda isə aypara və beşgüşəli ulduz təsviri verildi. 1930-cu ildən sonra bayrağın üzərindəkiərəb əlifbası (Konstitusiyada “köhnə əlifba” kimi göstərilirdi) yığışdırıldı və dövlətin adı ancaq latın qrafikasıilə göstərildi. 1939-cu ildə latın əlifbasının rus əlifbasına keçməsi ilə əlaqədar bayrağın üstündəki “Az. SSR”sözləri yeni əlifba ilə yazıldı. Üstəlik artıq bayrağın üzərində aypara və ulduz təsvirləri də yox idi. 1952-ci iloktyabrın 7-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fərmanı ilə Azərbaycan Müttəfiq Respublikasının dövlət bayrağıikirəngli üfüqi zolaqdan ibarət, oraq çəkicli bayraq kimi qəbul edildi. Xalq rəssamı, Dövlət İncəsənət Muzeyinindirektoru Kazım Kazımzadənin layihəsi əsasında qəbul edilmiş bu bayrağın eninin dörddən üçünə bərabər olanbirinci zolağı qırmızı, qalan hissədən ibarət ikinci zolaq isə göy rəngdədir. 1956-cı ildə bayrağın üzərindəki oraqvə çəkic şəkilləri bayraq sapından mərkəzə doğru bir qədər uzaqlaşdırılmış, 1981-ci ilin martından isə digərmüttəfiq respublikaların bayrağında olduğu kimi Azərbaycan bayrağının da bir üzündən oraq və çəkic təsvirləriçıxarılmışdır. Nəhayət, 1991-ci il fevralın 5-də isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Müstəqil AzərbaycanRespublikasının Dövlət bayrağı kimi Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə qəbul edilmiş üçrənglibayraq bərpa olunmuşdur.Bayraq, onun mənşəyi, tarixi təkamülü və müasir vəziyyəti, bayraqda əks olunan simvolların məna vəfunksiyaları, bayrağın qaldırılma və endirilmə mexanizmi və sairə bu kimi sosial-siyasi, milli-mənəvi, mədənitarixivə ideoloji məsələlərin şərhi ilə veksilologiya elmi məşğul olur. Həmin elmin mütəxəssislərinin fikrincə,ən qədim bayraq 1972-ci ildə İranda tapılmışdır. Bizim eradan əvvəl üçüncü minilliyə aid olan həmin bayrağınüzərində müxtəlif heyvan rəsmləri əks olunmuşdur ki, bu rəsmlər qədim insanların mifik görüşlərini əksetdirirdi. Hazırda dünya ölkələrinin bayraqları arasında qırmızı rəngli bayraqlar daha çoxdur — ümumibayraqların üçdən ikisi qədər. Üçrəngli bayraqlar veksilologiyada “trikolor” bayraq adlanır. Hollandlar XVIəsrdə, Birinci Pyotr isə 1690-cı ildə üçrəngli bayraq yaratmışdır. Sovet ideoloqları Pyotrun üçrəngli bayrağını1917-ci ildə ləğv etsələr də, tarix onu 1991-ci ildə yenidən bərpa etmişdir.Yeri gəlmişkən, yenidən bərpa edilmiş üçrəngli Azərbaycan bayrağı haqqında ümummilli liderimizHeydər Əliyev də, Prezident İlham Əliyev də bir neçə mühüm dövlət sənədi imzalamışlar. Ulu öndərinimzaladığı “Azərbaycan Respublikasının dövlət atributlarının təbliği işinin gücləndirilməsi haqqında” 13 mart1998-ci il tarixli sərəncam, “Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının istifadəsi qaydaları haqqındaAzərbaycan Respublikasının Qanunu” (8 iyun, 2004-cü il), Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlhamƏliyevin 2007-ci il noyabrın 17-də imzaladığı “Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində Dövlətbayrağı meydanının yaradılması haqqında sərəncam (lap bu günlərdə Prezident həmin sərəncamın icrasınınsürətləndirilməsi məqsədi ilə daha bir sərəncam imzalamışdır — red.), dövlət başçısının ötən il sentyabrın 15-dəimzaladığı “Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ştandartı (bayrağı) haqqında” fərman, müxtəlif silahlıqüvvələrinin bayraqlarının təsdiq edilməsi barədə qanunlar və dövlət sənədləri Azərbaycanda bayrağa göstərilənhörmətin və ehtiramın nəticəsidir.Bayraq bizim üçün bir də ona görə əzizdir ki, həm işğalçı qüvvəyə qarşı mübarizələr aparılan xanlıqlardövründə, həm ilk müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılması və qorunması üçün aparılan mücadilə dövründə,həm də ötən əsrin son onilliyində baş verən ictimai-siyasi proseslərdə, xüsusən, 20 Yanvar faciəsi və Qarabağuğrunda gedən savaşlarda qocalı-cavanlı, qadınlı, kişili istənilən azərbaycanlı bayrağı qorumaq üçün öz canını44

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────əsirgəməmişdir. Ona görə də qardaş Türkiyənin futbol diplomatiyası zamanı Bursada hörmətsiz edilənAzərbaycan bayrağının təəssübünü 8 milyondan çox azərbaycanlının hamısı çəkdi. Ona görə də müqəddəs birmissiyanın icrası üçün yaradılmış ATƏT-in Parlament Assambleyasının vitse-spikeri postuna qədər irəliləmişfinlandiyalı siyasətçi Kilyunen Kimmonun bayrağımız haqqında sərsəmləmələrinə dərhal və elmi şəkildəəsaslandırılmış cavab verildi. Sevindirici haldır ki, həm alimlərimiz, həm də dövlət qurumları müqəddəsAzərbaycan bayrağının qorunması və təbliği üçün mükəmməl layihələr reallaşdırırlar. Haqqında söz açdığımızwww.preslib.az elektron nəşri və 2001-ci ildə Bakıda nəşr edilmiş “Azərbaycan Respublikasının dövlətrəmzləri” kitabı (müəlliflər M. Mərdanov və Ə. Quliyevdir) bu baxımdan əhatəli və dəyərli mənbələrdəndir. Ənbaşlıcası isə odur ki, Azərbaycan bayrağı Azərbaycan xalqının şərəfi kimi qəbul edilmişdir. O, bizim fəxrimiz,iftixarımız və qürur mənbəyimizdir.İttifaq MİRZƏBƏYLİ“Xalq qəzeti”.-2009.-10 noyabr.-N 251.-S.5.45

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dalğalanan bayrağımızAzərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağının ilk dəfə səmada dalğalanmasından 91 il ötür. DövlətBayrağı haqqında ilk hökumət qərarı 1918-ci il iyunun 24-də Milli Şura Gəncədə fəaliyyət göstərərkənverilmişdi. Bu qərara əsasən, bayraq al-qırmızı materialdan hazırlanmış, üzərində ağ aypara və qırmızı fonda ağrəngdə səkkiz guşəli ulduz təsviri verilmişdi. Xatırladaq ki, həmin tarixdə qəbul edilən qərara görə ilk DövlətBayrağı yalnız qırmızı rəngdə, Türkiyənin Dövlət Bayrağı formasında idi. Yeganə fərq ulduzun səkkizguşəliolması idi. 1918-ci il sentyabrın 15-də Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan Milli Ordusu Bakını xariciişğalçılardan azad etdikdən sonra hökumət Gəncədən Bakıya köçdü və bir neçə mühüm qərarlar verdi. Onlardanbiri də 1918-ci il noyabrın 9-da Dövlət Bayrağı haqqında idi.Bayrağımızın üçrəngli olması ideyasının müəllifi görkəmli Azərbaycan ziyalısı, türk dünyasının böyükşəxsiyyətlərindən olan Əli bəy Hüseynzadədir. Ay-ulduzlu və üçrəngli bayraq onun düşüncələrini əks etdirirdi.Mavi rəng türklüyü, qırmızı rəng müasirliyi, yaşıl rəng isə dinimizə bağlılığın nişanəsi idi. Türk milli şüurununtəkamülü və onun orta əsrlərin ümmət fəlsəfəsindən milliyyət müstəvisinə çevrilməsi də Əli bəy Hüseynzadəninhəmin üç düsturu ilə bağlıdır. Və o düstur bu gün milli ideologiyamızın əsas prinsipləri kimi bayrağımızınrəngində də əksini tapır. Yeri gəlmişkən Əli bəy Hüseynzadənin siyasi və milli-ideoloji xəttini ifadə edənmülahizələri sonrakı mərhələdə milli özünütəsdiqin və Azərbaycan istiqlal savaşının işıqlı yollarını nişan verdi.Bu gün o yolla Türk və Azərbaycan qardaş kimi əl-ələ verərək gedir.Hökumətin 9 noyabr 1918-ci il tarixli qərarında deyilir: "Azərbaycan Respublikasının Dövlət BayrağıAzərbaycan dövlətinin suverenliyinin rəmzidir". Sonra bayrağın hazırlanmasının texniki tərəfləri dəqiqliyi iləaçıqlanır. Bu bayraq 1920-ci il aprelin 27-dək millətin başı üzərində dalğalandı. Lakin ilk müstəqil dövlətinsüqutundan sonra üçrəngli Dövlət Bayrağı dəyişdirildi və yasaq edildi. Yalnız 70 il sonra -1990-cı ilinnoyabrında xalqımızın böyük oğlu Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə üçrəngli, ay-ulduzlu bayrağımız Naxçıvanındövlət bayrağı kimi qəbul edildi. 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında KonstitusiyaAktı qəbul edildi, üçrəngli bayraq bütöv Azərbaycanın Dövlət Bayrağı statusunda yenidən dalğalandı.Sonsuzadək dalğalanacaq ay-ulduzlu bayrağımızı XX əsrin əvvəllərində böyük Azərbaycan şairləriƏhməd Cavad, Məhəmməd Hadi, Cəfər Cabbarlı və başqaları şerlərində öymüş, onu ulduzlardan da yuxarıdadayanan nazlı hilala bənzətmişlər.Dövlət bayrağımızın 91 yaşı münasibətilə Cəfər Cabbarlının 29 avqust 1919-cu ildə yazdığı "AzərbaycanBayrağına" şerini oxuculara təqdim edirik.Buraxınız, seyr edəyim, düşünəyim, oxşayayım,Şu sevimli: üç boyalı, üç mənalı bayrağı!Mələklərin qanadımı üzərimə kölgə salan?Nə imiş bu?Aman Allah! Od yurdunun yaprağı.Göy yapraklar, al çiçəklər, yaşıl otlar topasımı?Xayır, xayır! Çiçək solur, otlar yerdə tapdanır,Fəqət bizim bayrağımız yucaları pək seviyor,Yıldızlardan, hilaldan da yüksəklərdə fırlanır...Gölgəsində Ay əyilib bu gözəli qucmada,Qucuşaraq sevdigiylə yüksəklərə uçmada.Şu görünüş bir ananın şəfqətinə oxşayır,Düşündükcə duyğularım, vicdanımı oxşayır.Bu ay, yıldız, boyaların qurultayı nə demək?Bizcə şöylə söyləmək:Bu göy boya göy moğoldan qalmış bir türk nişanı,46

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bir türk oğlu olmalı!Yaşıl boya islamlığın sarsılmayan imanı,Yürəklərə dolmalı!Şu al boya azadlığın, təcəddüdün fərmanı,Mədəniyyət bulmalı!Səkkiz uclu şu yıldız da səkkiz hərfli "Od yurdu",Əsarətin gecəsindən fürsət bulmuş quş gibi,Səhərlərə uçmuşdur...Şu hilal da türk bilgisi düzgün sevgi nişanı,Yurdumuzu qucmuşdur...Allah, əməllərim edib şu bayrağı intiqal,Birər-birər doğru olmuş, bir ad almış istiqlal!Yürəgimdə bir dilək var, o da doğru kəsilsin,O gün olsun, bu göy bayraq Turan üstə açılsın !..Rəsmiyyə RZALI“Azərbaycan”.-2009.-10 noyabr.-N 251.-S.6.47

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────“Bayraqdan uca rəmz yoxdur”Ziyalılar, ictimaiyyət nümayəndələri Dövlət Bayrağı Meydanının açılmasını ölkəmiz üçün qürur doğuranhadisə kimi qiymətləndirirlərSentyabrın 1-də Bakıda çoxdan gözlənilən hadisə - Dövlət Bayrağı Meydanının açılışı olub. Qeydedək ki, 2007-ci il noyabrın 17-də "Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində Dövlət bayrağımeydanının yaradılması haqqında” sərəncama əsasən elə həmin il, dekabrın 30-da Bakının Bayılqəsəbəsində - Hərbi Dəniz Qüvvələrinin bazası yaxınlığında Dövlət Bayrağı Meydanının təməli qoyulub.Ucaldılan Dövlət bayrağının dayağının hündürlüyü 162 metr, bayrağın özünün isə ölçüsü 35x70 metr,sahəsi 2450 kvadratmetr, çəkisi 350 kiloqramdır. Dünyada ən nəhəng bayraq qülləsinin Abu-Dabidə 123 metr,Əmmanda 127 metr, Aqabada isə 131 metr hündürlükdə olduğunu nəzərə alsaq 162 metrlik qüllədəquraşdırılan bayraqla ölkəmiz rekorda imza atıb.Ölkəmizin ayrı-ayrı ziyalıları, ictimaiyyət nümayəndələri Dövlət Bayrağı Meydanının açılmasını ölkəmizüçün qürur doğuran hadisə adlandırıblar.Tarixçi alim, professor Musa Qasımlı da Dövlət Bayrağı Meydanın açılmasını yüksək qiymətləndirib:“Hesab edirəm ki, belə bir meydanın açılması Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarda yaşayan hər birazərbaycanlı üçün tarixi hadisədir. Bu, dövlət bayrağımıza olan münasibətin bir nəticəsidir. Bu bayraq hərazərbaycanlı ailəsində, məktəbdə təbliğ olunmalıdır. Belə bir meydanın açılması yalnız müsbətqiymətləndirilməlidir”.Böyük Quruluş Partiyasının sədri, millət vəkili Fazil Qəzənfəroğlu da Dövlət Bayrağı Meydanınınaçılmasına dəyər verilməsini zəruri hesab edərək, tarixi hadisə kimi qarşılanmasının, zəruri bir addım kimiqiymətləndirilməsinin əhəmiyyətini bildirib: “Bu hadisəyə bu konteksdən yanaşmaq lazımdır ki, Azərbaycanbayrağının uca tutulması dövlətçiliyin, onun atributlarının yüksək tutulması mənasına gəlir. Mən bunu bir tarixihadisə kimi qiymətləndirərdim. Bu hadisəni ölkəmizin gələcəyi baxımından çox ciddi hadisə hesab edirəm vədövlətimizin bu istiqamətdəki fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirəm. Bu, xalqın maariflənməsi baxımındanmüsbət addımdır”. Millət vəkili hesab edir ki, bu hadisə cəmiyyətdə, xüsusən də gənclər arasında vətənpərvərlikhisslərinin yüksəlməsinə, maariflənməsinə səbəb olacaq.Xalq artisti Oqtay Mirqasımov isə bayraqdan uca rəmz tanımadığını bildirib: “Əgər epitet tapmaq lazımgələrsə, mən ürək, həyat və dünya epitetlərini bu hadisə ilə bərabər tutaram. Azərbaycan xalqı bu hadisədənqürur duyur”. Xalq artisti Rasim Balayev Bayraq Meydanının açılışını ölkəmiz üçün çox əhəmiyyətli hadisəadlandırıb: «Bir neçə ildir müstəqil ölkəyik. Bizim bayrağımız var və hər yerdə dalğalanır. Amma bumöhtəşəmlikdə və hündürlükdə bayrağımız olmayıb. Bu, hər bir azərbaycanlıda qürur hissi doğurur».Əməkdar İncəsənət xadimi Aydın Kazımzadə bildirib ki, xalq olaraq tarix boyu müstəqil Azərbaycanınatributlarının həsrətində olmuşuq: “Bu gün artıq arzularımız həyata keçib. Ölkəmiz müstəqil oldu və onunatributları da müstəqil olaraq tanındı. Bu atributlar içərisində bayraq bizim üçün müqəddəs və əzizdir. Bubayraq bizi həmişə ayıq-sayıq olmağa səsləyir, gələcəyə istiqamətləndirir. Bu bayraq bizim arxamız,dayağımızdır. Bayraq Meydanın açılışına bir azərbaycanlı kimi çox sevinirəm. Bakıya gələn qonaqlarAzərbaycan bayrağını görüb həmişə yadlarında saxlayacaqlar. Uca zirvədə öz yerini tutan bayraq hamımızınqürur meydanına çevriləcək”.Konstitusiya Araşdırmaları Fondunun rəhbəri, Prezident Yanında Qeyri-Hökumət TəşkilatlarınaDövlət Dəstəyi Şurası İdarə Heyətinin üzvü Əliməmməd Nuriyev əvvəldən belə bir təşəbbüsü dəstəklədiyinideyib. Dövlət Bayrağı Meydanının açılmasına müsbət yanaşdığını bildirən keçmiş deputatın sözlərinə görə, bu,dövlətin simvollarına xüsusi münasibətinin ifadəsidir: «Belə bir meydanın açılışı şübhəsiz ki, azərbaycançılıqideyasının möhkəmlənməsinə gətirib çıxaracaq. Bu, vətəndaşların bayrağa yeni formatda münasibətininifadəsidir. Hər bir ölkəyə gedəndə ilk növbədə onun himni səslənir və ölkə bununla tanınır. Ona görə də hərşeydən əvvəl atributlara münasibət dəyişməlidir. Maksimum dərəcədə elə etməliyik ki, bura bizim hər birimizüçün müqəddəs yerə çevrilsin. Bu müqəddəsliyi təmin etmək əlbəttə ki, bir çox mərhələlərdən keçir. Birincisi,bu, bayrağa verilən önəmlə bağlıdır. Bayraq Azərbaycan paytaxtının çox önəmli bir yerində qoyulub. Siztəsəvvür edin ki, o məkandan baxanda şəhər panoram kimi görünür. Azərbaycan paytaxtına daxil olan istənilənşəxs o bayrağı görmək imkanına malik olacaq. Hesab edirəm ki, bu gün vətənpərvərlik hisslərinin aşılanması48

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan cəmiyyətində vacib olan əsas amillərdən biridir. Vətənpərvərliyin gücləndirilməsi məsələsi qarşıdaduran əsas məqsədlərdən birinə çevrilməlidir».Ə. Nuriyev vurğulayıb ki, bayrağa olan münasibətin yeni formada təqdimatı çox müsbət nəticələrə səbəbolacaq: «Eyni zamanda, düşünürəm ki, bu xüsusilə bizim gənclərimizin tərbiyə edilməsində çox mühümfaktordur. Düşünürəm ki, orada çox möhtəşəm tədbirlərin keçirilməsi bayrağı daha əzəmətli edəcək. Bu bayraqbizim hər birimizin qəlbinin bir parçasına çevriləcək. Çünki Azərbaycan müstəqillik əldə etsə də, bizdə hələ dəatributlara olan həqiqi sevgi tam formalaşmayıb. Mən hesab edirəm ki, bu istiqamətdə cənab prezidenttərəfindən atılan addımlar şübhəsiz ki, bu işə böyük töhfə verəcək». QHT rəhbəri bayraq meydanının möhtəşəmvə əzəmətli görünüşündən danışaraq bildirib ki, belə bir meydanın dünyada analoqu yoxdur. “Biz nə qədər özdövlətimizin simvollarına münasibəti bu şəkildə təqdim edəcəyiksə, bir o qədər də Azərbaycanın dövlət olaraqhörməti qalxacaq, imici yüksələcək. Mən bir vətəndaş olaraq, bundan qürur hissi keçirirəm. Bu bizdəvətənpərvərlik hisslərinin daha da möhkəmlənməsinə gətirib çıxaracaq. Hesab edirəm ki, Azərbaycan tarixindəbelə bir meydanın açılması, bayrağın ucaldılması mühüm hadisəyə çevriləcək. Hesab edirəm ki, yaxın vaxtlardabelə bir möhtəşəm bayrağı Qarabağda, Şuşada ucaldacağıq. Hər kəs də bundan qürur duyacaq».Azər Nuriyev,Təranə Məhərrəmova.“Kaspi”.-2010.-2 sentyabr.-N 153.-S.4.49

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ən uca bayraqDövlət Bayrağı Meydanında dalğalanan möhtəşəm üçrəngli bayraq azərbaycanlıların qürurmənbəyidirTarix sübut edir ki, dövlətin müstəqilliyini qoruyub saxlamaq onu qazanmaq qədər çətindir. Xalqımız öztarixi müstəqilliyini bərpa etmək üçün uzun illər ərzində çox çətinliklərə sinə gərmiş, son dərəcə ağır faciələrləüz-üzə qalmış, lakin bütün bunlara baxmayaraq, öz qürurunu, ləyaqətini itirməmiş, milli dəyərlərini qorumaqlaqüdrətini bir daha sübuta yetirmiş, müstəqillik haqqına sahib olmuşdur. Azərbaycan xalqı XX əsrin əvvəllərindəöz müstəqillik arzusuna qovuşsa da, bu, cəmi 23 ay çəkdi. Bu qısa zaman kəsiyində Azərbaycan XalqCümhuriyyəti hökuməti həmin dövrə uyğun çox mütərəqqi addımlar atmışdır. Bunlardan ən əsası isə dövlətrəmzlərinin yaradılması olmuşdur.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) hökuməti Gəncədəki fəaliyyəti dövründə - 1918-ci ilin iyunundaAzərbaycan dilinin dövlət dili elan edilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Həmin il iyunun 24-də üzərində ağ rəngliaypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan qırmızı bayraq dövlət bayrağı kimi qəbul olundu. Sonradan isənoyabrın 9-da həmin bayraq üçrəngli - yaşıl, qırmızı və mavi zolaqdan ibarət olan bayraqla əvəz edildi. Həmin ilAzərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin himninin qəbul edilməsi ilə də əlamətdar oldu. Azərbaycanın milli valyutası- manatın dövriyyəyə buraxılması da AXC hökumətinin qısa müddət ərzində həyata keçirdiyi tarixi hadisə idi.1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdikdən və sovet hakimiyyəti qurulduqdansonra Azərbaycanda bu bayraq aradan götürüldü. Azərbaycanın üçrəngli bayrağı ikinci dəfə ümummilli liderHeydər Əliyevin sədrliyi ilə keçən Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin iclas zalında qaldırıldı.Azərbaycanın üçrəngli bayrağı 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin qərarı iləbərpa olundu və Muxtar Respublikanın dövlət bayrağı kimi qəbul edildi. Eyni zamanda, Naxçıvan MuxtarRespublikası Ali Soveti Azərbaycan SSR Ali Soveti qarşısında üçrəngli bayrağın Azərbaycanın rəsmi dövlətrəmzi kimi tanınması haqqında vəsatət qaldırdı.1991-ci il fevral ayının 5-də Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Naxçıvan Muxtar Respublikası AliSovetinin vəsatətinə baxmış və üçrəngli bayrağın Azərbaycanın dövlət bayrağı kimi qəbul edilməsi haqqındaqərar vermişdir. Azərbaycanın siyasi tarixində parlaq iz qoymuş ümummilli liderin Naxçıvanda əvvəlcə deputat,sonralar isə muxtar respublikanın rəhbəri kimi fəaliyyət göstərməsi bu bölgədən başlanan müstəqillik yolununbütün Azərbaycan boyu genişlənməsinə, nəticədə milli dövlətçiliyin bərpası istiqamətində qəti addımlarınatılmasına gətirib çıxardı. Keçmiş sovetlər birliyinin mövcud olduğu bir dövrdə ulu öndərin cəsarətli addımlarıhesabına Naxçıvan Muxtar Respublikasının adından "Sovet Sosialist" sözləri götürüldü. Milli şüurun dirçəlməsiistiqamətində ən zəruri tədbirlər görüldü. Sovet qoşun hissələri və sərhəd dəstələri onlara məxsus silah-sursatın,texnikanın və əmlakın tamamilə Naxçıvanda saxlanması şərtilə ilk dəfə olaraq bu torpağı tərk etdilər. İlk dəfəolaraq Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Sovetində 20 Yanvar faciəsinə siyasi qiymət verildi, həmin gününmilli matəm günü kimi qeyd olunması, dünya azərbaycanlılarının birlik və həmrəylik gününün təsis edilməsi,aqrar islahatların həyata keçirilməsi barədə tarixi qərarlar qəbul olundu.Ümummilli lider Heydər Əliyevin xalq qarşısında ən böyük xidməti bundan ibarətdir ki, ümummilli liderAzərbaycan dövlətini qurub-yaratmaqla bərabər bu dövlətin müstəqil yaşaması üçün zəruri əsasları da təminetdi. Ulu öndərin qurduğu müstəqil Azərbaycan dövləti hazırda bütün dünya azərbaycanlılarının siyasiistinadgahına çevrilmişdir. Heydər Əliyev Azərbaycanda demokratikləşmə prosesinin əsasını qoymuş, xalqıvahid bir ideologiya - azərbaycançılıq ideologiyası ətrafında sıx birləşdirərək bizlərə zamanın çətinsınaqlarından alnıaçıq, üzüağ çıxmağı öyrətmişdir. Heydər Əliyevin zəngin irsindən bəhrələnən insanlar üçünbu, böyük bir dövlətçilik məktəbidir. İndiki nəsil bu məktəbdən öyrəndiklərini Azərbaycanın xoşbəxt gələcəyinaminə tətbiq etməklə milli dövlətçiliyimizin inkişafına töhfə verməyə çalışır.Ümummilli lider Heydər Əliyev siyasi kursunun layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyev Azərbaycanındaha da qüdrətlənməsi və dünya birliyində tutduğu layiqli yeri daha da möhkəmləndirmək üçün ötən 7 ildəböyük işlər həyata keçirmişdir. Azərbaycan iqtisadi inkişaf tempinə görə dünyada liderliyini qoruyub saxlayır.Ölkəmizin gücünün və qüdrətinin artması, bölgənin aparıcı dövləti olması artıq dünyada da birmənalı etirafolunur. Azərbaycanın birbaşa iştirakı ilə bölgədə gerçəkləşdirilən qlobal və regional layihələr respublikanıniqtisadi potensialını getdikcə artırmaqdadır. Bu gün Azərbaycanda geniş tikinti-quruculuq işləri həyata keçirilir.Azərbaycanda səfərdə olan nüfuzlu dövlətlərin və beynəlxalq təşkilatların təmsilçiləri ölkəmizdə aparılanabadlıq-quruculuq işlərini çox yüksək dəyərləndirirlər. Paytaxtda, eləcə də bölgələrimizdə ən müasir50

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────standartlara cavab verən möhtəşəm sosial obyektlər, istehsalat müəssisələri Azərbaycanın qüdrətli dövlətolduğunu bir daha təsdiqləyir. Bu günlərdə öz möhtəşəmliyi ilə diqqəti cəlb edən Dövlət Bayrağı Meydanınınaçılışı oldu. Azərbaycan dövlətinin suverenliyinin rəmzi sayılan dövlət bayrağımızın Dövlət BayrağıMeydanında dalğalanması hər bir azərbaycanlıda fəxarət hissi oyatdı.Xatırladaq ki, Prezident İlham Əliyev 2007-ci il noyabrın 17-də Bakıda Dövlət Bayrağı Meydanınınyaradılması barədə, 2009-cu ilin noyabrında Dövlət Bayrağı Gününün təsis edilməsi haqqında sərəncamlarimzalamışdır. Hər il noyabrın 9-u respublikamızda Dövlət Bayrağı Günü kimi qeyd olunacaqdır.2007-ci ilin dekabrında Bakının Bayıl qəsəbəsində - Hərbi Dəniz Qüvvələrinin bazasının yaxınlığındaDövlət Bayrağı Meydanının təməli qoyulmuşdu. İnşa olunmuş dayağın hündürlüyü 162, bünövrəsinin diametri3,2, bünövrənin üst hissəsinin diametri 1,09 metrdir. Qurğunun ümumi çəkisi 220 tondur. Bayrağın eni 35 metr,uzunluğu 70 metr, ümumi sahəsi 2450 kvadratmetr, çəkisi isə 350 kiloqramdır. Ginnes dünya rekordları təşkilatı2010-cu il mayın 29-da Azərbaycan dövlət bayrağı dirəyinin dünyada ən hündür bayraq dirəyi olduğunu təsdiqetmişdir.Meydanda qurulmuş Azərbaycan Respublikasının gerbi, dövlət himninin mətni və ölkəmizin xəritəsi qızılsuyuna salınmış bürüncdən hazırlanmışdır. Bu dövlət rəmzləri Bayraq Meydanının möhtəşəmliyini daha daartırmış, onun görünüşünə əlavə çalarlar qatmışdır. Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə meydanda DövlətBayrağı Muzeyi də yaradılmışdır.Dövlət Bayrağı Meydanının açılış mərasimində Prezident İlham Əliyev demişdir: "Bu bayraq bizim millidəyərimizdir. Söhbət ondan getmir ki, bu gün bu bayraq dünyanın ən hündür bayrağıdır. Bəlkə nə vaxtsa, birneçə ildən sonra başqa yerdə bundan da hündür bayraq qaldıra bilərlər. Məsələ onda deyil, məsələ ondadır ki, buBayraq Meydanının yaradılması Azərbaycanın gücünü, Azərbaycan xalqının öz dövlətinə sevgisini, dövlətrəmzlərimizə ehtiramımızı göstərir. Əminəm ki, bir neçə aydan sonra burada, bütün bu ətrafda tikintiquraşdırmaişləri tamamlanandan sonra bu möhtəşəm meydan insanlarla dolu olacaqdır. Buradan gözəl Bakıyamöhtəşəm bir mənzərə açılır. Burada, aşağıda gəzinti üçün gözəl yerlər vardır. Yəni, bu Bayraq MeydanıBakının bir mədəniyyət mərkəzinə, Azərbaycanın bir siyasi Mərkəzinə çevriləcəkdir. Ölkəmizin mərkəzi olanBakı şəhərində belə möhtəşəm meydanın yaradılması, doğrudan da, böyük hadisədir. Bizim bayrağımız qürurmənbəyimizdir. Bizim bayrağımız canımızdır, ürəyimizdir. Bu gün Azərbaycanın hər bir yerində dövlət bayrağıdalğalanır. Azərbaycan ərazi bütövlüyünü bərpa edəndən sonra milli dövlət bayrağımız bu gün hələ də işğalaltında olan torpaqlarda qaldırılacaqdır. Bizim bayrağımız Dağlıq Qarabağda, Xankəndidə, Şuşadadalğalanacaqdır. O günü biz hər an öz işimizlə yaxınlaşdırmalıyıq və yaxınlaşdırırıq".BayraqDövlət bayrağımıza ithaf olunurBayraq bir millətin özünüdərki,Qeyrəti, məsləki, əqidəsidir.İliyindən keçib canından gələn,Dilində göyərən haqqın səsidir.Ulu əcdadımın QobustandakıQayada cizgisi, Qaval daşıdır.Yüz illər, min illər yol keçib gələn,Nəsillər yaşadan qan yaddaşıdır.Xətai idrakı, Babək qılıncı,Koroğlu sazının öz simidir o.Babam Füzulinin qərib məzarı,Hələbdə soyulan Nəsimidir o.Kəpəzdi, Qoşqardı, Arazdı, Kürdü,E. HACIALIYEV.51

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Mayası atəşdən, oddan yoğrulub.Üç rəngi köçürüb öz varlığına,Bir aylı gecədə sanki doğulub.Dönüb bir millətin səcdəgahına,İgidlər önündə onun and içər."Yaşa, ana yurdum, sən yaşa!" - deyəGirib döyüşlərə, canından keçər.Vətən övladları igid, cüssəli,Düşmənin bağrını dağıdar, sökər.Heç nədən qorxmayan oğullar beləBayrağın önündə yalnız diz çökər.Döyüşlər, savaşlar önündə gedib,Zəfər ilhamıyla dalğalanıbdır.Çox vaxt cəbhələrdə hamıdan qabaqİlkin zərbələri bayraq alıbdır.Namusdu, qeyrətdi, şöhrətdi, şandı,Bayraq ucalanda millət ucalar.Bayrağı ucaldan oğullar varsa,O millət həmişə zəfərlər çalar.Dik saxla başını, dik tut, bayrağım!Qəddin əyilməsin heç vaxt bir daha.Hələ qabaqdadır sənin xoş çağın.Gedək o günləri doğan sabaha!Seyran CAVADOV.“Azərbaycan”.-2010.-5 sentyabr.-N 195.-S.1-2.52

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan dövləti yeni tarix yaradırPaytaxtımızın rəmzləri sırasına Dövlət Bayrağı Meydanı da əlavə edildiGörkəmli hind yazıçısı Robendranat Taqor yazırdı ki, istənilən xalqın istənilən ənənəsi gözəldir və təqdirolunmalıdır. Ancaq öz keçmişinin uca tutulması üçün yaşadılan ənənələr daha böyük ehtirama layiqdir. Böyükədibin həmin qənaətini öz xalqımızın həyatına tətbiq etsək, onda bizim ənənələrin daha böyük ehtirama layiqolduğunu görərik. Çünki dövlətimizin istənilən siyasəti sabaha hesablanır, dünənə ehtiram üzərində qurulur. EləBakıda Dövlət Bayrağı Meydanının yaradılması da respublikamızın 50-60 və hətta, 100 il sonrakı günləri üçünnəzərdə tutulmuş və böyük bir yaradıcılıq, quruculuq ənənəsinin davam etdirilməsi şəklində reallaşdırılmışdır.Böyük şəhərlərin hamısının özünəməxsus, qeyri-rəsmi rəmzləri vardır. Moskvada Kremlin Spasskiqülləsi, Parisdə Eyfel qülləsi, Londonda Saat meydanı və sairə. Bakının isə bir neçə qeyri-rəsmi rəmzi vardır:Suraxanı Atəşgahı, Qız Qalası, Qoşa Qala qapısı, Hökumət evi, Neft Daşları, Qafqazda ən uca hündürlüyə malikteleqüllə, Prezident Sarayı və sair. Təxminən 2500 il ərzində formalaşmış bu rəmzlərin son ikisi - yeni teleqülləilə Prezident Sarayı - ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Hələlik paytaxtımızın ən sonuncu rəmzinəçevrilən, bütün dünyada ən hündür bayraq dirəyi ilə məşhur olan Dövlət Bayrağı Meydanı isə ümummilliliderimizin siyasi kursunu böyük uğurlarla davam etdirən Prezident İlham Əliyevin adı ilə bağlı oldu. DövlətBayrağı Meydanının tikintisi, açılması və özünəməxsus parametrləri barədə söz açmazdan əvvəl bir məqamıyada salmaq istərdik. Çünki bu məqam həm Prezidentin özünün, həm də 50 milyonluq xalqımızın ən böyükarzusu və ümididir. Belə ki, ağsaqqal ziyalımız, görkəmli bəstəkar Tofiq Bakıxanov Bakıda Dövlət BayrağıMeydanının açılacağı barədə xəbəri eşidəndə dedi ki, mən İlham Əliyevin qətiyyətinə əmin olaraq söyləyirəmki, o, torpaqlarımızı işğaldan azad etdikdən sonra Bakıda "qələbə meydanı" da açacaqdır. Hələlik isəAzərbaycan paytaxtında region və dünya mətbuatının böyük maraqla yer ayırdığı Dövlət Bayrağı Meydanıaçıldı.Azərbaycan paytaxtında bu möhtəşəm meydanın istifadəyə verilməsindən bir neçə ay əvvəl Ginnes DünyaRekordları təşkilatı Azərbaycan Dövlət Bayrağı dirəyinin dünyada ən hündür bayraq dirəyi olduğunu təsdiqetmişdir. Dövlətin kifayət qədər maddi vəsait və təxminən üç ilə yaxın vaxt sərf edərək belə möhtəşəm birlayihəni reallaşdırması bizim üçün bir neçə cəhətdən önəmlidir. ƏVVƏLA, bu fakt özü-özlüyündə sübut edir ki,Azərbaycan region ölkələri arasında istənilən layihəni reallaşdırmaq imkanına malik olan ən qüdrətli ölkədir.İKİNCİ, bu gün kosmosda rabitə peyki olan ölkələrin mütəxəssislərinin hamısı yerin müxtəlif regionlarının,daha çox isə Qafqazın şəkillərini çəkirlər. Kosmosdan adi minik maşınının da fotosunu aydın şəkildə çəkə bilənqurğuların obyektivində ümumi sahəsi 2450 kvadratmetr olan Azərbaycan bayrağının bütün gözəllikləri ilədalğalanması bizə daim fəxr və iftixar gətirəcək. ÜÇÜNCÜ, Azərbaycan öz bayrağını yer səthindən ən ucahündürlüyə qaldırmaqla regionda hamıdan uca olduğunun rəmzini yaratdı. Qeyd etdiyimiz kimi, bu ucalıqdabayraq dirəyi nəinki region ölkələrində, ümumiyyətlə, dünyanın heç bir ölkəsində yox idi. DÖRDÜNCÜ,Prezident İlham Əliyev özünün timsalında bütün azərbaycanlıların dövlət bayrağına olan ehtiramının, bayrağınuca tutulması ənənəsinin yaşadılmasını sübut etdi. 2003-cü ildə "Mən hər bir azərbaycanlının Prezidentiolacağam" - deyən Prezident hər bir azərbaycanlının qürur mənbəyi olan dövlət bayrağımızı dünya bayraqlarıarasında ən uca məqama qaldırdı."Bayrağa ehtiram" ifadəsi ilə "dünənə ehtiram" ifadəsini yanaşı işlətdik. Bu da təsadüfi deyil. Bununtəsadüfi olmadığını Prezident İlham Əliyevin sentyabrın 1-də Dövlət Bayrağı Meydanının təntənəli açılışmərasimində söylədiyi fikirlərdə daha aydın şəkildə gördük: "Meydanın yaradılması haqqında sərəncam mənimtərəfimdən 2007-ci il noyabrın 17-də imzalanmışdır. Ondan dərhal sonra bütün işlər başlanmışdır. O gündən ikiil sonra - 2009-cu il noyabrın 17-də Azərbaycan Dövlət Bayrağı Günü təsis edilmişdir. Bildiyiniz kimiAzərbaycan bayrağı - bizim üçrəngli bayrağımız 1918-ci il noyabrın 9-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətihökumətinin qərarı ilə təsdiq olunmuşdur. Məhz noyabrın 9-da Azərbaycanda bundan sonra hər il AzərbaycanDövlət Bayrağı günü kimi qeyd olunacaqdır. Hər iki sərəncamın noyabrın 17-də imzalanması səbəbi də çoxməntiqli və aydındır. Məhz 1990-cı il noyabrın 17-də ilk dəfə olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağıAzərbaycanda dövlət bayrağı kimi qaldırıldı. Ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında Naxçıvan AliSovetinin sessiyasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı Naxçıvanda dövlət bayrağı kimi təsdiqedildi. Eyni zamanda, o vaxtkı Azərbaycan Ali Soveti qarşısında vəsatət qaldırıldı və tələb edildi ki, bu bayraqAzərbaycanın dövlət bayrağı kimi qəbul edilsin".53

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Qeyd edək ki, 2007-ci il dekabrın 30-da Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə təməli qoyulan, 2010-cu ilsentyabrın 1-də isə bilavasitə dövlət başçısının və ölkə rəsmilərinin iştirakı ilə təntənəli açılış mərasimi keçirilənDövlət Bayrağı Meydanı son illər ölkəmizdə reallaşdırılan çoxsaylı nəhəng layihələrdən biridir. Meydan üçünseçilmiş yer dövlət bayrağının paytaxtın müxtəlif yerlərindən görünməsini təmin edir. Əcnəbi şirkət tərəfindənhazırlanmış layihəni yerli şirkət həyata keçirmişdir. Meydanının ümumi sahəsi 60 hektardır. İnşa edilmişdayağın (bayraq dirəyinin) hündürlüyü 162 metr, diametri 3,2 metrdir. Qurğunun ümumi çəkisi 220 ton,bayrağın çəkisi isə 350 kiloqramdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu il may ayının 29-da Azərbaycan DövlətBayrağı Meydanında ucaldılmış dirək Ginnessin Rekordlar kitabına düşmüşdür. Meydanda qızıl suyunasalınmış bürüncdən respublikamızın gerbi, dövlət himnimizin mətni və ölkəmizin xəritəsi də hazırlanmışdır.Prezident İlham Əliyev Bayraq Meydanının açılış mərasimindəki nitqində bu tarixi hadisəninəhəmiyyətini nəzərə çatdıraraq dedi: - Bu gün ölkəmizin həyatında bir daha demək istəyirəm ki, tarixi,unudulmaz bir hadisə baş verir. Bu meydan nadir memarlıq abidəsidir. Bu bayraq bizim milli dəyərimizdir.Söhbət ondan getmir ki, bu gün bu bayraq dünyanın ən hündür bayrağıdır. Bəlkə nə vaxtsa, bir neçə ildən sonrabaşqa yerdə bundan da hündür bayraq qaldırıla bilər. Məsələ onda deyil, məsələ ondadır ki, bu BayraqMeydanının yaradılması Azərbaycanın gücünü, Azərbaycan xalqının öz dövlətinə sevgisini, dövlət rəmzlərimizəehtiramını göstərir... Bizim bayrağımız qürur mənbəyimizdir".İttifaq MİRZƏBƏYLİ“Xalq qəzeti”.-2010.-5 sentyabr.-N 195.-S.1.54

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Devid Çambers: “Fəxr edirəm ki, dünyada ən uca bayraq dirəyiniməhz Bakıda tikmişəm”Sentyabrın 1-də Bakıda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali BaşKomandanı İlham Əliyevin iştirakı ilə Dövlət Bayrağı Meydanının təntənəli açılış mərasimi olmuşdur.Azərbaycan bayrağı 162 metr hündürlüyündə bayraq dirəyi üzərində dalğalanır. Bu, dünyada ən ucabayraq dirəyidir. 2010-cu il mayın 29-da "Ginnesin rekordlar kitabı" təşkilatı Azərbaycan DövlətBayrağının dirəyinin dünyada ən uca bayraq dirəyi olmasını təsdiqləmişdir.Amerikanın "Trident Support" şirkəti tərəfindən işlənib hazırlanmış layihəni Azərbaycanın "Azenko"şirkəti həyata keçirmişdir."Trident Support" şirkətinin baş direktoru Devid Çambers AzərTAc-a müsahibəsində bu möhtəşəmlayihənin yekunları barədə söhbət açmışdır.- Cənab Çambers, siz Bakıda hündürlüyü 162 metr olan bayraq tikintisi layihəsini işləyibhazırlamış şirkətin rəhbərisiniz. Bu, dünyada ən uca bayraq dirəyidir. Həmin layihənin həyatakeçirilməsində hansı məqamı xüsusi qeyd etmək istərdiniz?- Bu layihənin həyata keçirilməsi üçün şirkətimiz iki ildən çox vaxt sərf etmişdir. Bizim Bakıdaucaltdığımız 162 metr hündürlüyündə bayraq dirəyi bu sahədə əvvəlki dünya rekordu (133 metr) ilə müqayisədətəxminən 30 metr və ya 22 faiz çoxdur.Bu sahədə dünya rekordunun artması prosesi aşağıdakı ardıcıllıqla qeydə alınmışdır: Əbu-Dabidə 123metr, Əmmanda 126 metr, yenə Əmmanda 132 metr, Aşqabadda 133 metr. Gördüyünüz kimi, hündürlükdə sonfərq sadəcə olaraq çox böyükdür.Biz ilk növbədə Bakının küləklər şəhəri olması amilini nəzərə almışıq. Bununla əlaqədar, bayraq dirəyinintikintisi ilə bağlı mühəndis hesablamalarında və araşdırmalarda ən yeni texnologiyalar tətbiq edilmişdir. Bununsayəsində bayraq dirəyi küləyin sürəti saatda 209 kilometr və ya saniyədə 58 metr olacağı hallar üçündavamlıdır.- Siz Dövlət Bayrağı Meydanının təntənəli açılış mərasimində iştirak etmisiniz...- Bəri başdan qeyd etmək istərdim ki, dünyada ən hündür bayraq dirəyinin Bakıda tikilməsi layihəsininhəyata keçirilməsi öz konsepsiyasına görə bütün əvvəlki layihələrdən fərqlənirdi. İş burasındadır ki, Bakıdakıbayraq dirəyi nəticə etibarilə Dövlət Bayrağı Meydanına çevrilmiş bütöv bir kompleksin mərkəzi elementiolmuşdur. Bildiyiniz kimi, bu meydanda bayrağın özündən əlavə, nəhəng ölçülü gerb, səkkizguşəli ulduzformasında postament də vardır. Həmin postamentin üzərində dövlət himni həkk edilmişdir... Bütün bunlarmənim fikrimcə, çox yüksək rəmzi məna daşıyır və vətənpərvərlik nümunəsidir. Bu konsepsiya Azərbaycandövlətinin başçısı tərəfindən lap əvvəldən layihənin bütün iştirakçıları qarşısında qoyulmuş vəzifələrdə qeydedilmişdir.Səmimi deməliyəm ki, dövlət başçısının bu layihəyə göstərdiyi diqqət məni çox mütəəssir etmişdir.Meydanın tikintisi mərhələsində cənab Prezident altı dəfə oraya gəlmiş, qiymətli göstərişlər vermiş, bir sözlə,bütün layihəni daim nəzarətdə saxlamışdır. Layihəyə bu cür münasibətin məntiqi yekunu isə meydanınmöhtəşəm açılış mərasiminin həqiqətən ən yüksək səviyyədə təşkil edilməsi olmuşdur. Mən dünyada ən ucabayraqların açılış mərasimlərində dəfələrlə iştirak etmişəm, lakin həmin məsələyə bu cür münasibət az-az rastgəlinir. Bütün bunlar Azərbaycan Prezidentinin dövlət rəmzlərinə nə qədər ciddi əhəmiyyət verməsinə dəlalətedir. Bu, ehtirama layiq faktdır.- Müasir Bakı sizə necə təsir bağışlayır və bu bayraq şəhərin memarlıq landşaftına nə dərəcədəuyğundur?- Etiraf etməliyəm ki, Bakıya ilk səfərim zamanı bu şəhərin yerləşdiyi məkan, xüsusən Bakı buxtası məniməftun etmişdi. Bayraq dirəyinin ucaldılması nəzərdə tutulan yer mənə göstəriləndə isə başa düşdüm ki, bubayraq şəhərin bütün nöqtələrindən görünəcəkdir. Bu məqam layihəyə xüsusi nadirlik verirdi.Müasir Bakı barədə saatlarla danışmaq olar. Çünki burada dünyada ən ambisiyalı memarlıq layihələri ilərəqabət apara biləcək çoxlu yeni memarlıq tikililəri ucaldılmışdır. Lakin Bakının dənizkənarı bulvarı həqiqətənbu şəhərin incisidir. Yeri gəlmişkən, bulvardan baxanda dünyada ən uca bayrağın valehedici panoramı görünür.- Böyük bayraqlara qulluq edilməsi üzrə xüsusi tələblər vardırmı?- Əlbəttə, vardır. Bildiyiniz kimi, Bakıdakı Dövlət Bayrağı Meydanında asılan bayraq havada dalğalananbütün bayraqlar arasında rekordçudur. Yəni bu, sadəcə böyük bayraq deyil, çox nəhəng bayraqdır.55

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bayraqlara dair tələblər məsələsinə gəldikdə isə, bayraqların hazırlanması üçün materialların iki tipi var -nisbətən yüngül və əlvan naylon və daha ağır, daha möhkəm poliester. Naylon bayraq sərt küləkli havaşəraitində istismara davam gətirmir, poliester bayraq isə sakit havada dalğalanmır.Buna görə də bayraq dirəklərinin operatorlarının sərəncamında həmişə istər naylon, istərsə də poliestermaterialdan hazırlanmış bir neçə bayraq dəsti olmalıdır.Biz Bakıdakı layihəni təhvil verərkən göstərmişik ki, güclü külək zamanı hər hansı materialdan olanbayraqları endirmək məsləhətdir. Bildiyiniz kimi, küləyin sürəti saniyədə 20 metr olduqda bu cür külək qasırğahesab edilir. Bununla əlaqədar, dəniz səviyyəsində və 162 metr hündürlükdə küləyin sürəti arasındakı fərqixüsusi qeyd etmək istərdim. Adətən, hündürlükdə küləyin sürəti saniyədə 6-8 metr çox olur.Beləliklə, küləyin sürəti saniyədə 20 metrdən çox olduqda bayraq endirilməlidir. Bu, dünyada istifadəedilən bütün bayraqlar üçün tamamilə normal haldır. Yalnız bu yolla hər bir bayrağın uzunömürlü olmasınıtəmin etmək mümkündür.- Başqa sözlə desək, Bakının küləklər şəhəri olması faktı təkcə bayraq dirəyinin konstruksiyasındadeyil, bayraqların özlərinə münasibətdə də nəzərə alınmışdır?- Məhz belədir. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, biz bayraqlardan küləyin sürəti müəyyən həddi aşmadığışəraitdə istifadə olunmasını tövsiyə edirik, küləyin sürəti bu həddi aşdıqda bayrağı endirmək lazımdır. Bizimhesablamalara görə, Bakıda bu cür günlərin sayı ildə 40-50-dən çox deyildir. Qalan vaxtda bayraq şəhərinüzərində sakitcə dalğalana bilər.- Bu möhtəşəm layihə üzərində işi tamamladıqdan sonra siz hansı hisslər keçirirsiniz?- Səmimi deməliyəm, mən dünyada ən uca bayrağı məhz Bakıda ucaltdığıma görə fəxr edirəm. Mənimburada işlədiyim iki ildə sizin şəhəriniz mənə çox doğma olmuşdur. Burada mən çoxlu yaxşı dost qazanmışamvə əminəm ki, buraya tez-tez qonaq gələcəyəm.“Xalq qəzeti”.-2010.-7 sentyabr.-N 196.-S.2.56

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bizim bayrağımız qürur mənbəyimizdir.Dünyanın ən uca dövlət bayrağıİlham ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının PrezidentiHər bir xalqın tarix boyu əldə etdiyi ən müqəddəs nemət olan milli müstəqilliyinin real mahiyyəti vəməzmunu onun dövlət rəmzlərində əksini tapır. Hələ minilliklər bundan əvvəl dünyada təşəkkül tapmağabaşlayan ilk şəhər-dövlətlər xalqlarının ibtidai dünyagörüşü əsasında dövlət rəmzlərini formalaşdırmağaçalışmışlar. Bəşər övladı ən ağır müharibələrdən, çətin mübadilələrdən sonra ucaltdığı bayrağa həm dəqalibiyyət simvolu kimi yanaşmış, onu öz şərəfi, ləyaqəti kimi qorumuş, daim uca tutmuşdur.Azərbaycanlı milli düşüncəsində də əsas dövlət rəmzlərindən olan bayrağa münasibət tarix boyu özünüqabarıq göstərmiş, xalqımızın milli mövcudluq nişanəsi sayılmışdır. Tariximizin ən dəyərli eksponatlarısırasında yer tutan qədim dövlət rəmzləri və bayraqlar bizə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş dövlətlərintarixini öyrənməyə, araşdırmağa geniş imkanlar açır. Müasir anlamda isə bayraq xalqın müstəqillik, suverenlik,milli azadlıq, istiqlal ideallarını simvolizə edir. Azərbaycan Respublikasının müstəqil, suveren dövlət kimimövcudluğunu dövlətçilik rəmzlərindən olan Dövlət bayrağı bütün dünyaya göstərir. Zəngin tarixi irsdənyaranaraq uğrunda on minlərlə insanın canından keçdiyi üçrəngli bayrağımız tarixi yolumuzun, milliideologiyamızın təməl prinsiplərini tam mənası ilə izah edir.Xatırlatmaq lazımdır ki, üçrəngli bayrağımızın dövlət rəmzlərindən biri kimi qəbul edilərək ucaldılması,müqəddəs tutulması hələ 1918-ci ilin 28 mayında yaradılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünə təsadüfedir. Məhz bu tarixdə Azərbaycan Milli Şurası Tiflisdə İstiqlal Bəyannaməsi ilə dövlət müstəqilliyini dünyayabəyan etmişdir. Həmin dövrdə Bakı şəhəri bolşevik-daşnak qruplaşmalardan ibarət Bakı Xalq KomissarlarıSovetinin əlində olduğu üçün həmin il iyunun 16-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk Milli Hökuməti vəMilli Şurası Gəncədə yerləşdirilmişdir. Qeyri-sabit siyasi vəziyyətlə bağlı 1918-ci il iyunun 17-də AzərbaycanMilli Şurasının yeddinci iclasında onun buraxılması, bütün qanunverici və icra hakimiyyətinin AzərbaycanınMüvəqqəti Hökumətinə verilməsi haqqında qərarlar qəbul edilmişdir. Məhz Fətəli Xan Xoyskinin rəhbərliketdiyi Azərbaycan Müvəqqəti Hökumətinin 1918-ci il 24 iyun tarixli qərarı ilə üzərində ağ aypara vəsəkkizguşəli ulduz təsviri olan qırmızı rəngli bayraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət bayrağı kimiqəbul edilir. 1918-ci il noyabrın 9-da Bakı şəhərində Fətəli Xan Xoyskinin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetininiclası keçirilmiş, burada onun milli bayraq haqqında məruzəsi dinlənilmişdir. Müzakirələrdən sonra "yaşıl,qırmızı və mavi rənglərdən, ağ aypara və səkkiz guşəli ulduzdan ibarət olan bayraq" Dövlət bayrağı kimi qəbuledilmişdir.Azərbaycanın üçrəngli bayrağı dahi mütəfəkkir və ziyalı Əli bəy Hüseynzadənin hələ əsrin əvvəllərindəmilli yaşam fəlsəfəsi kimi irəli sürdüyü "Türkləşmək, müasirləşmək, islamlaşmaq" devizinə əsaslanmışdır.Türkləşmək - milli ənənələrin dirçəlməsi, milli dilin, ədəbiyyatın, tarix və mədəniyyətin yüksəldilməsi;islamlaşmaq - islamda milli dini-əxlaqi və ümumbəşəri dəyərlərin inkişaf etdirilməsi; avropalaşmaq isə -Avropa elm və texnikasının nailiyyətlərinin öyrənilib nəticələrinin milli elm və mədəniyyətin inkişafınaistiqamətləndirmək, qərb demokratiyası ənənələrindən istifadə etmək deməkdir.Əfsuslar olsun ki, 1920-ci ilin 28 aprelində respublikanın bolşevik Rusiyası tərəfindən işğalından dərhalsonra - mayın 3-də üçrəngli bayrağımız Azərbaycan Parlamentinin binası üzərindən endirilmişdir. Əvəzindəbolşevik ideologiyasının məhsulu kimi, əsas hissəsi qırmızı, aşağı hissəsi tünd göy rəngdən ibarət, üzərində oraqvə çəkic şəkli olan qondarma bayraq 70 il dövlət atributu kimi cəmiyyətə sırınmışdır.Yalnız ötən əsrin sonlarına doğru Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının geniş vüsət alması, imperiyanınsüquta uğraması zəminində üçrəngli bayrağımız qeyri-rəsmi şəkildə mitinqlərdə dalğalanmağa başlamış, xalqınistiqlala qovuşmaq niyyətinin ali təzahürünə çevrilmişdir. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, üçrəngli bayrağımızındövlət rəmzi kimi bərpası və yüksəldilməsi istiqamətində ilk israrlı, vətənpərvər cəhdlər ulu öndər HeydərƏliyevin hələ Naxçıvana rəhbərlik etdiyi dövrə təsadüf edir. Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində ölkədəcərəyan edən mürəkkəb və ziddiyyətli ictimai-siyasi proseslərə biganə qalmayan ümummilli lider HeydərƏliyev hələ Naxçıvan Ali Sovetinə rəhbərlik etdiyi vaxtlarda əsl vətənpərvərliklə, lider təəssübkeşliyi ilə dövlətmüstəqilliyinin qazanılması və milli özünüdərkin təmin olunması prosesində yaxından iştirak etmişdir.Respublikada geniş vüsət almış milli azadlıq hərəkatı ilə eyni dövrdə xalqda milli heysiyyəti, özünüdərki57

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────gücləndirən, milli dövlət rəmzlərinə hörmət təlqin edən genişmiqyaslı addımlar da məhz ulu öndər HeydərƏliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikasına rəhbərlik etdiyi dövrdə atılmışdır. Belə ki, Naxçıvan MuxtarRespublikası Ali Sovetinin 1990-cı il 19 yanvar tarixli qərarı ilə Azərbaycanın üçrəngli bayrağı rəsmi olaraqNaxçıvan Ali Sovetinin binası üzərində ucaldılmışdır. Həmin qərar səkkiz gün sonra Azərbaycan SSR AliSoveti tərəfindən ləğv edilsə də, ulu öndər bu istiqamətdəki vətənpərvər səylərini israrla, əzmlə davametdirmişdir. Nəhayət, muxtar respublikanın ali orqanının 1990-cı il noyabrın 17-də keçirilmiş sessiyasındaAzərbaycanın milli dövlət dirçəlişi prosesinin həyata keçirilməsi məsələsi geniş müzakirə olunmuş, NaxçıvanMSSR-in adından "sovet" və "sosialist" sözləri çıxarılmış, onun Naxçıvan Muxtar Respublikası adlandırılmasıbarədə tarixi qərar verilmişdir. Sessiyada həmçinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ucaldılmışüçrəngli bayrağın bərpası, onun Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı kimi qəbul olunması haqqındatarixi qərar qəbul edilmişdir. Muxtar respublikanın ali orqanı üçrəngli bayrağın bütövlükdə Azərbaycanın rəsmidövlət rəmzi kimi tanınması haqqında Azərbaycan Respublikası Ali Soveti qarşısında vəsatət də qaldırmışdır.1991-ci il fevral ayının 5-də Azərbaycan Respublikası Ali Soveti həmin vəsatət əsasında "AzərbaycanRespublikasının Dövlət bayrağı haqqında" qanun qəbul etmişdir. Bu qanunla şanlı üçrəngli bayrağımızAzərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı kimi təsdiq edilmiş, istiqlal rəmzi kimi dalğalanmağa başlamışdır.Ulu öndər Heydər Əliyev 1993-cü ilin iyununda xalqın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonraölkədə ictimai-siyasi sabitliyi təmin etməklə, qanunsuz silahlı qruplaşmaları zərərsizləşdirməklə, dövlətinparçalanmasına yönəlmiş separatçı cəhdlərin qarşısını qətiyyətlə almaqla həm də Azərbaycanın üçrənglibayrağını uca tutmuş, onun bütün bölgələrdə dalğalanmasını təmin etmişdir. Ümummilli liderin rəhbərliyialtında hazırlanaraq 1995-ci ildə ümumxalq referendumu ilə qəbul edilmiş Azərbaycan Konstitusiyasındaüçrəngli bayraq dövlət rəmzi kimi təsbit edilmişdir. Əsas Qanunun 23-cü maddəsinin II bəndində göstərilir:"Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı bərabər enli üç üfüqi zolaqdan ibarətdir. Yuxarı zolaq mavi, ortazolaq qırmızı, aşağı zolaq yaşıl rəngdədir və qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngli ayparailə səkkizguşəli ulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir".Konstitusiyanın 75-ci maddəsinin birinci bəndində isə qeyd olunur ki, hər bir vətəndaş AzərbaycanRespublikasının dövlət rəmzlərinə - bayrağına, gerbinə və himninə hörmət etməlidir. Bundan əlavə, ulu öndərHeydər Əliyevin 1998-ci il 13 mart tarixli "Azərbaycan Respublikasının dövlət atributlarının təbliği işiningücləndirilməsi haqqında" sərəncamı dövlət atributlarının təbliği baxımından mühüm əhəmiyyət daşımışdır."Azərbaycanın bayrağı sadəcə bayraq deyil. O bizim dövlətçiliyimizin, müstəqilliyimizin rəmzidir. Gərək hərbir evdə Azərbaycan dövlətinin bayrağı olsun, hər bir ailə Azərbaycan bayrağına itaət etsin. Bu bayraq gərək hərbir ailənin həyatının əziz bir hissəsi olsun" - deyə ulu öndər çıxışlarında dəfələrlə bildirmişdir.Ulu öndərin milli mənafelərə əsaslanan siyasətini bütün sahələrdə uğurla davam etdirən Prezident İlhamƏliyev də daxilindən gələn yüksək vətənpərvərliklə Azərbaycanın milli dövlət atributlarını uca tutur və konkretaddımları ilə bu ruhu cəmiyyətə aşılayır. Andiçmə mərasimləri zamanı Dövlət bayrağı qarşısında diz çökərəkonu öpən Prezident İlham Əliyev bununla həm də Azərbaycan dövlətinə yüksək sevgi, ehtiram və sədaqətnümayiş etdirir. Dövlət başçısının milli ideallara bağlılığı özünü həm də üçrəngli bayrağımıza münasibətdəqabarıq göstərir. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, dövlət başçısı hələ 2004-cü il 8 iyun tarixdə "AzərbaycanRespublikasının Dövlət bayrağı haqqında" Əsasnaməyə edilmiş əlavə və dəyişiklikləri təsdiqləmişdir. Dövlətbaşçısının eyni tarixli sərəncamı əsasında "Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının istifadəsi qaydalarıhaqqında" Qanunun imzalanması da dövlət bayrağına yüksək ehtiramın ifadəsidir. Qanunun 1.2-ci maddəsinəəsasən, "Azərbaycan Respublikası onun ərazisindən kənarda Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı barədətəhqiredici hərəkətlərin qarşısının alınması məqsədilə beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olaraq tədbirlərgörür".2009-cu il 18 mart tarixdə keçirilən referendumla Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 75-cimaddəsinə edilmiş əlavə də istər siyasi və mənəvi, istərsə də hüquqi baxımdan müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.Həmin əlavəyə görə, "Dövlət rəmzlərinə hörmətsizliyin nümayiş etdirilməsi qanunla müəyyən edilmiş qaydadaməsuliyyətə səbəb olur". Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 324-cü (Azərbaycan RespublikasınınDövlət bayrağı və ya Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi barədə təhqiredici hərəkətlər) maddəsinə əsasən,"dövlət rəmzlərinə hörmətsizlik ifadə etmə iki ilədək müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya bir ilədəkmüddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır". Qeyd olunan əlavə isə Cinayət Məcəlləsində əksini tapmışmüddəaya konstitusion əsas verir."Dövlət bayrağının istifadəsi qaydaları haqqında" qanunun 1.3-cü maddəsinə əsasən, "Dövlət əhaliarasında Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının mahiyyətinin və əhəmiyyətinin geniş təbliğ olunması,58

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────gənc nəslin Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağına hörmət ruhunda tərbiyə edilməsi məqsədi ilətədbirlər görür". Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 2007-ci il 17 noyabr tarixli "AzərbaycanRespublikasının paytaxtı Bakı şəhərində Dövlət Bayrağı Meydanının yaradılması haqqında" sərəncamı bubaxımdan mühüm əhəmiyyətə malikdir. Sərəncamın preambluasında dövlət rəmzlərinin müstəsna rolu bir dahavurğulanmış, Bakı şəhərində Dövlət Bayrağı Meydanının yaradılması və Nazirlər Kabinetinin bu sərəncamdanirəli gələn vəzifələri həll etməsi məsələləri əksini tapmışdır.İrs-varislik ənənələrinə sadiqlik göstərən dövlət başçısı İlham Əliyev 2009-cu ilin 17 noyabrındaimzaladığı sərəncamla Azərbaycanın üçrəngli bayrağının ilk dəfə rəsmi ucaldığı 9 noyabr (1918-ci il, 9 noyabr-R.C.) tarixini Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı Günü" kimi təsis etmişdir. Keçmişimizə, millidəyərlərimizə, tarixi-mədəni irsə yüksək qayğı ilə yanaşan Prezident İlham Əliyevin bu sərəncamının əsasında,ilk növbədə, milli bayrağa, onun fəlsəfəsinə yüksək hörmət, vurğunluq dayanmışdır. Bu addım ölkəvətəndaşlarının milli həmrəyliyini, vahid azərbaycançılıq məfkurəsi ətrafında sıx birləşməsini təmin etmək;Dövlət bayrağının təbliği işini daim diqqət mərkəzində saxlamaq; gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəedilməsində dövlət atributlarına, xüsusən də dövlət bayrağına diqqəti artırmaq; Azərbaycan Respublikasınındövlət rəmzlərinə hörmət və ehtiramı təmin etmək məramından irəli gəlmişdir. 2010-cu ildən başlayaraqnoyabrın 9-u hər il respublikamızda Dövlət Bayrağı Günü kimi qeyd olunacaqdır.Prezident İlham Əliyev Dövlət Bayrağı Meydanı üçün Bakının Bayıl qəsəbəsində - Hərbi DənizQüvvələrinin bazası yaxınlığında müvafiq yerin ayrılmasını təmin etmiş, 2007-ci il 30 dekabr tarixdə isəpaytaxtın bu unikal tikilisinin layihəsi ilə tanış olaraq təntənəli təməlqoyma mərasiminə qatılmışdır. Həminmərasimdə dərin məzmunlu nitq söyləyən dövlət başçısı demişdir: "Bizi bir sıra ölkələrdən, o cümlədən, bizimbölgədə yerləşən bəzi dövlətlərdən fərqləndirən odur ki, biz müstəqil siyasət aparırıq. Azərbaycan, sözün əslmənasında, müstəqil dövlətdir və bu müstəqillik bizim üçün ən böyük sərvətdir, ən böyük xoşbəxtlikdir. Bizimmüstəqilliyimizi əks etdirən, onun rəsmi rəmzi olan bayrağımız dalğalanmalıdır. Bu gözəl bayraq Bakının bütünyerlərindən görünəcək".Prezident İlham Əliyev Dövlət Bayrağı Meydanının inşası prosesini də xüsusi diqqət mərkəzindəsaxlamış, ortaya çıxan problemlərin operativ həlli üçün müvafiq göstərişlərini vermiş, sərəncamlarimzalamışdır. Cənab İlham Əliyev 2008-ci il 27 oktyabr, 2009-cu il 18 may, 2010-cu il 13 yanvar, 2010-cu il 30mart, 2010-cu il 26 iyul tarixində Dövlət Bayrağı Meydanında aparılan inşaat və abadlıq işlərinin gedişi iləyaxından tanış olmuş, müvafiq göstərişlərini, tövsiyələrini vermişdir. 2010-cu il sentyabrın 1-də isə BakıdaDövlət Bayrağı Meydanının təntənəli açılış mərasimi olmuşdur.Məlumat üçün bildirək ki, meydan üçün seçilmiş yer Dövlət Bayrağının paytaxtın müxtəlif nöqtələrindəngörünməsinə imkan yaradır. Ümumi ərazisi 60 hektar, yuxarı hissəsinin sahəsi 31 min kvadratmetr olanmeydanda bütün infrastruktur yaradılmış, tikinti işlərini xüsusi layihə əsasında xarici və yerli mütəxəssislərhəyata keçirmişlər. Azərbaycan tarixində ilk dəfə reallaşan bu layihə parametrlərinə və görülən işin miqyasınagörə unikal mühəndis-qurğudur. Dövlət Bayrağı Meydanının tikintisinə 2008-ci ilin əvvəlindən start verilmişdi.Layihənin əhəmiyyətini nəzərə alan ölkə başçısı İlham Əliyev 2008-2010-cu illərdə 6 dəfə Dövlət BayrağıMeydanında olmuş, inşaat işlərinin yüksək keyfiyyətlə aparılmasına dair tapşırıq və tövsiyələrini vermişdir.Ərazidə aparılan inşaat işləri zamanı 1,5 milyon kubmetr torpaq işi görülmüşdü. Bayraq dirəyininpyedestalının altında mürəkkəb mühəndis-texniki konstruksiya quraşdırılmış, pyedestalın bünövrəsininqoyulmasında uzunluğu 12 metr olan 152 dirəkdən və dərinliyi 30 metr olan, dəniz səviyyəsindən 7 metraşağıda yerləşən 20 dirəkdən istifadə olunmuşdur. Meydanın tikintisində ölkənin əksər rayonlarından gətirilən28 milyon çay daşından istifadə edilmiş, beləliklə də bayrağın əhatəsində simvolik olaraq qala divarlarıtəəssüratı yaradılmışdır.Dünyanın ən uca bayraq dayağının hündürlüyü 162, bünövrəsinin diametri 3,2 bünövrənin üst hissəsinindiametri 1,09 metrdir. Bayrağın dəniz səviyyəsindən hündürlüyü isə 192 metrdir. Bayraq dirəyinin hündürlüyüartdıqca dirəyin diametri 1 metrədək azalır. Küləyin sürəti saniyədə 66 metr (saatda 200 kilometrdən çox)olanda belə dirəyin təhlükəsizliyi tam təmin olunub. Qurğunun ümumi çəkisi 220 tondur. Bayrağın eni 35 metr,uzunluğu 70 metr, ümumi sahəsi 2450 kvadrat metr, çəkisi isə 350 kiloqramdır. Yaş halda çəkisi 2 dəfə artır.Xüsusi yumşaq materialdan hazırlanan bayraq təbii təsirlərə olduqca davamlıdır.Dövlət Bayrağı Meydanının əhəmiyyətini artıran digər mühüm amil bu monumental kompleksin dövlətrəmzlərini özündə birləşdirən məkana çevrilməsidir. Hündürlüyü 5 metr olan pyedestal AzərbaycanRespublikasının bayrağında əks olunan səkkizgüşəli ulduzu simvolizə edir. Bayrağın bünövrəsinin əhatəsindəisə dövlət rəmzləri - gerb, himnin sözləri və Azərbaycanın xəritəsi yerləşdirilib. Azərbaycanda ilk dəfə sahəsi59

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────təxminən 100 kvadrat metr, 9x11 metr nisbətində, çəkisi 16 ton olan, üzəri qızıl suyuna salınmış nəhəng bürüncgerb hazırlanıb. Bu dövlət rəmzləri Bayraq Meydanının görkəminin möhtəşəmliyini daha da artırmış, onungörünüşünə əlavə çalarlar qatmışdır. Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə meydanda Dövlət BayrağıMuzeyinin yaradılmasının əhəmiyyəti də xüsusi vurğulanmalıdır. Təqdirəlayiq faktdır ki, "Ginnes" dünyarekordları təşkilatı 2010-cu il mayın 29-da Azərbaycan dövlət bayrağı dirəyinin dünyada ən hündür bayraqdirəyi olduğunu təsdiq etmişdir.Dövlət Bayrağı Meydanının təntənəli açılış mərasimində geniş nitq söyləyən Prezident İlham Əliyev bumöhtəşəm layihəyə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin göstəricisi kimi yüksək dəyər vermişdir: "Bu gün bugözəl meydanda Azərbaycanın müstəqil siyasətini xüsusi qeyd etmək istərdim. Müstəqillik ən böyüksərvətimizdir, ən böyük xoşbəxtliyimizdir. Əsrlər boyu Azərbaycan xalqı müstəqillik həsrəti, müstəqillik arzusuilə yaşamışdır. Uzun illər, onilliklər ərzində biz başqa ölkələrin tərkibində yaşamışdıq, azadlıqdan məhrumolmuşduq, müstəqil ölkə deyildik. Bu tarixi imkan, tarixi şans bir daha Azərbaycan xalqına 1991-ci ildəverilmişdir. Bayaq qeyd etdiyim kimi, biz o şansı, bu imkanı itirə bilərdik və əgər 1993-cü ildə Azərbaycanxalqı düzgün seçim etməsəydi, çox güman ki, itirəcəkdik. Bu gün isə müstəqilliyimiz artıq dönməzdir, əbədidir.Biz 20 ilə yaxındır ki, müstəqil ölkə kimi yaşayırıq. Bütün çətin sınaqlardan üzüağ, şərəflə çıxmışıq, gözəl,möhkəm ölkə yaratmışıq".Azərbaycanın üçrəngli Dövlət bayrağı bu gün ayrı-ayrı dövlət qurumlarının, diplomatiknümayəndəliklərinin binaları üzərində ucaldılır, mühüm beynəlxalq tədbirlər, mötəbər mərasimlər və məclislərləyanaşı, ictimai-siyasi toplantılarda, kütləvi mədəni, siyasi, iqtisadi tədbirlərdə, idman yarışlarında qaldırılaraqmilli birliyi təcəssüm etdirir. İdmançılarımızın müxtəlif ölkələrdəki hər qələbəsi şərəfinə ucaldılan bayraq hərbir azərbaycanlının qəlbində böyük sevinc, iftixar hissləri doğurur, dövlətə, xalqa mənsubluq hissini gücləndirir.Azərbaycanın Dövlət bayrağının Bakı şəhərinin ən möhtəşəm guşəsində - analoqu olmayan hündürlükdədalğalanması da xalqda milli özünüdərk və müstəqillik ideallarını, həmrəylik duyğularını gücləndirir. DövlətBayrağı Meydanı dövlətçiliyimizin keçdiyi şərəfli tarixi, onun hansı təməl prinsiplərinə, ideoloji sütunlarasöykəndiyini nümayiş etdirməklə yanaşı, xalqın müstəqil dövlətini qorumaq, inkişaf etdirmək, yaşatmaq əzminigöstərir.Dövlət Bayrağı Meydanının açılış mərasimində dövlət başçısının da vurğuladığı kimi, əzəmətli bayraqdanqürur duyan hər bir azərbaycanlının qəlbində bir müqəddəs arzusu var. Üçrəngli bayrağımızı Azərbaycanın işğalaltında olan yaşayış məntəqələri üzərində ucaltmaq! Dövlət başçısı İlham Əliyevin milli maraqlara əsaslanmaqlahəyata keçirdiyi uğurlu diplomatiya və hərbi quruculuq siyasəti isə bu ülvi arzunun, prinsipial məqsədingerçəkləşəcəyinə birmənalı əminlik yaradır.Rafael CƏBRAYILOV,Milli Məclisin deputatı“Xalq qəzeti”.-2010.-9 sentyabr.-N 198.-S.4.60

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ən uca bayraq AzərbaycandadırTürkün bayraq sevgisi, bayraq qovğası həmişə böyük olub. Bu sevgi min illərdən keçib, min birəfsanəyə, rəvayətə çevrilərək bu günümüzə gəlib çıxıb. Həmişə onları dinlədikcə insanın qanı qaynayır,ürəyi böyüyür, düşüncəsi, şüuru dəyişir. Qardaş Türkiyədə yaşayan belə rəvayətlərin birində deyilir ki,düşmənlə son nəfəsə kimi vuruşan, əsgərlərin hamısını itirən sərkərdə Qaraca bəy sonda yağı əlinəkeçməsin deyə öz bədənini parçalayıb bayrağı ürəyinə soxur.İndinin özündə də bu müqəddəs qəbri ziyarətə gələn uşaqlı-böyüklü hər kəs özü ilə balaca bir bayraqgətirib Qaraca bəyin məzarı üstünə qoyur...Bu gün vətən, torpaq uğrunda şəhid olanlar bayrağa bükülərək son mənzilə yola salınır. Bunun mənasıçox böyükdür: ən ağır faciənin, dərdin qarşısına millət başı üstündəki bayraqla çıxır. Millət, dövlət, ölkəendirilmiş bayraqları ilə o dərdə, hüznə şərik olur...Əsrlər boyu Azərbaycan türkünün bayraq sevgisi də çox ürəklərdə gəzib, çox başlarda dolanıbdır. İstərAğqoyunlular, Qaraqoyunlular dövrü olsun, istər Atabəylər, Səfəvilər hakimiyyəti, istərsə xanlıqlar zamanıbayrağa münasibət dövlətə, dövlətçiliyə, türk adında bu böyük topluma sevgi kimi yaşayıb.1918-ci ildə Azərbaycanın şimalında qaldırılan üçrəngli bayrağı himnimiz, gerbimiz kimi gələcək nəsillərüçün müqəddəs bir amala, sönməyən məşələ çevrildi. İki il sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süquta uğrasada, bu bayraq qovğası həmişə davam etdi, Gəncədə, Lənkəranda, Qarabağda, Qubada, Zaqatalada və digərərazilərimizdə döyüşlər səngimədi. Uzun illərdən sonra üçrəngli bayrağımız ümummilli lider Heydər Əliyevinböyük cəsarəti və əzmkarlığı sayəsində 1990-cı il noyabrın 17-də o vaxtkı Naxçıvan Ali Sovetinin binasında özşərəfli yerini tutdu. Bakıda Dövlət Bayrağının Meydanının təntənəli açılış mərasimində Azərbaycan Prezidentiİlham Əliyev bu barədə dedi: "1990-cı il noyabrın 17-də ilk dəfə olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətininbayrağı Azərbaycanda dövlət bayrağı kimi qaldırıldı. Ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında NaxçıvanAli Sovetinin sessiyasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı Naxçıvanda dövlət bayrağı kimi təsdiqedildi. Eyni zamanda, o vaxtkı Azərbaycan Ali Soveti qarşısında vəsatət qaldırıldı və tələb edildi ki, bu bayraqAzərbaycanın dövlət bayrağı kimi qəbul edilsin.O vaxt hələ Sovet İttifaqının dağılmasına bir ildən çox vaxt var idi. Bizim müstəqilliyə gedən yolumuz ogündən başlamışdı. Məhz Xalq Cümhuriyyətinin dövlət bayrağı kimi qəbul olunması Azərbaycanı müstəqilliyədaha da yaxınlaşdırmış və ölkəmizdə gedən proseslərə güclü təkan vermişdir. O illər hamımızın yadındadır. Oillər Azərbaycanın inkişafı, gələcəyi üçün həlledici illər idi. Azərbaycan dövlət müstəqilliyinə qovuşanda ölkədəproseslər çox mənfi istiqamətdə gedirdi. Ölkədə anarxiya, hərc-mərclik hökm sürürdü. Ölkənin inkişafperspektivləri qeyri-müəyyən idi və Azərbaycan əslində dövlət müstəqilliyini itirə bilərdi. Azərbaycan xalqınıntələbi və müdrikliyi ilə ulu öndər Heydər Əliyevin hakimiyyətə dəvət olunması nəticəsində Azərbaycanda bütünxoşagəlməz hallara son qoyuldu, sabitlik yarandı və inkişaf dövrü başlandı. Bu inkişaf dövrünün nəticələrini bugün Azərbaycan vətəndaşları görürlər".Artıq o bayraq neçə illərdir paytaxt Bakıdadır. Ölkəmizin inkişafı, gücü bu gün dövlət atributlarına,xüsusilə bayrağımıza münasibətlə yanaşı gedir. İndi dünyada ən böyük və ən uca bayraq bizdədir - 162 metr.Bu, Ginnesin rekordlar kitabına düşən bir faktdır. Təbii, bayrağımız bundan da hündürdə dalğalanmağa layiqdir.Amma bu da faktdır ki, Azərbaycanın belə güclü inkişafı olmasaydı, bu, mümkün olmazdı. Şəhərimizin həryerindən görünən, gəlib-gedənləri heyran edən bu bayraq həm də ölkəmizin həyatında baş verən böyükdəyişiklikləri yada salır: "Bu gün ölkəmizin həyatında bir daha demək istəyirəm ki, tarixi, unudulmaz bir hadisəbaş verir. Bu meydan nadir memarlıq abidəsidir. Bu bayraq bizim milli dəyərimizdir. Söhbət ondan getmir ki,bu gün bu bayraq dünyanın ən hündür bayrağıdır. Bəlkə nə vaxtsa, bir neçə ildən sonra başqa yerdə bundan dahündür bayraq qaldıra bilərlər. Məsələ onda deyil, məsələ ondadır ki, bu Bayraq Meydanının yaradılmasıAzərbaycanın gücünü, Azərbaycan xalqının öz dövlətinə sevgisini, dövlət rəmzlərimizə ehtiramımızı göstərir.Əminəm ki, bir neçə aydan sonra burada, bütün bu ətrafda tikinti-quraşdırma işləri tamamlanandan sonra bumöhtəşəm meydan insanlarla dolu olacaqdır. Necə ki, bu gün bizim parklarda, dənizkənarı bulvarda minlərlə, onminlərlə insan hər gün gəzintiyə çıxır. Bax, bu meydanda, bu bayraq altında, milli rəmzlər ətrafında insanlaryığışacaqlar. Buradan gözəl Bakıya möhtəşəm bir mənzərə açılır. Burada, aşağıda gəzinti üçün gözəl yerlərvardır. Yəni, bu Bayraq Meydanı Bakının bir mədəniyyət mərkəzinə, Azərbaycanın bir siyasi mərkəzinəçevriləcəkdir. Ölkəmizin mərkəzi olan Bakı şəhərində belə möhtəşəm meydanın yaradılması, doğrudan daböyük hadisədir. Bizim bayrağımız qürur mənbəyimizdir. Bizim bayrağımız canımızdır, ürəyimizdir. Bu gün61

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycanın hər bir yerində dövlət bayrağı dalğalanır. Azərbaycan ərazi bütövlüyünü bərpa edəndən sonramilli dövlət bayrağımız bu gün hələ də işğal altında olan torpaqlarda qaldırılacaqdır. Bizim bayrağımız DağlıqQarabağda, Xankəndidə, Şuşada dalğalanacaqdır. O günü biz hər an öz işimizlə yaxınlaşdırmalıyıq vəyaxınlaşdırırıq" - iftixar dolu bu cümlələr ölkə Prezidenti İlham Əliyevə məxsusdur.Artıq bu bayrağın heç vaxt pozulmayan, dəyişməyən ad günü var - 1918-ci il 9 noyabr.Artıq bu bayrağın heç vaxt dəyişməyəcək yeri, məkanı da bəlli oldu - Bakıda Dövlət Bayrağı Meydanı!Daimi iftixar və qürur mənbəyimiz olan üçrəngli bayrağımıza baxdıqca bir vaxtlar Üzeyir bəylə ƏhmədCavadın bütün türk ellərində məşhur olan bir şərqisi yada düşür: "Çırpınırdı Qara dəniz, baxıb türkünbayrağına". Artıq daha böyük inamla, fəxrlə deyə bilərik ki, indi nəinki Qara dənizin, Xəzərin hər yanında, eləcədə bütün dünyada qürurla dalğalanan bir bayrağımız var!Ad günün mübarək, ömrün uzun olsun, bayraq!Bəxtiyar QARACA.“Azərbaycan”.-2010.-21 sentyabr.-N 205.-S.3.62

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bir Millət – Bir Bayraq!Bir neçə gündən sonra - noyabrın 9-da ilk dəfə Azərbaycan Bayrağı Gününü dövlət bayramı kimiqeyd edəcəyik. Azərbaycan Respublikasının dövlət bayramlarının siyahısına kimin necə yanaşmasındanasılı olmayaraq, Azərbaycan Bayrağı Gününü İstiqlal Günümüzlə bərabər tuturam. Çünki bayraq sadəcəgözəgəlimli rənglərdən ibarət və üzərinə müxtəlif rəmzlərin həkk olunduğu parça deyil! Bayraq birmillətin şərəfi, namusu, varlığının, bir millət kimi mövcudluğunun sübutu, dövlət qurmaq və ona sahibçıxmaq bacarığının əsas göstəricisidir. Bu baxımdan, Bayraq və İstiqlal kəlmələrini bir-birindən ayırmaqmümkünsüzdür....Artıq bir neçə gündür ki, Azərbaycan Bayrağı Günü ərəfəsində yazmaq istədiklərim barədə düşünürəm.1989-cu ildən bəri iştirakçısı olduğum hadisələri göz önündən keçirir, yaddaşımın ən qaranlıq və "toz basmış"guşələrini varaqlamağa çalışıram. Üç rəngli bayrağımızın ilk dəfə "Azadlıq" meydanında dalğalandığı günü və70 il heçdən bir bayraq, bir dövlət yaratdığından xəbərsiz olan, şər imperiyasının təbliğat maşının basqılarıaltında tarixi yaddaşının ən şərəfli bir parçasından məhrum edilmiş insanların təəccüblü baxışlarını və...Gültəkin ananın bayraq tikmək üçün iynə saplamaqdan yığılmış göz qapaqlarını, cadar-cadar olmuş əllərinixatırlayıram.İstiqlal uğrunda verdiyimiz qurbanların xatirəsini əziz tutanlar, azadlığın və bir millət kimi müstəqildövlətə sahib olmanın dəyərini anlayanlar, üç rəngli müqəddəs Bayrağımızın hansı məhrumiyyətlər bahasınayenidən başımız üzərində dalğalandığının, güllələnmiş, Sibir çöllərində tədrici ölümə məhkum olunmuş,Vətənindən, evindən didərgin salınmış minlərlə Millət fədaisinin qan yaddaşından sıyrılaraq yenidən və necədirçəldiyinin fərqinə varmağı bacaranlar Azərbaycan Bayrağı Gününün nə qədər böyük bir bayram olduğunuyaxşı başa düşürlər.Həm də bilirlər ki, bu bayraq təkcə Azərbaycan Respublikasının ərazisində deyil bütün dünyada yaşayanAzərbaycan türklərinin bayrağıdır! Bu bayraq əsrlər boyu bizimlə iç-içə, könül-könülə yaşayan, dərdimizi,sevincimizi bölüşən, Azərbaycan adlanan böyük bir coğrafiyanı Azərbaycan türklərilə birgə qoruyan, bu yoldacanını, malını fəda edən, bu Vətənin təəssübünü çəkən bütün xalqların bayrağıdır!...Mən Azərbaycan bayrağının rənglərini üçbucaq şəklinə, yaxud digər formalara salaraq yaratdıqlarıtəşkilatların, partiyaların, hərəkatların rəmzinə çevirən bəzi Güney Azərbaycanlı soydaşlarımızı heç cür anlayabilmirəm. Bəziləri iddia edirlər ki, guya onlar Azərbaycan bayrağını olduğu kimi özlərinə rəmz seçsələr İranrejimi tərəfindən basqılara məruz qalacaqlar. Bəsit arqumentdir, təbii ki. İranın fars rejimi onsuz da Azərbaycanvə türk adına olan heç bir şeyi qəbul etmir, etməyəcək də. Rəmzini necə seçirsən seç, bayrağını necə yapırsanyap, İranın irtica rejiminin Güney Azərbaycan türklərinin istiqlal mücadiləsinə olan münasibəti onsuz dadəyişməyəcək.Bir millətin bir bayrağı olar, qardaşlar!Yaxın hədəfimiz: Bir Millət - bir Bayraq!Uzaq hədəfimiz: Bir Dövlət - bir Torpaq!-dır.Azərbaycan BayrağınaSənMinillər boyuMavi göylərin əlçatmaz,ünyetməzDərinliklərindən səslədiyim,Anaların göz yaşıyla,Ataların qan-qırmızı dözümüylə,Şəhidlərin al qırmızı qanı iləbəslədiyim,Yamyaşıl çöllərimdə"Vətən!" deyib, uyuyan,Məzarı bilinməyən63

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Yüzminlərin öfkəsiləGöy üzünə süslədiyimBayrağım!Səni dalğalandıranküləyə qurban olumÜç rəngli qibləgahım!Ay-ulduzlu and yerim!Səni göydən endirənmələyə qurban olum!İstə məndən...Nəyim var uğrunda qurban verim!Ey... üçrəngli Bayrağım!Dilimdəki son nida!Sən yerlərinTozuna canım fəda!Dalğalan başım üstə,Əbədiyyən dalğalan!Sənin ucalığından,Sənin əzəmətindənDanışsın bütün cahan!Göylər mavi rəngindənRəng alıb təzələnsin!Uçsun qara buludlar,Dünya nura bələnsin!Al qırmızı rəngindənQoy rəng alsın çiçəklər!Yanağını öpməyəNövbə çəksin küləklər!O gözəl yaşılındanDon geyinsin çəmənlər.Ay-ulduzla bəzənsinLalələr, yasəmənlər!Ey müqəddəs Bayrağım -Əbədi səadətim!Sonsuz sevdam,Tükənib bitməyən məhəbbətim!Dalğalan başım üstə,Göy üzündə dalğalan!Şuşada, Xankəndində...,Təbrizimdə dalğalan!Yüzillərlə dalğalan,Minilərlə dalğalan!Azərbaycan sevdalıKönüllərlə dalğalan!Elçin Mirzəbəyli“Xalq Cəbhəsi”.-2010.-4 noyabr.-N 201.-S.3.64

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bayrağımın üç rəngi və möhtəşəmliyiDövlətçilik sevgisindən dəm vuranların evində dövlətimin bayrağı varmı?Azərbaycan bir ölkə olaraq özünün təbiəti ilə gözəldirsə, Dövləti ilə qüdrətlidir, möhtəşəmdir,sayğılıdır. Dövlət isə təkcə özünün idarəetmə mexanizmi ilə deyil, həm də atributları ilə tanınar. Məsələn,himni, gerbi, pul vahidi, sərhədləri, prezidenti və əlbəttə ki, Dövlət bayrağı ilə! XX əsrdə Şimali Azərbaycandadövlət yarandıqdan sonra onun bir çox bayraqları oldu. Amma indi onun daha mükəmməl və baxımlı bir dövlətbayrağı dalğalanır.Bu da heç təsadüfi və heç də təkcə Şərqdə ilk demokratik Dövlət olan ADR-in bayrağı olmasına görədeyil. Ona qalanda ADR-in ilk bayrağı qırmızı qumaş parçanın ortasında sarı aypara və səkkizguşəli ulduzdanibarət olmuşdur. Türkiyə bayrağının eyni və ondan daha əvvəl. Fərq yalnız səkkizguşəli müsəlman ulduzununbeşguşəli mason ulduzu ilə əvəz olunmasındadır. Azərbaycanın ikinci bayrağı daha mükəmməl alındı. Bunasəbəb bayraqda Azərbaycanın milli ideologiyasının əsas istiqamətlərini tam dolğun ehtiva edən üç rənginolmasıdır. Türkçülük, müasirlik və İslam. Bu düzümdə türkçülüyün üst tərəfdə, müasirliyin isə ortada olması daheç təsadüfi sayılmamalıdır. Bu formada türkçü və müsəlman olaraq orta əsrlərin mühafizəkar ortodoksənənələrindən qurtularaq müasir dünyanın ən səmərəli yeniliklərini duymaq və qəbul etmək əsas sayılmışdır. Üçrəngin birlikdə olmasını ehtiva edən ideologiyaya doğru Şimali Azərbaycanda yüz ildən çox, lap Azərbaycanınikiyə bölünməsindən əvvəlki zamanlardan mütərəqqi şəxsiyyətlər ağır bir yol gəlmişlər. Rus imperiyasınınəsarəti altına düşməsi ölkəmizin şimal hissəsinə nə qədər fəsadlar, problemlər yaşatmışdırsa da, onun faydalılıqəmsalı da az olmamışdır. Biz bunu dana bilmərik. Mübarizə aparmayan xalqlar inkişafa nail ola bilmir. Bəzənmüharibələr, zülm, əsarət xalqların müqavimətini artırır, immunitetini oyadır və bu oyanış onun milli ruhunuqüvvətləndirir və qələbələrə aparır. Xalqın daxili enerjisi qüvvətli, mentalitet xüsusiyyətləri keyfiyyətli, liderləriçox və saf olduqda milli ruhun inkişafı davam edir və ənənəvi hal alır, nəsillərdən nəsillərə ötürülür. Bunanümunə olaraq yapon və alman xalqlarını göstərmək olar. Müharibələr, istila, məğlubiyyət, əsarət onlarda ikincinəfəsin yaranmasına səbəb oldu və bu iki xalq indi dünyanın aparıcı xalqları sırasında öndədir. Amma bəzixalqlar, o cümlədən bizlər milli dirçəlişi milli müstəqilliyə qovuşdurduqdan sonra milli ruhu daha da yüksəklərəqaldıra bilmədik. Nəticədə, çox keçmədi ki, bir vaxtlar (1920-də) olduğu kimi yenə də Vətəndaş müharibəsi vəbu müstəqilliyi itirmək təhlükəsi ilə üzləşdik və az qala yenə də bu müstəqilliyi itirəcəkdik. 1993-cü ili nəzərdətuturam. Bu zaman xalqın Heydər Əliyev və Əbülfəz Elçibəy kimi böyük şəxsiyyətləri olmasaydı və onlar bütünsiyasi məqsədləri milli maraqlara qurban verməsəydilər, indi müstəqil Azərbaycan respublikası da olmazdı. Buiki liderin siyasi həmrəyliyi nəticəsində böyük siyasət işə salındı, Ə. Elçibəy milli maraqlar naminə özhakimiyyətini ustufca və bütün dünyanı mat vəziyyətinə sala biləcək siyasi məharətlə H. Əliyevə ötürə bildi.Azərbaycanın indiki bayrağını milli-azadlıq hərəkatının başlanğıcında Azadlıq meydanına ilk dəfə BəxtiyarTuncay gətirmişdi. Amma onu ilk dəfə Naxçıvan Ali Sovetində rəsmən mərhum Heydər Əliyev qaldırdı. Bunagörə də o bu bayrağın qədrini hamıdan daha çox bilməli idi. Heç bir vəzifə məsuliyyəti daşımadan çoxqəhrəmanlıqlar etmək mümkündür. Ancaq birdən birə respublikanın bayrağını dəyişmək və ölkənin o zamankıfaktiki rəhbərliyinin həzm etmədiyi bir bayrağı rəsmən qəbul etdirmək çox çətin və çox ağır məsuliyyətdir.Heydər Əliyev zamanında bu bayrağı daha yüksəklərə qaldıra, Dövlət Müstəqilliyini ən təhlükəli məqamlardaqoruya, inkişaf etdirə və beynəlxalq müqavilələrlə sığortalaya bildiyinə görə ümummilli lider səviyyəsinəyüksəldi. İndi bu bayrağı müəssisələrdə idarə rəhbərinin başının üstündə asmaq adi texniki və təsərrüfatproblemidir. Lakin bu insanların heç də hamısı bu bayrağa Heydər Əliyev qədər böyük məhəbbət sahibideyil(di)lər. Ölkə başçısı qəflətən nazirlərin və digər yüksək mənsəbli məmurların evinə getsə, cəmi neçə faizməmurun evində milli bayrağın olduğunu və şərafətlə asıldığını görər? Amma Türkiyədə çox az sayda türkailəsini evində milli bayraq olmaz. Orada hər ailənin istənilən vaxt çiyninə atıb küçəyə çıxmağa bir neçə bayrağıtapılar. Bizdə isə çoxları heç bayrağın rənglərinin, aypara və səkkiz guşəli ulduzun nələr ehtifa etdiyini dəqiqifadə edə bilməz! Vallah bilməz! Mən hər dəfə Dövlət himni çalınarkən TV-də məmurların dodaqlarına diqqətyetirirəm. Səsgücləndirici qurğular himni nə qədər yüksək səslə versə də, yüz nəfərdən on nəfərin dodaqlarınıntərpəndiyini belə görməzsən. Niyə? Bəlkə də ona görə ki, çoxları Milli bayrağın özündə nələri ehtifa etdiyinitam dəqiq bilmir və ya öz içində bunu duymur. Bunu duyarsa və bilərsə, bu bayrağı ürəyinin başında gəzdirər.Çünki hal-hazırda Azərbaycanın əski Sovet respublikalarının hamısından daha firavan, sakit, dinc və əminamanlıqlayaşamasının əsas səbəbi bu bayrağın daşıdığı ideoloji-siyasi, həm də magik əsaslara bağlıdır. Bu dabirdən-birə yaranmadı və bunun da öz böyük tarixi vardır. Qeyd edək ki, həm Azərbaycan Səfəvi, həm Afşar,65

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────həm də Qacar dövlətlərinin bayraqlarında İslamın yaşıl rəngi, qırmızı və sarı işləmələr, paxlava bucaqlıformalar, aypara və ərəb əlifbası ilə Allahın böyüklüyünü, Muhəmməd peyğəmbər salavatullahın onun rəsulu,Həzrət Əlinin (ə) isə vəlisi olmasını ifadə edən cümlələr olmuşdur. Əslində müsəlman Şərq dövlətlərininəksəriyyətinin bayrağı bir-birinə oxşayırdı. Bu bayraqlar dini və sülalə xarakteri daşıyırdı. Azərbaycan Şərqdəilk demokratik respublika üsul-idarəli müsəlman dövləti olaraq rəsmi bayrağa ideoloji xarakter verdi.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayraq haqqında ilk hökumət qərarı 1918-ci ilin 24 iyun tarixində verilib.Qeyd etdiyim kimi, ilk bayraq Türkiyə bayrağından çox az fərqlənirdi. Bu bayraq cəmi 4 ay 15 gün yaşadı. Ozaman Bakı daşnakların, Bakı Komissarlarının və ingilislərin əlində olduğu üçün hökumət Gəncədə otururdu.Sentyabrın 15-də müzəffər türk ordusu Bakını azad etdikdən sonra hökumət bu şəhərə gəldi. Həmin il noyabrayının 09-da Nazirlər Şurasının qərarı ilə indiki üç rəngli bayraq milli bayraq olaraq rəsmən qəbul edildi.Bayrağın yuxarıda qeyd olunan rəng düzümündə qırmızı zolağın ortada yerləşdirilməsi ölkənin həm dəAvropaya aid olmasını bildirir. Fransa inqilabının qırmızı rəngi sonralar bütövlükdə Avropanın ifadəsinəçevrilmişdi. Əslində İmam Hüseynin (ə) dünya malına, sərvətə, hakimiyyətə, haqsızlığa, ədalətsizliyə,zinakarlığa, zülmə, qorxuya və nadanlığa qarşı qaldırdığı qiyam bayrağı da qırmızı rəngdə idi. Tarix boyu bütündünya ölkələrinə hərbi və ticari yürüşlər etməsi Avropanın dünya mədəniyyəti incilərini toplamasına və uğurlabirləşdirməsinə səbəb olmuşdu. Buna görə də Avropaya inteqrasiya həm ümumbəşəri dəyərlərə, həm dəmüasirliyə və inkişafa inteqrasiya anlamını verirdi. Amma Avropanın xristian və qeyri-əxlaqi dəyərləri qəbuledilə bilməzdi. Bu zaman ən yaxşı qalxan, milli mənəvi dəyərlərin qorunmasında ən yaxşı ideoloji amiltürkçülük və müsəlmançılıq ola bilərdi. Bunu isə qırmızı rəngin ortasında əks olunan aypara və səkkizguşəliulduz ifadə edirdi. Əslində aypara osmanlılar Fateh Sultan Mehmedin başçılığı ilə 1453-cü ildə Şərqi Bizansimperiyasının paytaxtı Konstantinopolu (indiki İstanbulun) tutarkən bu şəhərin gerbi idi. Və bu şəhəri tutanəskərin bəxtəvər sayılacağı İslam peyğəmbərindən bir hədis olaraq söylənilməkdə idi. Ona görə də onun gerbiolan aypara xilafətə rəhbərlik edən Osmanlı İmperiyası tərəfindən İslamın dini rəmzlərindən birinə çevrilmişdi.Amma İslam rəmzlərinin içərisində həm də türkçülüyə bir işarədir. İndinin özündə də müsəlman, daha çox datürk toplumlarının məzar daşının üst hissəsində aypara əks edilir. Səkkiz güşəli ulduz barəsində fikirlər isəmüxtəlifdir. Dini nöqteyi nəzərdən bu formalı ulduz cənnətin səkkiz qapısı olacağına işarədir. Türk mifologiyasıulduzların səkkiz guşəli düzülüşünü xoşbəxtlik simvolu kimi qeyd edir. 1918-ci ildə Azərbaycanın MilliQurtuluş mücadiləsinin rəhbər olmuş M.Ə.Rəsulzadə müstəqil Azərbaycan dövlətinin fəaliyyətini 8 prinsipüzərində formalaşdırıb: türkçülük, islamçılıq, müasirlik, dövlətçilik, demokratiklik, bərabərlik, azərbaycançılıqvə mədəniyyət. Ancaq bunun 8 böyük və aparıcı türk xalqına və ya Azərbaycan adının ərəbcə yazılışda cəmisəkkiz hərfdən ibarət olmasına bir işarə olduğu da bildirilir. Hər halda hamısında həqiqət var və heç biri ümumiprinsiplərin ziddinə deyil.XX əsrdə Şimali Azərbaycanda qurulmuş dövlətin necə adlanmasından asılı olmayaraq səkkiz formadabayrağı qəbul edilmişdir. 1920 –ci ilin 28 aprel tarixində XI Qızıl Ordu ADR-i xəyanət nəticəsində süqutauğratdıqdan sonra onun bir sıra prinsiplərini qəbul etməyə məcbur olmuşdu. Bunlar qırmızı rəngin və sarıayparanın saxlanılmasından ibarət idi. Lakin üst bucaqda yerləşdirilmiş bu ayparanın qarşısında mason rəmziolan beşguşəli ulduz qoyulmuşdu. Təbii ki ateist bir dövlətdə İslamın yaşıl rəngi saxlanılmayacaqdı. AmmaSovet ideoloqları bir ildən sonra bu bayrağı dəyişməyə məcbur oldular. Onlar qırmızı bayrağın sol tərəf üstküncündə yaşıl rəngin üzərinə kiril əlifbası ilə «AССР» qeyd etdilər. Bu abbreviaturanın açması isə“Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası” demək idi. Lakin daha bir ildən sonra yaşıl rəng ləğv edildi,abbreviatura qırmızı fonda verildi. 1937-ci ildə qəbul edilən növbəti bayraqda “AzSSR” latın hərfləri yazıldı,üzərinə oraq və çəkic işarəsi əlavə olundu. İki il sonra latın əlifbasının ləğv edilməsi və yenidən kiril əlifbasınakeçidlə əlaqədar olaraq bu yazı növbəti dəfə ləğv edildi. 1952-ci ildə Sovet Azərbaycanında qəbul edilmişsonuncu sovet bayrağında daha yazılar ləğv edilmiş, bayrağın aşağısına göy rəng, oraq çəkicin üstünə isəbeşguşəli ulduz əlavə edilmişdi. Bu bayraq 1991-ci ilə kimi mövcud oldu. 1991-ci ilin 18 oktyabr tarixindəölkəmiz müstəqillik elan etdikdən az sonra milli bayraq növbəti dəfə dəyişdirildi və üzərindən 71 il keçəndənsonra ADR-in üç rəngli bayrağı müstəqilliyin, ölkəmizdə ilk demokratik respublikanın simvolu kimi yenidənqəbul olundu. Bayraq haqqında tarixi statistikaya 2009-cu ildə ölkədə Dövlət Bayrağı gününün elan edilməsinidə əlavə edək. Milli Bayrağın ilk dəfə qəbul edildiyi 09 noyabr tarixi ölkədə qeyri iş günü olaraq bayram elanedilmişdir. Bu hal ona rəsmən qoyulan yüksək hörmətin ifadəsidir. Lakin bu hal bütün ölkələrdə eyni cürdür.Dünyanın əksər dövlətlərindən fərqli olaraq ölkənin bütün rayon və şəhərlərində bayraq meydanı yaradılmışdır.Belə meydanlardan ən möhtəşəmi ölkə paytaxtında inşa edilmişdir. 2007-ci ildə bu meydanın bünövrəsiqoyulmuş, tikinti işləri 3 il davam etmişdir. Bayrağın asıldığı dayağın hündürlüyü 162, bünövrəsinin diametri66

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────3,2, üst hissəsinin diametri isə 1,09 metrdir. Qurğunun kütləsi 220 tona bərabərdir. Bayrağın eni 35, uzunluğu70 metr, çəkisi 350 kiloqramdır. Ən qürurverici olan bu bayrağın hündürlüyüdür. Dünyanın heç bir yerində buhündürlükdə bayraq yoxdur. Onu şəhərin əksər nöqtələrindən görmək mümkündür.Bu da milli bayrağımıza verilən zahiri dəyərdir. Amma dəyər birmənalı olmur. Dünyanın istənilənmötəbər siyasi toplantı, konfrans, musiqi, idman yarışlarında düzülən bayraqlar sırasında Azərbaycan bayrağınıgörərkən onu doğma və əziz hesab etməyimiz təkcə bizim rəsmi dövlət bayrağımız olmasından irəli gəlmir.Sovetlər dövründəki SSRİ və ya Azərbaycan SSR bayrağı heç bu qədər xoş duyğular oyatmırdı. İndi budoğmalıq milli bayrağın ifadə etdiyi prinsiplərin mükəmməlliyinə görədir. Amma biz hamılıqla bu prinsiplərətam sadiqikmi? Əgər elədirsə, onda dünyanın daha uca, daha möhtəşəm bayrağı hər bir azərbaycanlının qəlbindədalğalanır.Hafiz Mirzəwww.hafizmirza.com“Olaylar”.-2010.-5 noyabr.-N.189.-S.12.67

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməzBu gün ilk dəfə olaraq Azərbaycanda "Dövlət Bayrağı Günü" bayram günü kimi qeyd olunacaq.Bayrağın hər bir dövlətin tarixində statusu önəmlidir. Azərbaycan tarixində mövcud olan dövlətlərin hər birininbayrağı olsa da, bu gün üçün hüquqi baxımdan varisi olduğumuz Azərbaycan Cümhuriyyətinin bayrağının tarixidaha önəmlidir.1918-ci ilin 28 mayında yaradılmış Azərbaycan Cümhuriyyəti ilk bayrağına 1918-ci ilin 24 iyunundaqovuşdu. Həmin gün, Fətəli Xan Xoyskinin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Müvəqqəti Hökumətinin qərarı iləüzərində ağ aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan qırmızı rəngli bayraq Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlətbayrağı kimi qəbul edilir. 1918-ci il noyabrın 9-da Bakı şəhərində Fətəli Xan Xoyskinin sədrliyi ilə NazirlərKabinetinin iclası keçirilmiş, burada onun milli bayraq haqqında məruzəsi dinlənildikdən sonra, "yaşıl, qırmızıvə mavi rənglərdən, ağ aypara və səkkiz guşəli ulduzdan ibarət olan bayraq" Dövlət bayrağı kimi qəbul edilib.Azərbaycanın üçrəngli bayrağı dahi mütəfəkkir və ziyalı Əli bəy Hüseynzadənin hələ əsrin əvvəllərində milliyaşam fəlsəfəsi kimi irəli sürdüyü "Türkləşmək, müasirləşmək, islamlaşmaq" devizinə əsaslanıb. Türkləşmək -milli ənənələrin dirçəlməsi, milli dilin, ədəbiyyatın, tarix və mədəniyyətin yüksəldilməsi; islamlaşmaq - islamdamilli dini-əxlaqi və ümumbəşəri dəyərlərin inkişaf etdirilməsi; avropalaşmaq isə - avropa elm və texnikasınınnailiyyətlərinin öyrənilib nəticələrinin milli elm və mədəniyyətin inkişafına istiqamətləndirilməsi, qərbdemokratiyası ənənələrindən istifadə edilməsi deməkdir. Əfsuslar olsun ki, 1920-ci ilin 28 aprelindərespublikanın bolşevik Rusiyası tərəfindən işğalından dərhal sonra - mayın 3-də üçrəngli bayrağımızAzərbaycan parlamentinin binası üzərindən endirildi. Əvəzində bolşevik ideologiyasının məhsulu kimi, əsashissəsi qırmızı, aşağı hissəsi tünd göy rəngdən ibarət, üzərində oraq və çəkic şəkli olan qondarma bayraq uzunillər xalqa sırındı.Bayrağımızın qeyri-rəsmi bərpası70 il həsrətdən sonra üçrəngli bayrağımız 1988-ci il 17 noyabrda başlayan meydan hərəkatında yenidənqaldırıldı. Bu isə "bayraqdar" kimi tanıdığımız Elman Türkoğluna qismət olub. E. Türkoğlu deyir ki, bayraqhərəkat başlayandan 2 gün sonra, noyabrın 19-da qaldırıldı. "Bayraq meydana gətirildi. Həmin vaxt göy və yaşılrəngin yeri barədə mübahisə oldu. Dedilər ki, bunu Əbülfəz Elçibəydən başqa heç kim bilməz. Əbülfəz bəy dədedi ki, göy yuxarıdadır. O gündən indiyənəcən bayrağı qaldırıram və son damla qanıma qədər də qaldıracam.Demişəm ki, bayraq mənim kəfənimdir", - deyə E. Türkoğlu o günləri belə xatırlayır.Bayrağın qaldırılmasının meydana böyük sevinc gətirdiyini deyən həmsöhbətimizin sözlərinə görə,həmin vaxt mülki geyimli insanlar yaxınlaşıb deyirmişlər ki, "hamınızı güllələyəcəklər". Türkoğlu daha sonrabayrağın 1990-cu ilin 28 mayında Azərbaycan parlamentinə Əbülfəz Elçibəy tərəfindən sancıldığını deyir.O, bayraqların tikilməsində Gültəkin ananın xüsusi rol oynadığını da vurğuladı. Hazırda bayrağa olanmünasibətin o qədər də ürəkaçan olmadığını deyən "bayraqdar"a görə, dövlət rəmzimizi təbliğ etmək üçüntoylarda bayraq hədiyyə edir: "Toylarda 107 bayraq hədiyyə etmişəm".Dediyinə görə, dünyanın ən ağır bayrağını da o qaldırıb: "Dünyanın ən güclü bayraqdarı mənəm. Ənağır bayrağı qaldırmışam. 87 kq. 703 qramlıq bayrağı 4 saat 43 dəqiqə əldə saxlamışam. Azərbaycan, Türkiyə,Kipr bayraqlarını bir yerdə gəzdirirəm. Türk bayraqlarını bir ağacın başında iki-iki, üç-üç qaldırmışam".Bayrağımızın rəsmi bərpasıBu istiqamətdə ilk addım Naxçıvanda atıldı. Belə ki, Naxçıvan Ali Sovetinin 1990-cı il 19 yanvar tarixliqərarı ilə Azərbaycanın üçrəngli bayrağı rəsmi olaraq Naxçıvan Ali Sovetinin binası üzərində ucaldıldı. Həminqərar səkkiz gün sonra Azərbaycan SSR Ali Soveti tərəfindən ləğv edildi. Nəhayət, muxtar respublikanın aliorqanının 1990-cı il noyabrın 17-də keçirilmiş sessiyasında Azərbaycanın milli dövlət dirçəlişi prosesininhəyata keçirilməsi məsələsi geniş müzakirə olunmuş, Naxçıvan MSSR-in adından "sovet" və "sosialist" sözləriçıxarılmış, onun Naxçıvan Muxtar Respublikası adlandırılması barədə tarixi qərar verilmişdi. Sessiyada eynizamanda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ucaldılmış üçrəngli bayrağın bərpası, onun NaxçıvanMuxtar Respublikasının dövlət bayrağı kimi qəbul olunması haqqında tarixi qərar qəbul edildi. Muxtarrespublikanın ali orqanı üçrəngli bayrağın bütövlükdə Azərbaycanın rəsmi dövlət rəmzi kimi tanınmasıhaqqında Azərbaycanın Ali Soveti qarşısında vəsatət də qaldırdı. 1991-ci il fevral ayının 5-də Azərbaycan68

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Respublikası Ali Soveti həmin vəsatət əsasında "Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında" qanunqəbul etdi. Bu qanunla şanlı üçrəngli bayrağımız Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı kimi təsdiq edildi.1995-ci ildə ümumxalq referendumu ilə qəbul edilmiş Azərbaycan Konstitusiyasında üçrəngli bayraq dövlətrəmzi kimi təsbit edilib. Əsas Qanunun 23-cü maddəsinin II bəndində göstərilir: "Azərbaycan RespublikasınınDövlət bayrağı bərabər enli üç üfüqi zolaqdan ibarətdir. Yuxarı zolaq mavi, orta zolaq qırmızı, aşağı zolaq yaşılrəngdədir və qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəli ulduz təsviredilmişdir. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir".Konstitusiyanın 75-ci maddəsinin birinci bəndində isə qeyd olunur ki, hər bir vətəndaş AzərbaycanRespublikasının dövlət rəmzlərinə - bayrağına, gerbinə və himninə hörmət etməlidir.Dünyanın ən uca bayrağıBu gün dünyanın ən uca bayrağı da Azərbaycandadır. Dövlət Bayrağı Meydanında yerləşən bayrağındəniz səviyyəsindən hündürlüyü 192 metrdir. Bayrağın eni 35 metr, uzunluğu 70, ümumi sahəsi 2450kvadratmetr, çəkisi isə 350 kiloqramdır. "Ginnes" dünya rekordları təşkilatı 2010-cu il mayın 29-da Azərbaycandövlət bayrağı dirəyinin dünyada ən hündür bayraq dirəyi olduğunu təsdiq etmişdir.Bəkir NƏRİMANOĞLU“Ekspress”.-2010.-9-10 noyabr.-N.206.-S.5.69

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bayraq haqqıBu gün Azərbaycan xalqı öz tarixi boyu ilk dəfə olaraq Dövlət Bayrağı gününü qeyd edirBayraq bir millətin şərəfi, milli varlığının təsdiqidir. Dövlətin əsas atributlarından sayılan bayraq odərəcədə müqəddəs bir ucalıqda dayanır ki, millətin əsgərindən tutmuş prezidentinədək ilk olaraq onu öpərəkqarşısında diz çöküb vətənə xidmət edəcəyinə and içir. Tarixən ən böyük meydan müharibələrinin də nəticəsisonda hansı tərəfin bayrağının dalğalanması ilə müəyyən edilib. Elə vətən torpaqlarının ən böyük qoruyucusuolan şəhidləri də son mənzilə dövlət bayrağına bükərək yola salırlar. Müstəqillik və ərazi bütövlüyü uğrundaaparılan mübarizənin gedişində yaranmış və inkişaf etmiş dövlət rəmzləri vətəndaşların mənəvi və emosionaltərbiyələndirilməsinin əsas mənbələrindən biridir. Azərbaycanın dövlət rəmzlərinin öyrənilməsi istər dövlətçilikənənələrinin öyrənilməsi, istərsə də milli ənənələrin canlandırılması baxımından da, vacib əhəmiyyət kəsb edir.Sözsüz ki, bir çox şaxəli problemin həlli rəmzlərimizin tarixini işıqlandıran elmi və elmi-kütləvi əsərlərininmövcudluğundan bilavasitə asılıdır.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonrakı tarixi hadisələr və proseslər göstərdi ki,kommunist-sovet rejiminin hər cür təzyiq və məhdudiyyətlərinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqını, Azərbaycangəncliyini milli azadlıq, müstəqillik, istiqlal idealları və arzuları heç vaxt tərk etməyib. Azərbaycan XalqCümhuriyyətini «milli sərvətimiz, tariximizin parlaq səhifəsi» kimi dəyərləndirən ümummilli lider HeydərƏliyevin böyük müdrikliklə dediyi kimi, «Azərbaycan Demokratik Respublikası ilk dəfə milli azadlıq,müstəqillik toxumlarını bütün Azərbaycana səpdi. Bu toxumlar uzun müddətdən sonra cücərdi, boy atdı vənəhayət, 1991-ci ildə Azərbaycan yenidən öz dövlət müstəqilliyini əldə etdi». Lakin AzərbaycanRespublikasının müstəqillik əldə etməsindən xeyli əvvəl, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1920-ci il mayın 3-də azadlıqsevər xalqımızın qəlbinə endirilmiş müqəddəs istiqlal rəmzi – üçrəngli milli, dövlət bayrağımız 70 ilsonra 1990-cı il noyabrın 17-də qədim Azərbaycan diyarı Naxçıvanda XX əsrin böyük siyasətçisi və dövlətxadimi Heydər Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə Naxçıvan Muxtar respublikasının dövlət bayrağı kimi qəbuledilərək yüksəklərə qaldırıldı. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin vəsatəti və tələbi ilə 1991-ci ilfevralın 5-də Azərbaycan Respublikası Ali Soveti «Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqındaAzərbaycan Respublikasının Qanunu»nu qəbul etdi. Bu Konstitusiya Qanunu ilə üçrəngli milli bayrağımızAzərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı kimi təsdiq edildi və bu müqəddəs istiqlal rəmzimiz bütünAzərbaycan üzərində dalğalanmağa başladı... Az müddətdən sonra «Azərbaycan Respublikasının Dövlətmüstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı» (18 oktyabr 1991-ci il) ilə Azərbaycan Respublikası özünün dövlətmüstəqilliyini elan etdi. İlk olaraq Türkiyə Cümhuriyyəti ölkəmizin müstəqilliyini tanıdı. Böyük öndər QaziMustafa Kamal Atatürkün vaxtilə söylədiyi «Azərbaycan bayrağının Türkiyə bayrağı yanında Türkiyəsəmasında dalğalanmasını görmək bütün millətimiz üçün böyük bir bayramdır» sözləri artıq həqiqətə çevrildi...İndi təkcə Türkiyənin deyil, dünyanın bir çox dövlətlərinin səmasında ölkəmizin səfirlikləri üzərindəAzərbaycan bayrağı – müstəqilliyimizin müqəddəs rəmzi dalğalanır... Bu da sevindirici haldır ki, AzərbaycanRespublikası 1992-ci il martın 2-də Birləşmiş Millətlər Təşkilatının üzvlüyünə qəbul edildi və həmin təşkilatınNyu-Yorkdakı iqamətgahının qarşısında dünyanın 180- dən artıq müstəqil dövlətinin bayraqları ilə bir sıradaAzərbaycan Bayrağı da dalğalanmaqdadır. Azərbaycan Respublikası bu gün üçrəngli milli, dövlət bayrağımızaltında müstəqillik yolları ilə inamla irəliləyir. Bayraqların tarixi -Xanlıqlar dövrüMilli Elmlər Akademiyası Azərbaycan Tarixi Muzeyində Azərbaycan xanlıqlarının bayraqlarındanibarət çox unikal kolleksiya saxlanılır. 1924-cü ildə Tiflisdə yerləşən Qafqaz Hərbi Tarix Muzeyindən təhvilalınmış bu kolleksiyaya Gəncə, Bakı, Şəki və İrəvan xanlıqlarının bayraqları və eləcə də mənsubluğu CənubiAzərbaycan xanlıqlarına ehtimal olunan daha iki bayraq daxildir. Bu bayraqlar XVI-XVIII əsrlərə aid ediləngözəl şərq parçalarından tikilmiş, müxtəlif ornament və yazılarla bəzədilmişdir; üçkünc, dördkünc, beşkünc vədüzbucaqlı formalardadır. Üstlərindəki ornamentlər qurama yaxud tikmə üsulu ilə salınmış, təbii boyalarlaçəkilmişdir. Bayraqlara müxtəlif rəngli ipək, eləcə də qızılı və gümüşü saplardan zər saçaqlar salınmışdır.Bayraq ağacları silindrik formada yüngül ağac gövdələrindən düzəldilmiş, boyanmış, onların başlarına fiqurlumetal ucluqlar taxılmış, qızılı, gümüşü və başqa rəngli ipək saplardan toxunmuş qotazlar bağlanmışdır.70

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Üçrəngli bayrağın simvollarıAzərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı bərabər enli üç üfüqi zolaqdan ibarətdir. Yuxarı zolaq göy,orta zolaq qırmızı, aşağı zolaq yaşıl rəngdədir. Qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngliaypara ilə səkkizguşəli ulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir.Göy rəng – Azərbaycan xalqının türk mənşəli olmasını, türkçülük ideyası ilə bağlıdır. Türklərin göyrəngə üstünlük verməsi ilə bağlı müxtəlif izahlar da mövcuddur. Orta əsrlərdə islam dinində olan türkdillixalqların yaşadığı ərazilərdə saysız-hesabsız qədim abidələr də tikilib və bu abidələrin əksəriyyəti göy rəngdəolub. Bu baxımdan göy rəng həm də simvolik məna daşıyır. Göy rəng həm də XIII əsrdə Elxanilər dövrününəzəmətini, onların zəfər yürüşlərini əks etdirir.Qırmızı rəng - müasir cəmiyyət qurmaq, demokratiyanı inkişaf etdirmək, bir sözlə müasirləşməni,inkişafı istəyini ifadə edir. Məlum olduğu kimi XVIII əsrin sonlarında Fransa Burjua inqilabından sonrakapitalizmin inkişafı ilə bağlı Avropa ölkələrində böyük irəliləyişlər baş verib. Həmin dövrdə proletariatınkapitalizm quruluşuna qarşı mübarizəsi olub. Bu illərdə qırmızı rəng Avropanın simvoluna çevrilirdi. ƏlibəyHüseynzadə yazırdı: "Avropalaşalım, firəngləşəlim deyirsiniz. Lakin ey qare (ey oxucu), müraciətdən müraciətəfərq vardır. Biz avropalıların ədəbiyyatına, sənayelərinə, ümum və maariflərinə, kəşfiyyat və ixtiralarınamüraciət etmək istəyiriz, özlərinə degil! Biz istəriz ki, islam ölkəsinə onların beyinləri, dimaqları girsin!"Qırmızı rəngin üzərində ortada aypara və səkkizguşəli ulduzun təsviri verilib.Yaşıl rəng – islam sivilizasiyasına, islam dininə mənsubluğu ifadə edir. Böyük mütəfəkkir Əli bəyHüseynzadə "Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar" əsərində yaşıl rəngin geniş izahını verib. Bayrağımızınüzərindəki ay-ulduzun mənası nədir? Tarixçilərin bildirdiklərinə görə, Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən üçrənglibayraq dövlət bayrağı kimi qəbul olunanda orada rənglərin nəyi ehtiva etdiyi göstərilsə də, aypara vəsəkkizguşəli ulduzun mənaları açıqlanmayıb. Bayrağın üzərindəki aypara və səkkizguşəli ulduzun mənalarıbarədə müxtəlif fikirlər var. Hətta alim və tədqiqatçıların da bu məsələdə fikirləri üst-üstə düşmür. Aypara birvaxtlar Bizans imperiyasının paytaxtı Konstantinopolun gerbi olub. Türklər 1453-cü ildə həmin şəhəri aldıqdansonra həmin gerb Osmanlı imperiyası tərəfindən islam dininin bir rəmzi kimi qəbul edilib və həmin dində olanbaşqa xalqlara da keçib. Tarixçi alim Cəbi Bəhramovın sözlərinə görə, bayrağın üzərindəki aypara türkxalqlarının simvoludur. Səkkizguşəli ulduzun mənasına gəlincə bu, “Azərbaycan” sözünün əski əlifbada yazılışıilə bağlıdır. Belə ki, əski əlifbada “Azərbaycan” sözü səkkiz hərflə yazılır. Tarixçi alim Cəmil Həsənli bildiribki, ay-ulduz türk simvolları hesab olunur. Qədim türk mifologiyasına görə, ulduzların sayı həmin xalqlarıntaleyində rol oynayır. Ulduzlar səkkiz guşə kimi düzüləndə, həmin xalqın taleyində xoşbəxt hadisə baş verib”.Səkkizguşəli ulduzun mənasını AMEA-nın dissertantı Akif Məmmədli belə açıqlayıb: “Rəsulzadə dövlətinprinsiplərini müəyyənləşdirərkən 8 prinsipə əsaslanıb: bunlar türkçülük, islamçılıq, çağdaşlıq, dövlətçilik,demokratiklik, bərabərlik, azərbaycançılıq və mədəniyyətlilikdir”. Müxtəlif guşəli ulduzların təsvirlərinin izləridünya sivilizasiyasının ən qədim məskəni hesab olunan Mesopotomiya ilə əlaqədardır. Azərbaycan bayrağındaulduz Azərbaycan memarlıq üslubunda geniş istifadə olunmuş və səkkiz guşə, səkkiz türk xalqının simvoludur.Dövlət Bayrağı MeydanıDünyanın ən uca bayrağı Bakıda Dövlət Bayrağı Meydanında dalğalanan Azərbaycan bayrağıdır.Dövlət Bayrağı Meydanının təməli 2007-ci il 30 dekabrında Bakının Bayıl qəsəbəsində - Hərbi DənizQüvvələrinin bazası yaxınlığında qoyulub. Dövlət Bayrağı Meydanı açılışı və Dövlət Bayrağının təntənəliqaldırılması 2010-cu ilin sentyabrın 1-də prezident İlham Əliyev tərəfindən həyata keçirilib. Tədbirdə çıxış edənölkə prezidenti bəyan edib ki, noyabrın 9-u Azərbaycanda bundan sonra hər il Azərbaycan Dövlət Bayrağı Günükimi qeyd olunacaq. İlham Əliyev Dövlət Bayrağı Meydanının əhəmiyyətindən danışaraq bildirib ki, dünyanınən hündür bayraq dirəyi bu gün paytaxtın bütün nöqtələrindən görünür və gələcəkdə meydanın ətrafında genişabadlıq-quruculuq işləri aparılacaq. Məhz sentyabrın 1-də Bakıda Dövlət Bayrağı Meydanının açılması, ölkəbaşçısı İlham Əliyev tərəfindən bayrağımıza və milli-mənəvi dəyərlərimizə verilən qiymətin, göstərilən diqqətvə qayğının bariz nümunəsidir. Bir neçə gün öncə açılan Dövlət Bayrağı Meydanı ölkə müstəqilliyininəbədiliyini, xalqımızın xoşbəxt, firəvan sabahının simvolu kimi bir daha təsdiqlədi. Dünyanın ən böyük bayrağıadını alaraq, “Ginnesin rekordlar” kitabına düşən üçrəngli Azərbaycan bayrağı 162 metrlik dirəyə sahibdir.Uzunluğu 70, eni 35 metr olmaqla, 2,5 kvadratmetr ərazini əhatə edən bayrağın çəkisi 350 kiloqramdır. Belə birlayihənin gerçəkləşməsi və nəhəng bayrağın Azərbaycana məxsus olması ölkədə və hüdudlarımızdan kənarda71

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────yaşayan hər bir azərbaycanlının sevincinə səbəb oldu, bayramına çevrildi. Artıq bütün dünya bu bayraqdan vəbu nəhəng, əzəmətli bayrağın sahibi – odlar yurdu Azərbaycandan danışır. Dövlət Bayrağı Meydanının açılışıilə bağlı dünyanın ən nüfuzlu telekanalları göstərir, tanınmış qəzet və jurnalları yazıb, dərc edir. Prezidentinaçılış zamanı nitqində, belə bayrağın yaxınlarda Dağlıq Qarabağda da sancılması kimi ifadənin yer almasıişğalçı ölkəyə bir növ xəbərdarlıqdır.Azər NURİYEVMaterial KİVDF-nin dəstəklədiyi layihə çərçivəsində hazırlanıb“Kaspi”.-2010.-9 noyabr.-N.199.-S.8.72

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bayraqları bayraq edən üstündəki qandır"Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa ediləndən sonra milli dövlət bayrağımız Dağlıq Qarabağda,Xankəndidə, Şuşada dalğalanacaqdır"İLHAM ƏLİYEV,Azərbaycan Respublikasının PrezidentiBu gün Azərbaycanın üçrəngli dövlət bayrağının qəbul edilməsinin 92-ci ili tamam olur. Azərbaycandövlətinin müstəqilliyini təcəssüm etdirən rəmzlər sırasında milli bayrağımız öndə dayanır. Bayrağımızın adıçəkiləndə, himnimiz ifa olunanda böyük ehtiram əlaməti olaraq hamı ayağa qalxır.Azərbaycanın 1918-ci ildə qəbul olunmuş milli bayrağının dövlət bayrağı kimi bərpası ulu öndərHeydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Belə ki, 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Respublikası AliMəclisinin sədri Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə ilk Azərbaycan bayrağına muxtar respublikanın dövlət bayrağıstatusu verildi və bu bayrağın Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı kimi qəbul olunması üçün ölkəparlamentinə müraciət olundu. Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti bu təşəbbüsü dəstəkləyərək "Dövlətbayrağı haqqında" qanun qəbul etdi. Dövlət bayrağına dərin ehtiram insanlarda Vətən, torpaq uğrundacanlarından belə keçmək kimi müqəddəs hisslər doğurur. Məhz bu hissləri əsas tutan Azərbaycan Prezidentiİlham Əliyev 2007-ci il noyabrın 17-də Bakıda Dövlət Bayrağı meydanının yaradılması, 2009-cu il noyabrın 17-də isə Dövlət Bayrağı Gününün təsis edilməsi barədə sərəncamlar imzalamışdır. İkinci sərəncama uyğun olaraq,hər II noyabrın 9-nun Azərbaycanın Dövlət Bayrağı Günü kimi təntənəli şəkildə qeyd edilməsi qəraraalınmışdır.2007-ci il dekabrın 30-da paytaxtın Bayıl qəsəbəsində dənizdən bir qədər aralıdakı təpəlikdə Prezidentİlham Əliyevin iştirakı ilə Dövlət Bayrağı Meydanının təməli qoyuldu. Ərazisi 60 hektar olan meydanın tikintisiAzərbaycanın "Azenko" və ABŞ-ın "Trident Support" şirkətlərinin birgə fəaliyyəti ilə başa çatdırıldı. Dirəyininhündürlüyü 162 metr olan bu möhtəşəm bayraq dünyada ən hündür bayraq olmaqla Azərbaycanın inkişafını,ucalığa çatmasını özündə təcəssüm etdirir. Bu fikri önə çəkən Prezident İlham Əliyev sentyabrın 1-də DövlətBayrağı Meydanının açılış mərasimindəki nitqində qeyd etdi ki, belə bir abidənin yaradılması Azərbaycanıniqtisadi qüdrətinin, xalqımızın öz dövlətinə, dövlət rəmzlərinə, xüsusilə bayrağına ehtiramının ifadəsidir.Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev deyir ki, bayrağımız canımız, ürəyimiz, dövlət müstəqilliyimizinən bariz rəmzidir. Biz 20 ilə yaxındır ki, müstəqil dövlət kimi yaşayırıq. Bu illərdə ağır sınaqlardan çıxmışıq,daxili və xarici bədxahlarımızın Azərbaycan dövlətçiliyinə qəsdlərinin qarşısını almışıq. Bu gün Azərbaycansabitlik, təhlükəsizlik, inkişaf məkanı kimi dünyada böyük nüfuz qazanıb. Xalqımız öz taleyinin, millisərvətlərinin sahibidir. Bu, böyük xoşbəxtlikdir. Bizdən əvvəlki nəsillər Azərbaycanın müstəqilliyini arzuetsələr də öz istəklərinə çata bilməyiblər. Dövlət başçısı qeyd edir ki, əsl müstəqillik şəraitində yaşamaqölkəmizin indiki nəsillərinə qismət olub. "Bu gün Azərbaycan cəmiyyətində milli həmrəylik, vətənpərvərlikruhu hökm sürür."Ölkə Prezidentinin Dövlət Bayrağı Meydanının açılışında söylədiyi nitq Azərbaycanın son illərdəkiuğurlu inkişafını özündə əks etdirir. Belə bir nadir bayraq meydanının yaradılmasını sözün tam mənasında,bizim milli qürurumuz, Azərbaycanın hərtərəfli tərəqqisinin sübutu, təsdiqi kimi dəyərləndirən Prezident İlhamƏliyev vurğuladı ki, Dövlət Bayrağı Meydanı ölkəmizin mədəniyyət və siyasi mərkəzinə çevriləcək, bura başçəkən hər kəs Azərbaycanın nəyə qadir olduğunu dərk edəcəkdir.Bu gün Azərbaycanın hər yerində dövlət bayraqları dalğalanır deyən ölkə rəhbəri qeyd edir ki, ərazibütövlüyümüz bərpa edildikdən sonra dövlət bayrağımız Dağlıq Qarabağda, Xankəndidə, Şuşadadalğalanacaqdır. "O günü biz hər an öz işimizlə yaxınlaşdırırıq."Xalqımızı Dövlət Bayrağı Günü münasibətilə təbrik edib diqqətinizə mühüm bir məqamı da çatdırmağızəruri hesab edirik. Söhbət işğalçı Ermənistan ordusuna böyük itkilər verərək qəhrəmanlıqla həlak olmuşMübariz İbrahimovun və Fərid Əhmədovun son mənzilə yola salınarkən cənazələri üzərinə Azərbaycan bayrağısalınmasından gedir. Dillər əzbəri olan bir şeirdə deyildiyi kimi:Bayraqları bayraq edən üstündəki qandır,Torpaq uğrunda ölən varsa Vətəndir!Milli bayraq və şəhid ruhu bir-birini tamamlayır, hər bir soydaşımızın, ilk növbədə isə Azərbaycanəsgərinin Vətən, Bayraq uğrunda ölümə belə getməyə hazır olduğunu təsdiq edir. Ermənilər bunu unutmasınlar.73

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Əziz həmvətənlər! Sizi Dövlət Bayrağı günü münasibətilə bir daha təbrik edirik! Azərbaycan öz bayrağıilə daim daha uca zirvələrə çatsın!Telman Qafar,“İki sahil”.-2010.-9 noyabr.-N.210.-S.5.74

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Üçrəngli bayrağımızın keçdiyi yolAzərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 28 may 1918-ci ildən 27 aprel 1920-ci ilə qədər yaşamış, Şərqdə ilk dəfəmüstəqil dövlət kimi fəaliyyət göstərmiş məmləkətimizin ömrü o zaman cəmi 23 ay oldu. Həmin dövrdə qədimdövlətçiliyimizin əsası yenidən quruldu. Dövlət atributları yarandı, azad, müstəqil bir dövlət kimi az müddətdəxeyli iş görüldü. Lakin toplutüfəngli, "sovet", "sosializm" deyilən bir quruluş yarandı. Zəkalı insanlarımızpərən-pərən salınıb, dünyanın bir çox ölkələrinə dağıldılar... Xüsusilə də dili, dini, canı, qanı türkçülükləyoğrulmuş, islamçılıq ideyalarını özündə yaşatmış, "türkün—türkdən başqa köməyi yoxdur"—fikri ilə müstəqil,azad ölkəsini quran soydaşlarımız Türkiyəyə daha çox üz tutdular... Beləliklə, milli, müstəqilcümhuriyyətimizin simvollarından biri olan üçrəngli bayrağımız da müvəqqəti olaraq endirildi. "Dünya fırlanıraxı"—deyən xalqımızın sevimli şairi B. Vahabzadə, "Köksümdə tufanlar, gəldim irəli"—deyən gülləyə tuşedilən Əhməd Cavad, Almaz Ildırım, Mirzə Bala, Əhməd Ağa oğlu, C. Hacıbəyli, M. Rəsulzadə, Ə.Topçubaşov, F. X. Xoyski, Ü. Hacıbəyli, Ə. B. Hüseynzadə və onlarca başqaları üçrəngli bayrağın həsrəti iləyaşadı və niskillə dünyasını dəyişdi.Birdən nağıllarda deyilən kimi XX yüzilliyin sonunda üçrəngli bayrağımız bərpa olundu, ünlü şairimiz Ə.Cavadın sözlərinə dünya şöhrətli bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyovun milli musiqisi ilə ərsəyə gəlmiş himnbərqərar oldu. Bütün bunlara gərgin əmək sərf edən "Fəxr edirəm ki, mən azərbaycanlıyam!"—deyən ulu öndərHeydər Əliyevin dəstəyi ilə tarixi anlarımız özümüzə qaytarıldı. Xalqın hərəkatına arxalanan mərhumprezidentimiz Azərbaycanımızın qədim bölgələrindən olan Naxçıvanda Azərbaycan Sovet SosialistRespublikasının bayrağını endirərək onun yerinə üçrəngli bayrağımızı qaldırdı. Bu əsl cəsarət idi!Bu gün isə sələflər və xələflər prinsipi, ənənələri davam edir. Azərbaycanın mühüm dövlət atributu olanüçrəngli bayrağımız ölkə Prezidenti cənab ilham Əliyevin təşəbbüsü ilə xalqımızın mərdlik, cəsarət və mətinliksimvolu kimi əzəmətli "Bayraq meydanı"nda daha qürurla dalğalanır.Şair Əhməd Cavadın dediyi kimi üçrəngli bayrağın meydanı "Quzğun" (Xəzərin köhnə adı—M.T.) dənizdəndə görünəcək. Xəzərin dalğalarının yaxınlığında dalğalanaraq, nəhəng bir meydana çevriləcəkdir. Bu sətirləriyazarkən "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Bayrağının keçdiyi yolu barədə vaxtilə Vətəndən uzaqdüşmüş jurnalist politoloq Məcid Musazadənin bir məktubunu oxucularaçatdırmağı özümə borc bildim. Bu da tarixin bir yarpağı, üçrəngli bayrağın keçdiyi yola işıq salınmasıdır.Xaricdə yaşamış mühacirlərimiz—soydaşlarımızdan biri olan Məcid Musazadə 1914-cü ildə Bakıda anadanolmuş, Bakı İqtisad Texnikumunu bitirmiş, üç il mühasib vəzifəsində çalışmış, 1936-cı ildə, indiki Bakı DövlətUniversitetinin tarix fakültəsinə qəbul olunmuşdur. 1941-ci ildə təhsilini başa vurana qədər, indiki Nizami adınaDövlət Ədəbiyyat muzeyində işləmişdir (1939-1941).İkinci Dünya müharibəsi başlananda əsgəri xidmətə çağırılır. Müharibədən sonra xaricdə qalır. Berlində nəşrolunan "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru kimi çalışır. Azadlıq radiosunda şöbə müdiri kimi də fəaliyyətgöstərir. Mühacirət həyatını yaşayan M. Musazadə yüzlərcə elmi-publisistik yazılarını Azərbaycanın tarixinə,ədəbiyyatına həsr etmişdir. Vətən həsrəti ilə yaşayan Məcid Musazadənin arzusu indi həyata keçmişdir. 1990-cıildə dünyasını dəyişən M .Musazadənin oxuculara təqdim etdiyimiz məktubu üçrəngli bayrağımızın keçdiyihəyat yolunu öyrənmək üçün tarixi bir sənəddir. M. Musazadənin ilk məktubunu olduğu kimi təqdim edirik.M. Musazadənin üçrəngli bayrağımız haqqında məktubunun surəti 648 saylı şəxsi fondda mühafizə olunur.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Bayrağı(28.05.1918—27.04.1920)Türküstan elləri öpüb alnını,Söyləyir dərdini sənə, bayrağım.Üç rəngin əksini "Quzğun Dəniz"dən,Ərməğan yolla sən yara, bayrağım.Gedirkən Turana çıxdın qarşıma,Kölgən dövlət quşu, qondu başına.İzin ver, gözümdən coşan yaşıma,Maarif TEYMUR.75

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dinlətsin dərdini aha, bayrağım.Qanı Xan soyundan aldığın rəngi,Qucamış ilhamla müsəlman bəyi.İlhamın övladı, dinin dirəyi,Gətirdin könlümə səfa, bayrağım.Köksümdə tufanlar, gəldim iləri,Öpüm kölgən düşən mübarək yeri.Allahın yıldızı, o gözəl pəri,Sığınmış qoynunda Aya, bayrağım!Əhməd CAVAD.Hörmətli həmyerlilərim!Azərbaycan Xalq Cəbhəsinə hədiyyə göndərdiyim bu üçrəngli Milli Bayrağımızın qısa hekayəsini sizlərəbildirməyi də məqsədə müvafiq sayıram. 33 il bundan əvvəl-1956-cı ilin 23 oktyabrında macar xalqı Kremlrəhbərliyinin təzyiqinə qarşı ayağa qalxdığı zaman Nyu-Yorkda yaşayır, Sovet özbaşınalığından cana doyandigər xalqların mühacir qrupları ilə əlaqə saxlayırdım. Təxminimə görə, noyabrın başlarında Macarıstandakıxalq üsyanının Sovet tankları və süngüləri zoruna boğulmasına etiraz əlaməti olaraq şəhərin məşhur Roosseveltotelində kütləvi yığıncaq keçiriləcəyi xəbərini aldım. Təbii ki, bu toplantıda Azərbaycanın yerini boş qoymaqolmazdı. Dərhal bütün ölkələrin bayrağını satan bir dükana getdim. Fəqət o zaman Amerika BirləşmişŞtatlarında Azərbaycan adında bir məmləkətin mövcud olduğunu çox az adam bilirdi. Bu səbəbdən dükandahazır Azərbaycan bayrağı yox idi. Zənnimə görə indi də belə hazır bir Azərbaycan bayrağı satışda yoxdur.Sifariş vermək lazım idi. Fəqət vaxt da çox dar idi. Dükan sahibinə dərdimi anlatdım, məsələni qavradıqdansonra onu iki günə hazırlayacağına söz verdi. Üçüncü gün bayrağı alıb oradan da toplantı yerinə getdim.Yığıncaqda məndən başqa 10-12 Azərbaycandan olan mühacir də var idi. Beləliklə, toplantının rəyasətheyətində müxtəlif xalqların milli bayraqları ilə yanaşı bizim milli bayrağımız da asılmışdı. Milli bayraqlarsəhnədə nümayiş etdirildi və sürəkli alqışlarla qarşılandı.O vaxtdan bəri bu bayraq Azərbaycanla əlaqədar müxtəlif toplantı və iclaslarda—Azərbaycanın istiqlalbayramlarında, Sovet rəhbərliklərinin milli siyasətinə etiraz yığıncaqlarında iftixarla dalğalanmış, xalqımızı vəonun iradəsini tərənnüm etmişdir. Milli bayrağımızın Azərbaycan xalq hərəkatına uğurlar gətirməsini, onunmüstəqilliyə, azadlığa, təyini müqəddəratına gedən yolu işıqlandırmasını təqdir edir, onun bu yolda inadlamübarizə edən cəfakeş iddiaçılarına səmimi-qəlbdən müvəffəqiyyət diləyirəm.Salam və hörmətləMəcid L. MUSAZADƏ.Daland Str. 4/b 8000 Münhen 81.“Respublika”.-2010.-11 noyabr.-N 247.-S.6.76

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dünyanın ən uca Bayrağı AzərbaycandadırHər bir xalqın özünəməxsusluğunu şərtləndirən amillər onun dövlətçilik ənənələri ilə yanaşı, həmdə zəngin milli-mənəvi irsi, qlobal planda maddi və mənəvi mədəniyyət nümunələri əsasındamüəyyənləşir. Tarixən formalaşmış ənənələr, mental baxışlardan qaynaqlanan milli-mənəvi dəyərlər hərbir etnosun kimliyinin, kamillik səviyyəsinin təcəssümü olmaqla yanaşı, həm də bəşər sivilizasiyasınadəyərli töhfədir. Milli kimliyi ifadə edən bu dəyərlər, eyni zamanda, hər bir xalqın mənəvi sərvəti,toxunulmaz xəzinəsi, özünütəsdiq faktıdır.Dünyanın qədim xalqlarından olan azərbaycanlılar milli mədəniyyətini, zəngin ənənə və dəyərləriniyaşadaraq yad təzahürlərdən hifz etməklə tarixi etnos kimi mövcudluqlarını daim qoruyublar. Tariximizin əndəyərli eksponatları sırasında yer tutan qədim dövlət rəmzləri və bayraqlar bizə Azərbaycan ərazisində mövcudolmuş dövlətlərin tarixini öyrənməyə, araşdırmağa geniş imkanlar açır. Müasir anlamda isə Bayraq xalqınmüstəqillik, suverenlik, milli azadlıq, istiqlal ideallarını simvolizə edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC)hökumətinin Gəncədəki fəaliyyəti dövründə - 1918-ci il iyunun 24-də üzərində ağ rəngli aypara və səkkizguşəliulduz təsviri olan qırmızı bayraq dövlət bayrağı kimi qəbul olundu. Noyabrın 9-da həmin bayraq üçrəngli -yaşıl, qırmızı və mavi zolaqdan ibarət olan bayraqla əvəz edildi. Həmin il Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətininhimninin qəbul edilməsi ilə də əlamətdar oldu. Azərbaycanın milli valyutası - manatın dövriyyəyə buraxılmasıda AXC hökumətinin qısa müddət ərzində həyata keçirdiyi tarixi hadisə idi.1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdikdən və sovet hakimiyyəti qurulduqdansonra Azərbaycanda bu bayraq aradan götürüldü. Azərbaycanın üçrəngli Bayrağı ikinci dəfə ümummilli liderHeydər Əliyevin sədrliyi ilə keçən Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin iclas zalında qaldırıldı.Azərbaycanın üçrəngli bayrağı 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin qərarı iləbərpa olundu və muxtar respublikanın Dövlət Bayrağı kimi qəbul edildi. Eyni zamanda, Naxçıvan MuxtarRespublikası Ali Soveti Azərbaycan SSR Ali Soveti qarşısında üçrəngli bayrağın Azərbaycanın rəsmi dövlətrəmzi kimi tanınması haqqında vəsatət qaldırdı.1991-ci il fevral ayının 5-də Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Naxçıvan Muxtar Respublikası AliSovetinin vəsatətinə baxmış və üçrəngli bayrağın Azərbaycanın Dövlət Bayrağı kimi qəbul edilməsi haqqındaqərar vermişdir. Azərbaycanın siyasi tarixində parlaq iz qoymuş ümummilli liderin Naxçıvanda əvvəlcə deputat,sonralar isə muxtar respublikanın rəhbəri kimi fəaliyyət göstərməsi bu bölgədən başlanan müstəqillik yolununbütün Azərbaycan boyu genişlənməsinə, nəticədə milli dövlətçiliyin bərpası istiqamətində qəti addımlarınatılmasına gətirib çıxardı. Keçmiş sovetlər birliyinin mövcud olduğu bir dövrdə ulu öndərin cəsarətli addımlarıhesabına Naxçıvan Muxtar Respublikasının adından "Sovet Sosialist" sözləri götürüldü. Milli şüurun dirçəlməsiistiqamətində ən zəruri tədbirlər görüldü. Sovet qoşun hissələri və sərhəd dəstələri onlara məxsus silah-sursatın,texnikanın və əmlakın tamamilə Naxçıvanda saxlanması şərti ilə ilk dəfə olaraq bu torpağı tərk etdilər. NaxçıvanMuxtar Respublikasının Ali Sovetində 20 Yanvar faciəsinə də ilk dəfə siyasi qiymət verildi, həmin günün millimatəm günü kimi qeyd olunması, dünya azərbaycanlılarının birlik və həmrəylik gününün təsis edilməsi, aqrarislahatların həyata keçirilməsi barədə tarixi qərarlar qəbul olundu.Ulu öndər Heydər Əliyev 1993-cü ilin iyununda xalqın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonraölkədə ictimai-siyasi sabitliyi təmin etməklə həm də Azərbaycanın üçrəngli bayrağını uca tutmuşdur.Ümummilli liderin rəhbərliyi altında hazırlanaraq 1995-ci ildə ümumxalq referendumu ilə qəbul edilmişAzərbaycan Konstitusiyasında üçrəngli bayraq dövlət rəmzi kimi təsbit edilmişdir. Əsas Qanunun 23-cümaddəsinin II bəndində göstərilir: "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı bərabər enli üç üfüqi zolaqdanibarətdir. Yuxarı zolaq mavi, orta zolaq qırmızı, aşağı zolaq yaşıl rəngdədir və qırmızı zolağın ortasındabayrağın hər iki üzündə ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəli ulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın eninin uzunluğunanisbəti 1:2-dir".Konstitusiyanın 75-ci maddəsinin birinci bəndində isə qeyd olunur ki, "Hər bir vətəndaş AzərbaycanRespublikasının dövlət rəmzlərinə - bayrağına, gerbinə və himninə hörmət etməlidir". Ulu öndər HeydərƏliyevin 1998-ci il 13 mart tarixli "Azərbaycan Respublikasının dövlət atributlarının təbliği işiningücləndirilməsi haqqında" sərəncamı dövlət atributlarının təbliği baxımından mühüm əhəmiyyət daşımışdır."Azərbaycanın bayrağı sadəcə bayraq deyil. O, bizim dövlətçiliyimizin, müstəqilliyimizin rəmzidir. Gərək hərbir evdə Azərbaycan dövlətinin bayrağı olsun, hər bir ailə Azərbaycan bayrağına itaət etsin. Bu bayraq gərək hərbir ailənin həyatının əziz bir hissəsi olsun" - deyə ulu öndər çıxışlarında dəfələrlə bildirmişdir.77

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ümummilli lider Heydər Əliyev siyasi kursunun layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyev Azərbaycanındaha da qüdrətlənməsi və dünya birliyində tutduğu layiqli yeri möhkəmləndirmək üçün ötən 7 ildə böyük işlərhəyata keçirmişdir. Paytaxtda, eləcə də bölgələrimizdə ən müasir standartlara cavab verən möhtəşəm sosialobyektlər, istehsalat müəssisələri Azərbaycanın qüdrətli dövlət olduğunu bir daha təsdiqləyir. Azərbaycandövlətinin suverenliyinin rəmzi sayılan Dövlət Bayrağımızın Dövlət Bayrağı Meydanında dalğalanması isə hərbir azərbaycanlıda fəxarət hissi oyatdı.Xatırladaq ki, Prezident İlham Əliyev 2007-ci il noyabrın 17-də Bakıda Dövlət Bayrağı Meydanınınyaradılması barədə, 2009-cu ilin noyabrında Dövlət Bayrağı Gününün təsis edilməsi haqqında sərəncamlarimzalamışdır. Hər il noyabrın 9-u respublikamızda Dövlət Bayrağı Günü kimi qeyd olunacaqdır.Bakının Bayıl qəsəbəsində - Hərbi Dəniz Qüvvələrinin bazasının yaxınlığında Dövlət Bayrağı Meydanıyaradılmışdır. İnşa olunmuş dayağın hündürlüyü 162, bünövrəsinin diametri 3,2, bünövrənin üst hissəsinindiametri 1,09 metrdir. Qurğunun ümumi çəkisi 220 tondur. Bayrağın eni 35 metr, uzunluğu 70 metr, ümumisahəsi 2450 kvadratmetr, çəkisi isə 350 kiloqramdır. Ginnes Dünya Rekordları Təşkilatı 2010-cu il mayın 29-daAzərbaycan Dövlət Bayrağı dirəyinin dünyada ən hündür bayraq dirəyi olduğunu təsdiq etmişdir.Meydanda qurulmuş Azərbaycan Respublikasının gerbi, dövlət himninin mətni və ölkəmizin xəritəsi qızılsuyuna salınmış bürüncdən hazırlanmışdır. Bu dövlət rəmzləri Bayraq Meydanının möhtəşəmliyini daha daartırmış, onun görünüşünə əlavə çalarlar qatmışdır. Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə meydanda DövlətBayrağı Muzeyi də yaradılmışdır.Azərbaycanın üçrəngli Dövlət Bayrağı bu gün ayrı-ayrı dövlət qurumlarının, diplomatiknümayəndəliklərinin binaları üzərində ucaldılır, mühüm beynəlxalq tədbirlərdə, mötəbər mərasimlər vəməclislərlə yanaşı, ictimai-siyasi toplantılarda, kütləvi, mədəni yığıncaqlarda, idman yarışlarında qaldırılaraqmilli birliyi təcəssüm etdirir. İdmançılarımızın beynəlxalq yarışlarda hər qələbəsi zamanı ucaldılan bayraqazərbaycanlıların qəlbində böyük sevinc, iftixar hissləri doğurur, dövlətə, xalqa mənsubluq hissini gücləndirir.Azərbaycanın Dövlət Bayrağının Bakı şəhərinin ən möhtəşəm guşəsində - analoqu olmayan hündürlükdədalğalanması da xalqda milli özünüdərk və müstəqillik ideallarını, həmrəylik duyğularını gücləndirir. DövlətBayrağı Meydanı dövlətçiliyimizin keçdiyi şərəfli tarixi, onun hansı təməl prinsiplərinə, ideoloji sütunlarasöykəndiyini nümayiş etdirməklə yanaşı, xalqın müstəqil dövlətini qorumaq, inkişaf etdirmək, yaşatmaq əzminimöhkəmləndirir.E. HACIALIYEV.“Azərbaycan”.-2010.-11 noyabr.-N 249.-S.4.78

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Uç rəngli bayrağınla məsud yaşa...Buraxınız seyr edəlim,düşünəyim, axtarayım,Bu sevimli üç boyalı,üç mənalı Bayrağı.Mələklərin qanadımıüzərinə kölgə salan,Nə imiş bu, aman Allah –Od yurdunun Bayrağı!(Cəfər Cabbarlı)Başımızın üstündə dalğalanan üçrəngli Azərbaycan bayrağı çox sınaqlardan keçib. XX əsrin sonlarındayenidən müstəqilliyini qazanan və onu qoruyub möhkəmləndirmək yolunda çarpışan bir dövlət və xalq üçünbayrağa müqəddəs münasibət olmalıdır. Elə isə gəlin görək, bu gün cəmiyyətimizdə bayrağımıza olanmünasibət yetərincədirmi? Bu barədə bir qədər sonra bəhs edəcəyik. indilikdəsə bayrağımızın bugünəcənkeçdiyi yola qısa da olsa nəzər salaq.Azərbaycanın ilk Dövlət bayrağı 1918-ci il noyabrın 9-da Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti(AXC) parlamentinin qərarı ilə qəbul edilib. Üçrəngli bayraq ideyasını Azərbaycan istiqlalının ideoloqlarındanolan Əli bəy Hüseynzadə gündəmə gətirib. AXC hökuməti Gəncədə fəaliyyət göstərdiyi zaman istifadə olunanbayraq o zamankı Osmanlı bayrağına oxşar qırmızı rəngdə olub.Demokratik Cümhuriyyətin süqutundan və Sovet Hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycanın bayrağıdəfələrlə dəyişdirilib. Belə ki, Azərbaycan SSR-in 1920-21-ci illərdəki bayrağı qırmızı rəngli, yuxarı solküncündə ay və beşguşəli ulduzdan ibarət olub. 1921-22-ci illərdə ay və beşguşəli ulduz bayraqdanyığışdırılaraq, onun yerində yaşıl fonda kirill əlifbası ilə "ASSR" sözləri yazılıb. Növbəti iki il - 1922-23-cü illərərzində də eyni bayraq olub, sadəcə "ASSR"-in yazıldığı yaşıl fon yığışdırılmaq şərtilə. Azərbaycan bayrağınınnövbəti dəfə dəyişdirilməsi 1937-39-cu illərə təsadüf edir. Bu dəfə sol küncdə olan "ASSR" sözləri latınqrafikalı əlifbayla "AzSSR" sözləri və oraq-çəkiclə əvəz olunur. Çox çəkmir ki, latın qrafikası ilə yazılmış"AzSSR" sözünün yerini kirill əlifbasıyla yazılmış "AzSSR" sözləri tutur. Bu bayrağın ömrü 1939-cu ildən52-ci ilədək sürür. Növbəti, bu dəfə sonuncu bayraq dəyişdirilməsi 1952-ci ildə baş verir. Belə ki, həmin ildəyişdirilən oraq-çəkicli qırmızı rəngli parçadan, aşağı hissəsində göy zolaq olan Azərbaycan bayrağı 1991-ciilədək qüvvədə olur.Üçrəngli bayrağımız ikinci dəfə 1990-cı il noyabrın 17-də, o zaman Naxçıvan Muxtar Respublikası AliMəclisinin sədri Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə MR-nın Dövlət bayrağı kimi qəbul edildi. Eyni zamanda,Naxçıvan MR Ali Məclisi Azərbaycan SSR Ali Soveti qarşısında bu bayrağın Azərbaycan Respublikasınınrəsmi dövlət rəmzi kimi tanıması haqqında vəsatət qaldırdı. Və 1991-ci il fevralın 5-də AzərbaycanRespublikası Ali Soveti bu bayrağın Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı kimi qəbul edilməsi haqqındaqərar qəbul etdi.2007-ci il noyabrın 17-də prezident İlham Əliyevin imzaladığı sərəncama əsasən, paytaxt Bakıda Dövlətbayrağı meydanının yaradılması qərara alındı və həmin ilin dekabrında tikintisinə başlanılan Bayraq Meydanıbu il sentyabrın 1-də istifadəyə verildi. Bu gün qürurla deyə bilərik ki, hündürlüyünə görə, dünyanın ən ucabayrağı da məhz Azərbaycandadır.2009-cu ilin noyabrında isə Azərbaycan prezidentinin sərəncamı ilə 9 noyabr Bayraq günü kimi elanolunub.***Üçrəngli bayraqla bağlı sovet illərində də müəyyən faktlara rast gəlinir. 1956-cı ildə yaşadığı siyasiquruluşa nifrətini açıq şəkildə bildirən Cahid Hilaloğlu adlı vətəndaş üçrəngli bayrağı Qız qalasının üzərinəqaldırdığına görə 4 il azadlıqdan məhrum edilir. Ona bu işdə yardım edən Çingiz Abdullayevsə ruhi xəstəliklərdispanserinə salınır.1952-ci il mayın 28-də isə mühacirətdə olan azərbaycanlıların Almaniyada keçirdiyi RespublikaGünündə Məmməd Əmin Rəsulzadə üçrəngli bayrağı başı üzərinə qaldırıb onu Azərbaycana aparmaq üçünkimə etibar etməli olduğunu soruşur. Zaldakılardan Gülmirzə Bağırov bu əmanəti götürür və 70-ci illərdə həyat79

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────yoldaşının bədəninə sarıyıb Vətənə gətirir. 90-cı ilin 20 Yanvarında bu bayraq onun Maştağadakı evinindamından asılıb.Dövlət bayrağımız bərabər enli üç üfüqi zolaqdan ibarətdir. Yuxarı zolaq mavi, orta zolaq qırmızı, aşağızolaq yaşıl rəngdədir və qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəliulduz təsvir edilib. Rəmzlərin mənasına gəlincə, göy rəng - türklük, qırmızı rəng - müasirlik və demokratiya,yaşıl rəng - islam mənasını verir. Bəs bayrağımızın üzərindəki ay-ulduzun mənası nədir? Tarixçilər bildirirlər ki,Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən üçrəngli bayraq dövlət bayrağı kimi qəbul olunanda orada rənglərin nəyi ehtivaetdiyi göstərilsə də, aypara və səkkizguşəli ulduzun mənaları açıqlanmayıb. Bayrağın üzərindəki aypara vəsəkkizguşəli ulduzun mənaları barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur və hətta bu məsələdə alimlərin,tədqiqatçıların fikirləri toqquşur. Belə ki, aypara bir vaxtlar Bizans imperiyasının paytaxtı Konstantinopolungerbi olub. Türklər 1453-cü ildə həmin şəhəri aldıqdan sonra həmin gerb Osmanlı imperiyası tərəfindən islamdininin bir rəmzi kimi qəbul edilib və həmin dindən olan başqa xalqlara da keçib. Tarixçi Cəbi Bəhramov hesabedir ki, bayrağın üzərindəki aypara türk xalqlarının simvoludur. Səkkizguşəli ulduzun mənasına gəlincə, onunsözlərinə görə, bu, "Azərbaycan" sözünün əski əlifbada yazılışı ilə bağlıdır. "Belə ki, əski əlifbada "Azərbaycan"sözü səkkiz hərflə yazılır".Tarixçi alim Cəmil Həsənli də ay-ulduzu türk simvolları hesab edir. Dediyinə görə, qədim türkmifologiyasında ulduzların sayı həmin xalqların taleyində rol oynayıb. Mifologiyaya görə, ulduzlar səkkiz guşəkimi düzüləndə, həmin xalqın taleyində xoşbəxt hadisə baş verib.Tarixçi Akif Məmmədlinin sözlərinə görə, M.Ə. Rəsulzadə dövlətin prinsiplərini müəyyənləşdirərkən 8prinsipə əsaslanıb: bunlar türkçülük, islamçılıq, çağdaşlıq, dövlətçilik, demokratiklik, bərabərlik,azərbaycançılıq və mədəniyyətlilikdir.Müxtəlif guşəli ulduzların təsvirlərinin izləri dünya sivilizasiyasının ən qədim məskəni hesab olunanMesopotomiya ilə əlaqədardır. Azərbaycan bayrağında ulduz Azərbaycan memarlıq üslubunda geniş istifadəolunmuş və səkkiz guşə, səkkiz türk xalqının simvoludur.Amma təəssüflə bildirməliyik ki, bizdə bayrağa olan sevgi hələ tam kütləviləşməyib. Bəs bunun üçünnə etməliyik? Professor Cəmil Həsənli hesab edir ki, bayrağa sayğı hər bir evdən başlamalıdır. "Bayrağa sevgi,ona sayğı göstərmək hər bir vətəndaşımızın borcudur. Bayraq bizim ürəyimizdə, qəlbimizdə olmalıdır. Bayraqevlərimizin yaraşığına çevrilməlidir", - deyən C. Həsənliyə görə, övladlarımıza uşaq yaşlarından bayrağasevgini aşılamalıyıq.M. Rahim adına 7 saylı orta məktəbin dəhlizlərində dövlətimizin atributları olan bayraq və gerbimizinşəkilləri, otaqlarda isə şəkillərlə yanaşı kiçik stolüstü, eləcə də böyük bayraqlar yerləşdirilib. Məktəbin təlimtərbiyəişləri üzrə direktor müavini Nuridə Abdullayeva deyir ki, bütün otaqlarda bayraqlar var və şagirdlərəbayrağa olan sevgini aşılamaq üçün əllərindən gələni edirlər: "Mülki müdafiə və bayraq günündə uşaqlarıbayrağın ətrafında toplayırıq. Onlara bayrağımız və dövlətin digər atributları haqqında məlumat veririk. Artıqbütün şagirdlərimizdə bayrağa olan dəyəri sezmək olur. Onlar bilirlər ki, bayraq ölkəmiz üçün hansıanlamdadır".Bayrağa sevgi təkcə bayramdan-bayrama olmamalıdır. N. Abdullayevanın sözlərinə görə, bay-ramgünlərindən əlavə bütün dərslərdə şagirdlərə bayrağa sevgi aşılanır. "Bu, əsasən tarix dərslərində daha ətraflı vəgeniş olur".160 saylı Klassik Gimnaziyada isə divarlara vurulan bayraq, gerb şəkillərindən əlavə, bayraq günündəhazırlanan divar kağızları da diqqəti cəlb edir. Şagirdlərin bayraq günündə bayrağa həsr olunan yazıları,çəkdikləri rəsmləri göz oxşayır. Məktəbin Azərbaycan dili müəlliməsi Səidə Quliyevanın dediyinə görə, Bayraqgünündə məktəbin idman zalında möhtəşəm tədbir keçirilib: "Bütün şagirdlərə kiçik bayraqlar paylandı. Hətta1-ci sinif uşaqlarından biri bu bayraqla oyuncaq kimi davrandığına görə həmin uşaq tədbirdən kənarlaşdırıldı".Bakı Atatürk Liseyinin müdir yardımçısı Vidadi Umudlu da hesab edir ki, övladlarımıza dövlətbayrağına sevginin aşılanmasında ailə ilə yanaşı məktəbin də rolu az deyil: "Bizim liseydə hər həftənin ilk vəsonuncu dərs günləri bayraq törəni keçirilir və Azərbaycan və Türkiyənin dövlət himnləri səsləndirilməkləyanaşı, hər iki dövlətin bayrağı da meydana gətirilir".Bir millətin bayrağı, o millətin azadlıq və müstəqillik simvoludur. Bayraq millətin şüurunun göstəricisi,şərəfi və qürurudur. Bayraq siyasətdir, bayraq iqtisadiyyatdır, bayraq ordudur, bayraq mədəniyyətdir. Bu***80

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────bütünləşməni təmin edən millətlər böyükdürlər. Bayrağa sayğı milli kimliyimizin qızıl açarı, şəhidlərimizəsayğıdır. Bayrağa sayğı dövlətə sayğıdır, respublikaya sayğıdır. Bayrağa sayğı, bu ölkənin sərhədlərinə,dağlarına, çaylarına, neftinə, bütün yeraltı və yerüstü sərvətlərinə sahib olma sayğısıdır. Bu sayğı, buqaynaqların bu xalqın yararına istifadə edilməsinə sayğıdır. Bayrağa sayğı, demokratik, ağıl və elmə söykənənçağdaş təhsilə sayğıdır...Dövlətimizə, respublikamıza sayğı duyaq. Azadlığımıza, müstəqilliyimizə, ordumuza,mədəniyyətimizə, iqtisadiyyatımıza, milli kimliyimizə, şəhidlərimizə sayğı duyaq. Üçrəngli bayrağımıza sayğıduyaq!!!Qalib İbrahimoğluAzərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin inkişafına DövlətDəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqə üçün“Ekspress”.-2010.-25 noyabr.-N.214.-S.5.81

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Suverenlik rəmzimizMilli bayrağımız - türk milli mədəniyyətinin, müsəlman sivilizasiyasının və müasir Avropademokratik əsaslarının simvolu kimiHər bir dövlətin, xalqın, millətin əsas atributları var və bayraq da onların içində xüsusi yerə malikdir.Tarix boyu bayraq önündə and içilib, onun qarşısından keçilərək döyüşlərə gedilib. Bayrağını itirən ordu vəyaxud hərbi hissə dərhal buraxılırdı. Onun qorunub saxlanılması da dövlətin əsas maraqları sırasındadır.Həqiqətən də üçrəngli bayrağımızı dünya dövlətlərinin bayraqları ilə bir sırada görəndə qürur duymayabilmirsən. Məhz bunu nəzərə alan ölkə rəhbərliyi də Azərbaycanda Dövlət Bayrağı Günü elan edilməsi barədəmüvafiq qərara imza atdı. Həmin qərara imza atmaqla ölkə rəhbərliyi müasir gəncliyi öz bayrağına qürur yerikimi baxmağa, onda vətənpərvərlik hissələrinin gücləndirilməsinə çalışır. Bəlli olduğu kimi, 2009-cu ilin noyabrayında Dövlət Bayrağı Günü ilə bağlı Əmək Məcəlləsinin 105-ci maddəsinə də əlavə edilib. Əlavəyə əsasən, 9noyabr Azərbaycanda Dövlət Bayrağı Günü elan olunur və bu bayram ölkədə qeyri-iş günü olan bayramlarınsiyahısına daxil edilir.Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, ilk dəfə Azərbaycanın üçrəngli bayrağı ADR hökumətinin dövründəparlamentdə ucalıb. Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında" Azərbaycan RespublikasınınQanununda qeyd edilir: Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı Azərbaycan dövlətinin suverenliyirəmzidir. Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı eni və uzunluğu bərabər olan rəngli üç üfüqi zolaqdanibarət düzbucaqlı parça şəklindədir: üst zolaq mavi rəngdə, orta zolaq qırmızı rəngdə, aşağı zolaq yaşılrəngdədir. Bayrağın hər iki üzündə qırmızı zolağın ortasında ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsvirivardır. Bayrağın eninin uzununa nisbəti 1:2-dir. Ayparanın və səkkizguşəli ulduzun təsvirləri tərəflərinin nisbəti3:4 olan düzbucaqlının içərisində yerləşir; düzbucaqlının diaqonalı bayrağın eninin 1/2- nə bərabərdir.Ayparanın təsviri konsentrik (eyni mərkəzli) olmayan iki dairənin hissələri şəklindədir; böyük dairənin diametrixarici düzbucaqlının eninə, kiçik dairənin diametri isə bayrağın eninin 1/4-ə bərabərdir. Kiçik dairənin mərkəzibayrağın həndəsi mərkəzindən sol tərəfdə, bayrağın eninin 1/60-nə bərabər olan məsafədə yerləşir. Səkkizguşəliulduzun təsviri ayparadan sağda yerləşir, ulduzun xarici dairəsinin diametri bayrağın eninin 1/6-ni, daxilidairəsinin diametri isə 1/12-ni təşkil edir. Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı və onun təsviri,ölçülərindən asılı olmayaraq təsvirlərə həmişə dəqiq uyğun gəlməlidir". "Azərbaycan Respublikasının dövlətbayrağının istifadə qaydası" haqqında sərəncamda dövlət bayrağının dəqiq rəng xüsusiyyətləri qeyd olunur:Rəng modeli - Mavi, Qırmızı, YaşılAzərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı haqqında ilk hökumət qərarı 1918-ci il iyunun 24-dəverilib. Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının ideoloqu M. Ə. Rəsulzadə 1918-ci ildə AzərbaycanParlamentinin yığıncağında demişdi: "Bizim qaldırdığımız bayrağın üç rəngi: türk milli mədəniyyətinin,müsəlman sivilizasiyasının və müasir Avropa demokratik əsaslarının simvoludur". Hə- min qərar: Azərbaycanbayrağını qırmızı materialdan, üstündə ağ, aypara və qırmızı fonda ağ səkkiz guşəli ulduzun təsviri verilmişbayraq kimi qəbul etmək. Bu qərar qəbul edilərkən Azərbaycan hökuməti hələ Gəncə şəhərində yerləşirdi vəBakıda fəaliyyət göstərmək qeyri-mümkün idi. Azərbaycan hökuməti Bakıda yalnız 15 sentyabr - şəhər türkqoşunlarının köməyi ilə düşmən qüvvələrdən təmizləndikdən sonra fəaliyyət göstərə bildi. Göründüyü kimi ilkdövlət bayrağı qırmızı rəngdə, Türkiyənin dövlət bayrağı formasında olub. Azərbaycan Xalq CümhuriyyətininBakıda fəaliyyətə başlamasından az sonra, bayraq haqqında ikinci qərar qəbul edildi. "Milli bayraq haqqındaAzərbaycan hökuməti qərarları dəftərindən 9 noyabr 1918-ci il tarixli çıxarış: Eşidildi - Nazirlər Şurası sədrininmilli bayraq haqqında məruzəsi. Qərara alındı - Göy, qırmızı və yaşıl rənglərdən, mərkəzdə ağ aypara vəsəkkizbucaq ulduzdan ibarət olan bayraq milli bayraq hesab edilsin. Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı1918-ci il noyabrın 9-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin iclasında qəbul edilmiş və 1920-ci ilinaprel ayınadək dövlət statusuna malik olub. Həmin bayraq 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan MuxtarRespublikası Ali Məclisinin sədri, xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi iləkeçirilən sessiyada Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı olaraq təsdiq edilib. 1991-ci il fevralın 5-də Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti "Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında" Qanun qəbuledərək onu Dövlət bayrağı elan edib.ÜÇRƏNGLİ BAYRAGIN SİMVOLLARI82

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı bərabər enli üç üfüqi zolaqdan ibarətdir. Yuxarı zolaq göy,orta zolaq qırmızı, aşağı zolaq yaşıl rəngdədir. Qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngliaypara ilə səkkizguşəli ulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir. Mavi rəng -Azərbaycan xalqının türk mənşəli olmasını, türkçülük ideyası ilə bağlıdır. Türklərin göy rəngə üstünlük verməsiilə bağlı müxtəlif izahlar da mövcuddur. Orta əsrlərdə islam dinində olan türkdilli xalqların yaşadığı ərazilərdəsaysız-hesabsız qədim abidələr də tikilib və bu abidələrin əksəriyyəti göy rəngdə olub. Bu baxımdan göy rənghəm də simvolik məna daşıyır. Göy rəng həm də XI- II əsrdə Elxanilər dövrünün əzəmətini, onların zəfəryürüşlərini əks etdirir. Qırmızı rəng - müasir cəmiyyət qurmaq, demokratiyanı inkişaf etdirmək, bir sözləmüasirləşməni, inkişafı istəyini ifadə edir. Məlum olduğu kimi XVIII əsrin sonlarında Fransa Burjuainqilabından sonra kapitalizmin inkişafı ilə bağlı Avropa ölkələrində böyük irəliləyişlər baş verib. Həmindövrdə proletariatın kapitalizm quruluşuna qarşı mübarizəsi olub. Bu illərdə qırmızı rəng Avropanın simvolunaçevrilirdi. Ə. Hüseynzadə yazırdı: "Avropalaşalım, firəngləşəlim deyirsiniz. Lakin ey qare (ey oxucu),müraciətdən müraciətə fərq vardır.Biz avropalıların ədəbiyyatına, sənayelərinə, ümum və maariflərinə, kəşfiyyat və ixtiralarına müraciətetmək istəyiriz, özlərinə degil! Biz istəriz ki, islam ölkəsinə onların beyinləri, dirnaqları girsin!" Qırmızı rənginüzərində ortada aypara və səkkizguşəli ulduzun təsviri verilib.Yaşıl rəng - islam sivilizasiyasına , islam dininə mənsubluğu ifadə edir. Böyük mütəfəkkir Əli bəyHüseynzadə "Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar" əsərində yaşıl rəngin geniş izahını verib.AY ULDUZUN MƏNASI NƏDİR?Bayrağımızın üzərindəki ay-ulduzun mənası nədir? Tarixçilərin bildirdiklərinə görə, Xalq Cümhuriyyətitərəfindən üçrəngli bayraq dövlət bayrağı kimi qəbul olunanda orada rənglərin nəyi ehtiva etdiyi göstərilsə də,aypara və səkkizguşəli ulduzun mənaları açıqlanmayıb. Bayrağın üzərindəki aypara və səkkizguşəli ulduzunmənaları barədə müxtəlif fikirlər var. Hətta alim və tədqiqatçıların da bu məsələdə fikirləri üst-üstə düşmür.Aypara bir vaxtlar Bizans imperiyasının paytaxtı Konstontinopolun gerbi olub. Türklər 1453-cü ildə həminşəhəri aldıqdan sonra həmin gerbOsmanlı İmperiyası tərəfindən islam dininin bir rəmzi kimi qəbul edilib və həmin 'dində olan başqaxalqlara da keçib. (Bax: M. Əliyev. "Qobustan" jurnalı, 1989, N3). Tarixçi Cəbi Bəhramov bildirir ki, bayrağınüzərindəki aypara türk xalqlarının simvoludur. Səkkizguşəli ulduzun mənasına gəlincə bu, "Azərbaycan"sözünün əski əlifbada yazılışı ilə bağlıdır. Belə ki, əski əlifbada "Azərbaycan" sözü səkkiz hərflə yazılır. Tarixçialim Cəmil Həsənli bildirib ki, ay-ulduz türk simvolları hesab olunur. Qədim türk mifologiyasına görə,ulduzların sayı həmin xalqların taleyində rol oynayır. Ulduzlar səkkiz guşə kimi düzüləndə, həmin xalqıntaleyində xoşbəxt hadisə baş verib". Səkkizguşəli ulduzun mənasını AMEA-nın dissertantı Akif Məmmədli isəbelə açıqlayıb: "Rəsulzadə dövlətin prinsiplərini müəyyənləşdirərkən 8 prinsipə əsaslanıb: bunlar türkçülük,islamçılıq, çağdaşlıq, dövlətçilik, demokratiklik, bərabərlik, azərbaycançılıq və mədəniyyətlilikdir". Müxtəlifguşəli ulduzların təsvirlərinin izləri dünya sivilizasiyasının ən qədim məskəni hesab olunan Mesopotomiya iləəlaqədardır. Azərbaycan bayrağında ulduz Azərbaycan memarlıq üslubunda geniş istifadə olunmuş və səkkizgüşə, səkkiz türk xalqının simvoludur.Kölgəsində ay əyilib bir gözəli qucmada.Qucaşaraq sevdiyilə yüksəklərə uçmada,Şu görünüş bir ananın şəfqətinə oxşayor.Düşündükcə zövqlərimi, vicdanımı oxşayor.Bu ay, yıldız, boyaların qurultayı nə demək?Bizcə böylə söyləmək!Cəfər Cabbarlı "Azərbaycan bayrağına" şeirində yazır:Bu göy boya Göy Moğoldan qalmış bir türk nişanı,Bir türk oğlu olmalı!83

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Yaşıl boya islamlığın sarsılmayan imanı,Ürəklərə dolmalı!Şu al boya azadlığın, təcəddüdün fərmanı,Mədəniyyət bulmalı.Səkkiz uclu şu yulduz da səkkiz hərfli Od yurduƏsarətin gecəsindən fürsət bulmuş quş kibi,Səhərlərə uçmuşdurŞu hilal da türk bilgisi, düzgün sevgi nişani,Yurdumuzu qucmuşdur!Allah, əməllərim edib şu bayrağı intiqal,Birər-birər doğru olmuş, bir ad almış: İSTİQLAL!Yürəyimdə bir dilək var, o da doğru kəsilsin,O gün olsun bir göy bayraq Turan üstə açılsın.DÜNYANIN ƏN UCA BAYRAĞIDünyanın ən uca bayrağı Bakıda Dövlət Bayrağı Meydanında dalğalanan Azərbaycan bayrağıdır.Dövlət Bayrağı Meydanının təməli 2007-ci il 30 dekabrda Bakının Bayıl qəsəbəsində - Hərbi DənizQüvvələrinin bazası yaxınlığında qoyulub. Amerika Birləşmiş Ştatlarının "Trident Support" şirkətininhazırladığı layihəni Azərbaycanın "Azenko" şirkəti icra edib. inşa olunmuş dayağın hündürlüyü 162,bünövrəsinin diametri 3,2, bünövrənin üst hissəsinin diametri 1,09 metrdir. Qurğunun ümumi kütləsi 220tondur. Bayrağın eni 35 metr, uzunluğu 70 metr, ümumi sahəsi 2450 kvadratmetr, kütləsi isə təqribən 350kiloqramdır. Dövlət Bayrağı Meydanı açılışı və Dövlət Bayrağının təntənəli qaldırılması 2010-cu ilin sentyabrın1-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyev tərəfindənhəyata keçirilib.Hazırladı: Azər NURİYEVMaretiral KİVDF-nin dəstəklədiyi layihə çərçivəsində hazırlanıb“Kaspi”.-2011.-3 avqust.-№136.-S.12.84

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Milli qürur və fəxarət rəmziMüstəqillik nemətinə qovuşaraq bəşəri miqyasda özünütəsdiq imkanı qazanan hər bir xalq qurubyaratdığıdövləti dünyaya ilk növbədə milli dövlət atributları ilə təqdim edir. Bütün dövlətləri birbirindənfərqləndirən, xalqların keçdiyi təkamül və inkişaf mərhələlərini, milli kimliyini, dünyagörüşünüsimvolizə edən başlıca atribut isə məhz bayraq olmuşdur. Əsrlərlə davam edən ənənənin davamı olaraqindi də ayrı-ayrı xalqlar bu dövlət atributunu uca tutur, bayraqlarının müxtəlif beynəlxalq tədbirlərdə,həmçinin mötəbər idman arenalarında yüksəklərə qaldırılmasını böyük qürur hissi ilə seyr edirlər.Dövlət bayrağı həm də məxsus olduğu dövlətin suverenlik, istiqlaliyyət rəmzidir.Dövlət müstəqilliyinin bərpasının 20-ci ildönümü tamam olmuş Azərbaycan xalqı əsrlər boyu milli dövlətiniqurmaq, bayrağını ucaltmaq idealı ilə yaşamış, bu yolda mübarizə aparmışdır. Müxtəlif dövrlərdə yaşamışböyük dövlət xadimləri, nüfuzlu sərkərdələr Azərbaycan torpaqlarını vahid bayraq altında birləşdirməyə nailolsalar da, onu daimi edə bilməmişlər. 1918-cı il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasıölkəmizin çoxəsrlik dövlətçilik tarixinin, sosial-iqtisadi və mədəni inkişafının, əsrin əvvəlində başlanmış,Rusiya imperiyasının süqutu ilə daha da genişlənmiş milli azadlıq mübarizəsinin məntiqi yekunu olmuşdur.Müstəqil dövlətçilik ənənələrinin formalaşdırılması istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər xalqın gələcəkinkişaf yolunun müəyyənləşdirilməsi baxımından da mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.Cümhuriyyət dövründə respublikada demokratiyanın, hüquq və azadlıqların bərqərar olması, etnik və dinimənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşlara bərabər hüquqların verilməsi, Şərqdə ilk dəfə olaraqqadınların seçki hüququnun tanınması, Azərbaycan dilinin dövlət dili elan edilməsi, təhsil və mədəniyyətininkişafına qayğı göstərilməsi, Bakı Dövlət Universitetinin təsisi, milli ordunun, parlamentin, təhlükəsizlikstrukturlarının formalaşdırılması, mətbuatın inkişafı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qısamüddətlimövcudluğunun parlaq uğurları kimi xatırlanır.Xüsusi vurğulamaq istərdik ki, cümhuriyyət hökumətinin vətəndaşlarda milli özünüdərki, milli ruhugücləndirən mühüm addımlarından biri də dövlət bayrağının hazırlanması və qəbulu olmuşdur. 1918-ci ilnoyabrın 9-da Bakı şəhərində Fətəli Xan Xoyskinin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin iclası olmuş, burada onunmilli bayraq haqqında məruzəsi dinlənilmişdir. Həmin iclasda həmçinin dövlət bayrağı ilə bağlı belə bir qərarqəbul edilmişdir: "Yaşıl, qırmızı və mavi rənglərdən, ağ aypara və səkkizguşəli ulduzdan ibarət olan bayraqmilli bayraq hesab edilsin".Dövlət bayrağındakı göy rəng türk (Azərbaycan) xalqına, qırmızı rəng müasirliyə, yaşıl rəng isə islamsivilizasiyasına məxsusluğu rəmzi ifadə edir. XX əsrin əvvəllərindəki milli istiqlal ideologiyamızın təməlprinsiplərini özündə ehtiva edən türkçülük, islamçılıq və müasirlik düsturunun müəllifi isə görkəmli Azərbaycanmütəfəkkiri Əli bəy Hüseynzadə olmuşdur. O hesab edirdi ki, türkləşmək milli ənənələrin dirçəlməsi, milli dilin,ədəbiyyatın, tarix və mədəniyyətin yüksəldilməsi, islamlaşmaq islamda milli dini-əxlaqi və ümumbəşəridəyərlərin inkişaf etdirilməsi, avropalaşmaq Avropa elm və texnikasının nailiyyətlərini öyrənib onunnəticələrini öz milli elm və mədəniyyətinin inkişafına istiqamətləndirmək, Qərb demokratiyası ənənələrindənistifadə etmək deməkdir. Üçrəngli bayrağımızın üzərindəki səkkizguşəli ulduz isə Azərbaycan xalqınıntəşəkkülündə səkkiz müxtəlif Azərbaycan türk boylarının rəmzi əksini bildirir. Aypara isə türklərdə ləyaqət,islamda mərhəmət, çağdaşlıqda isə millətin dövlətəsədaqət rəmzidir.Onu da xatırlatmaq lazımdır ki, cümhuriyyət hökuməti 1918-ci il martın 23-də dövlət gerbinin və rəsmisənədlərdə üzərində dövlətin adı və gerbi təsvir edilən dövlət möhürünün layihələrinin hazırlanması məqsədiləmüsabiqə elan olunması barədə də qərar qəbul etmişdir. Lakin müsabiqəyə göndərilən layihələrin heç biribəyənilmədiyindən təsdiq olunmamışdır. Buna görə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hərbi ordenlər, millihimn, dövlət gerbi və möhürü üçün yeni müsabiqənin elan olunmasına yenidən qərar vermişdir. Dövlət gerbinin,orden və medalların hazırlanmasında peşəkar heykəltəraş Zeynal Əlizadə iştirak etmişdir. Onun layihəsindəburaxılmış döş və xatirə medallarında parlament binası, bayraqlar, aypara, səkkizguşəli ulduz, günəşin doğması,gül çələngləri həkk olunmuşdur.1920-ci il yanvarın 3-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti Azərbaycanın dövlət rəmzlərininhazırlanması ilə bağlı xüsusi qərar qəbul etmişdir. Lakin 1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycanın Sovet Rusiyasıtərəfindən işğalı nəticəsində milli dövlətçiliyin süqutu bu tədbirlərin başa çatdırılmasına imkan verməmişdir.Beləliklə, 1920-ci il mayın 3-də endirilmiş Azərbaycanın üçrəngli bayrağı 70 il sonra ulu öndər Heydər85

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağıkimi qəbul edilərək yüksəklərə qaldırılmışdır.Tarixi faktlar göstərir ki, ötən əsrin sonlarına doğru Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpası ilə bağlı realproseslər məhz Naxçıvanda cərəyan etmişdir. Ulu öndər Heydər Əliyev 1990-cı il sentyabrın 30-da Azərbaycanvə Naxçıvan parlamentlərinə deputat seçilməklə yenidən fəal siyasət meydanına qədəm qoymuşdur. Bir ilsonra—1991-ci il sentyabrın 3-də isə əhalinin təkidli xahişi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisininsədri vəzifəsinə seçilərək muxtar respublikanı həm sosial-iqtisadi fəlakətdən qurtarmaq, həm də ermənitəcavüzündən qorumaq üçün taleyüklü bir xilaskarlıq missiyasını çiyinlərinə götürmüşdür.Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin 1990-cı il noyabrın 17-də Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında keçirilənsessiyasında qəbul olunan strateji əhəmiyyətli qərarlar isə müstəqillik tariximizə qızıl hərflərlə yazılmışdır.Həmin sessiyada Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin adı dəyişdirilmiş, onun "Naxçıvan Muxtar RespublikasınınAli Məclisi" adlandırılması haqqında tarixi qərar qəbul olunmuşdur. Sessiyada həmçinin Azərbaycan XalqCümhuriyyəti dövründə ucaldılmış üçrəngli bayrağın bərpası, onun Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlətbayrağı kimi qəbul olunması haqqında tarixi qərar qəbul edilmişdir. Muxtar respublikanın Ali Məclisi üçrənglibayrağın bütövlükdə Azərbaycanın rəsmi dövlət rəmzi kimi tanınması haqqında Azərbaycan Respublikası AliSoveti qarşısında vəsatət də qaldırmışdır. 1991-ci il fevral ayının 5-də Azərbaycan Respublikası AliSoveti həmin vəsatət əsasında "Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında" qanun qəbul etmişdir.Bu qanunla şanlı üçrəngli bayrağımız Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı kimi təsdiq edilmiş, istiqlalrəmzi kimi dalğalanmağa başlamışdır.Ulu öndər Heydər Əliyev 1993-cü ilin iyununda Azərbaycanda hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra dövlətsəviyyəsində həyata keçirilən siyasət milli dövlət atributlarına ictimai hörməti daha da artırmışdır. Ümummilliliderin rəhbərliyi altında hazırlanaraq ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul edilmiş müstəqil Azərbaycanın ilkKonstitusiyasının 75-ci maddəsinin (Dövlət rəmzlərinə hörmət) birinci bəndində göstərilir ki, "Hər bir vətəndaşAzərbaycan Respublikasının dövlət rəmzlərinə—bayrağına, gerbinə və himninə hörmət etməlidir".Ulu öndər Heydər Əliyevin 1998-ci il 13 mart tarixli "Azərbaycan Respublikasının dövlət atributlarınıntəbliği işinin gücləndirilməsi haqqında" sərəncamı dövlət atributlarının gənc nəslə təbliği baxımından da mühüməhəmiyyət daşımışdır. "Dövlət atributlarının mahiyyətinin və əhəmiyyətinin əhali arasında geniş təbliğolunması, gənc nəslin Azərbaycan bayrağına, gerbinə və himninə hörmət ruhunda tərbiyə edilməsi vətəndaşcəmiyyətinin yaradılmasının mühüm amillərindən biridir",-deyən ulu öndərin sözügedən sərəncamı əsasındadövlət rəmzlərinin mahiyyətinin və əhəmiyyətinin gənclər arasında təbliği genişlənmiş, yetişən yeni nəsildəazərbaycançılıq, dövlətçilik, müstəqillik, vətənçilik hisslərini gücləndirmişdir.Ulu öndər Heydər Əliyev ən müxtəlif görüşlərində vurğulamışdır ki, gənclərin milli dövlətçilik rəmzlərinəbəslədikləri hörmət, ehtiram və məhəbbət böyük məşəqqətlər hesabına azadlığa çıxmış Vətənimizə, millətimizə,müstəqil dövlətimizə olan məhəbbətə bərabərdir. Müstəqilliyin fəlsəfi-konseptual səviyyədə dərkini ön planaçəkən Heydər Əliyev tövsiyə etmişdir ki, istiqlal rəmzi olan bayrağa hörmət və ehtiram hər bir uşaqda,yeniyetmədə, gəncdə olmalıdır.Dövlət atributlarına, xüsusən dövlət bayrağına yüksək ehtiram və hörmət ulu öndərin siyasətini bütünsahələrdə inamla davam etdirən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin də fəaliyyətində qabarıq sezilir. Dövlətbaşçısı hər bir vətəndaşda vətən, dövlət sevgisi ilə yanaşı, bayraq sevgisini də aşılamağa çalışır və bu məqsədləlazımi tədbirlər həyata keçirir. Bu istiqamətdə mühüm addımlardan biri dövlət başçı- sının qanunvericiliktəşəbbüsü əsasında hələ 2004-cü il 8 iyun tarixdə "Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında"Əsasnaməyə əlavə və dəyişikliklərin edilməsi olmuşdur.Prezident İlham Əliyev eyni tarixli digər sərəncamı ilə "Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağınınistifadəsi qaydaları haqqında" qanunu təsdiq etmişdir. Qanunun 1-ci maddəsində Azərbaycan RespublikasınınDövlət bayrağına hörmət göstərilməsi ilə bağlı vəzifələr əksini tapmışdır. Həmin maddənin 1.1 bəndindəgöstərilir ki, "Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları, habelə Azərbaycan Respublikasının ərazisində olanəcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağına hörmətləyanaşmalıdırlar"; 1.2 bəndinə görə "Azərbaycan Respublikası onun ərazisindən kənarda AzərbaycanRespublikasının Dövlət bayrağı barədə təhqiredici hərəkətlərin qarşısının alınması məqsədilə beynəlxalq hüquqnormalarına uyğun olaraq tədbirlər görür"; 1.3 maddədə isə göstərilir ki, "Azərbaycan Respublikası əhaliarasında Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının mahiyyətinin və əhəmiyyətinin geniş təbliğ olunması,gənc nəslin Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağına hörmət ruhunda tərbiyə edilməsi məqsədilə tədbirlərgörür".86

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bu məsələ 2009-cu il martın 18-də ümumxalq səsverməsi yolu ilə Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasının 75-ci maddəsinə edilmiş əlavədə də aydın əksini tapmışdır. Həmin əlavəyə görə, "Dövlətrəmzlərinə hörmətsizliyin nümayiş etdirilməsi qanunla müəyyən edilmiş qaydada məsuliyyətə səbəb olur". Beləbir müddəanın Konstitusiyada birmənalı əksini tapması Azərbaycanda dövlət atributlarına necə böyük hörmətvə ehtiramın olduğunu bir daha göstərir.Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 2007-ci il 17 noyabr tarixli "Azərbaycan Respublikasının paytaxtıBakı şəhərində Dövlət Bayrağı Meydanının yaradılması haqqında" sərəncamı dövlət başçısının bayrağa olanyüksək sevgi və ehtiramını bir daha nümayiş etdirmişdir. Sərəncamın giriş hissəsində deyilir: "AzərbaycanRespublikasının Dövlət gerbi və Dövlət himni kimi, Dövlət bayrağı da Azərbaycan Respublikasınınmüstəqilliyini təcəssüm etdirən rəsmi dövlət rəmzidir. Dövlət atributu olaraq Azərbaycan bayrağına ehtiramgöstərilməsi ölkə vətəndaşlarının müqəddəs borcudur. Azərbaycan əsgəri Vətənin suverenliyinin və ərazibütövlüyünün qorunması ilə bağlı ali missiyanı öz üzərinə götürərkən dövlət bayrağına and içir. Dövlətbayrağının Azərbaycan Respublikasının dövlət qurumlarının və diplomatik nümayəndəliklərinin binalarıüzərində dalğalanması, ən mötəbər məclislərdə və mərasimlərdə, rəsmi tədbirlərdə və yarışlarda qaldırılmasıhər bir azərbaycanlının qəlbini qürur hissi ilə doldurur".Sərəncam əsasında Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində Dövlət bayrağı meydanının inşaolunması son illərin ən möhtəşəm tikililərindən biridir. Ümumi ərazisi 60 hektar, yuxarı hissəsinin sahəsi 31 minkvadratmetr olan meydanda bütün infrastruktur yaradılmış, tikinti işlərini xüsusi layihə əsasında xarici və yerlimütəxəssislər həyata keçirmişlər. Dünyanın ən uca bayraq dayağının hündürlüyü 162 metrdir. "Ginnes" dünyarekordları təşkilatı 2010-cu il mayın 29-da Azərbaycan dövlət bayrağı dirəyinin dünyada ənhündür bayraq dirəyi olduğunu təsdiqləmişdir. Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə meydanda həmçininDövlət Bayrağı Muzeyi yaradılmışdır.2010-cu il 1 sentyabr tarixdə Dövlət Bayrağı Meydanının təntənəli açılış mərasimində cənab İlham Əliyevdemişdir: "Bu gün ölkəmizin həyatında bir daha demək istəyirəm ki, tarixi, unudulmaz bir hadisə baş verir. Bumeydan nadir memarlıq abidəsidir. Bu bayraq bizim milli dəyərimizdir. Söhbət ondan getmir ki, bu gün bubayraq dünyanın ən hündür bayrağıdır. Bəlkə nə vaxtsa, bir neçə ildən sonra başqa yerdə bundan da hündürbayraq qaldıra bilərlər. Məsələ onda deyil, məsələ ondadır ki, bu Bayraq Meydanının yaradılmasıAzərbaycanın gücünü, Azərbaycan xalqının öz dövlətinə sevgisini, dövlət rəmzlərimizə ehtiramımızı göstərir.Əminəm ki, bir neçə aydan sonra burada, bütün bu ətrafda tikinti-quraşdırma işləri tamamlanandan sonra bumöhtəşəm meydan insanlarla dolu olacaqdır. Necə ki bu gün bizim parklarda, dənizkənarı bulvarda minlərlə,on minlərlə insan hər gün gəzintiyə çıxır. Bax, bu meydanda, bu bayraq altında, milli rəmzlər ətrafında insanlaryığışacaqlar".Prezident ilham Əliyev Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzlərinə hörmət və ehtiramı təmin etməkməqsədilə 2009-cu il 17 noyabr tarixdə "Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı gününün təsis edilməsihaqqında" sərəncam imzalamışdır. Sərəncama əsasən 9 noyabr rəsmi dövlət bayramı kimi qeyd olunur və rəsmiiş günü sayılmır.Ümumiyyətlə, Dövlət bayrağı dövlətçiliyin keçdiyi şərəfli tarixi, onun hansı təməlprinsiplərinə, ideoloji sütunlara söykəndiyini nümayiş etdirməklə yanaşı, xalqın müstəqil dövlətçiliyiniqorumaq, inkişaf etdirmək, yaşatmaq əzmini göstərir. İnanırıq ki, dövlət müstəqilliyinin bərpasının 20 illiyiniqeyd etmiş Azərbaycanın üçrəngli bayrağı daim zirvədə olacaq, respublikamız Prezident İlham Əliyevinrəhbərliyi altında bundan sonra da inamla inkişaf edəcəkdir.Baba TAĞIYEV,"İrəli Azərbaycan" İctimai Birliyininsədri.“Respublika”.-2011.-4 noyabr.-N 239.-S.1-2.87

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ölkəmizin unudulmaz tarixi hadisəsiBayraq hər bir dövləti tanıdan, digər ölkələrdən fərqləndirən ən əsas vasitələrdən biridir. Bayraqdanbir atribut kimi ən qədim dövrlərdən etibarən istifadə olunmuşdur. Bu elə bir sistemə malik atributolmalıdır ki, öz rəmzi mənalarında məxsus olduğu dövlətin dilini, dinini, milliyyətini, mədəniyyətini,tarixini, milli-mənəvi dəyərlərini, milli konsepsiyasını və başqa bu kimi amilləri ehtiva edə bilsin.Öz rəng çalarlarına, daşıdığı rəmzi mənalarına görə dünya ölkələri arasında ən çox yaddaqalan və xalqımızınbütün xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən bayraqlardan biri də Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağıdır.100 ilə yaxın yaşı olan dövlət bayrağımızın tarix boyu çox ağır dövrlərdən keçməsinə baxmayaraq, bu gün özyüksəlişinin ən uca zirvəsindədir. Təbii ki, bayrağımızın həmişə ən yüksəklərdə görünməsi dövlətimizingücündən, artan nüfuzundan xəbər verir.1918-ci il may ayının 28-də Şərqdə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda Cümhuriyyət yaradıldı. Az bir müddətərzində gənc dövlətimizin ən böyük uğurlarından biri də dövlət bayrağının təsdiq olunması idi. MəhzCümhuriyyət dövrünün məhsulu olan Azərbaycan bayrağının öz rəng çalarlarına müvafiq daşıdığı mənalaragörə, seçilmiş ən ideal variant olduğunu böyük fərəh hissi ilə qəbul edə bilərik.Üçrəngli bayrağımızın özündə daşıdığı məna, dövlət tərəfindən rəsmi təsdiq olunmasından əvvəl də mövcudidi. Azərbaycan tarixinin böyük maarifçi ideoloqlarından biri olan Əli bəy Hüseynzadənin ideya müəllifi olduğu“Türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək” fikri Cümhuriyyət dövründə əsas milli konsepsiya hesab olunurdu.Məhz bu konsepsiyanın əsasında da üçrəngli bayrağımız yaradıldı.Ümumiyyətlə, XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində slavyanafilçilik bütün çar Rusiyasının əyalətlərindəyayılırdı. Nəticə etibarilə Azərbaycan dilinin, mədəniyyətinin, xalqının nüfuzuna zərər dəyə bilərdi. Bundan dabaşqa, slavyanların digər millətlərdən üstün tutulması imperiya ərazisində “türkləşmək”, “turançılıq”,“pantürkizm” kimi ideyaların yayılmasına səbəb olmuşdur. Əli bəy Hüseynzadə məhz türkləşmək dedikdəAzərbaycan türklərinin digər millətlərdən aşağı olmadığını, əksinə başqalarından üstün olduğunu bildirməkistəyirdi. Bununla da xalqımızın nüfuzunu, dəyərini artırırdı.Bundan başqa dinimizin təbliğinə, ona azad etiqad etməyə mane olan qüvvələr öz dinlərini yaymağaçalışırdılar. Hansı ki, bu da bir milləti assimilyasiyaya uğratmaq üçün atıla biləcək ən effektiv vasitələrdənbiridir. Məhz bu problemlə mübarizə aparmaq üçün Əli bəy Hüseynzadə “islamlaşmağı” təklif edirdi. Yəni özdinimizə azad etiqad etməyi və onunla fəxr etməyi.O dövrün digər problemlərindən biri də xalqımızın təhsil səviyyəsinin aşağı olmasıydı. Bu imperiyanıdüşünərək atdığı addımlardan biri idi. Çünki təhsil sistemi olmayan cəmiyyətdə millətin siyasi şüuru olabilməzdi. Bu böyük problemin həlli üçün ən yaxşı vasitə isə “müasirləşmək” hesab olunurdu. “Müasirləşmək”dedikdə Əli bəy Hüseynzadə müasir təhsil sistemi vasitəsi ilə yaradıla biləcək müasir dünya adamını nəzərdətuturdu. Çünki məhz bundan sonra Azərbaycan xalqı öz dövlətini yarada və idarə edə bilərdi.Elə belə də oldu. Bir neçə on illik ərzində böyük ziyalılar, aydınlar yetişdi və onlar bu ideologiyanınətrafında sıx birləşdilər. Hansı ki, bu şəxslər gələcəkdə tarixi fürsətdən istifadə edərək müstəqil AzərbaycanCümhuriyyətini yaratdılar. Cümhuriyyətin 1918-ci il noyabr ayının 9-da təsdiq etdiyi üçrəngli bayraq da özündəbu milli konsepsiyasını əks etdirdi: Göy—türkçülük; qırmızı—müasirlik, demokratiya; yaşıl—islamçılıqCəmi 23 ay müstəqil olan Azərbaycan Cümhuriyyəti müasir Azərbaycanımız üçün bir sıra miraslar qoyub.Onlardan da biri Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağıdır. 71 il dalğalanması qadağan edilmiş Azərbaycanbayrağı ilk dəfə 1990-cı ilin 17 noyabr tarixində Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisinin sədri olanümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən Muxtar Respublikanın rəsmi bayrağı kimi təsdiq olunub. Məhz butarixi addımdan sonra müstəqil Azərbaycan məfhumu daha da yekdilləşib. Ulu öndərin SSRİ dağılmamış atdığıbu addım çox cəsarətli və qətiyyətli siyasi gediş hesab olunur. Bu addımla ulu öndər bildirmək istəyirdi ki,Azərbaycan dövləti tarixən mövcud olub və həmişə də mövcud olacaq.Ulu öndərin atdığı bu mötəbər addımdan bir qədər sonra Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi Ali Sovettərəfindən təsdiq edildi. Məhz bundan sonra Azərbaycan Respublikasının üçrəngli bayrağı rəsmi dövlət bayrağıkimi qəbul olundu.Müstəqilliyimizin ilk illərində Azərbaycan dövləti çox ağır günlər yaşamışdı. 1993-cü ilə qədər olan dövrdəsəriştəsiz iqtidarın sayəsində dövlətimiz çox böyük uğursuzluqlara düçar olmuşdu. Amma xalqımızın böyükoğlu ulu öndər Heydər Əliyevin hakimiyyətə yenidən qayıtmasından sonra dövlətimiz özünün yeni dövrünəqədəm qoydu. Məhz ulu öndərin hakimiyyətə qayıdışından sonra dövlətimiz çox böyük uğurlar qazanmağa88

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────başladı və dövlət bayrağımız da bu uğurlara müvafiq olaraq daha da yüksəklərdən görünməyə başladı. Bu günulu öndərin siyasətini Prezident İlham Əliyev böyük məharətlə davam etdirir. Cənab Prezident aparıdığı xaricisiyasətdə xüsusi diqqət yetirdiyi məsələlərdən biri də dövlətimizin artan nüfuzunu daha da yüksəltməkdir. Buistiqamətdə 2003-cü ildən bu günə kimi çox böyük siyasi, iqtisadi, mədəni, elmi layihələr uğurla həyatakeçirilmişdir.Bu sahədə atılmış addımlardan biri də 2010-cu ilin sentyabr ayının 1-də Dövlət Bayrağı meydanının açılmasıoldu. Bayraq meydanının açılışında iştirak edən Prezident İlham Əliyev bildirmişdir ki, hündürlüyünə, istifadəolunmuş materialların həcminə görə Dövlət Bayrağı meydanında ucaldılmış bayrağımızın dünyada heç biranaloqu yoxdur. Bu isə bizim dövlətimizin böyük inkişafından xəbər verir. Bu barədə Dövlət BayrağıMeydanının açılışı zamanı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Dövlət BayrağıMeydanının açılışı həqiqətən tarixi və unudulmaz bir hadisədir. Bu meydan özlüyündə gözəl bir memarlıqabidəsidir. Meydanın üst hissəsinin sahəsi 3 hektara bərabərdir. Bütövlükdə ərazi isə 60 hektardır. BuradaAzərbaycanın dövlət rəmzləri— gerbi, himninin mətni, xəritəsi təsvir edilmişdir. Burada Dövlət BayrağıMuzeyi də fəaliyyət göstərəcəkdir. Meydanın ortasında isə Azərbaycanın Dövlət Bayrağı ucalacaqdır. Bubayraq dünyada ən böyük və ən uca bayraqdır. Bayrağın hündürlüyü 162 metrdir və bu bayraq şəhərimizin hərbir yerindən görünəcəkdir. Məhz bu məqsədlə bu yer seçilmişdir. Bu yer, bu ərazi abadlaşdırıldı. Gələcəkdəburada böyük parklar, dənizkənarı bulvar salınacaq, istirahət üçün gözəl şərait yaradılacaqdır. Artıq bu işlərbaşlanmışdır. Gələcəkdə burada salınan bulvar Bakı bulvarı ilə birləşəcəkdir”.Həm paytaxt Bakıda, həm də bölgələrimizdə aparılan təmir-bərpa, yenidənqurma işlərinin kulminasiyanöqtəsi kimi Azərbaycanın Dövlət Bayrağı Meydanını göstərmək olar. Çünki dövlət bayrağımız özündə ən yenitariximizi, uğurlarımızı, milliliyimizi və başqa bu kimi xüsusiyyətləri təcəssüm etdirir. Bu səbəbdən dəbayrağımızı daha da əzəmətli göstərmək məqsədi ilə meydanın yaradılmasını müstəsna xidmət kimiqiymətləndirmək olar.Dövlət Bayrağı Meydanın açılışında iştirak edən zaman Azərbaycan Bayrağının keçdiyi tarixi yoldandanışan Prezident İlham Əliyev demişdir:“Azərbaycan bayrağı, bizim üçrəngli bayrağımız 1918 -ci il noyabr ayının 9-da Azərbaycan XalqCümhuriyyəti hökumətinin qərarı ilə təsdiq edilmişdir. Məhz noyabrın 9-u Azərbaycanda bundan sonra hər ilAzərbaycanın Dövlət Bayrağı Günü kimi qeyd olunacaqdır. Hər iki sərəncamın məhz noyabrın 17-dəimzalanmasının səbəbi də çox məntiqli və aydındır. Məhz 1990 -cı il noyabrın 17- də ilk dəfə olaraqAzərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı Azərbaycanda dövlət bayrağı kimi qaldırıldı. Ulu öndər HeydərƏliyevin rəhbərliyi altında Naxçıvan Ali Sovetinin sessiyasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağıNaxçıvanda dövlət bayrağı kimi təsdiq edildi. Eyni zamanda o vaxtkı Azərbaycan Ali Soveti qarşısında vəsatətqaldırıldı və tələb edildi ki, bu bayraq Azərbaycanın dövlət bayrağı kimi qəbul edilsin”.Bu gün Azərbaycanın bir nömrəli problemi Dağlıq Qarabağ məsələsidir. Bildiyimiz kimi, iyirmi ilə yaxındırki, erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunmuş dədə- baba torpaqlırımız hələ də əsarət altındadır. Birmilyona yaxın qaçqın və məcburi köçkün öz yurd- yuvalarından didərgin salınıb, Azərbaycan iqtisadiyyatına,mədəni abidələrinə böyük ziyan vurulub. Bu problemin mövcudluğu həm də dövlət bayrağımızın DağlıqQarabağda dalğalana bilməməsinə səbəb olmuşdur. Hər bir azərbaycanlının ən böyük arzularından biri də,budur ki, dövlət bayrağımız tezliklə tarixi torpaqlarımız olan Dağlıq Qarabağda dalğalansın.Bu problemi aradan qaldırmaq üçün dövlətimiz diplomatik vasitələrdən istifadə edir, paralel olaraq dadövlətimizin hərbi büdcəsini artırır, silah arsenalını inkişaf etdirir. Bildiyimiz kimi, bu gün Azərbaycanın yalnızhərbi büdcəsi Ermənistanın ümumi büdcəsindən 50 faiz çoxdur. Diplomatik variantda problemin həll edilməsiistiqamətində dövlətimiz bir sıra irəliləyişlərə nail olmağı bacarıb. Amma Ermənistanın qeyri- konstruktivmövqeyi dövlət bayrağımızın yenidən hüquqi cəhətdən təsdiq olunmuş tarixi torpaqlarımızda ucalmasına maneolur.Prezident İlham Əliyev dəfələrlə bildirmişdir ki, bu problemi dövlətimiz sülh yolu ilə həll etmək istəyir.Amma qarşı tərəf bu yolla münaqişənin həllinə mane olsa, dövlətimiz hərb variantından istifadə edərək tarixitorpaqlarımızı geri qaytarmaq iqtidarındadır.Azərbaycanın dövlət başçısı İlham Əliyev Dövlət Bayrağı Meydanının açılışı zamanı bu barədə bildirmişdir:“Bu gün ölkəmizin həyatında bir daha demək istəyirəm ki, tarixi, unudulmaz bir hadisə baş verir. Bu meydannadir memarlıq abidəsidir. Bu bayraq bizim milli dəyərimizdir. Söhbət ondan getmir ki, bu gün bu bayraqdünyanın ən hündür bayrağıdır. Bəlkə nə vaxtsa, bir neçə il sonra başqa yerdə bundan da hündür bayraq qaldırabilərlər. Məsələ onda deyil, məsələ ondadır ki, bu Bayraq Meydanının yaradılması Azərbaycanın gücünü,89

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan xalqının öz dövlətinə sevgisini, dövlət rəmzlərimizə ehtiramımızı göstərir…Bu gün Azərbaycanınhər yerində dövlət bayrağı dalğalanır. Azərbaycan ərazi bütövlüyünü bərpa edəndən sonra milli dövlətbayrağımız bu gün hələ də işğal altında olan torpaqlarda da qaldırılacaqdır. Bizim bayrağımız DağlıqQarabağda, Xankəndidə, Şuşada dalğalanacaqdır. O günü biz hər an öz işimizlə yaxınlaşdırmalıyıq vəyaxınlaşdırırıq. Eşq olsun Azərbaycan bayrağına”.Nihad Mustafazadə.“Respublika”.-2011.-6 noyabr.-N 241.-S.3.90

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────9 noyabr Azərbaycan bayrağı günüdürXalis Azərbaycan sözü olan bayraq ümumtürk mənşəlidir. Bu söz Mahmud Kaşkarlının məşhur“Divani - lüğat -it - türk” (XI əsr) əsərində müasir mənada və bayrak // batrak fonetik variantlarında qeydolunmuşdur. Bayraq sözü istər qədim, istərsə də müasir türk dillərinin əksəriyyətində eyni mənadadır.Araşdırıcıların fikrincə, batırak “batrak”, “bayrak” semantik struktur təkamül modeli əsasında batır - batırmaq,sancmaq felindən törəmişdir. Bayraq sözü ilə yanaşı tuğra, buncuq, sancaq sözü də işlənmşdir ki, o da sancmaqfelindən törəmişdir.Dövrün, dövlətin, hadisələrin ən önəmli əlamətlərini özündə əks etdirən bayraqlar mühüm tarixiabidədir. Bayraqda ideoloji, siyasi, sosial, sinfi, dini, milli və digər ideyalar dahi cəmləşmiş formadatəcəssümünü tapır.Arxeoloji tapıntılar Azərbaycan ərazisində standart formalı bayraqların hələ tunc dövründə (b. e. ə. IVminillik - II minillik) istifadə edilmədiyini təsdiq edir. Şəmkir və Şəki rayonlarında aparılan arxeoloji qazıntılarzamanı aşkar edilmiş buynuzlu maral, üzərində səkkizguşəli ulduz, şüalanan günəş və müxtəlif həndəsi naxışlarolan dairəvi lövhə və başqa formalı tunc ştandartlar, çox güman ki, qəbilə başçısının və ya hökmdarhakimiyyətinin rəmzini təmsil edir. Tapılmış ştandartların əksəriyyəti buynuzlu heyvan təsvirləridir. B.e.ə. VIII-VII əsrlərə aid Manna qalalarını təsvir edən asur relyefində də belələrinə rast gəlinir. Çox güman ki,dövlətçiliyimizin rəmzi sayılan bu formalı ştandartlar tilsim rolunu oynamışdı. Bu gün Azərbaycanda qapı vədarvazaların yuxarılarına, divar və barılara bərkidilən keçi və qoç buynuzları, heyvan (it, at, maral) kəllələri bədnəzərdən, bəd əməllərdən qoruyan nişan və tilsim kimi istifadə olunur.Azərbaycan bayrağının tarixi qədimdir. 5 minillik dövlətçilik tarixinə malik və dünyanın ən qədim insanməskənlərindən biri olan bu diyarın ilk dövlət qurumlarından başlamış dövlətçiliyimizin davamı olan sonrakıdövrlərdə dövlət idarəçiliyi mədəniyyətini daha da yüksəlmişdir. Bayraqlar dövlətçiliyimizin ən önəmliəlamətlərindən M. Kalankətli “Albaniya tarixi” əsərində həm albanların, həm də ilk orta əsrlərdə onlarla döyüşmeydanında qarşılaşan türklərin bayraqlarının təsvirləri vardır. Əjdaha və quş formasında olan bu cürbayraqların gövdə hissəsi ipək parçadan olmuş, gümüşdən olan bayraq sapı isə əfsanəvi heyvanın başını əksetdirmişdi. Buna bənzər bayraqlar erkən orta əsr Avropasında və digər Şərq ölkələrində də geniş yayılmışdır.Bayraqlar həm də hərbi əhəmiyyət daşımışdır. Döyüş zamanı bayraq xüsusi qaydada qorunmuş,bayrağın enməsi və ya düşmən əlinə keçməsi məğlubiyyəti göstərmişdi. “Kitabi Dədə Qorqud”da düşmənhücumunun qisasını ala bilən Salur Qazanın qardaşının “Kafərin tuğ ilə sancağını (yəni bayrağı) qılıncladı”ğı və“yerə saldı”ğı göstərilir.Ərəb xilafətinin tənəzzülündən sonra - IX əsrin ortalarından başlayaraq Qafqazda, habelə, bütün Yaxınvə Orta Şərqdə türk - islam imperiyasının rolu artmağa başlamış, türk-islam sülalərinin idarə etdikləri dövlətlərtəkcə Azərbaycanın, bütövlükdə, Cənubi Qafqazın deyil, bütün Yaxın və Orta Şərqin dövlətçilik tarixində izqoymuşlar. Şübhəsiz ki, türk-islam sülalələrinin, onların qurduqları dövlətin milli simvolu kimi bayraqları daolmuşdur.Azərbaycan dövlətinin təkamülündə paytaxtı Təbriz olan mərkəzləşdirilmiş Səfəvilər dövlətinin öz yerivardır. Bu dövlətin bayrağındakı təsvirlər - şir, arxada isə insan üzünün günəş kimi təsviri (Şiri-Xurşid)dövlətin milli ənənələrə və qədim tarixə söykəndiyini göstərir.Azərbaycan xanlıqlarının özünün xüsusi bayrağı olmuşdur. Onlar müxtəlif xarakterli olub müstəqildövlətçiliyimizin rəmzi kimi də əhəmiyyət kəsb edir. Bu bayraqlar hələ XIX yüzilin əvvəlindən başlayaraqmüxtəlif yollarla Azərbaycandan çıxarılmış, 1888-ci ildə Tiflisdə açılan Qafqaz Hərbi Tarix Muzeyinəverilmişdir.AXC hakimiyyətinin ilk illərində - 1919-cu ilin aprel ayının əvvəllərində Azərbaycanın dövlətçiliktarixini əks etdirən bayraqların vətənə qaytarılması məsələsi ortaya çıxmış, hərbi nazir, tam artilleriya generalıS. Mehmandarovun göstərişi ilə Baş Qərargah tərəfindən Azərbaycanın Gürcüstandakı attaşesi olanpodpolkovnik Məmmədbəy Əliyevə Tiflis muzeyində saxlanılan Azərbaycana aid bayraq və başqa dövlətçilikrəmzlərinin Bakıya qaytarılması haqqında Gürcüstan hökumətindən razılıq alınması təklif edilmişdir. Bu məsələ1920-ci il iyun ayında Azərbaycanda Dövlət Muzeyi yaradılandan sonra Birinci Ümumazərbaycan diyarşünaslıqqurultayında (sentyabr 1924) yenidən gündəmə gəlmiş, elə həmin il Azərbaycan Dövlət (Tarix) Muzeyixanlıqlara, çar ordusunda xidmət edən azərbaycanlı generallara və ayrı-ayrı müsəlman alaylarına məxsusbayraqlar ələ edə bilmişdi.91

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan xanlıqlarının üçkünc, dördkünc, beşkünc, düzbucaqlı formada olan bayraqları XVI-XVIIIəsrə aid edilən gözəl Şərq parçalarından tikilmiş, müxtəlif ornament və yazılarla bəzədilmişdir. Bayraqlaramüxtəlif rəngli ipək, eləcə də, qızıl və gümüşü saplardan saçaqlar salınmışdır. Bayraq ağacları silindrikformada yüngül ağac gövdəsindən düzəldilmiş, boyanmış, onların başlarına fiqurlu metal ucluqlar taxılmış,qızılı, gümüşü və başqa rəngli saplardan hazırlanmış qotazlar bağlanmışdır.Azərbaycan xanlıqlarından bir neçəsinin bayrağına nəzər salaq.Məlumdur ki, 1804-cü il yanvarın 3-də general P.D. Sisiyanovun başçılıq etdiyi rus qoşunları Gəncəqalasına hücum etdilər. Gəncə xanı Cavad xan və oğlu Hüseynqulu ağa qəhrəmancasına həlak oldular. Xanlıqləğv edildi. Qələbə xəbəri ilə bərabər Sisiyanov çoxlu qənimətlərlə yanaşı, Gəncə xanına məxsus bir ştandartın(üzərində balıq təsviri olan bayrağın) və 8 bayrağın ələ keçirildiyini çara bildirir. Gəncə Yelizavetpoladlandırılır. Gəncənin yaxınlığında 22 il sonra - 13 sentyabr 1826 - cı ildə baş vermiş döyüşə həsr edilən xatirəmedalı buraxılmışdı.Gəncə xanlığının bayrağı dördgünc, xüsusi toxunmuş qumaşdan hazırlanmış, uzunluğu 127 sm., eni 174sm. olmuşdu. Bayraq əl ilə tikilmiş moruğu və yaşıl rəngli xara parçadan hazırlanmışdı. Bayrağın yuxarıhissəsində üç qızılı rəngli gül dəstəsi, al qırmızı rəngli bir uzunsov dairə, sağ hissəsində isə qızılı rəngli ikiuzunsov dairə yerləşdirilmişdir. Qızılı zanbaq gülləri ilə əhatələnmiş qırmızı dairənin içində ərəb əlifbası iləyazılmış “Allah” sözü vardır.Yaxud, bəllidir ki, 1806-cı il oktyabrın 3-də general Bulqakovun komandanlıq etdiyi rus qoşunlarıDərbəndi ələ keçirdikdən sonra Bakıya hücum etdilər. Bakı xanı Hüseynqulu xan şəhəri və əhalini qorumaqməqsədilə öz nümayəndə heyətini, xanın bayrağını, qalanın açarlarını və duz - çörəklə Bulqakovun yanınagöndərir. Özü və ailəsi əvvəl Qubaya, sonra isə İrana gedir. Bakı ruslar tərəfindən işğal olunur, xanlıq ləğvedilir.Bakı xanlığının bayrağı dördgünc qumaşı (uzunu 220 sm., eni 127 sm.) dörd parça açıq moruğu və birparça açıq xaradan əl ilə tikilmişdir. Uzununa yerləşdirilən yaşıl parça (eni 31 sm.) ona möhkəm tikilmiş qırmızıatlas köbə (eni 6 sm.) vasitəsi ilə taxılmışdır. Birinci zolaqda yan-yana baş-ayaq yerləşdirilmiş biri tünd, o biriaçıq rəngli zanbağa oxşar butaların içində altışəkilli güllər, və şişuclu, dalğavari yarpağa oxşar naxışlarsalınmışdı.İkinci zolaq daha enlidir. Zolağın içində uclar birləşdirilmiş, biri tünd, o biri isə yaşıl rəngli iki ayparaçəkilmiş, bu ayparaların və onların birləşməsindən yaranış çevrənin içərisində altı və səkkizguşəli güllərtikilmişdi. Bayrağın digər hissəsində də müxtəlif ornamentlər salınmışdı.Ümumiyyətlə, xanlıqların bayraqları ölçüləri, tikilişi, üzərindəki ornamentlər bəzəkləri ilə seçilir.Bayraqların hazırlanmasında müxtəlif rəngli ipək saplardan istifadə olunmuşdur.Məlumdur ki, Türkmənçay müqaviləsindən az sonra davam edən rus - türk müharibələrində iştiraketmək üçün işğal edilmiş Cənubi Qafqazın müsəlman vilayətləri əhalisindən, o cümlədən, azərbaycanlılardanibarət altı müsəlman alayları və Kəngərli süvari dəstəsi formalaşdırılmışdı. Üzərindəki naxışlara və siyasimənasına görə seçilən alayların döyüş bayraqları müxtəlif rəngli ipək parçalardan hazırlanmış, üzərində Rusiyadövlətinin gerbindəki ikibaşlı qartal təsvir olunmuşdur. Bayraqların üzərində ərəb əlifbası ilə yazılaryazılmışdır.Zaqafqaziya qeyri - müsəlman atlı - müsəlman alaylarının bayraqları da parçanın növünə, tərtibatına, vəbəzədilməsinə görə fərqlənmişdir. 1,2,3 və 4 yüzlüklərin bayraqları nazik qanovuz ipəyindən hazırlanmış,onların üzərində bütün bayraq boyu iri çap kiril hərfləri ilə rus dilində qurama üsulu ilə “ZAK: POL:1, 2 , 3, 4SOTNƏ” sözləri yazılmışdır.Bayraqlar içərisində XIX əsrin sonu, XIX əsirin əvvəllərində hazırlanmış dini bayraqlar da diqqəti cəlbedir. Bunlardan müxtəlif dini mərasimlərdə istifadə olunurdu.Azərbaycan xalqının tarixində ilk parlamentli respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətidövründə dövlət bayrağı haqqında ilk hökumət qərarı 1918-ci il iyun ayının 21 - də (bəzən 24 və 27 -dəgöstərilir) verilib. Həmin qərara əsasən qırmızı rəngli dövlət bayrağının üzərində ağ rəngli aypara vəsəkkizguşəli ulduz təsvir olunmuşdu. Bu bayraq cüzi fərqlə Osmanlı imperiyasının bayrağına oxşayırdı. Qeydedək ki, bu bayraq Osmanlı imperatorluğunun XVIII əsrin sonundan XIX əsrin 50 - ci illərinədək (SultanƏbdülməcid hakimiyyətinin son illərində səkkizguşəli ulduz beşguşəli ulduzla əvəz edilmişdi) mövcud olmuşüzərində ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan qırmızı rəngli dövlət bayrağından ibarət idi. Buqərar qəbul ediləndə Azərbaycan hökuməti Gəncədə yerləşirdi. Əlbəttə, o vaxtlar bu qərarı düzgün başadüşməyərək Azərbaycanı Türkiyənin bir parçası hesab edənlər də tapılmışdı. Lakin sonralar məlum olduğu92

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────kimi, AXC hökuməti 1918-ci il noyabrın 9- da dövlət bayrağının təsvirini dəyişməyi qərara almışdı. NazirlərŞurasının bu haqda qərarında oxuyuruq: “Yaşıl, qırmızı və göy rənglərdən, ağ aypara və səkkizguşəli ulduzdanibarət olan bayraq Milli Bayraq hesab edilsin”. Beləliklə, 1918-ci il noyabrın 9-da Azərbaycanın üçrənglibayrağı Dövlət Bayrağı kimi qəbul olunmuşdu.Bərabər enli üç üfüqi zolaqdan ibarət Azərbaycan bayrağının yuxarı zolağı göy, orta zolağı qırmızı,aşağı zolağı yaşıl rəngdə idi. Qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəliulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir.Bayraqdakı göy rəng türkçülük ideyası ilə bağlıdır. Türklərin göy rəngə üstünlük verməsi ilə bağlımüxtəlif izahlar vardır. Orta əsrlərdə yaşayan müsəlman türkdilli xalqların yaşadığı ərazilərdə tikilən abidələrinəksəriyyəti göy rəngdə olmuşdur. Bu baxımdan göy rəng simvolik məna daşıyır.Göy rəng XIII əsrdə Elxanilər dövrünün əzəmətini, onların zəfər yürüşünü əks etdirmişdi. Digər izahagörə, monqollar özlərindən şimalda yaşayan türkləri göy rənglə işarələmişdilər. Göy rəngin izahına dair digərfikirlər də vardır.Bayraqdakı yaşıl rəng islam dinini ifadə edir. Ə. Hüseynzadə “Qırmızı qaranlıqlar içərisidə yaşıl işıqlar”əsərində yaşıl rəngin geniş izahını verib.Qırmızı rəng əsasən müasirləşməni, azadlığı ifadə edir. Qeyd edək ki, qırmızı rəng Avropa xalqlarındandaha əvvəl türklərdə azadlıq rəmzi kimi ifadə olunmuş, ilk dəfə 777- ci ildə İbrahim əl-Bərm adlı bir nəfərinbaşçılığı altında ərəb zülmünə qarşı baş verən hərəkatda, daha sonralar Babəkin başçılığı altında olan hərəkatdaqırmızı rəngli bayraqdan istifadə olunmuşdur.İlk dəfə üçrəngli bayraq ideyasını gündəmə gətirən Ə. Hüseynzadə müasirləşmədən bəhs edərəkənyazırdı: “Avropalaşalım, firəngləşəlim deyirsiniz. Lakin ey qare (ey oxucu), müraciətdən müraciətə fərq vardır.Biz avropalıların ədəbiyyatına, sənayelərinə, ümum və maarifinə, kəşfiyyat və ixtiralarına müraciət etməkistəyiriz, özlərinə degil. Biz istəriz ki, islam ölkəsinə onların beyinləri, dimaqları girsin”.Bayraqdakı qırmızı rəngin ortasında üzərində aypara və səkkizguşəli ulduzun təsviri verilib.Aypara ən qədimdən türklərin inanc gətirdiyi qüvvə olub. Azərbaycan mifologiyasına görə ay kişirəmzi, ulduz isə günəşin - qadının rəmzidir. Qafqaz Albaniyasında da ay insanların inanc gətirdiyi qüvvə hesabolunmuş, Albaniyada hökmdardan sonra ən müqəddəs varlıq ay məbədinin kahinləri sayılmışdı. Belə izaha darast gəlinir ki, aypara və səkkizguşəli ulduzun bir yerdə verilməsi AXC - də qadın və kişilərin bərabərhüquqluolmasına işarədir. Başqa bir izaha görə ayla ulduzun bir yerdə olması xoşbəxtlik rəmzi sayılır.Səkkizguşəli ulduz “Azərbaycan” sözünün əski əlifba ilə yazılışını əks etdirdiyinə dair izahlara da rastgəlinir. Digər bir izaha görə, səkkizguşəli ulduz “cənnətin səkkiz qapısı” mənasındadır. Səkkizguşəli ulduztəsvirlərinə türklərə aid qəbir başdaşılarında da rast gəlinmişdirSəkkizguşəli ulduzun mənasından bəhs olunarkən belə də açıqlanır ki, M.Ə. Rəsulzadə dövlətinprinsiplərini müəyyənləşdirərkən 8 prinsipə əsaslanıb: türkçülük, islamçılıq, çağdaşlıq, dövlətçilik,demokratiklik, bərabərlik, azərbaycançılıq və mədəniyyətlilik.Ümumiyyətlə, “Türk qanlı, islam imanlı, Avropa qiyafəli olalım” şüarı üç rəngin açması hesab olunur.1920-ci ildə bolşeviklərin hakimiyyəti ələ alması ilə AXC süqut edir. 1921-ci il mayın 6-da AzərbaycanSSR-in birinci Sovetlər qurultayının çağırılması ilə Şimali Azərbaycanın sovetləşməsi başa çatdırılır. Mayın 19-da Azərbaycan SSR - in birinci Konstitusiyası qəbul olunur. 1920-1991-ci illərdə Azərbaycan bayrağının təsviribir neçə dəfə dəyişdirilib. 1921-1925-ci illərdə qırmızı parçanın sol tərəfinin yuxarı hissəsində yaşıl qumaşdaA.S.S.R. oberlaturası olan bayraq, 1925 -1931-ci illərdə qırmızı parçanın yuxarı sol tərəfində oraq və çəkic vəondan yuxarı hissədə aypara və beşguşəli ulduz olan və üzərində kiril və ərəb qrafikası ilə A.S.S.C oberlaturasıolan bayraq, 1931-1937-ci illərdə qırmızı parçanın yuxarı sol tərəfində oraq və çəkic və onun yuxarı hissəsindəaypara və beşguşəli ulduz olan və üzərində kiril qrafikası ilə A.S.Z.C oberlaturası olan bayraq, 1937-1940 -cıillərdə qırmızı parçanın yuxarı sol tərəfində yuxarıda oraq və çəkic, Az.SSR oberlaturası olan bayraq, 1940-1952-ci illərdə qırmızı parçanın yuxarı sol tərəfində oraq və çəkic və ondan aşağıda, Az.CCP oberlaturası olanbayraq, 1952-1991-ci illərdə isə aşağıdan dörddə biri göy zolaq, dörddə ikisi qırmızı zolaqdan ibarət olubüzərində oraq və çəkic və beşguşəli ulduz olan bayraq qüvvədə olmuşdur. Əlbəttə, bunlar ölkədə baş verəndəyişikliklərin fonunda baş vermişdir. İkinci Dünya müharibəsidə iştirak edən diviziyaların, o cümlədən,Azərbaycan diviziyalarının, alaylarının, hərbi hissələrin, polkların, bölmələrin, donanmaların öz bayraqlarıolmuşdur. Milli partiyaların, siyasi təşkilatların və cəmiyyətlərin, təhsil müəssisələrinin bayraqları da olmuşdur.93

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bununla belə, SSRİ - də hökm sürən totalitar rejimin bütün qadağalarına baxmayaraq, həm sovetlərbirliyində yaşayan, həm də xaricdə mühacir həyatı keçirən soydaşlarımızda xalqın yaddaşına köçən üçrənglibayrağa inam azalmamışdır.1956-cı ildə Azərbaycan vətəndaşı Cahid Hilaloğlu sovet quruluşuna etiraz əlaməti olaraq üçrənglibayrağı Qız qalası üzərinə qaldırmışdı. Bu cəsarətinə görə o, 4 il azadlıqdan məhrum edilmiş, onun həmfikiriolan Çingiz Abdullayev adlı şəxs isə ruhi xəstəliklər dispanserinə salınmışdı.1988-ci ildə başlayan azadlıq hərəkatı zamanı xalq üçrəngli bayrağı meydana gətirmişdir.Bayrağa ilk hüquqi statusu isə Ümummilli Lider Heydər Əliyev vermişdir. Belə ki, 1990-cı il noyabrın17- də Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi üçrəngli bayrağı MuxtarRespublikanın dövlət bayrağı kimi qəbul etmiş və Azərbaycan SSR Ali Soveti qarşısında üçrəngli bayrağınAzərbaycanın rəsmi dövlət rəmzi kimi tanınması haqqında vəsatət qaldırılmışdı. Nəhayət, 1991-ci il fevralın 5-də Ali Sovet “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı haqqında Azərbaycan Resupublikasının Qanunu”nuqəbul etmiş, az sonra - 1991-ci il oktyabrın 18-də “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqındaKonstitusiya Aktı” qəbul olunmuşdur.Azərbaycan bayrağına əsl diqqəti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev göstərmişvə bu qayğı bu gün də davam edir. 2007-ci il noyabrın 17-də cənab İlham Əliyev Bakıda Dövlət BayrağıMeydanının yaradılması haqqında Sərəncam imzalamışdı. Həmin ilin dekabrında Bakının Bayıl qəsəbəsində -Hərbi Dəniz Qüvvələrinin bazası yaxınlığında Dövlət Bayrağı Meydanının təməli qoyulmuşdu. Sərəncama görəucaldılacaq dövlət bayrağının dayağının hündürlüyü 162 metr, bayrağın özünün ölçüsü isə 35x70 metr, sahəsi2.450 kvadratmetr, çəkisi 350 kiloqram müəyyənləşdirilmişdi. Məlumdur ki, cari ilin sentyabr ayının 1-dəDövlət Bayrağı Meydanının təntənəli açılışı olmuş və açılış mərasimində Prezident İlham Əliyev iştiraketmişdir.Azərbaycan bayrağı Azərbaycan xalqının müstəqilliyinin və istiqlalının rəmzidir. Azərbaycan bayrağınamus və qeyrət emblemi olub dövlətimizin mənəvi - siyasi pasportu, vizit vərəqəsidir. Azərbaycan bayrağı bugün dünya dövlətlərinin bayraqları ilə yanaşı, BMT qarşısında dalğalanır. Azərbaycan bayrağı bu gün təkcəBakıda deyil, Azərbaycanın hər bir guşəsində dalğalanır. Azərbaycan bayrağı yüksələndə və AzərbaycanRespublikasının himni səslənəndə hər vətən övladı duyğulanır, başqa sözlə, Ümummilli Lider Heydər Əliyevindediyi kimi, azərbaycanlı olduğumuz üçün qürur hissi keçiririk. Hər bir azərbaycanlı onu qorumalı, sevməli,əməlləri ilə onu ucaltmalıdır. Şübhə etmirik ki, tarixin bütün dönəmlərindən qalib çıxmış Azərbaycan bayrağıtezliklə əzəli və əbədi Azərbaycan torpağı olan Qarabağda dalğalanacaq.Mais Əmrahov,Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru,Nazir Əsədov,ADPU-nun dosenti“Səs”.-2011.-5 noyabr.-№205.-S.8-9.94

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycançılığın və dövlətçiliyimizin əsas atributları: dövlət bayrağımızAzərbaycançılıq və dövlətçiliyimizin ideoloji bazasını, xalqın varlığını təcəssüm etdirən baza olmaqlayanaşı, özündə həm də dövlətçiliyin əsas atributlarını da əks etdirir. Ulu Öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi iləyaradılmış Yeni Azərbaycan Partiyasının proqramında göstərilmişdir: “Partiyamız Azərbaycan xalqının millimənəvidəyərlərini, adət-ənənələrinin, milli-əxlaqi mentalitetini, dilinin, dinin qorunmasına hamı üçün ümumiVətən hesab olunan və xalqımızın dövlətçilik hissini, dövlət rəmzini yaşadan vahid Azərbaycan dövləti iləbağlıdır. Azərbaycan dövləti bizim milli varlığımızın, birliyimizin, dinc və firəvan həyatımızın təminedilməsinin, hər kəsin hüquq və azadıqlarının qorunmasının yeganə, etibarlı vasitəsidir. Odur ki, partiyanınüçüncü əsas prinsipi özündə milli, mənəvi və ümumbəşəri dəyərləri əks etdirən azərbaycançılıq vəvətənçilikdir.”Ulu Öndər Heydər Əliyev Yeni Azərbaycan Partiyasının yaradılmasının altıncı ildönümünə həsrolunmuş təntənəli yığıncaqdakı nitqində azərbacançılığın milli ideologiya üçün baza təşkil etməsi barədə fikriniqısa, aydın, tutarlı, məntiqli və lokanik şəkildə belə ifadə edir: “Azərbaycan dövlətinin milli ideologiyasınınözəyini, əsasını təşkil edən azərbaycançılıqdır. Dövlətçilik, milli-mənəvi dəyərlər, ümumbəşəri dəyərlər - bunlarhamısı azurbaycançılıq anlayışının tərkib hissələridir”. M.Yusifovun qeyd etdiyi kimi, azərbaycançılıq və buanlayışa daxil olan bütün elementlər, öz xarakterinə görə tarixi bir kateqoriyadır. Yəni azərbaycançılıqla bağlımilli-mənəvi və psixoloji keyfiyyətlər Azərbaycan cəmiyyətində həmişə aparıcı olmuşdur. Lakin bu kateqoriyamüəyyən məişət problemləri səviyyəsində dərk olunmuşdur. Onun ümummilli xarakteri isə millətin özününbütövlüyü, suverenliyi, sərbəstliyi, azadlığı şəraitində meydana çıxır. Milli azadlıq milli mənafelərinreallaşmasının münbit zəminidir. Bu mənada, Azərbaycanda müstəqil dövlət yaradıldıqdan sonraazərbaycançılıq ideyalarının ümummilli xarakteri meydana çıxmış və bu ümummilli azərbaycançılıq ideyalarıözünün hərəkətverici qüvvəsi olan milli ideologiyanı formalaşdırmışdır. Azərbaycançılıq ideyaları ümummillixarakter almadan, azadlığın yaratdığı münbit şəraitdən qidalanmadan milli ideologiya kimi formalaşmaqimkanına malik deyildir. Təbliğatçı üçün yaddaqalan başlıca arqument bu olmalıdır ki, milli ideolojiazərbaycançılıq ideyalarının hərəkətverici qüvvəsidir. Azərbaycançılığın əsas atributu olan milli bayrağımızhaqqında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurası 1918-ci il noyabrın 9-da hökumətin başçısı Fətəli XanXoyskinin məruzəsi əsasında Azərbaycanın yeni üçrəngli - mavi, qırmızı, yaşıl zolaqlardan ibarət və üzərində ağrəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan milli bayrağının təsdiq edilməsi haqqında qərar qəbul edildi.Parlamentin ilk iclasında çıxış edən Fətəli Xan Xoyski demişdir: “Möhtərəm Azərbaycan parlamenti əzası!Bugünkü gün Azərbaycan üçün böyük, əziz mübarək gündür ki, yuxumuzda görməzdik, əqlimizə gəlməzdi. Bugün o gündür ki, muxtariyyəti əlinizə aldınız, hökumət vəkalətilə bu bayram günü sizi və sizinlə bərabərözümüzü də təbrik edirəm... Qüvvəmiz qədər vəzifəmizi ifa etdik. Hələ çox şey edə bilməmişik, amma bunucürətlə deyə bilərəm ki, hökumətin nöqsanları ilə bərabər yol göstərən işıqlı ulduzu bu şüar olmuşdur: millətinhüququ, istiqlalı, hürriyyəti!..”Azərbaycanın müasir tarixi XX əvvəllərindən başlayaraq “yoxdan yaradılmış və millətimizin ürəyinəendirilmiş müqəddəs azadlıq rəmzinin” - üçrəngli milli bayrağımızın əbədi olaraq müqəddəsliyə yüksəldiyiaydın oldu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonrakı tarixi hadisələr və proseslər göstərdi ki,kommunist rejiminin hər cür təzyiqlərinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqını, Azərbaycan gəncliyini milli azadlıq,müstəqillik, istiqlal idealları və arzuları heç vaxt tərk etməmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini “millisərvatimiz, tarximizin parlaq səhifəsi” kimi dəyərləndirən Ulu Öndər HEYDƏR ƏLİYEVİN böyük müdrikliklədediyi kimi, “Azərbaycan Demokratik Respublikası ilk dəfə milli azadlıq, müstəqillik toxumlarını bütünAzərbaycana səpdi. Bu toxumlar uzun müddətdən sonra cücərdi, boy atdı və nəhayət, 1991-ci ildə Azərbaycanyenidən öz dövlət müstəqilliyini əldə etdi”.Lakin Azərbaycan Respublikasının müstəqillik əldə etməsindən xeyli əvvəl, Azərbaycan XalqCümhuriyyətinin 1920-ci il mayın 3-də azadlıqsevər xalqımızın qəlbinə endirilmiş müqəddəs istiqlal rəmzi -üçrəngli milli, dövlət bayrağımız 70 il sonra 1990-cı il noyabrın 17-də Qədim Azərbaycan diyarı NaxçıvandaXX əsrin böyük siyasətçisi və dövlət xadimi Ulu Öndər HEYDƏR ƏLİYEVİN təşəbbüsü və rəhbərliyi iləNaxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı kimi qəbul edilərək yüksəklərə qaldırıldı.Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin vəsadəti və tələbi ilə 1991-ci il fevralın 5-də AzərbaycanRespublikası Ali Soveti “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı haqqında” Azərbaycan Respublikasıqanunu qəbul olundu.95

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycanın Dövlət Bayrağı “Trikolor” (“üç rəngli bayraq”) bayraqlar sırasına daxildir. Dünyada ilktrikolor XVI əsrdə Holandiyada yaradılmış və qırmızı, ağ, mavi rəngli üç üfüqi zolaqdan ibarət olmuşdur.Müasir dövrdə bir çox dövlətlərin də bayraqları trikolordur. Lakin bizim milli bayrağımız dünyada mövcud olantrikolorlardan rəng düzümü ilə bərabər, üzərində digər simvolların olmasına görə fərqlənir. Onu da qeyd etməklazımdır ki, müxtəlif dövrlərə və dövlətlərə məxsus bayraqlardakı eyni rəng müxtəlif məna və funksiya daşıyabilər.Dövlət bayrağımızda üç rəngin ifadə etdiyi və XX əsrin əvvəllərindəki milli istiqlal ideologiyamızın üçtəməl prinsipini bildirən “türkçülük, islamçılıq və müasirlik” düsturunun müəllifi görkəmli Azərbaycanmütəfəkkiri Əli bəy Hüseynzadədir. Onun fikrincə, TÜRKLƏŞMƏK milli ənənələrin dirçəlməsi, milli dilin,ədəbiyyatın, tarix və mədəniyyətin yüksəldilməsi, İSLAMLAŞMAQ islamda milli dini-əxlaqi və ümumbəşəridəyərlərin inkişaf etdirilməsi, AVROPALAŞMAQ isə Avropa elm və texnikasının nailiyyətlərini öyrənib, onunnəticələrini öz milli elm və mədəniyyətinin inkişafına istiqamətləndirmək, Qərb demokratiyası ənənələrindənistifadə etmək deməkdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə şair Əhməd Cavab “Azərbaycan bayrağı”,Cəfər Cabbarlı isə dövlət bayrağımıza həsr etdiyi “Sevgilim” şeirini yazmışlar.Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı mövcud qanunvericilik aktlarına görə aşağıdakı yerlərdəqaldırılır:1. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin, AzərbaycanRespublikası Nazirlər Kabinetinin, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin, Naxçıvan MuxtarRespublikası Nazirlər Kabinetinin, rayon (şəhər) icra hakimiyyəti orqanlarının yerləşdiyi binaların üzərində -daim.2. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi sədrinin, AzərbaycanRespublikası baş nazirinin, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi sədrinin, Ali Məhkəmə vəİqtisad Məhkəməsi sədrlərinin, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi sədrinin, Naxçıvan muxtarrespublikasının baş nazirinin, respublika nazirlərinin, komitə sədrlərinin, məhkəmə və prokurorluq orqanlarırəhbərlərinin, rayon (şəhər) icra hakimiyyəti başçılarının və bu qəbildən olan idarəetmə və seçkili orqanlarınrəhbərlərinin xidməti iş otağında - daim:3. Yerli seçkili orqanlarının yerləşdiyi binaların üzərində - sessiyalar dövründə.4. Rəsmi şəxs sifəti ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin, Azərbaycan Respublikası MilliMəclisinin sədrinin, Azərbaycan Respublikası baş nazirinin və ya digər rəsmi (vəkil edilmiş) şəxslərinmindikləri hava gəmilərində (Dövlət Bayrağının gəmidə təsvirləri), dəniz gəmilərində, daxili su yollarında, üzəngəmilərdə və başqa nəqliyyat vasitələrində göstərilən şəxslərin razılığı ilə.5. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı dövlət orqanlarının, ictimai və dini orqanların,müəssisələrin, o cümlədən, bütün tədris-tərbiyə müəssisələrinin, idarələrin və təşkilatların keçirdikləri mərasimzamanı, digər təntənəli və bayram tədbirləri zamanı da qaldırıla bilər.6. Azərbaycan Respublikasının xarici ölkələrdəki diplomatik və ticarət nümayəndəliklərinin, konsulluqidarələrinin Azərbaycanın təmsil olunduğu beynəlxalq təşkilatların yerləşdiyi binalar üzərində Dövlət Bayrağıqaldırılır.7. Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhədlərində Dövlət Bayrağı qaldırılır - daim.8. Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq sularda üzən gəmilərin üzərində - daim.Dövlət bayrağına hörmət hissi, əslində, vətənpərvərlik, azərbaycançılıq və dövlətçilik hissinin tərkibhissəsidir. AMEA-nın müxbir üzvü Səlahəddin Xəlilov “Heydər Əliyev və azərbaycançılıq məfkurəsi” əsərindəazərbaycançılığı dövlət siyasətinin tərkib hissəsi kimi təqdim edir: “Azərbaycançılıq təlimi Azərbaycandövlətçiliyi ilə sıx surətdə bağlıdır. Müstəqil Azərbaycan dövləti olmadan, azərbaycançılıq da açıq, dinamik birproses kimi yaşaya bilməz. İmperiyanın tərkibində olduqda, azərbaycançılığın ancaq bəzi elementləri, həm dəkiçik ictimai miqyaslarda, dillərdə, ayrı-ayrı insanların mənəvi aləmində yaşaya bilər. Müstəqil milli dövlətinsayəsində isə bu ayrı-ayrı elementlər bütün cəmiyyət miqyasında, ictimai-siyasi proseslərlə vəhdətdə, dövlətsiyasətinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi ortaya çıxır”. Professor Misir Mərdanov və Əsgər Quliyev “AzərbaycanRespublikasının dövlət rəmzləri” əsərində göstərirlər ki, müstəqil Azərbaycanımızın simvolu, müqəddəs rəmziolan üçrəngli milli bayrağımıza hörmət bəsləmək, onu daim əziz tutmaq, onun uğrunda hər şeyə hazır olmaq hərbir azərbaycanlının vəzifəsi olmalıdır. Azərbaycanın üçrəngli bayrağına vətəndaşlarımızda məhəbbət hisslərininformalaşmasına, təəssüf ki, nail ola bilməmişik. Əslində, bu gün Azərbaycan milli təhsil və tərbiyəsininqarşısında duran başlıca vəzifə gəncliyimizdə vətənpərvərlik hisslərinin canlandırılmasına, müstəqilliyimizinəbədiliyini təmin edəcək vətənpərvər Azərbaycan gəncliyini yetişdirməkdən ibarətdir.96

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ulu Öndər Heydər Əliyevin dediyi kimi, “Gənclərimiz milli ruhda tərbiyə olunmalıdır, bizim millimənəvidəyərlərimizin əsasında tərbiyələnməlidir. Gənclərimiz bizim tariximizi yaxşı bilməlidir, keçmişimiziyaxşı bilməlidir, dilimizi yaxşı bilməlidir, milli dəyərlərimizi yaxşı bilməlidir. Milli dəyərlərimizi, milliənənələrimizi yaxşı bilməyən, tariximizi yaxşı bilməyən, tarixi ənənələrimizi yaxşı bilməyən gənc vətənpərvərolmaz. Hər bir gənc vətənpərvər olmalıdır. Vətənpərvərlik böyük bir məfhumdur. Bu, sadəcə, orduda xidmətetmək deyil. Vətənə sadiq olmaq, vətəni sevmək, torpağa bağlı olmaq - budur vətənpərvərlik. Ona görə dəgənclərə mən nə demək istəyirəm? Hər bir gənc Azərbaycanın müstəqil gələcəyini təmin etmək üçün vətənisevməlidir, ölkəni sevməlidir, torpağı sevməlidir, xalqımızı sevməlidir, millətimizi sevməlidir, dinimizisevməlidir, dilimizi sevməlidir, milli ənənələrimizi sevməlidir”. Ulu Öndər dövlət rəmzlərinə, hökumət hissinəböyük dəyər verir və onu azərbaycançılıq və dövlətçiliklə vəhdətdə götürürdü: “Azərbaycan dövlətinin milliideologiyasının özəyini, əsasını təşkil edən azərbaycançılıqdır. Dövlətçilik, milli-mənəvi dəyərlər, ümumbəşəridəyərlər - bunlar hamısı azurbaycançılıq anlayışının tərkib hissələridir”.Ulu Öndərin layiqli siyasi varisi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevazərbaycançılıq ideyasını inkişaf etdirərək, “Bayraq meydanı” yaradılması haqqında Sərəncam vermişdir.Dövlətçiliyimizin azərbaycançılığın atributu olan üçrəngli milli bayrağımız indi Bayraq meydanında əzəmətlədalğalanmaqdadır.Vahid Ömərov,fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru“Səs”.-2012.-18 fevral.-№31.-S. 11.97

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bayraq kimliyimiz, varlığımızdır!1 sentyabr 2010-cu ildə Dövlət Bayrağı Meydanının açılışında iştirak edən Prezident İlham Əliyevmüstəqilliyimizin əbədi rəmzi olan bu memorial abidəni xalqımızın qəhrəmanlıq simvolu, milli təfəkkür vəməfkurəmizin ifadəsi, siyasi pasportu adlandırmışdırMüstəqil dövlət kimi varlığımızı təsdiqləyən tarixi hadisələrin sevincini yaşadıqca qürur mənbəyimiz olanüçrəngli bayrağımız fərəhli anlarımızın əsas atributu kimi daim yüksəklərdə dalğalanır. Əlli milyondan artıqazərbaycanlının qəlbindən keçən “Dünən var idik, bu gün yaşayırıq, sabah da olacağıq” sözlərini dünyayaçatdıran bayrağımız əbədiyyət, müqəddəslik simvolu kimi qürur mənbəyimizdir.Azadlıq uğrunda canlarından keçən şəhidlərimizin ruhunu yaşadan bayrağımız dünya birliyində bizitanıdan, təmsil edən siyasi pasportumuz, mənəviyyatımız, milli təfəkkür və məfkurəmizdir.Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə yüksək imicə malik ölkəyə çevrildiyini 1 sentyabr 2010-cu ildə DövlətBayrağı Meydanının təntənəli açılışındakı çıxışında qeyd edən Prezident İlham Əliyev müstəqilliyimizin əsasatributlarının əks olunduğu meydanın yaranmasında əsas məqsədin respublikanın daha da güclənməsinə,tanınmasına, dünya birliyində mövqeyinin möhkəmlənməsinə yönəldiyini vurğulamışdır.Milli məfkurəsini, təfəkkürünü əsrlərdən bəri qoruyan bütün xalqlar kimi azərbaycanlıların da ən böyükarzusu azadlığına qovuşmaq, dövlətlər içərisində qüdrətli, suveren ölkə kimi tanınmaq olub. Zaman-zaman buistəyə çatmaq şansı yaransa da vətənimizin səması üzərində əsən taleyin acı küləkləri insanları bu istəyinəqovuşmaqdan məhrum etmişdir. Bu amal uğrunda qanlar tökülüb, şəhidlər, qurbanlar verilib. Ərənlərimizcənnətməkan Azərbaycana sahib olmaq, bu diyarın zəngin sərvətlərindən bəhrələnmək istəyən xain qüvvələrindanışan dillərini susdurmağı bacarmışlar.Ötən əsrin sonlarında isə zaman öz qəti sözünü dedi. Azərbaycanı dövlət kimi yaşadacaq, xalqı arxasıncaapara biləcək liderini milyonlara bəxş etdi....1990-cı ildə doğma vətəni Naxçıvana qayıdaraq Azərbaycanın müstəqilliyinin əbədi olması naminəxidmətlərini davam etdirən ümummilli lider Heydər Əliyevin gördüyü işlərin hər biri bir salnamə kimitariximizə yazılsa da onların arasında gələcək taleyimizi müəyyənləşdirən daha mühüm, əhəmiyyəti iləseçilənləri də az deyildir. 17 noyabr 1990-cı ildə təcrübəli dövlət xadimi kimi sədrlik etdiyi Naxçıvan MR AliMəclisinin sessiyasında ONUN təklifi ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən 24 iyun 1918-ci ildə qəbulolunmuş, üzərində ağ rəngli aypara və səkkizgüşəli ulduz təsviri olan bayrağın, gerbin və dövlət himnininbərpası ilə bağlı möhtəşəm qərar qəbul olundu. Bununla da Azərbaycanın müstəqilliyinin, əbədiliyinin, millidövlətçiliyimizin təməli qoyuldu. Bütün qitələrdə , müxtəlif dövlətlərdə məskunlaşan 50 milyonluq Azərbaycanxalqı böyük qürur hissi ilə bildirdi ki, vətəndaşı olduğu ölkənin adı dövlətlər arasında fəxrlə çəkilir, üçrənglibayrağımız müstəqilliyimizin rəmzi kimi Təhlükəsizlik Şürasının qeyri-daimi üzvu olduğumuz BMT-nin,Avropa Şurasının, ölkəmizi başqa respublikalarda təmsil edən səfirliklərimizin qarşısında əzəməti ilə gözoxşayır, dalğalanır.Bu tarixi günün əhəmiyyətini nəzərə alan, ümummilli lider Heydər Əliyev siyasətinin layiqli davamçısıPrezident İlham Əliyev daha mühüm bir sənədə imza atdı. 17 noyabr 2007-ci ildə Bakıda Dövlət BayrağıMeydanının yaradılması barədə sərəncam imzaladı. Qürur mənbəyimiz olan bu meydanın inşasına diqqət vəqayğı ilə yanaşdı. Dünyada ən böyük bayraqlardan sayılan üçrəngli bayrağımız Ginnesin rekordlar kitabındaböyüklüyü və təkrarolunmazlığı ilə əbədiyyət rəmzi kimi təsdiqləndi. Şərəfimiz, müstəqilliyimizin əbədi qarantıolan bayrağımızın dalğalanması uzun illər , bəlkə də əsrlər boyu xalqımızın azadlığının, müstəqil siyasətimizin,suverenliyimizin, bütün xalqlarla bərabər yaşamaq hüququmuzun ifadəsi, arzuların reallaşması oldu.Dövlət Bayrağı Meydanının açılışını Azərbaycan xalqının həyatında unudulmaz hadisə kimi qeyd edənPrezident İlham Əliyev vurğuladı ki, Dövlət Bayrağı Meydanı Bakının mədəniyyət, siyasi mətinlik mərkəzi,insanların istirahət guşəsi, gənclərimizi qəhrəmanlığa səsləyən igidlik məktəbidir. Son iyirmi ildə əldə etdiyimizuğurlarla öyünən ölkə vətəndaşları bu meydanda qürur hissi ilə gəzirlər. Prezident İlham Əliyevin vurğuladığıkimi hər bir azərbaycanlı bu ölkənin vətəndaşı adını daşıdığı üçün fəxr edir, öyünür.Paytaxtımızın ən uca, əzəmətli və görməli guşəsində- Bayıl sahəsində yerləşən Dövlət Bayrağı Meydanımemorial abidə-istirahət parkı şəhərimizə gələn bütün qonaqların diqqətini cəlb edir.20000 kvadratmetr ərazisi olan meydanda ucaldılmış dayağın hündürlüyü 162 metr, bünövrəsinindiametri 3,2, bünövrənin üst hissəsinin diametri 1,09 metrdir. Qurğunun ümumi kütləsi 220 tondur. Bayrağın eni35 metr, uzunluğu 70 metr, ümumi sahəsi 2450 kvadratmetr, kütləsi isə təqribən 350 kiloqramdır.Ginnes dünya98

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────rekordları təşkilatı 2010-cu il mayın 29-da Azərbaycan dövlət bayrağı dirəyinin dünyada ən hündür bayraqdirəyi olduğunu təsdiq edib.Meydanda qurulmuş Azərbaycan Respublikasının gerbi, dövlət himninin mətni və ölkəmizin xəritəsi qızılsuyuna salınmış bürüncdən hazırlanıb. Meydanda Dövlət Bayrağı Muzeyi də yaradılıb. Beynəlxalq tədbirlərdəbəxtinə dəfələrlə yüksək zirvələrdə dalğalanmaq qisməti düşən dövlət bayrağımız ölkəmizdən kənarda beləvətən torpağının rəmzi, birlik və varlığımızın ifadəsi kimi Azərbaycanın şan-şöhrətini dillərdə dastana çevirir.Bu il paytaxtımızda “Eurovision-2012” mahnı müsabiqəsinin keçirildiyi, möhtəşəmliyi ilə hamını məftunedən “Grystal Hall” sarayı ilə həmahənglik təşkil edən Bayraq Meydanı memorial abidə kimi qonaqlarındiqqətini cəlb etdi.“Eurovision-2012” mahnı müsabiqəsində, XXX London Yay Olimpiadasında ölkəmizə birincilikqazandıran qaliblərin şərəfinə ucaldılan, Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, ölkəmizin əsl idman,sivilizasiyalararsı dialoq məkanı, mədəniyyətlərin qovuşduğu respublika olduğunu sübut edən bayrağımızAzərbaycanın iqtisadi, siyasi, sosial inkişafının, diplomatik uğurlarının məntiqi ifadəsidir. “Eurovision”yarışmasında Azərbaycanı təmsil edən və səhnədə qalib kimi sevincini bildirən Nigarla Eldarın əllərindəkiqələbə soraqlı Azərbaycan bayrağı Qərblə Şərq, sivilizasiyalar arasında körpü olan Azərbaycan mədəniyyətinin,incəsənətinin, ən başlıcası isə tərəqqimizin, müasirliyimizin, bəşəri ideyalara sadiqliyimizin qələbəsi idi. ToğrulƏsgərov və Şərif Şərifovun London Olimpiadasındakı “qızıl uğur”unu yüksək pilləyə qaldırılmaqla dünyayaçatdıran Azərbaycan bayrağı bu günlərdə yenə də əllərdə gəzir. Bayraq Meydanının açılışının ikinciildönümünə təsadüf edən belə bir zamanda bayrağımızın müqəddəsliyini qorumaqla gəncliyə nümunə olanRamil Səfərovun Vətənə dönüşü ikiqat sevinc bəxş edir. Dövlət atributumuzun toxunulmazlığını hər birvətəndaşın şərəf işi olduğunun məntiqi ifadəsi kimi diqqəti cəlb edir. Azərbaycan bayrağını təhqir edən ermənişovinistinə layiq olduğu dərsi verməklə hərbçi şərəfini və dövlətçiliyimizin müqəddəsliyini, toxunulmazlığınıqoruyan Ramil Səfərovun Azərbaycana dönüşünü, azadlığa buraxılmasını Prezident İlham Əliyevin bir dövlətbaşçısı, zabitinin şərəfini qoruyan Ali Baş Komandan kimi qətiyyətinin təntənəsi, haqq-ədalətin qələbə simvoluadlandıran xalqımız sevincini bayrağımızı əbədi uğurlarımızın şahidi kimi dalğalandırır. Macarıstanda 8 ildənartıq məhbus həyatı yaşayan Ramil Səfərovun doğma torpağına dönüşü eyni zamanda diplomatiyamızınqələbəsi, ölkəmizin beynəlxalq təşkilatlarda layiqincə təmsil olunmasının, beynəlxalq hüquq normalarına inamvə sadiqliyinin ifadəsidir.Son illərdə istər xarici ölkələrdə, istərsə də Bakıda keçirilən biri-birindən əhəmiyyətli tədbirləri,simpozium və konfransların sayını hesablamaqla bitməz. Təsəvvür edək ki, sayı minlərlə ölçülən həminmərasimlərdə Azərbaycanımızı təmsil edən bayrağımız həm də uğurlarımızın, varlığımızın, gələcəyimizin rəmzikimi dalğalanır .Dövlət başçısı adına layiq görülən Prezident İlham Əliyev andiçmə mərasimində məhz bu bayraq altındaxalqına daim sədaqətlə xidmət edəcəyini bildirmiş, Azərbaycanı iqtisadi qüdrəti ilə seçiləcək ölkə səviyyəsinəqaldıracağı vədini vermiş və andına sadiq qalmışdır. Bu gün Azərbaycan adlı bir məmləkən bütün Avropanıqazandığı iqtisadi nailiyyətlərilə fəth edirsə bu daim uca tutduğumuz bayrağımıza sədaqət rəmzidir. Ammamüstəqilliyimizin, suverenliyimizin ifadəsi olan bayrağımızın dalğalanacağı daha bir ünvan bizi gözləyir. Buünvanı Prezident İlham Əliyevin sözləri ilə çatdırmaq istəyirik: “ Azərbaycan ərazi bütövlüyünü bərpa edəndənsonra milli dövlət bayrağımız bu gün hələ də işğal altında olan torpaqlarda qaldırılacaqdır. Bizim bayrağımızDağlıq Qarabağda, Xankəndində, Şuşada dalğalanacaqdır. O günü biz hər an öz işimizlə yaxınlaşdırmalıyıq vəyaxınlaşdırırıq.”Xuraman İsmayılqızı“İki sahil”.-2012.-4 sentyabr.-№160.-S.3.99

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Hər rəng və simvol bir özəl məna daşıyırTarixdə ən qədim bayraqlar Yaxın Şərqdə tapılıbHər bir dövlətin özünün dövlət rəmzləri vardır: bayraq, gerb və himn. Biz onlardan birincisi barədə sizəməlumat verəcəyik.Qeyd edək ki, bayraq dövlət rəmzi olub, müharibələr, inqilablar, nümayişlər zamanı öndə, insanların başıüzərində aparılan, müxtəlif rəsmi təşkilatların binalarının qarşısında dirəyə asılan və həmin təşkilatı təmsil edən,Vətən uğrunda şəhid olanların qəbirləri üzərinə salınan dövlər atributudur. Bayrağın simvol və anlamlı rəngləriümumiyyətcə dəyişilməzdir. Hər rəng və simvol bir özəl məna daşıyır. Bayraqlar ilk illərdə yalnız siqnallaşmaqüçün istifadə edilib. Ölkələrin özlərinə bayraq təyin etməsi isə, döyüşlərdə tərəflərin bir-birlərini ayırd edəbilmələri üçün Orta Çağ başlarında ortaya çıxan bir faktdır. Xristofor Kolumb zamanında, hər gəminin hansıölkəyə mənsub olduğunu göstərən bir bayraq daşıması zəruri hesab olunub və bunun nəticəsində, günümüzdəkibayraq sistemi ortaya çıxıb.Tarixdə ən qədim bayraqlar isə Yaxın Şərqdə tapılıb və üzərində quş və yaxud heyvan təsviri olurdu.Şüvülə bərkidilən ilk bayraq isə Çində yaranıb. İmperator Çjou öndə onun gəlişini xəbər verən ağ bayrağınaparılması əmrini vermişdi .Bir çox müasir milli bayraqlar trikolordan – üç zolaqdan ibarətdir . Ən erkən trikolor Danimarkanınprinsfleqi olub . O, narıncı , ağ və göy üfüqi zolağından ibarət idi. Bu rənglər XVI əsrdə hollandların ispanlaraqarşı azadlıq müharibəsinə başçılıq edən I Vilhelmin rəngləri idi . Təxminən 1630 - cu ildə narıncı zolaq qırmızıilə əvəz olunub . Rusiyanın da bayrağı trikolordur, 1690 – cı ildə I Pyotr holland tərsanələrində işləyirdi vəRusiyaya qayıtdıqdan sonra o, öz ölkəsi üçün Hollandiya bayrağı rənglərinin tərsinə sıralandığı bir bayraqtəsdiqləyib . Bu bayraq 1917- ci inqilabına qədər istifadə edilib. Onu yenidən yalnız 74 il sonra Kreml üzərindəgörmək mümkün olub.Daha məşhur bir trikolor isə Fransaya məxsusdur. Bu bayraq üzərində qırmızı, ağ və göy rəngli şaqulizolaqlar var. İlk dəfə bu bayraq 1789 – cu il inqilabı vaxtı qaldırılıb və azadlıq, bərabərhüquqluluq və qardaşlıqprinsiplərini əks etdirib (fikir verin masonluğun ideyalarına necə də bənzəyir) Bizim dövlətimizin –Azərbaycanın bayrağı da trikolor nümunəsinə əsaslanır.Bayraqlarda ən çox istifadə edilən rəng isə qırmızıdır. Daha sonra ağ, göy, sarı və qara rənglər gəlir. Birçox ölkələrdə bir nəncdən istifadə edilib. Məsələn, Müəmmər Qəzzafi dövründə Liviya bayrağında yalnız birrəng istifadə edilib. 1977- ci ildə qəbul edilən yaşıl bayraq polkovnik Qəzzafinin “yaşıl inqilab”ının simvolu idi.Lakin Qəzzafi devrildikdən sonra Liviya üç rəngli baraqdan istifadə edir. Yeganə kvadratşəkilli bayrağın sahibiisə İsveçrədir. Qeyri- adi formaya malik daha bir bayraq isə Nepala məxsusdur. XIX əsrdə yaradılan bu bayraq2 üçbucaqlı bayrağın birləşməsindən ibarətdir. Yuxarıda yerləşən bayraq üzərində aypara, aşağıdakında isəgünəş təsvir edilib. Yeri gəlmişkən, bayraqlarda günəş simvoluna çox rast gəlmək olar. Bu bayraqlar arasında ənməhşuru isə Yaponiyanın “günəş diski”dir. Bu həm ölkənin adı Nixon-Kokunu (gündoğar ölkə), həm dəimperatorun Günəş nəslindən olması kimi dini inamın simvoludur. Tayvanın da bayrağının üzərində 12 nöqtə iləəhatələnmiş ağ günəş var. Ən böyük heyvan təsvirli bayraq isə Şri- Lankanındır. Onun üzərində şir təsvirolunub. Ən böyük quş təsviri isə Albaniyanın bayrağındakı ikibaşlı qartaldır. Ən böyük bitki təsviri Kanadanınbayrağında təsvir olunub. 1965-ci ildə qəbul edilən bu bayraq üzərində ağcaqayın yarpağı təsvir edilib .Biz bəzi ölkələrin bayrağını rənglərin hansı məna daşıdığını sizin diqqətinizə çatdırırıq. Məsələn,Avstriyanın indiki bayrağı ilk dəfə rəsmi olaraq 1919-cu ildə qəbul edilib. 1933-cü ildə ləğv edilməsinəbaxmayaraq, 1945-ci ildə dövlət bayrağı kimi yenidən təsdiqlənib. Avstriyanın milli bayrağı üfüqi vəziyyətdəolan üç bərabər düzbucaqlı zolaqdan ibarətdir. Yuxarı və aşağı zolaq qırmızı, orta zolaq isə ağ rəngdədir.Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 2:3-dür. Qırmızı rəng Avstriyanın azadlığı və müstəqilliyi uğrundavətənpərvərlərin tökülən qanının simvoludur. Ağ rəng isə Avstriya xalqının ölkədə monarxiya rejiminə sonqoyaraq, əldə etdiyi müstəqilliyinin rəmzidir. Bayraqdakı ağ rəng Avstriya ərazisindən keçən Dunay çayını datəmsil edir. Avstriya bayrağının rənglərinin yaranması barədə rəvayət də var. Həmin rəvayətdə deyilir ki, 1191-ci ildə Hersoq Leopald Babenberqskiy (qədim Avstriya Hersoq Evinin nümayəndəsi) Ptolemazineyaxınlığındakı döyüşdə iştirak edib. O, həmin döyüşdə yaralanıb və onun ağ plaşı qana bulanıb. Yalnız belhissəsində qana bulanmayan ağ zolaq qalıb. Bununla da qırmızı və ağ rəng Babenberqlərin gerbində, sonradanisə Avstriya bayrağının rənglərində öz əksini tapıb.100

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Maraq doğuran bayraqlardan biri də Yunanıstana məxsusdur. Yunanıstanın dövlət bayrağı ağ, mavizolaqlardan və bir xaç şəklindən ibarətdir. Mavi rəng səmanın rəmzidir. Ağ rəng isə ölkənin müstəqilliyiuğrunda aparılan mübarizədəki ümidi tərənnüm edir. Bayraqdakı 9 zolaq ölkənin coğrafi bölgələrinin sayı iləeynilik təşkil edir: Mərkəzi Yunanıstan, Fessaliya, Makedoniya, Epir, Frakiya, Peloponnes, Krit, İon adaları,Egey adaları. Bayrağın indiki forması 1862-ci ildən mövcuddur.Albaniya Respublikasının dövlət bayrağı mərkəzində isə ikibaşlı qara qartal şəkli həkk olunmuş qırmızıdüzbucaqlı zolaqdan ibarətdir. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 5:7-dir. Qırmızı rəng xarici işğalçılara qarşıuzun müddət mübarizə aparan alban vətənpərvərlərin tökülən qanının rəmzidir. Albaniyanın hazırkı dövlətbayrağı 1945-ci ildə rəsmi olaraq təsdiqlənib. Qırmızı zolaqlı ikibaşlı qara qartal şəkli 1443-cü ildə Albaniyanınmüstəqilliyinin əsasını qoymuş Georgi Kastriotın bayrağında mövcud idi. O, İsgəndərbəy adı ilə daha çoxməşhurdur. Çox güman ki, bayraqdakı qartal şəkli onun tərəfindən seçilib. Bayraqda məhz qartal şəkli əbəs yerəöz əksini tapmayıb. Belə ki, albanlar ta qədim zamanlardan ölkələrini „şkiperi“ adlandırırlar ki, bu da tərcümədə„qartallar ölkəsi“ mənasını verir. Onlar özlərini qartalların nəslinin davamçıları hesab edirlər.Bayraqlar ilk illərdə yalnız siqnallaşmaq üçün istifadə edilibBayraq - bir ölkəni, təşkilatı, quruluşu və ya birliyi işarələyən, əsasən parçadan olan, dövlət rəmzi olub,müharibələr, inqilablar, nümayişlər zamanı öndə, insanların başı üzərində aparılan, müxtəlif rəsmi təşkilatlarınbinalarının qarşısında dirəyə asılan və həmin təşkilatı təmsil edən, Vətən uğrunda şəhid olanların qəbirləriüzərinə salınan dövlər atributudur.Bayrağın simvol və anlamlı rəngləri ümumiyyətcə dəyişilməzdir. Hər rəng və simvol bir özəl mənadaşıyır.Bayraqlar ilk illərdə yalnız siqnallaşmaq üçün istifadə edilmişdir. Ölkələrin özlərinə bayraq təyin etməsiisə, döyüşlərdə tərəflərin bir-birlərini ayırd edə bilmələri üçün Orta Çağ başlarında ortaya çıxan bir faktdır.Xristofor Kolumb zamanında, hər gəminin hansı ölkəyə mənsub olduğunu göstərən bir bayraq daşıması zərurihesab olunub və bunun nəticəsində, günümüzdəki bayraq sistemi ortaya çıxıb.Bayraqlar haqqında danışanda ilk olaraq ağlımızda sual yaranır. Görəsən ən qədim bayraq hansı ölkəyəməxsusdur. Beləki, bu sualın cavabı olaraq demək istərdik ki, ən qədim bayraq Danimarkaya məxsusdur. Bubayraq 13 əsrdə yaranıb. Daha dəqiq desək, bayraq 1219-ci il iyin ayının 15-də yaranıb. Bu bayraq sonralar birneçə skandinaviya xalqlarının bayrağına çevrilib. Əvvəllər bu bayraqda alaqarğada vardı, lakin zaman kecdikcəyalnız rənglərdən ibarət oldu.Beləliklə yenə də bəzi baraqlar və onların mənası barədə sizə məlumat vermək istəyirik.ABŞ bayrağı (Ulduzlar və Zollar, Ulduzlu Bayraq, Köhnə Şərəf) — 1777-ci il iyunun 14-də KontinentalKonqress tərəfindən qəbul edilib. On üç növbələşən qırmızı və ağ zolaq əvvəlki ştatları (keçmiş müstəmləkələr)simvollaşdırır. Beşguşəli ulduzların sayı ştatların sayını göstərir (indicə əlli). Əfsanəyə görə ilk bayrağını CorcVaşinqtonun xahişinə görə Betsi Ross tikib. Bayraqda 50 ulduz var ki, bu da ölkənin tərkibində olan ştatlarınsayıdır.Bayrağın göstərməsi Amerika Birləşmiş Ştatlar Ordu Heraldika İnstitutunun nəzarətindədir və onunnaxışı Birləşmiş Ştatlar Məcəlləsində müəyyənləşdirilir. ABŞ Bayrrağının rəngləri tünd qırmızı, ağ vəsürməyidir. Ulduzların indiki yerləşməsinin müəllifi amerikalı şagird Robert Heftdir.Tanzaniya - Tanzaniyanın dövlət bayrağı haqqında qanun 1964-cü ilin iyun ayının 30-da qəbul edilib.Bayrağın dizaynı Tanqanika və Zənzibarın bayraqları əsasında formalaşıb. Belə ki, Tanzaniya Tanqanika vəZənzibarın birləşməsindən yaranan dövlətdir. Yaşıl rəng Tanzaniyanın bitki aləminin, mavi rəng ölkəninçoxsaylı göl və çaylarının, həmçinin Hind okeanının, qara rəng yerli Afrika əhalisinin, sarı rəng isəTanzaniyanın faydalı qazıntılarının simvoludur. Parametrləri 2:3 nisbətindədir.Moldova - Moldovanın bayrağı, üzərində dövlət gerbi həkk olunmuş 3 bərabər şaquli zolaqdan ibarətdir:mavi, sarı və qırmızı. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir. 1994-cü ildə Moldovada dövlət bayrağıhaqqında qanun qəbul edilib. Moldovanın bayrağı öndən və arxadan müxtəlif formada görünür. Belə ki,bayraqdakı gerb yalnız ön hissədə həkk olunub. Moldovanın üçrəngli bayrağı Moldova dövlətçiliyininkeçmişini, indiki zamanını və gələcəyini, eyni zamanda ölkədə yaşayan vətəndaşların bərabərhüquqlu olmasını,dostluğunu və həmrəyliyini tərənnüm edir.Belçika - Belçika Krallığının dövlət bayrağı düzbucaqlı şəklində olub, üç bərabər şaquli zolaqdanibarətdir. Zolaqların rəngi ardıcıl olaraq qara, sarı və qırmızıdır. Bayrağın ölçü nisbəti 13:15-dir. Qara rəng gücü101

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────təmsil edir. Sarı rəng müdriklik yolu ilə əldə edilən kamilliyin rəmzidir. Qırmızı rəng isə fədakarlıq, cəsurluq vəqurbanlar vermək yolu ilə əldə edilən qələbənin tərənnümüdür. Belçikanın dövlət bayrağı rəsmi olaraq 1831-ciilin sentyabr ayının 13-də qəbul edilib. Ukrayna - Ukraynanın mavi-sarı rəngli dövlət bayrağı 1991-ci il, yanvarayının 28-də Yuxarı Rada tərəfindən rəsmi olaraq təsdiqini tapıb. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 2:3nisbətindədir. Hər il iyul ayının 24-də Ukraynada Dövlət Bayrağı Günü kimi qeyd edilir. Ukrayna bayrağındakımavi və sarı rəngin tarixi xristianlıqdan öncəki zamanlara gedib çıxır. Həmin vaxt mavi və sarı rəng od ilə suyutərənnüm edirdi. Ukrayna bayrağındakı rənglərin indiki mənasına gəldikdə, mavi rəng buğda zəmilərini, sarırəng isə buğda zəmiləri üzərindəki səmanı temsil edir.Portuqaliya - Portuqaliyanın dövlət bayrağı rəsmi olaraq 1911-ci ildə qəbul edilib. Parametrləri 2:3nisbətindədir. Bərabər olmayan 2 şaquli zolaqdan təşkil olunub: yaşıl və qırmızı. Qırmızı zolaq bayrağıntəxminən 1/3 hissəsini tutur. Zolaqların kəsişdiyi yerdə Portuqaliyanın gerbi təsvir olunub. Yaşıl rəng səyahət vəyeni torpaqların kəşfinin rəmzidir. Qırmızı rəng inqilabı (1910-cu ildə Portuqaliya respublika elan edilib)tərənnüm edir.İraq-İraqın dövlət bayrağı 3 bərabər üfüqi zolaqdan ibarətdir: qırmızı, ağ və qara. Ağ zolağın üzərindəyaşıl rəngdə «Allahu Əkbər» ifadəsi yazılıb. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 2:3-dür. Bayraqdakı qırmızırəng İslamın düşmənlərinə qarşı mübarizəni; ağ rəng ərəb xalqının alicənablığını, comərdliyini, birliyini,qələbəsini; qara rəng isə ərəb xalqının böyük keçmişə malik olduğunu tərənnüm edir. Digər bir versiyaya görə,qırmızı rəng ərəblərin İslamdan öncəki rəmzi olub. Bayraq rəsmi olaraq, 2008-ci ilin yanvar ayının 22-də qəbuledilibƏfqanıstan-Əfqanıstanın dövlət bayrağı 3 bərabər şaquli zolaqdan ibarətdir: qara, qırmızı və yaşıl.Qırmızı zolağın üzərində ölkənin dövlət gerbi təsvir olunub. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir.Bayraqdakı qara rəng tarixi və dini rəmzlərin mənasını daşıyır. Qırmızı rəng yüksək dövlət hökmdarınınrəngidir. Yaşıl rəng isə ümid və müvəffəqiyyətin rəmzidir. Bayrağın rəsmi qəbul tarixi 2002-ci ilin fevral ayının5-nə təsadüf edir.Suriya-Suriyanın dövlət bayrağı 1980-ci ilin may ayının 30-da rəsmi olaraq təsdiq edilib. Bayraq 3bərabər üfüqi zolaqdan təşkil olunub: qırmızı, ağ və qara. Ağ zolağın mərkəzində 2 ulduz şəkli təsvir olunub.Qırmızı rəng İslam dini yolunda şəhid olanları və Haşimilər xanədanlığını, ağ rəng Umeyyiləri, qara rəngAbbasilər sülaləsini təmsil edir. Yaşıl rəng isə Fatimiləri tərənnüm edir. 2 ulduz şəkli Misir və Suriya xalqlarınıözündə əks etdirir. Belə ki, Misir və Suriya vaxtilə Birləşmiş Ərəb Respublikasının tərkibini formalaşdırıblar.Ölçüsü 2:3 nisbətindədir.Uruqvay-Uruqvayın dövlət bayrağı rəsmi olaraq 1830-cu ilin iyul ayının 12-də qəbul edilib. Bayrağınölçü nisbəti 7:10-dur. Uruqvayın bayrağı bir çox cəhətlərinə görə, Argentinanın bayrağına bənzəyir. Bu da əbəsdeyil. Belə ki, Uruqvay müstəqillik əldə edənə qədər Argentinanın tərkibində olub. Bayrağın ilkin variantında 9mavi və 10 ağ zolaq var idisə, 1830-cu ildə bu, 4 mavi və 5 ağ zolağa qədər endirildi. Ümumilikdə 9 zolaqUruqvayın ilkin 9 bölgəsinin sayı ilə üst-üstə düşür. Bayraqdakı günəş şəkli azadlığı tərənnüm edir.Argentina-Argentinanın dövlət bayrağı rəsmi olaraq 1818-ci ilin fevral ayının 25-də təsdiqlənib. Bayraqmərkəzdə günəş şəkli həkk olunmuş 3 bərabər üfüqi zolaqdan ibarətdir: mavi, ağ və mavi. Mavi, ağ rənglərsmanın və And dağlarındakı qarın rəmzidir. 1818-ci ildə bayrağa əlavə edilmiş günəş şəkli isə Argentinanınmilli rəmzi hesab olunur. Onlar bayraqdakı günəşə Sole de Mayo, yəni „May günəşi“ deyirlər. O, 1810-cu ilinmay ayının 25-də buludlu səmada günəşin peyda olmasını xatırladır. Həmin tarixdə ölkədə müstəqillik lehinə ilkkütləvi nümayiş keçirilib.Ən qəribə bayraqlardan biri Mars planetinin bayrağı hesab olunur. Beləki, bu bu bayraqda yer alanqırmızı rəng hal hazırki, Mars planetini, göy və yaşıl rəng isə Mars planetinin gələcəyini simvolizə edir. Eynizamanda bu bayraq Mars Society i The Planetary Society- qurumlarınında bayrağı hesab olunur.Samir“Üç nöqtə”.-2012.-25 avqust, 8 sentyabr.-№147, 157.-S.7.102

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bayraq dövlətçiliyin varlığını ifadə edən mühüm amildirBir qayda olaraq bayraqlar dövlətlərin adı əsasında əlifba sırası ilə düzülürHər bir ölkənin tarixi və dövlətçilik ənənələri onun rəmzlərində və atributlarında öz əksini tapır.Məsələn, bayraq, gerb və himn hər bir dövlətin müstəqilliyini təcəssüm etdirən müqəddəs rəmzlərdir. Bayraq,gerb, himn kimi rəmzlər milli dövlətçiliyin varlığını, xalqın amallarını lakonik, obrazlı və bədii dildə ifadə edənmühüm amillərdəndir. Hələ qədim zamanlardan başlayaraq bütün dövlətlərin özünəməxsus fərqləndiriciəlamətləri – simvol və rəmzləri olubdur. Bayraqların qaldırılması da özünə məxsus qaydada həyata keçirilir.Beynəlxalq tədbirlərdə, təşkilatlarda və görüşlərdə bu qaydalara əməl edilir. Dövlət bayrağı xüsusi flaqştokda(bayraq ağacı, bayraqtac) qaldırılır. Eyni zamanda bir neçə bayraq qaldırılırsa, flaqştoklar və bayraqlar eyniölçüdə olmalıdır. Bir qayda olaraq bayraqlar razılaşdırılmış dildə dövlətlərin adı əsasında əlifba sırası ilədüzülür, lakin bununla bağlı ciddi normalar mövcud deyil. Məsələn, Britaniya protokoluna görə milli bayrağahörmətli, fəxri yer ayrılır, digər bayraqlar isə (xaricə açılmış şəkildə) milli bayraq¬dan sağ və soldadövlətlərinin adları üzrə əlifba sırası ilə düzülür.Ali əcnəbi qonağın qəbulu zamanı çox vaxt onun milli bayrağı qəbul edən ölkənin bayrağı ilə eyniyerdə, yəni mərkəzi tribunanın hər iki tərəfindən qaldırılır. Bu halda meydançada olan əsas qonağın sağtərəfindəki bayraq yeri qonağın bayrağına verilir.Həm qəbul edən ölkə, həm də təmsil olunan ölkə tərəfin¬dən milli matəmin rəsmi elanı zamanıbayraqlar yarıyadək endirilməlidir. Əvvəl bayraqlar flaqştokların tam yüksəkliyinə qədər qaldırılır, sonra yavaşyavaşyarıyadək endirilir və dəfn günü ərzində bu cür vəziyyətdə qalır; lakin monarxiya dövlətlərində ölkəbaşçısının vəfatı halında bayraqlar ənənəvi olaraq ölüm günündən dəfn gününə qədər endirilmiş şəkildə qalırlar.Yeni hökmdarın elanı günü bayraqlar yenidən əvvəlki vəziyyətinə qaytarılır.Diplomatik nümayəndəlik başçıları dövlətlərinin bay¬raqlarını istənilən vaxt qərargahlarında vənümayəndəliklərinin binalarında qaldırmaq hüququna malikdirlər. Həmçinin onlar milli bayrağı xidmətiavtomobillərində quraşdıra bilərlər, lakin əksər nümayəndəlik başçıları bunu sırf rəsmi tədbirlərlə bağlı və yatəhlükəli hallarda etməyə üstünlük verirlər.Adətə görə, bayraqlar səhər saat 8-də qaldırılır və qaş¬qaralan vaxt endirilirlər. Əgər bayraq gecəgündüzyüksəlmiş halda olursa, qaranlıq vaxtı xüsusi işıqlandırma işə salınır. Dövlət Meydanında gecə vəgündüz yüksələn bayrağımız işıqlandırılır və onu uzaq məsafədən də aydın görmək mümkündür.Öz fəaliyyətini limana da yayan konsul işçilərinə rəsmi tədbirlər zamanı milli bayraqlarını gəmininburnunda ucaltmağa icazə verilir (mövcud müqavilələr və yerli adətlərdən asılı olaraq). Konsulluq qurumlarınınbaşçıları yerli hakimiyyət orqanlarının nümayəndələrinin yanına rəsmi vizitlər, yaxud təntənəli və bayramtədbirlərində rəsmi iştirak zamanı bayrağı xidməti maşınlarının üzərinə quraşdıra bilərlər; konkret şərtlər çoxvaxt konsul konvensiyası ilə təsbit edilir.Adətən konsulların maşınları üzərində rəsmi bayrağa malik olmaları aşağıdakı hallarda tanınır: yerli,yaxud öz dövlətinin milli bayramında iştirak; konsulun da dəvət edildiyi öz və xarici dövlətlərin ali xadimlərininrəsmi səfərləri. Əgər avto¬mobildə bayraq quraşdırılıbsa, ən fəxri yer onun arxa¬sındakı yer hesab edilir.Bəzən, bu şəhərdə həmçinin diplomatik nümayəndə¬lik olduğu halda, konsul qurumu üzərində millibayrağı ucaltmağa icazə verilmir.Fərdi qaydada ayrı-ayrı şəxslər öz evi üzərində milli bayrağı yerli hakimiyyət orqanlarının icazəsi iləqaldıra bilər. Həmişə nəzakət qaydalarına riayət etmək lazımdır. Onlara əsasən, milli bayraqla eyni zamandaadətən qəbul edən ölkənin bayrağı qaldırılır. Ümumi qaydaya görə, o, iki bayraq olanda, sağda, daha çox bayraqolduqda mərkəzdə yer tutmalıdır.Kobud səhv buraxıb bununla dövlətlərarası münasibətlərə xələl yetirməmək üçün milli bayraqlara qarşımümkün qədər diqqətli və dəqiq olmaq lazımdır. Bəzi ölkələrdə tərsinə çevrilmiş bayraq müharibə vəziyyətikimi dəyərləndirilir. Bu ənənənin mənşəyi qədim dəniz döyüşlərindən qaynaqlanır. O dövrlərdə hər bir döyüşgəmisinin dirəyin başında dalğalanan və yalnız özünə xas rəngli bir bayrağı vardı. Hər hansı dəniz döyüşündənsonra uduzan gəmi, gəmisində qalib tərəfin bayrağını asmaq məcburiyyətində idi, bunun üçün də öz bayrağınıyarıya qədər endirməli olurdu. Bu qarşı tərəfin qələbəsinə hörmət etmək demək idi. Müasir dövrdə bayraqlarıendirmək hörmət əlaməti kimi qəbul edilir. Millətlərin matəm günlərində, əhəmiyyətli dövlət adamlarınınölümündə, yaxın əlaqəli dövlətlər bayraqlarını yarıya endirir, həmin ölkənin kədərinə şərik olur103

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ötən saylarımızda bəzi simvollara aydınlıq gətirmişdik. Bu dəfə də ənənəyə sadiq qalaraq bəziməlumatlar veririk. Bayraqlarda tez-tez rast gəlinən simvollardan biri də ulduzdur . Üzərində ən çox ulduz olanbayraq ABŞ-a məxsusdur . “Stars and Stripes” adı ilə tanınan bu bayraq 1777-ci il iyulun 14-də yaradılıb . Ozaman Konqress Birləşmiş Ştatları 13 ağ və qırmızı zolaq və göy rəngin fonunda 13 ağ ulduzun təmsil edəcəyiniqərararını verir, sonradan ştatların sayı artdıqca ulduzların da sayı müvafiq olaraq artır və hazırda onların sayı50-yə çatıb . Bayraqdakı ulduzların sayına görə ABŞ-dan sonra 23 ulduzlu Braziliya gəlir . Malayziyabayrağındakı ulduz isə ən çoxguşəlidir .Zolaqlardan simvol kimi geniş istifadə edən daha bir ölkə Liberiyadır . Onun bayrağında 11 qırmızı vəağ zolaq , göy haşiyədə bir ağ ulduz var . Bəzi bayraqlarda isə dini və ya fəlsəfi simvolları görmək olar .Məsələn , İsrailin bayrağında altıguşəli “Davidin ulduzu” təsvir edilib. Hindistanın bayrağındakı “Qanun çarxı”buddizmin göstəricisidir . Yazının xüsusi əhəmiyyət daşıdığı yeganə bayraq Səudiyyə Ərəbistanına məxsusdur ,yaşıl fonda ərəb dilində “Allahdan böyük Tanrı yoxdur və Məhəmməd onun elçisidir” yazılıb .Portuqaliya bayrağı üzərində dəniz ekspedisiyalarının və XVI əsr kəşflərindən olan naviqasiya aləti əksolunub . Paraqvay bayrağı isə hər iki tərəfində müxtəlif təsvirləri olan yeganə bayraqdır, bir tərəfində dairəiçində dövlət emblemi – May ulduzu, digər bir tərəfində isə dairə içində şir təsviri var.:Maraq üçün qeyd edək ki, cənub qütbünə qaldırılan ilk bayraq Norveçə (1911), şimal qütbündə isə ilkbayraq ABŞ-a (1909) məxsus olub. Ayın səthinə sancılan ilk bayraq da (1969) amerikalılarındır. İlk dəfə ənyüksək zirvəni – Everesti fəth edən (1953) bayraq isə Böyük Britaniyaya məxsusdur .Qeyd edək ki, Ağ bayraq dünyəvi sülh və atəş əleyhinə yaradılmış bayraq hesab olunur. Bu əsasəndövlətlər arasında müharibənin dayandırılmasına və sülh müqaviləsinin bağlanmasına işarədir. Ümumiyyətlədöyüş meydanında onun qaldırılması təslimçilk əlamətidir. Qara bayraq isə1888- cil dən bəri anarxiyanısimvollaşdırır. O, həm də matəmin rəmzidir.Ən qəribə bayraqlardan biri də Mars planetinin bayrağı hesab olunur. Beləki, bu bayraqda yer alanqırmızı rəng hal hazırki, Mars planetini, göy və yaşıl rəng isə Mars planetinin gələcəyini simvolizə edir. Eynizamanda bu bayraq Mars Society i The Planetary Society- qurumlarının da bayrağı hesab olunur.Jolly Roder adlı bayraqlar isə dəniz quldurlarına aiddir. Bu bayraqlar 17-18 ci əsrlərdə yaradılıblar vəmüxtəlif versiyaları var. Bir növ ölümü əks etdirir. Con Teylor və Edvard Tik ilk dəfə dəniz quldurubayraqlarından istifadə ediblər. Bu bayraqla kəllə sümüyü və çarpaz halda iki sümük təsvir olub. Bəzi piratbayraqlarında qum saatı da yer alır və bu keçən zamana işarədir.Hazırladı: Samir“Üç nöqtə”.-2012.-15 sentyabr.-№162.-S.11.104

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Milli qürur və fəxarət rəmzimizDünyanın bütün dövlətlərində özünəməxsus atributlar, rəmzlər mövcuddur və bu rəmzlər onların tarixikeçmişlərindən tutmuş, işıqlı gələcəklərinə doğru olan prinsipləri özündə əks etdirir.Hər bir xalqın fərqli düşüncəsi onun milli atributlarında və milli düşüncəsində təmsil olunur. Atributölkənin mayakı, xalqın vizit vərəqəsidir.Azərbaycan xalqının da öz fikrini, düşüncəsini əks etdirən siyasi müstəqilliyi və bu müstəqilliyi əksetdirən bayraqdan, gerbdən, himndən ibarət dövlət rəmzləri mövcuddur. Ana qanunumuzda yazıldığı kimi,“Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri-Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı, AzərbaycanRespublikasının Dövlət gerbi və Azərbaycan Respublikasının Dövlət himnidir.”Vətənimizin atributları bizim üçün müqəddəsdir. Bayrağımız qanımızı rənginə qatdığımız, xalqımızınparlayan ulduzu, göylərdə dalğalanan nazlı, şanlı hilallı bəzəyidir. O olmadan nə azadlıqdan, nə müstəqillikdən,nə də dövlət və millət kimi varlığımızdan söz etmək mümkün deyil. Vətən gerbi dövlətimizin, xalqımızınazadlığının, müstəqilliyimizin şanlı simvoludur. Dövlət gerbimiz xalqımızın igidlik dastanı, şanlı əcdadlarımızınköksünü qabardan iman gücü və qüdrət əsəridir. Dövlət Gerbində qalxan- azərbaycanlıların şərq xalqlarındanbiri, Azərbaycanın isə Şərq dövləti olması ilə yanaşı hər cür hücuma mətinliklə sinə gərən, əzəmətli, dözümlümənalarını verir. Qalxanın üzərindəki üçrəng-təbii ki, milli ideoloji düsturumuz olan türklük, müasirlik,müsəlmanlığı tərənnüm edir. Səkkizguşəli ulduz əbədiyyət rəmzi olan Günəşi, Alov- Odlar yurdunu, palıdbudaqları- milli hərbi dəyanətimizi və qüdrətimizi, sünbül- vətənimizin bolluğunu, bərəkətliliyini, çörəyə olandoğma münasibətini, günəşin ağ rəngdə olması xalqımızın və dövlətimizin sülhsevərliyini, sülh, stabilliktərəfdarı olduğunu təcəssüm edir. Milli gerb hər bir xalqın,dövlətin, şəhərin milli və dini, mifik görüşlərini, eynizamanda tarixi, siyasi-ideoloji və mədəni baxışlarını əks etdirir. Bu baxımdan dövlət gerbimiz həm simvollarınzəngin ahəngdarlığı, həm də dövlətçiliyimizin, xalqımızın tarixi və mədəniyyətini hərtərəfli əks etdirməsi ilədigər ölkələrin gerblərindən fərqlənir.Himnimiz-bu mahninin sədaları qəlbimizi fərəh və iftixar hissi ilə doldurur.Qanımızı cosdurur, biziilhama, mubarizəyə səsləyir. Himn dedikdə təntənəli marş başa düşülür. Vətən himni gözlərimizi yaşardıb,qəlbimizi kövrəldən analarımızın laylası, nənələrimizin ninnisidir. Himnimiz xalqımızın güc və qüdrət nərəsidir.Onun verdiyi güc ilə başımız dikəlir. Himnimizin hər bir misrası və hər bir kəlməsi qəhrəman ata-babalarımızınbizə misli-bərabəri olmayan əmanətidir. Dövlət himni sırf dövlət anlayışı ilə əlaqədardır, dövlətə məxsusdur,dövlətin rəmzi, simvolu kimi onun əsas atributlarından biridir. Dünyanın BMT tərəfindən tanınmış bütündövlətlərinin öz himnləri vardır.Dövlət himni dövlət tərəfindən, onun qanunverici orqanı tərəfindən qəbul olunur. O cümlədən,Azərbaycan Respublikasının daim qürur hissi ilə qarşıladığımız, səsi qulaqlarımıza çatar-çatmaz ayağa duraraqdərin ehtiramla dinlədiyimiz, ucadan, bir səslə oxuduğumuz Dövlət himnimiz 27 may 1992-ci il tarixdəAzərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən qəbul olunub.Milli himn əsas dövlətçilik atributlarımızdan biri olmaqla yanaşı, milli birliyimizin sözlə və musiqi iləifadə olunan müqəddəs şah əsərimizdir. Himnimiz, milli dövlət bayramlarında, tarixi günlərdə, rəsmimərasimlərdə yerli və beynəlxalq tədbirlərdə, təhsil müəssisələrində mövcud qanunvericilikdə göstərilən şəkildəhər zaman ayaq üstə, böyük coşqu və ehtiramla oxunur. Bu da milli himnə olan sevgi və sayqımızı, vətənimizəson dərəcə bağlı olduğumuzu nümayiş etdirir. Bu şanlı nəğmənin musiqisi dahi bəstəkarımız ÜzeyirHacıbəyliyə, sözləri isə böyük şairimiz Əhməd Cavada məxsusdurTarixi mənbələr, maddi mədəniyyət və memarlıq abidələri, incəsənət əsərləri sübut edir ki, keçmişdəAzərbaycan ərazisində mövcud olmuş dövlətlərin müxtəlif rəmzləri, həndəsi və nəbati ornamentlərdən, quş vəheyvan təsvirlərindən ibarət nişan və emblemləri, üzərində ərəb hərfləri ilə yazılmış möhürləri və tuğraları olub.Belə rəmzlər Azərbaycanda müstəqil və yarımmüstəqil kiçik dövlət qurumları sayılan xanlıqlar dövründə dəgeniş yayılıb. XIX əsrdə Azərbaycanda Rusiya imperiyasının hökmranlığı zamanı Bakı, Gəncə, Şamaxı, Quba,Dərbənd, Şuşa, Lənkəran, Naxçıvan, İrəvan və digər Azərbaycan şəhərlərinin gerbləri təsdiq olunmuş və bunlarmaddi mədəniyyət abidələrində, rəsmi sənədlərdə müəyyən iz qoyublar.Azərbaycan Respublikasının tanıtım vəsiqələrindən, dövlətçilik rəmzlərindən biri onun Milli Bayrağı-Dövlət bayrağıdır. Milli bayraq- siyasi-ideoloji, mənəvi baxımdan bir millətin və bu milləti təşkil edən dövlətinmövcudluğunu təsdiqləyən rəmzdir. “Bayraq”- sözü ümumtürk mənşəlidir və tarixi çox qədimdir. Hələ 1000-ilbundan əvvəl böyük türk dilçisi, dahi filoloq alim Mahmud Kaşğarlı özünün məşhur “Divanü-lüğət-it-türk”əsərində müasir dilimizdəki mənada və bayrak-batrak fonetik variantlarında qeydə almışdır. Eyni zamanda105

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────tədqiqatçıların fikrincə, həmin söz “batırak-batrak-bayrak” semantik-struktur təkamül modeli əsasında batır(batırmaq, “sancmaq”) felindən törəmişdir.Bayraq sözü bir müstəqillik işarəsidir. Müasir anlamda bayraq, dövlətimizin, millətimizin müstəqillik,suverenlik, milli azadlıq və istiqlal rəmzi, simvolu funksiyasında işlənməkdədir. Dövlət bayrağı, milli bayraqmüqəddəs anlam daşıyır. Millətin qeyrəti və namusu, şərəfi və ləyaqəti bayraqda ifadə olunmuşdur. Çünkibayraq milli azadlığın, istiqlal ideyalarının, bəşər sivilizasiyasında istər xalqın, istərsə də dövlətin yerinin vərolunun təcəssümüdür. Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı bərabər enli üç üfüqi zolaqdan ibarətdir.Yuxarı zolaq mavi, orta zolaq qırmızı, aşağı zolaq yaşıl rəngdədir və qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər ikiüzündə ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəli ulduz təsvir edilmişdir. Bayrağımızın mavi rəngini mənalandıran“türkçülük” milli kimliyimizi dərk etmək, milli ənənələri dirçəltmək, soykökünə bağlılıq, dilimizin qorunması,tariximizin qorunması, milli inkişaf, milli istiqlal, milli mücadilə deməkdir. Bayrağımızın mavi rəngiAzərbaycan xalqını türk milli kimliyi ətrafında birləşdirir və bizə bir xalq olaraq özümüzü dərindən dərk etməküçün istiqamətləndirir.Müasirləşmək dedikdə isə xalqımızın bundan sonra keçəcəyi inkişaf, tərəqqi yolu nəzərdə tutulur. Həmindövrdə Avropa dünyanın elmi-texniki nailiyyətlər baxımından son modern qütbü sayıldığından, milli düşüncəliuzaqgörən ziyalılarımız mənəviyyatca Avropasayağı yox, elmi inkişaf, qabaqcıl düşüncə baxımındanAvropasayağı olmağı tövsiyyə edir və bu prinsipi müasirlik kimi qiymətləndirirdilər. Nəticə etibari ilə müasirlikbayrağımızda qırmızı rəngi özündə əks etdirir və ölkəmizin gələcək inkişaf yolunu göstərməkdədir.İslamlaşmaq deyəndə isə ilk növbədə xalqımızın uzun əsrlərdir ki, mənəvi aləmini zənginləşdirən, əxlaqdəyərlərini, mərdliyi, cəsarəti və ilk növbədə Allaha olan sonsuz inamı təcəssüm etdirən məhfumdan söhbətgedir ki, bu da öz növbəsində milli bayrağımızda yaşıl rənglə mənalandırılır. Çünki yaşıl həqiqətən bir İslamrəmzidir. İslamın ta qədimdən bütün bayraqları yaşıl olmuşdur.Bunun da əsas səbəbi təbii ki, İslamın qayəsiolan həyat və yaşamaqla bağlı olan hər şeyin təbiətlə əlaqəli olmasıdır. İslamçılıq ideyaları azərbaycanlılarınmilli mənlik şüurunun, milli istiqlal uğrunda mübarizəsinin, islam dünyası ilə sıx əlaqələrin yaranmasına vəmöhkəmləndirilməsinə xidmət edir.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yadigarı olan bu bayraq-indiki dövlət bayrağı 1918-ci il noyabrın 9-daAzərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin iclasında qəbul edilib. 1991-ci il fevralın 5-də AzərbaycanRespublikasının Ali Soveti indiki üçrəngli və ayulduzlu bayrağı Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağıelan edib.Noyabr ayının 9-u Azərbaycanda Dövlət Bayrağı Günü təntənə ilə qeyd olunur. Prezident İlham Əliyev2007-ci il noyabrın 17-də Bakıda Dövlət Bayrağı Meydanının yaradılması barədə, 2009-cu il noyabrın 17-də isəDövlət Bayrağı Gününün təsis edilməsi haqqında sərəncamlar imzalayıb. Artıq 2010-cu il sentyabrın 1-də isəBakıda Dövlət Bayrağı Meydanının təntənəli açılış mərasimi olub.Xalqımız hədsiz qürur hissi keçirir ki, dünyanın ən böyük və ən uca bayrağı hazırda məhz Bakının DövlətBayrağı Meydanında ucalan Azərbaycan bayrağıdır. Şəhərimizin hər yerindən görünən bayrağın hündürlüyü162 metrdir. Bu, xalqımızın çoxəsrlik dövlətçilik tarixinin ən əlamətdar və unudulmaz hadisələrindəndir.Dövlət atributları xalqın qurur mənbəyi, fəxri sayılır. Bayrağımız, himnimiz və gerbimiz özunə - Mənazərbaycanlıyam! - deyən hər bir vətəndaş üçün əziz, müqəddəs və toxunulmazdır.Fəxriyyə İkramqızı,“İki sahil”.-2012.-7 noyabr.-№204.-S.16.106

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Müstəqilliyimizin rəmziAzərbaycanlı milli düşüncəsində əsas dövlət rəmzlərindən olan bayrağa xüsusi münasibət tarixboyu özünü qabarıq göstərmiş, xalqımızın milli mövcudluq nişanəsi sayılmışdır. Üçrəngli bayrağımızındövlət rəmzlərindən biri kimi qəbul edilərək ucaldılması isə 1918-ci ilin 28 mayında yaradılmışAzərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünə təsadüf edir. Həmin gün Azərbaycan Milli Şurası Tiflisdəİstiqlal Bəyannaməsi ilə dövlət müstəqilliyini bütün dünyaya bəyan etmişdir.Fətəli Xan Xoyskinin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Müvəqqəti Hökumətinin 1918-ci il 24 iyun tarixliqərarı ilə üzərində ağ aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan qırmızı rəngli bayraq Azərbaycan XalqCümhuriyyətinin dövlət bayrağı kimi qəbul edilir. 1918-ci il noyabrın9-da isə Nazirlər Kabinetinin Bakıda keçirilən iclasında Fətəli Xan Xoyski milli bayraq haqqında məruzəilə çıxış edir. Müzakirələrdən sonra yaşıl, qırmızı və mavi rənglərdən, ağ aypara və səkkiz guşəli ulduzdanibarət olan bayraq Dövlət bayrağı kimi qəbul olunur.Azərbaycanın üçrəngli bayrağı dahi mütəfəkkir və ziyalı Əli bəy Hüseynzadənin hələ ötən əsrinəvvəllərində milli yaşam fəlsəfəsi kimi irəli sürdüyü "Türkləşmək, müasirləşmək, islamlaşmaq" devizinəəsaslanmışdır. Türkləşmək - milli ənənələrin dirçəlməsi, milli dilin, ədəbiyyatın, tarix və mədəniyyətinyüksəldilməsi, islamlaşmaq - islamda milli dini-əxlaqi və ümumbəşəri dəyərlərin inkişaf etdirilməsi,avropalaşmaq isə - Avropa elm və texnikasının nailiyyətlərinin öyrənilib nəticələrinin milli elm vəmədəniyyətinin inkişafına istiqamətləndirmək, Qərb demokratiyası ənənələrindən istifadə etmək deməkdir.1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bolşevik Rusiyası tərəfindən işğalından sonraüçrəngli bayrağımız Azərbaycan Parlamentinin binası üzərindən endirilmiş, əvəzində bolşevik ideologiyasınınməhsulu kimi əsas hissəsi qırmızı, aşağı hissəsi tünd göy rəngdən ibarət, üzərində oraq və çəkic şəkli olanqondarma bayraq 70 il dövlət atributu kimi cəmiyyətə sırınmışdır.Ötən əsrin sonlarına doğru Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının geniş vüsət alması, imperiyanın süqutauğraması zəminində üçrəngli bayrağımız qeyri-rəsmi şəkildə mitinqlərdə dalğalanmağa başlamış, xalqınistiqlala qovuşmaq niyyətinin ali təzahürünə çevrilmişdir. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, üçrəngli bayrağımızındövlət rəmzi kimi bərpası və yüksəldilməsi istiqamətində ilk israrlı, vətənpərvər cəhdlər ulu öndər HeydərƏliyevin hələ Naxçıvana rəhbərlik etdiyi dövrə təsadüf edir. O zaman ölkədə cərəyan edən mürəkkəb vəziddiyyətli ictimai-siyasi proseslərə biganə qalmayan ümummilli lider Heydər Əliyev əsl vətənpərvərliklə, lidertəəssübkeşliyi ilə dövlət müstəqilliyinin qazanılması və milli özünüdərkin təmin olunmasına misilsiz töhfələrvermişdir.Respublikada geniş vüsət almış milli azadlıq hərəkatı ilə eyni dövrdə xalqda milli heysiyyəti, özünüdərkigücləndirən, milli dövlət rəmzlərinə hörmət təlqin edən genişmiqyaslı addımlar da məhz ulu öndər HeydərƏliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikasına rəhbərlik etdiyi dövrdə atılmışdır. Belə ki, Naxçıvan MuxtarRespublikası Ali Sovetinin 1990-cı il 19 yanvar tarixli qərarı ilə Azərbaycanın üçrəngli bayrağı rəsmi olaraqNaxçıvan Ali Sovetinin binası üzərində ucaldılmışdır. Həmin qərar səkkiz gün sonra Azərbaycan SSR AliSoveti tərəfindən ləğv edilsə də, ulu öndər bu istiqamətdəki vətənpərvər səylərini israrla, əzmlə davametdirmişdir. Nəhayət, muxtar respublikanın ali orqanının 1990-cı il noyabrın 17-də keçirilmiş sessiyasındaAzərbaycanın milli dövlət dirçəlişi prosesinin həyata keçirilməsi məsələsi geniş müzakirə olunmuş, NaxçıvanMSSR-in adından "sovet" və "sosialist" sözləri çıxarılmış, onun Naxçıvan Muxtar Respublikası adlandırılmasıbarədə tarixi qərar verilmişdir. Sessiyada, həmçinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ucaldılmışüçrəngli bayrağın bərpası, onun Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı kimi qəbul olunması haqqındatarixi qərar qəbul edilmişdir. Muxtar respublikanın ali orqanı üçrəngli bayrağın bütövlükdə Azərbaycanın rəsmidövlət rəmzi kimi tanınması haqqında Azərbaycan Respublikası Ali Soveti qarşısında vəsatət də qaldırmışdır.1991-ci il fevral ayının 5-də Azərbaycan Respublikası Ali Soveti həmin vəsatət əsasında "AzərbaycanRespublikasının Dövlət bayrağı haqqında" qanun qəbul etmişdir. Bu qanunla şanlı üçrəngli bayrağımızAzərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı kimi təsdiq edilmiş, istiqlal rəmzi kimi dalğalanmağa başlamışdır.Ulu öndər Heydər Əliyev 1993-cü ilin iyununda xalqın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonraölkədə ictimai-siyasi sabitliyi təmin etməklə, dövlətin parçalanmasına yönəlmiş separatçı cəhdlərin qarşısınıqətiyyətlə almaqla bərabər, Azərbaycanın üçrəngli bayrağını uca tutmuş, onun bütün bölgələrdə dalğalanmasınıtəmin etmişdir. 1995-ci ildə ümumxalq referendumu ilə qəbul olunmuş Azərbaycan Konstitusiyasında üçrənglibayraq dövlət rəmzi kimi təsbit edilmişdir. Ulu öndər Heydər Əliyevin 1998-ci il 13 mart tarixli "Azərbaycan107

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Respublikasının dövlət atributlarının təbliği işinin gücləndirilməsi haqqında" sərəncamı dövlət atributlarınıntəbliği baxımından mühüm əhəmiyyət daşımışdır. "Azərbaycanın bayrağı, sadəcə, bayraq deyil. O, bizimdövlətçiliyimizin, müstəqilliyimizin rəmzidir. Gərək hər bir evdə Azərbaycan dövlətinin bayrağı olsun, hər birailə Azərbaycan bayrağına itaət etsin. Bu bayraq gərək hər bir ailənin həyatının əziz bir hissəsi olsun" - deyənulu öndər çıxışlarında bunu dəfələrlə bildirmişdir.Ulu öndər Heydər Əliyev siyasi kursuna sadiq qalan və bütün sahələrdə bu siyasəti uğurla davam etdirənPrezident İlham Əliyev də Azərbaycanın milli dövlət atributlarını daim uca tutur. Andiçmə mərasimləri zamanıDövlət bayrağı qarşısında diz çökərək onu öpən Prezident İlham Əliyev bununla həm də Azərbaycan dövlətinəyüksək sevgi, ehtiram və sədaqət nümayiş etdirir. Dövlət başçısının milli ideallara bağlılığı özünü həm dəüçrəngli bayrağımıza münasibətdə qabarıq göstərir. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, dövlət başçısı hələ 2004-cü iliyunun 8-də "Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında" Əsasnaməyə edilmiş əlavə və dəyişiklikləritəsdiqləmiş, "Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının istifadəsi qaydaları haqqında" Qanun imzalamışdır."Dövlət bayrağının istifadəsi qaydaları haqqında" qanunun 1.3-cü maddəsinə əsasən, "Dövlət əhaliarasında Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının mahiyyətinin və əhəmiyyətinin geniş təbliğ olunması,gənc nəslin Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağına hörmət ruhunda tərbiyə edilməsi məqsədi ilətədbirlər görür". Prezident İlham Əliyevin 2007-ci il 17 noyabr tarixli "Azərbaycan Respublikasının paytaxtıBakı şəhərində Dövlət Bayrağı Meydanının yaradılması haqqında" Sərəncamı da bu baxımdan mühüməhəmiyyətə malikdir. 2010-cu ildən başlayaraq noyabrın 9-u hər il respublikamızda Dövlət Bayrağı Günü kimiqeyd olunur.Prezident İlham Əliyevin tapşırığı ilə Dövlət Bayrağı Meydanı üçün Bayıl qəsəbəsində - Hərbi DənizQüvvələrinin bazası yaxınlığında müvafiq yerin ayrılması təmin edilmiş, 2010-cu il sentyabrın 1-də BakıdaDövlət Bayrağı Meydanının təntənəli açılış mərasimi olmuşdur. Ümumi ərazisi 60 hektar olan meydanda bütüninfrastruktur yaradılmış, tikinti işlərini xüsusi layihə əsasında xarici və yerli mütəxəssislər həyata keçirmişlər.Dövlət Bayrağı Meydanının tikintisinə 2008-ci ilin əvvəlindən start verilmişdi. Layihənin əhəmiyyətini nəzərəalan ölkə başçısı İlham Əliyev 2008-2010-cı illərdə 6 dəfə Dövlət Bayrağı Meydanında olmuş, inşaat işlərininyüksək keyfiyyətlə aparılmasına dair tapşırıq və tövsiyələrini vermişdir.Dünyanın ən uca bayraq dayağının hündürlüyü 162, bünövrəsinin diametri 3,2 bünövrənin üst hissəsinindiametri 1,09 metrdir. Bayrağın dəniz səviyyəsindən hündürlüyü isə 192 metrdir. Bayraq dirəyinin hündürlüyüartdıqca dirəyin diametri 1 metrədək azalır. Küləyin sürəti saniyədə 66 metr (saatda 200 kilometrdən çox)olanda belə dirəyin təhlükəsizliyi tam təmin olunub. Qurğunun ümumi çəkisi 220 tondur. Bayrağın eni 35 metr,uzunluğu 70 metr, ümumi sahəsi 2450 kvadratmetr, çəkisi isə 350 kiloqramdır. Yaş halda çəkisi 2 dəfə artır.Xüsusi yumşaq materialdan hazırlanan bayraq təbii təsirlərə olduqca davamlıdır.Dövlət Bayrağı Meydanının əhəmiyyətini artıran digər mühüm amil bu monumental kompleksin dövlətrəmzlərini özündə birləşdirən məkana çevrilməsidir. Hündürlüyü 5 metr olan pyedestal AzərbaycanRespublikasının bayrağında əks olunan səkkizguşəli ulduzu simvolizə edir. Bayrağın bünövrəsinin əhatəsindəisə dövlət rəmzləri - gerb, himnin sözləri və Azərbaycanın xəritəsi yerləşdirilib. Azərbaycanda ilk dəfə sahəsitəxminən 100 kvadratmetr, 9x11 metr nisbətində, çəkisi 16 ton olan, üzəri qızıl suyuna salınmış nəhəng bürüncgerb hazırlanıb. Bu dövlət rəmzləri Bayraq Meydanının görkəminin möhtəşəmliyini daha da artırmış, onungörünüşünə əlavə çalarlar qatmışdır. Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə meydanda Dövlət BayrağıMuzeyinin yaradılmasının əhəmiyyəti də xüsusi vurğulanmalıdır. Təqdirəlayiq faktdır ki, "Ginnes" dünyarekordları təşkilatı 2010-cu il mayın 29-da Azərbaycan Dövlət Bayrağı dirəyinin dünyada ən hündür bayraqdirəyi olduğunu təsdiq etmişdir.Prezident İlham Əliyev Dövlət Bayraq Meydanının açılış mərasmində demişdir: "Bu gün bu gözəlmeydanda Azərbaycanın müstəqil siyasətini xüsusi qeyd etmək istərdim. Müstəqillik ən böyük sərvətimizdir, ənböyük xoşbəxtliyimizdir. Əsrlər boyu Azərbaycan xalqı müstəqillik həsrəti, müstəqillik arzusu ilə yaşamışdır.Uzun illər, onilliklər ərzində biz başqa ölkələrin tərkibində yaşamışdıq, azadlıqdan məhrum olmuşduq, müstəqilölkə deyildik. Bu tarixi imkan, tarixi şans bir daha Azərbaycan xalqına 1991-ci ildə verilmişdir. Biz o şansı, buimkanı itirə bilərdik və əgər 1993-cü ildə Azərbaycan xalqı düzgün seçim etməsəydi, çox güman ki, itirəcəkdik.Bu gün isə müstəqilliyimiz artıq dönməzdir, əbədidir. Biz 20 ilə yaxındır ki, müstəqil ölkə kimi yaşayırıq. Bütünçətin sınaqlardan üzüağ, şərəflə çıxmışıq, gözəl, möhkəm ölkə yaratmışıq".Azərbaycanın Dövlət Bayrağının Bakı şəhərinin ən möhtəşəm guşəsində - analoqu olmayan hündürlükdədalğalanması xalqda milli özünüdərk və müstəqillik ideallarını, həmrəylik duyğularını gücləndirir. DövlətBayrağı Meydanı dövlətçiliyimizin keçdiyi şərəfli tarixi, onun hansı təməl prinsiplərinə, ideoloji sütunlara108

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────söykəndiyini nümayiş etdirməklə yanaşı, xalqın müstəqil dövlətini qorumaq, inkişaf etdirmək, yaşatmaq əzminigöstərir.Elnur HACALIYEV.“Azərbaycan”.-2012.-9 noyabr.-N 250.-S.6.109

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Nəsiman YAQUBLUÜçrəngli bayrağımızın mənasıBunu hər kəs bilirmi?Yüz ilə yaxın bir müddətdir ki, Üçrəngli dövlət bayrağımız insanlarımız üçün müqəddəs ideal rəmzinəçevrilmişdir. Mövcudluğunun 18 ayı dövründə (1918-ci ilin 9 noyabrı) ən istəkli bir varlıq kimi sevilmiş,əzizlənmiş, adına və hüsnünə şeirlər yazılmış, mahnılar bəstələnmişdir. Sovetlər Birliyi rejimi Üçrənglibayrağımızın başımız üzərindən asılmasını və hətta təsvirini belə qadağan etsə də, onu ürəklərində yaşadaninsanlar istiqlal şairimiz Əhməd Cavadın bu sözlərini təkrarlayırdılar:Çoxdandır ayrı düşdümÜç boyalı bayraqdan.A dostlar, mən yoruldum,Bu gizli ağlamaqdan.Bəs xalqımızın başı üzərində 94 il əvvəl dalğalanmış və bu gün də mövcud olan Üçrəngli bayrağımızınyaranma tarixini, onun mənasını, ağ ayparanın və səkkiz guşənin nə olduğunu, hansı ideyalardanqaynaqlandığını düzgün bilirikmi? Aparılan sorğular, ortaya çıxan həqiqətlər sübut edir ki, bu sahədə hələ dəməlumatsızlıq və tarixi bilgisizlik ucbatından yanlış təsəvvür və fikirlər mövcuddur. Məhz bu yazıda həmin osualları cavablandırmağa çalışacağam.1918-ci ilin Mayın 28-də tarixdə sayca 114-cü türk dövləti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti quruldu.Bu Cümhuriyyət özündən əvvəlki 113 dövlətdən ideoloji əsaslarına görə tam fərqlənirdi. Belə ki, ilk dəfə idi ki,bütün müsəlman və türk dünyasında milli kültür ənənələrinə, demokratik prinsiplərə söykənən Avropa sistemlibir dövlət qurulurdu. Milli Qurtuluş Hərəkatının böyük ideoloqu M. Ə. Rəsulzadə "Milli AzərbaycanHərəkatının xarakteri" adlı məqaləsində yazırdı: "Milli ideoloji mənşəyi etibarı ilə Azərbaycan hərəkatıŞərqdəki milli qurtuluş ideyaları ilə, Qərbdə demokratiya cərəyanlarını özündə birləşdirən bir hərəkatdır".Rəsulzadə belə bir hərəkatdan yaranan dövlətin isə məhz "Cümhuriyyət" olacağını hələ 1917-ci ildə"Açıq Söz" qəzetində (1917-ci il, N 426, 17-30 mart) eyniadlı məqalədə "Cümhuriyyətdən-Cümhuriyyətə fərqvar" deyərək yazırdı.Rəsulzadənin əsaslandırdığı Xalq Cümhuriyyəti 1918-ci ildə Mayın 28-də yarandıqdan sonra onun əsasrəmzi olan bayraq haqqında da həmin ilin iyun ayının 21-də hökumətin qərarı verildi. Həmin qərardan:"Üstündə qırmızı fonda ağ səkkizguşəli ulduz və aypara təsviri olan qumaş Azərbaycanın bayrağı kimi təsdiqedilsin".Həmin dövrdə bayrağımız Osmanlı Türkiyəsinin bayrağı ilə eynilik təşkil edirdi. Fərq yalnız onda idi ki,Osmanlı bayrağındakı hilal ayın qarşısındakı ulduz beş guşədən, Azərbaycan Cümhuriyyətinin bayrağında isəsəkkiz guşədən ibarət idi.İlk bayrağımız haqqında verilən qərar da (yəni, eynən Osmanlıda olduğu kimi) bir çox səbəblərlə izahedilir. Yəni, əsas o idi ki, biz türk xalqı olaraq böyük bir mədəniyyət sisteminə əsaslandığımızı sübut edirdik. VəAzərbaycanın xilasını da qardaş Türkiyənin köməyində görürdük. Təsadüfi deyildi ki, 1918-ci il iyunun 4-də ilksiyasi, diplomatik və hərbi müqaviləni də biz məhz Osmanlı ilə bağlamışdıq. Bundan əvvəl mövcud olanZaqafqaziya Seymində bu Seymdə fəaliyyətdə də Azərbaycan nümayəndələri (say 40-dan çox idi) siyasiistiqamətin gürcü və ermənilərdən fərqli olaraq Osmanlı ilə olacağını müəyyənləşdirmişdilər.Eyni zamanda, Gəncəyə gəlmiş Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuri Paşanın ətrafındakı "ilhaqçı"larqrupu da "biz müstəqil dövlət yox, məhz, Türkiyəyə birləşmək istəyirik" - deyərək, ciddi təbliğat aparırdılar.Hətta o zaman Nuri Paşanın təkidi ilə Milli Şura fəaliyyətini dayandırmış, Tiflisdə yaradılan 1-ciHökumət Kabinəsi buraxılmış, Gəncədə Nuri Paşanın istəyincə 2-ci hökumət kabinəsi formalaşmışdı. Qırmızırəngli bayrağımız da məhz həmin gərgin məqamlarda - ikinci hökumət kabinəsi formalaşandan sonra dörd günsonra verilmişdi.1918-ci ilin noyabrın 9-da isə Üçrəngli dövlət bayrağımız haqqında qərar qəbul edildi: "Milli bayraqhaqqında Azərbaycan hökuməti qərarları dəftərindən 9 noyabr 1918-ci il tarixli çıxarışı:110

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Eşidildi: Nazirlər Şurası sədrinin Milli bayraq haqqında məruzəsi. Qərara alındı: Yaşıl, qırmızı və mavirənglərdən, ağ aypara və səkkizbucaq ulduzdan ibarət olan bayraq Milli bayraq hesab edilsi".Milli bayrağımızdakı göy rəng - türkçülüyü, qırmızı - müasirliyi, yaşıl - islam ideologiyasını ifadə edir.Bəs bu dəyərləri özündə birləşdirən "türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq, (firəngləşmək)" üçlükdüsturunu böyük bir şüara çevirən ilk dəfə kim olub?Qeyd edək ki, bütün türk milləti üçün böyük bir ideala və məqsədə çevrilən bu üçlük şüarının banisi türkdünyasının böyük mütəfəkkiri, Azərbaycanda doğulub Rusiya və Türkiyə universitetlərində təhsil almış Əli bəyHüseynzadə olub. 1907-ci ildə iyul ayının 10-da Bakıda özünün nəşr etdiyi "Füyuzat" (bolluq, bərəkətmənasındadır) jurnalındakı bir məqaləsində "Türk hissiyyatlı, islam etiqadlı, firəng qafalı" kimi ilk dəfə təqdimetdiyi bu fikri sonradan böyük mütəfəkkir Ziya Göyalp belə ifadə etmişdi: "Türk qanlı, islam imanlı, Avropamədəniyyətli".Bəs Ə.Hüseynzadə tərəfindən əsası qoyulan, Z.Göyalp tərəfindən inkişaf etdirilən "türkləşmək,islamlaşmaq, avropalaşmaq" şüarı Azərbaycanın dövlət bayrağında niyə bir qədər fərqli olaraq öz əksini tapıb?Yəni, dövlət bayrağımızda rənglər belə verilib: "göy rəng - türkləşmək, qırmızı - müasirləşmək, yaşıl -islamlaşmaq". Göründüyü kimi, klassik şüardan fərqli olaraq islamçılıq ikinci yerdən üçüncü yerə, müasirlik isəüçüncü yerdən ikinci yerə keçirilib. Bəs belə dəyişikliyin səbəbi nədir və kim bunu hansı məqsədlə edib?1915-ci ilin oktyabrın 2-də Bakıda nəşrə başlayan "Açıq Söz" qəzetinin ilk sayında Baş redaktorM.Ə.Rəsulzadənin "Tutacağımız yol" adlı baş məqaləsi çap edilmişdi. Həmin məqalədə Rəsulzadə vaxtiləHüseynzadənin əsasını qoyduğu məşhur üçlük düsturunu belə təqdim edirdi:"Hər bir millət azadə yaşayıb da tərəqqi edə bilmək üçün 3 əsasa istinad etmək məcburiyyətindədir: Dil,Din və Zaman... Dilcə - biz türküz, türklük milliyyətimizdir... Dincə - müsəlmanız. Hər bir din inananlarıarasında məxsusi bir mədəniyyət vücuda gətirmişdir ki, bu mədəniyyət də bir beynəlmiləliyyət səbəbi təşkiledir... Zamanca da - biz texnikanın, elm və fənnin möcüzələr yaradan bir dövründəyiz... Demək ki, sağlam,mətin və oyanıq məfkurəli bir milliyyət vücuduna çalışmaq istərsək ki, zaman bunu tələb ediyor - mütləqa 3əsasa sarılmalıyız: Türkləşmək, müasirləşmək və islamlaşmaq" ("Açıq Söz", N 1, 2 oktyabr 1915-ci il).Qeyd edildiyi kimi, Rəsulzadə hələ 1915-ci ildə sonradan dövlət bayrağımızda öz əksini tapacaq fikirlərisıralamış və hələ o zaman Ə. Hüseynzadənin üçlük düsturunda dəyişiklik edərək, ciddi əsaslandıraraq,müasirliyi önə çəkmişdi.Rəsulzadənin müasirləşməyə verdiyi bu önəm sonradan müasir tipli bir Azərbaycan cəmiyyətininqurulmasına da öz təsirini göstərdi. 1918-ci ilin noyabrında Mudros müqaviləsi şərtlərinə uyğun olaraq, Osmanlıöz qoşunlarını Azərbaycandan çəkmək məcburiyyətində qaldı. İngilislərin ümumi nəzarətinə verilmiş Bakıyagələn general Tomson hələ Ənzəlidə olarkən "Mən Türkiyə intriqası ilə yaradılan bir dövlət tanımıram"deyərək, Azərbaycan istiqlalını şübhə altına almışdı. Belə bir vəziyyətdə ingilisləri və general TomsonuTürkiyənin bayrağının oxşarı olan bir bayraqla qarşılamğa artıq səbəb qalmamışdı. Odur ki, 1918-ci ilinnoyabrın 9-da qırmızı rəngli bayrağın yerinə Üçrəngli bayrağın yaradılması haqqında Rəsulzadənin və onunbaşçılıq etdiyi Azərbaycan Milli Şurasının təklifi ilə qərar qəbul edildi. Bayraqdakı rənglərin təsviri və düzülüşüisə Rəsulzadənin "Açıq Söz" qəzetindəki məqaləsindən götürüldü. Yəni, göy - türkləşmək, qırmızı -müasirləşmək, yaşıl - islamlaşmaq.Həmin Üçrəngli dövlət bayrağımız ilk dəfə olaraq 1918-ci ilin noyabrın 17-də Bakıda Dəniz Vağzalındaingilis generalı Tomsonun qarşılanma mərasimində göyə qaldırıldı.Bakıya gələn ingilislər Üçrəngli bayrağımızın rəsmi olaraq dalğalandırılmasına o qədər də razı deyildilər.Onlarda bu fikri dərinləşdirən isə Bakıda yaşayan ermənilər və ruslar idilər. Müsavat partiyasınınqurucularından olan M.Ə.Rəsuloğlu öz xatirələrində yazırdı ki, ingilislər yalnız həftənin 1-ci və 4-cü günləri -yəni, iclas keçiriləndə icazə verirdilər ki, Parlament binası üzərində milli bayrağımız dalğalansın, iclas bitənkimi bayrağımızın endirilməsini tələb edirdilər.1918-ci ilin 7 dekabrında Parlamentin açılışı mərasimində M. Ə. Rəsulzadə bu sözləri söylədi: "Səadət vəhürriyyət istiqlaldır. İştə bunun üçün, əfəndilər, müstəqil Azərbaycanı təmsil edən o Üç boyalı bayrağı Şurayi-Milli qaldırmış, türk hürriyyəti, islam mədəniyyəti və müasir Avropa iqtidarı-əhraranəsini (azad adamlariqtidarını) təmsil edən bu Üç boyalı bayraq daima başlarımızın üstündə ehtizaz edəcəkdir (dalğalanacaqdır). Birdəfə qaldırılmış bayraq, bir daha enməyəcəkdir!"Böyük mütəfəkkir Ü.Hacıbəyli "Azərbaycan" qəzetində (1918-ci il, 9 dekabr) M.Ə.Rəsulzadənin buçıxışını belə təsvir edirdi: "Məhəmməd Əmin milli ittitahəsində bu üç rəngin: türkləşmək, islamlaşmaq və111

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────müasirləşmək amalı əlamətindən ibarət olduğuna işarə ilə - bu bayraq endirilməz! - dedikdə bütün məclis ayağaqalxıb əl çala-çala bayraqları salamlarkən, təəssüratı-fövqəladəmdən başımın tükləri biz-biz durdu".Qeyd edim ki, dövlət bayrağımızdakı səkkiz guşə ilə bağlı da müxtəlif izahlar vardır.Çox güman ki, əsası Osman Qazi tərəfindən qoyulmuş türk imperatorluğunun bayrağındakı Ay hilalıyanındakı səkkizbucaqlı dövlətin vaxt ölçüsü cədvəlinə rəmzi işarədir (Bax: Ə. Ətayi. "Təqvimlər keçmişdə vəbu gün". "Elm", 1998, N 1). Bəzi izahlarda isə səkkiz guşəli ulduz "Od Yurdu"nun səkkiz hərflə yazılışınaişarədir. Böyük yazıçı C.Cabbarlı yazırdı: "Səkkiz künclü şu ulduz səkkiz hərfli Od yurdu".Bayrağımızdakı göy rəng türkləşmək ideyası ilə bağlıdır. Türklərin göy rəngə üstünlük verməsi ilə bağlımüxtəlif izahlar da mövcuddur. Orta əsrlərdə islam dinində olan türkdilli xalqlarda göy rəng həm də simvolikməna daşımışdır. Göy rəng həm də XIII əsrdə Elxanilər dövrünün əzəmətini əks etdirir.Bayrağımızdakı yaşıl rəng islam dininə mənsubluğumuzu ifadə edir. Böyük mütəfəkkir Əli bəyHüseynzadə "Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar" əsərində yaşıl rəngin geniş izahını vermişdir.Milli bayrağımızdakı qırmızı rəng müasirləşməni, inkişafı əsas götürür. Məlum olduğu kimi, XVIII əsrinsonlarında Fransa burjua inqilabından sonra kapitalizmin inkişafı ilə bağlı Avropa ölkələrində böyük irəliləyişbaş verdi. Bu illərdə qırmızı rəng Avropanın simvoluna çevrilirdi.Milli bayrağımızda qırmızı rəngin üzərində ortada aypara və səkkizguşəli ulduzun təsviri verilib. Ayparabir vaxtlar Bizans imperiyasının paytaxtı Konstontinopolun gerbi olmuşdur. Türklər 1453-cü ildə şəhərialdıqdan sonra həmin gerb Osmanlı imperiyası tərəfindən islam dininin bir rəmzi kimi qəbul edilmiş və həmindində olan başqa xalqlara keçmişdir (Bax: M. Əliyev. "Qobustan"jurnalı, 1989, N 3).Böyük yazıçı C. Cabbarlı şeirlərinin birində deyirdi:Bu ay, ulduz boyaların qurultayı nə demək,Bizcə belə söyləmək.Bu göy boya, göy moğoldan qalmaBir türk nişanıBir türk oğlu olmalı.Yaşıl boya islamlığın sarsılmayanİnamını ürəklərə dolmalıŞu al boya azadlığın təcəddüdür, fərmanı,Mədəniyyət bulmalı.Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının böyük ideoloqu M.Ə.Rəsulzadə 1918-ci ildə AzərbaycanParlamentinin yığıncağında demişdi: "Bizim qaldırdığımız bayrağın üç rəngi: türk milli mədəniyyətinin,müsəlman sivilizasiyasının və müasir Avropa demokratik əsaslarının simvoludur".Azərbaycan 1920-ci ildə işğal edildikdən sonra, başda Rəsulzadə olmaqla dəyərli insanlarımız bu bayrağıTürkiyədə və Avropa ölkələrində mühacirət həyatlarında qorudular, yaşatdılar.Qeyd edim ki, Sovetlər Birliyi dövründə Üçrəngli dövlət bayrağımız 1956-cı ildə XX qurultayda"şəxsiyyətə pərəstiş" məsələsi qoyulduqdan sonra Qız qalası üzərində üç azərbaycanlı vətəndaşımız (birinin adıCahid, digəri isə Nazim olub) tərəfindən bir saatdan çox dalğalandırılıb. Həmin şəxsləri (onların sayıümumilikdə 15-ə qədər olub) sonradan oğurluq adı ilə 12-13 ilə qədər həbsə məhkum ediblər. 1988-ci ildən isəbaşlanan Azərbaycan Xalq Hərəkatı yenidən Üçrəngli bayrağımızı meydanlarda dalğalandırdı.“Ayna”.-2012.-9 noyabr.-№43.-S.19.112

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ramiz QASIMOV,filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,AMEA Naxçıvan Bölməsinin elmi işçisiƏn ali dəyərimizElə bir adam ola bilməz ki, mənsub olduğu dövlətinin bayrağını görüb qəlbində qürur, mənliyində iftixar,heysiyyətində öyüncəklik hiss etməsin. Bəlkə də mübaliğəsiz demək olar ki, dünyada bütün zirvələrdən,yüksəkliklərdən daba çox insanlar dövlət bayraqlarının ucalığına xüsusi sevgi ilə yanaşırlar. Bu baxımdanbayraq ucalıqdır, milli heysiyyətdir, vətəndaşlıq qürurudur. Bayraq millət, dövlət, milli mənlik deməkdir.Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Qanununda da deyildiyi kimi, Azərbaycan Respublikasının DövlətBayrağı Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzidir.Üstündə ay-ulduz nişanəsi olan Dövlət Bayrağımızın rənglərindəki məzmunda xalqımızın milliideologiyası və mənliyi təcəssüm tapır. Dövlət Bayrağımızdakı mavi rəng türklük, qırmızı rəng azadlıq,demokratiya və insan hüquqları, yaşıl rəng İslam sivilizasiyasına məxsusluq anlamı daşıyır.Üçrəngli Dövlət Bayrağımız ilk dəfə Şərqdə parlamentli, demokratik respublika kimi şöhrətlənənAzərbaycan Xalq Cümhuriyyəti zamanında qaldırılıb. 1918-ci il noyabrın 9-da Dövlət Bayrağı haqqındaməsələyə qayıdan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti belə qərara gəlir ki, yaşıl, qırmızı və mavirənglərdən, ağ aypara və səkkizbucaq ulduzdan ibarət olan bayraq milli bayraq hesab edilsin. Təxminən 70 illiktarixdən sonra Azərbaycanın üçrəngli bayrağı milli şüurun oyanışı ilə yenidən Azərbaycan xalqının millimüstəqilliyinin və iradəsinin ifadəsi kimi dalğalanmağa başlayır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin iradəsi,zəkası və cəsarəti ilə Azərbaycan milli bayrağı yenidən dövlət müstəqilliyimizin rəmzi kimi dalğalandı. 1990-cıillərin çətin, ağır günlərində ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə mühüm dövlətçilik fəaliyyəti həyatakeçirilərək Naxçıvanda milli dövlətçilik ənənələrinin əsası qoyuldu. 17 noyabr 1990-cı ildə Ali Məclisin uluöndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə keçirilən iclasında birinci növbədə bayraq məsələsinə baxılmış, yüksəksəsvermə ilə üçrəngli, ay-ulduzlu bayraq Naxçıvan Muxtar dövlətinin dövlət bayrağı kimi qaldırılmışdır.Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin 19 yanvar 1990-ci il tarixli qərarı iləsə bu bayraq rəsmi surətdə AliSovetin binası üzərində ucaldılmışdır. Nəhayət ki, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərarı ilə ləğv edilmişAzərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin üçrəngli ay- ulduzlu bayrağı Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlətbayrağı kimi təsdiq edilmiş, böyük, sürəkli alqışlarla iclas salonuna gətirilmiş və bir daha endirilmədən AliMəclisin binası üzərində əbədi dalğalandırılmışdır. Məhz dahi, uzaqgörən dövlət xadimi Heydər Əliyevinrəhbərliyi və başçılığı ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin həyata keçirdiyi tədbirlər və aldığıqərarlar sonralar müstəqil Azərbaycanın milli dövlətçilik fəaliyyəti kimi həyata keçirilməkdə davam etdirilmiş,milli dövlət quruculuğunun əsas təməlində dayanmışdır. Bu mənada Azərbaycanda dövlət rəmzlərinin qəbuledilməsi və müəyyən taleyüklü qərarların alınmasında da vaxtilə dahi Heydər Əliyevin aldığı qərarlar və həyatakeçirdiyi tədbirlər mühüm amil olmuşdur.Böyük uzaqgörənliklə Naxçıvan Muxtar Respublikasında ulu öndər Heydər Əliyevin əzmi ilə alınan tarixiqərarlar müstəqil Azərbaycan dövlətinin dövlətçilik yoluna çevrilmişdir. Dövlət bayrağı kimi üçrəngli, ayulduzlubayrağın Azərbaycanın Dövlət Bayrağı olaraq qəbul edilməsi də Naxçıvandan başladılan yolun davamıoldu. Ölkə ictimaiyyətinin tələbi ilə 1991-ci il fevralın 5-də Azərbaycan SSR-in Ali Soveti Dövlət bayrağıhaqqında Qanun qəbul edərkən üçrəngli bayrağa da Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı statusu verdi.Həmin il oktyabrın 18-də dövlət müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycan Respublikası özünü Azərbaycan XalqCümhuriyyətinin varisi elan edərək onun dövlət rəmzlərini, o cümlədən Dövlət Bayrağını da qəbul etdi.Dövlət bayrağımız həm də bizim milli dəyərimizdir. Elə bir dəyər ki, bizə milli qürur, mənlik, ləyaqət,güc, qüdrət verir. Bu gün dünyanın, demək olar, əsas ölkələri ilə əlaqə və münasibətdə olan, BeynəlxalqTəşkilatlarda təmsil olunan dövlətimiz öz bayrağı ilə tanınır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı kimi mühümbeynəlxalq təşkilatın qeyri-daimi üzvü olan, sülhməramlı tədbirlərdə bütün qüvvəsilə iştirak edən dövlətimizüçrəngli bayrağı ilə sərhədlər aşdıqca, ölkələr keçdikcə xalqımızın milli simvolu kimi yaddaşları fəth edir,əbədiləşir. Keçirilən müxtəlif tədbirlərdə, beynəlxalq yarışlarda qaldırılan Dövlət Bayrağımız həm də qələbə vəzəfər üfüqlərini özündə təcəlla etdirir. Hər ölkədə dalğalanan bayrağımız siyasi qələbəmizin təntənəsi kimi hərbirimizə qürur verir, bütün dünya azərbaycanlılarının həmrəylik, birlik rəmzi kimi çıxış edir. Müqəddəsdəyərlərimizə göstərilən hədsiz sevgidən irəli gəlir ki, muxtar respublikamızda 2012-ci il “Milli dəyərlər ili”elan olunmuşdur. Buna görə də milli dəyərlərimizin, başda Dövlət Bayrağımız olmaqla təbliği bu ildə əsas113

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────diqqət mərkəzində olmuşdur. Ulu öndərimizin bu xüsusda dediyi aşağıdakı fikirləri yada düşür və qəlbimizəvətəndaşlıq sevgisi doldurur: “Mən çox ölkələrə gedirəm. Hava limanında Azərbaycan bayrağını görəndəhəddindən artıq sevinirəm. Yaşadığım iqamətgahın, əyləşdiyim avtomobilin üstündə Azərbaycan bayrağını,hansı bir yerə danışığa gedəndə Azərbaycan bayrağım görürəm. Bu, bizim müstəqil dövlətimizin rəmzidir. Onagörə də hər bir Azərbaycan vətəndaşı, xüsusən gənc nəsil bunu dərk etsin, qiymətləndirsin. Onda bayrağa olanməhəbbət, eyni zamanda, Vətənə, xalqa, dövlətə olan məhəbbət bərabər olsun”. Elə bu sevgidən və vətəndaşlıqqayəsindən doğur ki, milli ideologiyamızın və milli müstəqilliyimizin banisi ulu öndər Heydər Əliyevin dövlət,bayraq və digər dövlət rəmzlərinə qayğısı həmişə ön planda olmuş, vətəndaşlıq nümunəsi təşkil etmişdir. Buistiqamətdə görülən tədbirlərin davamı olaraq möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev 2007-ci il noyabrın 17-dəBakıda Dövlət Bayrağı Meydanının yaradılması haqqında sərəncam imzalamışdır. Ulu öndərin layiqli varisiİlham Əliyevin xidmətləri sayəsində sərəncamın icrası vaxtında yerinə yetirilərək Dövlət Bayrağı Meydanınınyaradılmasına nail olundu. Ümumi ərazisi 60 hektar, yuxarı hissəsinin sahəsi 31 min kvadratmetr olanmeydanda bütün infrastruktur yaradılmışdır. İnşa olunmuş dayağın hündürlüyü 162, bünövrəsinin diametri 3,2,bünövrəsinin üst hissəsinin diametri 1,09 metrdir. Qurğunun ümumi çəkisi 220 tondur. Bayrağın eni 35 metr,uzunluğu 70 metr, ümumi sahəsi 2450 kvadratmetr, çəkisi isə təqribən 350 kiloqramdır. Ginnes dünya rekordlarıtəşkilatı 2010-cu ilin mayın 29-da Azərbaycan Dövlət Bayrağı dirəyinin dünyada ən böyük bayraq dirəyiolduğunu təsdiq etmişdir.Meydanda qurulmuş Azərbaycan Respublikasının gerbi, dövlət himninin mətni və ölkəmizin xəritəsi qızılsuyuna salınmış bürüncdən hazırlanmışdır. Bu dövlət rəmzləri Bayraq Meydanının gör- kəminin möhtəşəmliyinidaha da artırmış, onun görünüşünə əlavə çalarlar qatmışdır. Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə meydandaDövlət Bayrağı Muzeyi də yaradılmışdır.Naxçıvan Muxtar Respublikasında da bu istiqamətdə xeyli tədbirlər həyata keçirilmişdir. Heydər Əliyevdəst-xəttinə və Azərbaycan dövlətinə böyük sədaqətlə yürüdülən düzgün siyasətin və rəhbərliyin nəticəsi olaraqdövlət rəmzlərinin təbliğ olunması, hörmət və ehtiramla qarşılanması həmişə diqqətdə olmuşdur. Bu gün muxtarrespublikada elə bir dövlət idarəsi və təşkilatı yoxdur ki, qarşısında Azərbaycan bayrağı dalğalanmasın. Uluöndər Heydər Əliyevin əzəmətli abidəsinin yanında böyük qürurla Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyini təmsiledən üçrəngli bayrağımız dalğalanır. Xatirə kompleksinin ərazisində ucaldılan bayraq isə məhz NaxçıvanMuxtar Respublikasında ən hündür bayraqdır. Yüksəklərdə dalğalanan bayrağımız daim hər kəsin diqqətiniçəkir, öz vətəndaşlarına qürur və vətəndaşlıq vüqarı bəxş edir, böyük iftixar, müstəqillik və azadlığın dərinhisslərini yaşadır.“İki sahil”.-2012.-8 noyabr.-№205.-S.27.114

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Türkçülük, İslamçılıq və Müasirlik bayramıPrezident İlham Əliyevin sərəncamına əsasən, hər il 9 noyabr ölkəmizdə Dövlət Bayrağı Günü kimi qeydedilirTəranə Məhərrəmova“Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycanın Dövlət Bayrağı millisuverenliyin simvolu kimi ölkəmizin bütün vətəndaşları üçün müqəddəs dövlətçilik rəmzlərindən birinə çevrilib.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yadigarı olan bu bayraq bizim azadlıq məfkurəsinə, milli-mənəvi dəyərlərəvə ümumbəşəri ideallara sadiqliyimizi nümayiş etdirir”. Bu fikirləri ölkə başçısı İlham Əliyev DövlətBayrağımız haqqında səsləndirib.Azərbaycan dövlətinin suverenliyinin rəmzi olan Dövlət Bayrağı bu gün respublikamızın dövlətqurumlarının və diplomatik nümayəndəliklərinin binaları üzərində ucalır, mühüm beynəlxalq tədbirlər, mötəbərmərasimlər və məclislərlə yanaşı, irimiqyaslı ictimai-siyasi toplantılarda, mədəni tədbirlərdə və idmanyarışlarında qaldırılaraq milli birliyi təcəssüm etdirir.Ölkə prezidenti İlham Əliyevin “Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində Dövlət bayrağımeydanının yaradılması haqqında” 2007-ci il 17 noyabr tarixli Sərəncamı Dövlət Bayrağının dövlət rəmzlərisırasında xüsusi yerini müəyyən edir.Dövlət başçısının Azərbaycanda Dövlət Bayrağı Gününün elan edilməsi barədə sərəncamına əsasən hər il9 noyabr Azərbaycanda Dövlət Bayrağı Günü kimi qeyd edilir və bu bayram ölkədə qeyri-iş günü olanbayramların siyahısına daxil edilib.“Türkçülük, islamçılıq və müasirlik”Dövlət Bayrağımız ilk dəfə 1918-ci il noyabrın 9-da Bakıda, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti NazirlərŞurasının yerləşdiyi binada qəbul edilərək qaldırılıb. Müstəqil Azərbaycanın dövlət bayrağındakı üç rəngin ifadəetdiyi və XX əsrin əvvəllərindəki milli istiqlal ideologiyamızın üç təməl prinsipini təşkil edən “Türkçülük,islamçılıq və müasirlik” düsturunun müəllifi görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Əli bəy Hüseynzadədir.Bayrağın üzərindəki ağ rəngli ay nişanı türkçülüyü, səkkizguşəli ulduz isə "Azərbaycan" sözünün əski əlifbadasəkkiz hərflə yazılışının göstəricisidir. Mülahizələrə görə, 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinindövlət prinsipləri müəyyənləşərkən səkkiz atributa əsaslanıb. Bunlar türkçülük, islamçılıq, çağdaşlıq,dövlətçilik, demokratiklik, bərabərlik, azərbaycançılıq və mədəniyyətlilikdir. Səkkizguşəli ulduzun hər bucağıbu prinsiplərin biri rəmzindədir. Üçrəngli bayrağımız ilk dəfə 1918-ci il dekabrın 7-də CümhuriyyətParlamentinin birinci toplantısının açılışında dalğalanıb. 1919-cu ildə keçirilən Paris Sülh Konfransındabayrağımız Fransada dalğalanıb.Görkəmli Azərbaycan yazıçısı və dramaturqu Cəfər Cabbarlı, zəmanəsinin böyük şairləri MəhəmmədHadi, Əhməd Cavad və başqaları şeirlərində üçrəngli bayrağı böyük sevgiylə öymüş, onu ulduzlardan dayüksəklərdə dayanan nazlı hilala bənzədiblər.Ən uca bayraq2010-cu ilin sentyabrın 1-də Dövlət Bayrağı Meydanının - Bakı şəhərinin Bayıl sahəsində yerləşənmemorial abidə-istirahət parkının təntənəli açılışında iştirak edən dövlət başçısı 2009-cu il noyabrın 17-dəAzərbaycan Dövlət Bayrağı Günü təsis edildiyini qeyd edib:“Bildiyiniz kimi, Azərbaycan bayrağı, bizim üçrəngli bayrağımız 1918-ci il noyabrın 9-da AzərbaycanXalq Cümhuriyyəti hökumətinin qərarı ilə təsdiq edilib. Məhz noyabrın 9-u Azərbaycanda bundan sonra hər ilAzərbaycan Dövlət Bayrağı Günü kimi qeyd olunacaqdır. Hər iki sərəncamın məhz noyabrın 17-dəimzalanmasının səbəbi də çox məntiqli və aydındır. Məhz 1990-cı il noyabrın 17-də ilk dəfə olaraq AzərbaycanXalq Cümhuriyyətinin bayrağı Azərbaycanda dövlət bayrağı kimi qaldırıldı. Ulu öndər Heydər Əliyevinrəhbərliyi altında Naxçıvan Ali Sovetinin sessiyasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı Naxçıvandadövlət bayrağı kimi təsdiq edildi. Eyni zamanda, o vaxtkı Azərbaycan Ali Soveti qarşısında vəsatət qaldırıldı vətələb edildi ki, bu bayraq Azərbaycanın dövlət bayrağı kimi qəbul edilsin”.115

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Qeyd edək ki, 1991-ci il fevralın 5-də Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti “AzərbaycanRespublikasının Dövlət bayrağı haqqında” qanun qəbul edərək onu Dövlət bayrağı elan edib.1991-ci il oktyabrın 18-də “Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Aktıilə Azərbaycan Respublikası Cümhuriyyətin varisi kimi onun dövlət rəmzlərini, o cümlədən Dövlət bayrağınıbərpa edib. 2004-cü il iyunun 8-də “Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağının istifadəsi qaydaları haqqında”Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə bu sahədə qanunvericilik bazası təkmilləşdirilib.Əsasnaməyə görə, Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı eni və uzunluğu bərabər olan rəngli üçüfüqi zolaqdan ibarət düzbucaqlı parça şəklindədir: üst zolaq mavi rəngdə, orta zolaq qırmızı rəngdə, aşağızolaq yaşıl rəngdədir. Bayrağın hər iki üzündə qırmızı zolağın ortasında ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduztəsviri vardır. Bayrağın eninin uzununa nisbəti 1:2-dir. Ayparanın və səkkizguşəli ulduzun təsvirləri tərəflərininnisbəti 3:4 olan düzbucaqlının içərisində yerləşir; düzbucaqlının diaqonalı bayrağın eninin 1/2-nə bərabərdir.Ayparanın təsviri konsentrik (eyni mərkəzli) olmayan iki dairənin hissələri şəklindədir; böyük dairənin diametrixarici düzbucaqlının eninə, kiçik dairənin diametri isə bayrağın eninin 1/4-nə bərabərdir. Kiçik dairənin mərkəzibayrağın həndəsi mərkəzindən sol tərəfdə, bayrağın eninin 1/60-nə bərabər olan məsafədə yerləşir. Səkkizguşəliulduzun təsviri ayparadan sağda yerləşir, ulduzun xarici dairəsinin diametri bayrağın eninin 1/6-ni, daxilidairəsinin diametri isə 1/12-ni təşkil edir.Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı və onun təsviri, ölçülərindən asılı olmayaraq təsvirlərəhəmişə dəqiq uyğun gəlməlidir.Bizim milli dəyərimizBu gün Azərbaycan Bayrağı Dövlət Bayraq meydanında qürurla dalğalanır. 2010-cu ildə Bayraqmeydanının açılmasını tarixi, unudulmaz hadisə kimi dəyərləndirən ölkə başçısı tikilini nadir memarlıq abidəsiadlandırıb: “Bayraq meydanının yaradılması üçün çox böyük tikinti, quraşdırma, quruculuq işləri görülüb. Çoxsevindirici haldır ki, bütün bu işlərin əksər hissəsini Azərbaycan mütəxəssisləri, fəhlələri görüblər. Bu günimkanlarımız o qədər böyüyüb ki, biz istənilən məsələni həll edə, istənilən memarlıq əsərini yarada bilərik. Bumeydan nadir memarlıq abidəsidir”.Dövlət başçısı Azərbaycan bayrağını “milli dəyərimiz” deyə qiymətləndirib: “Söhbət ondan getmir ki, bugün bu bayraq dünyanın ən hündür bayrağıdır. Bəlkə nə vaxtsa, bir neçə ildən sonra başqa yerdə bundan dahündür bayraq qaldıra bilərlər. Əsas məsələ odur ki, bu Bayraq Meydanının yaradılması Azərbaycanın gücünü,Azərbaycan xalqının öz dövlətinə sevgisini, dövlət rəmzlərimizə ehtiramımızı göstərir”. Dövlət başçısı bumöhtəşəm meydanın həmişə insanlarla dolu olacağına əminliyini bildirib: “Necə ki, bu gün bizim parklarda,dənizkənarı bulvarda minlərlə, on minlərlə insan hər gün gəzintiyə çıxır. Bax, bu meydanda, bu bayraq altında,milli rəmzlər ətrafında insanlar yığışacaqlar. Buradan gözəl Bakıya möhtəşəm bir mənzərə açılır. Burada,aşağıda gəzinti üçün gözəl yerlər vardır. Yəni, bu Bayraq Meydanı Bakının bir mədəniyyət mərkəzinə,Azərbaycanın bir siyasi mərkəzinə çevriləcəkdir. Ölkəmizin mərkəzi olan Bakı şəhərində belə möhtəşəmmeydanın yaradılması doğrudan da böyük hadisədir. Bizim bayrağımız qürur mənbəyimizdir. Bizim bayrağımızcanımızdır, ürəyimizdir”. Bu gün Azərbaycanın hər bir yerində dövlət bayrağının dalğalandığını bildirən ölkərəhbəri Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa edəndən sonra milli dövlət bayrağımızın bu gün hələ də işğalaltında olan torpaqlarda qaldırılacağına inamını qeyd edib: “Bizim bayrağımız Dağlıq Qarabağda, Xankəndidə,Şuşada dalğalanacaqdır”.Qeyd edək ki, bu gün 162 metr yüksəklikdə dalğalanan Azərbaycan bayrağı dünyanın ən yüksəkbayraqlarındandır. İnşa olunmuş dayağın hündürlüyü 162 m, bünövrəsinin diametri 3,2 m, bünövrənin üsthissəsinin diametri 1,09 m-dir. Qurğunun ümumi kütləsi 220 tondur. Bayrağın eni 35 m, uzunluğu 70 m, ümumisahəsi 2450 m², kütləsi isə təqribən 350 kq-dır. Ginnes Dünya Rekordları Təşkilatı 2010-cu il mayın 29-daAzərbaycan Dövlət Bayrağı Dirəyinin dünyada ən hündür bayraq dirəyi olduğunu təsdiq edib.Meydanda qurulan Azərbaycan Respublikasının gerbi, dövlət himninin mətni və ölkəmizin xəritəsi qızılsuyuna salınmış bürüncdən hazırlanıb. Meydanda Dövlət Bayrağı Muzeyi də yaradılıb. Səkkizguşəli ulduzformasında yaradılan muzey Dövlət Bayrağı Meydanında bayraq dirəyinin pyedestalının altında yerləşir.Azərbaycanlı memar və dizaynerlərinin layihələri əsasında qurulan və tərtibatında müasir dizayntexnologiyalarından istifadə olunan muzeydə müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuşdövlətlərin, xanlıqların, o cümlədən İrəvan xanlığının bərpa olunmuş bayraqları nümayiş olunur. Buradahəmçinin XVII-XVIII əsrlərə aid bayraqların uc elementləri, gerblər, Azərbaycan Respublikasının müxtəlif116

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────illərdə qəbul olunmuş Konstitusiya broşüraları da vardır. Muzeydə poçt markaları, pul nişanlarının nümunələri,orden və medallar nümayiş olunur. Sərgi stendlərində Heydər Əliyevin və İlham Əliyevin prezident seçildikdənsonra andiçmə mərasimlərində öpdükləri dövlət bayraqları, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanının bayrağı,Silahlı Qüvvələrin qoşun növlərinin döyüş bayraqları və mərasim geyimləri nümayiş olunur.Dövlət Bayrağı Muzeyində, həmçinin Ginnes Dünya Rekordları Təşkilatının Azərbaycanın dövlət bayrağıdirəyinin dünyada ən hündür bayraq dirəyi olduğunu təsdiq edən sertifikatı, müxtəlif kitablar, fotoşəkillər, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Türkiyədəki səfirliyinin binası üzərində dalğalanmış bayraqda nümayiş olunur. Qeyd edək ki, buradakı eksponatların çoxu ilk dəfə nümayiş etdirilir. Muzeydə multimediaqurğusu da vardır.Dövlət Bayrağı Günümüz mübarək!“Kaspi”.-2012.-9 noyabr.-№420.-S.9.117

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan bayrağında Ay-ulduzDünyanın hansı guşəsində yaşamasından asılı olmayaraq, hər bir azərbaycanlı üçün müstəqilAzərbaycan Respublikasının üçrəngli dövlət bayrağı fəxr-fəxarət mənbəyidir. Dövlət bayrağımızınüzərindəki rənglərin, aypara və ulduzun özündə nə kimi mənaları gizlətdiyi, tarixin hansı dərinliklərinəgedib çıxdığı və nəhayət, nə üçün seçildiyi hər kəs üçün maraqlıdır. Bayrağımızda mavi rəngintürkçülüyü, qırmızı rəngin müasirliyi, yaşıl rəngin isə İslamı ifadə etdiyi hər kəsə birmənalı olaraqaydındır. Bəs Azərbaycan bayrağı üzərində həkk olunan aypara və səkkizguşəli ulduzun mənası nədir?Əvvəla, onu bildirək ki, aypara və ulduzun mənaları haqqında müxtəlif fikirlər yürüdülməkdədir. Bəzitədqiqatçılar siyasi və ideoloji baxımdan ay-ulduzu xristianların ümumilikdə istifadə etdikləri xaç işarəsinə,yəhudilərin “Davud ulduzu” adlandırdıqları altıguşəli ulduz rəmzinə, çinlilərin dini-fəlsəfi baxış atributu sayılanyin və yang işarəsinə qarşı müsəlmanların alternativ olaraq götürdüklərini və bundan birləşdirici emblem kimiistifadə etdiklərini düşünürlər. Tarixən Roma papasının çağırışı ilə Şərqə, xüsusilə İslam dünyasına qarşı xaçyürüşlərinin təşkil edilməsi, Yaxın və Orta Şərq torpaqlarını ələ keçirmə cəhdləri hər kəsə məlumdur. Hətta,müqəddəs şəhər sayılan Qüdsün tutulması və əhalinin qılıncdan keçirilməsi, ətrafda mövcud olan müsəlmaninanclı dövlətləri yad qüvvələrə qarşı mübarizəyə sövq edirdi. Səlcuq türklərinin, Misir Əyyubi hökmdarlarınınxristianları bu torpaqlardan vurub çıxarma cəhdləri uğurla nəticələnirdi. Və yenidən təşkil edilən xaç yürüşləriqarşısında dayanan, müsəlman orduları, təbii ki, bayraqlarında aypara və ulduzun əksi olan nişanlardan istifadəedirdilər. Bu baxımdan ideoloji mahiyyət sarıdan ayparanın istər səlcuqların, istər Əyyubilərin, istərsə dəsonradan Osmanlıların Avropaya qarşı birləşdirici nişan olaraq istifadə etdikləri anlaşılandır və tədqiqatçılarınsiyasi mənada iddiasını qəbul etmək olar. Bəs niyə aypara və ya birlikdə ay-ulduz? Axı bu seçimin həm ideoloji,həm də tarixi-fəlsəfi izahı olmalıdır.Belə ki, ayparanın tarixi izahı barədə də bir çox versiya mövcuddur. Amma bunların arasında fərziyyəxarakterli eyni zamanda reallığa olduqca yaxın iddialar da öz əksini tapmaqdadır.Əslində tarixi baxımdan Ay və Günəşi simvolizə edən aypara və ulduzun istifadəsi antik dövrlərə gedib çıxır.Bəzi tədqiqatçılar bu simgələrin bizanslılar tərəfindən istifadə olunduğunu iddia edirlər. Lakin təkcə Azərbaycanxalqının ən qədim tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, burada yaşayan toplum bu atributlarla çoxdan tanışdır. EləQobustan qayaüstü rəsmlərinə nəzər salsaq, orada insanların, vəhşi heyvanların daşlar üzərinə çəkilmiş şəkilləriilə yanaşı, bir neçə yerdə Günəş şəkillərinə də rast gələrik. Ən maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, tarixi bir neçəyüz minilliyə gedib çıxan bu qədim yaşayış məskənində səkkizguşəli ulduz və ya Günəş rəsmlərinə rast gəlinir.Bu da öz növbəsində səkkizguşəli ulduzun beşguşəli ulduzdan da qədim olduğunu, bunun bir ilahi-mənəvimənalarının olduğunu deməyə əsas verir. Çünki Qobustanda bu rəsmlərin çəkildiyi zamanlarda nə Misir,Hindistan, Çin, Mesopatomiya, nə də Xristian, İslam sivilizasiyası adlanan mədəni inkişaf dövrləri mövcuddeyildi. Təkcə Qobustandakı səkkizguşəli ay-ulduz şəkillərini qeyd etməklə Azərbaycanın bu simgələrinyarandığı ilk ərazi statusu almaq üçün yetərincə ciddi iddia irəli sürmək mümkündür.Bundan əlavə, Azərbaycan ərazisində yaranmış ən qədim dövlətlərin tarixinə, inanclarına nəzər salsaq, oxşarfaktlara rast gələ bilərik. Məsələn, bildiyimiz kimi, bir çox tarixçilərin yanlış olaraq fars dövləti kimi qələməverdiyi Midiya dövləti, əslində, farsların yaratdığı imperiya idi. Bu imperiyada sonradan ozan adlandırdığımızulu ağsaqqallarımız hesab edilən qamlar əsas fikir və ideya daşıyıcıları sayılır və dövlətin idarə edilməsindəmüstəsna rol oynayırdılar. Midiya və Maday bir çox sanballı tarixçilər tərəfindən türk əsilli dövlət olduğu iddiaedilmiş və çox maraqlı elmi arqumentlər irəli sürülmüşdür. Midiyanın idarə edilməsində xüsusi rol oynayanmaqlar və ya qamlar dərin elmi və fəlsəfi biliklərə, qədim yunan filosofu Pifaqorun da qeyd etdiyi kimi, qeyriadibacarıqlara sahib olmuşlar. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində üzərində Midiya maqlarının aypara səkkizgüşəliulduzla birgə təsvir olunduğu saxsı qablar aşkar edilmişdir. Niyə məhz aypara və səkkizguşəli ulduz? Şübhəsiz,bu bir daha aypara və ulduzun sırf bir sıra Şərq xalqlarının, xüsusilə Azərbaycan türklərinin dini-fəlsəfidünyagörüşünü, inanc sistemini əks etdirən bir rəmz olduğunu təsdiqləyir. Və Aypara və ulduzun nəinki,İslamdan və Xristianlıqdan, eyni zamanda Bizansdan və ondan öncəki qədim yunan - Roma mədəniyyətindəngəlmədiyi açıq-aşkar görünür.Aypara və ulduzun Türk xalqlarının dini-fəlsəfi dünyagörüşündə mühüm yeri vardır. Bunun əyani şahidiolmaq üçün arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılmış qədim türk dövlətlərinə məxsus pul və nişan sikkələrinəbaxmaq kifayətdir. 1890-cı ildə qədim türklərin bir qolu olan Göytürklər, Uyğurlar və Türkeşlərə məxsussikkələrin üzərində araşdırmalar aparmış Edmond Drouin bir çox məqamlara aydınlıq gətirmiş və özaraşdırmalarını “Turan sikkələri” adlandırmışdır. Tədqiqatçı Otto Donnerin Yenisey vadisində tapdığı118

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Minusink muzeyində mühafizə edilən üzərində yazılar olan və arxa üzlərində isə runik hərfli mətn cızılan Çinsikkəsi haqqında araşdırmalarını incələmişdir. Lakin o vaxt hələ Vilhelm Thomson tərəfindən Göytürk əlifbasıoxunmadığından Drouin ilə Doner bu sikkələrin arxa yazısı barədə bir fikir bildirməmişdilər. Sonradan Göytürksikkələrinin üz və arxa tərəflərində uyğur hərfləri ilə türkcə yazılı xaqan sikkələri tapılır. Özbəkistan, Qırğızıstanvə Tacikistanda aparılan arxeoloji qazıntılarda tapılan Göytürklərə aid Ay-ulduzlu sikkə pullar türk tarixindəOrxon yazıları qədər önəmli bir kəşf kimi qiymətləndirildi.Sikkələrdən bir çoxunda ortada xaqan qabartması və kənarlarda üç Ay-ulduz olduğu təsdiqləndi.Göytürklərdən sonra VIII yüzillikdə Türkeşlərə aid pullar da tapılmışdı. Onu deyək ki, üzərində xaqanın və Ayulduzsimgələrinin olduğu pulların tapılması türk tarixinə qısqanclıqla yanaşan, onun böyüklüyünü qəbul etməkistəməyən bir sıra dünya tarixçilərinə görk oldu. Çünki tarixçilər tərəfindən türklərin qədim mədəni dövlətçiliktarixi olan xalq imici daim şübhə altına salınırdı. Lakin bu pulların tapılması türk tarixinin və dövlətçilikənənələrinin qədimliyini bir daha ortaya qoydu. Üstəlik, üzərində bir xalqın dini-fəlsəfi dünyagörüşünü əksetdirən izlərin - Ay və ulduzun olması da həmin toplumun genetik yaddaş baxımından güclü və mənəvidəyərlərini müəyyənləşdirmiş olduğunu təsdiqləyirdi.Türkiyənin tanınmış tədqiqatçısı Fevzi Kurtoğlu qeyd edir ki, hilal (aypara) 5000 il bundan əvvəl OrtaAsiyadan Ön Asiyaya köç etmiş şumerlər, eləcə də qədim türklər tərəfindən istifadə edilmişdir. Tədqiqatçıyagörə ayparanın türk heraldikasında istifadə olunması nə İslamdan, nə də ki, Konstantinopolun fəthindən sonrabaşlamışdır. Bunun köklərini qədim tariximizdə axtarmaq gərəkdir. Hilal türk millətinin tarixi qədər qədimdir.Səkkizguşəli ulduzun mənası, əslində, Ay kimi deyil, Günəş kimi yozulmalıdır. Çünki əski türklərdə Günəşsəkkizguşə şəklində təsvir olunur və ona ehtiram göstərilirdi. Maniçilik dinini qəbul etdikdən sonra Ay kultunada üstünlük verən türklər aya ilahi qüvvə kimi müraciət edirdilər. Bu baxımdan Ayın Günəş kimi yozulması vəya bütövlükdə, Günəşi simvolizə etməsi qanunauyğundur.Türk tarixində bir sıra dövlətlər - Göytürklər, Qəznəvilər, Səlcuqlar, Osmanlılar Ay və ulduz nişanlarındanistifadə etmişlər. Bu sıraya Səfəviləri də aid etmək olar. Belə ki, Səfəvilər dövlətinin bayrağında Ay və ulduzunəks olunmasını birbaşa həmin dövrün mənbəsi təsdiqləyir. “Cahanarayi-Şah İsmayıl Səfəvi” adlı tarix əsərindəŞah Xətainin ordusunun Bağdadı fəth etməsi belə təsvir edilmişdir: “Şah İsmayıl Ay-ulduz bayrağı altındaBağdada yaxınlaşdı. İraq əhalisi sürətli addımlarla onu qarşılamağa çıxdı. Sadə camaat Bağdad və başqaşəhərlərdən gəlib şadlıq içində qeyri-adi qələbələr və ilahi təyinatla bağlı hökmdarı qarşılayırdı. Onlar sevinc vəbəxtiyarlıq içində idilər...”Ay-ulduzlu bayraqdan istifadə bir sıra Türk-İslam dövlətlərində olduğu kimi, Səfəvilərdə də əsas atribut kimiqəbul edilmiş və bu rəmz bir müqəddəslik və ideoloji istinad amili rolunu oynamışdır. Diqqət etsək, Azərbaycantarixinin əsas “dayanacaq” nöqtəsi hesab edilən dövrlərdə bu rəmzlərdən istifadə dəbdə olmuş, hətta dövlətçilikatributlarında da yer almışdır. Qobustan qayalarında səkkizguşəli ulduz rəsmləri, Midiya dövrünə aid məişətnümunələrində aypara və ulduz, Göytürk pul sikkələrində səkkizguşəli Ay-ulduz, Səfəvilərdə aypara və ulduz,1918-1920-ci illərdə cümhuriyyətin rəmzlərində və indiki müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlətrəmzlərində aypara və səkkizguşəli ulduz. Bütün bu ardıcıllıq tarixi yaddaşın bərpası və ideoloji simasıdır.Əlbəttə ki, qədim Şərq xalqlarından biri kimi, dünya mədəniyyəti tarixinə böyük töhfələr vermiş türkxalqlarının ön cərgəsində yer almış Azərbaycan türklərinin dövlət bayrağında aypara və ulduzun həkk olunmasıheç də təsadüfi deyildir. Bundan əvvəl Osmanlı dövlətinin bayrağında əks olunan bu nişanlar, indi demək olarki, cüzi fərqlə (beş deyil, səkkizguşə ilə) bayrağımızda göstərildi. Mavi, qırmızı və yaşıl rəngdən ibarət olan vənəticə etibarilə türkçülüyü, müasirliyi və İslam dininə mənsubluğu ifadə edən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətibayrağında Ay və ulduzun həkk olunması bu simgələrə sahib çıxma, onun məna və funksiyasından yararlanmavə bu rəmzlərin tarixin dərin qatlarında gizlətdiyi milli və mənəvi gerçəkliklərə göstərilən ehtiram kimiqiymətləndirilməlidir. Beşguşəli yerinə səkkizguşəli ulduzdan istifadə prinsip etibarilə önəmli olmasa da, tarixiobyektivlik baxımından doğrudur. Çünki yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, istər Qobustan qayaüstü rəsmlərisırasında olan səkkizguşəli ulduzun mövcud olması, üstəlik üzərində Midiya (Maday) maqlarının səkkizguşəliulduzla bərabər rəsmləri döyülmüş saxsı qab nümunələrinin olması, bundan əlavə Göytürklərə məxsus pulsikkələrinin üzərində aypara və səkkizguşəli ulduzun həkk olunması bunun bir tarixi ardıcıllıq olması məntiqiniüzə çıxarmaqla yanaşı, eyni zamanda qədim tariximizə dövlət səviyyəsində verilən qiymətin təzahürü idi.Səkkizguşəli ulduzun ayparanın yanında verilməsinin digər maraqlı səbəbi də “Azərbaycan” sözünün əskiəlifbada yazılışı ilə bağlıdır. Belə ki, əski əlifbada “Azərbaycan” sözü səkkiz hərflə yazılır. Bu isə təbii ki xoştəsadüf və uyğunluqdur. Daha bir maraqlı məqam Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əsas qurucularından olanM.Ə. Rəsulzadənin dövlətin prinsiplərini müəyyənləşdirərkən 8 əsas şərtə əsaslanmasıdır. Bunlar türkçülük,119

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────islamçılıq, çağdaşlıq, dövlətçilik, demokratiklik, bərabərlik, azərbaycançılıq və mədəniyyətlilikdir. Şübhəsiz ki,bu mənaları səkkiz türk xalqının mövcudluğu ilə, Azərbaycanda yaşayan səkkiz etnik qrupun yaşaması iləəlaqələndirənlər də vardır. Lakin bildirmək istəyirik ki, Azərbaycanda səkkiz deyil, daha çox etnik qrup var, ocümlədən səkkiz deyil, daha çox türk toplumunun olması da heç kəsə sirr deyil.Bir sözlə, Azərbaycanda istər tarixi, istərsə də fəlsəfi-ideoloji baxımdan paralellər aparsaq, aypara vəulduzun istifadəsinin maksimum şahidi olmaqla bərabər, bu nişanların məhz bu diyarla daha çox uyğunlaşdığınavə xalqın, dövlətin qədim dəyərlərindən biri olduğuna şübhə etmərik. Aypara və ulduz istər milli baxımdan,istərsə də mənəvi baxımdan Azərbaycan xalqının qədim maraqlarının ifadəsi və rəmzidir. İslamaqədər vəİslamdan sonrakı tariximizdə bu iki nişan birlikdə atributlarımızda yer almış və xalqımızın mental həqiqətlərininbir hissəsini ortaya qoymuşdur. O mental həqiqətləri ki, orada həm milliliyi, ümumtürk tarixinin bir parçasıolmağı, həm də mənəviliyi, müsəlmanlığı, yəni İslam dünyasına mənsubluğu öz əksini tapmışdır.Anar TURAN“Xalq qəzeti”.-2013.-13 iyul.-N 151.-S.120

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Hüseynbala MirələmovMilli Məclisin deputatı,yazıçı-publisistBayraq işığı...Həmin gün hər kəsin çöhrəsində eyni bir ifadə işıq saçırdı. Ruhumuzu göylərə qaldıran sevincinmüjdəsinə çox bənzəyirdi bu, amma tam o da deyildi.Həmin gün çöhrələrdə güllər açan o ifadə sevinclə birgə qürurdan, uzun iztirablardan sonranın ruhirahatlıq hissindən, sevgidən, inam və güvəndən möhtəşəm bir çələng hörmüşdü və həmin anlarda eyni məkanayönəlib, fərəhdən doluxsunmuş gözlərdə aram-aram ucalaraq səmada qanad açan üç rəngli, aylı ulduzluAzərbaycan bayrağı bu çələngin düz mərkəzində dalğalanırdı.Ölməz Cəfər Cabbarlının uzun onillikllər əvvəl qələmə aldığı sevgi dolu misraların gerçəyə çevrildiyiyerdəydik elə bil... Bakı səmasında parlayan Ay bayrağımızın hüzuruna gəlmişdi, göy üzü iki sevdalının görüşyerinə çevrilmişdi:Kölgəsində Ay əyilib bir gözəli qucmada.Qucuşaraq sevdiyilə yüksəklərə uçmada,Şu görünüş bir ananın şəfqətinə oxşayor.Düşündükcə zövqlərimi, vicdanımı oxşayor...***Zaman - 1 sentyabr 2010-cu il...Məkan - torpağın köksündə milli mövcudiyyətimizin əzəmətli möhürü kimi zərb edilmiş BayraqMeydanı Kompleksi...Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin öz əlləri ilə uğurlayıb ucalara qaldırdığı bayrağımızınyüksəlişinin seyrində ikən dəniz tərəfdən əsən xəfif meh Xəzərin doğma ətri ilə birgə sanki keçmiş günlərinanılarını da özü ilə gətirirdi. Bu xatirələrin ardınca xəyal məni bir anlıq başqa zaman və məkana doğru çəkibaparmışdı...17 noyabr 1990-cı il, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin iclas zalı...Cəmi 23 ay yaşamış Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin binəsib taleyini bölüşüb, mavi səmalardanyaddaşlara, şanlı keçmişin ürkək xatirələrinə köçmüş üç rəngli bayrağımız 70 illik həsrətdən sonra həmin günyenidən öz doğmasına qovuşmuşdu. İstiqlalının bərpasına doğru ilk əzablı addımlarını atıb çətin günləriniyaşayan Azərbaycanın boynuna sarılmışdı.Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə üç rəngli bayrağımızın Naxçıvan MuxtarRespublikasının rəsmi bayrağı kimi qəbul edilməsi barədə Muxtar Respublikanın Ali Məclisinin qərarı həminan, həmin məkanda tarixin 70 ildən sonra Azərbaycan xalqı qarşısındakı üzrxahlığı kimi səslənirdi!Müstəqil Azərbaycan dövləti həmin an müqəddəs təbərrik tək Muxtar Respublika Ali Məclisinin iclaszalına gətirilən, insanların alqışları, fərəh dolu göz yaşları içində ucalara qaldırılan üç rəngli bayrağımızınhündürlüyü boyda doğuldu!Ucaldıqca ucaldı, tufanlara, qasırğalara sinə gərdi - rişələri sağlam idi deyə!Gün gəldi, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin vəsadəti ilə Azərbaycan Respublikasının AliSoveti də üç rəngli bayrağımızın Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı kimi qəbul edilməsi barədə qərarqəbul etdi, zaman - 5 fevral 1991-ci il...Cəmi bir neçə ay keçəcək, 1991-ci ilin 18 oktyabrında Azərbaycan öz müstəqilliyini yenidən bütündünyaya bəyan edəcək və üçrəngli bayrağımız müstəqil dövlətimizin ilk müqəddəs nişanəsi kimi bütün yerüzündə görünəcəkdi.Bu bayraq taleyimizə dönəcəkdi. Tariximizin ən unudulmaz məqamlarına şəhadət gətirəcəkdi.Bayraqları bayraq yapanüstündəki qandırTorpaq, əgər uğrunda ölənvarsa vətəndir.- Böyük türk şairi Mithat Cemal Kuntayın bu beytindəki an təkrar-təkrar yaşanacaqdı, Azərbaycanda...121

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bu bayraqdan ötrü ölümə gedənlərimiz olacaqdı, onun rənglərinə şəhidlərimizin müqəddəs qanıqarışacaqdı!Azərbaycan uğrunda şəhidlik şərbətini içib məzara bu bayrağın qucağında gömülmək ən böyük arzuyaçevriləcəkdi!Həm də yüzlərin, minlərin arzusuna...1992-ci ildə italiyalı fotomüxbir Enriko Sarzininin Dağlıq Qarabağ döyüşləri zamanı çəkdiyi bir şəkil"Oqonyok" jurnalında işıq üzü görüb dünyanı heyrətə gətirmişdi.O şəkil indi də internet portallarında, sosial şəbəkələrdə, demək olar ki, hər gün dövr edir, bu gününgəncliyinə vətən, bayraq sevgisinin nə demək olduğunu göstərir.Enriko Sarzininin öz fotoobyektivi ilə zamandan tutub saxladığı cəmi bircə saniyə əsrlərə də, nəsillərədə dərs keçir. Şəkildəki idman geyimli, sünbül kimi sarışın, ipək saçları alnına dağılmış Azərbaycan gəncidir,adı Natiq Qasımov, yaşı cəmi 21...5 gün mühasirədə, ermənilərlə təkbətək döyüşüb, çoxlu sayda düşmən məhv edib, təkbaşına elə birşücaət göstərib ki, hətta ermənilər qarşılarında bir yox, 30-a qədər Azərbaycan igidinin olduğunu zənn ediblər.Fotoşəkildə bu qəhrəmanlığın son anlarıdır, əli avtomatlı iki erməni saqqallısı artıq gülləsi tükənmişNatiqi əsir aparır. Natiqsə bir anlıq italiyalı fotomüxbirin ona tuşladığı fotokameranın obyektivinə baxır, 5günlük təkbaşına çarpışmadan, ac- susuzluqdan, yorğunluqdan solğun çöhrəsində əks olunmuş əzab-əziyyətlərino üzündən tarixin gözünə məğrurca bir sakitliklə, mətanətlə gülümsünür.Doğma vətəninə, xalqına bu son baxışının ardınca başlanan itkinlik taleyində onu görmək istəyən hərkəsin bu qəhrəman Azərbaycan oğlunu qəlblərə asılmış son fotosunda tapacağına əminmiş kimi...O, iki silahlı düşmənin əhatəsində addımlasa da, əlində bərk-bərk tutduğu üç rəngli Azərbaycanbayrağını buraxmır!..Bu müqəddəs əmanəti sonsuzluğa qədər daşımaq əzmində olan Azərbaycan gəncliyinin simvolu kimidünəndən bu günə, bu gündən gələcəyə doğru irəliləyir!..Baxdıqca düşünürəm, dünyada ilk bayrağın qaldırıldığı anları, Adəm övladını belə bir yeniliyə sövqetmiş zərurəti xəyalımda şəkilləndirmək istəyirəm. Görəsən insan dünyanın ilk bayrağını harada yaratdı, necəyaratdı?! Necə oldu ki, insan özünü başqalarından əlvan bir parça ilə fərqləndirdi?! Onun altında döyüşdü, onunyüksəlişi ilə öyündü?!Hazırlanması adi geyimlərin, toxuculuq məmulatlarının istehsalından zərrəcə fərqlənməyən, üzərindəkirənglər dünyadakı yeddi rəngin müxtəlif çalarından ibarət olan bir parça qumaşı, insan necə oldu özünün qeyrətqalasına çevirdi, uğrunda qan tökdü, uğrunda ölümə getdi?!Etiraf edim ki, bu suallara tam cavab vermək insan xarakterinin sirlərini açmaq qədər müşküldür.Amma xəyallarımı məşğul edən bu suallar cavabsız da deyil.Dünyada bir insan digərinin təkrarı olmadığı kimi, xalqlar da konkret məkan daxilində onları başqatoplumlardan fərqləndirən milli xüsusiyyətləri, dili, dini mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri ilə özünü tanıyır,fərqləndirir.Bayraq, insanların konkret sərhədlər çevrəsində qurduqları milli dövlət qədər, bu dövlətdə yaşayanvətəndaşların yer üzündəki saysız-hesabsız insan qrupları arasındakı özünüifadəsinin, fərqləndiricixüsusiyyətlərinin ortaq rəmzidir.Bayraq vətən düşüncəsini maddiləşdirən, qaraca torpağı coğrafi, geoloji mənziləsinədən çıxarıb,vətənləşdirib ruh faktına çevirən mənəvi dəyərdir, unudulmaz şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin bu şahmisralarından üstümüzə düşən kölgədir, işıqdır:Üçrəngli bayrağın kölgəsində mənQaraca torpağı vətən görmüşəm.Zəfər güllərini dövri-qədimdənBayraq işığında bitən görmüşəm.Bayraq mənliyimdir, bayraq kimliyim,Bayraq - öz yurduma öz hakimliyim...***122

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bayraq elə bir rəmzdir ki, millətin keçmişi də, gələcəyi də onun rənglərində, nişanələrində danışır.Bayraq xalqın arzularıdır, ümidləridir, namusudur, qeyrətidir. O hər şeydən ən uca tutduğumuz dəyərlərin cəmiolması ilə müqəddəsdir, boyalarındakı, simvollarındakı mənəvi-ideoloji mənası ilə qudsaldır.Bayraq xalqların taleyidir, amma bayrağın və onun aid olduğu milli dövlətin taleyinimüəyyənləşdirənlər də xalqın yetirdiyi fikir adamlardır, tarixi şəxsiyyətlərdir, liderlərdir. Bayraqların taleyionun simvollarında əks olunmuş ideoloji xəttin düzgünlüyündən, xalqın, xalqa rəhbərlik edən liderlərin həminxəttə sadiqliyindən və bu ideoloji düşüncənin qarşıya qoyduğu məqsədlər uğrunda aparılan mübarizənindönməzliyindən asılıdır.Üçrəngli bayraq ideyasını ilk dəfə Azərbaycan istiqlaliyyətinin ideoloqlarından olan Əli bəyHüseynzadə gündəmə gətirmişdi. İlk dəfə 1918-ci ildə yüksələn bayrağımızın rəngləri Cəfər Cabbarlınınmisralarında belə incələnirdi:Bu ay, yıldız, boyalarınqurultayı nə demək?Bizcə böylə söyləmək!Bu göy boya Göy Moğoldanqalmış bir türk nişanı,Bir türk oğlu olmalı!Yaşıl boya islamlığınsarsılmyan imanı,Ürəklərə dolmalı!Şu al boya azadlığın,təcəddüdün fərmanı,Mədəniyyət bulmalı.Səkkiz uclu şu yulduz da səkkizhərli OD YURDU!Əsarətin gecəsindən fürsətbulmuş quş kibi,Səhərlərə uçmuşdur.Şu hilal da türk bilgisi,düzgün sevgi nişanı,Yurdumuzu qucmuşdur!O illərdə bayrağımızın üzərindəki rənglərin mənəvi mənaları barədə fikirlər tək bu misralardakı poetikyozumlardan ibarət deyildi. Mətbuatda bu xüsusda çıxış edən görkəmli aydınlarımız bayrağımızın rənglərinə odövrdə kifayət qədər aktual olan Qərb yoxsa Şərq, dil, yoxsa din birliyi, mədəniyyət və müasirlik və s. kimiməsələlər prizmasından yanaşır, öz mövqelərini bayrağımızın rənglərinə münasibətdə də əsaslandırmağaçalışırdılar.Dövrün xarakterini nəzərə alaraq bu cür yanaşmalar təbii sayılmalı idi, əslində: Azərbaycan cəmiyyətimüsəlman Şərqində ilk dəfə demokratik bir respublika bina etmişdi, indi də bu cür polemikalarla dövlətingələcəyə doğru ən düzgün yollarını arayırdı.Əfsus ki, sovet inqilabı bu istiqamətdə aparılan müzakirələrin normal məcrada davam edərəkcəmiyyətin bütün qütbləri tərəfindən məqbul sayılan yekun nəticələrlə tamamlanmasına imkan vermədi.Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması, bu polemikaları, ümumiyyətlə, gündəmdən çıxardı. 70 il sonraüç rəngli bayrağımız yenidən öz statusuna qovuşduqda isə məlum oldu ki, bu istiqamətdə hələ də ətraflımüzakirələrin aparılmasına, bir sıra sualların aydınlaşdırılmasına, siyasi iradəyə söykənən düzgün qərarlarınqəbuluna ehtiyac var.Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk illərində ölkəyə guya rəhbərlik edən, əslində isə öz səriştəsiz,korafəhm, küçə-meydan eyforiyasından qalma emosional addımları ilə ölkəni əsl fəlakətə sürükləyən təsadüfiinsanlardan hər hansı düzgün qərar gözləməyə dəyməzdi. Bu, onların xörəyi deyildi.Belə taleyüklü məsələlərin həllini ancaq o bayrağa ilk dəfə siyasi status qazandıran, onun əsl dəyərini,nişanələrinin mənasını, mahiyyətini dərindən bilən, milli mənsubiyyətindən, dilindən, dinindən asılı olmayaraq***123

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────bu bayrağı bütün dünya azərbaycanlılarının dövlətçilik simvoluna çevirmək gücünə qabil böyük dövlət adamı -Heydər Əliyev bacarardı!Heydər Əliyev ölkəni bürümüş xaos və özbaşınalıq mühitindən çıxış yolu axtaran Azərbaycan xalqınıntəkidli tələbi ilə yenidən dövlətçilik sükanı arxasına keçdi. 1993-cü ilin 15 iyun tarixinə - Qurtuluş gününə qədərətrafı sarmış burulğanlar içində faktiki batmaqda olan gəmimizi xilas etdi. Müstəqilliyin fidan illərini yaşayanAzərbaycan dövlətini 1920-ci ildəki acı taleyin təkrarlanması təhlükəsindən qorudu. Azərbaycanı xırda-xırdahissələrə parçalamağa qalxmış tək-tək xainlərin bu nankor cinayətlərini necə önləyəcəyini bilməyən xalqıyenidən bir bayraq altında toparladı. Üç rəngli, aylı ulduzlu bayrağımızın işığında, ona dəstək olan Azərbaycanxalqı ilə çiyin-çiyinə, ürək-ürəyə zülmətin, qaranlıqların üzərinə yeridi. Xalqı aydın bir yola çıxardı...Heydər Əliyevin birbaşa müəllifliyi ilə hazırlanaraq 1995-ci ilin 12 noyabrında ümumxalq referendumuilə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 23-cü maddəsinin II bəndində dövlət bayrağımızlabağlı müddəalar dəqiqliklə əks olunmuşdur.Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı bərabər enli üç üfqi zolaqdan ibarətdir.Yuxarı zolaq mavi,orta zolaq qırmızı, aşağı zolaq yaşıl rəngdədir və qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngliaypara ilə səkkizguşəli ulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir.Bayrağımız üzərindəki mavi rəng - türkçülük ideyası ilə bağlıdır.Qırmızı rəng - müasirliyi, demokratik inkişafı ifadə edir.Yaşıl rəng - İslam sivilizasiyasına işarədir.Azərbaycan bayrağının üç rəngi: türkçülük ənənələri üzərində bərqərar olmuş milli mədəniyyətimizi,müsəlman sivilizasiyasını və müasir Avropa demokratik əsaslarını simvollaşdırır.Bayrağımız üzərində əksini tapmış hilal və səkkizguşəli ulduz da türkçülüyün, islamın, çağdaşlığın,dövlətçiliyin, demokratik inkişafın, bərabərliyin, bu bayraq altında bir araya gələn insanların ortaqmədəniyyətinin nişanəsidir.Heydər Əliyev dövlət bayrağımızın öz rəmzi mənaları ilə Azərbaycan qarşısında müəyyən etdiyiistiqamətləri, qloballaşan dünyanın çağırışları mühitində təkcə dəqiqləşdirmədi, bu üç rəng zolağının hər biriniölkəmizi sabitliyə, inkişafa, müasirliyə, insanlar arasında birliyə, bərabərliyə doğru aparan aydın işıqlı yolaçevirdi. Elə bir yola ki, indi təkcə Azərbaycan xalqına deyil, qloballaşan dünyamızdakı mənasız toqquşmalardancana doymuş hər bir xalqa, dövlətə arzularındakı sülh və firavanlıq dolu gələcəyə doğru aydın istiqamət verir.***Heydər Əliyev Azərbaycanın dövlət bayrağı üzərindəki mavi rəngə türkçülük ideyaları işığında, həm dəazərbaycançılıq məzmunu gətirdi. Dünyanın siyasi tarixinin ən qüdrətli isimlərindən olan Otto fon Bismark hələ1871-ci ildə yazırdı ki, hər bir dövlətin dünyanın siyasi səhnəsində uzunömürlü olması, ilk növbədə ərazisindəyaşayan xalqları öz ətrafında birləşdirməyi bacaran liderdən və millətin gələcəyinə xidmət edən vahidməfkurənin olmasından asılıdır.Heydər Əliyev özünəməxsus fəhmlə gündəmə gətirdiyi azərbaycançılıq ideologiyası ilə belə birməfkurəni formalaşdırmağa nail oldu. Malik olduğu etnik əlvanlığı tarixin qiymətli bir bəxşişi kimi qəbullanan,müxtəlif xalqların nümayəndələrini öz dövlətçilik dəyərləri ətrafında bir araya gətirmiş Azərbaycan üçün buideologiyanın əhəmiyyəti barədə geniş söhbət açmaq olar. Amma fikrimcə, Heydər Əliyevin bu nailiyyətinə,zamanında öz düşüncələri ilə dünyanın siyasi mənzərəsini dəyişmiş görkəmli siyasi xadim ZbiqnevBizejinskidən dəqiq qiymət vermək mümkün deyil: "Heydər Əliyev mahir bir strateq və siyasətçi kimiazərbaycançılıq məfkurəsini gündəmə gətirərək, onu yeni, gənc müstəqil dövlətin təməl daşlarından birinəçevirdi. Bununla da o, Azərbaycanı etnik ərazilərə bölərək parçalamaq və məhv etmək istəyən güclərinniyyətlərinin qarşısını aldı. Heydər Əliyevin azərbaycançılıq məfkurəsi Azərbaycanı məhv olmaqdan xilasedərək, dünyanın siyasi səhnəsinə güclü və inkişaf etməkdə olan bir Azərbaycan çıxardı".Heydər Əliyevin azərbaycançılıq məfkurəsi Azərbaycan dilinə söykənir. Bu məfkurəni Azərbaycan dilifaktorundan kənarda təsəvvür etmək mümkün deyil. Azərbaycançılıq məfkurəsi dünyanın hansı səmtindəyaşamasından asılı olmayaraq bu dildə danışan, həyatı ana dilinin qəlibləri ilə qavrayan insanların birliyi***124

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────deməkdir. Bu dildə yaradılmış ədəbi nümunələrimizin, Azərbaycanın tarixinin, mədəniyyətinin dünyadatəbliğidir.Azərbaycançılıq məfkurəsi həm də sağlam vətənpərvərlik ideologiyasıdır və onun təməlində başqaxalqlarla sülh içində yaşamaq, milli və dini dözümlülük fəlsəfəsi dayanır. Bu baxımdan mütərəqqi ümumbəşəridəyərlərin təcəssümü olan azərbaycançılıq məfkurəsi qonşu xalqlara düşmənçilik, milli nifrət aşılayan ermənilikideyası ilə tam ziddiyyət təşkil edir.Müstəqil Azərbaycanın dövlət siyasətinin əsasında həmişəyaşar azərbaycançılıq məfkurəsinindayanmasının müəyyən edilməsi bugünkü sürətli inkişafımızda da aparıcı rol oynayır.Heydər Əliyevin mənəvi irsinin layiqli varisi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlhamƏliyev ulu öndər digər müqəddəs əmanətləri kimi azərbaycançılıq məfkurəsinin ardıcıl siyasi xətt kimiqorunmasına da xüsusi həssaslıqla yanaşır. Dövlətçiliyimizin və ideoloji düşüncəmizin tarixi ənənələrindənbəhrələnərək bu məfkurəni yeni şəraitdə daha da inkişaf etdirir. Bütün dünya azərbaycanlılarını vahid ideyaətrafında birləşdirir, qəlbi bu yurda bağlı hər kəsi uğurlu bir gələcəyə, güclü və inkişaf etmiz Azərbaycandövlətçiliyinə aparır.Cənab İlham Əliyev ana qayəsi müqəddəs bayrağımızda öz əksini tapmış türkçülük düşüncəsinin təkcəAzərbaycanda deyil, türk dünyasında məhz bu məcrada inkişafını arzulayır. Milliyyətindən, dilindən, dinindənasılı olmayaraq bütün insanların qarşılıqlı hörmət, yurda sevgi mühitində yaşamaq haqqının qorunduğu bir türkdünyasını bu gün sivilizasiyaların toqquşmasından zillət çəkən dünyamızın yeganə nicat yeri kimi görür:"Dünyanın müxtəlif yerlərində, əfsuslar olsun ki islam dünyasında vəziyyət fərqli istiqamətdə gedir.Qarışıqlıqlar, vətəndaş müharibələri, xoşagəlməz hallar baş verir. Bizim türkdilli coğrafiyada isə inkişaf prosesigedir. Bu, böyük sərvətdir. XXI əsr türk dünyası əsri olmalıdır. Biz bütün müsbət meyilləri gücləndirməliyik".Bayrağımız üzərindəki qırmızı rəng - müasirliyin, demokratik inkişafın ifadəsidir. Heydər Əliyev buməzmunu da rəmzdən reallığa çevirdi. Azərbaycanda sivil dünyaya inteqrasiya yolu tutmuş hüquqi dövlətquruldu. Cəmiyyətimizdə demokratik dəyərlər bərqərar oldu. Vətəndaşlara hüquq və azadlıqlar verildi. Sözazadlığı təmin edildi. Demokratik islahatlar ardıcıl xarakter daşımağa başladı. Bazar iqtisadiyyatı yolunu tutmuşmüstəqil Azərbaycan dövləti bu istiqamətdə misilsiz nailiyyətlər əldə edərək öz təcrübəsi ilə eyni mərhələniyaşayan bütün gənc dövlətlər üçün uğur modelinə çevrildi.Ulu öndərin ölkəmizin müasir inkişafı ilə bağlı irəli sürdüyü prinsiplər Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti İlham Əliyev tərəfindən yeni dövrün reallıqlarına uyğun şəkildə yüksək dinamizmlə yerinə yetirildi.Bütün ölkə boyu aparılan tikinti-quruculuq tədbirləri ilə Azərbaycanın qiyafəsi dəyişdi. Vətəndaşlarımızın təkcəgeyim-kecimi, evlərinin cəlalı, istifadə etdikləri əşyaların keyfiyyəti yenilənmədi. İnsanlarımızın təfəkküründədə böyük dəyişikliklər baş verdi. Cəmiyyətimiz çox sürətlə sivil dünyanın bir parçasına çevrildi.Azərbaycanda informasiyalı cəmiyyətin qurulması, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarınıninkişafı, elektron hökumətin yaradılması, insanların savadlanmasının, təhsilinin bir nömrəli amala çevrilməsi vəbunun əsasında insan kapitalının formalaşdırılması və digər bu kimi addımlar Azərbaycan Prezidentinin dövlətbayrağımızın daha bir rəmzinin müəyyən etdiyi müasirlik, inkişaf ideyalarına sadiqliyinin təntənəsidir.Azərbaycan bayrağı üzərində islam sivilizasiyası anlayışını əks etdirən yaşıl rəng də Heydər Əliyevmüdrikliyi sayəsində yeni məzmun qazandı. Bu rəng türkçülük düşçüncəsi, azərbaycançılıq məfkurəsi,müasirlik prinsipləri və islam mədəniyyəti mühitində qorunub inkişaf etdirilən milli-mənəvi dəyərlərimizin,Azərbaycanda mövcud olan tolerantlıq ənənələrinin ümumi ifadəsinə çevrildi.Heydər Əliyev islamı milli-mənəvi kimliyimizin ayrılmaz bir parçası kimi götürür, xüsusilə gənc nəslinmilli-mənəvi dəyərlər, vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsində dinimizin ilahi əxlaqi rolunu yüksək dəyərləndirirdi.Heydər Əliyevin ölkəmizə rəhbərliyi dövründə yüzlərcə ibadətgah inşa, yaxud bərpa edildi, dinidəyərlərimiz yenidən canlandı, cəmiyyətdə vicdan azadlığı təmin olundu. Dünyəvi dövlətçilik yolu seçmişAzərbaycanda din dövlət münasibətlərindəki qeyri-müəyyənlik də məhz Heydər Əliyevin hakimiyyətrəhbərliyinə qayıdışından sonra bütün dünyaya örnək olası bir tərzdə nizamlandı. "Bizim dövlətimiz dünyəvidövlətdir. Ancaq biz dindən ayrı deyilik" prinsipini irəli sürən ulu öndər Azərbaycanda müəyyənləşən******125

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────dünyəvilik modelini din və dövlət işlərinin bir-birindən ayrıldığı, lakin dövləti təşkil edən xalqın təməldəyərlərindən biri kimi dini dəyərlərin hörmətlə qarşılandığı və qorunduğu bir model kimi dünyaya təqdim etdi.Bu modelin uğurları, ölkə rəhbəri cənab İlham Əliyevin bu sahədə həyata keçirdiyi məqsədyönlü siyasətsayəsində Azərbaycan bu gün bütün dünyada tolerantlıq, mədəniyyətlərarası dialoq məkanı kimi tanınır. Zamankeçdikcə daha şiddətlə toqquşan Şərq və Qərb sivilizasiyalarının gərginliyindən bəşəriyyət məhz bu məkandaaram olur, rahatlıq tapır. Son illər tolerantlıq, mədəniyyətlərarası dialoq, multikulturalizm mövzularınınmüzakirə yeri, Qərb və Şərq bilginlərinin mükalimə məkanı kimi məhz Azərbaycanın seçilməsinin bir rəmzisəbəbi də budur.Milli düşüncəmizdə bayraq qədər müqəddəs sayılan daha bir rəmzi - Azərbaycan qadını adını öz fədakarəməyi ilə ucalara yüksəltmiş Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO və İSESCO-nun xoş məramlarsəfiri Mehriban xanım Əliyevanın bu istiqamətin inkişafına verdiyi bənzərsiz töhfələri də tarix həmişə şükranlıqduyğuları ilə xatırlayacaqdır."Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!"...On illər əvvəl Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutunun acıları içində Azərbaycanın gələcəkgəncliyinə kövrək bir ümid kimi ünvanlanmışdı, bu kəlam.AXC-in süqutundan cəmi üç bahar keçdi...Üç bahar sonra - 1923-cü ildə qədim Naxçıvan torpağında bir Azərbaycan övladı dünyaya gəldi.70 il ürəklərdə qövr edən ümidi göyərtmək Ona qismət oldu - Heydər Əlirza oğluna...Və gün gəldi bu bayrağı bir də heç bir zaman enməyəcəyinin təsdiqi kimi göy üzünün ənginliklərinə dəo kişinin yadigarı - İlham Heydər oğlu uğurladı...2010-cu ilin 1 sentyabr günü Xəzərin sahilində göylərə yüksəlmiş - dünyanın ən uca bayrağını azadsəmalarda cilvələndirən nur seli ilə Azərbaycan adlı ATA yurdunda əbədi işıq yandırdı.Elə bir işıq ki, zəfər gülləri onun şəfəqlərində boy atıb qönçələnəcək.Elə bir işıq ki, zərrələrini hər duyduğumuzda böyük Cəfər Cabbarlının misraları müqəddəs dua kimiqəlbimizdən qopub Tanrıya ünvanlanacaq:Allah, əməllərim edib şu bayrağı intiqal,Birər-birər doğru olmuş, bir ad almış: İSTİQLAL!Yürəyində bir dilək var, o da doğru kəsilsin,O gün olsun bir göy bayraq Turan üstə açılsın...“Azərbaycan”.-2013.-8 noyabr.-№ 247.-S. 3.126

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Cavanşir FeyziyevMilli Məclisin deputatı,fəlsəfə doktoruBayrağımız milli qürur mənbəyidirDünya xalqlarının tarixinə nəzər yetirdikdə onları bir-birindən fərqləndirən çoxsaylı cəhətlərləqarşılaşırıq. Yerləşdikləri coğrafi məkan, malik olduqları etnik köklər, mədəni, dini, tarixi-siyasi faktorlar bufərqliliyi yaradan başlıca səbəblərdir. İnsan birliklərinin qeyd etdiyim amillər əsasında toplum və xalq olaraqformalaşmağa başladığı zamandan bu yana onların mənsub olduqları özünəməxsus keyfiyyətlərin ifadəformaları həmişə müxtəlif simvollar və atributlarda öz əksini tapmışdır. Zənnimcə, bu atributlardan məna vəməzmun etibarilə ən güclü təsir qüvvəsinə malik olan rəmz - məhz Bayraqdır. O bayraq ki, xalqın özdüşüncəsində daşıdığı idealları, onun milli mənsubiyyətini, siyasi dünyagörüşünün miqyasını, bir sözlə, millətinbütün özünəməxsus keyfiyyətlərinin məcmusunu xarakterizə edir.Lakin tarixi həqiqət ondan ibarətdir ki, hər xalqa ən ali dəyərlərini özündə ehtiva edən bayrağınıdalğalandıra bilmək nəsib olmur. Bu baxımdan, Azərbaycan xalqı xoşbəxt xalqdır. Dövlətçilik ənənələri hələantik dövrlərdə mövcud olmuş etnik-siyasi özünütəşkil mədəniyyətinə söykənən Azərbaycan xalqının bu günmüstəqil bayrağa malik olması da onun xoşbəxtliyi və həm də mənəvi haqqıdır. Çünki o bayrağı yenidəndalğalandıra bilmək səadəti - xalqımızın azadlığa bəslədiyi sevgidən qaynaqlanan əzmkar və davamlımübarizəsi ilə, çoxsaylı qurbanlar bahasına gerçəkliyə dönmüşdür. Bayrağımızı hər bir azərbaycanlının qürurmənbəyinə çevirən də bu müqəddəs rəmzin - xalqımızın mübariz ruhunun məhsulu olmasıdır. Bu mübariz ruhAzərbaycan xalqının yenilməz mənəviyyatının bütün tarixi dövrlərdə zühur edən ən canlı və ən şanlıtəcəssümüdür. Bu ruh xalqımızın tarixi boyunca nəsildən-nəsilə ötürülmüş, zaman-zaman öz qüdrətini daha daartırmışdır. Məhz mübarizlik və yenilməzlik ruhu sayəsində tarixin bütün dönəmlərində Azərbaycan dövlətçiliyiöz kökləri ilə keçmişinə bağlı olmuş, tarixi ilə birgə yaşamağı, əski dövrü ilə yeni dövrünün vəhdətini yaratmağıbacarmışdır. Ona görə də Azərbaycan dövlətçiliyi milli siyasət və ideologiyanın ən mühüm simvolu olan tarixibayraq ənənəsində də özünün maddi, mənəvi və siyasi mədəniyyətinin əsas özəlliklərini, başlıcası isə, ölməztürk ruhunu bu gün də yaşatmaqdadır.Ulu türk sivilizasiyasının üstün keyfiyyətləri həm də onun bayraqyaratma və bayraqyaşatma ənənəsindəöz ifadəsini tapmışdır. Təqribən 2500 il ərzində geniş Avrasiya boyunca böyük imperiyalar yaratmış türklərintarixi bayraqlarındakı simvollar bu və ya digər formada sonrakı dövrlərin bayraq ənənələrinə modifikasiyaolunmuşdur. Türk mifologiyasının ulu totemi və vaxtilə Avrasiyanın ən qüdrətli dövləti olan Göy Türkimperiyasının rəmzi olan Qurd, Səlcuq imperiyalarında güc və müdriklik simvolu olan və sonralar islamsivilizasiyasının “qalxan və qılıncına” çevrilmiş Qartal və həmişəyaşar türk ruhunun rəmzi olan Göy rəng uzunəsrlər müxtəlif konfiqurasiyalarda türk bayraqlarının atributları olmuşdur. Oğuz türklərinin Qərb qanadınaməxsus dövlətlərinin və onların varisi olan Osmanlı imperiyasının tarixən mövcud olmuş 72 bayrağında dahəmin ənənələr ötürülmüş və bugünkü Türk Cümhuriyyətinin möhtəşəm bayrağını ərsəyə gətirmişdir.Azərbaycan dövlətçiliyinin bayraq ənənəsində də belə bir varislik uzun əsrlər qorunmuşdur. Antik Azərbaycanınilk böyük dövləti olan Midiyanın bayrağındakı ikibaşlı Qartal sonralar Azərbaycan coğrafiyasının qüdrətli türkdövləti olan Atabəylər imperiyasının bayrağında, göy rəng üzərində öz əksini tapmışdır. Ağqoyunlu dövlətindətürklərin ərənlik ruhu döyüşkən Qoçla, böyük Səfəvi imperiyasında isə Günəşlə birgə doğulan iri pəncəli Şirləsimvollaşdırılmışdır. Azərbaycan xanlıqları da öz bayraqlarında rəmzlərin varisliyini davam etdirmişlər.Məsələn, Qarabağ xanlığının bayrağı ikibaşlı Qartal simvolu ilə Atabəylər ənənəsini davam etdirmişdir. XXəsrdə Arazın həm o, həm də bu tayında müstəqillik qazanmağa fürsət tapmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətininvə Cənubi Azərbaycanın bayraqları azacıq fərqlə, demək olar ki, eyni rəmzləri (göy, qırmızı, yaşıl rəng, ağrəngli aypara və səkkizguşəli ulduz) öz üzərində daşımışdır. Üçrəngli bayrağımız hələ 1918-ci ilin 9 noyabrındaAzərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin iclasında Azərbaycan Cümhuriyyətinin bayrağı kimi qəbuledilmişdi. Təcavüzkar XI Qırmızı Ordunun gəlişi ilə endirilmiş bayrağımız düz yetmiş il ərzində unudulmadı,ürəklərdə yaşadıldı, xatirələrdə canlandırıldı, yaddaşlarda dərin bir iz buraxdı - Azadlıq izi.Nəhayət, 1990-cı ilin noyabrında ilk dəfə Naxçıvanda ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindənAzərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin bayrağı azadlığın astanasında olan Azərbaycanın dövlət bayrağı kimiqaldırıldı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında NaxçıvanAli Sovetinin sessiyasında Naxçıvanda dövlət bayrağı kimi rəsmən təsdiq edildi. Həmçinin, Azərbaycan Ali127

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Soveti qarşısında bu bayrağın Azərbaycanın dövlət bayrağı kimi qəbul edilməsi haqqında vəsatət qaldırıldı.Prezident İlham Əliyevin 2010-cu ildə Dövlət Bayrağı Meydanının açılış mərasimində qeyd etdiyi kimi...“Ovaxt hələ Sovet İttifaqının dağılmasına bir ildən çox vaxt qalırdı. Bizim müstəqilliyə gedən yolumuz o gündənbaşlamışdır. Məhz Xalq Cümhuriyyətinin bayrağının dövlət bayrağı kimi qəbul olunması Azərbaycanımüstəqilliyə daha da yaxınlaşdırmış və ölkəmizdə gedən proseslərə güclü təkan vermişdir.” Nəhayət, 1991-ciildə Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktının qəbul olunması iləAzərbaycan Respublikası Demokratik Cümhuriyyətin varisi elan edildi. Bununla da Şərqdə ilk türkcümhuriyyətinin yaradıcısı Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin “Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz” həqiqətiöz təsdiqini tapdı. Beləliklə, xalqımızın ən ali dəyərlərini - soykökünü, məqsədini və məramını özündə əksetdirən əski bayrağımızı yeni Azərbaycan yenidən öz mənəvi ucalığına yüksəltdi. Azərbaycan xalqı öz dövlətmüstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Demokratik Cümhuriyyətimizin bayrağını yenidən dalğalandırmaqla özmilli köklərindən, şanlı tarixindən ayrılmaz olduğunu bir daha təsdiqlədi. Yaddaşlardan süzülüb, xatirələrdəncanlanıb, ürəklərin içindən çıxarılıb başlar üzərinə qaldırılan bayrağımız istiqlalımızı bütün dünyaya bəyan etdi.Xalqın sevinci və bayraq sevgisi şair Ramiz Qusarçaylının misralarında belə vəsf olundu:Şənini vəsf etməyə yetər,qüdrətim yetər,Ulduzunu, ayını göydəmələklər öpər,Hər rəngində “ya qazi,ya şəhid” bir mən bitər,Sən ey İstiqlalımınəbədiyyət sancağı, -Azərbaycan bayrağı !Bəli, bayrağımız əbədidir. Bir zaman endirilsə də, gizlədilsə də, görünməsə də, indi o daha ucalardadalğalanır. Bu heç də Ginnes rekordlarında qeyd edilən dirək ucalığında deyil. O elə bir ucalıqdadır ki, oradandünyanın Şərqi də, Qərbi də görür bayrağımızı. Üçrəngli, ay-ulduzlu bayrağımız bütün atributları iləmüstəqilliyimizi, Azərbaycan dövlətçiliyini, milli ideologiyamızın bütövlüyünü və eyni zamanda, ümumbəşəriideallara sadiqliyimizi bütün dünyaya nümayiş etdirir. Bu, həm də xalqımızın dünyaya hansı ideya ilə çıxdığını,onun ümummilli xarakterində ehtiva olunan müsbət məziyyətləri açıq şəkildə dünya birliyinə bəyan edir.Bayrağımızda əks olunan rənglərin ifadə etdiyi dəyərlər kompleksi - müasirlik, türklük və islam dininəmənsubluq - xalqımızın çağdaş ümumbəşəri-demokratik dəyərlərə sahibliyini, ümummilli türk köklərinəbağlılığını, islam inancına sadiqliyini nümayiş etdirir. Bu qədər ali keyfiyyətlərin vəhdətdə ifadə olunması,onlara sadiqlik həm də xalqımızın dünya birliyində yerinin özünəməxsusluğunu, yetkin bir cəmiyyət olaraqyüksək təkamül səviyyəsinə çatdığını göstərir. Necə deyərlər, dünya bizi bayrağımızdan “görür”. Bayrağımızabələd olduqca da, xalqımızı daha yaxından tanıyır, onun malik olduğu ideya və idealların təkcə bir coğrafiməkanla məhdudlaşmadığının, ümumbəşəriliyinin şahidi olur.Bayrağımız qürur mənbəyimizdir, and yerimizdir. Müqəddəs bir varlıq kimi üçrəngli bayrağımıza andiçirik. Xalqımızın qəhrəmanlıq tarixindən gələn bu ənənə keçmişimizdə olduğu kimi bu gün də hər birvətəndaşımızın üzərinə ciddi mənəvi məsuliyyət qoyur. Bu məsuliyyət dövləti, milli maraqların daim keşiyindədayanmağın ictimai-siyasi əxlaqına yüksəlir. Fərd - vətəndaşlığın əxlaqi yükünü öz çiyinlərində hiss etdikcə,onun dövlətçilik idealları püxtələşir. O, şəxsi həyatındakı irəliləyişləri belə öz dövlətinin milli inkişafındanayrılmaz şəkildə dərk edir. Milli simvolların öncülü olan Bayraq vətəndaş əxlaqında məhz bu keyfiyyətləricilalayır. Bayraqda təcəssümünü tapan rəmzlər insanın ictimai-siyasi dünyagörüşünün komponentlərinəçevrilərək, onun konkret fəaliyyət sferasında məqsədəuyğun istiqamətləri formalaşdırır və stimullaşdırır.1998-ci ildə ulu öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindən təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının dövlətatributlarının təbliği işinin gücləndirilməsi haqqında” Sərəncamda vətəndaşlarımıza, xüsusən gənclərimizədövlət atributlarına dərin ehtiram hisslərinin aşılanmasının, cəmiyyətdə vətənpərvərlik ruhunun128

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────möhkəmləndirilməsinin önəmi vurğulanır, dövlət atributlarının mahiyyətinin və əhəmiyyətinin əhali arasındageniş təbliğ olunması, gənc nəslin Azərbaycanın bayrağına, gerbinə və himninə hörmət ruhunda tərbiyə edilməsitədbirlərinin gücləndirilməsi məqsədilə müvafiq tapşırıqlar müəyyən edilirdi. Ümummilli liderimiz bayrağımızhaqqında deyirdi: “Azərbaycanın bayrağı sadəcə bayraq deyil. O, bizim dövlətçiliyimizin, müstəqilliyimizinrəmzidir. Bu bizim müstəqil dövlətimizin rəmzidir. Ona görə də, gərək hər bir Azərbaycan vətəndaşı, xüsusəngənc nəsil bunu dərk etsin, qiymətləndirsin. Onda bayrağa olan məhəbbət eyni zamanda Vətənə, xalqa, dövlətəolan məhəbbətə bərabər olsun.” Bu günkü Azərbaycan gəncliyi müstəqilliyimizlə yaşıddır. Ata-babalarınınazadlıq eşqi ilə yoğrulmuş uzun və şərəfli mübarizə hesabına əldə etdikləri müstəqilliyin bayrağını müasirgəncliyimiz üçün ən ali dəyərə çevirən də məhz nəsillər arasındakı tarixi-mənəvi bağlılıqdır. Məhz buna görədirki, Azərbaycan gəncliyi fəaliyyətinin bütün sahələrində uca bayrağımıza, onun daşıdığı ideallara sarsılmazsədaqətlə xidmət göstərmək əzmini nümayiş etdirir. Bu günün vətənpərvər Azərbaycan gənci harada olmasındanasılı olmayaraq, bayrağımızı təkcə dövlət rəmzi kimi deyil, tarixi keçmişimizin və milli varlığımızın təcəssümükimi, bəşəri dəyərlərin daşıyıcısı kimi qəbul edir, ürəyi müqəddəs üçrəngli bayrağımızla döyünür.Dövlətçiliyimizin, milli, mənəvi, əxlaqi dəyərlərimizin daşıyıcısı olan müqəddəs bayrağımızaümummilli ehtiram əxlaqının formalaşdırılması Prezident İlham Əliyev tərəfindən yürüdülən milli siyasətin dəhər zaman aparıcı istiqaməti olmuşdur. Bayrağımıza olan ümummilli sevgi və ehtiram 2007-ci ildə hakimiyyətləxalqın vəhdətinin yeni bir təzahürü kimi Bayraq Meydanının yaradılması ideyasına gətirib çıxardı. Ölkəbaşçısının 17 noyabr 2009-cu il tarixli Sərəncamı ilə təsis edilmiş Azərbaycan Respublikasının Dövlət BayrağıGünü müqəddəs bayrağımıza, tarixi keçmişimizə və mənəvi-siyasi dəyərlərimizə dövlət səviyyəsində olandiqqət və ehtiramın ən yüksək səviyyədə göstəricisidir. Artıq dördüncü ildir ki, 9 noyabr Azərbaycanda rəsmiolaraq Dövlət Bayrağı Günü kimi qeyd edilir. Dövlət Bayrağı Günü kimi məhz bu tarixin seçilməsi müstəqilAzərbaycanın Demokratik Cümhuriyyətimizin varisi olaraq öz tarixinə xüsusi önəm verdiyini bir daha sübutetdi. Bununla da Azərbaycanın hər bir regionunda bayraq meydanlarının yaradılması kimi yaşarı bir ənənəninəsası qoyulmuş oldu. Dövlət başçısı 2010-cu ilin 1 sentyabr tarixində Dövlət Bayrağı Meydanının təntənəliaçılış mərasimində deyirdi: “Bu bayraq bizim milli dəyərimizdir. ...Bu Bayraq Meydanının yaradılmasıAzərbaycanın gücünü, Azərbaycan xalqının öz dövlətinə sevgisini, dövlət rəmzlərimizə ehtiramımızı göstərir....Necə ki, bu gün bizim parklarda, dənizkənarı bulvarda minlərlə, on minlərlə insan hər gün gəzintiyə çıxır.Bax, bu meydanda, bu bayraq altında, milli rəmzlər ətrafında insanlar yığışacaqlar. ...Bu Bayraq MeydanıBakının bir mədəniyyət mərkəzinə, Azərbaycanın bir siyasi mərkəzinə çevriləcəkdir. Ölkəmizin mərkəzi olanBakı şəhərində belə möhtəşəm meydanın yaradılması doğrudan da böyük hadisədir”. Bu sözlərlə, Prezidentmüqəddəs bayrağımızın kütləvi yerlərdə dalğalanmaqla insanlarımızın milli birlik, özünüdərk, həmrəylik,vətənpərvərlik idealları ətrafında daha sıx birləşməsinə təkan verəcəyini aydın şəkildə ifadə edirdi.Azərbaycan Respublikasının dövlət bayrağı bu gün bütün dünyada yaşayan azərbaycanlıların həmrəyliksimvoluna çevrilmiş, soydaşlarımızın bir bayraq altında sarsılmaz birliyinin yaradılmasında mühüm roloynamışdır. Məhz bunun nəticəsidir ki, dünyanın hansı nöqtəsində yaşamasından asılı olmayaraq, hər birvicdanlı soydaşımız üçrəngli bayrağımıza sarılaraq azərbaycançılıq ideallarının təbliğində, Azərbaycanhəqiqətlərinin dünya birliyinə çatdırılması işində yaxından iştirak edir.Bayrağımız keçmişimizi bu günümüzə, bu günümüzü gələcəyimizə bağlayan bir tarixdir. Bayrağımızdaəks olunmuş milli kimlik - türklük ideyası artıq universal məzmun kəsb edərək, bütün türk dövlətlərinin vahidsiyasi-ideoloji xəttində özünə yer almaqdadır. Bu gün Azərbaycan xalqının öz bayrağına olan sarsılmazbağlılığı, sevgisi məhz o bayrağın tariximizi, milli kimliyimizi bariz şəkildə ifadə etməsindən qaynaqlanır. Bubaxımdan, 2012-ci ildə Türk Dövlətlərinin Əməkdaşlıq Təşkilatı tərəfindən qəbul edilmiş Türk Birliyinin vahidbayrağının da xüsusi əhəmiyyəti vardır. Üzv dövlətlərin bayraqlarında əks olunmuş simvolları özündəbirləşdirən Ümumtürk bayrağımız türk xalqları arasında münasibətlərin daha da dərinləşməsinə xidmət etməkdəvə Türk Dövlətləri Birliyi ideyasının reallaşmasında siyasi-ideoloji simvol rolunu oynamaqdadır. Bu bayraqGöy Türk imperiyasından bu günümüzə qədər mövcud olmuş və bu gün də var olan suveren türkrespublikalarının milli bayraqlarının başlıca rəmzləri əsasında yaradılan universal Türk Bayrağıdır. BöyükGələcəyin - Böyük Buluşmanın müjdəsini verən bu bayraq türk dövlətlərinin hər birinin milli bayrağı ilə bircərgədə daha möhtəşəm görünür! Bu gün ən uca zirvədə dalğalanan bayrağımız Avrasiyanın bütün türkuluslarının cazibə mərkəzində dayanır, dünya türklüyünü vəhdətə və daha böyük gələcəyə səsləyir.Bayraq böyük qüvvədir. Bu gün Azərbaycan ordusunun sahib olduğu güc də onun bayrağımıza olandərin məhəbbətindən və sədaqətindən qaynaqlanır. Azərbaycan əsgəri vətənimizin suverenliyinin və ərazibütövlüyünün qorunması ilə bağlı şərəfli əsgəri vəzifəsini yerinə yetirməyə başlayarkən müqəddəs bayrağımıza129

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────and içir. Vətən torpağının bütövlüyü uğrunda şəhidliyə hazır olan Azərbaycan əsgəri o bayrağa sarılaraq şərəflimübarizəyə qoşulur, vətənin azadlığı uğrunda övladını qurban vermiş valideynlər şəhid cənazəsinə bükülmüşmüqəddəs bayraqla təskinlik tapırlar.Bayraq böyük qüvvədir. Bayraq elə bir qüdrətdir ki, əlində ən qorxunc bir silah tutan məğlubedilməzəsgər də ona baş əyir. Bayraq elə bir cəsarətdir ki, əliboş 20 yanvar şəhidlərimizi bir an belə tərəddüd etmədənxalqın azadlıq arzusunu boğmaq və məhv etmək istəyən zirehli tankların altına apardı. Bayraq elə bir şərəfdir ki,xalqların ən böyük şərəfə layiq gördüyü insanlar onun qarşısında diz çöküb öz xalqına sədaqət andı içirlər.Bayraq elə bir müqəddəs varlıqdır ki, onun altında ölmək belə şərəflidir. Anadolu şairimiz Arif Nihat Asyanınyazdığı kimi:Ey şimdi süzgün,rüzgarlarda dalğalı;Barışın göyərcini,savaşın kartalıYüksək yerlərdəaçan çiçəyim.Sənin altında doğuldum.Sənin altında ölecəyim.İndi cəmiyyətimizdə Azərbaycan Respublikasının üçrəngli bayrağına ümummilli sevgi və ehtiram hissiyüksək səviyyədə formalaşmış, bayrağımız milli özündərk və həmrəylik simvolu kimi hər bir azərbaycanlınınürəyinə yol tapmışdır. Azərbaycan gəncliyi, ordusu, sosial statusundan asılı olmayaraq hər bir Azərbaycanvətəndaşı bayrağımıza sadəcə dövlət atributu kimi deyil, sanki öz ürəyi kimi baxır. Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti İlham Əliyevin Dövlət Bayrağı Meydanının açılış mərasimində vurğuladığı kimi - “Bizim bayrağımızqürur mənbəyimizdir. Bizim bayrağımız canımızdır, ürəyimizdir” .Bu bayrağın itirilməsi - millətimizin ürəyinin, deməli, varlığının itirilməsi deməkdir. Cəmiyyətimizdəmilli özünüdərk amalının, həmrəylik duyğularının, milli maraqlarımız uğrunda mübarizə əzminin yüksəlişi onudeməyə əsas verir ki, xalqımızın ürəyi döyündükcə, milli bayrağımız da dalğalanacaqdır. Çünki bayrağımız -milli vəhdətimizin rəmzidir. Bu vəhdət bizim üçrəngli bayrağımızı daha uca zirvələrə qaldıracaq və onu atayurdumuz Qarabağa, Şuşaya və Xankəndinə daşıyacaqdır. Azərbaycanın əbədi varlığını təcəssüm etdirənBayrağımız bir daha nəinki enməyəcək, müstəqilliyimizin və tərəqqimizin ulduzu kimi daim parlayacaq!“Xalq qəzeti”.-2013.-9 noyabr.-№ 248.-S. 3.130

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Üçrəngli, ay-ulduzlu bayrağım mənimMais Əmrahov,Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin“Türk və Şərqi Avropa xalqları tarixi və tarixin tədrisi metodikası”kafedrasının professoru,tarix elmləri doktoruDövrün, hadisələrin və mənsub olduğu dövlətin ən önəmli əlamətlərini özündə əks etdirən bayraqlarmühüm tarixi abidədir. Bayraqda ideoloji, siyasi, sosial, sinfi, dini, milli və digər ideyalar daha cəmləşmişformada öz təcəssümünü tapır.Arxeoloji tapıntılar Azərbaycan ərazisində ştandart formalı bayraqların hələ tunc dövründə (b.e.ə. IV- IIminillik) istifadə edildiyini təsdiq edir. Şəmkir və Şəki rayonlarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkaredilmiş buynuzlu maral, üzərində səkkiguşəli ulduz, şüalanan Günəş və müxtəlif həndəsi naxışlar olan dairəvilövhə və başqa formalı tunc ştandartlar, çox güman ki, qəbilə başçısının və ya hakimiyyətin rəmzini təmsil edir.Tapılmış ştandartların əksəriyyəti buynuzlu heyvan təsvirləridir. B.e.ə. VIII-VII əsrlərə aid Manna qalalarınıtəsvir edən Assur relyefində də belələrinə rast gəlinir. Çox güman ki, dövlətçiliyimizin rəmzi sayılan bu formalıştandartlar tilsim rolunu oynamışdır. Bu gün Azərbaycanda qapı və darvazaların yuxarılarına, divar və barılarabərkidilən keçi və qoç buyunuzları, heyvan (it, at, maral) kəllələri bəd nəzərdən, bəd əməllərdən qoruyan nişan,tilsim kimi istifadə olunur.Azərbaycan bayrağının tarixi qədimdir. 5 minillik dövlətçilik tarixinə malik və dünyanın ən qədim insanməskənlərindən biri olan bu diyarın ilk dövlət qurumlarından başlamış sonrakı dövrlərdə dövlət idarəçiliyimədəniyyəti daha da yüksəlmişdir. M.Kalankatlının “Albaniya tarixi” əsərində həm albanların, həm də ilk ortaəsrlərdə onlarla döyüş meydanında qarşılaşan türklərin bayraqlarının təsvirləri vardır. Əjdaha və quş formasındaolan bu cür bayraqların əsas hissəsi ipək parçadan olmuş, gümüş bayraq sapı isə əfsanəvi heyvanın başını əksetdirmişdir. Buna bənzər bayraqlar erkən orta əsr Avropasında və digər Şərq ölkələrində də geniş yayılmışdır.Bayraqlar həm də hərbi əhəmiyyət daşımışdır. Döyüş zamanı bayraq göz bəbəyi kimi qorunmuşdur.Bayrağın enməsi və ya düşmən əlinə keçməsi məğlubiyyətin əlaməti sayılırdı. “Kitabi Dədə Qorqud”da düşmənhücumunun qisasını ala bilən Salur Qazanın qardaşının “Kafərin tuğ ilə sancağını (yəni bayrağı) qılıncladı”ğı və“yerə saldığı” göstərilir.Ərəb xilafətinin tənəzzülündən sonra — IX əsrin ortalarından başlayaraq Qafqazda, habelə bütün Yaxınvə Orta Şərqdə türk-islam imperiyasının rolu artmağa başlamışdır. Türk-islam dövlətləri təkcə Azərbaycanın,bütövlükdə Cənubi Qafqazın deyil, bütün Yaxın və Orta Şərqin dövlətçilik tarixində iz qoymuşlar. Şübhəsiz ki,türk-islam dövlətlərinin milli simvolu kimi bayraqları da olmuşdur.Azərbaycan dövlətinin təkamülündə paytaxtı Təbriz olan mərkəzləşdirilmiş Səfəvilər dövlətinin öz yerivardır. Bü dövlətin bayrağındakı təsvirlər — şir, arxada isə insan üzünün Günəş kimi təsviri (Şiri-Xurşid)dövlətin milli ənənələrə və qədim tarixə söykəndiyini göstərir.Azərbaycan xanlıqlarının da xüsusi bayraqları olmuşdur. Müxtəlif şəkildə olan bu bayraqlar da müstəqildövlətçiliyimizin rəmzi kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu bayraqlar hələ XIX yüzilliyin əvvəlindənbaşlayaraq müxtəlif yollarla Azərbaycandan çıxarılmış, 1888-ci ildə Tiflisdə açılan Qafqaz Hərbi TarixMuzeyinə verilmişdir.AXC hakimiyyəti dövründə — 1919-cu il aprel ayının əvvəllərində Azərbaycanın dövlətçilik tarixiniəks etdirən bayraqların Vətənə qaytarılması məsələsi ortaya çıxmış, hərbi nazir, tam artilleriya generalıS.Mehmandarovun göstərişi ilə Baş Qərargah tərəfindən Azərbaycanın Gürcüstandakı attaşesi olanpodpolkovnik Məmmədbəy Əliyevə Tiflis muzeyində saxlanılan Azərbaycana aid bayraq və başqa dövlətçilikrəmzlərinin Bakıya qaytarılması haqqında Gürcüstan hökumətindən razılıq alınması təklif edilmişdir. Bu məsələ1920-ci il iyun ayında Azərbaycanda Dövlət Muzeyi yaradılandan sonra Birinci Ümumazərbaycan diyarşünaslıqqurultayında (sentyabr 1924) yenidən gündəmə gəlmişdir. Elə həmin il Azərbaycan Dövlət (Tarix) Muzeyixanlıqlara, çar ordusunda xidmət edən azərbaycanlı generallara və ayrı-ayrı müsəlman alaylarına məxsusbayraqları əldə edə bilmişdir.Azərbaycan xanlıqlarının üçkünc, dördkünc, beşkünc, düzbucaqlı formada olan bayraqları ilə tanışlıqgöstərir ki, onlar XVI-XVIII əsrə aid edilən gözəl Şərq parçalarından tikilmiş, müxtəlif ornament və yazılarlabəzədilmişdir. Bayraqlara müxtəlif rəngli ipək, eləcə də qızıl və gümüşü saplardan saçaqlar salınmışdır. Bayraq131

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────ağacları silindrik formada yüngül ağac gövdəsindən düzəldilmiş, boyanmış, onların başlarına fiqurlu metalucluqlar taxılmış, qızılı, gümüşü və başqa rəngli saplardan hazırlanmış qotazlar bağlanmışdır.Azərbaycan xanlıqlarından bir neçəsinin bayrağına nəzər yetirək. Məlumdur ki, 1804-cü il yanvarın 3-də general P.D. Sisianovun başçılıq etdiyi rus qoşunları Gəncə qalasına hücum etdilər. Gəncə xanı Cavad xan vəoğlu Hüseynqulu ağa qəhrəmancasına həlak oldular. Xanlıq ləğv edildi. Qələbə xəbəri ilə bərabər Sisianovçoxlu qənimətlə yanaşı, Gəncə xanına məxsus bir ştandartın (üzərində balıq təsviri olan bayrağın) və 8 bayrağınələ keçirildiyini çara bildirir. Gəncə Yelizavetpol adlandırılır. Gəncənin yaxınlığında 22 il sonra - 13 sentyabr1826-cı ildə baş vermiş döyüşə həsr edilən xatirə medalı buraxılmışdır.Gəncə xanlığının bayrağı dördkünc, xüsusi toxunmuş qumaşdan hazırlanmış, uzunluğu 127, eni 174 smolmuşdur. Bayraq əl ilə tikilmiş moruğu və yaşıl rəngli xara parçadan hazırlanmışdır. Bayrağın yuxarıhissəsində üç qızılı rəngli gül dəstəsi, al qırmızı rəngli bir uzunsov dairə, sağ hissəsində isə qızılı rəngli ikiuzunsov dairə yerləşdirilmişdir. Qızılı zanbaq gülləri ilə əhatələnmiş qırmızı dairənin içində ərəb əlifbası ilə“Allah” sözü yazılmışdır.1805-ci ilin yazında Gəncə yaxınlığında düşərgə salmış Sisianov Qarabağ xanlığından mövqeyinibildirməyi tələb etdi. Başqa sözlə, Sisianov Qarabağ xanlığını Rusiya tabeliyinə keçməyə məcbur etdi. Mayın14-də Kürəkçay sahilində bağlanmış müqaviləyə görə, Qarabağ xanı Rusiyanın vassalı olmağa razı oldu, xaricidövlətlərlə müstəqil münasibətlər saxlamaq hüququnu Rusiyaya verdi, çar xəzinəsinə hər il 8 min çervon bacverməyi öhdəsinə götürdü.Kürəkəni İbrahimxəlil xandan sonra Nuxa xanı Səlim xan da Sisianovun iqamətgahına gəlib, 1805-ci ilmayın 21-də Gəncə yaxınlığında Rusiya ilə Nuxa xanlığı arasında müqavilə imzaladı və Nuxa xanlığı daRusiyanın himayəsinə keçdi.Səlim xan çar Rusiyası dövlətinin xəzinəsinə ildə 7 min çervon xərac verməli, Nuxada 500 nəfərlik rushərbi hissəsini yerləşdirməli və onların bütün ehtiyaclarını ödəməli idi. Xanın oğlu kiçik olduğundan (4 yaşlıidi) sədaqət əlaməti olaraq onun əvəzinə beş bəyin uşağını əmanət verməli, iki ildən sonra öz oğlunu daimiyaşamaq üçün Tiflisə göndərməli idi. Lakin bir il sonra Qarabağ xanı öz ailəsi ilə öldürüldü. Səlim xan bacısınınİbrahim xanla birlikdə qətlə yetirilməsindən əsəbiləşərək itaətdən çıxmaq əlaməti olaraq Nuxada yerləşdirilmişrus qarnizonunu xanlığın hüdudlarından çıxardı. 1806-cı il oktyabrın 22-də Nuxa yaxınlığında baş verənhəlledici döyüşdə Səlim xanın qoşunu məğlub edildi. 1807-ci ilin yanvar ayında Cəfərqulu xan Xoylu Nuxayaxan təyin olundu. Rus general-qubernatoru Nebolsinin başçılıq etdiyi dəstənin ələ keçirdiyi qənimətləriçərisində xanlığın 6 bayrağı da olmuşdur. Onlardan üçü Azərbaycan Tarixi Muzeyində saxlanılır.Ölçülərinə görə Nuxa xanlığına məxsus bayraqların ən böyüyü 245x237 sm olub beşbucaqlıformasındadır. Moruq rəngli olan bayrağın orta hissəsi ipək saplarla və güləbətinlə işlənmiş ornamentlərləörtülmüşdür. Bayraq qumaşı xara (zərxara) parçadandır. Bayrağın kənarlarına yaşıl xara parçadan enli haşiyəsalınmışdır. Ortada, güləbətin saplarla işlənmiş şaquli istiqamətli xətlər arasında, sapı ipək saplarla cərgə-cərgəsəkkiz guşə və altıguşə ulduzlar, həndəsi qab fiqurları çəkilmiş, onların arasında isə, dəyirmi, rombvari vəüçbucağa oxşar kiçik fiqurlar salınmışdır. Bayrağın yaşıl xaradan olan haşiyəsi üzərində sarı ipək saplarlaşahmat qaydasında səkkizguşə ulduzlar çəkilmişdir.Eyni təsvirlər bayrağın astar tərəfində də işlənmişdir. Bayrağın parça hissəsinin bəzi yerləri zədəlidir.Açıq-qəhvəyi boya ilə rənglənmiş bayraq sapı (uzunluğu 289 sm kəsikdə diametri 3,8 sm) bir çox yerlərdənçatlamışdır. Dəmir ucluq (uzunluğu 52 sm) üç hissədən ibarətdir. Konusvari borunun üst tərəfində qabarıqkəmərlik qoyulmuş, başına içi boş “alma” taxılmışdır. “Alma”nın üst hissəsinə dəmirdən dördtilli süngükeçirilmişdir.İkinci bayraq həm ölçülərinə, həm də tikilişinə görə birincidən fərqlənir. Tarixdən məlumdur ki, Nadirşahın bir qədər əvvəl Nuxa valisi təyin etdiyi Hacı Çələbi Nuxa vilayətini müstəqil xanlıq, özünü isə xan elanetmişdi. Yalnız uzun müddət davam edən qanlı döyüşlərdən sonra “Gələrsən-görərsən” qalasında mühasirəyəalınmış Hacı Çələbi Nadir şahın hakimiyyətini tanımışdır. Nadir şaha məxsus bayraq elə həmin dövrdən Nuxaxanlığının bayraqlarından biri olmuşdur. Lakin əlimizdə bu bayrağın hədiyyə olduğu və ya savaş zamanı əldəolunduğu barədə dəqiq məlumat yoxdur. Bayraq 1605-ci ildə hindistanlı Hacı Hüseyn tərəfindən hazırlanmışdır.Nadir şahın Hindistan yürüşündə əldə etdiyi qənimətlərdən olmuşdur. Bayrağın üz tərəfində sarıya çalan açıqqəhvəyi tirmə parçanın yerində cərgə ilə butalar salınmışdır.Düzbucaqlı üçbucaq formasında olan ikinci bayrağın ölçüləri 143x105x93,5 sm-dir. Üz və astar tərəflərimüxtəlif növ parçalardan tikilmişdir. 1806-cı ildə məğlub olduqdan sonra xan adından məhrum edilmiş nuxalıSəlim xana mənsub olan döyüş bayrağı ruslar tərəfindən ələ keçirilmişdir. Qırmızı çiçək və yaşıl yarpaqlardan132

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────tərtib edilmiş butaların bir cərgəsi sola, digəri isə sağa tərəfdir. Bayrağın açıq qəhvəyi rəngli saya parçadan olanastar hissəsinin üzərində əvvəldən olan sanskrit yazılarla yanaşı, sonradan ərəb və fars dillərində əlavələredilmiş, Quranın müxtəlif surələrindən ayələr, eləcə də həmin ayələrin başlanğıcında mənası, məqsədi vəmahiyyəti bu gün də alimlər üçün anlaşılmaz olaraq qalan, “Allahın sirri” hesab edilən bir və ya bir neçə hərfverilmişdir. Böyük kvadratın aşağı haşiyələrində və bütövlükdə bayrağın kənarlarında da Quran ayələriverilmişdir. Bayraq qumaşı üzərindəki yazılar onu üç hissəyə - ortada yerləşən böyük kvadrata və kənarlardayerləşən iki düzbucağa bölür. Böyük kvadrat hər birində Quran ayələrindən ayrı-ayrı sözlər olan kiçik kvadratxanalara (100x100) bölünüb. Düzbucaqlı üçbucaqlarda da içərisində Quran ayələri olan kvadrat xanalar,müxtəlif ayə və kiçik surələr yerləşdirilmiş, Allah vəsf edilmiş, sağ düzbucaqlıda, həmçinin döyüşdə qələbəyəinam və ümid yaradan “Kömək Allahdandır və qələbə yaxındır” yazılmışdır.Bayrağın sapı 297 sm-dir. Qara və yaşıl rənglərlə boyanmışdır. Mis ucluq üç hissədən ibarətdir.Konusvari borunun başına əzilmiş alma formasında olan “alma” taxılmışdır. Üst hissə ortası qabarıq, yarpaqformasında kəsilmiş içi boş ucluqdan ibarətdir. Bütün ucluq qızıl suyuna salınmışdır. Yarpağın uzunluğu 26 sm,eni 16 sm, qalınlığı 16 sm-dir.Üçüncü bayraq düzbucaqlı üçbucaq formasında olub ikiqat parçadan əl ilə tikilmişdir. Ölçüləri224x178x137 sm-dir. Naxışlı cəhrayı qanovuzdan olan, bir üzündə mavi və qızılı saplarla gül budağı üstündədimdik-dimdiyə oturan quş və balıq təsvirləri toxunmuşdur. Bayrağın göy xara ipəkdən olan o biri üzünə, qızılıipək saplarla toxunmuş uzunsov yarpaqvari damaların içinə qızılı və yaşıl saplarla gül ornamenti salınmışdır.Bayrağın iki tərəfdən kənarlarına saçaq çevrilmiş, nazik zərxara köbə üzərində quş, dovşan, gül və yarpaqtəsvirlərindən ibarət ornament salınmış, köbənin qırağına güləbətin saplardan saçağı olan ensiz qızılı lenttikilmişdir. Qumaşın bayraq ağacına taxılması üçün qara, altı sarı qəhvəyi rəngdə olan nazik ipək torbacıqtikilmişdir. Bayraq ağacının uzunluğu 228 sm-dir. Qara boya ilə örtülmüşdür. Qızıl suyuna salınmış üç hissəlimis ucluq (uzunluğu 52 sm, eni 12 sm) konusvari borudan, ona taxılmış içi boş “alma”dan və “alma”nın üsthissəsinə birləşdirilmiş ortası qabarıq, kənarları qırçınlı içi boş yarpaqdan ibarətdir.Bakı xanlığının bayrağı dördkünc qumaşı (uzunu 220 sm, eni 127 sm) dörd parça açıq moruğu və birparça açıq xaradan əl ilə tikilmişdir. Uzununa yerləşdirilən yaşıl parça (eni 31 sm) ona möhkəm tikilmiş qırmızıatlas köbə (eni 6 sm) vasitəsilə taxılmışdır. Birinci zolaqda yan-yana baş-ayaq yerləşdirilmiş biri tünd, o biriaçıq rəngli zanbağa oxşar butaların içində altışəkilli güllər və şişuclu, dalğavari yarpağa oxşar naxışlarsalınmışdır.İkinci zolaq daha enlidir. Zolağın içində uclar birləşdirilmiş, biri tünd, o biri isə yaşıl rəngli iki ayparaçəkilmişdir. Bu ayparaların birləşməsindən yaranmış çevrənin içərisində altı və səkkizguşəli güllər tikilmişdir.Bayrağın digər hissəsində də müxtəlif ornamentlər salınmışdır.Ümumiyyətlə, xanlıqların bayraqları ölçüləri, tikilişi, üzərindəki ornamentlər bəzəkləri ilə seçilir.Bayraqların hazırlanmasında müxtəlif rəngli ipək saplardan istifadə olunmuşdur.Məlumdur ki, Türkmənçay müqaviləsindən az sonra davam edən rus-türk müharibələrində iştirak etməküçün işğal edilmiş Cənubi Qafqazın müsəlman vilayətləri əhalisindən, o cümlədən azərbaycanlılardan ibarət altımüsəlman alayı və Kəngərli süvari dəstəsi formalaşdırılmışdır. Üzərindəki naxışlara və siyasi mənasına görəseçilən alayların döyüş bayraqları müxtəlif rəngli ipək parçalardan hazırlanmış, üzərində Rusiya dövlətiningerbindəki ikibaşlı qartal təsvir olunmuşdur. Bayraqların üzərində ərəb əlifbası ilə yazılar vardır.Zaqafqaziya qeyri-müsəlman atlı-müsəlman alaylarının bayraqları da parçanın növünə, tərtibatına vəbəzədilməsinə görə fərqlənmişdir.Bayraqlar içərisində XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində hazırlanmış dini bayraqlar da diqqəti cəlbedir. Bunlardan müxtəlif dini mərasimlərdə istifadə olunurdu.Azərbaycan xalqının tarixində ilk parlamentli respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründədövlət bayrağı haqqında ilk hökumət qərarı 1918-ci il iyun ayının 21-də verilib. Həmin qərara əsasən qırmızırəngli dövlət bayrağının üzərində ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsvir olunmuşdur. Bu bayraq cüzifərqlə Osmanlı imperiyasının bayrağına oxşayırdı. Qeyd edək ki, bu bayraq Osmanlı imperatorluğunun XVIIIəsrin sonundan XIX əsrin 50-ci illərinədək (Sultan Əbdülməcid hakimiyyətinin son illərində səkkizguşəli ulduzbeşguşəli ulduzla əvəz edilmişdir) mövcud olmuş qırmızı rəngli dövlət bayrağının üzərində ağ rəngli aypara vəsəkkizguşəli ulduz təsvir olunmuşdur. Bu qərar qəbul ediləndə Azərbaycan hökuməti Gəncədə yerləşirdi.Əlbəttə, o vaxtlar bu qərarı düzgün başa düşməyərək Azərbaycanı Türkiyənin bir parçası hesab edənlər dətapılmışdı. Lakin sonralar məlum olduğu kimi, AXC hökuməti 1918-ci il noyabrın 9-da dövlət bayrağınıntəsvirini dəyişməyi qərara almışdır. Nazirlər Şurasının bu haqda qərarında oxuyuruq: “Yaşıl, qırmızı və göy133

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────rənglərdən, ağ aypara və səkkizguşəli ulduzdan ibarət olan bayraq Milli bayraq hesab edilsin”. Beləliklə, 1918-ci il noyabrın 9-da Azərbaycanın üçrəngli bayrağı Dövlət bayrağı kimi qəbul olunmuşdur.Bərabər enli üç üfüqi zolaqdan ibarət Azərbaycan bayrağının yuxarı zolağı göy, orta zolağı qırmızı,aşağı zolağı yaşıl rəngdədir. Qırmızı zolağın ortasında bayrağın hər iki üzündə ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəliulduz təsvir edilmişdir. Bayrağın eninin uzunluğuna nisbəti 1:2-dir.Bayraqdakı göy rəng türkçülük ideyası ilə bağlıdır. Türklərin göy rəngə üstünlük verməsi ilə bağlımüxtəlif izahlar vardır. Orta əsrlərdə yaşayan müsəlman türkdilli xalqların yaşadığı ərazilərdə tikilən abidələrinəksəriyyəti göy rəngdə olmuşdur. Bu baxımdan göy rəng rəmzi məna daşıyır.Göy rəng XIII əsrdə Elxanilər dövrünün əzəmətini, onların zəfər yürüşünü əks etdirmişdir. Digər izahagörə, monqollar özlərindən şimalda yaşayan türkləri göy rənglə işarələmişdilər. Göy rəngin izahına dair digərfikirlər də vardır.Bayraqdakı yaşıl rəng islam dinini ifadə edir. Əli bəy Hüseynzadə “Qırmızı qaranlıqlar içərisində yaşılişıqlar” əsərində yaşıl rəngin geniş izahını verib.Qırmızı rəng əsasən müasirləşməni, azadlığı ifadə edir. Qeyd edək ki, qırmızı rəng Avropa xalqlarındandaha əvvəl türklərdə azadlıq rəmzi hesab edilmişdir. İlk dəfə 777-ci ildə İbrahim əl-Bərmin başçılığı altında ərəbzülmünə qarşı baş verən üsyanda, daha sonralar Babək hərəkatında qırmızı rəngli bayraqdan istifadəolunmuşdur.M.Ə.Rəsulzadə 1918-ci ildə parlamentin yığıncağında demişdir: “İlk dəfə üçrəngli bayraq ideyasınıAzərbaycan istiqlaliyyətinin ideoloqlarından olan Əli bəy Hüseynzadə gündəmə gətirib”.İlk dəfə üçrəngli bayraq ideyasını gündəmə gətirən Ə.Hüseynzadə müasirləşmədən bəhs edərkənyazırdı: “Avropalaşalım, firəngləşəlim deyirsiniz. Lakin, ey qare (ey oxucu), müraciətdən müraciətə fərq vardır.Biz avropalıların ədəbiyyatına, sənayelərinə, ümum və maarifinə, kəşfiyyat və ixtiralarına müraciət etməkistəyiriz, özlərinə degil. Biz istəriz ki, İslam ölkəsinə onların beyinləri, dimaqları girsin”.Bayraqdakı qırmızı rəngin ortasında üzərində aypara və səkkizguşəli ulduzun təsviri verilib.Aypara ən qədimdən türklərin inanc gətirdiyi qüvvə olub. Azərbaycan mifologiyasına görə, Ay kişirəmzi, ulduz isə Günəşin - qadının rəmzidir. Qafqaz Albaniyasında da Ay insanların inanc gətirdiyi qüvvə hesabolunmuşdur. Albaniyada hökmdardan sonra ən müqəddəs varlıq ay məbədinin kahinləri sayılmışdır. Belə izahada rast gəlinir ki, aypara və səkkizguşəli ulduzun bir yerdə verilməsi AXC-də qadın və kişilərin bərabər hüquqluolmasına işarədir. Başqa bir izaha görə, Ayla ulduzun bir yerdə olması xoşbəxtlik rəmzi sayılır.Səkkizguşəli ulduz “Od yurdu” sözünün əski əlifba ilə yazılışını əks etdirdiyinə dair izahlara da rastgəlinir. Digər bir izaha görə, səkkizguşəli ulduz “cənnətin səkkiz qapısı” mənasındadır. Səkkizguşəli ulduztəsvirlərinə türklərə aid qəbir başdaşlarında da rast gəlinmişdir. Riyaziyyatda səkkiz sonsuzluq, yəni əbədiinkişafın göstəricisidir. Şumer əsatirində tufan 7 gün 7 gecə davam edib və 8-ci gün Günəş Allahı Ulu Torpağaistilik göndərib.Səkkizguşəli ulduzun mənasından bəhs olunarkən belə də açıqlanır ki, M.Ə.Rəsulzadə dövlətinprinsiplərini müəyyənləşdirərkən 8 prinsipə əsaslanıb: türkçülük, islamçılıq, çağdaşlıq, dövlətçilik,demokratiklik, bərabərlik, azərbaycançılıq və mədəniyyətlilik.Səkkiz guşə ilə bağlı başqa bir izahda bildirilir ki, Ay təqvimində tarixdə “Türk dövrü” kimi qalmış birtəqvim yaradılıb. Ay fəzalarının təkrarlanması müddətinə uyğunluq üçün təqvimdə hər səkkiz ildə üç dəfə (2, 5,7-ci illərdə) ilin axırıncı ayı olan Zülhəccəyə 30-cu gün əlavə edilirdi. Çox güman ki, Osman qazi tərəfindənəsası qoyulmuş türk imperatorluğunun bayrağındakı Ay hilalı yanındakı səkkizbucaqlı ulduz dövlətin vaxtölçüsü cədvəlinə rəmzi işarədir.Ümumiyyətlə, “Türk qanlı, İslam imanlı, Avropa qiyafəli olalım” şüarı üç rəngin açması hesab olunur.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə dövlət bayrağı ilə birlikdə gerb, möhür və dövlət himnininrəsmi qaydada qəbul edilməsi sahəsində müəyyən tədbirlər görülmüşdür. Dövlət gerbi və dövlət möhürühaqqında ilk dəfə 1919-cu il martın 23-də müsabiqə elan olunmuşdur. Qərara əsasən, layihələr həmin ilinaprelin 20-dək təqdim olunmalı idi. Çox güman ki, təqdim olunmuş layihələr qəbul olunmadığından, 1920-ci ilyanvarın 30-da hökumət ordenlər, Milli himn, dövlət gerbi və möhürü layihələrinin hazırlanması üçün yenidənmüsabiqə qərarı çıxarmışdır. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu və Azərbaycanın bolşeviklərtərəfindən işğalı səbəbindən qərarın həyata keçirilməsi baş tutmadı. Sovet işğalından dərhal sonra ölkədə millidövlət idarəçilik sisteminin dağıdılmasına başlandı. 1920-ci ildə bolşeviklərin hakimiyyəti ələ alması ilə AXCsüqut etdi. 1921-ci il mayın 6-da Azərbaycan SSR-in birinci sovetlər qurultayının çağırılması ilə ŞimaliAzərbaycanın sovetləşməsi başa çatdırıldı. Mayın 19-da Azərbaycan SSR-in birinci Konstitusiyası qəbul134

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────olundu. 1920-1991-ci illərdə Azərbaycan bayrağının təsviri bir neçə dəfə dəyişdirildi. 1921-1925-ci illərdəqırmızı parçanın sol tərəfinin yuxarı hissəsində yaşıl qumaşda A.S.S.R. abbreviaturası olan bayraq, 1925 -1931-ci illərdə qırmızı parçanın yuxarı sol tərəfində oraq - çəkic və ondan yuxarı hissədə aypara və beşguşəli ulduzolan və üzərində kiril və ərəb qrafikası ilə A.S.S.C. abbreviaturası olan bayraq, 1931-1937-ci illərdə qırmızıparçanın yuxarı sol tərəfində oraq - çəkic və ondan yuxarı hissədə aypara və beşguşəli ulduz olan və üzərindəkiril qrafikası ilə A.S.Z.C. abbreviaturası olan bayraq, 1937-1940-cı illərdə qırmızı parçanın yuxarı sol tərəfindəyuxarıda oraq-çəkic, Az. SSR abbreviaturası olan bayraq, 1940-1952-ci illərdə qırmızı parçanın yuxarı soltərəfində oraq-çəkic və ondan aşağıda kiril qrafikası ilə Az. SSR abbreviaturası olan bayraq, 1952-1991-ciillərdə isə aşağıdan dörddə biri göy zolaq, dörddə ikisi qırmızı zolaqdan ibarət olub üzərində oraq-çəkic vəbeşguşəli ulduz olan bayraq qüvvədə olmuşdur. Əlbəttə, bütün bunlar ölkədə baş verən dəyişikliklərin fonundabaş vermişdir.İkinci Dünya müharibəsində iştirak edən diviziyaların, o cümlədən Azərbaycan diviziyalarının,alaylarının, hərbi hissələrin, polkların, bölmələrin, donanmaların öz bayraqları olmuşdur.Milli partiyaların, siyasi təşkilatların və cəmiyyətlərin, təhsil müəssisələrinin də bayraqları olmuşdur.Bununla belə, SSRİ-də hökm sürən totalitar rejimin bütün qadağalarına baxmayaraq həm SovetlərBirliyində yaşayan, həm də xaricdə mühacir həyatı keçirən soydaşlarımızda xalqın yaddaşına köçən üçrənglibayrağa inam azalmamışdır.1952-ci il mayın 28-də mühacirətdə olan azərbaycanlıların Almaniyada keçirdiyi Respublika Gününəhəsr olunmuş yığıncaqda M.Ə.Rəsulzadə xanımı ilə birlikdə hazırladığı üçrəngli bayrağı başı üzərinə qadıraraqonu kimin Azərbaycana apara bilməsini soruşmuşdur. İştirakçılardan biri - Gülmirzə Bağırov həmin bayrağıAzərbaycana aparacağına söz vermişdir. Lakin bayrağın Azərbaycana aparılması uzun illər mümkünolmamışdır. Nəhayət, Gülmirzə Bağırov 70-ci illərdə bu bayrağı həyat yoldaşının bədəninə sarıyıb Vətənə gətirəbilmişdir. O, həmin bayrağı 1990-cı il 20 Yanvar faciəsində Maştağadakı evinin damından asmışdır.1956-cı ildə Azərbaycan vətəndaşı Cahid Hilaloğlu sovet quruluşuna etiraz olaraq üçrəngli bayrağı Qızqalası üzərinə qaldırmışdır. Bu cəsarətinə görə o, 4 il azadlıqdan məhrum edilmiş, onun həmfikiri olan ÇingizAbdullayev adlı şəxs isə ruhi dispanserə salınmışdır.1988-ci ildə başlanan azadlıq hərəkatı zamanı xalq üçrəngli bayrağı indiki Azadlıq meydanınagətirmişdir.Bayrağa ilk hüquqi statusu ümummilli lider Heydər Əliyev vermişdir. 1990-cı il noyabrın 17- də HeydərƏliyevin təşəbbüsü ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi üçrəngli bayrağı muxtar respublikanın dövlətbayrağı kimi qəbul etmiş və Azərbaycan SSR Ali Soveti qarşısında həmin bayrağın Azərbaycanın rəsmi dövlətrəmzi kimi tanınması haqqında vəsatət qaldırılmışdır. Nəhayət, 1991-ci il fevralın 5-də Ali Sovet “AzərbaycanRespublikasının Dövlət Bayrağı haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu”nu qəbul etmiş, az sonra –1991-ci il oktyabrın 18-də “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı” qəbulolunmuşdur.Azərbaycan bayrağına əsl diqqəti və qayğını Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlhamƏliyev göstərmişdir. 2007-ci il noyabrın 17-də cənab İlham Əliyev Bakıda dövlət bayrağı meydanınınyaradılması haqqında sərəncam imzalamışdır. Həmin il dekabrın 30-da Bakının Bayıl qəsəbəsində – HərbiDəniz Qüvvələrinin bazası yaxınlığında Dövlət bayrağı meydanının təməli qoyulmuşdur. ABŞ-ın “TridentSupport” şirkətinin hazırladığı layihəni Azərbaycanın “Azenko” şirkəti icra etmişdir. İcra olunmuş dövlətbayrağının dayağının hündürlüyü 162 metr, bünövrəsinin diametri 3,2 metr, bünövrənin üst hissəsinin diametri1,09 metrdir. Qurğunun ümumi kütləsi 220 tondur. Meydanın ümum sahəsi 2450 kvadratmetr, bayrağın eni 35metr, uzunluğu 70 metr, çəkisi təqribən 350 kiloqramdır. 2010-cu il sentyabr ayının 1-də Dövlət bayrağımeydanının təntənəli açılışı olmuş və açılış mərasimində Prezident İlham Əliyev iştirak etmişdir.Azərbaycan bayrağı Azərbaycan xalqının müstəqilliyinin və istiqlalının rəmzidir. Azərbaycan bayrağınamus və qeyrət emblemi olub dövlətimizin mənəvi-siyasi pasportu, vizit vərəqəsidir. Türk dünyasının böyükşairi Bəxtiyar Vahabzadə bayraq haqqında duyğularını belə ifadə etmişdir:Daim ucalasan savaş günündəSəni əsgər silahı ilə tən görüm.Yalnız zəfər çalmış zəfər günündəŞəhidlər önündə əyilən görüm.135

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan bayrağı bu gün dünya dövlətlərinin bayraqları ilə yanaşı BMT qarşısında dalğalanır.Azərbaycan bayrağı bu gün təkcə Bakıda deyil, Azərbaycanın hər bir guşəsində dalğalanır. Azərbaycan bayrağıyüksələndə və Azərbaycan Respublikasının himni səslənəndə hər Vətən övladı duyğulanır, başqa sözlə,ümummilli lider Heydər Əliyevin dediyi kimi, azərbaycanlı olduğumuz üçün qürur hissi keçiririk. Hər birazərbaycanlı onu qorumalı, sevməli, əməlləri ilə ucaltmalıdır. Şübhə etmirik ki, tarixin bütün dönəmlərindəqalib çıxmış Azərbaycan bayrağı tezliklə əzəli və əbədi Azərbaycan torpağı olan Qarabağda dalğalanacaqdır.“Xalq qəzeti”.-2013.-13 noyabr.-№ 249.-S. 13.136

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dövlət Bayrağımızın elementləri və dövlətçilik mədəniyyətimizin yaşayan izləriİradə SARIYEVAYazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına DövlətDəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.Hər bir xalq müstəqil dövlətə sahib olmaq, azadlığa, hürriyyətə qovuşmaq üçün şanlı bir mübarizəyolu keçməli olur. Verilən qurbanlar, şəhid olan canlar hesabına bağımsız dövlətlər, suveren məmləkətlərqurulur. Müstəqil dövlətlərin rəmzi, ideya daşıyıcısı olan milli bayraqlar şəhidlərin qanından pöhrələnibgöyərir, bir milləti, xalqı öz kölgəsinə toplayır.Azərbaycan iyirmi ildir dövlət müstəqilliyini yenidən qazanıb. Böyük əraziyə, bəlli sərhədlərə, vahidideologiya ətrafında məsuliyyətlə birləşməyi bacaran vətəndaşlara sahibdir. Azərbaycan Respublikası günügündəninkişaf edir, tərəqqiyə nail olur, yüzlərlə uğurlu işə imza atır. Azərbaycan dövlətinin müstəqillik rəmziolan bayrağı, gerbi, himni, konstitusiyası və s. var. Onların hər biri tarixi əsaslar üzərindən, milli dövlətçilikkökündən bəhrələnib. Azərbaycanın dövlət rəmzləri, onların mənasının açılması, daşıdıqları cəmiyyətəçatdırılması mühüm məsələdir. Bu rəmzlərin dövlət tariximizin, mədəniyyətimizin yeni təbliğat üsullarıvasitəsilə yayılması çox vacibdir. Hesab etmək olar ki, hazırda böyüklərlə müqayisədə məktəblilər və tələbələrAzərbaycanın dövlət rəmzlərinin daşıdığı mənalar haqda daha ətraflı məlumata malikdir.Üçrəngli Dövlət Bayrağımızdan danışmaq istəyirik. O bayraq ki, 1918-ci ildə dahilərin zəkasından, fikirçarpışmasından doğulub, uzun illər sürgün həyatı yaşadıqdan sonra yenidən öz uca mərtəbəsinə yüksəlib.Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı Azərbaycan dövlətinin suverenliyi rəmzidir. Tarixçi alimlərinverdiyi bilgiyə görə, bu gün Azərbaycan Respublikası üzərində dalğalanan müqəddəs Dövlət Bayrağımız-millibayrağımız ilk dəfə 1918-ci il noyabrın 9-da Bakıda, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Nazirlər Şurasınınyerləşdiyi binada qəbul edilib və qaldırılıb. Dövlət Bayrağımızın yaradılması tariximizə şərəfli hadisə kimiyazılıb. O yazını bir kimsənin pozması mümkün olan iş deyil. Başlıcası, o bayraq könüllərimizdə,ideyalarımızda ucalıb. Odur ki, o, şüurlarda, beyinlərdə özünə məskən salıb.Yəqin ki, Dövlət Bayrağımızın yaranması, onun ideya müəllifinin kimliyi, bayrağımızın dövlət tariximiz ilədoğmalığı kimi məsələlər hər bir oxucumuza maraqlı gəlir.Tarixi mənbələrə istinad etsək görərik ki, müstəqil Azərbaycanın Dövlət Bayrağındakı üç rəngin ifadə etdiyiideyanın və XX əsrin əvvəllərindəki milli istiqlal ideologiyamızın üç təməl prinsipini təşkil edən "Türkçülük,islamçılıq və müasirlik" düsturunun müəllifi görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Əli bəy Hüseynzadədir.Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağından istifadə müstəqil Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasının 23-cü və 75-ci maddələri, "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı haqqında"Azərbaycan Respublikasının Qanunu, eləcə də həmin Qanunla təsdiq edilən "Azərbaycan RespublikasınınDövlət Bayrağı haqqında Əsasnamə" əsasında tənzimlənir. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağınınrəngli və sxematik təsviri adı çəkilən Qanun və Əsasnamə ilə təsdiq edilib. Əsasnaməyə görə, AzərbaycanRespublikasının Dövlət Bayrağı eni və uzunluğu bərabər olan rəngli üç üfüqi zolaqdan ibarət düzbucaqlı parçaşəklindədir: üst zolaq mavi rəngdə, orta zolaq qırmızı rəngdə, aşağı zolaq isə yaşıl rəngdədir. Bayrağın hər ikiüzündə qırmızı zolağın ortasında ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri var. Bayrağın eninin uzununanisbəti 1:2-dir. Ayparanın və səkkizguşəli ulduzun təsvirləri tərəflərinin nisbəti 3:4 olan düzbucaqlınıniçərisində yerləşir; düzbucaqlının diaqonalı bayrağın eninin 1/2-nə bərabərdir. Ayparanın təsviri konsentrik(eyni mərkəzli) olmayan iki dairənin hissələri şəklindədir; böyük dairənin diametri xarici düzbucaqlının eninə,kiçik dairənin diametri isə bayrağın eninin 1/4-nə bərabərdir. Kiçik dairənin mərkəzi bayrağın həndəsimərkəzindən sol tərəfdə, bayrağın eninin 1/60-nə bərabər olan məsafədə yerləşir. Səkkizguşəli ulduzun təsviriayparadan sağda yerləşir, ulduzun xarici dairəsinin diametri bayrağın eninin 1/6-ni, daxili dairəsinin diametri isə1/12-ni təşkil edir. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı və onun təsviri, ölçülərindən asılı olmayaraq,təsvirlərə həmişə dəqiq uyğun gəlməlidir.Bu, Dövlət Bayrağımızın görünüşü, ondan istifadə və s. haqda rəsmi məlumat idi. Tarixi mənbələrdə qeydedilir ki, Azərbaycan dövlətinin üçrəngli bayrağı özündə dövlətimizin, mədəniyyətimizin, dünyagörüşümüzün137

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────elementlərini daşıyan müqəddəs bir məfhumdur. Bayrağımızın tarixinə nəzər salan tarixçilər bildirir ki,Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı haqqında ilk hökumət qərarı 1918-ci il iyunun 24-də verilib.Həmin qərarda Azərbaycan Bayrağını qırmızı materialdan, üstündə ağ, aypara və qırmızı fonda ağ səkkizguşəliulduzun təsviri verilən bayraq kimi qəbul etmək öz əksini tapırdı. Məlumatlara görə, bu qərar qəbul edilərkənAzərbaycan hökuməti hələ Gəncə şəhərində yerləşirdi və Bakıda fəaliyyət göstərmək mümkünsüz idi.Azərbaycan hökuməti Bakıda yalnız 15 sentyabr - şəhər türk qoşunlarının köməyi ilə düşmən qüvvələrdəntəmizləndikdən sonra fəaliyyət göstərə bildi. Göründüyü kimi, ilk Dövlət Bayrağı qırmızı rəngdə, Türkiyənindövlət bayrağı formasında olub. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin Bakıda fəaliyyətə başlamasından az sonrabayraq haqqında ikinci qərar qəbul edilib. "Milli bayraq haqqında" Azərbaycan hökuməti qərarları dəftərindən 9noyabr 1918-ci il tarixli çıxarışa fikir versək Nazirlər Şurası sədrinin milli bayraq haqqında məruzəsilə tanış olabilərik. Burada bütün rənglərin daşıdığı məna və ideya açıq şəkildə göstərilib. Burada qərara alınıb ki,Azərbaycan Bayrağının əvvəlki siması dəyişdirilsin. Yəni qırmızı materialdan, üstündə ağ, aypara və qırmızıfonda ağ səkkizguşəli ulduzun təsviri verilən bayraq yenisilə əvəzlənsin. Göy, qırmızı və yaşıl rənglərdən,mərkəzdə ağ aypara və səkkizbucaq ulduzdan ibarət olan bayraq milli bayraq hesab edilsin. Bu rənglərtəsadüfən seçilməyib. Bayrağın simvollarının mənası da çox aydın olmaqla yanaşı, tamamilə millidir. Mavi rəngAzərbaycan xalqının türk mənşəli olmasını, türkçülük ideyası ilə bağlılığını ifadə edir. Türklərin göy rəngəüstünlük verməsi ilə bağlı müxtəlif izahlar da mövcuddur. Orta əsrlərdə islam dinində olan türkdilli xalqlarınyaşadığı ərazilərdə saysız-hesabsız qədim abidələr də tikilib və bu abidələrin əksəriyyəti göy rəngdə olub. Bubaxımdan göy rəng həm də simvolik məna daşıyır. Göy rəng həm də XIII əsrdə Elxanilər dövrünün əzəmətini,onların zəfər yürüşlərini əks etdirir. Maraqlıdır, eləmi? Gördüyümüz kimi, mavi-göy rəng tam olaraqəsaslandırılıb. Qırmızı rəng müasir cəmiyyət qurmaq, demokratiyanı inkişaf etdirmək, bir sözlə, müasirləşməni,inkişaf istəyini ifadə edir. Məlum olduğu kimi, XVIII əsrin sonlarında Fransa burjua inqilabından sonrakapitalizmin inkişafı ilə bağlı Avropa ölkələrində böyük irəliləyişlər baş verib. Həmin dövrdə proletariatınkapitalizm quruluşuna qarşı mübarizəsi olub. Bu illərdə qırmızı rəng Avropanın simvoluna çevrilirdi. Böyükazərbaycançı, dahi Əli bəy Hüseynzadə Turan yazırdı: "Avropalaşalım, firəngləşəlim deyirsiniz. Lakin ey qare(ey oxucu), müraciətdən müraciətə fərq vardır. Biz avropalıların ədəbiyyatına, sənayelərinə, ümum vəmaariflərinə, kəşfiyyat və ixtiralarına müraciət etmək istəyiriz, özlərinə degil! Biz istəriz ki, islam ölkəsinəonların beyinləri, dimaqları girsin!". Əli bəy bununla xalqımızı tərəqqiyə çağırırdı. Bayrağımızdakı qırmızırəngin üzərində ortada aypara və səkkizguşəli ulduzun təsviri verilib. Yaşıl rəng islam sivilizasiyasına , islamdininə mənsubluğu ifadə edir. Böyük mütəfəkkir Əli bəy Hüseynzadə "Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar"əsərində yaşıl rəngin geniş izahını verib. Bildirək ki, bayrağımızın üzərindəki ay-ulduzun mənası barədəbirmənalı fikir mövcud deyil. Tarixçilərin qeydlərinə görə, bu bir qədər qaranlıq məsələdir. Belə ki, XalqCumhuriyyəti tərəfindən üçrəngli bayraq Dövlət Bayrağı kimi qəbul olunanda orada rənglərin nəyi ehtiva etdiyigöstərilsə də, aypara və səkkizguşəli ulduzun mənaları açıqlanmayıb. Bayrağın üzərindəki aypara vəsəkkizguşəli ulduzun mənaları barədə müxtəlif fikirlər var. Hətta alim və tədqiqatçıların da bu məsələdə fikirləriüst-üstə düşmür. Çox istərdik ki, ay-ulduzun da simvolik mənası açılsın.Bəzi tarixçilər hesab edir ki, aypara bir vaxtlar Bizans imperiyasının paytaxtı Konstantinopolun gerbi olub.Türklər 1453-cü ildə həmin şəhəri aldıqdan sonra həmin gerb Osmanlı İmperiyası tərəfindən islam dininin birrəmzi kimi qəbul edilib və bu həmin dində olan başqa xalqlara da keçib.Mətbuatın yazdığına görə, tarixçi Cəbi Bəhramovun fikrincə, bayrağın üzərindəki aypara türk xalqlarınınsimvoludur. Səkkizguşəli ulduzun mənasına gəlincə, "Azərbaycan" sözünün əski əlifbada yazılışı ilə bağlıdır.Belə ki, əski əlifbada "Azərbaycan" sözü səkkiz hərflə yazılır" deyə alim bildirib.Digər tarixçi alim Cəmil Həsənlinin fikrincə isə, ay-ulduz türk simvolları hesab olunur: "Qədim türkmifologiyasına görə, ulduzların sayı həmin xalqların taleyində rol oynayır. Ulduzlar səkkiz guşə kimi düzüləndəhəmin xalqın taleyində xoşbəxt hadisə baş verib".Səkkizguşəli ulduzun mənasını AMEA-nın dissertantı Akif Məmmədli də özünəməxsus şəkildə açıqlayır:"Rəsulzadə dövlətin prinsiplərini müəyyənləşdirərkən 8 prinsipə əsaslanıb: bunlar türkçülük, islamçılıq,çağdaşlıq, dövlətçilik, demokratiklik, bərabərlik, azərbaycançılıq və mədəniyyətlilikdir".Yeri gəlmişkən, müxtəlif guşəli ulduzların təsvirlərinin izlərinin dünya sivilizasiyasının ən qədim məskənihesab olunan Mesopotomiya ilə əlaqədar olduğu bildirilir. Azərbaycan Bayrağında ulduz Azərbaycan memarlıqüslubunda geniş istifadə olunur və səkkiz guşə səkkiz türk xalqının simvolu kimi xarakterizə edilir.Azərbaycanın böyük ədibi Cəfər Cabbarlı "Azərbaycan Bayrağına" şeirində yazır:Kölgəsində ay əyilib bir gözəli qucmada.138

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Qucaşaraq sevdiyilə yüksəklərə uçmada,Şu görünüş bir ananın şəfqətinə oxşayor.Düşündükcə zövqlərimi, vicdanımı oxşayor.Bu ay, yıldız, boyaların qurultayı nə demək?Bizcə böylə söyləmək!Bu göy boya Göy Moğoldan qalmış bir türk nişanı,Bir türk oğlu olmalı!Yaşıl boya islamlığın sarsılmayan imanı,Ürəklərə dolmalı!Şu al boya azadlığın, təcəddüdün fərmanı,Mədəniyyət bulmalı.Səkkiz uclu şu yulduz da səkkiz hərfli Od yurduƏsarətin gecəsindən fürsət bulmuş quş kibi,Səhərlərə uçmuşdurŞu hilal da türk bilgisi, düzgün sevgi nişanı,Yurdumuzu qucmuşdur!Allah, əməllərim edib şu bayrağı intiqal,Birər-birər doğru olmuş, bir ad almış: İSTİQLAL!Yürəyimdə bir dilək var, o da doğru kəsilsin,O gün olsun bir göy bayraq Turan üstə açılsın.Azərbaycan Bayrağı 1990-cı il noyabrın 17-nə qədər dustaq həyatı yaşasa da, həmin tarixdə yenidən azadlığaqovuşdu. Noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin qərarı ilə Azərbaycan XalqCumhuriyyəti zamanı mövcud olan üçrəngli bayraq Muxtar Respublikanın Dövlət Bayrağı kimi qəbul edildi.1991-ci il oktyabrın 18-də müstəqillik haqda Konstitusiya Aktı qəbul olunub və üçrəngli bayrağımızAzərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı kimi yenidən dalğalanmağa başlayıb.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycanda Dövlət Bayrağı Gününün elan edilməsibarədə Sərəncam imzalayıb. Sərəncama əsasən, hər il 9 noyabr Azərbaycanda Dövlət Bayrağı Günü kimi qeydedilir. 2010-cu ilin sentyabrın 1-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali BaşKomandanı İlham Əliyev tərəfindən Dövlət Bayrağı Meydanının - Bakı şəhərinin Bayıl qəsəbəsində yerləşənmemorial abidə-istirahət parkının təntənəli açılışı olub. 162 metr yüksəklikdə dalğalanan Azərbaycan Bayrağıdünyanın ən yüksək bayrağıdır. İnşa olunan dayağın hündürlüyü 162 m, bünövrəsinin diametri 3,2 m,bünövrənin üst hissəsinin diametri 1,09 m-dir. Qurğunun ümumi kütləsi 220 tondur. Bayrağın eni 35 m,uzunluğu 70 m, ümumi sahəsi 2450 m, kütləsi isə təqribən 350 kq-dır. Ginnes Dünya Rekordları Təşkilatı 2010-cu il mayın 29-da Azərbaycan Dövlət Bayrağı dirəyinin dünyada ən hündür bayraq dirəyi olduğunu təsdiq edib.Meydanda qurulan Azərbaycan Respublikasının Gerbi, Dövlət Himninin mətni və ölkəmizin xəritəsi qızılsuyuna salınan bürüncdən hazırlanıb. Meydanda Dövlət Bayrağı Muzeyi də yaradılıb.“Bakı Xəbər”.-2014.-31 iyul.-N 131.-S.15.139

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────История создания азербайджанского флага28 мая 1918 года была провозглашена Азербайджанская Демократическая Республика —первое Демократическое государство на всем Востоке. Таким образом, после более чем 100-летнегоперерыва в Азербайджане была восстановлена национальная государственность в пределахВосточного Закавказья. На этом же заседании был принят «Акт о независимости Азербайджана»,юридически закреплявший факт создания нового демократического государства.Правительство независимого Азербайджана уже в самом начале своей деятельности столкнулосьс трудностями. Одно из них заключалось в том, что Азербайджан на этапе государственногостановления не имел собственных вооруженных сил для борьбы с большевитско-дашнацкими группировками,которые в марте 1918-го года под руководством С. Шаумяна, П. Джапаридзе, Г. Карганова(Карганян) и других учинили в стране страшную резню, во время которой погибло свыше 10 тысячазербайджанцев, в основном стариков, женщин и детей.4 июня 1918 г. в Батуми между делегациями Азербайджана и Турции был заключен договор омире и дружбе Азербайджанской Республики и Османской Турции. Статья IV Батумского договорагласила: «Императорское оттоманское правительство обязуется оказывать помощь вооруженной силойправительству Азербайджанской Республики, буде таковая потребуется для обеспечения порядка и безопасностив стране». Согласно статье Батумского договора, Турция, выполняя свои союзническиеобязательства перед Азербайджанским государством, 5 июня 1918 г. ввела в Гянджу части 5-й турецкойдивизии под командованием Мюрсель-паши. 6 июня в Гянджу из Южного Азербайджана прибыл отрядНазим-паши численностью в 7 тыс. солдат. Азербайджанское правительство с помощью турецкихофицеров, еще до этого времени находившихся в Гяндже под командованием Нури-паши, смогло вкороткий срок сформировать «Особый Азербайджанский корпус», объединенный с турецкими войскамив Кавказскую исламскую армию. Общая численность этой армии достигала 20 тыс. человек.16 июня 1918 г. члены Национального Совета и правительство Азербайджанской Республики воглаве с Фатали Хан Хойским переехали из Тифлиса в Гянджу, из-за того, что власть в городе Баку быласосредоточена в руках Совнаркома.Самые значимые решения и постановления молодого государства, такие, как объявление овоенном положении (19 июня 1918 г.), создание Азербайджанской Национальной Армии (26 июня 1918г.), восстановление исторического названия Гянджи (30 июля 1918 г.), объявление Азербайджанскогоязыка государственным языком (27 июня 1918 г.), и наконец, утверждение государственного флага (21июня 1918 г.), были приняты именно в «Гянджинский период» истории АзербайджанскойДемократической Республики. Первый флаг Азербайджана представлял собой красную материю сизображением белого полумесяца и белой восьмигранной звезды на красном фоне. Историческая реальностьтакова, что 21 июня 1918 г. правительство установило государственным флагом АзербайджанскойРеспублики флаг Османской империи, существовавший с конца XVIII века до 50-х годов XIX века.Принятие турецкого флага Азербайджаном на этапе государственного становления объясняетсясложной историко-политической и военной ситуацией, создавшейся в тот период в Гяндже. Развитиедальнейших событий тому подтверждение.Кавказская исламская армия начинает военные действия на разных участках фронта, в основном,в северных районах Азербайджана — Кубе и Хачмасе. Однако самым важным участком фронта былоКюрдамирское направление. Именно здесь шло наступление главных сил Коммуны на Гянджу. 7 июля1918 г. начались бои за город Кюрдамир, продолжавшиеся три дня. 10 июля 1918 г. турецкие иазербайджанские аскеры освободили Кюрдамир. 14 июля 13-й турецкий полк с боем занял станциюКерар. 20 июля 1918 г. частями Кавказской исламской армии был освобожден город Шамахы.Дашнаки, эсэры и меньшевики, видя безысходность положения и стремясь любыми средствамипомешать освобождению Баку национальными силами, решили обратиться за помощью к англичанам.Под давлением представителей этих партий 25 июня 1918-го года Бакинский Совет принял резолюцию оприглашении английских войск. Это решение привело к отставке 31 июля большевистского бакинскогоСовнаркома, и власть в городе перешла в руки т.н. «Диктатуры Центрокаспия и Президиума ВременногоИсполнительного комитета Совета». Однако ни новые бакинские власти, ни их английские союзники небыли уже в состоянии помешать неминуемому освобождению Баку национальными силами.140

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────15 сентября 1918 г. объединенные турецко-азербайджанские силы освободили Баку от сил т.н.«Диктатуры Центрокаспия». 17 сентября Азербайджанское правительство во главе с Ф. Х. Хойскимприбыло из Гянджи в Баку. Освобождение Баку стало одним из важных этапов на пути достижения конечнойцели национального движения — построения независимого Азербайджана. Сразу же послеустановления власти Республики на всей территории Азербайджана правительство приступило кпринятию необходимых решений, проведению социальных реформ.9 ноября 1918 г. Совет министров Азербайджанской Демократической Республики на основедоклада Фатали Хана Хойского принимает постановление об установлении нового — зелено-красноголубогос белым полумесяцем и восьмигранной звездой — национального флага Азербайджана.Гордость каждого азербайджанца, развевающийся и сегодня над Азербайджаном нашнациональный флаг, впервые был поднят 9 ноября 1918 г. в Баку, в здании, где заседал Совет министровАзербайджанской Демократической Республики.Но самый незабываемый, самый почетный день в истории Азербайджанского флага это 7декабря 1918 г. — день открытия Парламента Азербайджанской Демократической Республики —первого демократического, светского государства на всем востоке. В этот исторический день нашнациональный флаг был поднят над зданием Парламента (сегодня это здание Института Рукописей).Первое заседание первого Парламента торжественной речью открыл Председатель НациональногоСовета М. Э. Расулзаде. Во время своего выступления, обращаясь к трехцветному флагу, он сказал:«Поднятое нами знамя, три которого цвета являются символами тюркской национальной культуры,мусульманской цивилизации и демократических начал современной Европы, не должно опуститься...»Hо к сожалению последующие историко-политические процессы не позволили сохранитьнезависимость Азербайджана. В результате оккупации Азербайджана 11 -ой Красной АрмиейАзербайджанская Демократическая Республика пала, а 3-го мая 1920 г. символ ее независимости —трехцветное знамя — было спущено со здания Парламента.Слова М. Э. Расулзаде: «Поднятое нами знамя... не должно опуститься», подтвердились лишьспустя 70 лет. В 1990 году это знамя было поднято на площади им. Ленина (ныне площадь Свободы) взнак протеста против советской империи. В тот же год 17 ноября, по решению Верховного МеджлисаНахчыванской АР, трехцветный флаг был принят в качестве государственного флага АвтономнойРеспублики. В то же время Верховный Меджлис НАР поднял перед Верховным Советом АзербайджанскойССР ходатайство о признании трехцветного флага в качестве официального символаазербайджанского государства. 5 февраля 1991 года Верховный Совет Азербайджанской Республикирассмотрел ходатайство Верховного Меджлиса Нахчывана и принял закон «О государственном флагеАзербайджанской Республики». 17 ноября 2007 г. Президент Азербайджанской Республики ИльхамАлиев издал распоряжение о создании в столице Азербайджанской Республики в городе Баку площадиГосударственного флага.* * *Как известно три цвета на Азербайджанском флаге выражают значение и функциюидеологической модели «тюркизм, ислам и современность» которые являются основными принципаминационально-освободительной борьбы начала XX века. Эту модель впервые выдвинул АлибекГусейнзаде в своей статье «Кто такие тюрки и из кого состоят?», опубликованной в газете «Хаят»(выходила с 1905 г. года в Баку на азербайджанском языке), а также в ряде других статей. Впоследствиивидный турецкий ученый и идеолог Зия Гёйалп всесторонне отстаивал и еще больше развилвыдвинутую идею. И наконец, благодаря М. Э. Расулзаде эта идеологическая модель превратилась вполитико-идеологический принцип национально-освободительной борьбы, в результате чего появилсятриколор — символ свободы и независимости Азербайджана. Таким образом, цвета флага сегодняшнейнезависимой Азербайджанской Республики, почти век назад принятого как национальный флагАзербайджанской Демократической Республики выражают следующее: голубой цвет указывает натюркское происхождение азербайджанского народа, зеленый — связь с исламской цивилизацией,красный — стремление к современности, демократии и независимости.С цветами нашего трехцветного флага все ясно, но по поводу изображенных на флагеполумесяца и восьмиконечной звезды существуют различные мнения. Надо отметить, что эти символы141

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────повторяют в несколько уменьшенном виде белый полумесяц и восьмиконечную звезду на красном флагепринятом правительством Азербайджанской Демократической Республики в Гяндже 21 июня 1918 г.Эти древние символы небесных светил очень связаны с первичными верованиями и мифическимимировоззрениями народов Центральной Азии и Сибири, поклонявшимися солнцу, луне инебу.Полумесяц, это один из древнейших символов, распространенный в основном среди народовАзии, где во времена язычества существовал культ Луны.Дохристианская Кавказская Албания славилась своими храмовыми сооружениями, посвященнымиэтому культу, о чем свидетельствовал еще Страбон. Изображение полумесяца встречается наглиняных изделиях, найденных в гробнице Ялойлутепе.В истории культуры человечества восьмиконечная звезда, как божественный астральный символ,впервые встречается в ювелирных украшениях Шумера, Ассирии и Вавилона, относящихся к концу IV— началу III тысячелетия до нашей эры.Февзи Куртоглу в своем труде «Türk bayrağı və ay yıldız (Турецкий флаг и полумесяц созвездой)» писал, что на царской печати принадлежащей древним шумерам был изображен полумесяц свосьмиконечной звездой внутри. Автор, исследующий символ восьмиконечной звезды приходит к выводу,что изображение полумесяца с восьмиконечной звездой на той печати отражают день и ночь. Донас дошло немало вавилонских гимнов, посвященных Луне и Солнцу, носящих культовый.Восьмиконечная звезда, встречается на азербайджанских коврах, культивирующихся с начала Iтысячелетия до нашей эры, национальных вышивках, ювелирных изделиях и других предметахнационального декоративно-прикладного искусства. Этот символ также встречается на наскальных изображенияхГобустана. Среди памятников азербайджанской архитектуры также много восьмиугольныхсооружений. Таким образом, изображения полумесяца и восьмиконечной звезды связаны с древнимиверованиями и являются символами луны и солнца.Следуя закону преемственности культурного наследия, полумесяц и восьмиконечная звезда современем превратились в общенациональный символ Азербайджана, воплотившись в государственномфлаге республики.Фарида НАМАЗОВАдоктор философии по истории.«Вышка».-2010.- 28 мая.-№20.-С. 12142

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Сабухи АХМЕДОВ,кандидат исторических наукГосударственный флаг Азербайджанской Республики«Флаг Азербайджана - это не просто флаг. Это символ нашей государственности, независимости.Поэтому каждый гражданин Азербайджана должен это осознать, оценить. Любовь гражданинак флагу должна быть равна его любви к Родине, народу, государству!»Гейдар АлиевОдной из первоочередных задач любого государства является принятие государственной символики.Она представляет собой внешний символ государственности, и поэтому при ее создании необходимоучитывать исторический опыт и традиции. Символы государственности меняются в зависимостиот характера исторического развития. В «Обращении президента Азербайджанской РеспубликиГейдара Алиева к азербайджанскому народу по поводу нового 2001-го года, нового века и третьеготысячелетия» отмечается, что атрибутами современной азербайджанской государственностиявляются парламент, правительство, армия, денежная единица, флаг, герб, гимн. Конституция, иэто соответствует современному общемировому подходу к атрибутам государственности.Культурно-историческая практика человечества немыслима без символов. В наибольшей степениони используются там, где есть необходимость в глобальном универсализме, например, в религии,вопросах государствоведения. Символ используется, когда необходимо кратко выразить рациональноезначение. В древности люди верили в сверхъестественные силы, духи предков, и эти верования онивоплощали в конкретных и понятных образах. Изображение священного животного помещали надревки, чтобы они были видны всему племени. Подобные изображения постепенно превращались вродовые знаки - так появились символы. Символ - концентрированная абстрактная формаотражения и фиксации знаний человека при помощи стилизованного знака 1 . Символы могут бытьв форме отдельных объектов, либо же их сочетаний. В современном обществе символы так жезначимы и важны, как и слова - они быстро распознаются и помогают преодолевать языковой барьер.Символы функционируют на разных уровнях: некоторые имеют значение только в одной стране иликультуре; другие могут в разных местах иметь совершенно противоположные значения. Символыотображают верования и социальные обычаи своего времени и культуры. Заимствование символовпроисходило через торговлю, завоевания, культурные (часто религиозные) связи с соседнимиобществами.Часто символы изображались на знамени - элементе, широкая поверхность и высокое древко которогопозволяют воздействовать на большее число людей. Знамена рождаются в определенной общественно-политическойсистеме и впитывают ее основные идеи. Цвета флагов и фигуры на них - это тесимволы, посредством которых выражаются идеи. Знамя может рассматриваться как своеобразнаядекларация, раскрывающая мировоззрение и идеологию его владельца. В истории народов и всовременности знамена как предметы, символизирующие единство людей, имеют значение, котороетрудно переоценить. Знамя - символ единства, оно почиталось как особая святыня, с которой шли в бойи за которую умирали. Символы и эмблемы на полотнищах либо отражают прошлое, либо указывают настремление к будущему. Но в любом случае каждый флаг языком своих цветов и размещенных на немзнаков повествует о судьбах своей страны. Порой народы теряют независимость, но в памяти народасохраняются воспоминания о процессе формирования расцветки и эмблем флага.Первые государства возникли на древнем Востоке, здесь же возникли первые знамена. В древнейМесопотамии знамя возникло в форме вотивного штандарта: бронзовое или золотое навершие в видесолнечного диска надевалось на древко. Древнейшим изображением знамени считается полотнище надревке на настенном изображении периода египетского фараона Рамзеса III (1204-1173 г. до н. э.) 2 .1 Похлебкин В.В. Международная символика и эмблематика. М., 1989, с.9.2 Флаги рассказывают, П., 1972, с.5.143

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Наиболее древнее письменное упоминание знамени датируется 1122 годом до н. э. - время правлениякитайского императора Чоу 3 .История символики в Азербайджане также восходит к глубокой древности. Уникальный штандартс изображением солнца и оленя хранится в коллекции Национального музея истории Азербайджана(относится ко второй половине III тыс.- второй половине II тыс. до н.э.). 4На знаменах символы передаются посредством цветов и знаков, либо рисунков и надписей. Цвет вгеральдике играет большую роль, так как значительно увеличивает число вариантов различных знаков,облегчает возможность их различения и позволяет создавать множество сочетаний; с каждым цветомсвязано определенное смысловое значение. Все государства выражают свои национальные,политические и идеологические позиции, пользуясь исторически принятой шкалой красок,дающих возможность отразить их главные черты и особенности. Каждый народ по-своемуинтерпретирует тот или иной цвет, и изучать цвета надо исходя из традиций и представлений данногонарода. Например, в Европе цвет траура черный, а в Китае - белый 5 . В то же время есть общепринятаясимволика геральдических цветов. Так, золотистый цвет означает верховенство, величие, богатство;серебряный - мудрость, чистоту; красный - силу, мужество, любовь; синий - славу, честь, верность;зеленый - свободу, надежду, здоровье; черный - постоянство, скромность, смерть 6 .У многих народов, даже живущих очень далеко друг от друга, символы имеют одинаковые (схожие)значения: лев - сила, великодушие, храбрость, власть; конь - храбрость льва, зрение орла, силавола, быстрота оленя, ловкость лисицы; бык - плодородие, процветание; орел - власть, прозорливость;рыба - бдительность; змея - вечность; дуб - крепость, могущество; лавр - слава, почет; солнце -богатство, изобилие и т.д. 7В конечном счете комбинация различных цветов и символов является средством отправленияглавной функции знамени - быть эмблемой государства.Как известно, в период развала Российской империи азербайджанский народ получил шанс восстановитьсвою государственность. 28 мая 1918 года Азербайджанский национальный совет принялДекларацию о независимости. Одним из первых мероприятий Азербайджанской ДемократическойРеспублики (АДР) было принятие атрибутов государственности. В качестве первоначальной формызнамени был взят за образец флаг Османской империи. 21 июня 1918 года был принят Государственныйфлаг АДР, представлявший собой полотно с изображением белого полумесяца ибелой восьмиконечной звезды на красном фоне. Напомним, что на османском флаге изображенапятиконечная звезда.Упрочение основ государственности, изучение истории форм государственных символов поставиливопрос изменения государственного флага АДР. Новый проект должен был отражать три идеи: тюркизм,исламизм и стремление к прогрессу. Необходимо отметить, что на формирование этих идейоказали влияние работы известного философа Джамаледдина Афгани (1838-1897), который в своихкнигах «Философия национального единства и подлинная сущность религиозного объединения» и«Исламское единение» доказывал, что прогресс мусульманских народов возможен при условии религиознойконсолидации, национального единства и изучения прогрессивных традиций европейскойгосударственности. Философия Дж. Афгани послужила отправным пунктом для трудов таких идеологов,как Исмаил бек Гаспринский, Зия Гокалп, Али бек Гусейнзаде, Ахмед бек Агаев, Мухаммед АминРасулзаде, оформивших его идеи в виде тезисов «национализм, исламизм, современность» 8 . В 1914 годув бакинском журнале «Дирилик» была опубликована серия статей М. Расулзаде, в которых отмечается,что для возрождения нации необходимы атрибуты, отражающие национальное самосознание, религию,язык, историческое прошлое, современность и прогресс 9 .9 ноября 1918 года на основе доклада председателя правительства АДР Фатали ханаХойского был утвержден проект нового государственного флага. На этот раз флаг представлял3 Вилинбахов Г.В.. Русские знамена. Очерки. Санкт Петербург, 2005, с.13.4 НМИА Археологический фонд инв. № AF 1174.5 Форти С. Символы. Энциклопедия. Пер. с англ. Н. Гончарук, М. Почкина. М., 2005, с.7.6 Похлебкин В.В. Международная символика и эмблематика, с.236.7 Иванов К.А. Флаги государств мира. М., 1971, с.3-6.8 Yenə orada.9 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası, с. I, s.158, 310.144

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────собой горизонтальные синее, красное и зеленое поля с размещенными в центре красной полосыбелыми полумесяцем и восьмиконечной звездой 10 . Полумесяц символизировал ислам, авосьмиконечная звезда, по Ф. Хойскому, указывает на 8 букв названия «Азербайджан» (арабским алфавитом)11 . По мнению исследователей, 8 лучей звезды могут также символизировать арабское написаниеобразного названия Азербайджана - «Страна огней». В официальной газете «Азербайджан» былаопубликована статья «Флаг Азербайджана», в которой дано толкование новой формы флага 12 . 7 декабря1918 года новый государственный флаг был поднят над зданием парламента. В своей речиМ.А.Расулзаде отмечал: «...это трехцветное знамя, символизирующее независимый Азербайджан,поднятое Национальным советом и означающее тюркскую свободу, исламскую культуру и современность,будет всегда развеваться над нами...» 13 . 10 декабря 1918 года в газете «Азербайджан» былаопубликована статья, в которой говорилось, что три цвета на государственном флаге АДР «являютсясимволами тюркской национальной культуры, современной европейской демократии иисламской цивилизации» 14 . Выдающийся композитор и музыковед, автор государственного гимнаАДР Узеир Гаджибеков писал: «Азербайджанская Республика возникла на здоровой национальнойоснове и тюркском сознании... В то же время Азербайджан стремился создать новое общество, действоватьевропейским разумом. Три цвета нашего флага и символизируют эти элементы» 15 . 28 мая 1919года в газете «Азербайджан» была опубликована статья У.Гаджибекова «Один год», в которой онуказывает: «Значение нашего флага обуславливается синим цветом - цветом тюркизма, зеленым цветом- цветом исламизма и красным цветом - цветом прогресса и культуры» 16 .Знамена красного цвета в Азербайджане письменно зафиксированы источниками VIII-IX вв. ухуррамитов, которые вели освободительную борьбу против арабских завоевателей. В персидских источникахих называли «сурхалем» (краснознаменные), а в арабских - «мухаммира» (одетые в красное).Хуррамиты, выступавшие за восстановление в Азербайджане огнепоклонства, по этой причине избралив качества символа красные флаги и красные одежды. Однако было бы неверно рассматривать красныйцвет только как символ борьбы или огнепоклонства. Обзор старинных миниатюр, тканей и ковровпоказывает, что в Азербайджане красный цвет был одним из излюбленных цветов, воспринимался каксиноним красоты. Красный цвет имел много значений, а в работах азербайджанских идеологов началаXX века преподносился как цвет прогресса.В противоположность красному цвету, зеленый цвет обозначает только добро. Цвет растительностии зарождающейся новой жизни обещает защиту и радость. Синий цвет как цвет тюркизма связан страдиционным поклонением тюркских народов небу и небесному богу - танры (тенгри), откуда и пошлоназвание «гёктюрк» - синие тюрки. Уже в конце XIX века и на Востоке, и в Европе зеленый цветвоспринимался как цвет ислама, а синий - как цвет тюркизма. Исходя из сказанного, для государственногофлага Азербайджана были выбраны синий, красный и зеленый цвета. В годы советскойвласти на флаге АзССР были сохранены красное и синее поля, хотя им был придан другой смысл, азеленый цвет, однозначно воспринимавшийся как символ ислама, был исключен.В современной геральдике красный цвет символизирует силу, мощь, синий цвет - честь и достоинство,зеленый - свободу, надежду и здоровье 17 .Широкое использование сочетания синего, красного и зеленого цветов мы видим на изделияхтрадиционных азербайджанских ремесел. Так, сочетание драгоценных камней синего, красногои зеленого цветов можно видеть на шлеме тебризской работы XVI века, щите работы шамахинскихмастеров XVI века, на стальных наручах XVI века, на кожаном щите работы тебризских мастеров XVIIвека, булаве XVII века, хранящихся сегодня в Государственной оружейной палате в Москве, на троне,10 Əliyev İ, Məhərrəmov E. Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri. Bakı, 2000, s. 10.11 Mərdanov M., Quliyev Ə. Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzləri. В., 2001, s. 74-75.12 Azarbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (stenoqrafik hesabat). Bakı, 1998, I cild, s.34.13 Yena orada, s.76.14 Похлебкин В.В. Международная символика и эмблематика, с.236.15 Государева оружейная палата. С-Пб., 2002, с.46-48,136, 56,140.16 Еремеев Д.Э. Этногенез турок. М., 1971, с.156.17 Рол Девид. Генезис цивилизации. Откуда мы произошли. М„ 2003; Виноградов А.Б. Тысячелетия, погребённыепустыней. М.,1966, с.29. Шейнина Е.Я. Энциклопедия символов, знаков, эмблем. М., 2006, с.145

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────изготовленном в Тебризе и подаренном сефевидским шахом российскому царю Борису Годунову 18 . ВНМИА хранится большое количество ювелирных изделий, украшенных драгоценными камнями синего,красного и зеленого цветов, с изображениями полумесяца и звезды. Сочетания этих же цветоввстречаются на коврах, вышивках и даже на архитектурных сооружениях.В европейской историографии считается, что в свое время полумесяц являлся византийским символоми был позаимствован исламом после захвата турками Константинополя 19 . Однако исследованияпоказывают, что полумесяц и восьмиконечная звезда в качестве символов использовались наВостоке еще в глубокой древности 20 . У древних египтян полумесяц служил символом богини небесИсиды и богини неба Хатхор, а также считался символом процветания и роста. Бог луны в ДревнемЕгипте представлялся с лунным диском и полумесяцем на голове. В древней Месопотамии полумесяц извезда - символы богини Иштар. В империи Сасани-дов изображения полумесяца со звездой встречаютсяна монетах практически всех правителей. Изображение полумесяца на знаменах Арабского Халифатапостепенно начинает рассматриваться как символ ислама вообще. Начиная с эпохи крестовыхпоходов изображение полумесяца уже однозначно воспринимается как символ ислама.Звезда является популярным символом во многих культурах. Звезда издавна служила символомвечности, а в более позднее время - символом высоких стремлений, идеалов. Звезда - эмблемапутеводности, счастья. Цифра «8» на Востоке имела сакральное значение, изображение тюркскойбогини Умай всегда помещалось в кольце с восемью спицами. На громадном пространстве отМесопотамии до Австралии восьмиконечная звезда рассматривалась как символ планеты Венера. Висламе полумесяц - важный символ божественности и верховной власти. Согласно исламской традиции,восьмая ступень рая («джаннет уль-Али») создана из света.История применения полумесяца и восьмиконечной звезды в качестве символов в Азербайджаненасчитывает не одно тысячелетие. Так, на ряде глиняных сосудов эпохи бронзы изображены животные(олень, бык, козел), рога которых имеют форму полумесяца. По мнению исследователей, эти рогасчитались символом Луны. В коллекции НМИА хранится бронзовое навершие штандарта с изображениемдвух восьмиконечных звезд (111-11 тыс. до н.э.). Изображения таких звезд можно видеть наносах судов на наскальных рисунках Гобустана. Интересно изображение царя Кавказской АлбанииДжаваншира (629-681) в виде бронзовой курильницы (VII век; ныне хранится в Государственном Эрмитаже).На короне царя отчетливо видно изображение полумесяца. В исламскую эпоху сакральноезначение полумесяца и восьмиконечной звезды сохранилось. Так, на стене мавзолея Момине-Хатун вНахчыване (XII век) есть изображение восьмиконечной звезды с размещенной внутри надписью«Аллах». В дальнейшем изображение полумесяца и звезды становится повсеместным и часто встречаетсяна предметах декоративно-прикладного творчества.В результате апрельской оккупации 1920 года АДР пала, в Азербайджане была установлена советскаявласть. Все атрибуты независимости и государственности были ликвидированы, взамен насажденачуждая азербайджанскому народу советская символика.В конце 80-х годов XX века началось национально-освободительное движение, в качестве символакоторого был закономерно принят трехцветный флаг АДР. 17 ноября 1990 года на 1-й сессииВерховного меджлиса Нахчыванской Автономной Республики флаг АДР был принят в качествегосударственного флага автономии. 29 ноября 1990 года был издан указ «Об изменении названияи государственного флага Азербайджанской ССР», ратифицированный 5 февраля 1991 годаМилли меджлисом республики. 12 ноября 1995 года на общенациональном голосовании -референдуме была принята первая Конституция независимого Азербайджана, в статье 3 которой даноописание трехцветного флага республики.Пропагандирование государственного флага служит предметом ряда официальных документов. 13марта 1998 года издано распоряжение президента республики «Об усилении работы по изучениюгосударственных атрибутов Азербайджанской Республики». В документе указывается, что «воспитаниенаших граждан, в частности нашей молодежи, в духе глубокого почитания государственных атрибутов18 Аджи Мурад. Европа, тюрки, Великая степь. М., 1998, с.140.19 Алекбер А. Азербайджан - это «страна света» // «Аzərbaycan tarixinin problemləri, müasir tədris və elmi nəşrlərdə onlarınəksi» konfransının materialları. В.,1995, s. 9.20 Гулузаде H. Ещё раз о культе быка в Азербайджане // «Qafqazın arxeologiyası, texnologiyası, folkloru» beynəlxalqkonfransının materialları. В., 2005, s.83-84.146

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────непосредственно служит делу укрепления духа патриотизма в обществе». Указ президента «О правилахиспользования Государственного флага Азербайджанской Республики» от 8 июня 2004 годарегламентирует формы и случаи применения флага. 7 февраля 2006 года вышел указ президента «Осоздании при Президенте Азербайджанской Республики Геральдического Совета». 17 ноября 2007 годаиздано распоряжение президента «О создании площади Флага в столице Азербайджанской Республикиг. Баку». В соответствии с этим документом на Баиловском мысу заложена площадь в 20 тыс. кв. м, гдеведутся работы по установлению флага шириной 60, длиной 75 метров и весом 350 кг на флагштокевысотой 162 метра, а также строительство Музея флага.15 сентября 2008 года издан указ президента «О штандарте Президента АзербайджанскойРеспублики», которым утверждена форма штандарта с использованием цветов государственного флага.17 ноября 2009 года вышел указ президента «Об учреждении дня Государственного флагаАзербайджанской Республики». В соответствии с указом каждый год 9 ноября отмечается День государственногофлага. Положения указа свидетельствуют о значении нашего трехцветного флага дляазербайджанского народа: «Как память Азербайджанской Демократической Республики этот флагдемонстрирует нашу верность идеям свободы, национальным ценностям и общемировым идеалам».Information about the origin and development of flags as part of state symbolism and about the roleof heraldic symbolism in flags is given in the article. The history of the state flag of the DRA - theAzerbaijani SSR - the Republic of Azerbaijan and also its role and the elements of its symbolism - thered, blue and green colours and the crescent and eight-pointed star in the history of Azerbaijan and theEast as a whole are briefly given.«İRS-Наследие».-2010.-№2(44).-С.20-26.147

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Девид Чамберс:«Я горд тем, что построил самый высокий флаг в мире именно в Баку»Как уже сообщалось, 1 сентября в Баку при участии Президента Азербайджанской Республики,Верховного Главнокомандующего Вооруженными силами Ильхама Алиева состоялась торжественнаяцеремония открытия площади Государственного флага.На самом высоком флагштоке в мире, высота которого составляет 162 метра, установлен флагАзербайджана. 29 мая 2010 года организация «Книга рекордов Гиннесса» подтвердила, что флагштокГосударственного флага Азербайджана является самым высоким в мире.Проект, разработанный американской компанией Trident Support, реализовала азербайджанскаякомпания Azenko.В интервью АзерТАджу генеральный директор компании Trident Suppport Девид Чамберсрассказал об итогах грандиозного проекта.— Господин Чамберс, вы являетесь руководителем компании, реализовавшей проектстроительства самого высокого флага в мире высотой 162 метра в Баку. Что особенного выможете отметить в реализации данного проекта?— Исполнение данного проекта заняло у нашей компании более 2 лет. Флагшток высотой 162метра, поднятый нами в Баку, почти на 30 метров или на 22 процента превышает предыдущий мировойрекорд в 133 метра.При этом рост мирового рекорда зафиксирован следующим образом: 123 метра в Абу Даби, 126метров в Аммане, 132 метра в Аммане, 133 метра в Ашгабаде. Как вы видите, скачок в высоте простогигантский.Мы в первую очередь учитывали тот фактор, что Баку — город ветров. В связи с этим, винженерных расчетах и в разработке флагштока применялись новейшие технологии. Благодаря этомуфлагшток способен выдерживать скорость ветра до 209 км/час или 58 метров в секунду.— Вы присутствовали на торжественной церемонии открытия площади Государственногофлага...— Сразу хотел бы отметить то, что реализация проекта строительства самого высокогофлагштока в мире в Баку отличалась от всех предыдущих проектов по своей концепции. Дело в том, чтов Баку флагшток стал центральным элементом целого комплекса, которым в итоге стала площадьГосударственного флага. Как вы знаете, помимо самого флага, на этой площади также имеетсягигантских размеров герб, постамент в форме восьмиконечной звезды, на котором отчеканена цитатагимна… Все это очень символично и, на мой взгляд, очень патриотично. Подобного рода концепциябыла изначально обозначена главой государства в поставленных перед всеми участниками проектазадачах. Скажу честно, меня очень впечатлило то внимание, с которым глава государства отнесся кданному проекту. Господин Президент 6 раз посещал площадь на стадии строительства, давал ценныеуказания, одним словом, постоянно держал руку на пульсе всего проекта. И логическим завершениемданного отношения к проекту стала поистине грандиозная церемония открытия площади на самомвысоком уровне. Несмотря на то, что я неоднократно присутствовал на церемониях открытия самыхвысоких флагов, подобное отношение встретить можно не часто. Все это свидетельствует о том,насколько серьезное значение государственной символике уделяет ваш Президент. Это вызываетуважение.— Как вы находите современный Баку и насколько вписывается флаг в архитектурныйландшафт города?— Признаюсь, что во время моего первого приезда Баку поразил меня своимместорасположением — особенно Бакинская бухта. А когда мне показали место планируемогосооружения флагштока, я понял, что он будет виден со всех точек города, что придает проектуособенность и уникальность.Относительно современного Баку можно говорить часами, так как много новых архитектурныхсооружений, которые могут составить конкуренцию многим амбициозным архитектурным проектам вмире. Однако изюминкой Баку является его бульвар вдоль моря, откуда, кстати, открываетсяпотрясающая панорама самого большого флага в мире.148

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────— Имеются ли специальные требования к эксплуатации больших флагов?— Да, конечно. Вы знаете, флаг, который висит на флагштоке в Баку на площадиГосударственного флага, является сам по себе мировым рекордсменом среди всех флагов, реющих ввоздухе. То есть он не просто большой, он — сверхгигант.Касаясь требований к флагам, имеется 2 типа материалов для изготовления флагов — болеелегкий и яркий найлон и более тяжелый и прочный полиэстер. Найлоновый флаг не выдерживаетэксплуатации в условиях суровых ветров, а полиэстеровый флаг не развевается при легких бризах.Поэтому операторам флагштоков нужно всегда иметь в наличии несколько комплектов флаговкак найлоновых, так и полиэстеровых.Сдавая проект в Баку, мы указали, что рекомендуется спускать любые флаги при штормовыхветрах. Как вы знаете, нижней отметкой скорости ветра, при которой он считается штормовым, являетсяскорость 20 м/с. При этом особо хотелось бы отметить разницу в скорости ветров на уровне моря и навысоте 162 метра — на вершине она обычно выше на 6—8 метров в секунду.Таким образом, в те дни, когда скорость ветра превышает 20 м/с, флаг должен быть спущен. Этосовершенно нормальная ситуация для всех флагов, используемых во всем мире. Только таким образомможно обеспечить долгосрочную жизнь каждому флагу.— Иными словами, то, что Баку — город ветров, учитывалось не только в конструкциисамого флагштока, но и применительно к самим флагам?— Именно так. Как я уже отметил выше, мы рекомендуем использовать флаги в условиях доопределенной скорости ветра, при превышении которой флаг следует приспустить. По нашим расчетам,количество таких дней в Баку не превышает 40—50 в год. Все остальное время флаг может спокойноразвеваться над городом.— Какие чувства испытываете после завершения столь грандиозного проекта?— Скажу честно. Я горд тем, что построил самый высокий флаг в мире именно в Баку. За те 2года, что я проработал здесь, ваш город стал мне очень близок. Я нашел здесь много хороших друзей и,уверен, я буду здесь частым гостем.«Бакинский рабочий».-2010.-7 сентября.-№167.-С. 2149

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────State Flag Dayby Mais AmrahovAncient originsThe word bayrag (flag) is Turkic in origin. It is mentioned in the 11th century dictionary Divani-lugatit-turk(dictionary of the Turkish language) of Mahmud Kashkarli, both in the modern meaning and in literalmeanings of the word bayrak – batrak. The word bayrag has the same meaning in most ancient and modernTurkic languages. Batrak, bayrak originated from the verb ‘to stick in’, to thrust (batir – batirmaq, sanjmag).Alongside bayrag other words were also used to mean flag: tugra, bunjug, sanjag - which also arose from theverb meaning to thrust (sanjmag).Archaeological finds in Azerbaijan confirm that flags to be used as standards were present even in theBronze Age (4th – 2nd Millennium B.C.). Circular bronze boards and bronze standards in other shapes,decorated with various geometrical figures, such as a horned deer, an eight-pointed star and a radiant sun, werefound during archaeological excavations carried out in Shaki and Shamkir; they were probably the symbols ofthe head of a tribe or ruling authority. Most of the standards found carried images of horned animals. These arealso encountered in Assyrian reliefs of the 8-7 centuries B.C., depicting fortresses in Manna. Standards in theseshapes probably served as talismans. In today’s Azerbaijan, the horns of goats and rams, animal skulls (dogs,horses, deer) are still fastened above gates and doors and used as symbols or talismans to protect against ‘theevil eye’ and malevolent deeds.The Azerbaijani flag has an ancient history. The Albanian historian, Musa Kalankatli in his work,History of Albaniya devoted a section to the images of flags. The bodies of these flags were shaped as dragonsor birds and were made from silk. Their shafts were made from silver and depicted the heads of mythicalanimals. Similar flags were widespread in Europe and other Eastern countries in the Middle Age.Flags had a military significance. They were particularly protected during battles, their fall or capture bythe enemy meant defeat. In the Book of Dede Gorgud Salur Gazan, who succeeded to taking vengeance for anattack by enemies, “cut the sanjag (the flag) of the kaffir with his tugh (sword) and threw it to the ground”. Theimages of a lion and a human face in the shape of the Sun (Shiri-Khurshid) on the background of the flag of theSafavids’ state, which was especially prominent in the history of Azerbaijani statehood, shows that the state wasbased on national traditions and ancient history.The Azerbaijani khanates also had special flags. These flags were removed from Azerbaijan during theRussian occupation by various routes in the early 19th century and were later passed to the Caucasian MilitaryMuseum in Tbilisi.Flags come homeIn April 1919, during the Azerbaijan Democratic Republic, the question of returning flags whichreflected the history of Azerbaijani statehood to their homeland was raised. Minister of Defence General Samadbey Mehmandarov, instructed Lieutenant Colonel Mammadbey Aliyev the Azerbaijan attaché in Georgia, toobtain the Georgian government’s consent to return to Baku the Azerbaijani flags and other symbols of statethat were held in the Tbilisi Museum. This question was raised again at the First All-Azerbaijani Congress ofLocal History (September 1924) after the establishment of the Azerbaijan State Museum in June 1920. In thesame year, the State Museum of History succeeded in obtaining the flags of the khanates, of Azerbaijanigenerals who had served in the tsarist army and of certain Muslim regiments.150

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────The flags of the Azerbaijani khanates were triangular, quadrangular, and pentagonal in shape, weresewed from fine eastern fabric and decorated with various ornaments and inscriptions. They were fringed withsilk thread of different colours as well as with gold and silver thread. The shafts were cylindrical and were madefrom light wood; they were painted, their tops were decorated with decorated metal caps and tassels made fromthread of gold, silver and other colours were attached.The flag of the Ganja khanate was rectangular in shape and was made from a specially knitted fabric127 cm long and 174 cm wide. The flag was sewn manually from a crimson and green moiré fabric. At the topof the flag there were three bunches of gold-coloured flowers and a scarlet oblong, on the right two goldenoblongs. The Arabic word Allah was written inside the scarlet oblong and surrounded by gold lilies.The rectangular flag (220 cm long, 127 cm wide) of the Baku khanate was sewn manually from fourpieces of light crimson and one piece of light moiré fabric. A piece of green fabric (31 cm wide) placedlengthwise, was fastened via the red satin border (6 cm wide). On the first stripe, inside two light and dark butas(‘paisley’ pattern) were ornaments of six-sided flowers similar to lilies, placed side by side and top to tail, andpointed, undulating, leaf-like patterns.The second stripe was wider. On this there were two crescents in light and dark green; their ends werejoined. Six- and eight-pointed flowers were embroidered inside the circle created by the joining of the crescents.The rest of the flag was also embroidered with various ornaments.In general, the flags of the khanates differ in size, style and ornamentation. Silk thread in variouscolours was generally used.Slightly later, after the Turkmenchay agreement (1828) was concluded between Russia and Iran, whichresulted in the division of Azerbaijani lands, six Muslim regiments were formed from the population of Muslimprovinces in the Southern Caucasus, including Azerbaijanis and the Kengerli cavalry unit. The battle flags of theregiments, distinctive in their patterns and political symbolism, were made from silk fabric of various colourswith the Russian double-headed eagle depicted on them. There were inscriptions in Arabic on the flags.The flags of the Muslim cavalry regiments were also noted for their fabric, design and decoration. Theflags of the 1st, 2nd, 3rd, 4th etc. sotnias (squadrons) were made from fine taffeta. The Russian expression“Transcaucasian Regiment: 1st, 2nd, 3rd, 4th and etc. sotnias” was written on them in patchwork, in largecapital letters in the Cyrillic alphabet.Attractive religious flags were made at the end of the 19th century and the early 20th century for use inreligious ceremonies.Birth of the modern state flagDuring the Azerbaijan Democratic Republic (ADR), the first government resolution on the state flagwas issued in July 1918. By this resolution, a white crescent and eight-pointed star were depicted on the stateflag, which was basically red. This flag was only slightly different from that of the Ottoman Empire. This wasmisunderstood at the time and Azerbaijan began to be thought of as part of Turkey. So the government of theADR decided to change the image. The Cabinet’s resolution read: “A flag consisting of the colours green, redand blue with a white crescent and eight-pointed star is to be considered the National flag”. Thus, on 9November 1918, the three-colour flag of Azerbaijan was accepted as the State Flag.The Azerbaijani flag consisted of three stripes of equal width. The upper stripe was blue, the middlestripe was red and the lower stripe was green. In the middle of the red stripe on both sides of the flag weredepicted a white crescent and eightpointed star. The ratio of the flag was 1:2. The blue colour expressedTurkism, the red colour meant modernity and the green colour stood for Islam.The crescent has been the emblem of Turks from ancient times. In Azerbaijani mythology, the moon isa male symbol and the star is a female symbol. The moon was also the emblem of Caucasian Albania. The151

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────priests of the Moon temple were regarded as the most holy men in Albania after the ruler. There are someexplanations for the combination of the crescent and the eight-pointed star. According to the ADR it was anallusion to equality of rights for men and women. It was also seen as a symbol of happiness.There is another explanation, that the eight-pointed star reflects the writing of the word “Azerbaijan” inthe old alphabet. According to another version, the eightpointed star represented the “eight doors of Paradise”.After the Bolsheviks seized power, the ADR collapsed. The Soviet era began (1920-1991). During thattime the image of Azerbaijan’s flag was changed several times. At different periods there were different flags.From 1921-1925, on the upper left side of the red fabric ,SSRA was written in green material, from 1925-1931,on the upper left side of the red fabric, there were images of the hammer and sickle, a crescent and five-pointedstar above them and the acronym SSRA written in Cyrillic and Arabic. From 1931-1937, it was a red bannerwith the hammer and sickle on the upper left side, a crescent and fivepointed star above them and the acronymSSRA written in Cyrillic. From 1937-1940, a flag with the hammer and sickle on the upper left side of the redbanner and the acronym Az. SSR was in use. From 1940- 1952, a flag with the hammer and sickle on the upperleft side of the red fabric and the acronym Az.SSR below it was used. From 1952-1991 the flag was red, with ahammer and sickle and a five-pointed star, and a blue stripe at the foot.Military divisions participating in World War II, including Azerbaijani divisions, military units,regiments, sections and fleets, all had their own flags.National parties, political organisations and societies and educational enterprises also had flags.In spite of all the prohibitions by the USSR’s totalitarian regime, Azerbaijanis living here, as well asthose who had migrated abroad, never forgot the threecolour flag; it was held in the national memory.In 1956, Jahid Hilaloglu raised the three-colour flag on Maiden Tower as a protest against the existingSoviet regime. He was imprisoned for four years for this action and his accomplice was placed in a specialclinic for mental patients.The three-colour flag was waved again as a symbol of independence during the national liberationmovement which began in 1988.‘A flag once raised will never fall’So said Mammad Amin Rasulzade, one of the founders of the ADR in 1918, and the flag was againgiven legal status by Heydar Aliyev. Thus, on 17 November 1990 on his initiative, the Supreme Mejlis(Assembly) of the Autonomous Republic of Nakhchivan accepted the three-colour flag as its state flag andpresented a petition to the Supreme Soviet of the SSR of Azerbaijan to recognise the three-colour flag as the officialstate symbol of Azerbaijan. Finally, on 5 February 1991, the Supreme Soviet passed a “Law of theRepublic of Azerbaijan on the State Flag of the Republic of Azerbaijan”, shortly afterwards the “ConstitutionalAct on the State Independence of the Republic of Azerbaijan” was approved.On 17 November 2007 the president of the Republic of Azerbaijan, Ilham Aliyev, signed a directive tocreate State Flag Square in Baku. In December of the same year, the foundation of State Flag Square was laidnear the Naval Base in the Bayil settlement of Baku. The directive defined the dimensions of the state flag asfollows: the flagpole is 162 metres high, the flag’s dimensions are 35x70 metres, its area 2,450 square metres,its weight 350 kg. The ceremonial opening of State Flag Square took place on 1 September 2010. The flag ofAzerbaijan is a symbol of the independence and freedom of the Azerbaijani nation.The flag of Azerbaijan is the state’s emblem and its moral and political passport.About the author: Mais Amrahov is a professor in the “Department of History of Turkic and EasternEurope nations and History Teaching Methodology” at the Azerbaijan State University of Teacher Training and152

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────a PhD in History. He is the author of monographs and articles devoted to World War II and the modern historyof Azerbaijan.“Visions of Azerbaijan”.-2010.-November/December.-p.8-12.153

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────GerbQurtuluşun təməli Gəncədə qoyulduYaraşıqlı Heydər Əliyev prospektinin səfalı guşəsində yeni abidə kompleksinin açılışına yığışmışdıq.Milli ornamentli, zərif naxışlı bünövrə üzərində öncə Gəncənin gerbi, lap başda da qızılı rəngli Azərbaycangerbi! Sağında, solunda güc, qüvvət simvolu olan qoşa şir fiqurları. Dövlətin möhtəşəmliyindən və müstəqilliyinəbədiliyindən "söz açan" bu dəyərli kompleksə baxdıqca adamın qəlbi dağa dönür.Son vaxtlarda Gəncədə milli dəyərlərin təbliği, qədim abidələrin bərpası, istiqlal tariximizin tədqiqi vətəbliği sahəsində çox böyük işlər görülür. Cavad xanın türbəsi, Comərd qəssab məqbərəsi bərpa edildi. Ənbaxımlı yerdə əzəmətli bünövrə üzərində milli dövlətimizin simvolu olan ay-ulduz abidəsi ucaldıldı. Şəhərinmərkəzi meydanında isə yeni qurulan musiqili fəvvarə kompleksinin yanında Heydər Əliyev muzeyi, uluöndərin əzəmətli abidəsi ucalır. Bu, heç də təsadüfi deyildir. Axı müstəqil Azərbaycan, eləcə də ulu Gəncəxalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevə əbədi minnətdardır. İndi şəhəri tanımaq olmur. Qədim Gəncəbaşdan- başa gözəlləşir. Təkcə altı kilometrlik Heydər Əliyev prospektində yüzlərlə yeni obyekt ucaldılıb,yaxud mövcud binaların görkəmi tamamilə dəyişilib. Xan bağı yenidən qurulub. Müxtəlif yaşayış yerlərindəotuzdan artıq əyləncə-istirahət guşəsi yaradılıb. Şəhər başdan-başa asfaltlaşır. Yeni-yeni obyektlər istifadəyəverilir, sənaye istehsalının həcmi günü-gündən artır, Gəncə məhsulları, Gəncə avtomobilləri indi hər yandatanınır. Bütün bunlara baxdıqca ötən günlər göz önünə gəlir, xalqımızın xilaskarı, ulu öndər Heydər Əliyevinəvəzsiz xidmətləri yada düşür. Çox yox - cəmi 13 il bundan əvvəl elə bu vaxtlar Gəncə qan çanağına dönmüşdü.1993-cü il iyun ayının 4-də qədim şəhər top tüfəng səsinə ayıldı. AXC - Müsavat iqtidarı "ərköyün komandir"Surət Hüseynovu ram eləmək üçün 709 saylı hərbi hissəni top-tüfəng atəşinə tutmuşdu. Ölənlər, yaralananlarvar idi, Nizami yurdu al qana boyanmışdı. Gəncə vahimə içində uğuldayır, hər tərəf döyüş meydanınabənzəyirdi.Əlində ağ bayraq qırğının qarşısını almaq üçün cəsarətlə irəli çıxan batalyon komandiri MehmanƏləkbərov 18 güllə yarası almışdı. Kərəm Hümbətov, Mehman Cəfərov, Firdovsi Qənbərov, Elçin Əsədov vəbaşqaları da qardaş qırğınının qurbanı oldular. İqtidar isə hadisələri sahmanlamaq, qan-qadanı yatırmaq əvəzinəodun üzərinə neft tökür, qarşı-qarşıya duran qüvvələri daha da qızışdırır, öz bədnam əməlləri ilə vəziyyəti dahada gərginləşdirirdi.Səriştəsiz iqtidarın hərzə-hədyanından onsuz da təngə gəlmiş əhali qəfil başlanan qardaş qırğınındantamamilə sarsılmışdı. Vətəndaş müharibəsi qaşla göz arasında idi. Gəncə hadisələri arı yuvasına uzanan çöpkimi Azərbaycanı lərzəyə gətirdi. Bu vəziyyətdə ölkə tufanlı dənizdə üzən yelkənsiz qayığa bənzəyirdi. Həryanda hökm sürən anarxiya, hakimiyyətin yuxarı eşelonunda təmsil olunanların səriştəsizliyi, dövrün yetirdiyisilahlı qoçular, bütün bu və ya digər amillər belə bir dözülməz vəziyyət yaratmışdı.Ayrı-ayrı bölgələrdə baş verən kiçik narazılıq sədaları onsuz da dağıdıcı tufanın yaxşılaşdığından xəbərverirdi. Bu tufan Gəncədə baş verdi. Əslində bu kütləvi etiraz dalğası mövcud hakimiyyətin səriştəsizliyinin,idarəetmədəki naşılığın doğurduğu anarxiyanın siyasi-məntiqi nəticəsi idi.Çaşıb qalmış insanlar qəfil bir möcüzə, qeyri-adi qüvvə, fövqəladə xilaskar axtarırdı. Ağsaqqallar,qarasaqqallar, başbilənlər dəstə-dəstə xahişə, minnətə getsələr də danışıqlar bir fayda vermirdi. Yuxarıdairələrdə şəhər əhalisinin köçürülməsi, hətta Gəncənin bombardman edilməsi barədə fitnəkar çağırışlar, sərsəmfikirlər səslənirdi.Əlacsız insanlar çaşqın halda vurnuxur, təlaş içində qovrulurdular. Azərbaycanın taleyi tükdən asılı idi.Xalqın bu ağır günündə, Vətənin həlledici məqamında, ölkəmizin səmasında Heydər Əliyev fenomeni qəfilgünəş kimi parladı. Ulu öndər onda hələ Naxçıvanda işləyirdi; Ali Sovetə rəhbərlik edirdi. Hadisələrin eləsəhərisi günü - iyun ayının 5-də məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Naxçıvan deputatları çox tutarlı, çoxobyektiv bəyanat verdilər: "Əziz həmvətənlərimiz! Baş vermiş hadisə Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi,Naxçıvanda da qəzəb və hiddətlə qarşılanmışdır. Biz bunu müstəqil dövlətçiliyimizə edilən qəsd, yenicə titrəkaddımlarını atan Azərbaycan dövlətinə arxadan vurulan zərbə hesab edirik. EBelə bir ağır şəraitdə biz, NaxçıvanMR xalq deputatları, seçicilərimizin fikirlərini ifadə edərək Azərbaycan dövlətçiliyini qorumaq məqsədilə xalqıözünün seçdiyi prezidentin ətrafında sıx birləşməyə çağırırıq! Prezidentdən isə uzun müddət xalqın qanını sorubmilyonlar qazananlara, rüşvətxorlara, bürokratlara, dövlətçiliyimiz əleyhinə çıxanlara, açıq və gizli millət154

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────xainlərinə qarşı qəti və sərt tədbirlər görməsini xahiş edirik. Qardaş gülləsindən həlak olan qardaş vəbacılarımızın ailə üzvlərinə dərin hüznlə başsağlığı verərək dərdlərinə şərik oluruq".Bəlli olduğu kimi bu, iyun ayının 5-də olub. Elə həmin günlərdə xalqın təkidli tələbi ilə Heydər ƏliyevBakıya gəldi. Ona respublikanın ən ali orqanlarından birinə rəhbərlik etmək tövsiyə olunurdu. Ulu öndər isəözünəməxsus müdrikliklə hərəkət etdi. İyunun 13-də Gəncəyə gəldi.Yaxşı yadımdadır. O dahi şəxsiyyət heç nəyə baxmadan həyatını təhlükə altına ataraq bilavasitə hadisəyerinə getdi. Vəziyyətlə ətraflı tanış oldu. Şəhər sakinləri ilə, əsgərlərlə, hərbi qulluqçularla görüşüb söhbət etdi.Hər şeyi yerli-yataqlı araşdırandan sonra, yəni iyunun 15-də respublika Milli Məclisinin növbəti iclasındaGəncə olayları barədə öz qəti sözünü dedi: "Hadisələr dəhşətlidir, qan tökülüb, cinayət edilib. Bunlararaşdırılmalıdır və bütün qanunu pozmuş adamlar, cinayətdə iştirak etmiş adamlar, cinayəti təşkil edənlər hansıtərəfdən asılı olmasına baxmayaraq, qanun qarşısında məsuliyyət daşımalıdır".Ulu öndər Heydər Əliyevin bu cür dərin məzmunlu, polad məntiqli çıxışı ilə Gəncə hadisələrinə tamaydınlıq gətirildi.Bütün ölkə Heydər Əliyevin yenilməz sərkərdə qüdrətinə heyran qaldı. O dahi şəxsiyyət toplu-tüfəngli,silahlı-sursatlı iki əks tərəfin qarşısına sözlə, məntiqlə, ağlın, zəkanın qüdrəti ilə çıxdı. Və bu məntiqlə,məharətlə tədricən hər iki tərəfi tərksilah elədi. Meydanlarda Vətən və xalq adından bar-bar bağıran AXC -Müsavat başbilənləri başıpozuq halda siyasət meydanından sivişib getməyə məcbur oldular.İyun ayının 15-i Azərbaycan xalqının tarixinə qızıl hərflərlə yazıldı. Həmin gün ulu öndər Heydər Əliyevrespublika Ali Sovetinin sədri seçildi və elə o vaxtdan müstəqil Azərbaycan tarixinin yeni mərhələsi, əslqurtuluş, tərəqqi dövrü başlandı. Ulu öndər Heydər Əliyevin titanik zəhməti ilə Gəncə hadisələrinin fəsadlarıtədricən nizama salındı. Aradan heç bir il keçməmiş cəbhə bölgəsində atəşkəs elan olundu, ölüm-itimin qarşısıalındı. Hər kəs əməlinə görə öz payını aldı, silahlı quldur dəstələri ləğv olundu. Ölkədə yavaş-yavaş sularduruldu. Hər yerdə, hər sahədə sabitlik yaradıldı. Azərbaycan dinamik inkişaf yoluna qədəm qoydu.İndi yaxın da, yad da çox yaxşı bilir ki, müstəqilliyimizin əbədiliyi və dönməzliyi bilavasitə xalqımızınümummilli lideri Heydər Əliyevin titanik fəaliyyəti, uzaqgörən siyasəti ilə bağlıdır. Məhz bu yenilməz İnsanınpolad iradəsi, sərkərdə səriştəsi, dəmir məntiqi və komandan qətiyyəti ölkəmizi parçalanıb məhv olmaqdanbirdəfəlik xilas etdi.Müstəqillik yolu ilə inamla irəliləyən xalqımız doğma Azərbaycanı milli qurtuluş və tərəqqi yolunaçıxaran böyük Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasətinin sabahından da tam arxayındır. Hamı əmindir ki ulu öndərHeydər Əliyev məktəbinin ən layiqli yetirməsi olan möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev siyasi varislikənənələrini uğurla davam etdirərək Azərbaycanı daha aydın sabahlara qovuşduracaqdır.Aydın Əliyev,Gəncə Humanitar Kollecin direktoru,kimya elmləri namizədi, dosent“Azərbaycan”.-2006.- 3 iyun.155

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Respublikasının GerbiDövlətin möhürlərdə, pul nişanlarında, blank və başqa rəsmi sənədlərdə təsvir olunan fərqləndiricinişanı Dövlət gerbidir. Dövlət bayrağından fərqli olaraq, ADR dövründə digər rəmzlər rəsmi şəkildə qəbulolunmamış, yalnız onların qəbul ediləcəyi barədə 1920-ci il yanvar ayının 30-da hökumət tərəfindən müsabiqəelan edilmişdir. Müsabiqənin müddəti 1920-ci il mayın 1-də qurtarmalı idi.Müsabiqə Xalq Cümhuriyyətinin rəmzlərinin, orden və medallarının ilk nümunələrinin meydanaçıxmasını sürətləndirdi. Həmin rəmzlərin bədii həllində zamanın nəfəsi, əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış«Molla Nəsrəddin»çi rəssamlardan Ə.Əzimzadənin,O.Şmerlinqin, İ.Rotterin, R.Telinqaterin yaradıcılığına xasüslub xüsusiyyətləri diqqəti cəlb edir.1991-ci ildə Azərbaycan Respublikasının yeni milli gerbinin yaradılması üçün müsabiqə elan olundu.Lakin təqdim olunan gerb esgizləri Milli Məclis üzvlərini qane etmədiyi üçün vaxtilə mövcud olmuş gerblayihəsini bərpa etmək məqsədəuyğun hesab edildi.Qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının gerbi Xalq Cümhuriyyəti dövrünün 1920-ci ildəyaradılmış gerbinin təkrarıdır. Onun kompozisiyası ilk orijinalda olduğu kimi saxlanılmış, yalnız bəzi detallaralovun,palıd yarpaqları və sünbüllərin təsviri rəssam R.Məmmədov tərəfindən bir qədər təkmilləşdirilmişdir.Dövlət gerbində verilmiş rəmzi elementlər milli və bəşəri dəyərlərə əsaslanır. Səkkizguşəli ulduzAzərbaycanın memarlıq, şəbəkə sənətində geniş istifadə olunan ornament növlərindəndir.Memar Əcəminin yaratdığı abidələrdə, Bakı Şirvanşahlar sarayındakı divanxananın plan quruluşu və ornamentlərində,Pirsaat çayı üzərindəki Xanəgahın mayolika naxışlarında ulduz təsvirləri vardır.Qalxan dünya heraldika sənətində ölkənin hərbi qüdrətini,xalqın qəhrəmanlıq əzmini ifadə edir.Palıd yarpaqları və sünbüllər şöhrət çələngini, qüvvəti, bolluğu ifadə edən ənənənin simvollarındandır.Gerbimizin mərkəzində şölə saçan alovun mahiyyəti M.Ə.Rəsuilzadənin Milli Cümhuriyyət Parlamentinin ilkaçılışındakı nitqində aydın ifadə olunmuşdur: «Azərbaycan bir atəş mənbəyidir. Vətənimiz hər zamankəndisinəsində bir atəşi-müqəddəs bəsləmişdir. Bu atəş əski zamanlardan bəri həqiqətpərəstlərə rəhbər, birşöleyi-ümid və inam təşkil eyləmişdir… Qəni bir atəş. Azərbaycan övladının sinələrinə düşən milyonlar iləbörkü yaxan bu atəş əbədiyyən sönməz bir məşələ təşkil edib də hüriyyət və istiqlala doğru getdiyimizmaneəli yolları işıqlandırsın!»Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 1993-cü il19 yanvar tarixli Konstitusiya qanunu iləAzərbaycan Respublikası Dövlət gerbinin rəngli və ağ-qara təsviri təsdiq edildi. 1993-cü il fevralın 23-də isəAzərbaycan Respublikası Dövlət gerbi haqqında əsasnamə təsdiq edildi.Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi haqqındaƏSASNAMƏl. Respublikasının Dövlət gerbi Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyi rəmzidir.2.Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi palıd budaqlarından və sünbüllərdən ibarət qövsün üzərindəyerləşən şərq qalxanının təsvirindən ibarətdir. Qalxanın üstündə Azərbaycan Respublikası Dövlət bayrağınınrəngləri fonunda səkkizguşəli ulduz, ulduzun mərkəzində alov təsviri vardır.Azərbaycan Respublikası Dövlət gerbinin rəngli təsvirində ulduz ağ, alov qırmızı, palıd budaqlarıyaşıl, sünbüllər sarı rəngdədir. Qalxanın və ulduzun sağanaqları, habelə qalxanın düymələri və palıd qozalarıqızılıdır".3. Azərbaycan Respublikası Dövlət gerbinin qabarıq təsviri vurulur:a) Azərbaycan Respublikası parlamentinin binasına, iclas salonuna və parlament sədrinin xidmətikabinetinə;b) Azərbaycan Respublikası prezidentinin iqamətgahına və xidməti kabinetinə;v) Azərbaycan Respublikasının bütün məhkəmələrinin, hərbi tribunallarının binalarına,məhkəməiclaslarının salonlarına, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi, Ali Məhkəməsi və Ali ArbitrajMəhkəməsi sədrlərinin xidməti kabinetlərinə;q) yerli nümayəndəli dövlət orqanlarının binalarına və iclas salonlarına;d) Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş hallarda dövlət orqanlarınınbinalarına;156

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────e) Azərbaycan Respublikasının diplomatik və ticarət nümayəndəliklərinin, konsulluq idarələrininbinalarına;4. Azərbaycan Respublikası Dövlət gerbinin təsvirindən istifadə olunur:a) Azərbaycan Respublikası Dövlət möhüründə, bütün dövlət orqanlarının möhürlərində;b)Azərbaycan Respublikası qanunlarının, parlamentin qərarlarının, prezidentin fərman vəsərəncamlarının blanklarında;v) bu əsasnamənin3-cümaddəsində göstərilən dövlət orqanlarının sənədlərinin blankında (binalarınınlövhələrində);q) Azərbaycan Respublikası Milli Bankının biletlərində və milli pul vahidlərində, AzərbaycanRespublikasının qiymətli kağızlarında, dövlət istiqrazlarında və lotereya biletlərində;d)Azərbaycan Respublikası vətəndaşının pasportunda, Azərbaycan Respublikası vətəndaşına veriləndiplomatik və başqa xarici pasportlarda;e) Azərbaycan Respublikası parlamentinin rəsmi nəşrlərində;ə) Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində müəyyən edilmiş hallarda Dövlət sərhədnişanlarında;5. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət gerbinin təsvirininmütləq vurulmalı olduğu başqa hallar da nəzərdə tutula bilər.6. Bu əsasnamədə göstərilən hallardan başqa Azərbaycan Respublikası Dövlət gerbinin təsvirindənistifadə etmək hüququ Azərbaycan Respublikasının parlamenti tərəfində verilə bilər.7. Azərbaycan Respublikası Dövlət gerbinin təsviri olan möhürlərin və sənəd blanklarınınhazırlanması, istifadə olunması, saxlanılması və məhv edilməsi qaydası Azərbaycan Respublikasının NazirlərKabineti tərəfindən müəyyən edilir.8. Azərbaycan Respublikası Dövlət gerbinin verilən təsviri bu əsasnaməyə əlavə edilən rəngli və ya ağqaratəsvirə ölçüsündən asılı olmayaraq, həmişə dəqiq surətdə uyğun gəlməlidir.Sədaqət Kamal qızı MəmmədovaFilologiya elmləri namizədi157

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dövlət gerbimizi oxuya bilirikmi?Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbi dövlət müstəqilliynin rəmzidir. Gerb haqqında hələ 1920-ciil yanvarın 30-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti müsabiqə elan etmişdi. O zaman müsabiqədən keçəcəkgerb nümunəsinin həmin ilin mayında qəbul ediləcəyi haqqında qərar da çıxarılmışdı. Lakin 1920-ci ilinaprelində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqut etməsi nəticəsində gerb qəbul olunmadı.Ölkə ikinci dəfə istiqlalını qazandığı ərəfədə, 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar RespublikasınınAli Məclisi dövlət gerbi ilə bağlı məsələni müzakirə edərək, Azərbaycan SSR Ali Soveti qarşısında dövlətinatributlarından biri sayılan gerbin hazırlanması üçün yeni vəsatət qaldırdı. Cəmi bir neçə ay sonra, 1991-ci ilfevralın 5-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin qərarı ilə müsabiqə elan edildi. 1991-1992-ci illər ərzindəmüsabiqəyə dövlət gerbinin onlarla layihəsi təqdim olundu, müzakirələr zamanı 1919-1920-ci illərdəhazırlanmış layihələrdən birinin qəbul edilməsi ilə əlaqədar təkliflər səsləndi.Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti 1993-cü il yanvarın 19-da qəbul etdiyi Konstitusiya Qanunu ilə1919-1920-ci illərdə hazırlanmış dövlət gerbi layihələrindən birini müəyyən dəyişikliklərlə Azərbaycan Dövlətgerbi kimi təsdiq etdi.Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbi palıd budaqlarından və sünbüllərdən ibarət qövsün üzərindəyerləşən qalxan təsvirindən ibarətdir. Qalxanın üstündə üçrəngli bayrağımızın rəngləri fonunda səkkizguşəliulduz, ulduzun mərkəzində alov təsviri var. Dövlət gerbinin rəngli təsvirində ulduz ağ, alov qırmızı, palıdbudaqları yaşıl, sünbüllər sarı rəngdə verilib. Qalxanın və ulduzun sağanaqları, o cümlədən qalxanın düymələrivə palıdın qozaları qızılı rəngdədir. Gerbin üzərində təsvir edilmiş səkkizguşəli ulduzla bağlı isə alimlərin fikriüst-üstə düşmür. Belə ki, ulduz barədə maraqlı və müxtəlif versiyalar irəli sürülür. Üçrəngli Azərbaycanbayrağında mövcud rənglər gerbimizdə də öz əksini tapıb. Məlumdur ki, bayrağın göy rəngi türkçülüyün,qırmızı müasir azadlıq ideologiyasının, yaşıl rəng isə İslamçılığın tərənnümüdür. Yəni "Türk qanlı, islam imanlı,Avropa qiyafəli olalım" şüarı üç rəngin açmasıdır. Dövlət rəmzi kimi bayraq milli kimliyi, düşüncə tərzini vəinancları özündə əks etdirir. Bu ideya 1895-ci ildə Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən verilib. Azərbaycan XalqCümhuriyyəti tərəfindən üçrəngli bayraq dövlət bayrağı kimi qəbul olunanda orada rənglərin nəyi ehtiva etdiyigöstərilsə də, aypara və səkkizguşəli ulduzun mənaları açıqlanmayıb. Buna görə də, gerbimizdəki səkkizguşəliulduzla bağlı konkret fikir söyləmək qeyri-mümkündür. Səkkizguşəli ulduzun mənasını "Azərbaycan" sözününəski əlifbada yazılışı ilə bağlayanlar da var. Yəni əski əlifbada "Azərbaycan" sözü səkkiz hərflə yazılır. Ulduzunsəkkiz guşədən ibarət mövcudluğu ilə əlaqədar müxtəlif versiyalara diqqət yetirək: "Səkkizguşəli ulduz"cənnətin səkkiz qapısı" anlamına gəlir. Səkkiz rəqəmi daha çox şiəliklə əlaqədardır. Bu, Azərbaycan əhalisininçoxunun şiə məzhəbli olması ilə izah edilir". Alimlərdən bəziləri deyir ki, cümhuriyyət qurucularının məhz buideya əsasında bayraqda səkkiz guşənin yer alması barədə düşündüklərini demək çətindir və bu risq tələb edir.Yəni bunu mövcud ehtimallardan biri kimi qəbul etmək lazımdır. Versiyalardan başqa birində iddia olunur ki,Xalq Cümhuriyyətinin dövlət prinsipləri müəyyən edilərkən, 8 prinsip əsas götürülüb. Bunlar türkçülük,islamçılıq, çağdaşlıq, dövlətçilik, demokratiklik, bərabərlik, azərbaycançılıq və mədəniyyətlilikdir. İrəli sürülənfərziyyələrdən biri isə ondan ibarətdir ki, səkkizguşəli ulduz qədim türk mifologiyasına görə həmin xalqlarıntaleyində mühüm rol oynayır. Təsadüfi deyil ki, riyaziyyat elmində səkkiz sonsuzluq, yəni əbədi inkişafıngöstəricisi kimi izah edilir.Gerbin 1919-1920-ci illərdəki layihəsində palıd budaqları və sünbüllər üçrəngli (mavi, qırmızı, yaşıl) lentləbir-birinə bağlanmışdı. Gerbin üzərində olan qalxandakı 8 düymə isə günəşin səkkiz şüasına müvafiq şəkildəverilib və hər hansı bir xüsusi funksiyanı daşımır. Araşdırmalar göstərir ki, gerbdəki qalxan azərbaycanlılarınşərq xalqlarından biri olduğunu vurğulayır. Azərbaycan isə Şərq dövləti kimi özünü müdafiə etmək qüdrətinəmalikdir. Qalxandakı üç rəng türklük, müasirlik və islamlığı, buradakı alov təsviri "Odlar Yurdu"nu anladır.Palıd budaqları milli-hərbi qüdrətimizi, sünbül isə Vətənimizin bolluq içərisində olduğunu, bərəkətliliyini,çörəyə yönəlik müqəddəs münasibətini bildirir. Günəşin ağ rəngdə verilməsi Azərbaycanın sülhsevərliyinə,xalqımızın barış, əminamanlıq tərəfdarı olduğuna bir işarədir. Başqa cür desək, gerbimizdə milli dövlətçiliyə,eləcə də milli ənənələrə və ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanan simvolikadan geniş istifadə edilib. Yəni dövlətrəmzlərimizdən biri milli və ümumbəşəri standartlara və qanunauyğunluqlara tam şəkildə cavab verir.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbi haqqında Əsasnamənin 3-cübəndində göstərilmiş hallardan başqa, onun təsvirindən istifadə etmək hüququ Milli Məclis tərəfindən veriləbilər. Rəmzin qabarıq şəkildə təsviri prezidentin iqamətgahına və xidməti kabinetinə, parlamentin binasına, iclas158

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────salonuna və Milli Məclis sədrinin xidməti kabinetinə vurulur. Bununla bərabər, qanunvericilikdə nəzərdətutulmuş hallarda dövlət orqanlarının binalarında öz əksini tapır. Həmçinin, Azərbaycanın diplomatik və ticarətnümayəndəliklərinin, konsulluq idarələrinin binalarına vurulur.Dövlət gerbinə, demək olar ki, gündəlik həyatımızın bütün sahələrində rast gəlmək mümkündür. Belə ki,gerb dövlət orqanlarının möhürlərində, qanunlarımızın, parlament qərarlarının, eləcə də prezidentin fərman vəsərəncamlarının blanklarında fərqləndirici nişan kimi əks olunur. Eyni zamanda, kağız və metal pulnişanlarında, qiymətli kağızlarda və dövlət istiqraz vərəqələrində gerbimizin təsvirinə rast gəlmək olar. MilliMəclisin rəsmi nəşrlərində, habelə Dövlət sərhəd nişanlarında da gerbin simvolu qeyd edilir. Ölkə vətəndaşınınpasportunda da gerbin işarəsinə yer verilir.Tarixçi-alim Nəsiman Yaqublu deyir ki, dövlət rəmzlərimizə, həmçinin, gerbimizə hörmət etmək hər birAzərbaycan vətəndaşının borcudur. Onun sözlərinə əsasən, bugünkü gerbimizin tarixi Azərbaycan XalqCümhuriyyətinin zamanına gedib çıxır: "1919-cu ildə Xalq Cümhuriyyətinin gerbinin təsviri olan müsabiqətəyin edildi. Yəni bu, dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə idi ki, baş verirdi. Əslində, 1920-ci il mayın 30-da yekunvurulması nəzərdə tutulurdu. Həmin ilin 27 aprelində Cümhuriyyət işğal edildi deyə, müsabiqə yarımçıq qaldı.1993-cü ilin yanvar ayında gerbimiz bərpa olundu. Dövlət gerbimizin təsviri belədir: çevrə formasında olanqalxanın üzərində dairəvi şəkildə göy rəngin təsviri, qırmızı və yaşıl rəngin fonunda isə səkkizguşəli ulduzverilib. Ulduzun mərkəzində Odlar Yurdunun simvolu olan "od" işarəsi var. Verilən çevrə formasındakıqalxanın mənası isə xarici işğalçılara qarşı Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq simvolu kimi başa düşülür. Aşağıhissədə sünbül və dəfnə ağacının yarpaqları təsvir olunub. Həmin dəfnənin yarpaqları və sünbül lent vasitəsiləbağlanıb. Sünbül-bolluq, dəfnə- əbədilik rəmzi hesab edilir. O ki qaldı səkkizguşəli ulduza, bununla bağlımüxtəlif izahlar verilir. Bəziləri bunu "cənnətin səkkiz qapısı" kimi əsaslandırır. Digər versiyaya görə, həminulduz "Odlar Yurdu" deməkdir, yəni bunu ərəb əlifbası ilə səkkiz hərfə yazmaq mümkündür. Amma elmi izah,xüsusən türk təqvimi ilə əsas götürülür. Osman Qazinin vaxtında türklərdə türk təqvimi deyilən sistem var idi.Yəni hər səkkiz ildən bir üç dəfə ayın təqvimini 2-ci, 5-ci və 7-ci ilin ilk ayında bir gün geri çəkirdilər. Bunu isəayın bərabərləşməsi məqsədilə edirdilər. Yəni ildə 365 günün alınması üçün belə addım atılırdı. Səkkizguşəliulduz isə 8 illik təqvim mənasını verir. Mən bu mənaya daha çox üstünlük verirəm. Digər tərəfdən, əvvəllər dətürklərin bayraqları səkkizguşəli olub. Sonradan onlar beş guşəyə keçməyi qərara alıblar".Tarixçi-alim gerblə bağlı fikirlərinə belə davam etdi: "Gerb polyak sözüdür və mənası "irs" kimi başadüşülür. Gerb xalqın ərazisini, torpağını, təbiətini, millətin adətini yığcam şəkildə təcəssüm etdirir. Gerb birneçə qrupa bölünür. Məsələn, dövlət gerbləri, torpaq gerbləri, quberniya gerbləri və nəsil gerbləri mövcuddur".N.Yaqublu o qənaətdədir ki, dövlət rəmzlərinə, o cümlədən gerbə münasibətdə hər bir kəs sayğılıyanaşmalıdır: "Bəzən çox ciddi olmayan məqamlarda bayraqdan istifadə edilir. Bu məni narahat etməyə bilməz.Yəni bayraqdan hər vasitə kimi istifadəyə çalışırlar. Əslində bayrağımıza, gerbimizə ciddi yanaşılmalıdır.Görürsən ki, müəyyən iş adamları şəxsi işləri üçün dövlət rəmzlərindən istifadə edir. Nəhayət, dövlətatributlarının mənası açılmalı, onların geniş təbliğatına diqqət yetirilməlidir. Çox təəssüflər olsun ki, televiziyakanalları bu təbliğata yer ayırmır. Monitorinq aparsanız bayrağımızın, gerbimizin mənalarını bilməyən xeylisayda insana rast gələrsiniz. Dövlət rəmzləri yalnız 28 May günlərində yada düşür. Bu məsələlərin mahiyyətininaçılması üçün mütəxəssislərdən, araşdırmaçılardan mütəmadi istifadə olunmalıdır. Yəni bilinməlidir ki,dövlətimizin ideoloji əsaslarını kimlər qoyub.Əhməd bəy Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Nəsibbəy Yusifbəylinin xidmətlərini unutmamalıyıq. Onların gördüyü işləri arxa plana atmaqla bayrağımızı,gerbimizi xalqa sevdirə bilmərik".Zaur ZAHİDOĞLUMəqalə Azərbaycan Respublikası Prezidentiyanında KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondununmaliyyə dəstəyilə hazırlanıb“Bakı Xəbər”.-2011.-24 may.-N 89.-S.15.159

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycançılığın və dövlətçiliyimizin əsas atributları - dövlət gerbimizDövlət gerbi Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin, dövlətçiliyin və azərbaycançılığınmüqəddəs rəmzlərindən, atributlarından biridir. “Xarici sözlər lüğəti”ndə gerb polyakca “herb”, almanca ecvisözündən olub “vərəsəlik” mənasında işlənir. Gerb sözü dövlətçilikdə bir dövlətin, şəhərin, nəslin fərqləndiricirəmzi nişanı kimi, əsas etibarı isə bayraqda, möhürdə, puhidində və s. təsvir edilir.Ulu Öndər Heydər Əliyev dövlət gerbini mühüm atributlardan biri hesab edirdi. “Azərbaycan gerbinitəbliğ etmək lazımdır. Azərbaycanın gerbi, bayrağı ilə bərabər, bizim dövlət müstəqilliyimizi təmsil edənatributdur. Dövlət bayrağından fərqli olaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə digər rəmzlər rəsmişəkildə qəbul olunmamış, yalnız onların qəbul ediləcəyi barədə 1920-ci il yanvar ayının 30-da hökuməttərəfindən müsabiqə elan edilmişdir. Müsabiqənin müddəti 1920-ci il mayın 1-də qurtarmalı idi.Müsabiqə Xalq Cümhuriyyətinin rəmzlərinin, orden və medallarının ilk nümunələrinin meydanaçıxmasını sürətləndirdi. Həmin rəmzlərin bədii həllində zamanın nəfəsi əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış“Molla Nəsrəddin”çi rəssamlardan Ə. Əzimzadənin, O. Şmerlinqin, İ. Rotterin, R. Telinqalerin yaradıcılığınaxas üslub xüsusiyyətləri diqqəti cəlb edir.1991-ci ildə Azərbaycan Respublikasının yeni milli gerbinin yaradılması üçün müsabiqə elan olundu.Lakin təqdim olunan gerb esgizləri Milli Məclis üzvlərini qane etmədiyi üçün vaxtilə mövcud olmuş gerblayihəsini bərpa etmək məqsədəuyğun hesab edildi.Qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının gerbi Xalq Cümhuriyyəti dövrünün 1921-ci ildə yaradılmışgerbinin təkrarıdır. Onun kompozisiyası ilk orijinalda olduğu kimi saxlanılmış, yalnız bəzi detallar-alovun,palıd yarpaqları və sünbüllərin təsviri rəssam R. Məmmədov tərəfindən bir qədər təkmilləşdirilmişdir.Dövlət gerbində verilmiş rəmzi elementlər milli və bəşəri dəyərlərə əsaslanır. Səkkizguşəli ulduzAzərbaycanın memarlıq, şəbəkə sənətində geniş istifadə olunan ornament növlərindəndir. Memar Əcəmininyaratdığı abidələrdə, Bakı Şirvanşahlar sarayındakı divanxananın plan quruluşu və ornamentlərində, Pirsaat çayıüzərindəki Xanəgahın mayolika naxışlarında ulduz təsvirləri vardır.Qalxan dünya heraldika sənətində ölkənin hərbi qüdrətini, xalqın qəhrəmanlıq əzmini ifadə edir. Palıdyarpaqları və sünbüllər şöhrət çələngini, qüvvəti, bolluğu ifadə edən ənənənin simvollarındandır.M. Mərdanov və Ə. Quliyevin qeyd etdikləri kimi, Azərbaycanın Dövlət Gerbinin hazırlanması vətəsdiqi məsələsinə bir də 70 il sonra 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisindəmöhtərəm Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə baxıldı, üçrəngli milli bayrağımızın bərpası və qəbulu ilə yanaşı,dövlət gerbi və himnimizin də qəbul edilməsi üçün müsabiqə elan olunması qərara alındı. Bu məsələlərikompleks halda həll etmək üçün Azərbaycan Respublikasının keçmiş Ali Sovetinə müraciət olundu. AzərbaycanRespublikası Ali Soveti 1991-ci il 5 fevral tarixli qərarı ilə üçrəngli dövlət bayrağını bərpa və qəbul etməkləyanaşı, “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbinin ən yaxşı təsviri üçün müsabiqə elan olunması haqqındaxüsusi qərar da qəbul etdi. Qərara görə, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbinin ən yaxşı təsviri üçün 5min manat mükafat təsis edilmiş, müsabiqəyə yekun vurulması isə Respublika Ali Soveti Rəyasət Heyətinəhəvalə edilmişdi. 1991-1992-ci illərdə müxtəlif mətbuat orqanlarında çoxlu yeni gerb layihələri çap olundu və1993-cü ilin əvvəllərində Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində həmin layihələrin, eləcə də, 1919-20-ciillərdə hazırlanmış gerb layihəsi müzakirə edildi. Gərgin müzakirələrdən sonra Azərbaycan RespublikasınınMilli Məclisi 1919-1920-ci illərdə hazırlanmış gerb layihəsini (anonimdir, deyilənə görə onun müəllifiAzərbaycanda yaşamış yəhudi rəssamdır) müəyyən düzəliş və təkmilləşdirmələrlə Azərbaycan RespublikasınınDövlət Gerbi kimi təsdiq etdi. Beləliklə, bugünkü Dövlət gerbimizin rəngli və ağ-qara təsviri “AzərbaycanRespublikasının Dövlət Gerbi haqqında Azərbaycan Respublikasının 19 yanvar 1993-cü il tarixli 460 saylıKonstitusiya Qanunu ilə təsdiq edilmişdir. Dövlət gerbindən istifadə qaydaları isə “Azərbaycan RespublikasınınDövlət gerbi haqqında Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının 23 fevral 1993-cü iltarixli, 516 saylı Qanunu ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbi haqqında Əsasnamə” ilətənzimlənir. Həmin “Əsasnamə” də Dövlət rəngli təsviri haqqında deyilir:“Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbi palıd budaqlarından və sünbüllərdən ibarət qövsün üzərindəyerləşərək qalxanının təsvirindən ibarətdir. Qalxanın üstündə Azərbaycan Respublikası dövlət bayrağınınrəngləri fonunda səkkizguşəli ulduz. ulduzun mərkəzində alov təsviri vardır.Azərbaycan Respublikası Dövlət Gerbinin rəngli təsvirində ulduz ağ, alov qırmızı palıd budaqları yaşıl,sünbüllər sarı rəngdədir. Qalxanın və ulduzun sağanaqlar, habelə, qalxanın düymələri və palıd qozalarıqızılıdır”. (2-ci maddə)Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbindən istifadə mexanizmi Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyası yuxarıda adı çəkilən Qanunlar və Əsasnamə ilə tənzimlənir. “Azərbaycan Respublikasının Dövlət160

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Gerbi haqqında Əsasnamə” yə görə gerbin rəngli və ağ-qara təsvirindən iki formada - a) gerbin qabarıq təsvirivə b) gerbin adi təsviri-istifadə edilməlidir.“Əsasnamə” yə görə, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbinin QABARIQ TƏSVİRİ aşağıdakıyerlərə vurulur:Azərbaycan Respublikası Prezidentinin iqamətgahına və xidməti otağına,Azərbaycan Respublikası Parlamentinin binasına, iclas salonuna və Milli Məclis Sədrinin xidmətiotağına,Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin binasına, iclas salonuna və Baş nazirin xidmətikabinetinə,Azərbaycan Respublikasının bütün məhkəmələrinin, hərbi tribunaların binalarına, məhkəmə iclaslarınınsalonlarına, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi, Ali Məhkəməsi və Ali İqtisad Məhkəməsisədrlərinin xidməti kabinetlərinə;Yerli nümayəndəli dövlət orqanlarının binalarına və iclas salonlarına,Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş hallarda dövlət orqanlarının binalarına,Azərbaycan Respublikasının diplomatik və ticarət nümayəndəliklərinin, konsulluq idarələrininbinalarına,Azərbaycan Respublikası Dövlət GERBİNİN TƏSVİRİNDƏN aşağıdakı hallarda istifadə olunur:Azərbaycan Respublikası Dövlət möhüründə, bütün dövlət orqanlarının möhürlərində,Azərbaycan Respublikası Qanunlarının, Parlamentin qərarlarının, Prezidentin Fərman vəSərəncamlarının blanklarında;Azərbaycan Respublikası Prezidenti Aparatının, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin, AzərbaycanRespublikası Nazirlər Kabinetinin, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin, Ali Məhkəmənin, Aliİqtisad Məhkəməsinin, yerli icra və seçkili dövlət orqanlarının, məhkəmə və prokurorluq orqanlarının, bütündigər dövlət təşkilatlarının sənədlərinin blanklarında (binaların lövhələrində),Azərbaycan Respublikası Milli Bankının biletlərində və metal pul vahidlərində, AzərbaycanRespublikası qiymətli kağızlarında, dövlət istiqraz vərəqələrində və lotereya biletlərində,Azərbaycan Respublikası vətəndaşının pasportunda Azərbaycan Respublikası vətəndaşına veriləndiplomatik başqa xarici pasportlarda,Azərbaycan Respublikası Parlamentinin rəsmi nəşrlərində:Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində müəyyən edilmiş hallarda dövlət sərhəd nişanlarında,Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Gerbinin təsvirininmütləq vurulmalı olduğu başqa hallar da nəzərdə tutula bilər.Bu göstərilən hallardan başqa, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gerbinin təsvirindən istifadə hüququAzərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən verilə bilər və s.Azərbaycançılığın əsas atributu olan dövlət gerbi üzərindəki təsvirlər azərbaycanlıların Şərqxalqlarından biri olmasını, Azərbaycanın Şərq dövləti olmasını, milli dövlət bayrağımızın simvollarınıəbədiyaşarlıq rəmzi, günəşi, odlar yurdu Azərbaycanı, milli hərbi qüdrətimizi, bolluğu, sülhsevərliyimizigöstərir. Dövlət gerbimiz azərbaycançılığımızın özünəməxsusluğumuz simvolu olduğundan Azərbaycanın bütünvətəndaşlarında, gənc nəsildə ona hörmət hissi aşılanmalıdır.Vahid ÖMƏROV,fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru“Səs”.-2012.-21 fevral.-№32.-S. 10.161

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Gerbimiz və Azərbaycançılıq ideyası...Məhərrəm Zülfüqarlı: "Atributlardakı rənglərin mənası, gerbdə olan səkkizguşəli ulduzun mahiyyətibarədə insanlara məlumat vermək lazımdır"Vüqar Zifəroğlu: "İstər Dövlət Gerbimizdəki alovun özü, istərsə də digər atributlardakı elementlər bizimhəm milli-mənəvi dəyərlərimizi..."Hər bir dövlətin atributlarından biri də onun gerbidir. Bununla yanaşı, dövlət rəmzi olan gerb birsıra rəsmi dövlət orqanlarında digər atributlarla yanaşı qoyulur. Gerbin üzərindəki simvolların hərbirinin xüsusi mənası var. Ayrı-ayrı dövlətlərə məxsus olan gerblərin hər birinin özünəməxsus fərqli milliçalarları var.Eyni zamanda, Azərbaycan gerbində də bu kimi çalarlar olduğundan, burada bir sıra məqamları qeydetmək lazımdır. Məsələ ondadır ki, Azərbaycan dövlətinin müstəqillik rəmzi olan gerbi palıd budaqlarından vəsünbüllərdən ibarət qövsün üzərində yerləşən Şərq qalxanının təsvirindən ibarətdir. Qalxanın üstündəAzərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağının rəngləri fonunda səkkizguşəli ulduz, ulduzun mərkəzində alovtəsviri var. Sözügedən gerb bir sıra dövlət atributlarında öz əksini tapıb.Gerbimizin yaranma tarixinə gəldikdə isə, bu proses çox mürəkkəb mərhələlərdən keçərək bu günə gəlibçıxıb. Məlum olduğu kimi, xanlıqlar dövründən sonra Azərbaycan Rusiya və İran tərəfindən işğal olunub. 1917-ci il fevral inqilabından sonra Rusiya imperiyasında bir sıra ciddi təbəddülatlar baş verdi ki, bu da yeni müstəqildövlətlərin yaranmasına şərait yaratdı. O cümlədən, 1918-ci ilin 28 mayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətielan olunub. Elan olunan yeni dövlət müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika idi. Eyni zamanda, ilk dəfəbəşəri və milli əsaslara istinad edən müstəqil demokratik dövlətin qurulması xalqımızın milli azadlıq, milliistiqlal naminə apardığı mübarizənin misilsiz qələbəsidir. Qısa dövr ərzində Azərbaycan hökuməti tərəfindən alidövlət orqanları yaradılıb, türk (Azərbaycan) dili rəsmi dövlət dili elan edilib, siyasi, iqtisadi, hərbi və mədəniquruculuq sahəsində bir sıra islahatlar aparılıb. Azərbaycan dövlətçiliyi bərpa olunan kimi onun yaradıcılarıdövlətin milli əlamətlərini əks etdirəcək özünəməxsus rəmzlərin təxirə salınmadan yaradılması işinə başlayıb.Milli dövlətçiliyin istiqlaliyyətini, varlığını, xalqın ən ülvi arzularını lakonik, bədii obrazlı dildə ifadə edənmühüm amillər - rəmzlər bayraq, gerb və himndir. Bundan başqa, dövlətin pulu, həmçinin, təsis etdiyi orden vəmedallar da onun atributları hesab olunur. Beləliklə, AXC hökuməti 1920-ci il yanvarın 30-da gerbinyaradılması ilə bağlı müsabiqə elan edir. Belə qərara gəlinir ki, müstəqilliyin ikinci ildönümündə müsabiqədənkeçəcək gerb nümunəsi qəbul olunsun. Ancaq 1920-ci ilin 28 aprelində bolşevik işğalı bu istəyin reallaşmasınaimkan vermir. Milli elementləri özündə əks etdirən gerbin hazırlanması yalnız 70 il sonra mümkün olub. 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi Dövlət Gerbi ilə bağlı məsələni müzakirəedir. Daha sonra o vaxtkı Azərbaycan SSR Ali Soveti qarşısında gerbin hazırlanması üçün yeni müsabiqəninelan olunması haqqında vəsatət qaldırılıb. Ən nəhayət, 1991-ci il fevralın 5-də Ali Sovetin qərarı ilə müsabiqəelan olunub. 1991-1992-ci illər ərzində müsabiqəyə Dövlət Gerbinin onlarla layihəsi təqdim olunub,müzakirələr zamanı 1919-1920-ci illərdə hazırlanmış layihələrdən birinin qəbul edilməsi ilə bağlı təkliflər dəsəslənib. Daha sonra Ali Sovet 1993-cü il yanvarın 19-da qəbul etdiyi Konstitusiya Qanunu ilə 1919-1920-ciillərdə hazırlanmış Dövlət Gerbi layihələrindən birini müəyyən dəyişikliklərlə Azərbaycan RespublikasınınDövlət Gerbi kimi təsdiq edib. Beləcə, sözügedən gerb müstəqil dövlətimizin atributlarından biri kimi qəbulolunur.Onu da qeyd edək ki, ölkə vətəndaşlarına, əsasən də gənclərə dövlət atributlarına dərin ehtiram hissininaşılanması cəmiyyətdə vətənpərvərlik ruhunun möhkəmləndirilməsi işinə bilavasitə xidmət edir. Dövlətatributlarının mahiyyətinin və əhəmiyyətinin əhali arasında geniş təbliğ olunması gənc nəslin bütün dövlətrəmzlərinə, o cümlədən gerbinə hörmət göstərməsinə təkan verir. Bu da, öz növbəsində, cavanların dövlətə dahamöhkəm tellərlə bağlanmasına zəmin yaradır. Həmçinin, dövlətçilik irsinin qorunmasında mühüm rol oynayır.Digər tərəfdən, bütövlükdə Azərbaycan dövlətçiliyi atributlarının qəbul edilməsi, ölkəmizin gələcəkdə dayanıqlıinkişafı üçün möhkəm zəmin yaradır. Demokratik dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat, mədəniyyət, təhsil, hərbiquruculuq sahəsində həyata keçirilən islahatlar və bu çərçivədə tətbiq olunan yeniliklər dövlətin inkişafınısürətləndirir. Çünki müasir Azərbaycanda milli dövlətçilik ənənələrimizin yaşadılması, dirçəldilməsi və gələcəknəsillərə çatdırılması məsələsində atributların özünəməxsus yeri var. Azərbaycan vətəndaşlarında, xüsusəngənclərdə milli vətənpərvərlik və azərbaycançılıq hisslərinin inkişafında bu faktorun rolu hər zaman özünü162

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────göstərir. Dövlət rəmzlərinin mahiyyəti və əhəmiyyətinin əhali arasında geniş təbliğ olunması, gənc nəslinAzərbaycanın gerbinə hörmət və ehtiram ruhunda tərbiyə edilməsi ümdə vəzifələrdən biri olmalıdır. Ümumənhər bir Azərbaycan vətəndaşına dövlət rəmzlərinə - bayrağa, gerbə və himnə hörmət etməyi təlqin etməklazımdır. Çünki hazırda bütün dünya azərbaycanlılarının vahid vətəni Azərbaycan sayılır. Ona görə ki, bu adıdaşıyan bir dövlət var. Dünya azərbaycanlılarını öz ətrafında birləşdirən dəyər isə azərbaycançılıqdır. Dövlətinali atributlarından biri də Azərbaycan gerbidir ki, bu da ölkə vətəndaşları ilə yanaşı, dünyadakı bütünsoydaşlarımızın qürur simvoludur. Bütün bu deyilənlərin fonunda azərbaycançılıq dövlətin kökündə dayananəsas ideyalardan biridir. Yaxşı olardı ki, sözügedən məfhum daim milli ideologiyanın kökündə dayansın və hərzaman cəmiyyətə öz töhfəsini versin. Ümumilikdə, Azərbaycanın Dövlət Gerbi azərbaycançılığın təbliğində nəkimi rol oynayır? Bu ideologiyanın timsalında özünü necə ehtiva edir?İctimai Problemlərin Tədqiqi Assosiasiyasının rəhbəri Məhərrəm Zülfüqarlının fikrincə, hər bir dövlətinmilli ideologiyasının təbliğində dövlət rəmzləri mühüm rol oynayır: "Birinci növbədə dövlətin bayrağı və gerbibu işdə başlıca missiyaya sahibdir. Ona görə də adıçəkilən atributların birinci öz vətəndaşlarımız arasında, dahasonra beynəlxalq aləmdə təbliğini təşkil etmək lazımdır. Yəni hər bir millətin nümayəndəsi, dövlətin vətəndaşıöz bayrağı və gerbi ilə fəxr etməlidir. Eyni zamanda, bununla qürur duymalıdır. Yəni başlıca olaraq sözügedənatributlardakı rənglərin mənası, gerbdə olan səkkizguşəli ulduzun mahiyyəti barədə insanlara məlumat verməklazımdır. Bununla bağlı bağçada, məktəbdə uşaqlar arasında təbliğat işi aparılmalıdır. Hətta atributlarınmahiyyətini bilməyən yaşlı nəslin nümayəndələri varsa, onlar arasında da təbliğat işi aparılmalıdır. Bu ona görəvacib məsələdir ki, həmin insanlara da milli iftixar hissini aşılamaq mümkün olsun. Onlar bu iftixar hissindənbəhrələnə bilsin. Başqa bir tərəfdən, bütün bu sadalananların təbliğində başlıca olaraq jurnalistlərin üzərinəböyük iş düşür. Daha sonra bağça müəllimlərinin, orta və ali məktəb müəllimlərinin üzərinə iş düşür. Bununlayanaşı, rəmzlərin mahiyyətinin təbliğində mədəniyyət işçilərinin də üzərinə iş düşür. Bu sırada muzeylər, turizmşirkətləri, ümumiyyətlə, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi strukturunda olan bütün qurumlar fəal iştirak etməli vəkömək göstərməlidir. Həmçinin, reklam agentlikləri də buna qoşulmalıdır ki, arzuolunan nəticəni əldə etməkmümkün olsun. Çünki sözügedən işlərin düzgün təşkil olunması və onun əsasında təbliğatın aparılmasıazərbaycançılığın inkişafına xidmət edir. Bu sahədə ortaya çıxan çətinliklərin aradan qaldırılmasına yardımedir"."Oğuz" Müstəqil Araşdırmaçılar Qrupunun rəhbəri Vüqar Zifəroğlunun sözlərinə görə, Azərbaycanın istərgerbi, istərsə də bayrağı milli ideologiyanın elementlərini özündə təcəssüm etdirir: "İstər Dövlət Gerbimizdəkialovun özü, istərsə də digər atributlardaki elementlər bizim həm milli-mənəvi dəyərlərimizi, həm də millikimliyimizdən doğan müəyyən elementləri özündə tam şəkildə təcəssüm etdirir. Bunu tam məsuliyyətlə deyəbilərik və burda heç bir problem görmürəm. Aydın məsələdir ki, hər bir dövlətin özünün milli ideologiyası olur.Təbii ki, bizim də belə bir milli ideologiyamız var və onun adı azərbaycançılıqdır. Simvollar da həmin bu milliideologiyanı bir növ nümayiş etdirən elementlərdir. Məsələn, qədim zamanlarda geraldika elmi olub. Adıçəkilənelm də simvolların dili, müəyyən ideoloji baxışların, istiqamətlərin rəmzlərdə inikası timsalında özünü göstərib.Necə deyərlər, işarələrin simvollarda təcəssüm etməsi elmi kimi xarakterizə olunub və uzun əsrlər boyu inkişafedib. Müxtəlif dövlətlərin gerblərinə, digər rəmzlərinə baxanda görürük ki, həmin simvollar millətinformalaşmasından tutmuş, keçmiş olduğu müəyyən tarixi mərhələləri, epoxaları özündə təcəssüm etdirir.Bununla bağlı müəyyən paralellər də aparmaq olar. Eyni zamanda, sözügedən simvolların timsalında yaxınvə uzağı göstərən hədəflər də öz əksini tapıb. Məsələn, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın gələcəyi ilə bağlıdüşünən ziyalılarımızın konkret hədəfləri olub, türkləşmək, müasirləşmək və islamlaşmaq. Bu hədəflərigöstərən elementlər də bayrağımızda öz əksini tapıb. Bu da bizim millətə məxsus olan müəyyən mifolojitəsəvvürləri, qaynaqları özündə təcəssüm etdirən işarədir.Bütün bunlardan çıxış edərək, dövlət rəmzlərimizin mahiyyətini gənclərə aşılamalıyıq. Bunu nə qədərdoğru-düzgün aşılaya bilsək, bir o qədər azərbaycançılığın təbliği istiqamətində ciddi uğurlar əldə edəcəyik. Buhəm də öz milli ideologiyamıza sahib çıxmağımız, onu qorumağımız deməkdir. Ona görə də hər zamançalışmalıyıq ki, kimliyindən asılı olmayaraq, bütün ölkə vətəndaşları dövlət rəmzlərinin mənasını bilsin vərəmzlərə hörmət etsin. Bu istiqamətdə müəyyən işlərin görülməsinə ehtiyac var".Məqalə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiyaVasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə hazırlanıbVidadi ORDAHALLI“Bakı Xəbər”.-2012.-3-5 avqust.-N 135.-S.15.163

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Gerbimizin əlamətləri Azərbaycan deməkdirİnsan öz vətənini, ana dilini, dövlət atributlarını yalnız sözlə sevməməlidir, eyni zamanda əməldəsevməli, onlara böyük sayğı göstərməlidir. Elə anlayışlar var ki, onların qorunması, dəyərləndirilməsi hərbir vətəndaşın üzərinə düşür. Hətta uşaqlar da bu məsələdə böyüklərdən geri qalmamalıdır. Ailələrdə,uşaq bağçalarında, məktəblərdə dövlət atributlarımızı bayrağımızı, gerbimizi, himnimizi təbliğ etmək,onu sevdirmək lazımdır.Gerbimiz Azərbaycançılıq ideologiyasının uşaq və gənclər arasında yayılmasına, bu müqəddəs duyğununürəklərdə və şüurlarda özünə yer tutmasına səbəb olan amillərdən biridir.İctimai yerlərdə, idarə və müəssislərin qarşısında Azərbaycan dövlətinin atributlarını canlandıran lövhələrinqurulması bu işin daha sürətlə həyata keçirilməsinə təkan verə bilər. Sevindirici haldır ki, bəzi müəssisələrinqarşısında bu cür lövhələr quraşdırılıb. Bu lövhələrdə ayrıca olaraq Azərbaycan Respublikasının bayrağı, gerbivə xəritəsi əks olunub. Bu, Sabunçu rayonu Zabrat qəsəbəsində yerləşən müəssisələrdən birinin qarşısında dahaəzəmətli görsənir. Bu müəssisənin adını ona görə qeyd etmirik ki, binanın üstündə onun adı yazılmayıb.Ənənələrə sadiq olmağı bacaran Azərbaycan xalqı və Azərbaycan dövləti varisi olduğu Azərbaycan XalqCümhuriyyətinin gerbini müstəqil ölkəmizin atributlarından biri olaraq seçib.Xatırladaq ki, Azərbaycan gerbi 1919-cu ilin noyabrında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin gerbinin təsviriüçün elan edilən müsabiqə təyin edilib. Müsabiqəyə 1920-ci il mayın 30-da yekun vurulmalı idi, lakin həminilin 27 aprelində Azərbaycan işğal edildiyindən bu iş yarımçıq qalıb.Gerbimizn üzə çıxarılması uzun illərdən sonra baş verib. 70 ildən çox bağlı qapı arxasında gözləməmövqeyində olan gerbimiz, nəhayət ki, ölkəmiz ikinci dəfə öz müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra yaşamaqhüququ qazanıb. Tarixi sənədlərdə bildirilir ki, 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Respublikasının AliMəclisi Dövlət gerbi ilə bağlı məsələni gündəmə gətirərək müzakirə edib. Bildirildiyinə görə, Azərbaycan SSRAli Soveti qarşısında Azərbaycanın Dövlət gerbinin hazırlanması üçün yeni müsabiqənin elan olunmasıhaqqında vəsatət qaldırılıb. Gerblə bağlı müsabiqə 1991-ci il fevralın 5-də Azərbaycan Respublikası AliSovetinin qərarı ilə elan olunub. 1991-1992-ci illər ərzində müsabiqəyə Dövlət gerbinin onlarla layihəsi təqdimolunub, müzakirələr zamanı 1919-1920-ci illərdə hazırlanan layihələrdən birinin qəbul edilməsi ilə bağlıtəkliflər də səsləndirilib. Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti 1993-cü il yanvarın 19-da qəbul etdiyiKonstitusiya Qanunu ilə 1919-1920-ci illərdə hazırlanan Dövlət gerbi layihələrindən birini müəyyəndəyişikliklərlə Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi kimi təsdiq edib. Azərbaycan Respublikasının Dövlətgerbi Azərbaycan dövlətinin müstəqillik rəmzidir. Dövlət gerbi palıd budaqlarından və sünbüllərdən ibarətqövsün üzərində yerləşən Şərq qalxanının təsvirindən ibarətdir. Qalxanın üstündə Azərbaycan RespublikasınınDövlət bayrağının rəngləri fonunda səkkizguşəli ulduz, ulduzun mərkəzində alov təsviri vardır. Hərazərbaycanlının qürur mənbəyi olan gerbimizdə təsvir olunan elementlərin mənasını yada salmaq yerinədüşərdi. İnsan yaşadığı yurdun, havasını udub, suyunu içdiyi məmləkətin təbiətinə, onun insanlara verdiyimənəvi əzəmətə də bələd olmalıdır.Səkkiz guşəli ulduz haqqında müxtəlif izahlar verilir. Bəzi tədqiqatçılar bu məsələyə dini aspektdən yanaşır.Onlara görə, səkkiz guşə cənnət sferasının rəmzidir, çünki cənnətin səkkizinci pilləsi cənnət ul-Alədir. Təsadüfideyil ki, riyaziyyatda da 8 sonsuzluq, yəni əbədi inkişafın göstəricisidir. Şumer əsatirində Tufan 7 gün 7 gecədavam edib və 8-ci gün Günəş Allahı Utu Torpağa istilik göndərib.Gerbdəki səkkiz guşə ilə bağlı başqa bir izahda isə bildirilir ki, ay (qəməri) təqvimi İslam ölkələrində genişistifadə olunurdu: «Ay təqvimində tarixdə «Türk dövrü» kimi qalan bir təqvim yaradılıb. Ay fazalarınıntəkrarlanması müddətinə uyğunluq üçün təqvimdə hər səkkiz ildə üç dəfə (2, 5 və 7-ci illərdə) ilin axırıncı ayıolan Zülhəccəyə 30-cu gün əlavə edilirdi. Beləliklə, «Türk dövrü» kimi tanınan bu təqvim dəqiqliyinə görəfərqlənirdi. Sonralar «Türk dövrü» təqvimini yenidən təkmilləşdirərək hər 126 ildən bir səkkizillik dövrünaxırıncı dövründəki 7-ci il zamanı Zülhəccəni 29 sutka saxlamaqla dəqiqliyi 1290-cı ildə bir sutkaya qaldırıb vəbu təqvimdən XVI əsrdən Türkiyədə istifadə edilib». Araşdırmaçıların irəli sürdüyü versiyalara Ə. Ətayinin«Təqvimlər keçmişdə və bu gün» kitabında da aydınlıq gətirilir: «Çox güman ki, əsası Osman Qazi tərəfindənqoyulan türk imperatorluğunun bayrağındakı Ay hilalı yanındakı səkkizbucaqlı dövlətin vaxt ölçüsü cədvəlinərəmzi işarədir» . Bəzi izahlarda isə səkkiz guşəli ulduz «Odlar Yurdu»nun səkkiz hərflə yazılışına işarədir.Böyük ədibimiz Cəfər Cabbarlı yazırdı: «Səkkiz künclü şu ulduz səkkiz hərfli Od yurdu». Bir çox mənbələrdəisə belə məlumat verilir ki, səkkiz guşəli ulduz türk xalqlarının səkkiz müxtəlif qolunun rəmzi əksidir.164

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────elementlərlə bağlı yeni fikirlər, versiyalar da olacaq. Bu təbiidir. Əsas odur ki, Azərbaycan RespublikasınınDövlət Gerbinə ümumxalq məhəbbəti, sədaqəti əbədi olsun.Bu gün dərsliklərdə, nəşrlərdə, müxtəlif çap məhsullarında gerbimiz verilir. Şagirdlərin hər gün təmasdaolduğu kitabların üzərində gerbimizin təsvir olunması onların gerbə böyük sevgi bəsləməsinə şərait yaradır.Tədqiqatçılar bildirir ki, Azərbaycanın dövlət gerbinə sevgi azərbaycançılıq sevgisinin daha geniş səviyyədəformalaşmasına gətirib çıxarır. Gerbimizin azərbaycançılıq ideologiyasının yaşamasında, təbliğatında böyükrolu olduğunu deyən tədqiqatçılar hesab edir ki, gerbə sayğı göstərən hər bir kəs dövlətinə sədaqətlidir.Azərbaycan torpağının, Azərbaycan insanının, Azərbaycan təbiətinin, Azərbaycan inancının, milli-mənəviqüdrətinin dəyərli simvollarından olan Gerbimiz hələ uzun əsrlər xalqımızın etiqad, könül sevgisilə bəzədiyi birsimvol olaraq yaşayacaq.Yazı Azərbaycan Respublikası Prezidenti Yanında Kütləvi informasiyaVasitələrinin inkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə vəsaitilə çap olunurİradə SARIYEVA“Bakı Xəbər”.-2012.-13 avqust.-.-N 141.-S.12.166

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Символы в традиционной азербайджанской культуреЭтническая культура любого народа в значительной степени является системой знаков исимволов, ибо древнему человеку легче было таким путем передавать свои представления обокружающей действительности. Система символов и знаков и явилась предпосылкой для возникновенияи многовекового существования мифологии. Мифические представления древних в большом количестведошли до нас именно в форме различных символов.Если учесть, что один и тот же знак, или символ может иметь несколько вариантов содержания,то расшифровка еще больше усложняется. Мы не задаемся целью представить новые результатыисследований, так как данная тема изучается давно, и читатель легко может найти специальные работы,содержащие глубокий анализ и новаторский подход. В данной статье мы постараемся ввести читателя втему и сделать определенные заключения, касающиеся знаковой системы в контексте традиционнойазербайджанской культуры.Устное народное творчество и археологические находки, прикладное искусство и творчествопрофессиональных деятелей искусств - повсюду мы то и дело сталкиваемся со всевозможными знаками.Древний человек познавал Вселенную, космос, отождествляя себя с ним, что предполагало наделениекосмоса теми чертами, которые свойственны человеку, и наоборот. Природные явления, стихии,космические тела и т.д. могли сердиться, быть добрыми, храбрыми, безразличными, трусливыми, моглизаболевать, рождаться и порождать, умирать и воскресать. Говоря о символах, отражающихпредставления древних об окружающей среде, вначале коснемся народного представления о строенииВселенной.Зачастую исходный материал исследования не содержит полной информации по тому или иномувопросу, тем более когда речь идет о космогонических представлениях. Здесь символы играют весьмаважную роль, хотя нередко один и тот же знак имеет несколько трактовок. Азербайджанскаякосмогоническая мифология, да и мифология азербайджанцев в целом не систематизирована в такоймере, как греческая, римская или шумерская. Но это не значит, что мифотворчество азербайджанцев -это расплывчатые представления и определения. В большинстве случаев в руках исследователейоказывается полноценный материал, требующий глубокого изучения. Основываясь на образцах устнойлитературы и прикладного искусства, археологическом материале, ритуальных обычаях и обрядах,попытаемся затронуть тему космогонических представлений азербайджанцев, воплощенных взооморфных символах, т.е. в животных образах.О том, что для азербайджанской мифологии не чуждо представление о позитивном и негативномпространстве по ту сторону нашего мира, свидетельствуют во многом именно символы и знаки. В этомплане большой интерес представляет запись Затспрама, главы религиозной общины Сиркана в Кирмане,в которой есть четкое указание на то, что выше был Свет, ниже Тьма, а между ними пустота. При этомАхриман во главе сил зла противопоставляется Ормузду как доброму началу. Фигурирующие вазербайджанских сказках образы дивов, пери, драконов, птицы Симург, крылатого коня, разделениеперсонажей по цвету (черный и белый бараны) и многое другое служит важной частью символики вфольклоре. Подобная же символика характерна для многих культур. Кем предстает дракон вазербайджанской мифологии, устном фольклоре? Как правило, отрицательным героем. Драконперекрывает воду и требует дань за доступ к ней. Дракон - это грозная сила, против которой боретсяположительный герой (или герои). В отличие от дракона, змея, также широко распространенныйперсонаж, предстает перед нами как образ то положительный, то отрицательный. Представление змеикак символа отрицательного проистекает из ее связи с подземным, или Нижним миром. Это одно изпроявлений символического деления мира на три части, в котором потусторонний мир состоит из двухмиров, один из которых носит отрицательный характер. Многие исследователи указывают, что в рядекультур образ змеи связан с представлениями о Нижнем мире. Но это не единственная ипостась, вкотором выступает данный образ. Нередко можно услышать: «змея мудрое животное». У некоторыхнародов змея - посредник между Верхним и Средним мирами. Нередки случаи, когда змею в силу еесвязи с Подземным миром воспринимают как носителя жизненного начала. В ряде культур змеявыступает как фактор, способствующий изобилию. Кроме того, различия в трактовках символапередаются с помощью цвета: белая змея - символ мудрости, богатства, ума, а змея с темной окраскойсимволизирует коварство и недобрые намерения.167

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────В противоположность сказанному приведем азербайджанский материал, где также можно найтипротивопоставление двух начал, но тут символы имеют иную смысловую нагрузку. Среди бронзовыхпоясов, найденных в некоторых районах Азербайджана, имеются пояса с реальными и фантастическимизооморфными и антропоморфными изображениями. На одном из подобных поясов, найденных вГядабейском районе, изображены преследующие друг друга 5 животных, среди которых львы,однорогие фантастические существа и змея. Ряд исследователей приходит к выводу, что изображениязмеи символизируют потусторонний мир (вероятно, Нижний мир, мир мертвых), алев, напротив, - огонь,свет, жизнь. Следовательно, данный пояс есть отображение борьбы света и тьмы, жизни и смерти,заканчивающейся победой позитивных сил (изображенный ряд животных завершает лев). Неисключено, что перед нами символическая иллюстрация мифа о первоначальном сотворении. Змей искорпионов также воспринимали как творение и символические отображения Ахримана,зороастрийского Ангра-Манью - владыки Подземного мира, мира тьмы.В известной сказке о Меликмамеде также немало символов, в том числе отражающихкосмогонические представления. Главный герой сказки спускается в колодец. Попадание в колодец, леси т.д., как правило, символизирует преодоление границы нашего мира и перехода в иной мир. У ряданародов лес - это место обитания сверхъестественных существ, здесь находится ход в подземноецарство. Попадая в лес, герой может изменить свою сущность. Аналогичный пример - попадание вподводный мир через колодец героев русской сказки. Оказавшись на дне колодца, Меликмамедвстречает двух баранов - черного и белого. Здесь черная расцветка барана является очевиднымуказанием на связь с Нижним миром, миром тьмы, а белая - с Верхним, либо Средним миром. Чернокрасноецветовое сочетание (в определенной пропорции) чаще всего указывает на связь с царствоммертвых, загробным миром. В отдельности красный цвет был популярен как указание на связь ссолнцем и бессмертием. Отсюда помазание рук во время азербайджанской свадьбы, отсюда посыпаниеохрой могил в различных районах Азербайджана. Голубой цвет традиционно связывается с небеснойсимволикой, благостью и спокойствием. Ряд психологических тренингов предполагает представлениеголубого неба. Древние тюрки оставили сказания о священном Голубом волке - этот тотем глубокопочитался среди кочевников. В отдельных случаях волк считался у народов Востока животнымблагодетельным, что обусловило ношение волчьих амулетов. Кроме того, в зороастризме собака - одноиз священных животных, она стоит у моста Чинват, который служит переходом в потусторонний мир.Зороастрийцы считали собаку чистым животным, способным одним своим взглядом отпугнуть злыхдухов. У некоторых народов собаки осуществляют связь между мирами.Еще одно важное символическое животное - лошадь. Изображаемая рядом с мировым древом(дерево представляло собой символ мироздания как в мировой, так и конкретно в азербайджанскойкультуре и делило пространство на три части по вертикали - Верхний, Средний и Нижний миры, и начетыре по горизонтали), лошадь является положительным символом. Как хтоническое существо(олицетворяющее связь с землей, подземельем) она связана с представлением о странствии душипокойного в загробный мир. Вспомним азербайджанские сказки, в которых герой переправляется наконе в потусторонний мир. Тут налицо роль медиатора, осуществляющего связь между частямивселенной. Это одно из объяснений каменных изваяний лошади на средневековых надгробиях. Другоеистолкование - эти изваяния символизируют самого покойного. Названия ряда рек, гор, племенсвидетельствуют о поклонении жителей древнего Азербайджана лошади как тотему. В железном векеконь служил одним из символов солнца, был тесно связан с идеей плодородия. На найденной вЛачинском районе фигуре лошади обнаружен символ солнца - выпуклое изображение в виде круга. Какправило, азербайджанское мифотворчество связывает коня со светлыми, благими понятиями. «Конь -желание», «Конь - опора хозяина», «За породистым конем дым столбом» - гласит народная мудрость.Таким образом, в азербайджанской культурной традиции лошадь однозначно положительный символ иимеет отношение чаще к Верхнему или Среднему миру, а с подземным связана более всего какживотное-медиатор, перемещающееся по всем трем частям вселенной.Птица - один из широко распространенных символов в азербайджанской мифологии. ПтицаСимург - персонаж многих сказок и выступает как мудрый советчик, сподвижник, защитник главногогероя. С ее помощью он попадает в потусторонний мир, который представляется как далекая страна,незнакомая местность, незнакомый город. В древнетюркской традиции павлин - символ солнца,хранитель священного огня. Зороастрийцы воспринимали петуха в качестве хранителя огня. И в168

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────прикладном искусстве, и среди археологических находок немало изображений, где по обеим сторонамдерева (в данном случае древа мира, о котором говорилось выше) стоят лицом к нему птицы. Так,вблизи Мингячевира найдено изображение древа мира с двумя павлинами по бокам от него. Данныйсюжет широко распространен в культуре разных народов, играет важную роль, в частности, в ковровыхорнаментах. Здесь птицы, как и древо мира, нередко передаются схематически. В мифологии птицы, какправило, связаны с Небом, с Верхним миром, а также солнцем, хранителем огня.Средний мир в мифологии символизируют чаще всего козы, бараны, лошади, волы, олени и т.д.Символические изображения коз и баранов используются почти во всех сферах народного творчества.Выше мы упоминали о черном и белом баранах азербайджанских сказок, символизирующих мир Светаи мир Тьмы. Каменные изваяния баранов в ряде районов Азербайджана связывают как с идеейплодородия, изобилия, с солнцем, так и с космогонией в том смысле, что фигура барана на надгробии,как считают некоторые исследователи, также служила символическим средством перемещенияпокойного в потусторонний мир. Козы как символ Среднего мира фигурируют во многих памятниках.Это и изображения двух козлов по обеим сторонам древа мира в качестве символов солнца, заменяющихсвастику (знак солнца), и изображения козлов, символизирующих Средний, т.е. наш мир, и присутствиеобраза козы в ритуальных обрядах праздника Новруз - праздника весны, возрождения природы,изобилия, и т д. В связи с этим хотелось бы отметить, что космогоническая символика присутствует вритуальных обрядах праздника Новруз. К примеру, фольклорный персонаж Плешивый - «Коса» олицетворяетзлые силы. Это символ уходящего года, образ сил Тьмы, смерти, холода, всего, что можетотноситься к категории негативного, и он обречен на неизменное поражение в противостоянии с силамиДобра. Здесь кстати уместно будет заметить, что в мифологии праздник - некое пограничное состояние.Представления, связанные со встречей Нового года, несут в себе идею победы сил Добра над силами Злаи воссоздания мира. Подобно новогоднему празднику у ряда других азиатских народов, Новруз - этоутверждение возрождения посредством борьбы и победы над темными силами. Смерть во имя жизни,обновление природы, начало нового жизненного цикла! Новруз, как и многие другие такого родапраздники, представляет некую грань между прошлым и будущем. Даже смена погоды в течениисчитанных дней воспринимается как этап борьбы, нежелание негативных сил уступить место новому,жизнеутверждающему. Плешивый - воплощение зимы, даже внешне символизирует изживающее себя.Он худощав, растительность на лице довольно редкая. Его «напарник» также мало отличается от него.Плешь на голове никак не назовешь жизнеутверждающей. Напротив, символом весны является коза,которая у многих народов воплощает урожайность, плодородие. После временного отступления весны,которое символизирует изгнание Плешивым Козы, мы видим возвращение Козы с козлятами и убиениеею Плешивого - торжество жизни, начало нового жизненного цикла.Символы, символы, символы... Они повсюду, где бы ни останавливался пытливый взор человекадля постижения окружающего мира. Во многом символика в народном мировосприятии - область,требующая кропотливого труда, является весьма специфической, малоизученной проблемой висследовании азербайджанской мифологии, которая и сама изучена недостаточно. Нет сомнения, чтообрети символы дар речи, они сказали бы: «Не пренебрегайте нами! Мы можем открыть вам тайну,которую никто другой не откроет. Мы несем в себе глубокий смысл, который вложили в нас вашидалекие предки, дабы передать вам древние знания!»ЛИТЕРАТУРА1. К.А.Азимов. Ценностный мир человека в религиозно-философской доктрине зороастризма.Баку, 1991, стр.53.2. N.Rzayev. Piktoqramlar nədən xəbər verir. Elm və həyat, 1965, №9 (57).3. Azərbaycan nağılları. Bakı, 1982.4. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, I cild. Bakı, 1960.5. Л.А.Чвырь. Опыт анализа одного современного обряда в свете древневосточныхпредставлений./ Средняя Азия, Кавказ и зарубежный Восток в древности. М., 1983.«İRS Наследие».-2009.-№3.-С.48-51169

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────HimnBirliyə səsləyən himnBu, ötən ildən dünyaya səpələnmiş azərbaycanlıların məhəbbətlə oxuduğu "Həmrəylik" himnidir. Himninmüəllifi tanınmış bəstəkar Tahir Əkbərdir. Dünya azərbaycanlılarının II qurultayı zamanı ulu öndərimiz HeydərƏliyevin əziz xatirəsinə ithaf olunmuş bu himn soydaşlarımız tərəfindən ehtiramla ifa olunur:Var olsun birliyim, andım, amalım,Vətənim, dövlətim, canım torpağım!Yüksəlsin göylərə üçrəng bayrağım,Yaşasın, ucalsın Azərbaycanım!Məlumdur ki, himn yazmaq mahnı bəstələmək deyildir. Bu janrın özünəməxsus tələbləri var. Adətən,himnin ifası üçün iki dəqiqədən artıq vaxt sərf olunmamalıdır. Himndə rəmzi mənalar öz əksini tapmalıdır. Yəniölkənin siyasəti, tarixi, mədəniyyəti ilə bağlı deyimlər olmalıdır. Himndə heç vaxt nəqarət olmur. O, birnəfəsəoxunur. Söz və musiqi təkrarçılığına qətiyyən yol verilmir. Bunlara əməl edilməklə yanaşı, himn yüksək ruh vətəsir gücünə malik olmalıdır ki, onu dinləyəni ayağa qaldıra bilsin. Himn qəlbə təsir etməli, insanda müqəddəsqürur hissi doğurmalıdır. Himn çağırışdır.Haqqında danışdığımız himnin sözləriini Hilal Həsənoğlu yazmışdır. Təbii ki, himnin mahnıdan başlıcafərqi geniş vüsətə, təsir gücünə malik olmasıdır. Müəlliflərin gərgin əməyi hədər getməmişdir. Televiziyakanallarında səsləndirilən həmrəylik himninə qulaq asdıqca qeyri-ixtiyari ayağa qalxır, əllərini düyünləyirsən.Sanki bununla dünya azərbaycanlılarına öz birliyini nümayiş etdirmək istəyirsən.Dünya azərbaycanlılarının "Həmrəylik" himni iki növ diskdə yayımlanmışdır. Birinci diskdə müxtəlifgörüntülər, üçrəngli bayrağımızın fonunda ulu öndərin nurlu baxışları və sonda hərarətlə söylədiyi "Mən fəxredirəm ki, azərbaycanlıyam!" sözləri eşidilir. İkinci disk isə görüntüsüzdür. Himn Niyazi adına SimfonikOrkestr tərəfindən ifa edilir:Azad bir ölkənin övladıyıq biz,Vətənlə döyünür ürəklərimiz.Tarixdən dərs alsın qoy düşüncəmiz,Vətəni yaşatsın məhəbbətimiz!İndi dünyanın harasında azərbaycanlı yaşayırsa, bu "Həmrəylik" himni də dillər əzbərinə çevrilir. Buçağırışın bircə mənası var: Birləşsin Vətənin övladları!F.XƏLİLZADƏ,"Azərbaycan".-2008.-2 sentyabr.170

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycançılığın və dövlətçiliyimizin əsas atributu: dövlət himnimiz“Himn” sözü yunan sözü “humons” sözündən olub qədim Yunanıstanda allahları və qəhrəmanlarınşərəfinə oxunan nəğmə mənasında işlənmişdir. Himn Avropa ölkələrində XIX əsrə qədər dini nəğmə vəmahnıları səciyyələndirən söz olmuşdur.Müasir dövrdə “himn” sözü beynəlxalq dövlətçilik terminologiyasında “dövlət tərəfindən qəbul edilənmilli müstəqillik və milli birlik rəmzi olan təntənəli musiqi əsəri, nəğmə, marş” mənasında sabitləşmişdir.Həmin termin Azərbaycan dilində də eyni məna və funksiyanı istifadə etməkdədir. Ulu Öndər Heydər Əliyevmüstəqil Azərbaycanın dövlət himni haqqında demişdir: “Azərbaycanın gözəl himni var... Bunun müəllifi bizimböyük bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyovdur. Himnimizin sözlərini böyük şairimiz Əhməd Cavad yazıbdır. Onunmusiqisi də çox gözəldir, sözləri də çox mənalıdır, gözəldir”. Dövlət himni dövlətçiliyimizin əsas atributu olub,milli birliyimizin - azərbaycançılığımızın müqəddəs rəmzidir.A. Məmmədov və Ə. Quliyevin qeyd etdikləri kimi, dövlət himni müstəqilliyin musiqi və sözlə ifadəedilən müqəddəs simvolu, rəmzi, atributu olaraq milli və dövlət bayramlarında, tarixi günlərdə, rəsmimərasimlərdə, beynəlxalq tədbirlərdə, təhsil müəssisələrində və mövcud qanunvericiliklə müəyyən edilən digərhallarda həmişə ayaqüstə, böyük coşqu ilə, milli qürurla oxunur və dinlənilir.Himn həmişə milli bayraqla-dövlət bayrağı ilə bərabər tutulur. Məhz bu funksional yaxınlıq, dövlətçilikbaxımından müqəddəslik və önəmliliyinə görə milli himn-dövlət himnini obrazlı şəkildə hər bir dövlətin,millətin ölkənin musiqi bayrağı adlandırırlar. Bu da həqiqətdir ki, dövlət himni çalınarkən, paralel olaraq mütləqdövlət bayrağı da qaldırılmalıdır. Digər tərəfdən, təsadüfi deyildir ki, bir çox dövlətlərdə əsas dövlətçilikatributları məhz təkcə bayraq və himndən ibarətdir...Azərbaycan dilində “milli himn”, “dövlət himni” terminləri artıq sabitləşsə də, tarixən “milli marş”terminindən də istifadə edilmişdir. “Marş” sözü fars mənşəli olub dilimizdə “əsgərlikdə yürüş üçün verilən əmr”dövlət tərəfindən qəbul edilmiş və milləti, dövləti təmsil etmək üçün hazırlanmış musiqi əsəri, nəğmə”, yaxud“əsgəri xidmətdə istifadə olunan musiqi əsəri, nəğmə” anlamlarında işlədilir. Azərbaycan RespublikasınınDövlət Himninin sözlərini Əhməd Cavad yazmışdır. Himnin sözlərinin ilkin variantı 1919-cu ildə AzərbaycanXalq Mətbəəsində nəşr olunmuş “Milli nəğmələr” kitabında “Vətən marşı” adı ilə getmişdir. Himnə musiqinidahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyov 1919-cu ildə yazmışdır. Bu marş 1989-cu ildə bəstəkar Aydın Əzimovtərəfindən bərpa edildi.Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti həmin marşı öz iclasında geniş müzakirə etdi və qəbul etdiyi“Azərbaycan Respubliknsının Dövlət Himni haqqında” 27.05.1992-ci il tarixli Azərbaycan RespublikasınınQanunu ilə təsdiq etdi.Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himnindən istifadə qaydaları 2 mart 1993-cü il tarixli AzərbaycanRespublikasının Dövlət Himni haqqında Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə” Azərbaycan RespublikasınınQanunu ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni haqqında Əsasnamə” ilə tənzimlənir.Adıçəkilən Konstitusiya Qanunları və Əsasnamə ilə Azərbaycan Respublıkasının Dövlət Himni Azərbaycandövlətinin, onun müstəqilliyinin və birliyinin müqəddəs rəmzi, dövlət himninə dərin ehtiram bəsləmək isə onunhər bir vətəndaşının vətənpərvərlik borcu kimi təsbit olunmuşdur.M. Mərdanov və Ə. Quliyev düzgün olaraq dövlət himninin ideya-məzmun baxımından azərbaycançılıqideologiyasını əks etdirdiyini xüsusi qeyd edirlər. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni istər ideyaməzmun,istərsə də, musiqisinin zənginliyi baxımından milli ideologiyamızın aparıcı amili olanazərbaycançılığı, Vətənçiliyi, Vətən sevgisini və vətənpərərlik hisslərini dövlət müstəqilliyini, gənclərdəVətənə, millətə, dövlətə, dövlətçiliyə sədaqət ideyasını parlaq şəkildə əks etdirir. “Azərbaycan marşlarınınmelodiyası sadə, yaddaqalan olmaqla yanaşı, məzmun baxımından coşqun və mübariz ruhludur. Yuxarıdadeyildiyi kimi, bu marşda - dövlət himnimizdə də əsərin şeiriyyəti musiqi əzminə tabe edildiyindən, onunmusiqisi səslənən kimi himnin mətni sanki bulaq suyu kimi çağlayır. Onun əzəməti, coşqunluğu, mübariz ruhuda məhz musiqi ilə qəlblərə yol tapır. İnsanların qanını Vətən sevgisi, millət duyğusu ilə coşdurur, doğmaAzərbaycanın birliyi, bütövlüyü, bölünməzliyi yolunda mübarizəyə səsləyir. Milli himnimiz səslənəndə insandamilli ruh yüksəlir, vətənpərvərlik, milli iftixar və qürur hissi coşub-daşır...”. Heydər Əliyev dövlət himnimizinməziyyətlərindən danışarkən, onun azərbaycançılığın rəmzi olmasını xüsusi diqqətə çatdırırdı: “Mən bu günbildirmək istəyirəm ki, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycanda hakimiyyətdə olmuş Xalq Cümhuriyyətinin bugünkünəsillərə qoyub getdiyi ən dəyərli miraslardan biri Azərbaycanın bu gün biz qəbul etdiyimiz qanunla istifadəetdiyimiz dövlət himnidir və bir də Azərbaycanın dövlət bayrağıdır.171

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────O vaxt vətənpərvər insanlar bu sahədə gözəl iş görmüşlər. Himnimizin sözləri də, - indi o dövrdən 80 ilkeçib, - bu gün bizim üçün doğmadır və həqiqətən Azərbaycanın müstəqilliyini, müstəqil dövlət olmağınınümayiş etdirir. Onun musiqisi də Azərbaycan musiqisidir, eyni zamanda, çox əzəmətli musiqidir. Bizimölkəmizin vətəndaşlarının bəlkə də hamısı bunu istənilən səviyyədə dərk edə bilməyibdir. Ancaq Mən xariciölkələrdə ziyarətlərdə olarkən, Azərbaycanın və həmin dövlətin himni çalınarkən, çox böyük qürur hissikeçirirəm. Həmin ziyarətlərimdə məndə bəlkə də ən böyük əhval-ruhiyyə yaradan Azərbaycanın bayrağı altındaAzərbaycanın himninin çalınmasıdır. Onu da deyə bilərəm ki, bəzi dövlət başçıları sonrakı söhbətlərdə etirafediblər ki, Sizin himninizin musiqisi çox gözəldir, bayrağımız da gözəldir. Bu, həqiqətən belədir... Ona görə dəbiz öz himnimizi, bayrağımızı özümüz qədər sevməliyik. Çünki bu, bizim vətənimizə, millətimizə, dövlətimizəolan sədaqət, sevgi və məhəbbətin rəmzidir. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himnindən istifadə qaydalarıvə mexanizmi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, yuxarıda adları çəkilən Qanunlar və “AzərbaycanRespublikasının Dövlət Himni haqqında Əsasnamə” ilə tənzimlənir. “Əsasnaməyə” görə, AzərbaycanRespublikasının Dövlət Himni aşağıdakı hallarda və göstərilən qaydalara uyğun ifa olunur:Azorbaycan Respublikasının Dövlət Himnindən istifadə qaydaları və mexanizmi AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyası, yuxarıda adları çəkilən Qanunlar və “Azərbaycan Respublikasının DövlətHimni haqqında Əsasnamə” ilə tənzimlənir.“Əsasnaməyə” görə, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni aşağıdakı hallarda və göstərilənqaydalara uyğun ifa olunur:Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Milli Məclisin (Parlamentin) iclaslarına gələn zaman:Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sessiyaları başlananda və qurtaranda;Dövlət bayramlarına həsr olunmuş təntənəli yığıncaqların və iclasların açılışı və bağlanışı zamanı;Hər gün Azərbaycan Respublikası milli televiziya və radio verilişlərinin əvvəlində və axırında;Azərbaycan xalqının və dövlətinin həyatında çox mühüm tarixi hadisələr münasibətilə, Azərbaycanıngörkəmli siyasi, dövlət hərbi xadimlərinin, milli qəhrəmanların, elm, ədəbiyyat və incəsənət xadimlərininşərəfinə abidələrin və lövhələrin açılışı zamanı:Dövlət və ictimai orqanlar, müəssisələr, idarələr və təşkilatlar tərəfindən keçirilən mərasimlər və digərtəntənəli tədbirlər zamanı Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı qaldırılarkən:Azərbaycan Respublikasına rəsmi görüşə gələn xarici ölkələrin dövlət və hökumət başçılarıqarşılanarkən və yola salarkən-müvafiq ölkənin dövlət himni ifa olunduqdan sonra:Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində Azərbaycan Respublikası Dövlət himni hökmən ifaolunduğu başqa hallar da nəzərdə tutula bilər:Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni orkestr, xor, orkestr-xor tərəfindən, yaxud başqa vokalüsulla və alətlər vasitəsilə ifa olunur. Bunun üçün səsyazma vasitələrindən də istifadə edilə bilər.Bütün hallarda Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni tam ifa olunur.Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni haqqında”Azərbaycan Respublikasının 1992-ci ii 27 may tarixli Qanunu ilə təsdiq edilmiş mətnə və musiqi redaksiyasınatam müvafiq surətdə ifa olunmalıdır.Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni ifa olunarkən oradakılar himni ayaq üstə dinləməli və yaoxumalıdırlar.Hərbi hissələrdə, hərbi gəmilərdə, daxili işlər və milli təhlükəsizlik orqanlarında AzərbaycanRespublikası Dövlət Himninin ifa olunması, habelə, himn ifa edilərkən hərbi qulluqçuların, daxili işlər və millitəhlükəsizlik orqanlarının sıravi və rəis heyətinə aid şəxslərin əsgəri rəsmi təzim etməsi hərbi nizamnamələrlə vəAzərbaycan Respublikasının müdafiə naziri, daxili işlər naziri və milli təhlükəsizlik naziri tərəfindən müəyyənedilən qaydalarla tənzimlənir.Azərbaycan Respublikası Dövlət Himninin musiqisi və mətni “Əlifba” kitabının birinci səhifəsində(eləcə də, digər dərsliklərdə) dərc olunur;Ümumtəhsil məktəblərində, texniki peşə, orta ixtisas məktəblərində, ali məktəblərdə və başqa tədrismüəssisələrində yeni dərs ilinin birinci dərsi Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himninin öyrənilməsinə vəifasına həsr edilir.Respublika və beynəlxalq idman yarışları keçirilərkən Azərbaycan Respublikası Dövlət Himninin ifaolunması qaydası respublika və beynəlxalq idman təşkilatlarının mövcud praktikası nəzərə alınmaqla müəyyənedilir:172

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Respublika idarələri və təşkilatları xarici dövlətlərin ərazisində təntənəli tədbirlər keçirərkənAzərbaycan Respublikasının Dövlət Himni Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin müəyyən etdiyiqaydalara müvafiq surətdə, onların olduqları ölkənin praktikası və yerli adətləri nəzərə alınmaqla ifa edilir;Azərbaycan Respublikası Dövlət Himninin daxili işlər və milli təhlükəsizlik orqanlarında, tədrismüəssisələrində, idman yarışları zamanı, habelə, Azərbaycan Respublikasının idarələri və təşkilatları tərəfindənxarici dövlətlərin ərazisində tədbirlər keçirilərkən ifa olunması qaydaları bu Əsasnamənin tələbləri əsasgötürülməklə müəyyən edilir.Bu Əsasnamənin dəqiq yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək dövlət orqanlarının, müəssisələrin,idarələrin, təşkilatların siyasi partiyaların, ictimai birliklərin, həmkarlar ittifaqlarının və digər ictimaiqurumların rəhbərlərinə həvalə olunur və s. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi özünün 7 mart 2000-ci iltarixli iclasında “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni haqqında Əsasnaməyə əlavələr edilməsi barədə”,Azərbaycan Respublikası Qanunun layihəsini, müzakirə edərək, mövcud Əsasnaməyə himnin mütləq ifaedilməli olduğu iki əlavə qaydanı (Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Milli Məclisin iclasına gəldiyizaman, eləcə də, Milli Məclisin sessiyaları başlananda və qurtaranda himnin ifa olunması) da təsdiq etmişdir.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 23-cü maddəsində, Ulu Öndər Heydər Əliyev və Onunlayiqli siyasi varisi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin çıxışında azərbaycançılığın vədövlətçiliyimizin əsas atributlarına, o cümlədən, dövlət himnimizə hörmət etmək hər bir azərbaycanlınınmüqəddəs borcu hesab olunur. Hamı bu borcu şərəflə yerinə yetirməlidir.Vahid Ömərov,fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru“Səs”.-2012.-22 fevral.-№33.-S. 10.173

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycanın Dövlət Himni gənclərin vətənpərvərlik hisslərinə necə təsir edir?İradə SARIYEVAAzərbaycan xalqı mənəviyyata, mənəvi irsə bağlı xalq kimi özünü tanıda bilib. Bu keyfiyyət özünügənclərin də xarakterində büruzə verir. Gənclərimizin vətənpərvər olmasında, milli mənlik şüurunabağlanmasında bu cəhətin xüsusi rolu var. Azərbaycan dövlətinin gənclərin iştirakı ilə həyata keçirdiyitədbirlər, onların əhəmiyyətli məsələlərdə fikrinə önəm verilməsi təqdirəlayiq haldır.Gənclərin vətənpərvərlik tərbiyəsinin formalaşmasında əsas rollardan birini dövlət atributlarımız və onlarıntəbliğatı oynayır. Azərbaycanın Dövlət Himninin yaşı bir neçə ildən sonra yüzü haqlayacaq, ancaq yazıldığıgündən bəri daşıdığı mənəvi yükə, ideyaya, qəhrəmanlıq təbliğ etdiyinə görə aktuallığını qoruyur. Böyükpeşəkarlıqla ərsəyə gətirilən Azərbaycanın Dövlət Himni xalqımızın Vətən mücadiləsinə, gənclərin Vətənsevgisi məktəbinə daim sadiq olduğunu ehtiva edir. Dövlət Himnimizin gənclərin vətənpərvərlik tərbiyəsindərolunun heç nə ilə müqayisə edilmədiyini bilirik. Çünki o böyük bir tərbiyə ünvanıdır...Azərbaycan! Azərbaycan!Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni!Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa!Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa!Minlərlə can qurban oldu,Sinən hərbə meydan oldu!Hüququndan keçən əsgər,Hərə bir qəhrəman oldu!Sən olasan gülüstan,Sənə hər an can qurban!Sənə min bir məhəbbətSinəmdə tutmuş məkan!Namusunu hifz etməyə,Bayrağını yüksəltməyə,Namusunu hifz etməyəCümlə gənclər müştaqdır!Şanlı Vətən! Şanlı Vətən!Azərbaycan! Azərbaycan!Azərbaycan! Azərbaycan!Azərbaycan Dövlət Himninin daşıdığı ideya yükünü hər bir gənc vətənpərvər dərindən anlayır və bu sevgiyəbağlıdır. Dövlətçiliyimizin atributlarından, simvollarından olan himnimizin yaranma tarixi, onun oynadığıəhəmiyyətli rol, tutduğu yer hər zaman maraqlıdır, hər zaman gənclər arasında təbliğ olunmalıdır.Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nüşabə Həsənovanın dediyinə görə, Azərbaycanın Dövlət Himni gənclərinvətənpərvərlik hisslərinə dərindən təsir edir. Təkcə himnin sözü və musiqisi deyil, bütövlükdə onun tarixinin,daşıdığı məna yükünün təsiri böyükdür. Himnimizin tarixindən danışan tarixçi bildirdi ki, xalqların tarixində,dövlətçiliyinin oturuşmasında himnin rolu az olmur: "Azərbaycanın Dövlət Himni çox zəngindir, çox təsirlidir.Onun həm sözləri, həm musiqisi, həm də oxunması adamı tərpədir. Himnimizə qulaq asan, onu eyni zamandaifa edən gənc, istər-istəməz, özünü vətənpərvər hiss edir. Himnimizin tarixini vərəqləsək görərik ki, onun çoxkeşməkeşli tale yolu olub və Vətənin adına, bütöv Azərbaycanın şərəfinə həsr edildiyi üçün bütün sınaqlardanüzüağ çıxıb. Deyim ki, Azərbaycan dövlətçiliyi bərpa olunan kimi onun yaradıcıları dövlətin milli əlamətləriniəks etdirəcək özünəməxsus rəmzlərin təxirə salınmadan yaradılması işinə başladı. Milli dövlətçiliyin174

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────istiqlaliyyətini, varlığını, xalqın ən ülvi arzularını lakonik, bədii obrazlı dildə ifadə edən mühüm amillər -rəmzlər bayraq, gerb və himndir. Bundan başqa, dövlətin pulu, həmçinin, təsis etdiyi orden və medallar da onunatributları hesab olunur. Azərbaycan Respublikasının bayrağı, gerbi və himni Azərbaycan dövlətininmüstəqilliyini təcəssüm etdirən müqəddəs rəmzlərdir. Vətəndaşlarımıza, xüsusən gənclərimizə dövlətatributlarına dərin ehtiram hisslərinin aşılanması cəmiyyətdə vətənpərvərlik ruhunun möhkəmləndirilməsi işinəbilavasitə xidmət edir. Dövlət atributlarının mahiyyətinin və əhəmiyyətinin əhali arasında geniş təbliğ olunması,gənc nəslin Azərbaycanın bayrağına, gerbinə və himninə hörmət ruhunda tərbiyə edilməsi vətəndaşcəmiyyətinin yaradılmasının mühüm amillərindən biridir".Tarixçi bildirdi ki, 1920-ci il yanvarın 30-da Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin Nazirlər ŞurasıCumhuriyyətin milli himninin hazırlanması haqqında qərar qəbul edib və bu məqsədlə Xalq Maarif Nazirliyitərəfindən müsabiqə elan edilib: "Lakin 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanın Sovet Rusiyası qoşunlarıtərəfindən işğalı nəticəsində Cumhuriyyətin süqutu Azərbaycanın milli himnini qəbul etməyə imkan vermədi.Ancaq himnimiz arxivlərdə də olsa yaşadı. Xalqımız ikinci dəfə azadlıq, müstəqillik əldə etdikdən, dövlətimizisuveren etdikdən sonra himnimiz yenidən dünyaya gəldi. Belə ki, 1992-ci il mayın 27-də parlament"Azərbaycan Respublikasının Dövlət himni haqqında" Qanun qəbul etdi. Qanuna əsasən, 1919-cu ildə bəstəkarÜzeyir Hacıbəyov (Hacıbəyli) və şair Əhməd Cavad tərəfindən tərtib edilən "Azərbaycan marşı" AzərbaycanRespublikasının Dövlət himni kimi təsdiq edilib. Bu da bəllidir ki, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin1993-cü il 2 mart tarixli qərarı ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət himni haqqında Əsasnamə təsdiq edilib.Tarixi sənədlərdə qeyd edilir ki, Cumhuriyyət illərində Üzeyir Hacıbəyov iki marş yazıb. Onlardan hər ikisi1966-cı ildə türk musiqişünası Etem Üngörükün Ankarada nəşr etdiyi "Türk marşları" kitabında çap olunub.Azərbaycan Respublikası Dövlət himninin mətninin görkəmli Azərbaycan şairi Əhməd Cavada məxsus olduğuqeyd edilir".N.Həsənovanın dediyinə görə, milli himnin bərpa olunması 1991-1992-ci illərdə türkoloq-alim, parlamentinelm, təhsil və mədəniyyət komissiyasının sədri Firudin Cəlilovun rəhbərliyi altında həyata keçirilib. Himnimizingənclər arasında təbliğinin daha da gücləndirilməli olduğunu irəli sürən alimin dediyinə görə, bu sahədə dövlətqurumları ilə yanaşı, müstəqil təşkilatlar da böyük iş görməlidir. Dövlət qurumlarından AzərbaycanRespublikası Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin bu sahədə iş gördüyünü qeyd edən ekspert bildirdiki, 2011-ci ilin oktyabr ayının 11-də Bakı şəhərində "Azərmarka" şirkəti tərəfindən Azərbaycan Respublikasınındövlət müstəqilliyinin bərpasının 20-ci ildönümünə həsr olunmuş yeni poçt markaları təqdim edilib.N.Həsənova bildirdi ki, himnimizin sözlərində Azərbaycan xalqının Vətən tarixinin hər səhifəsi canlandırılır,onun gənclərin tərbiyəsində rolu çox güclüdür: "Himnimizin sözlərində həm qəhrəmanlıq tərənnüm olunur, həmdə Vətənin qorunması uğrunda gənclərin hər zaman mücadiləyə hazır olduğu, yeri gələndə şəhid olmağa, qurbangetməyə belə hazır olduğu göstərilir. Musiqisi də sözsüz ki, əzəmətlidir. İlk notdanca dinləyicini ruhlandırır,bizim himnin gənclərə təsiri böyükdür. Bu gün uşaqdan tutmuş böyüyə qədər hər kəs himnimizi bilir, oxuyur.Uşaqlarımız indi dilini himnlə açır. Bu çox yüksək göstəricidir. Himnin mətni sadə dildə yazılıb, amma mənasıdərindir".N.Həsənova dedi ki, Azərbaycan himnini Azərbaycan gənclərinə sevdirən bir sıra məqamlar var. Eynizamanda da böyük şəxsiyyətlər var ki, onlar Azərbaycanın Dövlət himnini dünyanın ən qiymətli, dəyərli incisisayırlar. O, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin himnimizə dərin ehtiram bəslədiyini önəçəkdi və bildirdi ki, Heydər Əliyev Dövlət himnimizə sonsuz sevgi bəsləyib: " Müstəqil Azərbaycanınçiçəklənən gələcəyini qabaqcadan görən ümummilli lider hesab edirdi ki, gənc nəsil milli atributları təbliğetməli, onlarla fəxr etməlidir. Heydər Əliyev çıxışlarından birində deyib: "... Azərbaycanın gözəl himni var.Sevindirici haldır ki, bu himn hələ 1918-ci ildə yazılıb. Bunun müəllifi bizim böyük bəstəkarımız ÜzeyirHacıbəyovdur. Himnimizin sözlərini böyük şairimiz Əhməd Cavad yazıb. Onun musiqisi də çox gözəldir,sözləri də çox mənalıdır, gözəldir. Mən xarici ölkələrə səfər edərkən hər yerdə iki himn çalınır - Azərbaycanınhimni, bir də getdiyimiz ölkənin himni. Hər ölkənin himni özünə görə əzizdir. Öz xalqının musiqisini, mənəvixüsusiyyətlərini əks etdirir. Bu təbiidir. Ancaq mən hər yerdə müqayisə edib görürəm ki, bizim himninmüəllifləri bu himni nə qədər böyük məharətlə yaradıblar. Hər dəfə xarici ölkələrdə bu himni dinləyərkən mənyenidən iftixar hissi duyuram. Ancaq himni dinləmək yox, onu oxumaq lazımdır. Bizdə təəssüf ki, bu ənənəyaranmayıb. Himni dinləyirik, amma onun sözləri var. Mən hesab edirəm ki, bu bizim həyatımızdaçatışmazlıqdır. Himn çalınan vaxt insanlar bu himnin sözlərini oxumalıdırlar. Bunun əhəmiyyəti var. Bir var ki,onu dinləyəsən, bir də var ki, o mahnının, musiqinin sədaları altında o sözləri tələffüz edəsən, oxuyasan. Bunlarda insanlarda vətənpərvərlik hissinin daha da möhkəmlənməsinə kömək edir. Eyni zamanda bu ona görə175

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────vacibdir ki, himnimizə xüsusi hörmətin təzahürüdür. Ona görə də mən bütün məktəblərin - ali və ortaməktəblərin qarşısında vəzifə qoyuram ki, qısa bir müddətdə bütün şagirdlər, tələbələr, müəllimlərAzərbaycanın himnini oxusunlar. Bunu siz necə təşkil edəcəksiniz - məndən yaxşı bilirsiniz. Ancaq bunu təşkiletmək lazımdır ki, hər bir insan himni oxuya bilsin, həm də məharətlə oxusun..." Görürsüz, Azərbaycan sevgilibir dahi şəxsiyyət himnimizi necə gözəl, incəliklə, məntiqlə şərh edib. Əlbəttə, himnimiz haqqında deyilən ənlayiqli fikirlərdən önəmlilər sırasındadır ümummilli liderin dedikləri. Bu, gənc nəslin tərbiyəsində, onlarınvətənpərvərlik hisslərinin güclənməsində rol oynayır. Himnimizin sözləri də, musiqisi də dəyərlidir. O birucalıqdır ki, hər kəs ona ali bir mənəvi irs kimi baxmalıdır. Gənc nəsil himnimizin təbliğində xüsusilə fərqlənir.Düşünürəm ki, bu daha geniş miqyas almalıdır. Təklif edərdim ki, gənclər, məktəblilər, eləcə də gəncmusiqiçilər arasında himnimizin ən yüksək səviyyədə ifa olunması ilə bağlı müsabiqə keçirilsin.Bu müsabiqədə gənclər himnimizi ifa etsinlər. Təəssüf ki, "Bənövşə" uşaq xorunu çıxmaq şərtilə o biriqruplarda himnimizin ifasına rast gəlmirik. Yaxşı olardı ki, bu məsələyə ciddi yanaşma olsun. AzərbaycanınDövlət Himni gənclərin vətənpərvərlik hisslərinə yüksək şəkildə təsir edir, onları yetişdirir, formalaşdırır, torpaquğrunda müdafiəyə hazırlayır, Vətəni sevməyə, qorumağa səfərbər edir..."Yazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafınaDövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur.“Bakı Xəbər”.-2014.-19 mart.-N 48.-S.15.176

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────KonstitusiyaAzərbaycan konstitusiyalarında insan vəvətəndaş hüquq və azadlıqlarıMahir Xalıqov,Azərbaycan Respublikası DİN-in Polis Akademiyasının"Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi" kafedrasının müəllimi ,AMEA-nın Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutunun dissertantıXX əsrin sonlarında Azərbaycan xalqı öz dövlət suverenliyini bərpa edib demokratik, hüquqi, dünyəvidövlət quruculuğu yoluna qədəm qoydu. Bu prosesi sürətləndirən başlıca amil isə 1995-ci il noyabrın 12-də ilkmilli konstitusiyamızın qəbul edilməsi oldu.Lakin xalqımızın konstitusiya quruculuğu tarixi daha əvvəllərə təsadüf edir. Azərbaycan xalqı hələ XXəsrin əvvəllərində öz suverenliyini əldə etmiş, müstəqil dövlət qurmuş, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarınıtəmin etmək üçün özünün müstəqil konstitusiyasının qəbul edilməsi yolunda inadlı mübarizə aparmışdır.1918-ci il mayın 28-də yaranan Azərbaycan Demokratik Respublikasında konstitusiya deyil, konstitusionaktlar mövcud olmuşdur. Belə ki, bu dövlət mövcud olduğu dövrdə konstitusiya xarakteri daşıyan aktlar qəbuletmiş və onların əsasında fəaliyyət göstərmişdir. Bu aktlara misal olaraq, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyihaqqında 1919-cu ildə qəbul olunmuş Konstitusiya Aktını, Azərbaycan Demokratik Respublikasının Hökumətihaqqında, Azərbaycan Demokratik Respublikasının Parlamenti haqqında və s. qanunları göstərmək olar.1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulmuş və Azərbaycan Sovet SosialistRespublikası yaranmışdır. 1921-ci il mayın 19-da I Ümum-azərbaycan Sovetlər Qurultayında Azərbaycanın ilkkonstitusiyası qəbul edildi. Bolşevik rejimi tərəfindən qəbul edilməsinə baxmayaraq ilk konstitusiyanın qəbuledilməsi Azərbaycan xalqının tarixində əlamətdar bir hadisə idi. Hüquq və azadlıqlara dair Azərbaycan SSR-in1921-ci il Konstitusiyasında xüsusi bölmə və yaxud fəsil nəzərdə tutulmamışdır. Belə müddəalar buKonstitusiyanın "Ümumi müddəalar" adlanan birinci bölməsində təsbit edilmişdir. Konstitusiyanın 1-ci maddəsində"Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının vəzifəsi burjuaziya sinfinin məhv edilməsi məqsədiləproletariatın diktaturasını təmin etmək” prinsipi burada qeyd edilən hüquqların konsepsiyasını təşkil edirdi. Beləki, bütün hüquqlar zəhmətkeşlərə aid edilirdi. Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, əhalinin digər təbəqələri buhüquqlardan məhrum olmuşlar. Hüquq və azadlıqlara dair normalar Konstitusiyanın "Ümumi müddəalar"adlanan birinci bölməsində öz əksini tapmaqla cəmi 14 maddəni əhatə edirdi.1936-cı ildə SSRİ-nin yeni Konstitusiyası qəbul edildi. Bu Konstitusiya əsasında 1937-ci il martın 14-dəÜmuma-azərbaycan Sovetlər Qurultayı Azərbaycan SSR-in yeni Konstitusiyasını qəbul etdi. Qeyd olunanKonstitusiyada hüquqlar, azadlıqlar və vəzifələr haqqında normalar 1921-ci il Konstitusiyasına nisbətən iki dəfəçox idi. Eyni zamanda Konstitusiyaya vətəndaşların əsas hüquq və vəzifələrini təsbit edən yeni bir fəsil əlavəedildi.Yeni Konstitusiyada qeyd olunurdu ki, Azərbaycan SSR vətəndaşları əmək hüququna, yəni əməklərininmiqdarına və keyfiyyətinə müvafiq olaraq, haqqı verilməklə, qarantiyalı iş almaq hüququna malikdirlər. Eynizamanda Konstitusiyada vətəndaşların istirahət hüququ, qocaldıqda və habelə xəstələndikdə və əməkqabiliyyətini itirdikdə maddi təminat hüququ qeyd olunurdu.Əsas qanunun 128-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan SSR vətəndaşları təhsil hüququna malikdirlər. Buhüquq ümumi məcburi ibtidai təhsillə, ali təhsil də daxil olmaqla, təhsilin pulsuz olması ilə, məktəbdəoxuyanların böyük çoxluğu üçün dövlət təqaüdləri sistemi ilə, məktəblərdə təhsilin ana dilində olması ilə,zavodlarda, sovxozlarda və kolxozlarda pulsuz olaraq əməkçilərin istehsal, texniki və aqronomik təhsilinintəşkili ilə təmin edilirdi.Bu qanunda təsbit edilən yeni normalardan 129-cu maddəni qeyd etmək olar. Burada deyilirdi ki,Azərbaycan SSR-də bütün təsərrüfat, dövlət, mədəni və ictimai-siyasi yaşayış sahələrində qadına kişi ilə bərabərhüquq verilir. Vətəndaşların bərabərlik hüququ Konstitusiyanın 130-cu maddəsində inkişaf etdirilirdi. Bunormada bütün təsərrüfat, dövlət, mədəni və ictimai-siyasi yaşayış sahələrində mülkiyyət və irqindən asılıolmayaraq Azərbaycan SSR vətəndaşlarının hüquqca bərabərliyinin sarsılmaz bir qanun olması təsbit edilirdi.177

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────1937-ci il Azərbaycan SSR Konstitusiyasında vətəndaşların vicdan azadlığı, söz, mətbuat, yığıncaqlar vəmitinqlər keçirmək hüquqları təsbit edilirdi (mad. 131-132). 133-cü maddəyə görə, əməkçilərin mənafelərinəmüvafiq olaraq və xalq kütlələrinin təşkilatca öz fəaliyyətini və siyasi aktivliyini inkişaf etdirmək məqsədiləAzərbaycan SSR vətəndaşlarının ictimai təşkilatlarda: həmkarlar ittifaqlarında, kooperativ birləşmələrində,gənclər təşkilatlarında, idman və müdafiə təşkilatlarında, mədəni, texniki və elmi cəmiyyətlərdə birləşməkhüququ təmin edilir; işçi sinfinin və əməkçilərin başqa təbəqələri sıralarından olan ən aktiv və şüurluvətəndaşlar isə əməkçilərin sosialist quruluşunu möhkəmlətmək və inkişaf etdirmək uğurundakımübarizələrində onların qabaqcıl dəstəsi və əməkçilərin bütün istər ictimai, istərsə də dövlət təşkilatlarınınrəhbər əsası olan Ümumittifaq Kommunist Partiyasında birləşirlər.Konstitusiyanın 134, 135-ci maddələrində vətəndaşların şəxsiyyət toxunulmazlığı, mənzil toxunulmazlığıgöstərilirdi.Lakin bu Konstitusiyada əks olunmuş hüquq və azadlıqlar formal xarakter daşıyırdı. Belə ki, liberalhüquqlar inkar edilirdi, bəzi hüquq və azadlıqların həyata keçirilməsi mexanizmi yox idi, digər qrup hüquq vəazadlıqların hətta həyata keçirilməsi mexanizmi mövcud olduğu halda belə, onların realizə olunması siyasihakimiyyət tərəfindən kəskin şəkildə məhdudlaşdırırdı.1977-ci ilin oktyabr ayında SSRİ Ali Soveti növbədənkənar IX sessiyasında yeni Konstitusiya qəbul etdi.SSRİ-nin sonuncu Konstitusiyası qəbul edildikdən sonra, 1978-ci il aprel ayının 21-də Azərbaycan SSR AliSoveti də yeni konstitusiya qəbul etdi.SSRİ Konstitusiyasında olduğu kimi Azərbaycan SSR Konstitusiyasında da hüquq və azadlıqlara dairnormalar "Dövlət və şəxsiyyət" adlı ikinci bölmədə öz əksini tapır. Bu bölmədə şəxsiyyətin hüquqi vəziyyətinitənzimləyən əsas normalar əks olunmuşdur. 1978-ci il Konstitusiyasının ikinci bölməsi vətəndaşların hüquq vəazadlıqlarının genişləndirilməsi, onların yeni məzmunla və əlavə maddi. hüquqi və siyasi təminatlarlazənginləşdirilməsi ilə səciyyələnir. Bu bölmə iki fəsildən ibarətdir: V fəsil - Azərbaycan SSR vətəndaşlığı,vətəndaşların hüquq bərabərliyi (mad. 31-36) və VI fəsil - Azərbaycan SSR vətəndaşlarının əsas hüquqları,azadlıqları və vəzifələri (mad. 37-67). Əvvəlki qanunlara nisbətən 1978-ci il Konstitusiyasının V fəslindədiqqəti belə bir cəhət cəlb edir, burada SSRİ vətəndaşları ilə yanaşı əcnəbi vətəndaşların və vətəndaşlığıolmayan şəxslərin də hüquqi vəziyyəti ümumi şəkildə müəyyən edilmişdir.1978-ci il Konstitusiyasına Sovet Azərbaycanında əvvəllər qüvvədə olmuş konstitusiyalarda nəzərdətutulmamış yeni hüquqlar, azadlıqlar və vəzifələr daxil edilmişdir. Məsələn, Azərbaycan SSR vətəndaşlarıdövlət işlərinin və ictimai işlərin idarə olunmasında ümum-dövlət və yerli əhəmiyyətli qanun və qərarlarınmüzakirə və qəbul olunmasında iştirak etmək hüququna (mad. 46), tənqid etmək hüququna (mad. 47)malikdirlər. Burada vətəndaşların əmək, istirahət, sağlamlığın mühafizəsi, mənzil, təhsil, mədəniyyətnailiyyətlərindən istifadə etmək, söz, mətbuat, vicdan azadlığı və s. hüquqları təsbit edilirdi.Bununla belə, şəxsiyyətin hüquqi statusu baxımından Azərbaycanın 1978-ci il KonstitusiyasıAzərbaycanın əvvəllər mövcud olmuş konstitusiyalarından nə qədər təkmil olsa da, liberal hüquqları inkaredirdi.Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ilk dəfə milli konstitusiyaquruculuğuna başlanıldı və 1995-ci il noyabrın 12-də xalqımızın həyatında əlamətdar hadisəyə çevrilən ilk millikonstitusiyamız referendum yolu ilə qəbul edildi. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının hazırlanmasıvə qəbul edilməsinin zəruriliyini Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpa edilməsindən sonra yaranmış daxili siyasivəziyyətlə əlaqələndirmək lazımdır. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası özündən əvvəlki Azərbaycankonstitusiyalarının ideya və prinsiplərinin varisi deyil, o, Azərbaycanın yeni sosial-iqtisadi və dövlətquruculuğunun əsas bünövrəsini qoymuşdur.Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası insan hüquq və azadlıqları sahəsindəbeynəlxalq-hüquqi aktların və beynəlxalq standartların təsiri altında formalaşmış insan hüquq və azadlıqlarınıngeniş siyahısını özündə əks etdirən hüquqi sənəddir. O, BMT Nizamnaməsi, İnsan Hüquqlarının ÜmumiBəyannaməsi, "İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar barədə" beynəlxalq pakt, "Vətəndaş və siyasi hüquqlarbarədə" beynəlxalq pakt və s. kimi ümumi qəbul olunmuş beynəlxalq-hüquqi aktların əsas müddəalarmı özündəəks etdirir.Yeni Konstitusiya Azərbaycan xalqının inkişafının müasir mərhələsinin şərtləri və tələbləri baxımındancəmiyyətimizin sivilizasiyalı yollarla inkişaf etməsini stimullaşdırır. Bu Konstitusiyada hər bir şəxsin vəvətəndaşın hüquq və azadlıqlarının təmin olunması dövlətin ali məqsədi elan olunmuşdur (AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyası, 12-ci maddə).178

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Əvvəlki konstitusiyalardan fərqli olaraq yeni əsas qanunda hər kəsin doğulduğu andan toxunulmaz,pozulmaz və ayrılmaz hüquq və azadlıqlara malik olması kimi beynəlxalq hüququn əsas prinsipi təsbitolunmuşdur (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, 24-cü maddə, I hissə).Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında təsbit olunmuş insan və vətəndaşhüquq və azadlıqları əsasən beynəlxalq normativ ədəbiyyatlarda göstərilmiş üçpilləli təsnifata uyğun gəlir. Butəsnifat aşağıdakı kimidir:- şəxsi hüquqlar və azadlıqlar;- sosial-iqtisadi hüquqlar və azadlıqlar;- siyasi hüquqlar və azadlıqlar.Nəzərə almaq lazımdır ki, belə bir bölgü şərtidir. Konstitusiyanın müəyyən bir müddəası ictimai həyatınbir neçə müxtəlif sahələrinə aid edilə bilər.Konstitusiyada əks olunan şəxsi hüquq və azadlıqlar hər bir insanın doğulduğu andan malik olduğuayrılmaz hüquq və azadlıqlarıdır.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında qeyd olunan şəxsi hüquq və azadlıqlara aiddir: yaşamaqhüququ, azadlıq hüququ, əqli mülkiyyət hüququ, təhlükəsiz yaşamaq hüququ, şəxsi toxunulmazlıq hüququ,mənzil toxunulmazlığı hüququ, nikah hüququ, şərəf və ləyaqətin müdafiəsi hüququ, fikir və söz azadlığı, vicdanazadlığı, hüquqi yardım almaq hüququ, təqsirsizlik prezumpsiyası hüququ.Azərbaycan Respublikasında insanların həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi dövlət quruculuğu gedişindəyerinə yetirilən başlıca sosial-iqtisadi vəzifələrdəndir. Bu baxımdan Konstitusiyada geniş sosial-iqtisadihüquqlar nəinki təsbit edilir, həm də onların həyata keçirilməsi üçün möhkəm təminatlar müəyyən olunur. Beləsosial-iqtisadi hüquqlar qrupuna mülkiyyət hüququ, əmək hüququ, istirahət hüququ, sosial-təminat hüququ,sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ, təhsil hüququ, mənzil hüququ, yaradıcılıq azadlığı hüququ, azadsahibkarlıq hüququ daxildir.Əsas şəxsi və sosial-iqtisadi hüquq və azadlıqlardan fərqli olaraq, siyasi hüquq və azadlıqlar fiziki şəxsinAzərbaycan Respublikasının vətəndaşlığına mənsubiyyətilə bağlıdır. Bu fərqi Konstitusiyanın insan və vətəndaşhüquq və azadlıqları ilə bağlı olan ayrı-ayrı maddələrində də görmək olar. Belə ki, şəxsi və sosial-iqtisadi hüquqvə azadlıqlar "hər kəsə", siyasi hüquq və azadlıqlar isə "vətəndaşlara" aid edilir.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında vətəndaşların aşağıdakı siyasi hüquq və azadlıqları hüquqicəhətdən təsbit edilmişdir: cəmiyyətin və dövlətin siyasi həyatında iştirak hüququ, dövlətin idarə olunmasındaiştirak etmək hüququ, seçki hüququ, müraciət hüququ, birləşmək hüququ, sərbəst toplaşmaq azadlığı.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında təsbit olunmuş insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarısisteminin bu formada qısa analizi göstərir ki, əsas qanunun bu hissəsi insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarısahəsində dünya birliklərinin irəli sürdüyü demokratik tələblərə tam uyğundur və bu müddəalar hər birdemokratik, hüquqi dövlətin konstitusiyasında əks olunmalıdır.Халыгов МахирПрава и свободы человека и гражданина в Конституциях АзербайджанаРЕЗЮМЕАзербайджан имеет определенную историю конституции.Первые правовые акты конституционного характера были приняты в 1918-1920 гг. Послеучреждения советской власти в 1921, 1937 и 1978 гг. были приняты Конституции АзССР. Права исвободы, закрепленные в этих конституциях основывались на советской идеологии. 12 ноября 1995 г.впервые в истории нашего государства была принята первая Конституция суверенного Азербайджана.Данная Конституция основывается на новой концепции прав человека. Здесь обеспечение прав и свободчеловека является основной целью государства.Khaligov MahirThe Human Rights and Freedom of the Citizens in Azerbaijan Constitutions179

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────SUMMARYConstitutions is a main law of state. Azerbaijan constitution has its own history.The first drafts of Azerbaijan Constitution was established in 1918-1920. After establishing the Sovietpower in Azerbaijan in 1921, 1937 and 1978 were adopted the constitutions of Azerbaijan Soviet SocialistRepublic. All rights and freedom of people were based on Soviet ideology. Our Constitution - the constitution ofindependent Azerbaijan Republic was established on the 12 th of November 1995.The Constitution of Azerbaijan Republic is based on new conception of human rigts. Our Constitutionguaranties Azerbaijan Republic citizens equal rights and freedom. Any direct or indirect limitation of the rightsof citizens is punishable by law. It is the main aim of our government.«Qanun». -2007.-№ 2.-С.3-7.180

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası milli-mənəvi vəbəşəri dəyərləri özündə birləşdirən ali hüquqi sənəddirFərhad ABDULLAYEV,Azərbaycan RespublikasıKonstitusiya Məhkəməsinin sədriXX əsrin sonlarında tarixi əhəmiyyətinə görə Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyininbərpası ilə müqayisə edilə biləcək əlamətdar hadisələrdən biri də ilk milli Konstitusiyanın qəbul olunmasıdır.1995-ci ildə Azərbaycan xalqı özünün çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrini davam etdirərək, bütün cəmiyyətin vəhər kəsin firavanlığının təmin edilməsini arzulayaraq, ədalətin, azadlığın və təhlükəsizliyin bərqərar edilməsiniistəyərək, keçmiş, indiki və gələcək nəsillər qarşısında məsuliyyətini anlayaraq ümumxalq səsverməsi -referendum yolu ilə öz Konstitusiyasını qəbul etmişdir.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbul edilməsinin təşəbbüskarı ulu öndər Heydər Əliyevolmuşdur. Ümummilli liderin birbaşa rəhbərliyi altında hazırlanaraq 13 il əvvəl qəbul olunmuş Konstitusiya bugün sözün həqiqi mənasında Əsas Qanuna çevrilmiş, cəmiyyət və dövlət həyatının bütün sahələrini əhatə edəngeniş qanunvericilik və institusional islahatların mənbəyi kimi çıxış etmişdir.Müasir cəmiyyətlərin həyatında vətəndaş, cəmiyyət və dövlət arasında mühüm ictimai münasibətləritənzimləyən, ictimai quruluşun əsaslarını, siyasi sistemin təşkili prinsiplərini müəyyənləşdirən konstitusiyalarxüsusi yerə malikdir.Konstitusiya özündə hüquqi və siyasi sistemin təməlini əks etdirir. Onun ən yüksək və ali hüquqiqüvvəyə malik olan normaları bütün hüquqi tənzimləmə sisteminin əsasında durur, qəbulu, xüsusən də davamlıolaraq reallaşdırılması ictimai münasibətlərin inkişafında sabitlik, müəyyənlik amili kimi çıxış edir. Başlıcatəyinatı konstitusiya quruluşunun, insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi olan bu ümummilli sənəd cəmiyyətinaparıcı institutlarının tanınması və hüquqi əsaslarının yaradılması kimi mühüm təsisedici funksiyaya malikdir.Qeyd olunan funksiyanı yerinə yetirməklə yanaşı, Konstitusiya dövlət hakimiyyəti orqanlarının və konstitusiyahüququnun digər vacib subyektlərinin hüquq və vəzifələrinin konkret siyahısını əks etdirir və bununla da onlarınƏsas Qanunun ümumi konsepsiyasına müvafiq fəaliyyətini istiqamətləndirmiş olur.Konstitusiya cəmiyyətin və dövlətin inkişafının strateji məqsəd və vəzifələrini müəyyənləşdirir, hüquqixarakterlə yanaşı siyasi aspektə də malik olmaqla siyasi proseslərə və siyasi münasibətlərə tənzimləyici təsirgöstərən siyasi akt rolunu oynayır.Milli strateji sənəd olan Konstitusiya dövlət hakimiyyətinin təşkilinin konseptual başlanğıcını müəyyənedir, insan hüquqları, siyasi plüralizm, mülkiyyət formalarının çoxnövlüyü və bərabərliyi, hakimiyyətin qanuniməhdudlaşdırılması və hamılıqla qəbul olunmuş digər demokratik dəyərləri özündə cəmləşdirir. Bu mənadaKonstitusiya həm də ideoloji funksiyanı həyata keçirmiş olur. Lakin bu ideologiya totalitar rejimlərdə olduğukimi, hər hansı qrupun və ya siyasi qüvvənin mövqelərinin qorunmasına deyil, ümumilikdə cəmiyyətindemokratik-hüquqi inkişafının təmin edilməsinə yönəlmiş olmalıdır.Konstitusiyaların cəmiyyətdə çox mühüm birləşdirici funksiyaya malik olması da mühüm şərtlərdəndir.Xüsusilə də müasir dünyanın reallıqları milli konstitusiyalar qarşısında siyasi radikalizmin cəmiyyəti qarşıduran tərəflərə bölən ən kəskin formaları ilə mübarizə aparmaq, dövlətin vahidliyini və bölünməzliyini təminetmək, onun parçalanmasının qarşısını almağa hazır olmaq kimi vacib tələblər qoyur.Azərbaycanın keçmiş Sovetlər İttifaqının tərkibində olduğu dövrlərdə bir neçə dəfə konstitusiyası qəbuledilsə də, həmin sənədlər totalitar sistemin ümumi tələb və prinsiplərinə uyğun olduğu üçün xalqın iradəsini,milli maraqlarını əks etdirmir, insan hüquqları sahəsində beynəlxalq normaların tələblərini tam ehtiva etmirdi.Ötən əsrin sonlarında postsovet məkanında və bütün dünyada baş verən irimiqyaslı sosial-siyasidəyişikliklər, bu geosiyasi məkanda bir çox dövlətlərin, o cümlədən Azərbaycanın öz müstəqilliyini elan etməsiyeni dünya düzümünün ortaya çıxmasını şərtləndirməklə yanaşı, müstəqillik əldə etmiş ölkələr üçün də bir sıravəzifələr yaratdı. Bu vəzifələr isə ilk növbədə hüquqi və siyasi sistemin hamılıqla qəbul edilmiş dəyərlərüzərində yenidən təşkili ilə bağlı idi.Bu mənada 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikasının öz dövlət müstəqilliyini bərpa etməsindən sonraqarşıda duran həyati vacib məsələlərdən biri ölkənin gələcək inkişafının müasir dövrün tələblərinə uyğun əsasistiqamətlərinin müəyyən olunmasından ibarət idi. Bu isə öz növbəsində ölkənin idarə olunmasının təməl181

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────birinci hissəsinə uyğun olaraq insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi dövlətin aliməqsədidir.Bu gün artıq insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi ayrı-ayrı dövlətlərin müstəsna daxili işi deyil,bütün beynəlxalq birliyin ümumi problemi kimi qəbul edilir. İnsan hüquqlarının qorunması problemininbeynəlxalq hüququn ümumi prinsiplərindən biri kimi nəzərdən keçirilməsi də bu fikri bir daha təsdiq edir.Həqiqətən də müasir dövrdə hər hansı dövlətin hüquq sistemini hamılıqla qəbul edilmiş beynəlxalq hüquqnormalarından, dövlətlərarası müqavilələrdən kənar təsəvvür etmək mümkün deyildir. Bu mənadaKonstitusiyamızın Azərbaycanda dövlət hakimiyyətinin daxili məsələlərdə yalnız hüquqla, xarici məsələlərdəisə yalnız Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn müddəalarlaməhdudlaşdığını, başqa dövlətlərlə münasibətlərinin hamılıqla qəbul edilmiş beynəlxalq hüquq prinsipləriəsasında qurduğunu nəzərdə tutan müddəaları xüsusilə diqqətəlayiqdir. Bu müddəalar ölkəmizin dünya birliyinəinteqrasiyasına geniş imkanlar açır, eyni zamanda beynəlxalq hüquq normalarının, xüsusilə də insanhüquqlarına dair normaların ölkəmizdə maneəsiz tətbiqinə əlverişli şərait yaradır.Konstitusiyada beynəlxalq hüququn milli qanunvericiliyə implementasiyası və birbaşa tətbiqi ilə bağlıçox mühüm və kifayət qədər mütərəqqi prinsiplər öz əksini tapmışdır. Əsas Qanun Azərbaycan Respublikasınıntərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələri ölkənin hüquq sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsi olaraq nəzərdənkeçirir. Konstitusiya, həmçinin, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrin(Konstitusiya və referendum yolu ilə qəbul edilən aktlar istisna olmaqla) ölkəmizin qanunvericilik sisteminədaxil olan aktlar üzərində üstünlüyünü tanıyır və belə bir mühüm göstərişi əks etdirir ki, onda sadalanan insanvə vətəndaş hüquq və azadlıqları ölkənin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiq edilməlidir. Bunormalar belə deməyə əsas verir ki, Azərbaycan beynəlxalq hüquq normalarının tanınması məsələsindəmüstəsna olaraq monistik mövqedən çıxış edir və ölkəmizin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrinmüddəalarının milli məhkəmələrdə birbaşa tətbiqi üçün dövlətdaxili aktın qəbul edilməsi tələb olunmur.Qeyd etmək lazımdır ki, insan hüquq və azadlıqlarının beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiqi özündə buhüquqların maneəsiz və hər hansı qanunsuz müdaxilələrdən kənar həyata keçirilməsini nəzərdə tutmaqla yanaşı,həm də demokratik cəmiyyətdə onlara qoyulan zəruri və qanunla nəzərdə tutulmuş məhdudiyyətləri də ehtivaedir. Başqa sözlə, müasir beynəlxalq hüquq insan hüquqlarının ölkənin milli maraqları naminə, digər şəxslərinhüquq və azadlıqlarının qorunması, əxlaq və mənəviyyatın mühafizəsi üçün qanuni və əsaslıməhdudlaşdırılmasını hüquqi dövlətin sabitliyinin ayrılmaz elementi kimi nəzərdən keçirir. Bu müasir yanaşma,Konstitusiyanın 24-cü maddəsində də dəqiq ifadə olunmuşdur. Belə ki, hər kəsin doğulduğu andan toxunulmaz,pozulmaz və ayrılmaz hüquq və azadlıqlarının olduğunu təsbit edən həmin maddə müəyyən edir ki, hüquqlar vəazadlıqlar hər kəsin cəmiyyət və başqa şəxslər qarşısında məsuliyyətini və vəzifələrini də əhatə edir. Yerigəlmişkən, Konstitusiya Məhkəməsi də 2005-ci il 25 oktyabr tarixli qərarında bu mühüm məsələ ilə bağlı özhüquqi mövqeyini ifadə etmişdir: "Yalnız tam, aydın və demokratik cəmiyyətdə zəruri məhdudiyyətlərinqanunla müəyyənləşdirilməsindən sonra insan hüquqlarının səmərəli reallaşdırılması mümkündür. Bu, həm dədemokratik nailiyyətlərin qorunmasının əsas təminatıdır".Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsini İnsanhüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Konvensiyaya uyğunlaşdırmaq məqsədilə qəbul edilmiş,Konstitusiyanın ayrılmaz hissəsi olan "Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyatakeçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında" Konstitusiya Qanunu da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Konstitusiyaqanununda insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin əsas şərtləri, məhdudlaşdırılması qadağanolunan insan hüquqları, insan hüquq və azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasına dair tələblər (yalnız hüquq vəazadlıqların müdafiəsi məqsədilə qanunla nəzərdə tutulması, onların mahiyyətini dəyişməməsi, qanuni məqsədəyönəlməsi və məqsədə mütənasib olması və s.), habelə ayrı-ayrı konkret hüquqlarla bağlı beynəlxalq hüquqauyğun məhdudiyyətlərin mümkünlüyü öz əksini tapmışdır.1995-ci il Konstitusiyasının ideyasını təşkil edən əsas prinsiplərdən biri də mülkiyyətin toxunulmazlığıvə heç bir növünə üstünlük verilməməsi konsepsiyasıdır. Dövlət mülkiyyətinin üstünlüyünə söykənən planlıiqtisadiyyatdan xüsusi mülkiyyətin aparıcı rola malik olduğu azad vətəndaş cəmiyyətinə keçid dövrünün təminedilməsi baxımından bu konsepsiya müstəsna əhəmiyyətə malik olmuşdur və bu gün də uğurla inkişafetdirilməkdədir.Əsas Qanun, həmçinin, sosial dövlət və humanizm prinsiplərindən çıxış edərək xalqın və hər birvətəndaşın rifahının yüksəldilməsi, onun sosial müdafiəsi və layiqli həyat səviyyəsi qayğısına qalmağı;183

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────mədəniyyətin, təhsilin, səhiyyənin, elmin, incəsənətin inkişafına yardım göstərməyi, ölkənin təbiətini, xalqıntarixini, maddi və mənəvi irsini qorumağı dövlətin mühüm vəzifələri sırasına daxil edir.Göründüyü kimi, Konstitusiyanın qəbulu Azərbaycan Respublikasında 1995-ci ildən başlamış və bu gündə uğurla davam etdirilən hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu üçün ali hüquqi baza yaratmışdır. Busənəd əsasında hüquqi və siyasi sistemdə genişmiqyaslı islahatlar aparılmış, ölkəmiz üçün yeni olan mühüminstitutlar təsis edilmişdir. Ötən dövr ərzində birbaşa xalq tərəfindən seçilən, müasir dövlətçilik tələblərinəcavab verən parlament və prezidentlik institutu formalaşıb, Konstitusiya əsasında cəmiyyət və dövlət həyatınınən müxtəlif sahələrini əhatə edən yüzlərlə normativ-hüquqi akt qəbul edilib, dövlət hakimiyyəti orqanlarınınsəmərəli fəaliyyətinin təşkili üçün onların təkmilləşdirilməsi istiqamətində mühüm addımlar atılıb. Ölkəmizartıq onun qanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsi olan 300-ə yaxın çoxtərəfli beynəlxalq müqaviləyətərəfdar çıxmışdır, xüsusilə diqqətəlayiqdir ki, bu sənədlərin böyük əksəriyyəti birbaşa və ya dolayısı ilə insanhüquq və azadlıqlarının müdafiəsi ilə bağlıdır.Dövlətin Konstitusiyada təsbit edilmiş hüquq və azadlıqların təsirli mexanizmlər vasitəsilə təminedilməsində maraqlı olduğu qeyd olunan qanunvericilik aktlarının, o cümlədən bir sıra konstitusiya qanunlarınınqəbul edilməsi ilə bir daha təsdiqlənir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ölkəmizin Avropa Şurasına tamhüquqluüzv olması, İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasına tərəfdarçıxması və bununla İnsan hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin yurisdiksiyasını tanıması da beləmexanizmlərin yaradılmasına təkan verən mühüm amillərdən olmuşdur.1995-ci ildən sonra davamlı şəkildə həyata keçirilmiş məhkəmə-hüquq islahatları nəticəsində üçpilləliməhkəmə sistemi formalaşmış, məhkəmə hakimiyyətinin və ümumilikdə ədliyyə sisteminin müasir tələblərəuyğun təkmilləşdirilməsi üçün ciddi islahatlar aparılmış, hakimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin və müstəqilliyiningücləndirilməsinə yönəlmiş konkret tədbirlər görülmüşdür.Məhz yeni Konstitusiyanın qəbulundan sonra Azərbaycanda ilk dəfə İnsan hüquqları üzrə müvəkkil(Ombudsman) təsisatı, yerli özünüidarəetmə institutu - bələdiyyə orqanları yaradılmış və fəaliyyətə başlamışdır.Konstitusiyanın sosial dövlət konsepsiyasına xidmət edən müddəalarının reallaşdırılması istiqamətindəhəyata keçirilmiş ən mühüm işlərdən biri də ölkənin iqtisadi qüdrətinin getdikcə güclənməsi və xalqın rifahınınyaxşılaşdırılması ilə bağlıdır. Ötən dövrdə xüsusi mülkiyyət institutu və ümumiyyətlə, mülkiyyət hüquqlarınınmüdafiəsi ilə bağlı təminatlar inkişaf etdirilmiş, ölkədə bir neçə mərhələdə özəlləşdirmə prosesi həyatakeçirilmişdir. Bütün bunların nəticəsində isə mülkiyyət münasibətləri subyektlərinin dairəsi xeyli genişlənmiş,mülki dövriyyə zənginləşmiş, yoxsulluğun səviyyəsi xeyli aşağı düşmüş, əhalinin xüsusi mülkiyyətinin həcmivə gəlirləri əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır.Mövcud inteqrasiya prosesləri və hüququn müasir inkişafı şəraitində Əsas Qanun heç bir dəyişikliklərəməruz qalmayan doğma ola bilməzdi. Bu ümumi proseslərin gedişində, eyni zamanda, Konstitusiyanın özünündə təkmilləşdirilməsi və tamamlanması kimi mühüm tədbirlər həyata keçirilmişdir. Həmin tədbirlər isə ilknövbədə məhz Konstitusiyanın özündə müəyyən edilmiş konsepsiyanın gerçəkləşdirilməsindən, Azərbaycanhüquq sisteminin inkişaf etmiş dövlətlərin hüquq sisteminə və beynəlxalq hüquq normalarınauyğunlaşdırılmasından, ölkəmizin beynəlxalq birliyə inteqrasiyasından irəli gəlmişdir.2002-ci il avqustun 24-də keçirilmiş referendumda qəbul edilmiş Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi haqqında Referendum Aktına uyğun olaraq, Konstitusiyaya bir sıradəyişikliklər edilmişdir. Bu dəyişikliklər ilk növbədə, cəmiyyətimizin inkişafından doğan və Konstitusiyamızın,qanunlarımızın, bütövlükdə hüquq sistemimizin təkmilləşdirilməsinə, demokratikləşdirmə proseslərinindərinləşdirilməsinə və insan hüquqlarının daha səmərəli müdafiə edilməsinə xidmət etmiş və Əsas Qanunun çoxmühüm əhəmiyyətə malik yeni müddəalarla zənginləşməsi ilə nəticələnmişdir.1995-ci il Konstitusiyasının ölkə hüquq sisteminə gətirdiyi mühüm yeniliklərdən biri də Azərbaycandailk dəfə konstitusiya nəzarəti orqanının - əsas məqsədləri Konstitusiyanın aliliyini təmin etmək, hər kəsin hüquqvə azadlıqlarını müdafiə etməkdən ibarət olan Konstitusiya Məhkəməsinin yaradılması və fəaliyyətə başlamasıolmuşdur.Bu il fəaliyyətə başlamasının on illik yubileyi təntənəli şəkildə qeyd olunmuş AzərbaycanRespublikasının Konstitusiya Məhkəməsi fəaliyyəti dövründə ölkəmizdə demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlətquruculuğu prosesində fəal iştirak etmiş, qəbul etdiyi qərarları ilə hər kəsin Konstitusiyamıza və qanunlarahörmət və ehtiramının, ədalət, azadlıq və humanizm kimi prinsiplərin möhkəmləndirilməsinə, demokratiyanınvə hüquqi mədəniyyətin inkişafına, konstitusionalizm ideyalarının həyata keçirilməsinə öz dəyərli töhfəsinivermişdir.184

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Konstitusiya Məhkəməsinin qanuni təyinatına müvafiq olaraq, Konstitusiyanın aliliyinin təmin edilməsionun fəaliyyətinin əsas prinsiplərindən birini təşkil edir. Məhkəmə həm norma nəzarəti, həm də Konstitusiyanınvə qanunların rəsmi şərhi üzrə qəbul etdiyi qərarlarında konstitusionalizm ideyalarının inkişafına təkan verir,yeri gəldikcə konstitusiya normalarının Konstitusiyanın ümumi konsepsiyasına uyğun mənasını açır, həmçininƏsas Qanuna uyğun olmayan qanunları və digər normativ-hüquqi aktları qanunvericilik sistemindən çıxarır vəya onların konstitusiya hüquqi məzmununu şərh edir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham ƏliyevKonstitusiya Məhkəməsinin 10 illik yubileyi münasibətilə məhkəməyə ünvanladığı təbrik məktubunda onunötən dövrdəki fəaliyyətinə qiymət verərək qeyd etmişdir ki, Konstitusiya Məhkəməsi qəbul etdiyi qərarlarlahüquq sisteminin inkişafına və hüquq mədəniyyətinin artırılmasına təsir göstərir, bütövlükdə dövlətin hüquqiəsaslarının gücləndirilməsində fəal iştirak edir.Bu günədək Konstitusiya Məhkəməsinə konkret konstitusiya normalarının rəsmi şərhi ilə bağlı iki sorğudaxil olmuş və həmin sorğular əsasında Konstitusiyanın 49-cu və 100-cü maddələrinə rəsmi şərh verilmişdir.2003-cü il 1 avqust tarixli qərarında Konstitusiya Məhkəməsi belə nəticəyə gəlmişdir ki, AzərbaycanRespublikası Konstitusiyasının 100-cü maddəsinin "...başqa dövlətlər qarşısında öhdəliyi olmayan..."müddəasının hüquqi mənası vətəndaşın xarici dövlətlərlə bağlılığına və onlardan asılılığına səbəb olanmünasibətlərin mövcudluğu ilə əlaqədar yaranan öhdəliklərinin olmamasını ehtiva edir. Məhkəmə hesabetmişdir ki, belə öhdəliklər uzun müddət ərzində xaricdə yaşamaqla bağlı əmələ gələn davamlı, möhkəm vəsabit münasibətlərin mövcudluğuna səbəb olan qeydiyyat, vergi, ölkə ərazisini müəyyən müddətdən artıq tərketməmək və s. kimi, habelə siyasi hüquqi və bu cür öhdəliklər də ola bilər.Konstitusiyanın 49-cu maddəsinin şərhinə dair 2005-ci il 21 oktyabr tarixli qərarında KonstitusiyaMəhkəməsi Konstitusiyanın 12-ci maddəsinin II hissəsi, 24-cü maddəsinin II hissəsi, 71-ci maddəsinin IIhissəsi, 72-ci maddəsinin II hissəsi, 155-ci maddəsi, "Azərbaycan Respublikasında insan hüquq vəazadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında" Konstitusiya Qanununun 3-cü maddəsi və İnsanhüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Konvensiyanın 11-ci maddəsinin II hissəsinin müddəalarıbaxımından belə rəyə gəlmişdir ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 49-cu maddəsində nəzərdətutulan sərbəst toplaşmaq azadlığı hüququna demokratik cəmiyyətdə zəruri olan və qanunla müəyyən edilmişməhdudiyyətlər qoyula bilər.Məhkəmə fərdi şikayətlər üzrə qəbul etdiyi qərarlarında Konstitusiya normalarının məzmununun,xüsusən də hüquq və azadlıqların məhkəmə müdafiəsi təminatını təsbit edən 60-cı maddəsinin inkişafetdirilməsi baxımından gərəkli hüquqi mövqelər formalaşdırmışdır.Konstitusiya Məhkəməsi 2004-cü il 23 aprel tarixli qərarında 60-cı maddə ilə təminat verilən məhkəməmüdafiəsi hüququnun beynəlxalq hüquqi aktlarda ədalətli məhkəmə araşdırması hüququ kimi qəbul olunduğunuqeyd etməklə həmin maddənin konstitusiya hüquqi məzmununu daha da zənginləşdirmişdir. Digər, 2004-cü il24 may tarixli qərarda isə konkret məhkəmə icraatı növlərinə münasibətdə səhv məhkəmə aktına yenidənbaxılması imkanının olmaması şəxsin məhkəmə müdafiəsi hüququnun məhdudlaşdırılması kimiqiymətləndirilmişdir. R.Aslanovun şikayəti üzrə 2004-cü il 26 iyul tarixli qərarda Konstitusiyanın 60-cımaddəsində təsbit olunmuş təminatın mahiyyətinə toxunan məhkəmə göstərmişdir ki, bu təminatın əsasmahiyyəti həm də ondan ibarətdir ki, işə baxan məhkəmə yalnız qanunla nəzərdə tutulan səlahiyyətlərçərçivəsində hərəkət etməlidir.E.Əlizadə və digərlərinin şikayəti üzrə qəbul etdiyi qərarda Konstitusiyanın 58-ci maddəsininməzmununa toxunan məhkəmə, həmin maddədə təsbit olunmuş birləşmək hüququnun hər kəsin ictimai birlikyaratmaq, bu birliyə sərbəst daxil olmaq (və ya olmamaq) və ondan çıxmaq hüququnu özündə əks etdirməsibarədə mövqeyini ifadə etmişdir.Konstitusiya Məhkəməsi 2004-cü il 20 sentyabr tarixli qərarında Konstitusiyanın 59-cu maddəsinin(azad sahibkarlıq hüququ) məzmunu ilə bağlı qeyd etmişdir ki, bu maddə hər bir fərdin iqtisadi fəaliyyətinisahibkarlıq sahəsində onun şəxsi azadlığının təzahürü kimi qəbul edir və iqtisadi fəaliyyət azadlığı prinsipiniinkişaf etdirir.Ümumiyyətlə, yuxarıda sadalanan və digər qərarlarında konkret məsələlərə dair Konstitusiyanınkonsepsiyasından, məzmun və mahiyyətindən irəli gələn hüquqi mövqeyini ifadə etməklə KonstitusiyaMəhkəməsi hüquq yaradıcılığı prosesində iştirak edir və hüquq tətbiqetmə təcrübəsinə müsbət təsir göstərir.Bütövlükdə konstitusiya hüququnun inkişafına xidmət edən bu məsələlərdə Konstitusiya Məhkəməsininüzərinə mühüm vəzifə düşür. Bu mənada Konstitusiya normalarının şərhinə Avropa İnsan HüquqlarıMəhkəməsinin təcrübəsində fəal tətbiq olunan şərhin təkamül prinsipindən yanaşılmalıdır. Məhz belə yanaşma185

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────əsasında Konstitusiya normaların statik məcmusu olmaqdan çıxır, konstitusion dəyər və prinsiplər zamanıntələbləri çərçivəsində şərh edilir. Bununla da Konstitusiya ictimai inkişafın mütəmadi ortaya çıxan yenitələbatlarının qarşılanmasında canlı alət rolunu oynayır. Bu isə öz növbəsində ona cəmiyyətdəki yeniliklərəadekvat təsir imkanı verən xüsusi dinamizm qazandırır, Konstitusiyanın məzmunu daim yeniləşdirilir,bütövlükdə isə konstitusiya hüququ müasir cəmiyyətin sosial, siyasi, mənəvi və texnoloji təkamülü baxımındanmütərəqqi inkişaf edir.Sözsüz ki, Konstitusiyanın müddəalarının tam reallaşdırılması prosesi bu gün də davam etməkdədir,ümummilli lider Heydər Əliyevin başladığı şərəfli missiya bu siyasi kursun layiqli davamçısı AzərbaycanPrezidenti İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Ölkəmizin Prezidentinin fəaliyyəti AzərbaycanRespublikası Konstitusiyasının ehtiva etdiyi mütərəqqi dəyərlərə sadiqlik, onların qorunub saxlanılması vəinkişaf etdirilməsi üzərində qurulmuşdur. Oktyabrın 15-də dövlətimizin başçısı İlham Əliyevin böyüküstünlüklə növbəti müddətə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilməsi bir daha həyata keçiriləndövlətçilik kursuna xalqın etimadının və inamının yüksək ifadəsidir.Fürsətdən istifadə edərək bu əlamətdar bayram - Konstitusiya Günü münasibətilə bütün Azərbaycanxalqını təbrik edir, xoşbəxt rifah və əmin-amanlıq diləyir, Konstitusiyanın müəyyənləşdirdiyi milli-mənəvi vəbəşəri dəyərlərin reallaşdırılması işində uğurlar arzu edirəm.“Azərbaycan”.-2008.-12 noyabr.-№253.-S.3186

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Cəmşid QULİYEV,Milli Elmlər Akademiyasının dissertantıAzərbaycan Respublikasının Konstitusiyasındainsan hüquqlarının təsbitiKeçmiş sovet dövrü konstitusiyalarından fərqli olaraq, 1995-ci ildə qəbul edilən müstəqil AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyasında insan hüquqlarının və azadlıqlarının geniş siyahısı verilib. Daha dəqiq desək,Azərbaycan Konstitusiyasının dörddə biri insan hüquqlarım əhatə edir [1]. Xüsusən də, bunu Konstitusiyamızınüçüncü bölməsində (maddə 24-71) görmək mümkündür. Bununla belə, həmin bölmədən savayı, Konstitusiyanın12, 127 və 133-cü maddələrində də insan hüquqlarına birbaşa və ya dolayı yolla toxunulur.Konstitusiyamızın 24-cü maddəsində əsas insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının toxunulmaz,pozulmaz və ayrılmaz olması qeyd edilməklə yanaşı, təbii hüquqların əsas xüsusiyyətləri ilk dəfə olaraq özəksini tapıb. Konkret sosial şəraitdən və dövlətdən asılı olmayaraq, təbii hüquqlara insanlar doğulduğu andanyiyələnirlər. Yaşamaq hüququ, bərabərlik hüququ, azadlıq hüququ, mülkiyyət hüququ və təhlükəsiz yaşamaqhüququ təbii hüquqlardandır. Konstitusiyada əsas insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təsbitedilməsi hər bir şəxsin başqaları, o cümlədən dövlət qarşısında məsuliyyət və vəzifələrinin müəyyən edilməsi iləuzlaşır [1]. Hər bir şəxsin normal həyat fəaliyyəti ilə təmin edilməsi məqsədilə əsas hüquqların və azadlıqlarınmüəyyən olunması, həmin məqsədlər naminə bir sıra vəzifələrin, yəni icrası məcburi sayılan davranışqaydalarının da təsbit olunması zərurət kimi yaranır.Bütün dünya ölkələrində əsas qanun olan Konstitusiya, hamılıqla tanınmış insan hüquqlarının başlıcamənbələrindən hesab edilir. Bu hüquqlar Azərbaycanın 1995-ci il Konstitusiyasında da mərkəzi yer tutur:Birincisi, dünyəvi təcrübə nəzərə alınmaqla, hamılıqla tanınmış insan hüquqlarının geniş siyahısı verilib;bu hüquqlar orqanik olaraq bütün digər konstitusion institutlara daxil edilib, onların dövlət idarəetmə və unitarquruculuq prinsipləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi təmin edilib; insan hüquqlarının gerçəkləşməsi məqsədilə zəruristruktur, prosedur və mexanizmlərin yaradılması üçün hüquqi zəmin yaradılıb. Azərbaycan Konstitusiyasındainsan hüquqlarının hüquqi təminatları əhatəli şəkildə verilib.İkincisi. İnsan hüquqları ilə vətəndaş hüquqları arasında fərqlər aparılması. Azərbaycan Konstitusiyasıinsan hüquqlarını vətəndaş hüquqlarından ayırır.Vətəndaşlıq - insanla dövlət arasında qarşılıqlı münasibətlərin ilkin əsası sayılır. Vətəndaşlıq məsələsiAzərbaycan Respublikasının xüsusi qanunu ilə tənzimlənir.Üçüncüsü. İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının bərabərliyi. Azərbaycan Konstitusiyası nəinkibölünməz insan hüquqlarını təsdiqləyir, həmçinin qanun və ədalət mühakiməsi qarşısında hamının bərabərliyinibəyan edir. Azərbaycanda dövlət insan hüquqlarının bərabərliyinə cinsindən, irqindən, milliyyətindən, dilindən,mənşəyindən, dinə münasibətindən, ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq təminat verir. İnsanhüquqlarına sosial, irqi, milli və dini əlamətlərə görə istənilən formada məhdudiyyətlərin qoyulmasıKonstitusiya ilə qadağan edilir.Dördüncüsü. Təbii, ayrılmaz və bölünməz hüquqlar ideyasının tanınması. Azərbaycan Konstitusiyasındagöstərilir ki, insan hüquqları bölünməzdir və hər kəsə doğulduğu andan məxsusdur. Bu hüquqlar dövləttərəfindən verilmədiyi üçün dövlət tərəfindən də alınması mümkün deyil,Beşincisi. İnsanın hüquq və azadlıqlarının birbaşa qüvvədə olması prinsipinin təsdiqi. Azərbaycanınkonstitusiya-hüquq praktikasında ilk dəfə olaraq, insanın hamılıqla tanınmış hüquq və azadlıqlarının birbaşaqüvvədə olması öz təsdiqini tapıb. Bu, Konstitusiyamızın 71-ci maddəsinin VI bəndində qeyd edilib.Altıncısı. İnsanın hüquq və azadlıqlarının dövlət tərəfindən müdafiəsi və təmin edilməsi. AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyası insan hüquq və azadlıqlarının dövlət müdafiəsinə təminat verir. Bu, dövlətininsan hüquq və azadlıqlarmı tanıması, gözləməsi və müdafiəsi ilə bağlı öhdəliklərindən irəli gəlir.Azərbaycan Konstitusiyasında şəxsi hüquq və azadlıqlar ön plana çıxarılıb. İnsanın şəxsi hüquq vəazadlıqlarının prioritetliyi Konstitusiyada öz təsdiqini tapıb. Belə yanaşma şəxsiyyətin azadlığını, özünümüəyyən etməsini, onun inkişafı üçün fərdi və daxili istiqamətin əhəmiyyətini təmin etmək məqsədi güdür.Şəxsi hüquq və azadlıqlar insanın şəxsi azadlıq sferasını istənilən müdaxilədən, o cümlədən dövlət tərəfindənedilən müdaxilədən qorumaq rolunu oynayır.Azərbaycan Konstitusiyasında şəxsi hüquq və azadlıqların siyahısı yaşamaq hüququ ilə başlayır.Konstitusiyamızın 27-ci maddəsinin I bəndində qeyd olunub ki, «Hər kəsin yaşamaq hüququ vardır».187

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bu fundamental hüquqa iki aspektdən yanaşmaq məqbul sayılır: birincisi, şəxsin dövlət tərəfindən onunhəyatına edilən istənilən qeyri-qanuni müdaxilələrindən azad olmaq hüququ; ikincisi, şəxsin sərbəst şəkildə özhəyatım və yaxud taleyini müəyyən etmək hüququ. Birinci halda söhbət insanların yaşamaq hüququnu ciddişəkildə riskə qoyan müharibələrdən və münaqişələrdən gedir. Bir çox dövlətlər öz konstitusiyalarında insanlarınyaşamaq hüququnu daha təsirli şəkildə təmin etməkdən ötrü müharibədən mübahisələrin mümkün həlli vasitəsikimi imtina etmişlər. Belə konstitusion müddəalara Yaponiyanın, İtaliya Respublikasının, İrlandiyanın,Yunanıstanın konstitusiyalarında rast gəlinir [4].Təbii ki, müasir dövrdə ölüm hökmünün müstəsna cəza tədbiri kimi ləğv edilməsi də yaşamaq hüququnaverilən yüksək dəyərdən irəli gəlir. Müstəqillik qazandıqdan sonra, ölkəmizdə aparılmış hüquqi islahatlar, həmçininAzərbaycan Respublikasının üzərinə götürdüyü beynəlxalq öhdəliklər ölüm cəzasının ləğv edilməsinəşərait yaratdı. Belə ki, ölüm cəzası ömürlük azadlıqdan məhrumetmə ilə əvəzləndi.Şəxsi hüquqlar sırasında azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ insanın sərbəstliyini. öz arzusuna uyğunolaraq addım atmasını, öz vaxtından özü bildiyi kimi istifadə etməsini şərtləndirən hüquqlarındandır.Azərbaycanın Konstitusiyasında azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ ayrı-ayrı maddələrdə öz əksini tapıb.Belə ki, Konstitusiyamızın 28-ci maddəsinin I bəndində «hər kəsin azadlıq hüququ vardır» ifadəsi qeyd olunub.Şəxsi toxunulmazlıq hüququ isə daha çox insanın şəxsi və ailə həyatı ilə bağlıdır. Şəxsi həyata hörmətfərdi azadlığın mühüm aspektlərindən biri sayılır. Şəxsi toxunulmazlıq insan fəaliyyətinin ailə, məişət və intimmünasibətlərdə həyat tərzini əhatə edir. İnsanın bu sahələrdə həyat fəaliyyətinə müdaxilə və nəzarət edəbilməzlər. İnsanın həyat tərzi, düşüncələri, şəxsi qeydləri, tutduğu gündəlik, yazışmaları, telefon danışıqları,övladlığa götürmə sirri onun şəxsi həyatının sirrinə aiddir.Azərbaycan Respublikasında hər kəsin şəxsi toxunulmazlığına bir sıra Konstitusiya müddəaları ilə təminatverilir: yaşamaq hüququ (27-ci maddə), özünün könüllü razılığı olmadan heç kəsin üzərində tibbi, elmi və başqatəcrübələrin aparılmasına yol verilməməsi (46-cı maddə), hər kəsin təhlükəsiz, sağlam şəraitdə işləmək hüququ(35-ci maddə). Bununla belə, bu hüquq qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada cinayətin qarşısını almaqdan və yacinayət işinin istintaqı zamanı həqiqəti üzə çıxarmaqdan ötrü məhdudlaşdırıla bilər (32-ci maddənin IV bəndi).Azərbaycan Konstitusiyası hər bir insana öz milli mənsubiyyətini müəyyən etmək və onu qorumaqhüququ verir (maddə 44). Bu hüquq hər bir insana özünü dil, etnik mənsubiyyət və identiklik baxımından birsıra əlamətlərə görə müəyyən xalqla (etnik qrupla) eyniləşdirməyə imkan verir.Milli mənsubiyyətini qoruyub saxlamaq hüququnun təmin edilməsində Konstitusiyanın «heç kəs özmilliyyətini dəyişdirməyə məcbur edilə bilməz» müddəası (44-cü maddə, II bənd) mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Bu o deməkdir ki, hər bir kəs öz milli mənsubiyyətini seçməkdə azaddır, dövlət orqanları heç bir şəkildə buazadlığı məhdudlaşdıra və ya ona müdaxilə edə bilməz.Milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qrupların sərbəst inkişafım təmin etmək Azərbaycan dövlətinin millisiyasətinin tərkib hissəsidir. Respublikada millətlərarası münasibətlərin daha da təkmilləşdirilməsi və bumünasibətləri qurulmaqda olan hüquqi dövlətin tələbləri səviyyəsinə qaldırmaq məqsədilə AzərbaycanRespublikasının Prezidenti «Azərbaycan Respublikasında yaşayan milli azlıq, azsaylı xalq və etnik qruplarınhüquq və azadlıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətinin inkişafı üçün dövlət yardımı haqqında» 1992-ci il 16sentyabr tarixli fərman vermişdir.Digər mühüm şəxsi hüquqlardan biri ana dilindən istifadə hüququdur. Azərbaycan Konstitusiyasının 45-cimaddəsində qeyd olunub ki, hər kəsin ana dilindən istifadə etmək hüququ var və hər bir şəxs istədiyi dildətərbiyə və təhsil ala, yaradıcılıqla məşğul ola bilər. Məlumdur ki, dil fərdlər arasında ünsiyyət vasitəsi kimimühüm rol oynayır. Bu, mədəniyyətin ən vacib amili, milli və şəxsi özünüdərkin əsas təzahür formasıdır.[3]. Azərbaycan Respublikasında yaşayan xalqlara və etnik qruplara dövlət orqanları vasitəsi ilə anadilində məktəbəqədər müəssisələr, orta ümumtəhsil məktəblərində və ya müxtəlif tipli tədris müəssisələrindəana dilində ayrıca siniflər və ya qruplar təşkil edilməsinə şərait yaradılıb. Azərbaycanda yaşayan insanların özana dillərindən istifadə hüququndan məhrum edilməsi milli konstitusiya ilə qadağan edilir (maddə 45, II bənd).Vətəndaşların şəxsiyyətini müdafiə etmək, onların şərəf və ləyaqətini qorumaq dövlətin əsasvəzifələrindən biridir. Azərbaycan Konstitusiyasının 46-cı maddəsinə əsasən, cəmiyyətdə tutduğu mövqeyindənvə sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq, hər bir insanın şərəf və ləyaqətinə başqaları tərəfindən hörmətləyanaşılmalıdır və onun müəyyən zor üsulları (işgəncə və əzab vermək) ilə alçaldılması yolverilməzdir.Fikir və söz azadlığı insanın təbii ayrılmaz hüququdur. Fikir və söz azadlığı elə bir hüquqdur ki, onsuzinsanların normal həyat fəaliyyəti, şəxsiyyət azadlığı və azad cəmiyyət təmin edə bilməz.188

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Vicdan azadlığı insanın düşünmək və öz əqidəsinə uyğun olaraq davranmaq hüququdur. O, bir-biri iləüzvi surətdə bağlı olan aşağıdakı struktur ünsürləri özündə ifadə edir: 1) hər hansı bir dinə etiqad etmək; 2) diniibadət etmək; 3) dinini dəyişdirmək; 4) heç bir dinə etiqad etməmək; 5) ateist təbliğatı aparmaq; 6) xeyriyyəçilikfəaliyyəti aparmaq; 7) dini quram yaratmaq; 8) öz dinini təbliğ etmək; 9) dini mədəni-maarif fəaliyyətinigöstərmək; 10) dinə olan münasibətdən asılı olmayaraq hamının qanun qarşısında bərabərliyi.Şəxsi hüquqlar kimi, insan hüquqlarının birinci nəslinə aid olan siyasi hüquq və azadlıqlar da insanın ölkəhəyatında, onun işlərinin idarə olunmasında fəal iştirakına yönəlib. Bu hüquq vətəndaşlara dövlət qərarlarınınqəbulu və həyata keçirilməsi sferasına daxil olmaq imkanı yaradır. İnsanların siyasi hüquqları arasında seçkihüququ mühüm demokratik institut kimi dəyərləndirilərək, xalqın iradəsinin azad şəkildə ifadə olunması vəonun siyasi proseslərdə iştirakını zəruri edən hüquqdur. Seçki hüququ dövlət hakimiyyətinin və yerliözünüidarəetmənin, bütövlükdə isə hüquqi sistemin effektliyini artıran zəruri elementdir.Şəxsi və siyasi hüquqlardan fərqli olaraq, sosial-iqtisadi və mədəni hüquqlar «ikinci nəsil» insanhüquqlarına aid edilir. Bu hüquqlar insanın yaşaması üçün zəruri sosial-iqtisadi və mədəni şərtlərindəstəklənməsinə və normativ təsbitinə yönəlib. Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonrasosial-iqtisadi və mədəni hüquqlar sahəsində yeni qanunvericilik bazası yaratmağa müvəffəq olub. Əhalininmüxtəlif kateqoriyalarının hüquqlarının müdafiəsinə yönəlmiş sosial qanunlar bloku qəbul edilib.Bununla belə, etiraf etmək lazımdır ki, Azərbaycan Konstitusiyasında təsbit olunmuş bir sıra hüquqlar,xüsusən də «hər kəsin sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ var» ifadəsi deklarativ xarakter daşıdığı üçünməhkəmələr insanların adı çəkilən hüquqlarının pozulacağı təqdirdə onları sağlam ətraf mühitlə təmin etməkiqtidarında deyil. Məsələ brasındadır ki, təkcə Azərbaycanın deyil, əksər ölkələrin Konstitusiyasında üçüncünəslə xas olan hüquqlar hələ tam formalaşmadığı və dəqiq normativ məzmun kəsb etmədiyi üçün, bu hüquqlarıfərdin dövlətə qarşı subyektiv tələbi şəklində formula etmək, demək olar ki, qeyri-mümkündür [4].İstifadə olunmuş ədəbiyyat:1. Azərbaycan Respublikası. 1991-2001. B., səh. 128.2. Cəfərov İ.M. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının şərhi. B., 2003. səh. 79.3. Yenə orada. səh. 143.4. Лукашук И.И. Конституции государств и … стр. 65.5. Cəfərov İ.M. Göstərilən əsər. səh. 140.6. Yenə orada. səh. 141.7. Yenə orada. səh 145.8. Yenə orada. səh. 148.9. Права человека… стр. 151-153.10. Права человека... стp. 154.11. Hüseynov L. Beynəlxalq hüquq. səh. 22.ЗАКРЕПЛЕНИЕ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ КОНСТИТУЦИИДжамшид ГУЛИЕВ, диссертант НАН АзербайджанаЭто статья посвящается закреплению прав человека в Азербайджанской Конституции. В данной статьепрослеживаются вопросы повышения роли прав человека в современном международном отношении,влияние международных стандартов прав человека в национальных правовых системах Азербайджана исоответствия внутреннего законодательства нашей республики международным нормам прав человека.С удовлетворением отмечается, что Азербайджанская Конституция охватывает почти все международнопризнанные права и свободы человека. И это доказывает прогрессивный характер АзербайджанскойКонституции.Camshid KULIYEV,FASTENING OF HUMAN RIGHTS IN THE AZERBAIJAN CONSTITUTION189

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────It is clause, devoted to fastening of human rights in the Azerbaijan Constitution. In given clause questions ofincrease of a role of human rights in the modern international relation, influence of the international standards ofhuman rights in national legal systems of Azerbaijan and conformity legislations of our republic to the internationalnorms of human rights are traced. It is with satisfaction marked, that the Azerbaijan Constitution coversalmost all internationally recognized rights and freedoms of the person. And it proves progressive character ofthe Azerbaijan Constitution.«Hüquqi dövlət və qanun».- 2007. – № 2.- S. 23-26.190

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Konstitusiyasının müəllifiSiyavuş NOVRUZOV,Milli Məclisin deputatı, YAP İdarə Heyətinin üzvüНər bir xalqın müasir dünyada özünə layiqli yer tutmasının mühüm göstəricilərindən biri yüksək ədalətanlayışının ifadəsi olan hüquq prinsiplərinə və onun ali məcmusu olan qanunlara münasibətidir. Hələ eramızdanəvvəl meydana çıxan ilk sivilizasiyalar Hammurapi qanunları, Drakon qanunları, XII lövhə qanunları kimiunudulmaz hüquqi abidələr yaratmaqla insan cəmiyyətinin mövcudluğunun və birgə yaşayışının başlıca şərtikimi qanunlara riayət etmənin ən vacib şərt olduğunun əhəmiyyətini aydın şəkildə dərk edirdilər. Bu proses ortaəsrlərdə də davam edərək, bugünkü müasir qloballaşan dünyanın mürəkkəb ictimai-siyasi və sosial-iqtisadimünasibətlər sistemini tənzimləyən Əsas Qanuna - Konstitusiyaya qədər kəşməkəşli, lakin daim inkişafda olanuzun bir yol keçmişdir.Konstitusiya elə bir sənəd olmalıdır ki, demokratiyanın əsas qanununa uyğun olaraq hakimiyyətdə olansiyasi qüvvələr dəyişildikcə Əsas Qanunu da dəyişdirmək zərurəti meydana çıxmasın. Bəzi hallarda konstitusiyaqəbul etmək, yaxud onu əsaslı şəkildə dəyişdirmək cəhdləri bu və ya digər qüvvələr tərəfindən narazılıqlaqarşılanır, nəticədə siyasi böhranlar yaranır. Elə bizim günlərimizdə, postsovet məkanı dövlətlərində baş verənsiyasi proseslərə diqqətlə nəzər salmaq bunu təsdiqləyir. Deyilənlərin sübutu kimi belə bir faktı da göstərməkolar ki, 1918-ci ildə Şərqdə ilk demokratik respublika şəklində meydana çıxmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti,yaxud SSRİ-nin parçalanması nəticəsində öz dövlət müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan Respublikasındahakimiyyətə gəlmiş AXC-Müsavat iqtidarı bütün cəhdlərinə baxmayaraq öz sələflərindən tamamilə fərqlənənyeni müstəqil dövlətin konstitusiyasını qəbul edə bilmədilər.Azərbaycan Konstitusiyasının qəbul edildiyi ərəfədə ölkədə vəziyyət sabit deyildi. Dövlət çevrilişicəhdləri ara vermirdi. İlk baxışdan təsəvvür edilməsi çətin olsa da, belə cəhdlərə ölkənin yüksək vəzifəli şəxsləri- baş nazir, digər yüksək rütbəli məmurlar başçılıq edirdilər. Vətəndaş müharibəsi təhlükəsi hələ sovuşmamışdı.Dövlətdə təmsil olunan yüksək vəzifəli və rütbəli şəxslər öz siyasi ambisiyalarını dövlət maraqlarından üstüntutur, öz xalqı və dövləti ilə ultimatum dilində danışmağa üstünlük verirdilər. Dövlətə sədaqətli şəxslər terrorvasitəsilə aradan götürülür, vətəndaşlarda vahimə, qorxu hissləri yaradılırdı. Əvvəlki xəyanətkar iqtidartərəfindən bağlanmış və hakimiyyətdə olan qüvvələrin mənafeyini əks etdirən neft müqavilələri ləğv edilmiş,yeni müqavilələrin bağlanması ərəfəsində xarici investorlar qorxudularaq ölkədən uzaqlaşdırılmışdı. Yenicəəldə edilmiş atəşkəs kövrək idi. Vaxt isə gözləmirdi. Belə bir şəraitdə konstitusiyanın qəbul edilməsi ölkədəictimai-siyasi sabitliyin bərqərar olmasına, əhali arasında dövlətə inamın artmasına, yubanmaq isə vəziyyətindaha da pisləşməsinə gətirə bilərdi.Bütövlükdə xalqın, dövlətin və hər bir vətəndaşın taleyinə birbaşa və həlledici təsir göstərən AzərbaycanRespublikasında Konstitusiya qəbulu kimi nəhəng siyasi prosesin uğurunu şərtləndirən ən mühüm amil buprosesin müdrik dövlət rəhbəri, ümummilli lider, xarizmatik şəxsiyyət tərəfindən idarə edilməsi idi. Həmin andaAzərbaycanın yeganə ümidi, böhranlı vəziyyətdən ən etibarlı çıxış yolu dövlətin sükanı arxasında belə birşəxsiyyətin olması idi. Bu, xalqını, onun dövlətini taleyüklü anda xilas etmək missiyasını öz üzərinə götürənümummilli lider Heydər Əliyev idi.1995-ci ilin mayın 2-də Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi yeni konstitusiya layihəsini hazırlayankomissiyanın tərkibini təsdiq etdi. Heydər Əliyevin sədr olduğu komissiyaya həmin vaxtda mövcud olan hər üçhakimiyyət qanadının rəhbərlərindən əlavə, ictimai elmlər sahəsində tanınmış mütəxəssislər, görkəmli elmxadimləri, ictimai və yaradıcılıq təşkilatlarının rəhbərləri daxil edilmişdi.Ümummilli lider dövlət müstəqilliyinin əldə edildiyi 1918-ci ildən etibarən Azərbaycan Respublikasınıninkişaf tarixini hərtərəfli təhlil etdi. 1993-cü ilin oktyabrında da yeni Konstitusiya hazırlanması üçün göstəriləncəhdlərin nəticəsiz qaldığını vurğulayan ümummilli lider 1993-cü ilin ortalarına qədər hakimiyyətdə olmuşAXC-Müsavat cütlüyünün nəinki yeni konstitusiya qəbul etmək üçün səylər göstərmədiyini, hətta AzərbaycanınSSRİ dövlətinin tərkibində olması, Kommunist Partiyasının rəhbər və istiqamətverici rolunun təsbit edilməsibarədə maddələrin də 1978-ci il Konstitusiyasından çıxarılmadığını təəssüflə qeyd etdi. Bu və digərdəyişikliklər yalnız 1993-cü ilin oktyabr ayında yeni seçilmiş Prezident Heydər Əliyevin andiçmə mərasimindənbir qədər qabaq onun təşəbbüsü ilə həyata keçirilmişdi.Komissiyanın ilk iclasında dövlət başçısı tərəfindən qəbul ediləcək konstitusiyanın parametrləri açıqlandı.“Bizim yeni konstitusiyamız, şübhəsiz ki, birinci növbədə, Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini,191

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────bu müstəqilliyin əbədi olduğunu və dövlət müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, yaşatmaq üçün bütün prinsipləriəks etdirməlidir. Yeni konstitusiyamız demokratik prinsipləri özündə əks etdirməlidir. Yəni, dünyademokratiyasının əldə etdiyi bütün nailiyyətlərdən, demokratiya sahəsində inkişaf etmiş dövlətlərin konstitusiyatəcrübəsindən istifadə etməli və Azərbaycan Respublikasının özünəməxsus tarixi, milli ənənələrini əks etdirənprinsipləri özündə cəmləşdirməlidir. Bir sözlə, biz elan etmişik və mən bir daha bəyan edirəm ki, Azərbaycandademokratik, hüquqi, sivilizasiyalı, dünyəvi dövlət qururuq. Demokratik, hüquqi, sivilizasiyalı dövlət quruculuğuproseslərini və bunu təmin etmək üçün bütün şərtləri, müddəaları konstitusiya özündə əks etdirməlidir. Biz eləbir Konstitusiya qəbul etməliyik ki, o, müstəqil Azərbaycan Respublikasının demokratik prinsiplər əsasındauzun müddət sabit yaşamasını təmin edən Əsas Qanun, tarixi sənəd olsun. Ona görə də üzərimizə düşən vəzifəhəm şərəflidir, həm də çox çətindir. Konstitusiyamız Azərbaycanda məhz demokratik, hüquqi, dünyəvi,sivilizasiyalı bir dövlət qurmaq üçün əsas yaratmalıdır, onun əsas qanunu olmalıdır”.Həmin iclasda ulu öndər Heydər Əliyev özünü tamamilə yeni bir formada - konstitusiyaçı alim kimigöstərərək dünya konstitusiyaçılığının bütün problemlərini öyrəndiyini, görkəmli Qərb filosoflarınınkonstitusiya və dövlətlə bağlı elmi irsinə də mükəmməl yiyələndiyini nümayiş etdirdi. “Konstitusiya birincinövbədə, dövlətlə, hakimiyyətlə xalqın arasında olan münasibətləri özündə əks etdirməlidir. Hakimiyyətbölgüsü, ali icra, qanunvericilik, məhkəmə hakimiyyətləri - bunlar hamısı xalqın iradəsinə söykənməli, seçkiləryolu ilə təmin olunmalıdır. Dövlət xalqın işi olmalıdır. Xalq dövlət üçün yox, dövlət xalq üçün olmalıdır və buprinsiplər Konstitusiyamızın əsasını təşkil etməlidirlər. …Müstəqil Azərbaycan dövlətinin Əsas Qanunundainsan haqları, insan azadlıqları, insanların cəmiyyətdə bərabər hüquqa malik olması, bütün azadlıqlar öz əksinitapmalıdır”.Oktyabrın 12-də keçirilən iclasda konstitusiya yaradıcılığı məsələləri müzakirə olundu. Ümummilli liderHeydər Əliyev layihənin giriş hissəsində milli dövlətçilik ənənələrini, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi iləəlaqədar fikirlərin əks olunması zərurətini qeyd edərək bu hissəsini Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi iləəlaqələndirməyin vacibliyini vurğuladı. Qeyd etdi ki, insan hüquqları, azadlıqları haqqında olan maddələrdəqiqləşdirilməli, təkmilləşdirilməlidir. Vətəndaşların vəzifələri daha dəqiq ifadə olunmalı, bu maddələr daha dagenişləndirilməlidir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının statusu, onun dövlət quruluşu haqqında maddələrolmalıdır.İki gün sonra Konstitusiya komissiyasının növbəti iclasında qərara alındı ki, hazırlanmış layihə oktyabrın15-də mətbuatda dərc edilsin. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə, dövlət orqanlarına, elm və tədrismüəssisələrinə, siyasi partiyalara və ictimai birliklərə konstitusiya layihəsini mütəşəkkil müzakirə etmək, təklif,düzəliş və əlavələrini komissiyaya təqdim etmək tövsiyə olundu. Həmçinin qərara alındı ki, edilmiş bütüntəkliflər komissiya tərəfindən nəzərə alınaraq layihə yenidən işlənsin və referenduma 10 gün qalmış respublikamətbuatında dərc edilsin.1995-ci il noyabr ayının 2-də və 5-də keçirilən iclaslarda bir məsələ - Azərbaycanın dövlət dili haqqındaməsələ müzakirə edildi. Taleyinə 18 ildən sonra ikinci dəfə öz dövlətinin konstitusiyasının layihəsini hazırlamaqqisməti düşən Heydər Əliyev yenidən oxşar xarakterli çətinliklə qarşılaşırdı. 1977-ci il SSRİ Konstitusiyasındahətta rus dilinin dövlət dili olması barədə müddəa olmasa da, о zaman Azərbaycana rəhbərlik edən HeydərƏliyev çox böyük qəhrəmanlıq göstərərək Moskvadakı partiya rəhbərliyinin ciddi narazılığına baxmayaraq,Azərbaycan dilinin respublikanın dövlət dili olduğunu Konstitusiyada təsbit edə bilmişdi. Bu dəfə narazılıqlarölkənin daxilində idi. Buna baxmayaraq son nəticədə Heydər Əliyev müdrikliyi qalib gəldi. Komissiyanınnoyabrın 5-də keçirilən iclasında çıxış edən 14 nəfər üzvünün demək olar ki, hamısı Azərbaycan dilinin dövlətdili olmasını təklif etdilər. Bununla da, ana dilimizin haqq etdiyi tarixi adı özünə qaytarıldı. Məsələnin dahaetibarlı həllinin təminatı kimi, Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin Azərbaycan dili olduğunu təsbit edən21-ci maddənin dəyişdirilməsi barədə təkliflərin gələcəkdə referenduma çıxarılması hüquqununməhdudlaşdırılması da konstitusiya səviyyəsində həllini tapdı. Təkcə bu işinə görə - belə işlər isə onun taleyindəkifayət qədər çox olmuşdur - Heydər Əliyevin adı Azərbaycan xalqının tarixində əbədi yaşayacaqdır. Yenihazırlanan konstitusiya layihəsində dövlət dilinin Azərbaycan dili adlandırılması məhz öz xalqını böyükməhəbbətlə sevən, onun on illərdən sonrakı taleyini düşünən böyük şəxsiyyətin mövqeyindən xəbər verir.Ümumiyyətlə, dövlət dilinin müzakirəsinə həsr edilmiş yığıncaqlarda Heydər Əliyevin nitqləri, xüsusən,noyabrın 5-də keçirilən iclasdakı çıxışı Azərbaycan filologiya elmi tərəfindən on illər ərzində görülmüş işlərə,aparılmış tədqiqatlara məntiqi yekun vurdu. Təkcə dilimizin deyil, xalqımızın, bütün türk dünyasının tarixi ənyüksək elmi səviyyədə təhlil edildi. Bu çıxış hələ uzun illər ərzində mütəxəssislər tərəfindən öyrənilməli, tədqiqedilməlidir.192

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini öz həyat amalına çevirmiş, bütün həyatını bu nəcib işuğrunda mübarizəyə həsr etmiş Heydər Əliyev Azərbaycanın gələcək Konstitusiyasının bu müstəqilliyə xidmətetməsini, onun vasitəsilə bütövlükdə ölkəmizin, onun hər bir vətəndaşının sivil dünyaya inteqrasiya olunmasını,Azərbaycanın dünya dövlətləri sırasında öz layiqli yerini tutmasını arzu edirdi. Ulu öndər heç bir vaxtgizlətmirdi ki, belə yüksək bir məqama doğma ölkəsinin məhz onun rəhbərliyi dövründə qovuşması ilə fəxr edir,özünü Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin, onun sivil inkişafının təminatçısı sayır. 1995-ci il noyabr ayının10-da komissiyanın doqquzuncu iclasında Heydər Əliyev komissiyanın referenduma qədərki fəaliyyətinə yekunvuraraq komissiya və işçi qrup üzvlərinə təşəkkürünü bildirdi: “Üzərimizə düşən məsuliyyəti biz vicdanla,xalqımıza, vəzifəmizə sədaqətlə həyata keçirmişik və gördüyümüz işə, xalqa təqdim etdiyimiz layihəyə görəfəxr edə bilərik. Hesab edirəm ki, bütün gələcək nəsillərdə meydana çıxacaq sualların hamısına burada cavabvar. Yəni, biz tarixi bir sənədin yaradılmasının iştirakçılarıyıq və bununla fəxr edə bilərik. Mən şəxsən busənədin hazırlanmasına böyük məsuliyyət hissi ilə yanaşmışam. Bu sənədin hazırlanmasına xeyli vaxt sərfetmişəm. Haqqım var deyəm ki, çox zəhmət çəkmişəm. Hər bir kəlmənin, hər bir sözün mənasını dəfələrləaraşdırmışam, onun bu gün üçün, gələcək üçün nə qədər əsaslı olmasını dəfələrlə təhlil etmişəm. Mən çoxrahatlıq hissi ilə bu layihənin altından imza atıram və bu layihəyə görə tam cavabdeh olduğumu bu gün bəyanedirəm. Hesab edirəm ki, biz Azərbaycanın bu günü, gələcəyi üçün çox böyük bir sənəd - siyasi, hüquqi sənədyaratmışıq”.Beləliklə, 12 noyabr 1995-ci ildə ümummilli lider Heydər Əliyevin şah əsəri -158 maddə, 12 keçidmüddəası, 5 bölmə və 12 fəsildən ibarət müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyası ümumxalqsəsverməsi - referendum yolu ilə qəbul olundu. Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində ən mühüm hüquqi-siyasisənəd olan Konstitusiya bu gün də ölkəmizdə möhtərəm Prezident İlham Əliyevin həyata keçirdiyi nəhəngislahatlar prosesinin istinad etdiyi etibarlı normativ sənəddir. Azərbaycan yaşadıqca müstəqil ölkəmizin ilkKonstitusiyası hüquq tariximizə qızıl hərflərlə əbədi həkk olunacaqdır.Qeyd etdiyimiz kimi, müəllifi ümummilli lider Heydər Əliyev olan Azərbaycan Respublikasının1995-ci ilin 12 noyabrında qəbul edilmiş ilk Konstitusiyası müstəqil, hüquqi və dünyəvi Azərbaycan dövlətininəsaslarını təsbit edən mühüm və bitkin normativ sənəddir. Lakin qanunvericilik prosesi daim inkişaf etdiyi,dinamik olduğu və dövrün tələblərinə uyğunlaşdığı zaman daha mükəmməl və praktik əhəmiyyət daşıyır. Bubaxımdan, 2008-ci ilin dekabr ayı, həm də Yeni Azərbaycan Partiyasının Konstitusiya islahatı təşəbbüsü iləyaddaqalan oldu. Belə ki, daim cəmiyyətin istək və arzularının ifadəçisi olan YAP-ın Konstitusiya islahatıtəşəbbüsü ilə çıxış etməsi səciyyəvidir. YAP 2008-ci ilin dekabr ayının 16-da Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyasına əlavə və dəyişikliklər edilməsi ilə bağlı Milli Məclisdə təşəbbüs irəli sürdü. Dekabr ayının19-da Milli Məclis təklifi qəbul edərək, onu Konstitusiya Məhkəməsinə göndərdi. Konstitusiya Məhkəməsidekabrın 24-də təkliflə bağlı müsbət rəy verərək, onu Milli Məclisə göndərdi. Milli Məclis dekabrın 26-daAzərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavə və dəyişikliklər edilməsi ilə bağlı YAP-ın təşəbbüsünüdəstəkləyərək, 2009-cu il mart ayının 18-də referendum keçirilməsinə qərar verdi. Dekabr ayının 30-da MərkəziSeçki Komissiyası referendumla bağlı zəruri təlimatları hazırladıqdan sonra YAP dekabrın 31-də YeniAzərbaycan” təşəbbüs qrupunu yaratdı. Xalqımız Konstitusiya islahatı təşəbbüsünü dəstəklədi və referendum(ümumxalq səsverməsi) məntəqələrinə gələrək ölkəmizin davamlı inkişafını sürətləndirən hüquqi-normativbazanın təkmilləşdirilməsinə səs verdi. Çünki bu təşəbbüs yalnız Əsas Qanunun təkmilləşdirilməsinə yönələnhüquqi prosedurdan əlavə, həm də ölkəmizdəki nəhəng islahatlar prosesinin ardıcıllığını təmin edən siyasifəaliyyətdir.“Azərbaycan” .- 2009.- 7 may.- №98.- S. 2.193

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ümummilli lider müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyasının yaradıcısıdırDövlətin əsaslarını, əsas insan və vətəndaş hüquqlarını, vəzifələrini, qanunvericilik, icra və məhkəməhakimiyyətini, dövlət quruluşunu, mülkiyyət formalarını və dövlət həyatının digər bu kimi məsələlərinimüəyyənləşdirən Konstitusiyanın qəbul edilməsi hər bir dövlətin həyatında mühüm ictimai-siyasi hadisədir.Tarixi qanunauyğunluq nəticəsində keçmiş Sovetlər Birliyi süqut etdikdən sonra xalqımız öz millimüqəddəratını sərbəst təyin etmək, milli dövlət quruculuğunu formalaşdırmaq və hüquqi, demokratikcəmiyyət yaratmaq imkanı əldə etdi...Ümummilli lider Heydər Əliyevin imzaladığı "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 80 illiyinin keçirilməsihaqqında" 30 yanvar 1998-ci il tarixli sərəncamında göstərilir: "...Bu tarixi gün Azərbaycan xalqının həyatınaböyük və əlamətdar hadisə kimi daxil olmuşdur. Şərqdə ilk demokratik dövlət quruluşunu yaratmış AzərbaycanXalq Cümhuriyyəti istiqlaliyyətimizi elan edərək, xalqımızın müstəqillik əzmini nümayiş etdirmişdir.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ölkənin daxilində və xaricində yaranmış gərgin və mürəkkəb ictimai-siyasişəraitdə fəaliyyət göstərmişdir. Bu dövlətin qısa bir müddətdə həyata keçirdiyi tədbirlər xalqımızın tarixindəböyük iz buraxmışdır"17 aylıq fəaliyyəti dövründə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 145 iclası keçirilmişdir. İlkiclas 1918-ci il dekabrın 7-də, son iclas isə 1920-ci il aprelin 27-də olmuşdur. Fəaliyyəti dövründə AzərbaycanCümhuriyyəti Parlamentinin müzakirəsinə 270-dən yuxarı qanun layihəsi çıxarılmışdır ki, onlardan da 230-ayaxını təsdiq edilmişdir. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə müstəqil respublikanınKonstitusiyasını qəbul etmək mümkün olmamışdı.Ancaq cümhuriyyətin fəaliyyət göstərdiyi dövrdə Konstitusiya xarakteri daşıyan bir neçə aktlar,qərarlar qəbul edilmiş və hökumət onların əsasında işləmişdir. Ona görə də bu dövrü, müəyyən qədərKonstitusiya quruculuğunun başlanğıcı kimi qiymətləndirmək olar.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövlətin zəruri atributu olan dövlət bayrağı haqqında, həmçinin dövlətdili haqqında qərarlar qəbul etmişdir.Təəssüflər olsun ki, 1920-ci il aprelin 27-28-də RSFSR beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasınapozaraq, müharibə elan etmədən öz silahlı qüvvələrini Azərbaycana yeritmiş, suveren Azərbaycan ərazisini işğaletmiş, qanuni seçilmiş hakimiyyət orqanlarını zorakılıqla devirərək Azərbaycan xalqının çox böyük qurbanlarbahasına qazandığı müstəqilliyinə son qoymuşdur.Azərbaycan xalqı yalnız 18 oktyabr 1991-ci ildə öz tarixi dövlət müstəqilliyini bərpa et-dikdənsonra Konstitusiyasını qəbul etmək imkanı əldə etdi.Ümummilli lider Heydər Əliyevin sədrliyilə layihəsi hazırlanmış və 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalqsəsverməsi (referendum) yolu ilə müstəqil Azərbaycan dövlətinin ilk Konstitusiyasının qəbul edilməsixalqımızın tarixində ən parlaq səhifələrdən biridir. Konstitusiyanın 158 maddəsindən 48-i, başqa sözlə, üçdə biriinsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına həsr edilmişdir.Müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyası respublikamızın əvvəlki konstitusiyalarından prinsipcəköklü surətdə fərqlənir. Belə ki, əvvəlki sosializm dövrünün konstitusiyalarında sivil dövlətquruculuğunda əsas institut olan hakimiyyət bölgüsü prinsipindən imtina edilmişdi. Lakin yeniKonstitusiyada bu tarixi və metodoloji səhv aradan qaldırılmış, hakimiyyətin qanunverici, icrahakimiyyəti və məhkəmə hakimiyyətindən ibarət bölgüsü aparılmışdır.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 7-ci maddəsinin IV hissəsində göstərilir ki, Konstitusiyanınmüddəalarına əsasən qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri qarşılıqlı fəaliyyət göstərir və özsəlahiyyətləri çərçivəsində müstəqildirlər. Konstitusiya ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olmaqla, AzərbaycanRespublikasında birbaşa hüquqi qüvvədədir və bütün qanunvericilik aktları Konstitusiyanın müddəalarınauyğun qəbul edilməlidir. Təsadüfi deyildir ki, müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyasının qəbulundan sonraMilli Məclis Avropa standartlarına və beynəlxalq hüquq normalarının tələblərinə uyğun 2500-dən artıq qanunvə qərar qəbul etmişdir.Dünya təcrübəsi göstərir ki, Konstitusiya bir qayda olaraq, uzun müddət üçün qəbul olunur. Lakin həyatınirəli sürdüyü tələblər, ictimai-siyasi münasibətlərin inkişafı qanunvericilikdə, o cümlədən ölkəmizin ali qanunuolan Konstitusiyada da dəyişiklikləri zəruri edir.Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin "Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi məqsədi ilə ümumxalq səsverməsi (referendum) keçirilməsi194

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────haqqında " 22 iyun 2002-ci il tarixli fərmanı ilə 24 avqust 2004-cü il tarixdə keçirilmiş referendumnəticəsində Konstitusiyanın 24 maddəsinə 38 əlavə və dəyişikliklər edilmişdir.Ölkə başçısı cənab İlham Əliyev demişdir: "Azərbaycan artıq müasir ölkədir. Ancaq müasirləşməprosesinin limiti, hüdudları yoxdur. Bu əbədi bir prosesdir. Bu gün Azərbaycan demokratik ölkədir.Amma demokratiyanın da sonu yoxdur. Bu sonsuz bir prosesdir. Biz növbəti illərdə ölkəmizinmüasirləşməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər görəcəyik".Məhz ölkəmizdə demokratiyanın daha da inkişafı məqsədilə Milli Məclis 26 dekabr 2008-ci il tarixdə"Azərbaycan Respublika-sının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsinə dair ümumxalqsəsverməsinin (referendumun) keçirilməsi haqqında " qərar qəbul etmiş və 2009-cu il martın 18-nə referendumkeçirilmişdir. Bu ilin martın 30-da Mərkəzi Seçki Komissiyası referendumun nəticələrinə yekun vurmuş vəKonstitusiyaya əlavə və dəyişikliklər edilməsi haqqında referendum layihəsini qəbul edilmiş hesab etmişdir.Mərkəzi Seçki Komissiyasının məlumatından görünür ki, seçicilərin 70,83 faizi referendumda iştiraketmiş və böyük əksəriyyətiKonstitusiyaya təklif olunan əlavə və dəyişikliklərin lehinə səs vermişlər.Konstitusiyanın 12-ci maddəsinin I bəndində göstərilirdi ki, insan və vətəndaş hüquqlarının vəazadlıqlarının təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir.Referendum aktının birinci bəndində Konstitusiyanın 12-ci maddəsinin I hissəsinə "azadlıq-larının"sözündən sonra "Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına layiqli həyat səviyyəsinin " sözləri əlavə edilmiş,başqa sözlə, Konstitusiyanın 12-ci maddəsinin I hissəsinə edilmiş bu əlavə, əslində, onun məzmununu daha dazənginləşdirmişdir. Ölkəmizin son beş ildəki iqtisadi inkişafının xarakteri və tempi göstərir ki, sosial siyasət vəəhalinin maddi rifahı büdcə xərclərinin xüsusi çəkisində üstünlük təşkil edir.Məhz buna görə də Konstitusiyanın 15-ci maddəsinin II hissəsinə "əsasında" sözündən sonra "sosialyönümlü " sözləri əlavə edilmiş və bu da son illərdə respublika büdcəsinin sosial xarakterli olmasının əyanitəsdiqidir.Təsadüfi deyil ki, Konstitusiyaya edilmiş 11 dəyişikliyin, 39 əlavənin, müvafiq olaraq, 5 dəyişikliyi və 22əlavəsi Konstitusiyanın III fəslinə—Əsas insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları fəslinə aid olmuşdur.Müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyasının 17-ci maddəsinə aşağıdakı məzmunda V hissə əlavəedilmişdir: "15 yaşına çatmamış uşaqlar işə götürülə bilməzlər". Doğrudur, ilk baxışda belə görünə bilər ki, bumüddəa əmək qanunvericiliyinin müvafiq normasında nəzərdə tutulmuşdur (Əmək Məcəlləsinin 46-cımaddəsinin 4-cü bəndində), bu müddəanın təkrarən Konstitusiyaya daxil edilməsinə zərurət vardırmı ?!. Cavabbirmənalıdır: bəli, vardır.15 yaşına çatmamış uşaqların işə götürülməsinin qadağan edilməsi Konstitusiyada nəzərdətutulmaqla, yeni xarakter alır, başqa sözlə, konstitusion prinsip kimi formalaşır və nəzərə alsaq ki,Konstitusiyanın müddəaları birbaşa hüquqi qüvvəyə malikdir, əgər əmək qanunvericiliyi dəyişilsə belə,Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin bu konstitusion müddəanı dəyişmək səlahiyyəti yoxdur.Konstitusiyanın 71-ci maddəsinə aşağıdakı məzmunda X bənd əlavə edilmişdir: "Dövlət orqanlarıyalnız bu Konstitusiya əsasında, qanunla müəyyən edilmiş qaydada və hüquqlarda fəaliyyət göstərəbilərlər ". Konstitusiyaya edilmiş bu əlavə isə cəmiyyətdə baş verə biləcək məmur özbaşınalığınınqarşısını almaq, mahiyyət etibarilə, ölkəmizdə insan və vətəndaş hüquq və azadlıq-larının daha etibarlıqorunması üçün əlavə bir təminatdır.Həmçinin Konstitusiyanın 67-ci maddəsinə "Cinayət törədilməsində təqsirləndirilən hər kəs məhkumedilməzdən əvvəl dinlənilməlidir" kimi II bənd əlavə edilmişdir. Konstitusiyaya belə bir müddəanın əlavəedilməsi bu müddəanın konstitusion prinsip kimi formalaşmasına gətirib çıxarır və gələcəkdə cinayət-prosessualqanunvericiliyində hər hansı dəyişikliyin edilməsi bu konstitusion prinsipin dəyişilməsinə səbəb ola bilməz.Əksinə, gələcək-də cinayət-prosessual qanunvericiliyinə ediləcək hər bir dəyişiklik bu konstitusion prinsipnəzərə alınmaqla edilə bilər. Başqa sözlə, cinayət-prosessual qanunvericiliyinə sözügedən konstitusionprinsipə zidd dəyişikliyin edilməsinin qarşısı alınmış olur.Konstitusiyaya edilmiş əlavə və dəyişikliklərdən biri Konstitusiyanın 101-ci maddəsi ilə bağlıdır.Referendum aktında Konstitusiyanın 101-ci maddəsinin V hissəsi aşağıdakı redaksiyada ifadə edilmişdir:"Müharibə şəraitində hərbi əməliyyatların aparılması Azərbaycan Respublikası Prezidenti seçkilərininkeçirilmə-sini mümkün etmədikdə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyət müddəti hərbiəməliyyatların sonunadək uzadılır. Bu barədə qərar seçkilərin (referendumun) keçirilməsini təmin edən dövlətorqanının müraciətinə əsasən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən qəbul edilir ".195

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Hazırda müstəqil Azərbaycan Respublikasının əsas problemlərindən biri qondarma DağlıqQarabağ məsələsidir. Erməni təcavüzü nəticəsində torpaqlarımızın 20 faizi işğal edilərək, 900 yaşayışməntəqəsi zəbt edilmiş, 4366 sosial obyekt, 690 məktəb, 280 uşaq bağçası, 862 klub, 932 kitabxana, 1831kino qurğusu, 855 məktəbəqədər müəssisə, 656 poliklinika, ambulatoriya, aptek və digər tibb müəssisə-si,xalqın ibadət yeri olan 10 məscid dağıdılmış, Ermənistandan qovulmuş soydaşlarımızın 380 kəndi ələkeçirilmiş və bütün var-dövləti orada qalmışdır. Respublikamıza təxminən 60 milyard ABŞ dollarındanartıq məbləğində ziyan dəymişdir.Ümummilli lider Heydər Əliyev 15 iyun 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdışından sonra bütün fəaliyyətiboyu Ermənistan—Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ məsələsini sülh yolu ilə, beynəlxalq hüquq normalarına uyğunədalətli həllinə çalışmışdır. Lakin heç kəsdən gizli deyildir ki, dünyada ikili standartlar mövcuddur. Əgər beləolmasaydı, dünyanın 191 ölkəsinin daxil olduğu Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurasının işğalolunmuş Azərbaycan ərazilərindən işğalçı erməni silahlı qüvvələrinin dərhal çıxarılması barədə 4 qətnaməsiçoxdan icra olunardı.Ümummilli lider Heydər Əliyev ölkə rəhbərliyinə qayıdışından sonra xarici ölkələrə səfərlərində Qarabağhəqiqətlərini bütün dünya ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırmaq üçün var qüvvəsi ilə çalışmışdır. Ümummillilider bu səfərlərdə, istər dövlət başçıları ilə, istərsə də həmin ölkələrdə olan Azərbaycan diasporununnümayəndələri ilə, iş adamları ilə, qeyri-hökumət təşkilatlarının nümayəndələri ilə, bir sözlə, bütünauditoriyalarda xəritə ilə əyani surətdə Dağlıq Qarabağın Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz tərkib hissəsiolması fikrini əsaslandırmış və buna da nail olmuşdur.Təsadüfi deyildir ki, BMT Baş Məclisinin 6 sentyabr 2006-cı il tarixli "Azərbaycanın işğal olunmuşərazilərində vəziyyət" adlı qətnaməsində Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərində baş verən yanğınlardan vəonun vurduğu böyük ekoloji ziyandan ciddi narahatlığı vurğulanmışdır.Ölkə başçısı cənab İlham Əliyev çıxışlarında dəfələrlə bəyan etmişdir ki, Dağlıq Qarabağmünaqişəsi yalnız və yalnız Azərbaycanın ərazilərinin bütövlüyü çərçivəsində həll edilə bilər: "DağlıqQarabağ əzəli Azərbaycan torpağıdır və biz Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa olunması üçünbütün səyləri göstərəcəyik. Həm siyasi, həm diplomatik və lazım gələrsə, hərbi üsullardan da istifadəetmək olar. Bu haqq bizdə var. Beynəlxalq hüquq bunu təmin edir ".Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Dağlıq Qarabağın, beynəlxalq hüquq normalarına müvafiq olaraq,dinc yolla erməni işğalından azad edilməsi mümkün olmazsa, bu torpaqların silah gücünə azad edilməsi bizimtəbii, ayrılmaz, konstitusion hüququmuzdur.Beləliklə, yuxarıdakılara əsasən demək olar ki, Konstitusiyanın 101-ci maddəsinin V hissəsinin yeniredaksiyada verilməsi barədə dəyişikliyin edilməsi əsaslı olmaqla, ölkəmizin indiki şəraiti üçün son dərəcədəzəruridir.Həmin fikirlər Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin səlahiyyət müddətinin hərbiəməliyyatların sonunadək uzadılması barədə referendum aktına əsasən Konstitusiyanın 84-cümaddəsinin I hissəsinə edilmiş əlavəyə də aiddir.Ümummilli lider Heydər Əliyevin idarəçilik məktəbinin layiqli davamçısı, onun müdrik, uzaqgörənvə çevik xarici və daxili siyasətini uğurla davam etdirən cənab ilham Əliyevin 15 oktyabr 2008-ci iltarixdə seçicilərin mütləq əksəriyyətinin səs çoxluğu ilə yenidən ölkə başçısı vəzifəsinə seçilməsi bizimgələcəyə inamımızı daha da artırır.İlham ABBASOV,Ədliyyə Nazirliyi Ədliyyə Akademiyasının prorektoru-hüquq və fəlsəfə elmləri doktoru, baş ədliyyəmüşaviri, prokurorluğun fəxri işçisi.“Respublika”.-2009: 10 noyabr.-N 245.-S.5.196

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Zamanla səsləşən Konstitusiya quruculuğu siyasətiQloballaşan dünyada hər bir dövlətin beynəlxalq münasibətlər sisteminə qatılması, maraq vəmənafelərini beynəlxalq hüququn verdiyi imkanlar hesabına təmin etməsi, sivil birgəyaşayış normalarıilə tənzimlənən dünya siyasətində iştirakı, ilk növbədə, onun daxili siyasətindən, demokratik normalara,insan hüquq və azadlıqlarına necə əməl etməsindən asılıdır. Bu gün iqtisadi, siyasi və sosial inkişafsəviyyələrinin müxtəlifliyinə, liberal dəyərlərin mənimsənilməsi göstəricilərinin fərqliliyinə baxmayaraq,demək olar ki, bütün ölkələr insan haqlarına sadiqliklərini birmənalı bəyan etmişlər.Sivil dövlətlərdə ümumi qayğı və məsuliyyət predmeti kimi nəzərdən keçirilən bu meyarlar hüquqi dövlətvə vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu yolu ilə inamla irəliləyərək böyük uğurlara imza atan müstəqil Azərbaycanınictimai-siyasi həyatında da özünə möhkəm yer tapmışdır. Ümummilli lider Heydər Əliyev 1993-cü iliniyununda xalqın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra ölkədə qanunun aliliyinin təmin olunmasını,vətəndaş hüquq və azadlıqlarının yüksək səviyyədə qorunmasını özünün başlıca fəaliyyət prinsiplərindən birielan etmiş, bu ali məqsədlərin gerçəkləşdirilməsinə yönəlmiş çoxşaxəli islahatların həyata keçirilməsini daimnəzarətdə saxlamışdır. Bir ictimai-iqtisadi formasiyadan digərinə keçidlə bağlı Azərbaycanda yeni iqtisadi vəsiyasi-hüquqi münasibətlər sisteminin formalaşması hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğunu, vətəndaşların layiqlihəyat səviyyəsini təmin edən yeni milli Konstitusiyanın qəbulunu da ciddi zərurətə çevirmişdi. Bu reallığıdüzgün dəyərləndirən ümummilli lider Heydər Əliyev dövlətin təməlinin möhkəm hüquqi əsaslar üzərindəqurulması üçün, ilk növbədə, müstəqil Azərbaycan Konstitusiyasının hazırlanaraq qəbul edilməsini vacibsaymışdır.1995-ci il noyabrın 12-də Milli Məclisə seçkilərlə yanaşı, referendum keçirilmiş, AzərbaycanRespublikasının ilk Konstitusiyası qəbul edilmişdir. Konstitusiyanın hazırlanması və qəbulu zamanı hər birvətəndaşın, ümumilikdə, xalqın hüquq və azadlıqlarının hərtərəfli təminatı ideyası rəhbər tutularaqqanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi prosesində də prioritet istiqamət təşkil etmişdir. İlk milli Konstitusiyamızrespublikanın müstəqilliyini təmin edən sənəd olmaqla, hüquqi, demokratik dövlətin qurulmasının, vətəndaşcəmiyyətinin formalaşmasının əsas təsisatını yaratmışdır. 12 fəsil, 158 maddədən ibarət olan ali qanunumuzdaAzərbaycanda insan hüquq və azadlıqlarına dair xüsusi bölmənin olması da təqdirəlayiq haldır.Azərbaycan Konstitusiyasının ən yüksək məziyyəti insan və vətəndaş hüquqlarının kifayət qədər aydın vəsadə şəkildə təsbit olunması və bunun dövlətin ali məqsədi elan edilməsidir. 12-ci maddədə göstərilir ki, insanhüquq və azadlıqlarının qorunması Azərbaycan dövlətinin ali məqsədidir. Ümumilikdə, Konstitusiyada əksinitapmış maddələrin üçdə birinin sırf insan hüquq və azadlıqları ilə bağlı olması da həmin reallığı bir dahatəsdiqləyir. İnsan hüquqlarına belə həssas münasibət inkişaf etmiş bir sıra dövlətlərin konstitusiyalarında budərəcədə aydın, dəqiq və genişliyi ilə əksini tapmamışdır.Əsas Qanunda Azərbaycanın demokratik yolla inkişafının qaçılmaz olduğunu nəzərdə tutan şərt alihakimiyyətin xalqa məxsus olmasının birmənalı şəkildə təsbit edilməsidir. Eyni zamanda, Konstitusiyada özmüqəddəratını sərbəst və müstəqil şəkildə müəyyənləşdirmək Azərbaycan xalqının suveren hüququ kimi qeydolunur. Mühüm məsələlərdən biri də xalqın hüquq və mənafeləri ilə bağlı bütün məsələlərin (3-cü maddə)referendum yolu ilə həll edilməsidir. Xalqı təmsil etmək hüququ isə (4-cü maddə) yalnız onun seçdiyinümayəndələrə verilir.Milli strateji sənəd olan Konstitusiya dövlət hakimiyyətinin təşkilinin konseptual başlanğıcını müəyyənedir, insan hüquqları, siyasi plüralizm, mülkiyyət formalarının çoxnövlüyü və bərabərliyi, hakimiyyətin qanuniməhdudlaşdırılması və hamılıqla qəbul olunmuş digər demokratik dəyərləri özündə cəmləşdirir. Bu mənada,Konstitusiya həm də ideoloji funksiyanı həyata keçirmiş olur. Lakin bu ideologiya totalitar rejimlərdə olduğukimi, hər hansı qrupun və ya siyasi qüvvənin mövqelərinin qorunmasına deyil, ümumilikdə cəmiyyətindemokratik-hüquqi inkişafının təmin edilməsinə yönəlmiş olmalıdır. Konstitusiyamızın cəmiyyətdə çox mühüm197

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────birləşdirici funksiyaya malik olması da xüsusi vurğulanmalıdır. Yəni, Əsas Qanunumuz hər bir vətəndaşqarşısında dövlətin vahidliyini və bölünməzliyini təmin etmək, onun parçalanmasının qarşısını almağa hazırolmaq kimi vacib tələblər qoyur.Konstitusiyamızda bütün növ insan hüquqları - əmək hüququ, istirahət hüququ, sosial təminat hüququ,mənzil toxunulmazlığı hüququ, təhlükəsiz yaşamaq hüququ, tətil hüququ, təhsil hüququ, milli mənsubiyyəthüququ, vicdan azadlığı, fikir və söz azadlığı, sərbəst toplaşmaq hüququ, cəmiyyətin və dövlətin siyasihəyatında iştirak etmək hüququ, dövlətin idarə olunmasında iştirak etmək hüququ aydın təsbit edilmişdir.Əsas Qanuna dəyişikliklər əgər tarixi zərurətdən, ictimai tələbatdan irəli gələrək proqressiv nəticələrəimkan yaradırsa, konstitusiyanın sabitliyini və dəyişilməzliyi fikrini əsas gətirərək qanunvericilik islahatlarındanimtina etmək heç bir halda mütərəqqi addım kimi qiymətləndirilə bilməz. Əsas Qanun dinamik olaraq inkişafedən cəmiyyətdə formalaşmağa başlayan, yaxud formalaşmış ictimai münasibətləri tənzimləmək funksiyasınıyerinə yetirir. İctimai münasibətlərin dinamik inkişafı - sosial-iqtisadi tərəqqinin başlanması, ölkənin siyasi vəhüquq sisteminin əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşməsi, Avropa Şurasına üzvlüklə əlaqədar Avratlantik məkanainteqrasiyanın sürətlənməsi və digər mühüm yeniliklərin Əsas Qanunda adekvat əksini tapması məqsədilə hələ2002-ci il avqustun 24-də Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklərlə əlaqədar referendum keçirilmişdir. Bureferendumun nəticəsi kimi Konstitusiyaya insan hüquq və azadlıqlarının daha səmərəli təminatına xidmət edən,obyektiv reallıqdan irəli gələn bir sıra mütərəqqi dəyişikliklər edilmişdir.Həmin vaxt ümumxalq səsverməsinə çıxarılan referendum layihəsi 24 maddədə dəyişiklik edilməsininəzərdə tutaraq 8 bölmədə qruplaşdırılmışdı. Məsələn, 83-cü maddəyə edilən dəyişiklik Milli Məclisə seçkilərinyalnız majoritar qaydada keçirilməsini nəzərdə tuturdu. Proporsional seçki sisteminin ləğvinə bütün dünyadameylin artdığı bir zamanda Azərbaycanda siyasi partiyaların həddən artıq çoxluğu və onların parlamentdə yerqazanmaq imkanlarının məhdudluğu üzdə olan acı reallıq idi. Digər tərəfdən, majoritar və proporsional seçkisistemlərinin müqayisəli təhlili göstərir ki, vətəndaşların iradəsinin hansı formada ifadə olunması ölkədəparlament və ya prezident üsul-idarəsinin tətbiqindən bilavasitə asılıdır. Majoritar seçki sistemi prezident üsulidarəliölkələrdə daha geniş tətbiq olunur. Azərbaycan da məhz bu ölkələr sırasına daxildir və prezidentintimsalında icraedici hakimiyyətlə qanunverici hakimiyyət arasındakı səlahiyyət bölgüsünün nisbəti təbii olaraqbirincinin xeyrinə yüksək şəkildə ifadə olunur. Bu mənada, Azərbaycanda qanunverici orqana seçkilərin sırfmajoritar seçki sistemi əsasında keçirilməsi siyasi qanunauyğunluğun nəticəsi olmaqla, demokratik normalara,beynəlxalq təcrübəyə və siyasi nəzəriyyələrə qətiyyən zidd sayıla bilməzdi. Vətəndaşlar bəzən istəmədikləri,yaxud tanımadıqları təsadüfi adamlara səs vermək məcburiyyətində qalır, iradələrini azad surətdə ifadə edəbilmirdilər. Parlament seçkilərinin sırf majoritar sistem üzrə keçirilməsini nəzərdə tutan konstitusion dəyişiklikdə hansısa partiyanın deyil, sırf ölkə vətəndaşlarının mənafeyini özündə ehtiva edirdi.24 avqust 2002-ci il referendumunun digər prinsipial dəyişikliyi Azərbaycan Respublikası Prezidentiseçkilərinin nəticələrinin "50+1" prinsipi əsasında hesablanmasını nəzərdə tuturdu. 24 avqust referendumunaqədər ölkədə seçicilərin üçdə ikisinin, yaxud 67 faizinin səsini toplamış namizəd qalib elan olunurdu. Yeniprinsip isə hər bir namizədin xeyrinə olmaqla, seçkilərin demokratikliyinin daha yüksək səviyyədə təminedilməsi istiqamətində atılmış ciddi addım idi.24 avqust referendumunun ən mühüm nəticələrindən biri də vətəndaşlara Konstitusiya Məhkəməsinəbirbaşa müraciət imkanının yaradılması olmuşdur. Bu referenduma qədər Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin, Milli Məclisin, Prokurorluğun, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin sorğusuəsasında normativ-hüquqi aktların Konstitusiyaya uyğunluğu məsələsinə baxılırdı. Normativ-hüquqi aktlavətəndaşların hüquq və azadlıqları pozulduqda onların müdafiəsinin hüquqi mexanizmi AzərbaycanRespublikasının Mülki-Prosessual Məcəlləsinin 352-ci maddəsi ilə müəyyən edilirdi. Həmin mexanizməmüvafiq olaraq vətəndaşların hüquq və azadlıqları pozulduqda o, müvafiq məhkəmələrin vasitəsilə AzərbaycanRespublikasının Ali Məhkəməsinə müraciət edərək, məsələnin Konstitusiya Məhkəməsinə sorğu vermək yoluilə göndərilməsini xahiş edirdi. Beləliklə, həmin müraciət uzun bir yol keçdikdən və xeyli vaxt itkisindən sonra198

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Konstitusiya Məhkəməsinə çatırdı. 24 avqust 2002-ci ildə Konstitusiyaya edilən dəyişiklikdən sonra hər kəsinonun hüquq və azadlıqlarını pozan qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarının, bələdiyyələrin normativaktlarından, məhkəmə aktlarından qanunla müəyyən edilmiş qaydada və hallarda pozulmuş insan hüquq vəazadlıqlarının bərpa edilməsi barədə Konstitusiya Məhkəməsinə birbaşa müraciət edə bilməsi müddəası təsbitolunmuş, insanların hüquq və azadlıqlarının qorunmasına təminat yaranmışdır.Müasir dünyada hər hansı dövləti və onun qanunvericilik sistemini beynəlxalq hüquqdan təcrid edilmişşəkildə təsəvvür etmək mümkün deyildir. Beynəlxalq hüquq normaları, habelə inkişaf etmiş ölkələrintəcrübəsində özünü doğrultmuş hüquqi prosedur və qaydalar əksər dövlətlərin norma yaradıcılığı prosesindənəzərə alınaraq geniş tətbiq olunur. Beynəlxalq inteqrasiya prosesləri, ikitərəfli və çoxtərəfli müqavilələriniştirakçısı olan ölkələrin həmin müqavilələrlə təsis edilən dövlətüstü orqanların yurisdiksiyasını qəbul etməsi dəmilli qanunvericilik sistemlərinin inkişafına, təkmilləşdirilməsinə və dəyişdirilməsinə təkan verir.Bu məsələdə hər bir ölkənin milli hüquq sisteminin əsasını təşkil edən konstitusiyalar da istisnalıq təşkiletmir. Xüsusən də, hüquq sistemində köklü dəyişikliklər aparılan, yeni müstəqillik əldə edən dövlətlərdəkonstitusion islahatların aparılması təbii qəbul olunmalıdır. Konstitusiya digər qanunvericilik aktlarına nisbətəndaha stabil sənəd sayıldığı üçün yalnız ictimai-siyasi, hüquqi zərurətdən irəli gələn, xalqın iradəsini ifadə edənislahatlar belə dəyişikliklərə haqq qazandıra bilər. Ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi altındahazırlanaraq 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul olunmuş milli Konstitusiyamız beynəlxalqhüququn hamılıqla qəbul edilmiş norma və prinsiplərini, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti ideyalarını,inkişaf etmiş dövlətlərin təcrübəsini, insan hüquq və azadlıqlarının təmin olunmasına müasir yanaşmanı,həmçinin Azərbaycanın dövlətçilik ənənələrini və milli dəyərlərini özündə ehtiva edən kifayət qədər mükəmməlsənəddir. Bununla belə, nəzərə almalıyıq ki, Konstitusiya qəbul edildikdən sonrakı illərdə Azərbaycanda siyasihüquqivə institusional sahədə bir sıra pozitiv dəyişikliklər aparılmış, ardıcıl və məqsədyönlü sosial-iqtisadi,demokratik islahatlar həyata keçirilmişdir.Xüsusən də, son illərdə Azərbaycanda iqtisadi, siyasi və hüquqi islahatların dərinləşməsi,demokratikləşmə prosesinin sürətlənməsi, qeyri-hökumət təşkilatlarının cəmiyyətdəki rolunun obyektivdəyərləndirilməsi və onların dövlətin maliyyə dəstəyi ilə əhatə olunması, sosial tələbatı əhəmiyyətli dərəcəödənən ölkə vətəndaşlarının ictimai şüurunda demokratik proseslərin qaçılmazlığı qənaətinin möhkəmlənməsivə digər pozitiv yeniliklər Konstitusiyada yenidən bir sıra əlavə və dəyişikliklərin edilməsinə tələbat yaratmışdı.Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirilən siyasət bütün çalarları ilə məhz insana,şəxsiyyətə yüksək qayğı və hörmət prinsipi üzərində qurulduğundan, Konstitusiyaya vətəndaş hüquqlarınınkonstitusion təminatının daha da gücləndirilməsi məqsədinə hesablanmış əlavə və dəyişikliklərin edilməsiməsələsi yenidən aktuallaşmışdı. Yeni dövrün tələblərindən irəli gələn Konstitusiya islahatı ictimai-siyasihəyatın bütün sferalarında xalqın rolunun artırılmasına xidmət etmişdir.Milli Məclisin 26 dekabr 2008-ci il tarixli qərarına əsasən, Konstitusiya Məhkəməsi referendumunkeçirilməsinin mümkünlüyünə dair rəy vermiş, Referendum Aktı layihəsində əksini tapmış təkliflər ƏsasQanunun xalq hakimiyyəti və dövlətin əsaslarına dair ümumi müddəaları ilə ziddiyyət yaratmadığından və 155-ci maddənin tələblərinə uyğun olduğundan onun ümumxalq səsverməsinə çıxarılması mümkün hesab edilmişdir.Əsas Qanunun bir çox normalarını təkmilləşdirmək məqsədi daşımaqla, dövlətin sosialyönümlü siyasətinəkonstitusion status yaradan, insan hüquq və azadlıqlarının səmərəli müdafiəsi və təminatına, ali dövləthakimiyyəti, habelə məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının və bələdiyyələrin işinin təkmilləşdirilməsinəistiqamətlənmiş Referendum Aktının xalq tərəfindən birmənalı dəstəklənməsi isə mühüm siyasi kampaniyanınuğurlu məntiqi sonluğu kimi dəyərləndirilə bilər.18 mart 2009-cu il referendumunun nəticəsi olaraq Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına edilənəlavə və dəyişikliklər mahiyyətcə dövlətin hüquqi əsaslarının möhkəmləndirilməsinə, vətəndaşların hüquq vəazadlıqlarının hüquqi təminatı məsələlərinin dəqiqləşdirilməsinə, habelə onların hüquqi çərçivəsinin, əhatədairəsinin, hüdudlarının müəyyənləşdirilməsinə, ali hakimiyyət orqanlarının səlahiyyətlərinin199

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────konkretləşdirilərək məsuliyyətinin artırılmasına, yerli özünüidarə qurumlarının məsuliyyəti prinsiplərinin təsbitolunmasına yönəlmişdir. Konstitusiyada əksini tapmış əlavə və dəyişikliklərə vətəndaşların həyat səviyyəsininyaxşılaşdırılması və ətraf mühitin qorunmasından tutmuş, mülkiyyətin geri alınması prinsiplərinindəqiqləşdirilməsinə, şəxsi həyatın qorunmasına, dini etiqadların və əqidələrin sərbəst ifadə edilməsinə (nümayişetdirilməsinə), cinayət törədilməsində təqsirləndirilən şəxslərin hüquqlarının qorunmasına, insanların fərdi vəqrup şəklində hüquqlarının təminatına, məhkəmə hakimiyyəti üzərində ictimai nəzarətin gücləndirilməsinə,habelə icra və qanunverici orqanların fəaliyyətinin daha səmərəli həyata keçirilməsinədək geniş spektrli vəəhəmiyyətli məsələlər daxildir.Referendumda ölkə vətəndaşlarının mütləq əksəriyyətinin də birmənalı şəkildə dəstəklədiyi bu əlavə vədəyişikliklər çoxşaxəli olmaqla, cəmiyyətin ən müxtəlif sahələrini əhatə edir. Məsələn, 12-ci maddəyə ediləndəyişikliyə görə insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları ilə yanaşı, "Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarınınlayiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsi" də dövlətin ali məqsədləri sırasına daxil olunur. Bununla, dövlət hərbir vətəndaşın layiqli həyat tərzinin təminatını konstitusion öhdəlik kimi üzərinə götürür.Bazar iqtisadiyyatı yolu ilə irəliləməsinə baxmayaraq Azərbaycan dövlətinin yeritdiyi siyasətin anaaxarında sosialyönümlü məsələlərin prioritet təşkil etdiyi, "sosial dövlət" modelinə doğru inamlı addımlarınatıldığı Əsas Qanunun 15-ci maddəsinə edilən dəyişiklik fonunda bir daha real təsdiqini tapır.25-ci maddəyə edilən əlavə hər kəsin qanun qarşısında bərabərliyi prinsipinin daha dolğun və hərtərəfliifadəsinə hüquqi təminat yaradır. Bu maddəyə ediləcək birinci əlavəyə görə, "Heç kəsə yuxarıda göstərilənəsaslara görə zərər vurula bilməz, güzəştlər və ya imtiyazlar verilə bilməz, yaxud güzəştlərin və imtiyazlarınverilməsindən imtina oluna bilməz". Digər əlavəyə görə isə "Hüquq və vəzifələrlə bağlı qərar qəbul edən dövlətorqanları və dövlət hakimiyyəti səlahiyyətlərinin daşıyıcıları ilə münasibətlərdə hər kəsin bərabər hüquqlarıtəmin edilir". Azərbaycan demokratik dəyərləri milli inkişafda prioritet kimi qəbul edən tolerant dövlətolduğundan hər iki əlavənin Konstitusiyada əksini tapması tamamilə məntiqidir.32-ci maddəyə edilən əlavə və dəyişikliklər isə respublikamızda hər bir vətəndaşın şəxsi toxunulmazlıqhüququnun daha etibarlı təminatına yönəlməklə, informasiyanın əldə edilməsi və yayılması baxımındanmüəyyən hüquqi çərçivələri müəyyənləşdirir. Etiraf etməliyik ki, son illər məhkəmələrdə ictimai-siyasixadimlərin, dövlət məmurlarının, hətta sıravi vətəndaşların KİV-yə qarşı mülki qaydada qaldırdığı iddialarınböyük əksəriyyəti şərəf və ləyaqətin müdafiəsi, şəxsi toxunulmazlıq hüququnun pozulması halları ilə bağlı olur.Peşə etikasına və qanunlara riayət etmək istəməyən müəyyən qəzetlər ölkədə söz və mətbuat azadlığını əsasgətirərək məhkəmə iddiaları ilə razılaşmaq istəmirlər. Halbuki hər bir vətəndaşın söz və mətbuat azadlığı ƏsasQanunda digər vətəndaşın şəxsi toxunulmazlıq hüququndan üstün norma deyildir. 32-ci maddəyə edilmiş əlavəvə dəyişikliklər qanunla nəzərdə tutulmuş hallardan başqa, şəxsi və ailə həyatına müdaxiləni qadağan edir. Eynizamanda, "Hər kəsin şəxsi və ailə həyatına qanunsuz müdaxilədən müdafiə hüququ vardır. Dövrün reallıqları iləsəsləşən digər əlavəyə əsasən, "Qanunla müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla, heç kəs onun xəbəri olmadanvə ya etirazına baxmadan izlənilə bilməz, video və foto çəkilişinə, səs yazısına və digər bu cür hərəkətlərəməruz qoyula bilməz". Bu, ölkə vətəndaşlarının şəxsi toxunulmazlıq hüququna əlavə təminatlar yaradır, KİVcəmiyyətmünasibətlərinin qanuni çərçivələrini və sərhədlərini daha dəqiq müəyyən edir.48-ci maddəyə (vicdan azadlığı) edilən əlavə isə hər bir ölkə vətəndaşının Konstitusiya ilə təsbit edilmişvicdan azadlığı hüququna əlavə konstitusion təminat yaradır. Həmin əlavəyə görə, "Heç kəs öz dini etiqadını vəəqidəsini ifadə etməyə (nümayiş etdirməyə), dini mərasimləri yerinə yetirməyə və ya dini mərasimlərdə iştiraketməyə məcbur edilə bilməz ". Bu əlavə müxtəlif xalqların, dini konfessiya və icma nümayəndələrinin dinc,yanaşı yaşadığı respublikamızda dini-etnik dözümlülüyün daha da gücləndirilməsi, habelə hər kəsin vicdanazadlığı hüququnun konstitusion müdafiəsi baxımından vacib əhəmiyyətə malikdir.Əsas Qanunun 71-ci maddəsinə edilən əlavə də ümumən demokratiyanın tələbləri ilə səsləşir. Bumaddədə nəzərdə tutulan əlavəyə görə, "Hər kəsin hüquq və azadlıqları bu Konstitusiya və qanunla müəyyənedilmiş əsaslarla, habelə digərlərinin hüquq və azadlıqları ilə məhdudlaşır". Demokratiyanın mühüm şərti kimi200

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────qəbul olunan bu müddəaya konstitusion statusun verilməsi hər bir vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının qanunisərhədlərinin, eləcə də hüquqi meyarlarının dəqiqləşdirilməsi baxımından vacibdir. Şübhəsiz, heç bir qanun, ocümlədən Konstitusiya vətəndaşlara son imkanları görünməyən hüquq və azadlıqlar vermir.Təqdir olunan əlavələrdən biri də Azərbaycan Respublikasının 40 min vətəndaşına qanunvericiliktəşəbbüsü hüququnun verilməsidir. Konstitusiyanın 96-cı maddəsinə (Qanunvericilik təşəbbüsü hüququ) ediləndəyişikliyə görə, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarına qanun layihələrini Milli Məclisin müzakirəsinəçıxarmaq hüququnun verilməsi, ilk növbədə, ictimai mənafelərə xidmət edir. Qüvvədə olan KonstitusiyadaAzərbaycan Respublikasının Milli Məclisində qanunvericilik təşəbbüsü hüququ (qanun layihələrini və başqaməsələləri Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin müzakirəsinə təqdim etmək hüququ) AzərbaycanRespublikası Milli Məclisinin deputatlarına, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə, AzərbaycanRespublikasının Ali Məhkəməsinə, Azərbaycan Respublikası Prokurorluğuna və Naxçıvan MuxtarRespublikasının Ali Məclisinə məxsusdur. Əlavə olaraq 40 min Azərbaycan vətəndaşına belə bir hüququnverilməsi Konstitusiyanın I maddəsinin (Azərbaycan Respublikasında hakimiyyətin yeganə mənbəyi xalqdır)tələbindən irəli gəlir. Bu yenilik ölkə vətəndaşlarına onların maraq dairəsinə daxil olan məsələlərin hüquqitənzimlənməsi məqsədilə qanun layihələri hazırlamasına və Milli Məclisin müzakirəsinə çıxarmasına imkanyaradacaqdır.Ümumiyyətlə, Əsas Qanunun 29 maddəsinə edilmiş 41 əlavə və dəyişikliyin hər biri mahiyyətcərespublikamızın tərəfdar çıxdığı beynəlxalq konvensiya və sazişlərin tələblərinə tam cavab verir. İctimai dəstəkalmış hüquqi yeniliklər 1948-ci il tarixli "Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi"nə, 1950-ci il tarixli"İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasına", 1966-cı il tarixli "Vətəndaş və Siyasi Hüquqlar haqqındaBeynəlxalq Pakt"a, 1989-cu il tarixli "Uşaq hüquqları haqqında" Konvensiyanın və s. müddəalarına uyğunolmaqla, ölkənin milli qanunvericiliyinin beynəlxalq norma və prinsipləri ilə uzlaşdırılmasına yönəlmişdir.Konstitusiya islahatlarının ictimai münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsi prosesində praktik surətdə tətbiqibaxımından milli qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi də yeni mərhələ üçün qarşıda duran əsas vəzifələrdənbirinə çevrilmişdir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 2 aprel 2009-cu il tarixli "AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında" Azərbaycan RespublikasınınReferendum Aktının qüvvəyə minməsi ilə əlaqədar müvafiq normativ hüquqi aktların layihələrinin hazırlanmasıbarədə" sərəncamı da məhz bu məqsədə xidmət etmişdir.Azərbaycanda insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təminatında yeni mərhələnin əsasını qoymuş sonreferendum mühüm siyasi kampaniya olaraq respublikamızın demokratik islahatlara, vətəndaş cəmiyyəti yolunasadiqliyini sübuta yetirir. Ümidvarıq ki, mütərəqqi xarakterli Konstitusiya islahatından sonra Azərbaycandamilli qanunvericiliyin liberallaşdırılması prosesi daha da sürətlənəcək, yeniləşən qanun və normativ-hüquqiaktlar ictimai həyatın müasirləşdirilməsini təmin edəcəkdir.Elşad ABDULLAYEV,hüquq elmləri doktoru, professor“Azərbaycan”.-2009.-12 noyabr.-N 253.-S.5.201

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Hüquq sisteminin fundamental təməliBəşəri ideallara sadiqlik nümayiş etdirən hər bir dövlət hazırkı qloballaşma dövründə insan hüquqvə azadlıqlarının təminatı sisteminin təkmilləşdirilməsini ictimai münasibətlərin inkişafından doğansosial zərurət kimi dəyərləndirir, bu sahədə sistemli tədbirlər həyata keçirir. Demokratikləşmə prosesininsonu olmadığından, hansısa dövlətin bu qəbildən olan tədbirlər sistemi ilə kifayətlənməsi, liberallaşmayaxidmət edən islahatlara ara verməsi qətiyyən mümkün deyildir. Azərbaycan Respublikası da demokratikinkişaf və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu yolunda olan dövlət kimi ictimai münasibətləri tənzimləyən hərbir qanunun, normativ-hüquqi aktın dövrlə səsləşməsini, xalqın mənafeyinə cavab verməsini son dərəcəvacib sayır.Tarixi təcrübə göstərir ki, siyasi hakimiyyət yalnız xalqın mənafeyinə cavab verən, onun hüquq vəazadlıqlarının daha etibarlı təminatına şərait yaradan islahatlarla ictimai etimad qazana bilir. Bu məqsədəhesablanan, xalqın iradəsinə cavab verən islahatlar dövlətin hüquq sistemini möhkəmləndirməklə yanaşı, onunbeynəlxalq arenada da nüfuzunu yüksəldir. Azərbaycanda Konstitusiyanın qəbulu və zamanın diktəsinə adekvatolaraq müasirləşdirilməsi mərhələləri də bu baxımdan xalqımızın demokratik-hüquqi, ədalətli dövlətdəyaşamaq, qanuni mənafeyini gerçəkləşdirmək istəyinin parlaq təcəssümüdür. Bu prosesin tarixi-politoloji vəhüquqi aspektdən təhlili Azərbaycanın mütərəqqi Qərb dəyərlərinə sadiq olan və demokratik inkişaf yolundahəlledici uğurlara imza atan dövlət olduğunu bir daha təsdiqləyir.Konstitusiya dedikdə, dövlətin konstitusion quruluşunun əsaslarını, insan və vətəndaşın hüquqi statusunu,vətəndaş cəmiyyətinin əsas əlamətlərini, milli dövlət quruculuğunu, qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətiorqanlarının sistemini, onların təşkili və fəaliyyət prinsiplərini, yerli özünüidarəçiliyin əsaslarını təsbit edənfundamental hüquqi akt başa düşülür. Tarixən məhkəmə-hüquq sistemində köklü dəyişikliklərin həyatakeçirildiyi, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu yönümündə inamlı addımların atıldığı dövlətlərdə insan hüquq vəazadlıqlarına maksimum təminat yaradan yeni konstitusiyanın qəbulu qaçılmaz olur. Cəmiyyətdə siyasisabitliyin, ictimai sülhün, ümumi razılığın, bəzi hallarda hətta milli barışığın təminatçısı kimi çıxış edənkonstitusiya, eyni zamanda, dövlətin gələcək inkişaf prioritetlərini, şəxsiyyət, cəmiyyət və dövlət arasındakımünasibətlərin sivil çərçivələrini müəyyənləşdirir. Dövlət quruluşunun təməl prinsiplərini müəyyənləşdirənkonstitusiya həm də cəmiyyət həyatının başlıca sahələrinə dövlətin müdaxiləsinin meyarlarını, yol verilənhəddini dəqiqləşdirir, bu sahədəki siyasətin ümumi istiqamətlərini təsbit edir. Bütün bu və digər xüsusiyyətləriilə konstitusiyalar hər bir xalqın və dövlətin həyatında xüsusi rola malikdir.Azərbaycanda tarixən ictimai münasibətləri tənzimləyən müəyyən qayda-qanunlar olsa da, istər ilkdünyəvi, demokratik dövlətin yaranmasının, istərsə də cəmiyyətin hüquq sisteminin fundamental əsası kimiçıxış edən ilk konstitusiyanın qəbulu yalnız ötən əsrə təsadüf edir. 1918-ci ildə Yaxın Şərqdə və ümumənmüsəlman dünyasında ilk dünyəvi, demokratik, unitar dövlət kimi yaranan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin23 aylıq fəaliyyəti xalqın hüquqi düşüncə sisteminin inkişafında şanlı epoxa kimi xatırlanır. Milli Şuranın 1918-ci il mayın 28-də bütün dünyaya elan etdikləri İstiqlal Bəyannaməsində göstərilir ki, Azərbaycan XalqCümhuriyyəti bütün xalqlarla mehriban dostluq əlaqələri yaratmaqla, millət, din, sinif və cins fərqinə varmadanhüdudu daxilində yaşayan bütün vətəndaşların siyasi və vətəndaş hüquqlarını təmin edir. İstiqlaliyyətBəyannaməsi konstitusion mahiyyət daşımasa da, ilk dəfə olaraq məhz bu sənəddə Azərbaycanın demokratik vəhüquqi yolla inkişaf etmək məramı dünya ictimaiyyətinə bəyan olunmuşdur.Respublikamızda konstitusiya yaradıcılığının əsası isə bolşevik işğalı nəticəsində Azərbaycan XalqCümhuriyyətinin süqutundan xeyli sonra - sovet hakimiyyəti illərində qoyulmuşdur. Ümumiyyətlə, imperiyanıntərkibində olduğu 70 il müddətində respublikamızda dörd dəfə Konstitusiya qəbul edilmişdir. KeçmişAzərbaycan SSR-in 1921, 1925, 1937 və 1978-ci il konstitusiyaları oxşar ideya və prinsiplərin varisliyiniqoruyub saxlamaqla, daha çox ideoloji xarakter daşımış, cəmiyyətə hakim kəsilmiş siyasi rejimi, hüquq202

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────qaydalarını və dövlət idarəetmə sistemini müəyyən etmişdir. Bu konstitusiyalarda insan hüquq və azadlıqları iləbağlı əksini tapmış bəzi normalar isə şərti səciyyə daşımış, onların praktik surətdə gerçəkləşdirilməsi mümkünolmamışdır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin birinci hakimiyyəti dövründə - 1978-ci ildə qəbul olunmuşAzərbaycan SSR Konstitusiyası isə bəzi mütərəqqi cəhətləri, liberal xüsusiyyətləri ilə nisbətən fərqlənmişdir.Milli ideallara qəlbən bağlı olan ümummilli liderin israrlı tələbləri, təkidi ilə ittifaq rəhbərliyi həminKonstitusiyada Azərbaycan dilinin ana dili kimi təsbit olunmasına razılıq vermişdir.Tarixi şansdan və ulu öndər Heydər Əliyevin hələ respublikaya birinci rəhbərliyi dövründə formalaşmışgüclü iqtisadi potensialdan yararlanaraq ötən əsrin 90-cı illərində müstəqilliyinə qovuşmuş respublikamızınkonstitusion müstəvidə ilk addımı 1991-ci il oktyabrın 18-də "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyihaqqında Konstitusiya Aktı"nın qəbulu olmuşdur. Həmin Konstitusiya Aktı respublikamızı rəsmi olaraqAzərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi və müstəqil respublika elan etmişdir. Aktda eyni zamanda,Azərbaycan xalqının idarəetmə formasını seçmək, başqa xalqlarla münasibətlərini müəyyənləşdirmək, siyasi,iqtisadi və mədəni həyatını öz tarixi və milli ənənələrinə, ümumbəşəri dəyərlərə uyğun inkişaf etdirmək hüququtəsbit olunmuşdur. "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı"nın 12-cimaddəsində Azərbaycan xalqının müstəqil, dünyəvi, demokratik, hüquqi və unitar dövlət yaratma yolunututması fikri əksini tapmışdır. Bu ali sənəddə hakimiyyətin və bütün təbii sərvətlərin xalqa mənsubluğu,mülkiyyətin bütün formalarının bərabərliyi, vətəndaşların seçki hüququnun, çoxpartiyalı sistemin təminatı,habelə insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının ümumi prinsipləri də rəsmən elan edilmişdir.1991-1993-cü illərdə bir tərəfdən ictimai-siyasi sabitliyin, qanunçuluğun kövrək xarakter daşıması, xalqlahakimiyyət arasında mənəvi-siyasi böhranın dərinləşməsi, qanunsuz silahlı dəstələrin özbaşınalığı, digərtərəfdənsə iqtisadi tənəzzülün dərinləşməsi bu məqsədlərin praktik surətdə gerçəkləşməsinə imkan verməmişdir.Azərbaycanın yeni Konstitusiyasının hazırlanması üçün hələ 1991-ci il fevralın 9-da keçmiş AzərbaycanRespublikası Ali Sovetinin qərarı ilə 74 nəfərdən ibarət komissiya yaradılsa da, bu istiqamətdə faktiki olaraquzun müddət heç bir iş görülməmişdir.1993-cü ilin iyununda, kifayət qədər mürəkkəb siyasi şəraitdə xalqın təkidli çağırışına biganə qalmayaraqNaxçıvandan Bakıya dönən, vəziyyəti sabitləşdirərək ölkəyə rəhbərlik missiyasını inamla həyata keçirməyəbaşlayan ulu öndər Heydər Əliyev qısa müddətdə ictimai-siyasi sabitliyin, qanunçuluğun, hüquq qaydalarınınmöhkəmləndirilməsinə nail olmuş, sistemli surətdə hüquqi dövlət quruculuğu və vətəndaş cəmiyyətiistiqamətində mühüm addımlar atmışdır. Məhz bu mərhələdən ardıcıl olaraq gerçəkləşdirilən islahatlarrespublikamızda demokratik cəmiyyətin mühüm atributu olan, xalqın iradəsinin ifadəsi kimi qanunların aliliyinitəmin edən, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğunu, ədalətli iqtisadi və sosial qaydalara uyğun olaraq hamınınlayiqli həyat səviyyəsini təmin edən yeni milli Konstitusiyanın qəbuluna da ciddi tələbat yaranmışdır. Bureallığı düzgün qiymətləndirən ümummilli lider Heydər Əliyev dövlətin təməlinin möhkəm siyasi-hüquqiəsaslar üzərində qurulması üçün, ilk növbədə, müstəqil Azərbaycanın ilk milli Konstitusiyasının hazırlanaraqqəbulunu vacib saymışdır.1995-ci ildə Konstitusiya Komissiyasına rəhbərlik edən ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycanın ilkKonstitusiyasının hazırlanmasında həm respublikanın tarixi keçmişindən və milli dəyərlərindən, həm dəümumbəşəri dəyərlərdən, dünyanın demokratik dövlətlərinin təcrübəsindən istifadə edilməsini mühüm vəzifəkimi irəli sürmüşdür. 1995-ci ilin 12 noyabrında Azərbaycan xalqı özünün çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinidavam etdirərək bütün cəmiyyətin və hər kəsin firavanlığının təmin edilməsini, ədalətin, azadlığın vətəhlükəsizliyin bərqərar edilməsini istəyərək, keçmiş, indiki və gələcək nəsillər qarşısında öz məsuliyyətinianlayaraq ümumxalq səsverməsi yolu ilə ilk milli Konstitusiyasını qəbul etmişdir. Konstitusiyanın qəbulucəmiyyət və dövlət həyatında demokratik dəyişikliklərə böyük yol açmış, insan hüquq və azadlıqlarının həyatakeçirilməsi üçün əlverişli şərait yaratmaqla, ictimai həyatın bütün sahələrinin inkişafına təkan vermiş, xalqıntarixi ənənələrinə, milli və mədəni dəyərlərinə uyğun olan, eyni zamanda, ölkədə müasir dünyəvi və vətəndaş203

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────cəmiyyəti quruculuğu tələblərinə cavab verən dövlətçiliyin formalaşması, siyasi və hüquq sistemlərində sabitözülün yaradılması işində mühüm addım olmuşdur.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya layihəsini hazırlamış komissiyanın 1995-ci il noyabrın 24-dəkeçirilmiş iclasında dərin məzmunlu nitq söyləyən Heydər Əliyev demişdir: "Konstitusiya Azərbaycanınmüstəqilliyini, ərazi bütövlüyünü təmin edən Konstitusiyadır və əminəm ki, bu, daimi olacaqdır. Xalqımız buKonstitusiyanın müddəalarından istifadə edərək, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini əbədi edəcəkdir. YeniKonstitusiya Azərbaycanda demokratik, hüquqi dövlətin qurulması, demokratik vətəndaş cəmiyyətininyaranması üçün əsaslar yaratmış, bütün təminatları vermişdir. Bizim borcumuz bu təminatlardan,Konstitusiyanın bizə verdiyi qanuni əsaslardan səmərəli istifadə etmək və ölkəmizdə hüquqi, demokratik dövlətyaratmaq, vətəndaşların, insanların hüquqlarının qorunmasını təmin etməkdən ibarətdir".Konstitusiyanın preambulasında Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyini, suverenliyini və ərazi bütövlüyünüqorumaq, bu ali sənəd çərçivəsində demokratik quruluşa təminat vermək, vətəndaş cəmiyyətinin bərqəraredilməsinə nail olmaq, xalqın iradəsini ifadə edən, insan hüquq və azadlıqlarını təmin edən hüquqi, dünyəvidövlət qurmaq və digər bu kimi ülvi niyyətlər bəyan edilmişdir. Əsas Qanun Azərbaycan dövlətininhakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilən demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublikaolduğunu təsbit edir, başqa sözlə, dövlətin öz təyinatını tam yerinə yetirməsi üçün bütün zəruri xüsusiyyətləriəks etdirir. Konstitusion quruluşun vacib əsası kimi xalq hakimiyyətini (xalqın suverenliyini) bəyan edən vəAzərbaycan xalqını hakimiyyətin yeganə mənbəyi elan edən Konstitusiya xalqın öz suveren hüququnubilavasitə ümumxalq səsverməsi - referendum və ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında sərbəst, gizlivə şəxsi səsvermə yolu ilə seçilmiş nümayəndələri vasitəsilə həyata keçirməsini nəzərdə tutur. Əsas QanunAzərbaycan dövlətini hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilən demokratik, hüquqi, dünyəvi,unitar respublika olduğunu təsbit edir, başqa sözlə, dövlətin öz təyinatını tam yerinə yetirməsi üçün bütün zərurixüsusiyyətləri göstərir.Konstitusiya ölkədə sağlam siyasi mühitin formalaşmasına imkan verən, vətəndaşların cəmiyyətin siyasihəyatında və dövlətin idarə olunmasında iştirakını nəzərdə tutan siyasi müxtəliflik və plüralizm kimi mühümprinsipləri təsbit edir. Eyni zamanda, konstitusiyalı quruluşun xüsusiyyətlərindən biri kimi iqtisadi fəaliyyətazadlığını, mülkiyyət növlərinin müxtəlifliyini və onların bərabər müdafiəsinə verilən təminatı əks etdirir.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında həmçinin BMT-nin 1948-ci il 10 dekabr tarixliÜmumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsində və digər beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulmuş insanhüquq və azadlıqları tam, əhatəli şəkildə təsbit olunmuşdur. Belə normalar bu və ya digər şəkildə, lakintamamilə fərqli doktrinada ölkədə qüvvədə olmuş sovet konstitusiyalarında da əksini tapmışdı. Həmin dövrdəbu konstitusion hüquqları vətəndaşlara dövlət verirdisə, müstəqil Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasınınəsas və prinsipial fərqi odur ki, insan hüquq və azadlıqlarının üstünlüyünü birmənalı bəyan etməsidir.Konstitusiyanın 7-ci maddəsinin III bəndində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasında dövləthakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilir: qanunvericilik hakimiyyəti AzərbaycanRespublikasının Milli Məclisinə, icra hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə, məhkəməhakimiyyəti isə Azərbaycan Respublikasının məhkəmələrinə mənsubdur. Bu, Əsas Qanunumuzda tamamiləyeni, beynəlxalq təcrübəyə uyğun prinsiplərdən biridir. Qarşılıqlı fəaliyyət göstərən bu hakimiyyətlər özsəlahiyyətləri çərçivəsində müstəqildirlər. Lakin hansısa biri səlahiyyətini aşarsa, digərləri onu durdurmaqsəlahiyyətinə malikdir.Əsas Qanunun 147-ci maddəsinə görə, Konstitusiya Azərbaycan Respublikasında ən yüksək və birbaşahüquqi qüvvəyə malik qanunvericilik sənədidir. Bu, o deməkdir ki, heç bir akt konstitusiyaya zidd ola bilməz vəkonstitusion müddəalar birbaşa təcrübədə tətbiq edilir. Yəni, hər hansı qanunun olub-olmamasından asılıolmayaraq, vətəndaş konstitusion normaların realizə edilməsini tələb edə bilər.İnsan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsinin ayrı-ayrı dövlətlərin müstəsna daxili işi deyil, bütünbeynəlxalq birliyin ümumi problemi kimi nəzərdən keçirildiyi müasir dövrdə hər hansı dövlətin hüquq sistemini204

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────hamılıqla qəbul edilmiş beynəlxalq hüquq normalarından, dövlətlərarası müqavilələrdən kənar təsəvvür etməkmümkün deyildir. Ölkə Konstitusiyasının 151-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliksisteminə daxil olan normativ hüquqi aktlar ilə (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və referendumlaqəbul edilən aktlar istisna olmaqla) Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələrarasında ziddiyyət yaranarsa, beynəlxalq müqavilələr tətbiq edilir. Bu maddə Azərbaycan Konstitusiyasınınliberallığını və demokratikliyini bir daha sübuta yetirməklə yanaşı, həm də son 14 ildə ölkədə milliqanunvericiliyin Avropa standartlarına uyğunlaşdırılmasına yaxşı imkanlar açmışdır. Əsas Qanunda əksinitapmış insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları Azərbaycan Respublikasının son 14 ildə tərəfdar çıxdığıbeynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiq edilmişdir. Bu müddəa respublikamızın dünya birliyinə inteqrasiyasınageniş imkanlar açmaqla yanaşı, beynəlxalq hüquq normalarının, xüsusilə də, insan hüquqlarına dair normalarınölkəmizdə maneəsiz tətbiqinə əlverişli şərait yaratmışdır.Konstitusiyanın qəbulundan sonra ayrı-ayrı sahələr üzrə qanunlar yaradılmağa başlamış, Əsas Qanununmüddəalarına uyğun yenidən işlənmişdir. 1997-ci ildə "Məhkəmələr və hakimlər haqqında" qanun qəbuledilmiş, 2000-ci ildə Cinayət, Cinayət-Prosessual, Mülki, Mülki-Prosessual və digər məcəllələr, qanunlar qəbulolunmuşdur. Məhkəmələrin fəaliyyətində səmərəliliyi artırmaq üçün Azərbaycan-Avropa Şurası İşçi Qrupuyaradılmışdır. İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təminatlı müdafiəsi üçün üçpilləli məhkəmə sistemininyaradılması da Konstitusiyamızda əks olunan mühüm müddəalardan biridir. İnsanlara hüquqi xidmətinkeyfiyyətini yüksəltmək üçün hakim korpusunun yeni forma və metodlarla formalaşdırılması da bu sıradaxüsusi vurğulana bilər.Normativ-hüquqi aktlardan, qanunlardan daha üstün hüquqi qüvvəyə malik olan, cəmiyyətin hüquqsisteminin əsasını təşkil edən Konstitusiya xalqın və dövlətin inkişaf prioritetləri ilə yanaşı, cəmiyyətin zamanlauzlaşan inkişaf xüsusiyyətlərini, obyektiv sosial tələbata çevrilən yenilikləri özündə əks etdirməli, insan vəvətəndaş hüquq və azadlıqlarına daha etibarlı təminat mexanizmləri formalaşdırmalıdır. Əsas Qanuna zamanzamanbəzi əlavə və dəyişikliklərin edilməsi, onun müasir tələblərə uyğunlaşdırılması demokratik inkişafyolunda olan bütün dövlətlər üçün səciyyəvi haldır. 7 il əvvəl - 2002-ci ildə Azərbaycanda konstitusiondəyişikliklərə yaranan ehtiyac da məhz bütün sahələrdə qabarıq nəzərə çarpan sürətli inkişafdan irəli gəlirdi.İlk dəfə 2002-ci ildə keçirilmiş Konstitusiya islahatından ötən 7 ildə respublikanın ictimai-siyasihəyatında özünü qabarıq göstərən fundamental dəyişikliklər - iqtisadi, siyasi, hüquqi islahatların dərinləşməsi,demokratikləşmə prosesinin sürətlənməsi, siyasi partiyaların sayının artması, qeyri-hökumət təşkilatlarınıncəmiyyətdəki rolunun obyektiv dərk olunması və onların dövlət dəstəyi ilə əhatə olunması, Avratlantik məkanainteqrasiya prosesinin yüksək dinamizmlə davam etdirilməsi, ən əsası, sosial ehtiyacları əhəmiyyətli dərəcədəödənən ölkə vətəndaşlarının ictimai şüurunda demokratik proseslərin qaçılmazlığı fikrinin möhkəmlənməsi vədigər pozitiv yeniliklər Azərbaycan Konstitusiyasında yenidən bir sıra əlavə və dəyişikliklərin edilməsiniobyektiv tələbata çevirmişdir.1995-ci ildə Azərbaycanda dövlətin, xalqın təhlükəsizliyi baxımından müəyyən daxili və xarici təhdidlərhiss edilirdisə, respublikamız hazırda milli təhlükəsizliyinə etibarlı təminat formalaşdırmaqla regionda əsas sözsahiblərindən birinə çevrilmiş, idarəetmə təsisatlarını inkişaf etdirərək dövlətçilik sütunlarınımöhkəmləndirmişdir. Yalnız bir faktı vurğulamaq kifayətdir ki, həmin dövrdə təxminən 400-500 milyon dollarcivarında olan dövlət büdcəsi hazırda 10 milyard manat təşkil edir. İnkişafdakı zaman fərqini qabarıq büruzəverən bu və digər rəqəmlər, habelə ictimai şüurdakı pozitiv dəyişikliklər Konstitusiya islahatlarının obyektivtələbatdan irəli gəldiyini bir daha önə çıxarır. Hələ 2002-ci ilin 24 avqustunda bu zərurət nəzərə alınaraqKonstitusiyaya bir sıra əlavə və dəyişikliklər edilsə də, cəmiyyətin hazırkı sürətli inkişafı, habelə xalqın ümumimənafeyi baxımından bu məsələyə yenidən qayıdılmasını zərurətə çevirmişdir.2009-cu il martın 18-də Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklərə münasibəti öyrənən ümumxalq səsverməsiAzərbaycan xalqının demokratikləşmə və liberallaşmaya xidmət edən, insan hüquqlarının qorunmasında əlavəimkanlar açan islahatları dəstəklədiyini bir daha təsdiqləmişdir. Respublikamızda sosial-iqtisadi inkişafa paralel205

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────şəkildə hüquqi və siyasi islahatların da genişləndirilməsinə təminat yaradan bu seçkilər xalqın mövcudhakimiyyətə olan inamının da bariz təcəssümü kimi diqqəti çəkmişdir. Azərbaycanda sürətli sosial-iqtisadiinkişafa zəmin formalaşdıran, ictimai-siyasi sabitliyi təmin edən, qlobal enerji layihələrinin təminatçısınaçevrilən, eyni zamanda, respublikanın beynəlxalq arenada nüfuz və mövqeyini möhkəmləndirən ölkə iqtidarınövbəti dəfə cəmiyyətin həlledici çoxluğunun ciddi dəstəyini almışdır.18 mart referendumunun yekun nəticələrinə nəzərən şübhə etmədən demək olar ki, ötən 6 ilinnailiyyətlərini gündəlik həyatında hiss edən, respublikanın əldə etdiyi inanılmaz nəticələrlə qürur duyan ortastatistik azərbaycanlı daha təminatlı gələcəyə, yüksək maddi-sosial rifaha, davamlı demokratikləşməyə aparanmövcud siyasi kursa qətiyyən alternativ görmür. Tamamilə azad, demokratik və şəffaf şəraitdə keçərək xalqınsiyasi iradəsini ifadə edən ümumxalq referendumunun nəticələri həm də təsdiqləmişdir ki, Azərbaycan seçicisiKonstitusiyanın 29 maddəsinə edilən 41 əlavə və dəyişikliyin həm şəxsən özünün, həm də respublikanın gələcəktaleyi baxımından əhəmiyyətini düzgün dəyərləndirir. Konstitusiyaya edilən əlavə və dəyişikliklərin ümumənzamanın ruhu ilə səsləşdiyi, mövcud reallıqlardan irəli gəldiyi danılmaz həqiqət olaraq obyektivlik hissiniitirməyən hər bir vətəndaş tərəfindən etiraf olunur.Konstitusiya hüququ ilə bağlı tarixən formalaşmış nəzəriyyələrdə hüquqi və faktiki konstitusiyaanlayışları fərqli yanaşmalar kimi təsbit edilir. Hüquqi konstitusiya dedikdə, insanların hüquq və azadlıqlarınatəminat verilməsi, dövlətin ali hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən əsas prinsiplərinmüəyyənləşdirilməsi, hüquqi sistemin əsaslarının yaradılması, dövlət, cəmiyyət və insan arasındamünasibətlərin tənzimlənməsi başa düşülür. Tənzimləməyə məruz qalan ictimai münasibətlər, daha dəqiqi, realmövcud olan münasibətlər isə faktiki konstitusiya ifadəsi ilə xarakterizə edilir. Hüquqi və faktiki konstitusiyaarasında fərqin aşkar duyulması isə hüquqi islahatların cəmiyyətin inkişaf tempindən geridə qalması, müasirtələblərə tam cavab verməməsi anlamına gəlir. 18 mart referendumunun başlıca məqsədi də məhz Azərbaycandahüquqi və faktiki konstitusiyaları bir-birinə yaxınlaşdırmaqdan, onlar arasındakı sivil balansı təmin etməkdənibarət olmuşdur.18 mart referendumunun nəticəsi olaraq Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına edilən əlavə vədəyişikliklər mahiyyətcə dövlətin hüquqi əsaslarının möhkəmləndirilməsinə, vətəndaşların hüquq vəazadlıqlarının hüquqi təminatı məsələlərinin dəqiqləşdirilməsinə, habelə onların hüquqi çərçivəsinin, əhatədairəsinin, hüdudlarının müəyyənləşdirilməsinə, ali hakimiyyət orqanlarının səlahiyyətlərininkonkretləşdirilərək məsuliyyətlərinin artırılmasına, yerli özünüidarə qurumlarının məsuliyyəti prinsiplərinintəsbit olunmasına yönəlmişdir. Referendumun nəticəsi olaraq Konstitusiyada əksini tapmış əlavə vədəyişikliklərə vətəndaşların həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması və ətraf mühitin qorunmasından tutmuş,mülkiyyətin geri alınması prinsiplərinin dəqiqləşdirilməsinə, şəxsi həyatın qorunmasına, dini etiqadların vəəqidələrin sərbəst ifadə edilməsinə (nümayiş etdirilməsinə), cinayət törədilməsində təqsirləndirilən şəxslərinhüquqlarının qorunmasına, insanların fərdi və qrup şəklində hüquqlarının təminatına, məhkəmə hakimiyyətiüzərində ictimai nəzarətin gücləndirilməsinə, icra və qanunverici orqanlarının fəaliyyətinin daha səmərəli həyatakeçirilməsinədək geniş spektrli əhəmiyyətli məsələlər daxildir.Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklər, eyni zamanda, Azərbaycanın insan hüquqları sahəsində qəbul etdiyiqanunlara və normativ-hüquqi aktlara konstitusion status yaratmaq məqsədindən irəli gəlir. Respublikamız insanhüquqları ilə bağlı 150-dək beynəlxalq müqavilənin iştirakçısı olmaqla, bu sahədə formalaşmış beynəlxalqtəsisatlara dövri hesabatlar təqdim edir. Bu baxımdan İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsi ilə əməkdaşlığındərinləşdirilməsi, bu məhkəmənin presedent hüququnun öyrənilməsi də vacib istiqamətlərdən biridir. Təsadüfideyildir ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2006-cı il 19 yanvar tarixli "Azərbaycan Respublikasındaməhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi və "Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarınadəyişikliklər və əlavələr edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə"fərmanının 6-cı bəndində Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsinə, o cümlədən apellyasiya məhkəməsinəAvropa presedent hüququnu öyrənmək və təcrübədə tətbiq etmək tövsiyə edilmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan206

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Prezidenti İlham Əliyevin 28 dekabr 2006-cı il tarixli "Azərbaycan Respublikasında insan hüquqlarınınmüdafiəsi üzrə Milli Fəaliyyət Planının təsdiq edilməsi haqqında" sərəncamının mühüm müddəalarından biri dəmilli qanunvericiliyin beynəlxalq hüquqi aktlara uyğun daha da təkmilləşdirilməsidir. Bu istiqamətdə islahatlaramilli qanunvericiliyin əsası olan Konstitusiyadan başlanılması isə tamamilə məntiqəuyğundur.Son illər vətəndaşların yaşayış səviyyəsinin yüksəlməsi, sosial-iqtisadi problemlərin tədricən həllinitapması paralel olaraq demokratik və hüquqi islahatlara olan ictimai marağı daha da gücləndirir. İnsanlarınhüquq və azadlıqlarının daha yüksək səviyyədə təmini ilə bağlı dövlətdən gözləntiləri artır, hakimiyyət isə öznövbəsində, üzərinə bir sıra yeni öhdəliklər götürərək ictimai rəyə həssas münasibətini izhar edir.Konstitusiyaya yeni dövrün tələbləri ilə uzlaşan bir sıra əlavə və dəyişikliklər edilməsi də məhz bu reallıqlaşərtlənmiş, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına daha etibarlı təminat mexanizmləri formalaşdırmaqniyyətindən irəli gəlmişdir."İnsan və vətəndaş hüquqları barədə" Fransa Bəyannaməsində göstərilir ki, "Azadlıq başqasınazərər vurmayan hər bir hərəkəti etmək imkanından ibarətdir". Ulu öndər Heydər Əliyevin "şah əsəri"olan Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası da hər bir fərdin - başqalarının mənafeyinə zərərvurmamaq şərtilə - bütün fundamental hüquqlarına etibarlı təminat mexanizmləri yaradır. Əsas Qanunazaman-zaman edilən əlavə və dəyişikliklər də məhz ölkə vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarının daha dagenişləndirilməsinə, qanuni mənafeyinin daha səmərəli təmin olunması məqsədinə yönəlmişdir. Bu əlavəvə dəyişikliklər Azərbaycan dövlətinin insan və vətəndaş amilinə böyük həssaslıqla yanaşdığını və yüksəkdəyər verdiyini bir daha təsdiqləyir.Zahid CƏFƏROV,Bakı Dövlət Universitetinin dosenti,hüquq elmləri namizədi“Azərbaycan”.-2009.-12 noyabr.-N 253.-S.6.207

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────12 Noyabr Konstitusiya GünüdürAzərbaycan öz milli Konstitusiyası ilə qanunçuluğu ideya və dəyərlər kimi təsbit etmişdirHər bir xalqın yaratdığı dövlətin qüdrəti onun milli iradəni nə dərəcədə ifadə etməsilə ölçülür.Demokratiya yeni dünya nizamına uyğun olaraq, bir dövlətin öz milli iradəsinə qarşı beynəlxalq güclərəetdiyi güzəştlər sistemi deyil, əksinə, milli sınaqlar sistemi və bu çərçivədə öz vətəndaşlarının hüquq vəazadlıqlarının qorunması üçün yaratdığı sarsılmaz təminatdır. Məhz belə bir tarixi sınaqda xalqımızümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında özünün strateji seçimini etmişdir. Müstəqilrespublikamızın müdrik rəhbərinin bilavasitə təşəbbüsü və müəllifliyi ilə hazırlanmış ilk milliKonstitusiyası çağdaş dünyanın ən mütərəqqi konstitusiyalarından biri olmaqla, suveren dövlətçiliktariximizdə yeni mərhələ açmış, dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat və ictimai - siyasi həyatda dinamikinkişafa güclü təkan vermişdir.İlk milli Konstitusiyamızın qəbul edilməsindən 14 il keçir. On iki fəsil, 158 maddədən ibarət olan bu ƏsasQanunun tam 48 maddəsi insan hüquqlarına və onun gerçəkləşməsi təminatlarına həsr edilmişdir. Konstitusiyailə insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını dövlətin ali məqsədi kimi təsbit etməklə uzun sürən totalitarsistemdə doğulub böyümüş ölkə vətəndaşlarına bütün növ insan hüquqlarından – əmək, istirahət, sosial təminat,təhlükəsiz yaşamaq, təhsil, fikir və söz azadlığı, cəmiyyətin və dövlətin siyasi həyatında, dövlətin idarəedilməsində iştirak hüquqları və sairədən yararlanmaq imkanı verilmişdir.Doğrudan da, hər bir dövlət yalnız vətəndaşlarının təhlükəsizliyini, onların hüquqlarının və qanunimaraqlarının qorunmasını, müdafiəsini və bunun səmərəli bərpasını təmin etdikdə, mahiyyətcə hüquqi dövlətkimi qəbul edilə bilər. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 12-ci (dövlətin ali məqsədi), 24-cü (insan vəvətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının əsas prinsipi), 25-ci (bərabərlik hüququ), 26-cı (insan və vətəndaşhüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsi), 60-cı (hüquq və azadlıqların məhkəmə təminatı), 61-ci (hüquqiyardım almaq hüququ), 71-ci (insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təminatı) maddələrindəmüstəqil, suveren milli respublikamızda insan hüquq və azadlıqlarına ali dəyər verilməsi, onların tanınması vəmüdafiəsində dövlətin vəzifəsi və s. məsələlər hüquqi həllini tapmışdır.Eyni zamanda, bu maddələrin məzmununa əsasən, dövlət yalnız birbaşa Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyasında təsbit edilmiş hüquq və azadlıqları deyil, həmçinin onlardan irəli gələn və qanun əsasındaəldə edilən digər hüquqları da qorumağa və müdafiə etməyə borcludur. 14 il bundan öncə ilk milliKonstitusiyamızın qəbulu, sadəcə, yeni ictimai sistemin hüquqi tanınmasını təsdiq edən fakt deyil, ölkədəhumanitar inkişafın prinsipcə yeni mərhələyə qədəm qoymasının göstəricisi idi. Bu mərhələ isə ilk növbədəsiyasi sistemin mərkəzində insanın və vətəndaşın, onun hüquq və azadlıqlarının, demokratik və hüquqi dövlətideallarının durması ilə səciyyəvidir.Azərbaycan ilk milli Konstitusiyası ilə qanunçuluğu ideya və dəyərlər sistemi kimi təsbit etmişdir.Beləliklə, dövlətin və cəmiyyətin hüquqla sıx bağlılığı, insan şəxsiyyətinə və ləyaqətinə hörmət, dövləthakimiyyət orqanlarının demokratik qaydada formalaşdırılması vasitəsilə xalqın hakimiyyət funksiyalarınınhəyata keçirilməsində iştirakı, insan hüquqlarının səmərəli müdafiəsi mexanizmlərinin mövcudluğu, siyasisistemdə plüralizmə təminat verilməsi, sosial ədalətə nail olunması, ümumbəşəri dəyərlərə sadiqlik, milliqanunvericiliyin beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılması və s. proseslərə geniş yol açılmış, ictimai, siyasi vəiqtisadi həyatın hüquqi bazası müəyyənləşmişdir.12 noyabr 1995-ci il xalqımızın və dövlətimizin tarixində konstitusionalizm məfkurəsinin qəti qələbəsideməkdir. Çoxəsrlik dövlətçilik ənənəsi olan bir xalq üçün bu qələbə istiqlaliyyətin və ərazi bütövlüyünün,vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun, hüquqi dünyəvi dövlətçiliyin, sosial rifahın, beynəlxalq sistemdə suverenhüquq subyekt kimi tanınmağın əsasını qoymuşdur. Milli intibah ruhu ilk milli Konstitusiyamızın məğzini təşkil208

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────edir. Ümummilli lider Heydər Əliyev məhz bu amili nəzərə alaraq qəti şəkildə deyirdi: “Müstəqilliyimizəbədidir!”Əsas Qanun müstəsna mənəvi dəyərə malikdir. Ötən 14 il, əslində, Azərbaycan cəmiyyətindəki mütərəqqiqüvvələrin və onlara verilmiş azadlığın tarixi sınağı olmuşdur. Xalqımız uzaqgörən rəhbərin ölməz ideyalarıaltında bu sınaqdan uğurla çıxmışdır.Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində Azərbaycanı bürüyən ümumi xaos və tənəzzül prosesi məhz HeydərƏliyevin hadisələrə tarixi müdaxiləsi sayəsində özünün hüquqi məcrasına salınmışdır. Azadlıq və hüququğrunda mübarizə tarixində bu qədər qısamüddətli zəfər nümunəsi yoxdur. Ulu öndər Heydər Əliyev xalqınistək və amalına konstitusion istiqamət verərək, milli tariximizi siyasi intibah mərhələsinə qaldırdığı və sözünəsl mənasında, məhz bu tarixi mərhələdə millətin yaradıcı qüvvələri sərbəst buraxıldı, ictimai-mədəni və iqtisadihəyatda differensiya və plüralizm baş verdi.Əsas Qanunda konseptual baxımdan azad insan amilini önə çəkən ideyalardan biri ictimai münasibətlərsistemində dövlətin rolu ilə bağlıdır. Konstitusiyamız dövlətin hər hansı abstrakt maraqlara deyil, məhzvətəndaşların mənafelərinə, azad cəmiyyətin aparıcısı olan şəxsiyyətin maraqlarına xidmət etdiyini ən yüksəksəviyyədə bəyan edir. Bu mənada, Əsas Qanunda insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının dövlətimizintərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiq edilməsi xüsusi önəm daşıyır. Bu, beynəlxalq hüquqisistemə inteqrasiyanın başlıca amilidir.Avropa Konvensiyasında təsbit olunmuş və Avropa Məhkəməsinin qərarlarında inkişaf etdirilən ideya vəhüquqi dəyərlərin Azərbaycanda insan hüquqlarının müdafiəsi sisteminə böyük müsbət təsiri vardır. Belə birimperativ ilk milli Konstitusiyamızda 12-ci maddənin ikinci hissəsində təsbit olunmuşdur: “Konstitusiyadasadalanan insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalqmüqavilələrə uyğun tətbiq edilir”.Buradan aşkar görünür ki, ümummilli liderimizin konstitusiyon idealı formal hüquq dövlətçiliyi deyil,maddi hüquq dövlətçiliyindən ibarət olmuşdur. O, ölkədə insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarınınmüdafiəsi sistemini milli və qlobal səviyyədə yaratmağı, təkmilləşdirməyi və inkişaf etdirməyi əsas dövlətquruculuğu istiqamətlərindən biri hesab etmişdir. Azərbaycan vətəndaşının öz hüquq və azadlıqlarını qorumaqüçün milli imkanlarla bərabər, hətta Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə – Strasburqa müraciət etmək və özproblemini beynəlxalq insidentə çevirə bilmək şansı tanınmışdır.Bu gün milli Konstitusiyamızın hüquqi zəmini üzərində ölkəmizdə gerçəkləşən qanunçuluq mühiti Qərbhüquq sisteminə milli ədliyyəmizin sürətlə inteqrasiyasını təmin edir. Milli ədliyyədə presedentlər sistemi iləRoma hüquq sistemi arasında ziddiyyətlərin aradan qaldırılması, beynəlxalq uyğunlaşma və uzlaşma prosesigedir. Burada da ulu öndər Heydər Əliyevin humanizm baxışları, monumental hüquqi irsi başlıca roloynamaqdadır.Azərbaycan konstitusionalizmi hüquq və azadlıqların siyasi, ictimai və iqtisadi həyatın bütün sahələrindəmöhkəmlənməsi və qərarlaşması, normayaradıcı hüquqi gücə çevrilməsində əvəzsiz humanitar vasitədir. Odurki, konstitusion hüquq və azadlıqların təminatının yaradılması istiqamətində hazırlanmış və qəbul edilmişqanunvericilik aktları – “Vətəndaşlıq haqqında”, “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında”, “Məhkəmələr vəhakimlər haqqında”, “Sərbəst toplaşmaq azadlığı haqqında”, “Prokurorluq haqqında”, “Polis haqqında” ,“Qaçqınlar və məcburi köçkünlərin statusu haqqında”, “Vəkillər və vəkillik fəaliyyəti haqqında” və başqaqanunlar xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Qanunların aliliyi barədə müdrik rəhbərin qəti tələbləri milli hüquqiəxlaqın təməlidir: “Qanun hamı üçün qanundur. Həm adi vətəndaş üçün, həm dövlət məmuru üçün, həm dəşəhid ailəsi üçün”.İlk milli Konstitusiyamızın qəbulundan ötən 14 il ərzində cəmiyyətimizin konstitusion əsaslarıqanunvericiliyin inkişafı ilə daha da möhkəmləndirilmiş, durmadan inkişaf etdirilmişdir. Bu sıraya daxil olanyeni-yeni qanunvericilik aktları və ayrı-ayrı maddələr konstitusion insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarınınmiqyasını daha da genişləndirməyə xidmət etmişdir. Məsələn, 1998-ci ildə ölkəmizdə senzuranın ləğvi tam209

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────reallığa çevrildi. “KİV haqqında”, “Televiziya və radio fəaliyyəti haqqında”, “İctimai yayım haqqında”,“İnformasiya əldə etmək haqqında”, “Reklam haqqında” və “Telekommunikasiya haqqında” qanunlar, MülkiMəcəllənin 23-cü maddəsi (şərəf, ləyaqət və işgüzar nüfuzun mülki-hüquq müdafiəsi), Cinayət Məcəlləsinin147-ci (böhtan), 148-ci (təhqir), 163-cü (jurnalistlərin qanuni peşə fəaliyyətinə mane olma), 202-ci (məlumatlarıqanunsuz yolla əldə etmə və yayma), 242-ci ( pornoqrafik materialları yayma), 283-cü (milli, irqi, sosial, dininifrət və düşmənçilik salınması), 323-cü (dövlət başçısının şərəf və ləyaqətini ləkələmə və alçaltma), 324-cü(dövlət bayrağı və gerbi barədə təhqiredici hərəkətlər) və s. maddələr media hüququ ilə bağlı sosial davranışıyönəldən, məcburi yürüdülən qaydaları müəyyənləşdirmişdir.Azərbaycan Respublikasının bir hüquqi dövlət kimi formalaşması, inkişafı və tanınmasında ümumiədliyyə sistemindən kənar hüquq müdafiə təsisatının yaradılması ölkəmizin tarixində irəliyə doğru daha biraddım olmuşdur. İlk milli Konstitusiyamızda nəzərdə tutulmuş bu hüquqi statusun gerçəkləşməsi prosesinə1997-ci ildə “Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Qanunun qəbulu ilə startverilmişdir. 1998-ci il iyulun 14-dən etibarən həmin məhkəmə fəaliyyətə başlamışdır. İlk gündən indiyədəkKonstitusiya Məhkəməsi qanuni fəaliyyətinə uyğun olaraq, Konstitusiyamızın aliliyinin təmin edilməsi uğrundafəal çıxış edir – Konstitusiya nəzarət orqanı kimi vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının müdafiəsində önəmli yertutur. Bu məhkəmə həm norma nəzarəti, həm də Konstitusiyanın və qanunların rəsmi şərhi üzrə qəbul etdiyiqərarlarında ümummilli liderimizin konstitusionalizm ideyalarının reallaşmasına legitim yol açır, Əsas Qanunauyğun gəlməyən müxtəlif qanun və digər normativ hüquqi aktları qanunvericilik sistemindən çıxarır, habelə hərcür hüquqi aktların və fəaliyyətlərin konstitusiya hüquqi məzmununu şərh edir. Əlbəttə, bütün bunlar, hərşeydən öncə, Azərbaycan cəmiyyətinin hər bir üzvünün geniş planda “Ümumdünya insan hüquqlarıBəyannaməsinə” uyğun surətdə cəmiyyətin bütün üzvlərinə xas olan ləyaqət hissinin təsdiqinə, onlarınbərabərlik və ayrılmaz hüquqlarına və azadlıqlarına, ədalətə və ümumi sülhə cavab verən konstitusiyaatmosferində yaşamağına və fəaliyyət göstərməyinə hüquqi yardım və qanuni şərait yaradır.Daha bir hüquqi amil Azərbaycan Respublikasının “İnsan hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman)haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanununun qəbul edilməsi və fəaliyyət göstərməsi hesabedilməlidir. Ölkəmizdə hüquqi müdafiə sisteminin milli parametrlərinin “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarınmüdafiəsi haqqında” Avropa Konvensiyasına, daha doğrusu, Qərb standartlarına uyğunlaşdırılmasıcəmiyyətimizin həyatında bir sıra problemlərin həllində mütərəqqi yanaşma üsullarının tətbiqini artırır. Belə ki,sosial, iqtisadi və mədəni hüquqlar, özünütəyinetmə hüququ, işgəncə, ölüm cəzası, uşaq hüquqları, azlıqlarınhüquqları və s. problemlər həmin Konvensiyanın tələbləri səviyyəsində öz həllini tapmışdır. MilliKonstitusiyamızın 12-ci maddəsinin 1-ci və 2-ci bəndləri üzrə müstəqil respublikamızın həyata keçirdiyi bütünhüquqi tədbirlər Avropa və dünya üzrə insan hüquqları ilə bağlı ali təsisatlara təqdim olunmuş bütünməruzələrdə geniş müsbət əksini tapmışdır. Bunun əyani təsdiqi – ölkədə hökm sürən sabitlik və ümummillikonsensusdur. Təbiidir ki, konsensusa yalnız inandırma metodu ilə, demokratik prinsiplərin könüllü olaraqqəbul edilməsi şərtilə nail olmaq mümkündür.Milli Konstitusiyamızın inkişafında referendum institutunun – ümumxalq səsverməsinin geniş tətbiqi dəümummilli konsensusa əsas yaradır. Bu, bir tərəfdən, hakimiyyətin mənimsənilməsinin qarşısının qətiyyətləalınmasında, digər tərəfdən isə ümummilli liderimiz Heydər Əliyev kursunun bütün cəmiyyət həyatına nüfuzetməsinə səbəb olmuşdur. Ölkəmiz uzun illərin xroniki siyasi böhranlarından ləyaqətlə çıxaraq, rəvan, sabit vənəhəng inkişaf perspektivinə qovuşmuşdur.Xalqın iqtisadi rifahının daha da yaxşılaşdırılması və ictimai-siyasi həyatda aparılan islahatlar, sürətliinkişaf və beynəlxalq aləmə daha sıx inteqrasiya müasir dövrdə Konstitusiyada müəyyən dəyişikliklər vəəlavələrin edilməsi zərurətini yaratmışdır. Beləliklə, istər 2002-ci ilin (24 avqust), istərsə də 2009-cu ilin (18mart) Konstitusiyaya dəyişiklik və əlavələri Əsas Qanunun daha da zənginləşdirilməsinə, dünyada müşahidəedilən müasir hüquqi tendensiyalara cavab verən ətraflı normativ hüquqi akta çevrilməsi üçün mühüm töhfəolmuşdur.210

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bütün bunlar əyani surətdə sübut edir ki, müstəqil Azərbaycanın sürətli inkişafı yalnız qlobal layihələrdəonun oynadığı aparıcı rolla – “Əsrin müqaviləsi”, Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft kəməri, tarixi İpək yolunun bərpası,yeni-yeni neft və qaz layihələri, müxtəlif qlobal kommunikasiya xətlərinin çəkilişi ilə məhdudlaşmır, eynizamanda, bu inkişaf insan hüquqları sahəsində beynəlxalq hüquq sferasına inteqrasiya xətti ilə, ölkəmizdə insanvə vətəndaş hüquq və azadlıqlarının prioriteti ilə, həqiqi demokratik siyasi rejim – maddi hüquq dövlətçiliyi vəhüququn aliliyi prinsipi ilə daha sıx tellərlə bağlıdır.Müstəqil Azərbaycan Respublikası öz banisi və qurucusunun ölməz siyasi kursuna daim sadiqdir. Uluöndərin layiqli siyasi varisi, Azərbaycan dövlətinin başçısı, Prezident İlham Əliyevin ölkədə qanunçuluğunmöhkəmləndirilməsi və cəmiyyətdə ümumbəşəri dəyərlərin tanınması bazasında kompromis və konsensusunyaradılması istiqamətində geniş və ardıcıl fəaliyyəti gənc müstəqil respublikamızı nüfuzlu dövlətlər sırasındaönəmli yerə çıxarmışdır. Bu baxımdan, Konstitusiyamızın hüquq müdafiə sferası – qanunçuluğuntəkmilləşdirilməsi, Konstitusiyaya düzəlişlər aparılması qaydaları, nəzarət-yoxlama tədbirləri (parlament,idarəetmə orqanları, ictimaiyyət, prokuror nəzarəti), müdafiə tədbirləri, məsuliyyət tədbirləri getdikcə ictimaihəyatın bütün qatlarına, cəmiyyətin bütün təbəqələrinə nüfuz edir və ictimai birgəyaşayışın və fəaliyyətinhüquqi sabitliyinin əsasına çevrilir.Prezidentin əfvetmə istiqamətində həyata keçirdiyi sistemli konstitusion tədbirlər yuxarıda sadaladığımızbütün fəaliyyət istiqamətlərinin əsasını təşkil edir. Müstəqilliyinə yenicə qovuşmuş gənc respublikanın ictimaihəyatında demokratiyanın prioritetliyini təmin etmək üçün cəmiyyətdə inzibati amillərdən daha çox mənəvi –əxlaqi saflaşdırma və ictimai tərbiyə amillərinə üstünlük verilməsi diqqəti cəlb edir. Az müddətdə geniş tətbiqedilən demokratik hüquq qaydalarından sui-istifadə və yanlış nəticə çıxarılması üzündən həyatda ağır səhvetməklə cinayət törətmiş insanların xeyli hissəsini – yüzlərlə məhbusu əfv etməklə Prezident İlham Əliyevölkədə yürüdülən Heydər Əliyev siyasi kursunun humanitar mahiyyətinin praktik izahını vermiş, eyni zamanda,qanunçuluqda inzibati amilləri daha çox mənəvi amillərlə əvəz etməyin zərurətini əyani nümayiş etdirmişdir.Əfv olunanlar arasında bütün sosial təbəqələrin üzvləri – gənc, yaşlı, qadın və kişi, müxtəlif millətlərinnümayəndələri, ziyalı, savadsız, hərbi, mülki, eləcə də başqa kateqoriyalardan olan insanlar vardır.Prezidentin konstitusion tədbirləri sırasında penitensiar qaydaların Avropa standartlarınauyğunlaşdırılması sahəsində görülən işlər xüsusi vurğulanmalıdır. Məhz bunun nəticəsidir ki, İşgəncə ƏleyhinəAvropa Komitəsinin, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin, BMT-nin respublikamızda penitensiar şəraitinhumanitarlaşdırılması istiqamətində aparılan və qarşıda duran tədbirlərlə bağlı məruzə və hesabatlarında müsbətdəyişikliklər daha çox nəzərə çarpır. Əlbəttə, bütün bunlar respublikamızda insan hüquqları və əsas azadlıqlarınmüdafiəsində Prezident İlham Əliyevin həyata keçirdiyi ardıcıl, dönməz siyasi xəttin real nəticələridir.Demokratiya və Konstitusiya idarəetmə yolunu, bir mənalı olaraq, ulu öndərimiz bugünkü və gələcək nəsillərəbaşlıca siyasi irs kimi qoyub getmişdir.Prezident İlham Əliyev məhz bu çətin, lakin şərəfli irsin layiqli varisi kimi yorulmadan fəaliyyət göstərir,ölkədə konstitusionalizmin əbədi qərarlaşmasının, qanunlarımızın aliliyinin qarantı kimi çıxış edir. Bu günölkəmiz əsl demokratiya, ümumi rifah və azadlıq məkanı kimi yaşayır və inkişaf edir. Bu tərəqqinin müqəddəmşərtləri Heydər Əliyev kimi siyasi xadimi bəşəriyyətə bəxş etmiş xalqın geniş intellektual potensialı, tarixidözümü və mənəvi dəyanətidir.Çağdaş milli zəkamızın ümumdünya sivilizasiya dəhrində 90 illik yürüşünü təmsil edən flaqmanımızın –Bakı Dövlət Universitetinin bu günlərdə keçirilmiş təntənəli yubiley mərasimində Azərbaycan Prezidenti İlhamƏliyevin çıxışında bu milli mənəvi qüdrətin dərin təhlili və qiyməti verilmişdir: “Bakı Dövlət Universitetininməzunları öz fəaliyyəti ilə ölkəmizin çiçəklənməsinə dəyərli töhfələrini vermişlər. Ulu öndər Heydər Əliyev dəBakı Dövlət Universitetinin məzunu idi və bütün dövrlərdə – 1970-1980-ci illərdə və müstəqil AzərbaycanınPrezidenti kimi Bakı Dövlət Universitetinin inkişafı üçün çox böyük səylər göstərmişdir”. Vətənimizin vəxalqımızın maddi və mənəvi potensialı durmadan artır və inkişaf edir. Əlbəttə, dövlətimizin başçısının milliintellektual elita və bütün xalqın qarşısında bəyan etdiyi reallıqlar və uğurlar Azərbaycanın üçüncü minillikdə211

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────epoxal yürüşdə tarixi perspektivinin dəqiq ifadəsidir: “Biz elə etməliyik ki, uzun illər bundan sonra daAzərbaycan öz müstəqil siyasətini apara bilsin. Bunu etmək üçün müxtəlif amillər lazımdır. İlk növbədə siyasiiradə lazımdır. Digər tərəfdən, xalqla iqtidar arasında birlik, sabitlik, əmin-amanlıq, inkişaf, iqtisadi canlanma,siyasi islahatların, demokratiya proseslərinin sürətləndirilməsi lazımdır. Bütün bu amillər Azərbaycanda vardır”.Bütün bunlar isə ilk milli Konstitusiyamızın qəbulundan ötən 14 ilin ərzində Vətənimiz, millətimiz vəxalqımızın öz qarşısına qoyduğu və bəyan etdiyi demokratik quruluşa təminat vermək, vətəndaş cəmiyyətininbərqərar edilməsinə nail olmaq, xalqın iradəsinin ifadəsi kimi qanunların aliliyini təmin edən hüquqi, dünyəvidövlət qurmaq, hamının layiqli həyat səviyyəsini təmin etmək, dünya xalqları ilə dostluq, sülh və əmin-amanlıqşəraitində yaşamaq və s. ülvi niyyətlərə sarsılmaz sədaqətindən və əbədi bağlılığından irəli gəlir.Müsəddiq MƏMMƏDOV,Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin insan hüquqları vəictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiri“Xalq qəzeti”.-2009.-12 noyabr.-N 253.-S.4.212

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Konstitusiya insanın əsas hüquq və azadlıqlarına ali hüquqi qüvvə verir,onun şərəf və ləyaqətini müdafiə edirXXI əsrdə biz müasir dünyanın mənzərəsinin köklü dəyişikliklərə məruz qaldığının şahidi oluruq.Bu gün demokratiya, hüququn aliliyi və insan hüquqlarına hörmət ayrılıqda hər bir dövlətdə, bütövlükdəisə beynəlxalq münasibətlərdə müəyyənedici amillər kimi çıxış edir.İstənilən demokratik cəmiyyətin əsasını insan hüquq və azadlıqlarının tanınması və onlarınsəmərəli təminatı mexanizmlərinin mövcudluğu təşkil edir. Cəmiyyətin inkişafı, onun maddi və mənəviçiçəklənməsi, vətəndaş sülhü yalnız insanın ali dəyər, onun hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsinin isədövlətin başlıca vəzifəsi və əsas təyinatı olaraq qəbul edildiyi şəraitdə mümkündür.Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğunun əsas istiqamətlərindən biri siyasi-hüquqi sistemin kökündəndemokratikləşmə istiqamətində əsaslı surətdə dəyişdirilməsindən ibarət olmuş, həm də bu proses mahiyyətetibarı ilə dövlət və cəmiyyət həyatının bütün sahələrini əhatə etmişdir. Şübhəsiz ki, bunların əsasında dünyaşöhrətli siyasi xadim, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin birbaşa rəhbərliyi ilə hazırlanaraq 1995-ci ilin 12noyabrında ümumxalq səsverməsi - referendum yolu ilə qəbul edilmiş Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyası durur. Məhz Konstitusiya ölkədəki köklü dəyişikliklərə müsbət təsir göstərmiş, hüquqi dövlətquruculuğu prosesinin əsas istiqamətlərini müəyyən etmişdir.Ümumiyyətlə, "konstitusiya" anlayışının özü latın mənşəli "constitutio" sözündən olub təsis etmək,qurmaq mənasını daşıyır. Ənənəvi olaraq bu termin ictimai və dövlət quruluşunu, seçki sistemini, hakimiyyət vəidarəetmə orqanlarının təşkili və fəaliyyəti prinsiplərini, vətəndaşların əsas hüquq və vəzifələrini təsbit edəndövlətin Əsas Qanunu ehtiva edir. Məhz bu termin Konstitusiyanın təsisedici xarakterini müəyyən edir.Müasir anlamda ilk konstitusiya aktları və yaxud konstitusiyalar məhz XVII-XVIII əsrlərdə yaranmışdır,baxmayaraq ki, dövlətçiliyin yaranma tarixi daha əvvəlki dövrlərə gedir. Bu onunla əlaqədardır ki, məhz qeydolunan dövrdə insanlıq şəxsi azadlığının ali dəyərini anlayaraq dövləti qoyulmuş qaydalara tabe olmağa məcburetmişdir. Konstitusiya haqqında təsəvvürlər bir qədər əvvəllər meydana gəlsə də, həmin dövrdə bu təsəvvürlərəsasən demokratiya və ədalət anlayışı əsasında dövlət hakimiyyətinin səmərəli təşkili məsələləri ətrafındaqurulmuşdu. Artıq Konstitusiyanın qəbulunda məqsəd dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsində sərhədimüəyyənləşdirmək, bu hakimiyyəti müəyyən çərçivə daxilində məhdudlaşdırmaq və bu hakimiyyətin həyatakeçirilməsi zamanı mövcud hakimiyyət qollarının həm bir-birinə qarşı, həm də insan şəxsiyyətinə münasibətdəhörmətin bərqərar edilməsi olmuşdur.Digər normativ aktlardan fərqli olaraq, Konstitusiya demək olar ki, bütün müasir dövlətlərin əsasqanunudur. Çünki ölkənin sosial-iqtisadi strukturunda, ictimai-siyasi həyatında baş verən bütün dəyişikliklərinməzmunu bu və ya digər formada Konstitusiyaya uyğun aparılır. Konstitusiyanın inkişafı ümumilikdəcəmiyyətin və dövlətin özünün inkişaf mərhələlərinə müvafiq olur. Konstitusiya cəmiyyətin və dövlətin bütüntəbəqələrinə ümumi şəkildə sirayət etdiyinə görə, o özündə həyatın bütün sahələrini əhatə edən müddəaları əksetdirir. Onun mətnində həm bəyanatlar, həm proqram şəkildə həyata keçirilən tədbirlər siyahısı, həm də bəziməqamlarda tarixi istinadlar da öz əksini tapa bilər. Lakin bütün bununla yanaşı, Əsas Qanun normativ hüquqixarakter daşıyır, yəni nə qədər müxtəlif sosial hadisələrlə əlaqədar olsa da, Konstitusiya hüquq normalarısistemidir və bütün hüquq sisteminə xas olan tənzimləmə, qoruma funksiyalarını yerinə yetirir. Konstitusiyahəm də qanunvericilik sistemində bütün digər normaların keyfiyyət və xarakterinin müəyyən edilməsi üçünbaşqa heç bir hüquqi aktın malik olmadığı funksiyanı - hüquq normalarının hüquqa uyğunluğununqiymətləndirilməsi, müəyyənləşdirilməsi funksiyasını yerinə yetirir. Bu mənada o, digər qanunlardan fərqlənir.Konstitusiyanın Əsas Qanun olması özünü digər aspektlərdə də büruzə verir. Əsas müddəaları dövlətin vəcəmiyyətin inkişafının faktiki olaraq bütün sahələrini əhatə etsə də, Konstitusiya daha çox ümumi tənzimetməni213

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────müəyyənləşdirir, bütün digər qanunlardan daha çox cəmiyyətə, xalqa, sosial təbəqələrə, ümumilikdə insana vəvətəndaşa ünvanlanır. Konstitusiya üçün ümumi tənzimetmə daha səciyyəvidir.Konstitusiya əsas sosial-siyasi institutlara verilən tələbləri müəyyən etməklə onları formalaşdırır vəbununla da belə demək mümkünsə, bütün sistemin əsasını təşkil edir. O, qanunvericilik sisteminin yaradılmasıvə dəyişdirilməsi qaydalarını, onun məzmununu müəyyən edir. Bir sözlə, Konstitusiya mövcud sistemin konkretolaraq necə olduğunu və necə olmalı olduğunu ortaya qoyur.Azərbaycan dövlət müstəqilliyini 1991-ci ildə bərpa etsə də, ölkədə mövcud olan ictimai-siyasi qeyrisabitlik,vətəndaş itaətsizliyi, xaos, hakimiyyət uğrunda zorakılığa söykənən mübarizə və anarxiya yeniKonstitusiyanın qəbul edilməsinə ciddi əngəllər yaradırdı. Həmin vaxt, ilk növbədə, cəmiyyətdə sabitliyi bərpaedə biləcək yeni Konstitusiyanın əsasını təşkil edən ideya və dəyərlər üzərində razılıq əldə edilməsini təminedən siyasi iradə və müdrikliyə çox böyük ehtiyac var idi. Həqiqət ondan ibarətdir ki, Azərbaycan xalqınınümummilli lideri, görkəmli siyasət və dövlət xadimi Heydər Əliyevin hakimiyyətə ikinci dəfə xalqın təkidlitələbləri ilə qayıdışınadək Azərbaycan vətəndaş müharibəsi astanasına sürüklənmiş, milli dövlətçiliyimiz məhvolmaq təhlükəsi ilə üzbəüz qalmışdı. Məhz belə bir məqamda Heydər Əliyev öz böyük xarizması və peşəkarlığıhesabına xalqı müstəqil Azərbaycan və azərbaycançılıq ideyaları ətrafında birləşdirərək özünün tariximissiyasını yerinə yetirdi. Tədricən ölkədə ictimai-siyasi sabitlik bərpa olundu, həyata keçirilən məqsədyönlüsiyasət nəticəsində qanunçuluq və hüquq qaydası bərqərar edildi. Bütün bunlar isə Azərbaycan xalqının vədövlətinin tarixində ilk milli Konstitusiyanın qəbul edilməsi üçün lazımi ictimai-siyasi şəraitin yaradılması ilənəticələndi.Azərbaycan Respublikasının ilk milli Konstitusiyasının yaradılması ulu öndər Heydər Əliyevin tarixixidmətlərindən biridir. Təsadüfi deyildir ki, ümummilli lider Heydər Əliyev Konstitusiya layihəsini hazırlayanxüsusi komissiyaya bilavasitə sədrlik etmiş, dəfələrlə layihənin açıq müzakirəsini təşkil etməklə onun müasirdəyərləri özündə ehtiva edən ən yetkin formada qəbul olunmasını təmin etmək üçün gərgin əmək sərf etmişdir.Nəhayət, Konstitusiyanın layihəsi ümumxalq müzakirəsi üçün 1995-ci il oktyabrın 15-də dərc edilmiş və1995-ci il noyabrın 12-də keçirilmiş referendumda seçicilərin 94,8 faizi Konstitusiyanın qəbul edilməsininlehinə səs vermişlər. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası 1995-ci il noyabrın 27-dən qüvvəyə minmişdir.Konstitusiyanın qəbul edilməsi xalqımızın tarixi ənənələrinə uyğun olan və eyni zamanda, ölkəmizdəmüasir dünyanın hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu tələblərinə cavab verən dövlətçiliyinformalaşdırılması, siyasi sistemdə və hüquq sistemində möhkəm özülün yaradılması işində mühüm addımolmuşdur.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ənənəvi Konstitusiya anlayışının ehtiva etdiyi bütün təməlprinsipləri özündə əks etdirir.Əsas Qanunda Azərbaycan Respublikası hüquqi dövlət kimi müəyyən edilir. İnsan və vətəndaşın hüquqvə azadlıqları, onların tanınması, müdafiə və təmin edilməsi qanunvericiliyin, onun tətbiq edilmə təcrübəsininhüquqi xarakterinin əsas və təyinedici meyarı kimi təsdiq olunur. Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyasında təsbit edilmiş insan və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının prioritet prinsipi dövləthakimiyyətinin bütün sahələrinə ünvanlanaraq onları bu hüquqlarla əlaqələndirir və onlar üçün müəyyənvəzifələr yaradır.Ölkə Konstitusiyasının 147-ci maddəsi birbaşa şəkildə təsbit edir ki, "Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyası Azərbaycan Respublikasında ən yüksək hüquqi qüvvəyə malikdir. Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyası Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminin əsasıdır". Əgər ölkədəki çoxsaylı hüquqiaktları bir-birilə qarşılıqlı və əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərən bütöv bir sistem kimi təsəvvür etsək, bu zamanKonstitusiya bu sistemin əsası, özəyi, həmçinin bütün hüquq sisteminin inkişafının mənbəyidir. Belə ki,Konstitusiyanın əsasında həm əvvəllər mövcud olmuş ənənəvi hüquq sahələri inkişaf etdirilərək müasir dövrüntələblərinə uyğunlaşdırılmış, həm də iqtisadiyyatda, sosial inkişafda, siyasətdə və mədəniyyətdə baş verəndəyişikliklərlə əlaqədar yeni hüquq sahələri təşəkkül tapmışdır.214

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ölkəmizin ümumbəşəri dəyərlərə sadiqliyinin, hamılıqla qəbul olunmuş hüquq normalarına hörmətininifadəsi kimi Konstitusiyamız Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələri ölkəninhüquq sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirir.Müasir dövlət üçün Konstitusiya ondan ötrü labüddür ki, onda dövlətin ilkin prinsipləri və təyinatı,funksiyaları və təşkil olunma əsasları, fəaliyyətinin forma və metodları əks olunur. Konstitusiya ictimaiinkişafın, dövlətin insan və vətəndaşla qarşılıqlı münasibətlərinin bütün sahələrində dövlət tənzimetməsininsərhədlərini və xarakterini təsbit edir, cəmiyyətin bütün üzvlərinin hüquqi statusunun əsasını müəyyən edir vəbununla da dövlətlə fərd arasındakı əlaqələrin ümumi konturlarını cızır. Ən əsası isə Konstitusiya insanın əsashüquq və azadlıqlarına ali hüquqi qüvvə verir, onun şərəf və ləyaqətini müdafiə edir. Bu gün dünya təcrübəsindəinsan hüquq və azadlıqları, onun şərəf və ləyaqətinin qorunması ən ali dəyər kimi ön plana çəkilməkdədir. Məhzbu səbəbdəndir ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 12-ci maddəsi insan və vətəndaş hüquq vəazadlıqlarının, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsini dövlətin aliməqsədi bəyan etmişdir.Azərbaycan üçün Konstitusiya bu gün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan cəmiyyətiKonstitusiya vasitəsilə həm yeniləşən dövlətçiliyə dair baxışlarını, həm də müəyyən çərçivə daxilində özününmili ideyalarını realizə edir. Təbii ki, Konstitusiya siyasi proqramların və fəlsəfi konsepsiyaların məcmusudeyil, öz təyinatına və ölkə həyatındakı roluna müvafiq olaraq Əsas Qanuna xas bütün əlamətlərə vəxüsusiyyətlərə malik olan hüquqi aktdır. Konstitusiyaya hüquq sistemindəki ən önəmli yer verilmişdir. Ondacəmiyyətin xarakterini müəyyən edən ideya və prinsiplər, iqtisadiyyat, siyasət, sosial sahə, dövlət və hüququnbaza prinsipləri öz əksini tapır. Konstitusiya cəmiyyətin inkişafında üzərinə düşən funksiyasını nə qədər uğurlayerinə yetirirsə, o, milli fikrə bir o qədər yaxınlaşır, onun məqsədini daha dəqiq və aydın ifadə edir. Millifikirdən ayrılan, onu təcrid edən, hətta milli fikrin əleyhinə gedən Konstitusiyanın cəmiyyət tərəfindənanlaşılacağına və qəbul ediləcəyinə heç vaxt ümid edilə bilməz.Əsas Qanunun başlıca hüquqi əlaməti stabillik, yəni məzmununun sabitliyi olan, uzunmüddətli fəaliyyətəmalik aktdır. Konstitusiyanın stabilliyi - qanunçuluq rejiminin sabitliyinin, dövlət hakimiyyətinin təşkili vəhəyata keçirilməsinin, şəxs, dövlət və cəmiyyət arasındakı münasibətlərin əsas şərtidir. Bütün demokratikcəmiyyətlərdə Konstitusiyanın sabitliyi başlıca meyar kimi çıxış edir və dövlətin gələcək inkişafında daKonstitusiya dövlətə deyil, dövlət Konstitusiyaya uyğunlaşdırılır və inkişaf edir. Bunun üçün isə cəmiyyətdəqanunçuluq rejiminə ciddi əməl olunma, hər hansı hüquq pozuntusuna qarşı dözümsüzlük kimi xüsusiyyətlərtərbiyələndirilməli və Konstitusiyanın səmərəli müdafiə mexanizmi işlənib hazırlanmalıdır. LakinKonstitusiyanın sabitliyi heç də onun tamamilə dəyişməzliyi demək deyildir. Konstitusiyanın qəbulu zamanıonun tənzimetmə predmetini təşkil edən ictimai münasibətlər və bu münasibətlərin tərkib hissəsi olan hüquqi,sosial, iqtisadi və siyasi vəziyyət müəyyən müddət keçdikcə dəyişə bilər. Bütün bunlar da öz növbəsində aliqanunun sabitliyi prinsipinə riayət etmək şərti ilə onun baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşdırılmasını tələb edir.Milli Konstitusiya qəbul edildikdən sonra ölkəmizdə iki Konstitusiya islahatı aparılmışdır. 2002-ci ilavqustun 24-də keçirilmiş referendumla Əsas Qanunun mətninə cəmiyyətin inkişafından doğan vəKonstitusiyanın, qanunların, bütövlükdə hüquq sisteminin təkmilləşdirilməsi, demokratikləşdirmə proseslərinindərinləşdirilməsi və insan hüquqlarının daha səmərəli müdafiə edilməsi zərurətindən irəli gələn bir sıradəyişikliklər edilmişdir. Bu dəyişikliklər bütövlükdə ölkəmizin İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarınmüdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasına qoşulmasından, məhkəmə islahatlarının həyata keçirilməsindənirəli gələn öhdəliklərə əməl edilməsi, Milli Məclisin fəaliyyətinin və seçki sisteminin təkmilləşdirilməsi, insanhüquq və azadlıqlarının daha səmərəli müdafiəsi və dövlət hakimiyyəti orqanları arasında fəaliyyətin vəqarşılıqlı əlaqənin Konstitusiya mexanizmlərinin daha da təkmilləşdirilməsi zərurətindən irəli gəlmiş vəsadalanan məqsədlərə xidmət etmişdir.Eyni zamanda, ölkəmizdə həyata keçirilən irimiqyaslı qanunvericilik və institusional islahatlar, sürətlibeynəlxalq inteqrasiya və sosial-iqtisadi inkişaf yeni Konstitusiya islahatlarının reallaşdırılması zərurətini ortaya215

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────qoymuşdur. Bu məqsədlə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən 2008-ci il dekabrın 26-dahüquqi nöqteyi-nəzərdən Konstitusiyanın bir çox normalarını təkmilləşdirmək məqsədi daşıyan, əsasən dövlətinsosialyönümlüyünün artırılmasına, insan hüquq və azadlıqlarının daha səmərəli müdafiə və təmin olunmasına, ocümlədən bir şəxsin iki dəfədən artıq Prezident seçilməsi ilə bağlı hüquqi cəhətdən əsaslandırılmamış və ictimaitələblərə cavab verməyən məhdudiyyətin aradan qaldırılmasına, ali dövlət hakimiyyəti orqanlarının, habeləməhkəmə hakimiyyəti orqanlarının və bələdiyyələrin işinin, qanunvericilik sisteminin təkmilləşdirilməsinəyönəlmiş "Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında"Referendum Aktının layihəsi qəbul edilmişdir. 2009-cu il martın 18-də həmin akt ümumxalq səsverməsindəAzərbaycan xalqının böyük əksəriyyəti tərəfindən dəstəklənmiş və keçirilmiş referendumla zamanın tələbindənirəli gələrək Konstitusiyaya edilmiş əlavə və dəyişikliklər onun çox mühüm əhəmiyyətə malik yeni müddəalarlazənginləşməsi ilə nəticələnmişdir.1995-ci il Konstitusiyasının milli hüquq sisteminə gətirdiyi mühüm yeniliklərdən biri də Əsas Qanununehtiva etdiyi dəyərlərin müdafiəsinin və dövlətin hüquqa bağlılığının təmin edilməsinin mühüm vasitələrindənbiri kimi Konstitusiya Məhkəməsinin yaradılması olmuşdur.Konstitusiya Məhkəməsi bir qayda olaraq, cəmiyyətdə və dövlətdə sabitliyin başlıca amili kimi qəbulolunan bir təsisatdır. Demokratiya şəraitində bir sıra kəskin hüquqi problemlər məhz bu orqan sayəsindəKonstitusiya çərçivəsində və əsasında həll edilə bilər. Konstitusiya Məhkəməsi milli məhkəmə orqanı kimibeynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul edilmiş norma və prinsiplərinə, ölkə Konstitusiyasına uyğun olaraqKonstitusiya məhkəmə icraatı vasitəsilə insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının müdafiəsini həyatakeçirir. Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyətinin əhəmiyyəti ilə bağlı hüquq ədəbiyyatında belə bir fikir dəvurğulanır ki, dövlətin bütöv hüquq sisteminin gələcək inkişaf istiqamətləri konstitusion yurisdiksiya aktlarındamüəyyən olunmuş hüquqi mövqelərdən asılıdır.Konstitusiya nəzarəti (Konstitusiya ədalət mühakiməsi) vasitəsilə qanunvericilik sistemində olankolliziyalar aradan qaldırılır, hüququn tətbiqi praktikasında ahəngdar, məntiqi inkişaf təmin olunur, müvafiqsubyektlər arasındakı konfliktlərin qarşısı alınır.Qeyd edildiyi kimi, Konstitusiya Məhkəməsi insan hüquqlarının təmin edilməsi üzrə ən mühüminstitutlardan biridir. Belə ki, hüquq və azadlıqların pozulması yalnız dövlət hakimiyyət orqanlarının vəzifəlişəxslərinin qanunazidd hərəkətləri (hərəkətsizliyi) ilə deyil, həm də qanunların özünün Konstitusiyaya ziddolması ilə bağlı ola bilər. Buna görə də dövlət hər kəsin öz hüquq və azadlıqlarını (o cümlədən qanununKonstitusiyaya zidd olması hallarından) müdafiə etməsi üçün real imkanlar yaratmalıdır. Məhkəmə müdafiəsihüququnun təzahür formalarından biri də şəxsin yalnız ümumi yurisdiksiyalı məhkəmələrə deyil, həm dəKonstitusiya ədalət mühakiməsi orqanlarına müraciət etməsi imkanıdır.Müasir dövrdə Konstitusiya nəzarəti institutlarının fəaliyyətinin səmərəliliyi və məqsədyönümlüyümüraciət edən subyektlər dairəsindən əhəmiyyətli surətdə asılıdır. Məhz bu səbəbdən də ölkəmizdə mövcudolan - Konstitusiya nəzarətinin bütün subyektlərinin, o cümlədən vətəndaşların (öz konstitusion hüquqlarınınmüdafiəsi məsələsi üzrə) Konstitusiya nəzarətini həyata keçirən orqana müraciət etmək hüququ verənKonstitusiya nəzarəti modeli ən yaxşı model sayıla bilər.Ədalət mühakiməsi orqanı kimi Konstitusiya Məhkəməsinin əhəmiyyəti yalnız qeyd edilənlərlə bitmir. Özqərarlarında insan hüquq və azadlıqlarının pozuntusu ilə bağlı ümumi problemlərə baxan KonstitusiyaMəhkəməsinin konkret iş üzrə qərarı hüquq tətbiqedici orqanlar, o cümlədən məhkəmələr üçün hüququnmənbəyi qismində çıxış edir. Konstitusiya nəzarəti orqanının presedenti məhkəmələrin düzgünistiqamətlənməsinə və prosessual pozuntuların qarşısının alınmasına kömək edir.Bəzən Konstitusiyanın özünün müdafiə mexanizmi kimi xarakterizə edilən Konstitusiya Məhkəməsininsəlahiyyətləri normativ hüquqi aktların, məhkəmə və bələdiyyə aktlarının Konstitusiyaya və müvafiq olaraqqanunvericilik iyerarxiyasında özündən yuxarıda duran normativ hüquqi aktlara uyğunluğununyoxlanılmasından, Konstitusiya və qanunların şərh olunmasından, qanunvericilik, icra və məhkəmə216

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────hakimiyyətləri arasında səlahiyyətlər bölgüsü ilə bağlı mübahisələrin həllindən, Konstitusiyada nəzərdətutulmuş digər səlahiyyətlərin həyata keçirilməsindən ibarətdir.Öz fəaliyyəti dövründə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi ölkəmizdə demokratik,hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğu prosesində fəal iştirak etmiş, qəbul etdiyi qərarları ilə hər kəsinKonstitusiyamıza və qanunlara hörmət və ehtiramının, ədalət, azadlıq və humanizm kimi prinsiplərinmöhkəmləndirilməsinə, demokratiyanın və hüquqi mədəniyyətin inkişafına öz dəyərli töhfəsini vermişdir.Konstitusiya Məhkəməsi yeri gəldikcə öz qərarlarında Əsas Qanunun mətnində təsbit olunmuş, yaxudonun konsepsiyasından və məzmunundan irəli gələn, hüquqi dövlət ideyalarının, ümumiyyətlə, hüquqi fikrininkişafına, hüquq təcrübəsinin düzgün istiqamətlənməsinə yönəlmiş hüquqi mövqelərini ifadə edir. Məsələn,məhkəmə 2005-ci il 25 yanvar tarixli qərarında göstərmişdir ki, məhkəmələr üçün qanunun aliliyi və ədalətlilikkimi ümumbəşəri dəyərlər, ölkədə xalqın iradə ifadəsi kimi çıxış edən milli hüquq, habelə müasir demokratikcəmiyyətdə qəbul edilən beynəlxalq hüququn və məhkəmə icraatının prinsipləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Hakimlər öz funksiyalarını qanuna uyğun, dəqiq, ağlabatan müddətlərdə, hər hansı üstünlüyə, ayrı-seçkiliyə vəya qərəzliliyə yol vermədən həyata keçirməklə, qanunda nəzərdə tutulmayan fərqlər qoymadan işdə iştirak edənbütün şəxslərə hörmət göstərməklə, tərəflərin bərabərliyi və çəkişməsinə əməl etməklə, işlərə hərtərəfli vəsübutların əsasında baxaraq hər kəsin ədalətli məhkəmə araşdırması hüququnu təmin etməlidirlər. Məhkəməhakimiyyətinə ictimaiyyət tərəfindən etimad bəslənməsi və ona hörmət olunması məhkəmə işininsəmərəliliyinin təminatıdır. 2005-ci il 21 oktyabr tarixli qərarında isə Konstitusiya Məhkəməsi qeyd etmişdir ki,insan hüquqlarına dair beynəlxalq hüquqi aktlar üçün ayrı-ayrı hüquqların qanuni şəkildə və demokratikcəmiyyətdə zəruri hallarda məhdudlaşdırılmasına aid müddəalar xarakterikdir. Ümumiyyətlə, yalnız tam, aydınvə demokratik cəmiyyətdə zəruri məhdudiyyətlərin qanunla müəyyənləşdirilməsindən sonra insan hüquqlarınınsəmərəli reallaşdırılması mümkündür. Bu, həm də demokratik nailiyyətlərin qorunmasının əsas təminatıdır.2008-ci il 8 may tarixli qərarda Konstitusiya Məhkəməsinin hüquqi mövqeyi ondan ibarət olmuşdur ki, hüququnaliliyi hüquqi dövlətin təməl prinsiplərindən biridir. Bu prinsipə riayət olunması demokratik cəmiyyətdə ədalətmühakiməsinin lazımi qaydada həyata keçirilməsinə dair hüquq kimi qəbul edilmiş ədalətli məhkəməaraşdırılması hüququnun həyata keçirilməsi zamanı xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Hüququn aliliyi və ədalətmühakiməsinin lazımi qaydada həyata keçirilməsi müasir məhkəmə icraatının iki qarşılıqlı və bir-birinitamamlayan şərtləridir. Bu mövqeyin daha inkişaf etdirildiyi 2008-ci il 13 iyun tarixli qərarda isə məhkəməvurğulamışdır ki, Konstitusiya hüququnun doktrinası hüquqi müəyyənlik prinsipini Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasının Preambulasında öz əksini tapan qanunun aliliyinin əsas elementlərindən biri kimi tanıyır.Hüquqi müəyyənlik prinsipi isə digər tələblərlə yanaşı, ən ümumi mənada mövcud hüquqi vəziyyətə aidaydınlığı və müəyyənliyi nəzərdə tutur. Bu baxımdan məhkəmələr tərəfindən qəbul olunmuş qərarlarda həllolunan işə aid bütün zəruri məsələlərə aydınlıq gətirilməli, ziddiyyətli məqamlar aradan qaldırılmalıdır.Azərbaycan Respublikasının adından çıxarılan məhkəmə aktlarında işin ədalətli həllini şübhə altına alan,ziddiyyətlər yaradan və mübahisə üzrə iştirakçıların Konstitusiya məhkəmə müdafiəsi hüququna təsir göstərənmüddəalar olmamalıdır.Yeri gəlmişkən, müasir dövrdə milli və beynəlxalq hüquq sistemləri arasında qarşılıqlı əlaqələrinmöhkəmləndirilməsində də Konstitusiya Məhkəməsi mühüm rol oynayır.Ədalət mühakiməsi orqanı kimi Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyətində əsas yeri Konstitusiyanınaliliyinin təmin edilməsi tutur. Bu və ya digər ölkədə Konstitusiyanın hüquqi müdafiəsi mexanizmindəKonstitusiya ədalət mühakiməsi institutunun rolunu və yerini yalnız milli amilləri və məhkəmə praktikasınınəzərə almaqla müəyyən etmək olar. Lakin danılmaz faktdır ki, hazırda bu institut demokratik hüquqi dövlətinayrılmaz atributuna, Konstitusiyanın hüquqi müdafiəsi mexanizminin əsas elementinə çevrilmişdir.Daha geniş anlamda isə bu gün ölkə həyatını Konstitusiyanın tələblərinə uyğun qurmaq və onun tətbiqini,xüsusilə də ölkə ərazisində ali və birbaşa hüquqi qüvvəsini təmin etmək həm dövlət orqanları, həm dəictimaiyyət qarşısında duran əsas tələblərdən biridir. Məhz Konstitusiya dəyərləri əsasında göstərilən fəaliyyət,217

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────ümumi mənafelərin həyata keçirilməsi üçün şəxsiyyət, cəmiyyət və dövlət arasında Konstitusiyanın müəyyənetdiyi çərçivələrdə birgə əməkdaşlıq Əsas Qanunun qarşıya qoyduğu məqsədlərin tam reallaşdırılmasına imkanverəcəkdir.Son illər ölkəmizdə ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən başlanmış və bu siyasi kursun layiqli davamçısıPrezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə davam etdirilən, cəmiyyət və dövlət həyatının bütün sahələrini əhatəedən siyasi-hüquqi, sosial-iqtisadi, humanitar-mədəni islahatlar prosesi və artıq əldə olunmuş əhəmiyyətligöstəricilər Azərbaycan Respublikasının parlaq gələcəyinə olan inamı bir daha artırır. Bu islahatlar millisəviyyədə bir çox taleyüklü problemlərin həllinə ciddi imkanlar açmaqla yanaşı, həm də ölkəmizin inkişaf etmişdünya birliyində layiqli yerini tutması prosesini sürətləndirir, ölkənin beynəlxalq nüfuzunu artırır.Fürsətdən istifadə edərək xalqımızı əlamətdar bayram - Konstitusiya Günü münasibətilə səmimi təbrikedir, ölkəmizə xoş rifah və əmin-amanlıq arzulayıram.Fərhad ABDULLAYEV,Azərbaycan RespublikasıKonstitusiya Məhkəməsinin sədri“Azərbaycan”.-2009.-12 noyabr .-N 253.-S.3.218

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Konstitusiyası insan hüquq və azadlıqlarının əsas təminatçısıdırHər il noyabr ayının 12-si müstəqil Azərbaycanda Konstitusiya Günü rəsmi dövlət bayramı kimiqeyd olunur. 14 il əvvəl ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü və bilavasitə rəhbərliyi altındahazırlanaraq referendum yolu ilə qəbul edilmiş müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk milliKonstitusiyası xalqın dövlətçilik iradəsinin, suverenliyinin təcəssümünə çevrilən fundamental hüquqisənəd olmaqla cəmiyyətin ictimai-siyasi institutlarının fəaliyyətini, dövlətin idarəçilik sisteminitənzimləyir. Əsas Qanunda həmçinin Azərbaycan xalqının hüquqi, dünyəvi dövlət qurmaq, ədalətliiqtisadi və sosial qaydalara uyğun olaraq hamının layiqli həyat səviyyəsini təmin etmək, bəşəri dəyərlərəsadiqlik göstərərək bütün dünya xalqları ilə dostluq, sülh, əmin-amanlıq şəraitində yaşamaq və buməqsədlə qarşılıqlı fəaliyyət göstərmək niyyəti təcəssüm olunmuşdur.Əsas Qanunun ideya müəllifiMüstəqil yaşamaq haqqını təmin etmiş hər bir ölkədə Konstitusiya təkcə dövlətçiliyin hüquqi bazasınıyox, həm də xalqın milli inkişaf prioritetlərini müəyyənləşdirən, dövlət idarəçiliyinin çevik və işləkmexanizmlər əsasında həyata keçirilməsini təmin edən fundamental hüquqi sənəddir. Konstitusiya dövlətqanunlarının təməl prinsiplərini müəyyən edən Əsas Qanun olmaqla hökumətin fəaliyyətini nizamlayır,insanların cəmiyyətdə və biri-birinə münasibətdə əxlaqi davranışlarını qaydaya salır. Azərbaycan 1991-ci ilin 18oktyabrında dövlət müstəqilliyini elan edərək beynəlxalq birliyin tamhüquqlu üzvünə çevrildikdən sonrademokratik cəmiyyətin atributu olan, xalqın iradəsinin ifadəsi kimi qanunların aliliyini təmin edən, hüquqi,dünyəvi dövlət quruculuğunu, ədalətli iqtisadi və sosial qaydalara uyğun olaraq hamının layiqli həyatsəviyyəsini təmin edən yeni milli Konstitusiyanın qəbulu ciddi vəzifə kimi qarşıda dayanırdı. Bu, ilk növbədə,totalitar rejimdən liberal cəmiyyətə transfer olunmaq istəyən Azərbaycanda keyfiyyətcə yeni dövrün tələblərinəcavab verən demokratik hüquq sistemi formalaşdırmaq, dövlətin inkişaf perspektivlərini xalqın iradəsinintəcəssümü olan Konstitusiya ilə müəyyənləşdirmək zərurəti ilə şərtlənirdi.1991-1993-cü illərdə hakimiyyətdə xalqımızın etimad göstərdiyi siyasi qüvvənin olmaması dövlətidarəçiliyi mexanizmlərinin formalaşmasında ciddi maneəyə çevrilməklə yanaşı, daxili böhranın, vətəndaşitaətsizliyinin, xaos və anarxiyanın yaranmasına rəvac vermiş, qanunçuluğun və hüquq qaydalarının təminatı,vətəndaşların azad, təhlükəsiz yaşamaq hüququnun reallaşdırılması, ən nəhayət, ictimai asayişin qorunmasısahəsində əsaslı problemlər yaratmışdı.1992-ci ilin mayında silahlı yolla iqtidara yiyələnən AXC-Müsavat cütlüyünün bir illik hakimiyyətidövründə ölkədəki vəziyyət daha da gərginləşmiş, vətəndaşların təhlükəsiz yaşamaq kimi təbii hüquqununtəminatında ciddi problemlər yaranmışdı. Qanunçuluğun kövrək xarakter daşıması, hüquq-mühafizəorqanlarının üzərinə düşən vəzifələri həyata keçirə bilməməsi son nəticədə ictimai həyatın müxtəlif sahələrindəhərc-mərcliyin baş alıb getməsinə, cinayətkar ünsürlərin mütəşəkkil fəaliyyətinə, qanunsuz silahlıqruplaşmaların cövlan etməsinə münbit şərait formalaşdırmış, daxildə qeyri-sabit və təhlükəli vəziyyətə səbəbolmuşdu. Respublikada qanunçuluğun, hüquq qaydalarının son dərəcə zəif olması, dövlət idarəçiliyinin iflicvəziyyətə düşməsi, ayrı-ayrı siyasətçilərin “könüllü döyüşçü” adı altında qanunsuz silahlı dəstələr yaratmasınəticə etibarı ilə hakimiyyətdə olan qüvvələrin iflasını daha da sürətləndirirdi. Bir tərəfdən ayrı-ayrı məmurlarındövlətin o zamankı rəhbərinə tabe olmaması nəticəsində hakimiyyət böhranının dərinləşməsi, digər tərəfdən isəölkənin cənubunda və şimalında separatçıların məkrli niyyətlərlə baş qaldırması, Ermənistanla sərhəddəAzərbaycan torpaqlarının müdafiəsinin taleyin ümidinə buraxılması, daha sonra Gəncə hadisələri ölkədəkivəziyyəti dalana gətirib çıxarmışdı. Belə bir şəraitdə AXC-Müsavat cütlüyü hakimiyyətini qoruyub saxlamaqüçün yeni parlament seçkilərinin keçirilməsinə hər vəchlə mane olur, yeni konstitusiyanın qəbuluna tələsmirdi.219

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Əsas Qanunun qəbulunun süni şəkildə gecikdirilməsi həm də o zamankı hakimiyyətin səbatsızlığı, ölkəningələcək iqtisadi, siyasi, hüquqi inkişaf hədəfləri haqqında konkret təsəvvürlərə malik olmaması ilə bağlı idi.1993-cü ilin iyununda ölkədəki hakimiyyət böhranının kulminasiya zirvəsinə çatması və silahlıqarşıdurmanın yaranması isə ölkədəki hərc-mərcliyin, anarxiya mühitinin, o zamankı iqtidara qarşı totalinamsızlığın məntiqi sonluğa yetişməsi idi. Belə bir şəraitdə vəziyyəti sabitləşdirmək iqtidarında olmayan AXC-Müsavat cütlüyü acizanə bir şəkildə ulu öndər Heydər Əliyevi Bakıya dəvət etdi. Xalqın təkidli istəyi iləhakimiyyətə gələn ümummilli lider qısa müddətdə vəziyyəti sabitləşdirdi, siyasi sabitliyi, vətəndaş həmrəyliyinitəmin etdi, hüquqi və demokratik dövlət quruculuğu istiqamətində qətiyyətli addımlar atmağa başladı. Ulu öndəryaxşı bilirdi ki, Azərbaycan dövlətinin gələcək inkişaf prioritetlərinin düzgün müəyyənləşdirilməsi, iqtisadi,siyasi, hüquqi islahatlara etibarlı zəmin yaradılması, bir sözlə, uzunmüddətli inkişaf strategiyasınınreallaşdırılması baxımından ölkədə yeni dövrün tələblərinə cavab verən Konstitusiyanın qəbuluna ehtiyac var.Bu Konstitusiya həm də inkişaf etmiş dövlətlərin təcrübəsini və milli maraqları, ölkənin özünəməxsusxüsusiyyətlərini, milli-mənəvi dəyərləri unikal formada özündə əks etdirən hüquqi sənəd olmalı idi.Dövlətçiliyə qarşı yönəlmiş qəsdlərin qarşısı alındıqdan sonra 1995-ci il mayın 2-də Milli Məclisiniclasında ümummilli lider Heydər Əliyevin sədrliyi ilə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasını hazırlayanDövlət Komissiyası təşkil edildi. Həmin qərarla komissiyanın tərkibi sədr müavinindən və 32 üzvdən ibarətmüəyyənləşdirildi. İşin həcmi, əhəmiyyəti nəzərə alınmaqla, o cümlədən ayrı-ayrı vətəndaşlar, təşkilatlar vədövlət orqanları tərəfindən daxil olan təkliflərin dərindən öyrənilməsi məqsədilə komissiyanın 1995-ci il 5 iyuntarixli qərarı ilə işçi qrup yaradıldı. Həmin iclasda çıxış edən ümummilli lider Heydər Əliyev Konstitusiyanınxalqın və dövlətin taleyində müstəsna əhəmiyyətini nəzərə alaraq deyirdi: “Biz elə bir layihə hazırlamalı vənəhayət, elə bir Konstitusiya qəbul etməliyik ki, o, müstəqil Azərbaycan Respublikasının demokratik prinsiplərəsasında uzun müddət sabit yaşamasını təmin edən əsas qanun, tarixi sənəd olsun. Hakimiyyət bölgüsü, – aliicra, qanunvericilik, məhkəmə hakimiyyəti – bunlar hamısı xalqın iradəsinə söykənməli, seçkilər yolu ilə təminolunmalıdır”.Nüfuzlu hüquqşünasların, o cümlədən cəmiyyətin görkəmli ictimai-siyasi və elm xadimlərinin daxilolduğu komissiya ulu öndərin rəhbərliyi altında gərgin işlədi, Konstitusiyanın hər bir müddəası ətrafında genişmüzakirələr, diskussiyalar aparıldı. 6 ay sürən ictimai müzakirələrdən sonra 1995-ci ilin 12 noyabrında müstəqilAzərbaycanın ilk Konstitusiyasının referendum yolu ilə qəbulu çağdaş tariximizin mötəbər hadisələrindən biriolmaqla, ulu öndərin Azərbaycan dövlətçiliyi qarşısındakı ən mühüm xidmətlərindən sayılır. Böyük strateqKonstitusiyanın hər bir müddəasını şəxsən nəzərdən keçirir, dövlətin gələcək taleyi, demokratik imicibaxımından bu işə son dərəcə məsuliyyətlə yanaşırdı. Ulu öndər sonralar çıxışlarında bu barədə deyirdi: “Busənədin hazırlanmasına xeyli vaxt sərf etmişəm. Haqqım var ki deyəm, çox zəhmət çəkmişəm. Hər birkəlmənin, hər bir sözün mənasını dəfələrlə araşdırmışam. Onun bu gün, gələcək üçün nə qədər əsaslı olmasınıdəfələrlə təhlil etmişəm. Mən çox rahatlıq hissi ilə bu layihənin altına imza atıram və bu layihəyə görə tamcavabdeh olduğumu bəyan edirəm”.İnsan hüquqlarının təminatçısı1995-ci il Konstitusiyasının əsasında hakimiyyətin yeganə mənbəyi kimi xalqın tanınması, ölkəninbütövlüyünün qorunması, hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipinə ciddi riayət olunması, insan hüquq vəazadlıqlarının dövlətin ali məqsədi kimi bəyan edilməsi, beynəlxalq hüququn milli qanunvericilik üzərindəüstünlüyü kimi hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğuna imkan verən mütərəqqi ideyalardayanmışdır. Öz müqəddəratını sərbəst və müstəqil həll etməyi və öz idarəetmə formasını müəyyən etməyiAzərbaycan xalqının suveren hüququ kimi tanıyan Konstitusiya Azərbaycan dövlətini demokratik, hüquqi,dünyəvi, unitar respublika elan etmişdir. Əsas Qanun ənənəvi hüquqi dövlət ideyalarını özündə ehtiva etməklə220

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────yanaşı, bu ideyaların inkişaf meyillərini də nəzərə almış, onları özünəməxsus milli dəyərlər və təsdiq olunmuşmüasir yanaşmalarla zənginləşdirmişdir.Ümumilikdə, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının hüquqi fəlsəfəsində bir ali məqsəd – insan vəvətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təminatı məramı dayanır. İnsan şəxsiyyətinin toxunulmazlığı, onunhəyat və sağlamlığının qorunması, layiqli həyat səviyyəsinin təmini, humanizm və insanpərvərlik prinsipləriAzərbaycan Respublikası Konstitusiyasının başlıca mahiyyətini təşkil edir. 5 bölmədən, 12 fəsil, 158 maddədənibarət olan Azərbaycan Konstitusiyasının 48 maddəsinin və yaxud üçdə birinin sırf insan hüquq və azadlıqlarıilə bağlı olması ümummilli liderin yüksək daxili demokratizmini, insanpərvərliyini bir daha təsdiqləyir.Konstitusiyada əksini tapmış strateji məqsədlər, ilk növbədə, hüquqi islahatları və insan hüquqlarının qorunmasıprinsipinin real həyatda tətbiqini zəruri etmişdir.Azərbaycan Konstitusiyanın bəzi maddələrinin qısaca şərhi fonunda onun nə dərəcə liberal və demokratikhüquqi sənəd olduğu, insan hüquqlarına etibarlı təminat yaratdığı tam təsdiqini tapır. Məsələn, Əsas Qanununbirinci maddəsində göstərilir ki, “Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyiAzərbaycan xalqıdır”. Konstitusiyanın 4-cü maddəsində vurğulanır ki, xalqın seçdiyi səlahiyyətlinümayəndələrdən başqa heç kəsin xalqı təmsil etmək, xalqın adından danışmaq və xalqın adından müraciətetmək hüququ yoxdur. 6-cı maddəyə görə isə Azərbaycan xalqının heç bir hissəsi, sosial qrup, təşkilat və yaşəxs hakimiyyətin həyata keçirilməsi səlahiyyətini mənimsəyə bilməz. Həmin maddənin 2-ci bəndindəhakimiyyətin mənimsənilməsi xalqa qarşı ən ağır cinayət kimi xarakterizə olunur.Hüquqi dövlətin mühüm prinsipi kimi dəyərləndirilən hakimiyyət bölgüsü isə AzərbaycanKonstitusiyasının 7-ci maddəsinin III hissəsində birbaşa təsbit olunmuşdur. Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyasında qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinin səlahiyyətləri, hüquq və vəzifələri dəqiqmüəyyən edilmişdir.Əsas Qanunun 24-cü maddəsinin 1-ci bəndində isə qeyd olunur ki, “Hər kəsin doğulduğu andantoxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz hüquqları vardır”. Azərbaycan dövləti ölkə ərazisində yaşayan bütünvətəndaşların toxunulmazlıq hüququnu tanıyır və bu hüququn qorunmasına təminat verir. Şübhəsiz, buazadlıqlar sərhədsiz deyildir – həmin maddənin 2-ci bəndində bildirilir ki, “Hüquqlar və azadlıqlar hər kəsincəmiyyət və başqa şəxslər qarşısında məsuliyyətini və vəzifələrini də özündə ehtiva edir”. Yəni hər birvətəndaşın hüquq və azadlıqları digər vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının başladığı yerdə qurtarır. Heç bir şəxsinöz hüququndan istifadə edərək digərlərinin hüquqlarını pozmasına yol verilmir.Əsas Qanunun 25-ci maddəsində isə hər bir şəxsin qanun və məhkəmə qarşısında bərabərliyi prinsipitəsbit edilmişdir. Bu müddəanın 2-ci bədində göstərilir ki, dövlət irqindən, milliyətindən, dinindən, dilindən,cinsindən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, həmkarlarittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər bir şəxsin hüquq və azadlıqlarınınbərabərliyinə təminat verir. Bununla yanaşı, Konstitusiyamız insan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını,irqi, milli, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, siyasi və sosial mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırmağı qəti şəkildəqadağan edir.Konstitusiyanın keçid müddəalarında Azərbaycan dövlətinin demokratik cəmiyyətə inteqrasiyası iləəlaqədar olaraq, bir sıra demokratik hüquqi islahatların həyata keçirilməsi öhdəlik kimi qəbul edilmiş və buöhdəliyin yerinə yetirilməsi yönündə bir sıra mühüm addımlar atılmışdır. Bu baxımdan son illərdə bir sırakonstitusiya qanunlarının qəbulunu xüsusi qeyd etmək olar. Konstitusiyanın 95-ci maddəsinin IV hissəsindəgöstərilir ki, bu maddənin birinci hissəsinə Konstitusiya qanunu ilə əlavələr edilə bilər. 156-cı maddədə isəAzərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavələrin qəbul edilməsi qaydası əksini tapmışdır. Həminmaddənin I bəndinə görə, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına əlavələr Azərbaycan Respublikasının MilliMəclisində 95 səs çoxluğu ilə Konstitusiya qanunları şəklində qəbul edilir. Konstitusiya qanunları AzərbaycanRespublikası Konstitusiyasının ayrılmaz hissəsidir və Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının əsas mətninəzidd olmamalıdır.221

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Xatırlatmaq yerinə düşər ki, 28 dekabr 2001-ci il tarixli “Azərbaycan Respublikasının İnsan hüquqlarıüzrə Müvəkkili (Ombudsman) haqqında”, 24 dekabr 2002-ci il tarixli “Azərbaycan Respublikasında İnsanhüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında”, 24 dekabr 2002-ci il tarixli“Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə etimadməsələsinin həll edilməsi hüququnun əlavə təminatları haqqında”, 5 dekabr 2006-cı il tarixli “Beynəlxalqcinayətlərə görə məsuliyyət müəyyən edən qanunun qüvvəsinin geriyə şamil olunması haqqında” konstitusiyaqanunları Milli Məclisdə Əsas Qanuna əlavə kimi qəbul edilməklə, ölkədə insan hüquq və azadlıqlarının dahaetibarlı təminatı məqsədindən irəli gəlmişdir.Zamanın diktə etdiyi dəyişikliklərHüquq cəmiyyətin iradəsinin sanksiyalaşdırılmış forması olduğundan, ictimai həyatın ən müxtəlifsahələrində özünü göstərən yeniliklər onun xarakterində təkmilləşmə və müasirləşməni obyektiv zərurət kimiortaya çıxarır. Eləcə də iqtisadi inkişaf tempinə adekvat olaraq insanların demokratik-siyasi şüurunda baş verənkardinal dəyişikliklər cəmiyyətin hüquqi bazasının əsasını, istinad mənbəyini təşkil edən Konstitusiyada bir sıraəlavə və dəyişikliklərin edilməsinə obyektiv tələbat yaradır. Bu baxımdan Azərbaycan Konstitusiyasına hələ2002-ci ilin 24 avqustunda ümumxalq referendumu ilə edilmiş bir sıra əlavə və dəyişikliklər cəmiyyətin sosialsifarişindən, ictimai münasibətlər sisteminin xarakterindən irəli gəlirdi.Həmin vaxt Konstitusiyaya ümumxalq referendumu əsasında edilmiş prinsipial dəyişikliklər proporsionalseçki sisteminin ləğvini, fövqəladə hallarda Prezident səlahiyyətlərinin Baş nazirə keçməsini, eləcə də Prezidentseçkilərinin nəticələrinin sadə səs çoxluğu (l50+1 faiz) prinsipi ilə hesablanmasını, habelə hökumətin MilliMəclis qarşısında illik hesabatla çıxış etməsini, siyasi partiyaların ləğvi səlahiyyətlərinin KonstitusiyaMəhkəməsindən alınaraq ümumi yurisdiksiyalı məhkəmələrə verilməsini, alternativ hərbi xidmət növününformalaşdırılmasını, Respublika Prokurorluğuna və Ali Məhkəməyə qanunvericilik təşəbbüsü ilə çıxış etməksəlahiyyətinin verilməsini, vətəndaşlara Konstitusiya Məhkəməsinə birbaşa müraciət etmək imkanınınyaradılmasını nəzərdə tuturdu. Bu dəyişikliklər mahiyyət etibarilə insan və vətəndaş hüquq-azadlıqlarınınkonstitusion təminatını gücləndirməyə xidmət etməklə yanaşı, eyni zamanda, hakimiyyət qolları arasındahüquqi tarazlığın təmin olunmasına yönəlmişdi.Həmin dəyişikliklərdən əvvəl 105-ci maddə Azərbaycan Prezidenti vaxtından əvvəl vəzifədən getdikdəonun səlahiyyətlərinin Milli Məclisin sədrinə keçməsini nəzərdə tuturdu. Konstitusiyaya edilmiş dəyişikliyəgörə fövqəladə hallarda Prezidentin səlahiyyətlərinin Baş nazirə keçməsi hakimiyyət bölgüsü prinsipibaxımından daha məntiqəuyğun idi. Çünki həm Prezident, həm də Baş nazir icraedici hakimiyyətinnümayəndələri olduğundan, birincinin hansısa səbəbdən öz vəzifəsini icra edə bilməməsi halında səlahiyyətlərinicraedici hakimiyyətin digər nümayəndəsinə verilməsi məntiqi və qanunauyğundur. Bu qanunauyğunluq həm dəhakimiyyət bölgüsü haqqında nəzəriyyələrin diqtə etdiyi tələblərdən irəli gəlir. Hakimiyyətin icraedici,qanunverici və məhkəmə orqanları arasında bərabər surətdə bölünməsi prinsipinin qorunub saxlanılmasıdemokratik dövlətin əsas atributlarından hesab olunur. Milli Məclis rəhbərinin həm qanunverici, həm dəicraedici hakimiyyətin səlahiyyətlərini müvəqqəti də olsa, öz əlində cəmləşdirməsi isə istər-istəməzhakimiyyətin iki qanadı arasında tənzimləmə prosesini çətinləşdirirdi. Təsadüfi deyildir ki, həmin dəyişiklikləristər Azərbaycan cəmiyyətində, istərsə də beynəlxalq səviyyədə dəstəklənərək zamanın tələbindən irəli gələnmüsbət dəyişikliklər kimi xarakterizə edilmişdir.Konstitusion islahatların keyfiyyətcə yeni mərhələsi2002-ci ilin 24 avqust referendumundan sonra Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi, iqtisadi və hüquqiinkişafın miqyası barədə dolğun təsəvvür formalaşdırmaq, bu sahədə özünü göstərən yenilikləri əhatə etmək222

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────çətindir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin son 6 illik rəhbərliyi altında respublikamız bir çox inkişaf etmişdövlətlərin onilliklər boyu keçdiyi inkişaf mərhələlərini sürətlə adlamış, iqtisadi tərəqqi, demokratikləşmə, insanhüquq və azadlıqlarının, vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının təminatı sahəsində böyük uğurlara imza atmışdır.Ümumi daxili məhsulun sürətli artımı, cəmiyyətdə orta təbəqənin mövqelərinin möhkəmlənməsi, insan hüquqvə azadlıqlarının müdafiəsi mexanizmlərinin daha da təkmilləşdirilməsinə, habelə müasirləşdirilməsinə xidmətedən məhkəmə-hüquq islahatlarının keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoyması, ən başlıcası, siyasi-hüquqi vəiqtisadi islahatların biri-birindən təcrid edilmədən həyata keçirilməsi 2009-cu ilin 18 mart referendumununhansı səbəblərlə şərtləndiyini bir daha əyani şəkildə göstərir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına əlavəvə dəyişikliklərlə bağlı keçirilmiş bu referendumla Əsas Qanuna obyektiv tələbatdan irəli gələn əlavə vədəyişikliklərin edilməsi respublikamızın mütərəqqi inkişaf xüsusiyyətlərindən irəli gələrək onun beynəlxalqaləmdə demokratik dəyərlərə, insan hüquqlarına sadiq dövlət kimi tanınması, nüfuz və mövqelərininmöhkəmləndirilməsi məqsədi daşımışdır. Səsvermə hüququna malik seçicilərin 71,08 faizinin AzərbaycanKonstitusiyasının 29 maddəsinə təklif edilən bütün əlavə və dəyişiklikləri dəstəkləməsi bu mütərəqqi prosesəolan əsaslı ictimai inamı bir daha nümayiş etdirmişdir.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyanın 29 maddəsinə edilmiş 41 əlavə və dəyişikliyin böyük qismininrespublikamızda insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının daha etibarlı təmini məqsədinə xidmət etdiyi bir sıramüddəaların qısa şərhinə nəzərən tam təsdiqini tapır. Məsələn, 12, 15 və 17-ci maddələrə təklif edilən əlavələrxalqın layiqli həyat tərzinin təmin edilməsini dövlətin ali məqsədi kimi təsbit edir, ölkədə həyata keçirilənsosialyönümlü siyasətə, habelə uşaq hüquqlarının daha etibarlı qorunmasına, uşaq əməyinin istismarına qarşıkonstitusiya təminatını gücləndirməklə, bir sıra yeni normalara konstitusion status verir.Konstitusiyanın 32-ci və 50-ci maddələrinə edilmiş dəyişikliklər isə hər bir vətəndaşın şəxsi və ailətoxunulmazlığının daha etibarlı təmini məqsədi daşıyır. 32-ci maddəyə edilən əlavələrlə, qanunla nəzərdətutulan hallardan başqa, şəxsi və ailə həyatına müdaxilə, eləcə də şəxsin xəbəri olmadan və ya etirazınabaxmadan izlənilməsi, video və foto çəkilişinə, səs yazısına və digər bu cür hərəkətlərə məruz qoyulmasıqadağan olunur. Eyni zamanda, qanunla müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla, hər kəsin onun haqqındatoplanmış məlumatlarla tanış olmasına, barəsində toplanmış və həqiqətə uyğun olmayan, tam olmayan,həmçinin qanunun tələbləri pozulmaqla əldə edilmiş məlumatların düzəldilməsini və ya çıxarılmasını tələbetmək hüququna təminat yaradılır. 50-ci maddənin III hissəsində yer alan əlavə ilə “Hər kəsin hüquqlarını pozanvə ya mənafeyinə xələl gətirən, kütləvi informasiya vasitələrində dərc edilən məlumatı təkzib etmək və ya onacavab vermək hüququna təminat verilir”.71 və 72-ci maddələrə edilən əlavə və dəyişiklik hər kəsin cəmiyyət və başqa şəxslər qarşısındaməsuliyyətini, vəzifələrini, hüquq və azadlıqlarının qanuni çərçivələrini müəyyən edir. 71-ci maddəyə edilənəlavəyə görə, “Hər kəsin hüquq və azadlıqları bu Konstitusiyada və qanunlarda müəyyən edilmiş əsaslarla,habelə digərlərinin hüquq və azadlıqları ilə məhdudlaşır”. Şübhəsiz, yalnız tam, aydın və demokratikcəmiyyətdə zəruri məhdudiyyətlərin qanunla müəyyənləşdirilməsindən sonra insan hüquqlarının səmərəlireallaşdırılması mümkündür. Bu, baxımdan təklif olunan əlavə də demokratik cəmiyyət quruculuğununmeyarlarına tamamilə uyğundur. 72-ci maddə isə hansısa vətəndaşın üzərinə Konstitusiya və qanunlardanəzərdə tutulmayan vəzifələrin qoyulmasını birmənalı qadağan edir.Konstitusiyanın 67-ci, 125-ci, 129 və 131-ci maddələrinə edilmiş əlavələr məhkəmə təcrübəsi ilə bağlıbəzi hüquqi normalara konstitusion statusun verilməsi baxımından təqdirəlayiqdir. 67-ci maddəyə (Tutulan,həbsə alınan və cinayət törədilməsində ittiham edilənlərin hüquqları) edilən dəyişikliyə görə “cinayəttörədilməsində ittiham edilənlər” ifadəsinin “təqsirləndirilənlər” sözü ilə əvəz edilməsi təqsirsizlikprezumpsiyasının (Konstitusiyanın 63-cü maddəsi) mahiyyətindən irəli gəlir. 67-ci maddəyə edilən digərəlavədə göstərilir ki, “Cinayət törədilməsində təqsirləndirilən hər kəs məhkum edilməzdən əvvəldinlənilməlidir”. Cinayət Prosessual qanunvericiliyində əksini tapmış bu hüququn Konstitusiyada da təsbitedilməsi təqsirləndirilən şəxsin mənafeyinə hesablanmış mütərəqqi yenilikdir.223

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────125-ci maddəyə edilən əlavəyə görə “Məhkəmə icraatı həqiqətin müəyyən edilməsini təmin etməlidir”.Yəni məhkəmənin həqiqəti müəyyən etməkdən başqa məqsədi olmamalı, çıxarılan qərar ədalətə, qanuna,obyektivliyə söykənməlidir. 129-cu maddəyə olunan əlavələr isə məhkəmə qərarlarının icrasının məcburiliyi iləbağlı müddəaya konstitusion təminatı gücləndirir. Həmin əlavəyə əsasən, “Məhkəmə qərarının icra olunmamasıqanunla müəyyən edilmiş məsuliyyətə səbəb olur ”. Bu dəyişiklik məhkəmə qərarlarının təsir gücünün vəsəmərəliliyinin daha yüksək səviyyədə təminatına, məhkəmə qərarlarının icrası sahəsində bəzi problemliməqamların tamamilə aradan qaldırılmasına xidmət edir. Bundan başqa, 130 və 131-ci maddələrə edilənəlavələrlə Konstitusiya Məhkəməsi və Ali Məhkəmənin qərarlarının rəsmi mətbuatda dərc edilməsiKonstitusiyada əksini tapır.Azərbaycan Konstitusiyasının 75-ci maddəsinə edilən əlavədə isə göstərilir ki, “Dövlət rəmzlərinəhörmətsizliyin nümayiş etdirilməsi qanunla müəyyən edilmiş məsuliyyətə səbəb olur”. Azərbaycan xaricisərmayədarlar, əcnəbi iş adamları üçün açıq ölkə olduğundan belə bir əlavənin Konstitusiyada əksini tapmasıson dərəcə vacib və aktual məsələdir. Ölkə vətəndaşları ilə yanaşı, respublikamızda fəaliyyət göstərən vəyaşayan hər bir əcnəbinin Azərbaycanın dövlət rəmzlərinə hörmətlə yanaşması vacibdir.Konstitusiyanın 96-cı maddəsinə görə, Azərbaycan Respublikasının seçki hüququ olan 40 min nəfərvətəndaşına qanunvericilik təşəbbüsü hüququ verilmişdir. Bu mühüm dəyişiklik vətəndaşların mənafeyinəxidmət edən qanun layihələrinin birbaşa Milli Məclisin müzakirəsinə çıxarılmasına və qəbuluna real imkanlaryaradır.Konstitusiyanın 101-ci maddəsinin (Azərbaycan Respublikası Prezidenti seçkilərinin əsasları) Vhissəsinin yeni redaksiyada qəbulu da ümumən respublikamızın hazırkı dinamik inkişafı ilə şərtlənərək hər birvətəndaşın aktiv seçki hüququnun səmərəli təminatı baxımından xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bu dəyişikliklə birşəxsin iki dəfədən artıq təkrarən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilməsinə qoyulmuş məhdudiyyətaradan qaldırılır.Ümumiyyətlə, bir şəxsin iki dəfədən artıq prezident seçilməsinə məhdudiyyətin qoyulması və yaxud beləbir məhdudiyyətin olmaması müasir dövrdə dövlətin demokratikliyini kölgə altına alan amil kimi dəyərləndiriləbilməz. Siyasi hakimiyyətin legitimliyi də qətiyyən bu amillərlə şərtlənməyib xalqın azad seçim hüququna,demokratik, şəffaf və azad seçkilərə əsaslanır. 2008-ci ilin 15 oktyabr seçkiləri göstərdi ki, Azərbaycanda siyasihakimiyyətin tamamilə legitim və hüquqi yolla formalaşdırılması üçün münbit seçki qanunvericiliyi, demokratikmühit mövcuddur. Belə olan halda hansısa namizədin prezident seçkilərində iki dəfədən artıq təkrarən iştirakıAzərbaycanın demokratik yolla inkişafına heç bir maneə yaratmır.Konstitusiyanın 101-ci maddəsinin V hissəsinə olunan dəyişikliyə görə “Müharibə şəraitində hərbiəməliyyatların aparılması Azərbaycan Respublikası Prezidenti seçkilərinin keçirilməsini mümkün etmədikdəAzərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyət müddəti hərbi əməliyyatların sonunadək uzadılır. Bu barədəqərar seçkilərin keçirilməsini təmin edən dövlət orqanının müraciətinə əsasən Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiya Məhkəməsi tərəfindən qəbul edilir”. Konstitusiyada əksini tapan bu dəyişiklik eyni zamanda MilliMəclis seçkilərinə də şamil edilir. Əsas Qanunun 84-cü maddəsinin (Azərbaycan Respublikası Milli Məclisininsəlahiyyət müddəti) I hissəsinə edilmiş əlavəyə görə “Müharibə şəraitində hərbi əməliyyatların aparılmasıAzərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə seçkilərin keçirilməsini mümkün etmədikdə AzərbaycanRespublikası Milli Məclisinin çağırışının səlahiyyət müddəti hərbi əməliyyatların sonunadək uzadılır. Bu barədəqərar seçkilərin (referendumun) keçirilməsini təmin edən dövlət orqanının müraciətinə əsasən AzərbaycanRespublikasının Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən qəbul edilir”.Konstitusiyanın 101-ci maddəsinin beşinci hissəsinə və 84-cü maddəsinin birinci hissəsinə edilmişdəyişikliklər müharibə şəraitində ölkədə prezident və parlament seçkilərinin keçirilməsi aktiv döyüşəməliyyatlarının aparılması üzündən mümkün olmadığı halda tətbiq edilir. Bu da müharibə şəraitində ölkəninmilli təhlükəsizlik maraqlarının qorunması, müdafiə qabiliyyətinin təmin olunması zərurətindən irəli gəlir.Bütün bunlar deməyə əsas verir ki, ötən 14 il ərzində Konstitusiya öz həyatı gücünü, humanist, dinamik və224

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────realist bir sənəd olduğunu sübut etmişdir. Əsas Qanunun əhatə etdiyi bütün sahələrdə – hüquqi dövlətquruculuğu, bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinin tətbiqi, siyasi həyatın demokratikləşdirilməsi, insan haqlarının vəazadlıqlarının təmin olunması və sair ilə bağlı mühüm irəliləyişlər baş vermişdir. Ölkəmizdə demokratikprinsiplər və dəyərlər, insan hüquq və azadlıqları getdikcə daha dolğun və real məzmun kəsb edir, vətəndaşlarınəsas hüquqlarının müdafiəsinin milli mexanizmləri təkmilləşdirilir, bu sahədə beynəlxalq təşkilatlarla səmərəliəməkdaşlıq həyata keçirilir. Ölkəmiz dünya dövlətləri içərisində öz müstəqil siyasəti, inkişaf perspektivləri,potensialı və dövlət idarəçiliyinin effektiv təşkili ilə seçilir.Rafael CƏBRAYILOV,Milli Məclisin deputatı“Xalq qəzeti”.-2009.-13 noyabr.-N 254.-S.5.225

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Əsas Qanunumuz dövlətin fəaliyyətini və cəmiyyətin həyatınıyüksək səviyyədə tənzimləyən mükəmməl sənəddirMüstəqil Azərbaycanın tarixindəki çoxsaylı bayram və əlamətdar günlərin hər biri daim həm xalq, həm dədövlət tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Ancaq elə əlamətdar günlər vardır ki, insanlar həmin günlərin millitariximizdəki daha əlamətdar hadisələrlə bağlı olduğunu məxsusi qeyd edirlər. Azərbaycanın ilk müstəqil dövlətyaratdığı 28 may və 70 illik Sovet imperiyasından qurtulduğumuz, bir əsrdə ikinci dəfə dövlət müstəqilliyiqazandığımız 18 oktyabr tarixləri bizim üçün nə qədər əzizdirsə, 1995-ci il noyabrın 12-si də məhz o qədərehtiramla xatırlanan gündür. Çünki həmin gün müstəqil Azərbaycan dövləti özünün ilk milli Konstitusiyasınıqəbul etmişdir.Bu sənəd Azərbaycan xalqı tarixində ilk milli Əsas Qanun kimi böyük hörmətə və ehtirama layiqdir.Çünki 1918-ci ildə əldə etdiyimiz dövlət müstəqilliyinin ömrü qısa olduğuna görə o zaman Konstitusiya qəbuledə bilməmişdik. Daha doğrusu buna regionda gedən ictimai-siyasi proseslər imkan verməmişdi. Ona görə də“Azərbaycan Konstitusiyası” adıyla tarixə düşən ilk analoji dövlət sənədimiz 1921-ci ildə — Sovet Azərbaycanıdönəmində qəbul edilən Konstitusiya olmuşdur. Bu barədə və ümumiyyətlə, XX əsrdə beş dəfə qəbul edilmişAzərbaycan Konstitusiyası haqqında aşağıda söz açacağıq. Hələlik isə beynəlxalq aləmdə müstəqil Azərbaycanaböyük nüfuz qazandıran 1995-ci il Konstitusiyası barədə bir neçə kəlmə qeyd edək.Maraqlıdır ki, Azərbaycan tarixində iki Konstitusiya xalqın, mətbuatın və elmi ictimaiyyətin yaddaşında“Heydər Əliyev Konstitusiyası” kimi qalmışdır. Bunlardan birincisi 1978-ci il Konstitusiyası idi ki, oradaHeydər Əliyev Kremlin çoxsaylı təzyiqlərinə baxmayaraq Sovet Azərbaycanının dövlət dilinin Azərbaycan diliolduğunu sübut edən müddəanın yazılmasına nail olmuşdu. İkinci Konstitusiya isə indi haqqında söhbət açmaqistədiyimiz 1995-ci il Konstitusiyasıdır ki, həmin Əsas Qanun da bilavasitə ulu öndərimizin şəxsi təşəbbüsü vəiştirakı ilə hazırlandığına, çoxsaylı xarici və daxili maneələrin dəf edilməsindən sonra qətiyyətlə qəbuledildiyinə görə insanlar arasında “Heydər Əliyev Konstitusiyası” kimi tanınır.1991-ci ilin payızında özünün ikinci müstəqilliyinə qovuşan Azərbaycan dövləti sözün həqiqi mənasındaböyük məhrumiyyətlər, problemlər, ən başlıcası dövlət müstəqilliyimizi gözü götürməyən xarici qüvvələrinçoxsaylı təzyiqləri ilə üz-üzə qalmışdı. Müstəqilliyin ilk illərində ölkəyə rəhbərlik edən Ayaz Mütəllibov da,onu silah gücünə devirib hakimiyyətə gələn AXC-Müsavat iqtidarı da bu problemləri həll edə bilməzdi. ÇünkiMütəllibov bu problemlərin xalqa yox, Moskvaya sərf edən şəkildə həllinə çalışırdısa, onu əvəzləmiş iqtidarınnümayəndələri siyasi diletantlıq ucbatından vəziyyəti daha da düyünə salırdılar. Nəticədə hər iki iqtidarmüstəqil Azərbaycan dövlətini xaos, anarxiya girdabına çevirmişdi. Bir tərəfdən də öz himayədarları tərəfindənşirnikləndirilən işğalçı ölkə Azərbaycanın bütün guşələrində qan tökməyə girəvə gözləyirdi. Belə bir zamandaxalqa Heydər Əliyev siyasi dühasının köməyi lazım idi. Xalqın istəyi, tanrının qisməti və ulu öndərin heç zamanöz xalqını darda qoya bilməmək keyfiyyətinin nəticəsində Heydər Əliyev yenidən siyasi hakimiyyətin olimpinəqayıtdı. Onun Naxçıvandan Bakıya gəldiyi gün türkiyəli ekspertlər yazırdılar ki, Azərbaycanın ikinci dövlətmüstəqilliyi uzunömürlü olacaq. Bu fikir səsləndiriləndə Heydər Əliyevin hələ heç bir səlahiyyəti yox idi.Ancaq xalq ona inanırdı.Xalqın inamı nəticəsində yenidən hakimiyyətə gələn ulu öndərin ölkədə həyata keçirdiyi tədbirlər barədəçox yazılıb, dəfələrlə söz açılıbdır. Ölkədə daxili sabitlik təmin edildi, cəbhədə atəşkəs haqqında sənədimzalandı, Xəzərin Azərbaycan sektorundakı karbohidrogen ehtiyatlarının müştərək işlənməsi üçün dünyanınaparıcı neft şirkətlərinin yaratdığı konsorsiumla “Əsrin müqaviləsi” adlandırılan nəhəng neft sazişi imzalandı,Azərbaycana xarici investisiya axını təmin edildi, ilk parlament seçildi və sairə. Ancaq Avropa politoloqlarıyazırlar ki, Heydər Əliyevin birinci prezidentliyi dövründə əldə etdiyi ən böyük nailiyyət ölkənin ilkKonstitusiyasının qəbul edilməsi idi. Çünki məhz bu Konstitusiyanın mətni göstərirdi ki, Azərbaycan dövlətihəqiqətən sivil, demokratik və dünyəvi dövlət quruculuğu kursu götürmüşdür. Çox sonralar avropalılar açıqşəkildə etiraf edirdilər ki, onlar bu Konstitusiyanın qəbul edilməsinədək keçmiş sovet rəhbərlərindən olan226

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Heydər Əliyev tərəfindən bu sənəddə demokratik dəyərlərə, xüsusən, əsas insan hüquq və azadlıqlarınınqorunmasına elə böyük önəm verilib. Hətta bizim Əsas Qanunumuzun bir çox Avropa ölkələrinin analojisənədlərinə nisbətən daha mükəmməl, daha əhatəli olduğunu söyləyənlər də tapıldı. Bu məsələni daim diqqətmərkəzində saxlayan ulu öndər 2002-ci ilin avqustunda Konstitusiyaya bəzi əlavə və dəyişikliklər edilməsi üçünümumxalq səsverməsi (referendum) keçirilməsinə nail oldu. Əsas Qanunumuza edilən əlavə və dəyişiklikləronu daha da təkmilləşdirdi və ölkədə insan hüquq və azadlıqlarının daha mükəmməl şəkildə qorunmasına zəminyaratdı. Yeri gəlmişkən, bu istiqamətdə ikinci mühüm addım bu ilin mart ayında atıldı. AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyasına bəzi əlavə və dəyişikliklər edilməsi üçün keçirilən referendum ƏsasQanunumuzun müasir dünya standartlarına uyğunlaşdırılması, xüsusən, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, insanhüquq və azadlıqlarının dünya təcrübəsi səviyyəsində qorunması üçün reallaşdırılmış mühüm siyasi dövləttədbiri idi.Bir sözlə, həm ulu öndər Heydər Əliyev, həm də onun siyasi kursunu uğurla davam etdirən Prezidentİlham Əliyev dövlətin Əsas Qanununun ölkə vətəndaşlarının və dövlətin mənafeləri baxımından daimtəkmilləşdirilməsinin qayğısına qalıblar. Ümumilikdə isə Azərbaycan Konstitusiyası mövcud olduğu 88 ildəmüxtəlif təzyiqlərə və sıxıntılara məruz qalsa da, bütövlükdə möhtəşəm bir təkmilləşmə prosesindən keçib. İndiməhz bu proses barədə söz açmaq istəyirik. Yeri gəlmişkən, qəzetimizin ötən saylarından birində dövlətbayrağımız barədə söz açarkən olduğu kimi indi də möhtəbər bir mənbəyə – Prezident kitabxanasınınəməkdaşlarının hazırladığı www.preslib.az elektron nəşrinə müraciət edirik.Bəri başdan hörmətli oxucuların nəzərinə çatdıraq ki, bu elektron nəşr Azərbaycanda qəbul edilmiş ikiİstiqlal Bəyannaməsi, bir Müstəqillik Haqqında Konstitusiya Aktı və beş Konstitusiyanın tam mətninin eyniünvanda cəmləşdirildiyi ilk və hələlik yeganə nəşrdir. Burada bütün sənədlər olduğu kimi verilib. Hətta, müasirmətnyığma texnologiyası ilə uyğun gəlməyən mətnlərin foto-surəti verilib ki, bu da əsas məqsədə — dünyanınistənilən nöqtəsində yaşayan soydaşlarımıza milli tariximizin mühüm tərkib hissələrindən olan bu sənədlərinməhz olduğu kimi çatdırılması istəyinə xidmət edir. Üstəlik, bu sənədi xarakterizə edən peşəkar tarixçi şərhinədə yer ayrılıb.Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanın ilk Konstitusiyasının qəbul edilməsi barədə qərar 1921-ci il mayın 6-da Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayında qəbul edilmişdir. 15 günlük müzakirələrdən sonra məhz qurultaynümayəndələri tərəfindən qəbul edilmiş ilk Konstitusiyamız 5 bölmə, 15 fəsil və 104 maddədən ibarət idi. Odövrün siyasi quruluşu və hakimiyyətin təşkili qaydası, seçkilərin keçirilməsi, dövlət rəmzləri (gerb və bayraq)və bir çox məsələlərin öz əksini tapdığı ilk Konstitusiyamız insanların bərabərlik hüququnu təsbit etsə də bəzikateqoriyadan olan şəxsləri seçki hüququndan məhrum edirdi. Bu isə tam təbii idi. Çünki Azərbaycan da digərölkələr kimi çar üsul-idarəsindən yenicə azad olmuşdu və üstəlik bu ölkədə demokratik dövlət də qurulubdağıdılmışdı. Ona görə də birbaşa hamıya səsvermə hüququnun verilməsi o dövr üçün yolverilməz hesabolunurdu. İlk Konstitusiya Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Muxtar Hacıyev, MİK üzvləriSəməd Ağa Ağamalıoğlu, Teymur Hüseynov, Mir Bəşir Qasımov, Nəriman Nərimanov, Əli Heydər Qarayev vəbaşqaları tərəfindən imzalanan qərarla qüvvəyə minmişdir.1927-ci il martın 26-da Beşinci Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayında Azərbaycanın ikinciKonstitusiyası qəbul edildi. Bunun üçün mühüm zərurət yaranmışdı. Çünki ötən 6 il ərzində həm SSRİ, həm dəZSFSR (Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikası) yaranmış, Azərbaycan bu qurumlara daxil olmuş,ölkə ərazisində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti təşkiledilmişdi ki, bu amillər Əsas Qanunda öz əksini tapmalı idi. Üstəlik dövlət strukturunun inzibati-ərazibölgüsündə bir sıra dəyişikliklər edilmişdi. Doğrudur, 1925-ci ilin martında Azərbaycan Konstitusiyasına birsıra dəyişiklik və əlavələr edilmişdi. Ancaq zaman yeni Konstitusiyanın qəbulunu tələb edirdi.1937-ci ildə qəbul edilmiş üçüncü Konstitusiya əvvəlki analoji sənədlərdən bir neçə cəhətdən fərqlənirdi.Burada “İctimai quruluş”, “Vətəndaşların əsas hüquq və vəzifələri”, “Naxçıvan MSSR-in ali dövlət hakimiyyətiorqanları”, “DQMB-nin dövlət hakimiyyəti orqanları”, “Məhkəmə və prokurorluq” adlı fəsillər də var idi. 14227

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────fəsil və 155 maddədən ibarət bu Konstitusiya iqtisadi sahədə cəmiyyətin sinfi quruluşunda və milli qarşılıqlımünasibətlərdə əmələ gəlmiş əsaslı dəyişikliklərlə yadda qaldı. Bu Konstitusiyada da bayraq və gerb haqqındasöhbət açılsa da Dövlət Himni barədə maddə yoxdur.www.preslib.az elektron nəşrinin müəllifləri yazırlar ki, XX əsrin 60-cı illərinin sonunda kommunizmcəmiyyətinə sürətli keçid ideyası tədricən iflasa uğramış, 70-ci illərin əvvəllərində “inkişaf etmiş sosializm”cəmiyyəti üçün Əsas Qanunun işlənib hazırlanması zərurəti ortaya çıxmışdı. Uzunmüddətli müzakirələrdənsonra SSRİ-nin üçüncü Konstitusiyası 1977-ci il oktyabrın 7-də qəbul edildi. 1978-ci il aprelin 21-dəAzərbaycan Respublikası Ali Sovetinin növbədənkənar yeddinci sessiyasında isə respublikamızın saycadördüncü Konstitusiyası qəbul edildi. 11 bölmə, 22 fəsil və 185 maddədən ibarət bu Əsas Qanunun özündənəvvəlki qanunlardan bir sıra prinsipial fərqləri var idi. İlk dəfə idi ki, Konstitusiyada insanların sağlamlığınınmühafizəsi hüququ, mənzil hüququ, mədəniyyət nailiyyətlərindən istifadə etmək hüququ, ən başlıcası,yaradıcılıq azadlığı təsbit edilirdi. Özündən əvvəlki Konstitusiyadan fərqli olaraq 1978-ci il Konstitusiyasındatəkcə Respublika Ali Sovetinin deyil, Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin, Nazirlər Sovetinin, eləcə də Naxçıvan AliSovetinin, Respublika Ali Məhkəməsinin də qanunvericilik hüququ təsbit edilirdi. Bu Əsas Qanunda artıqAzərbaycan Dövlət Himni barədə də maddə vardır. Dövlət Himninin sözləri və musiqisi Ali Sovetin RəyasətHeyəti tərəfindən təsdiq edilirdi. Himnin son variantında mətnin müəllifləri Süleyman Rüstəm, Səməd Vurğunvə Hüseyn Arifdir. Himnin musiqisi isə Üzeyir Hacıbəyova məxsus idi.1995-ci il noyabrın 12-də qəbul edilmiş müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyası barədə (bu, Azərbaycandövlətinin sayca beşinci Əsas Qanunudur) yuxarıda qısa da olsa söz açdıq. Xüsusilə xatırlatmalı məqam ondanibarətdir ki, bu Əsas Qanunda Azərbaycanın dövlət quruculuğunun əsasları müəyyən edilmiş, respublikamızdemokratik, hüquqi, dünyəvi bir dövlət kimi ilk dəfə olaraq insan hüquqlarının prioritet olduğunu və hakimiyyətbölgüsünü özünün gələcək inkişaf yolu kimi seçmişdir. 1978-ci il Konstitusiyasından fərqli olaraq yeniKonstitusiyada qanunvericilik hüququ ancaq Milli Məclisə verilir. Bir palatalı parlament olan Milli Məclisinəsas funksiyası qanun yaradıcılığı ilə məşğul olmaqdır.Müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyasının qəbul olunduğu gün — noyabrın 12-si hər il AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyası Günü kimi qeyd olunur.İttifaq MİRZƏBƏYLİ“Xalq qəzəti”.-2009.-15 noyabr.-N 256.-S.3.228

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Heydər Əliyevin müəllifi olduğu Konstitusiya hüquqi, demokratik vədünyəvi dövlətin inkişafının əsas təminatçısıdırZiyafət ƏSGƏROV,Milli Məclis Sədrinin birinci müavini, YAP Siyasi Şurasının üzvüMüasir dövrümüzdə Azərbaycan Respublikasının konstitusion dövlət kimi təşəkkül tapması,ölkədə ictimai-siyasi proseslərlə müşayiət olunan tarixi şərait bu müstəvidə fəaliyyət göstərəngörkəmli siyasi liderlərin dinamik mübarizə xətti ilə bağlıdır. Konstitusiya mövcud dövlətin bütövhüquq sisteminin özəyi kimi çıxış edən, ölkə vətəndaşlarının əksəriyyətinin maraq dairəsində olanictimai həyatı və əsas dövlət qurumlarının fəaliyyətini tənzimləyən normativ-hüquqi aktdır.Konstitusiyaların keyfiyyətləri onun yüksək hüquqi qüvvəyə malik olması və hüquq sisteminin fundamentalmənbəyi kimi çıxış etməsidir. Əvvəla, konstitusiya normaları digər normalara münasibətdə prioritetmövqedən çıxış edir. İkincisi, qanunlar və digər qanun qüvvəli aktlar konstitusiyada müəyyən edilən qayda vəprosedura uyğun qəbul edilməlidir.Məlum olduğu kimi, konstitusiya dövlətin əsas qanunu olması etibarilə mövcud dövlətin və dövlətçilikənənələrinin formalaşmasında ən ümumi ictimai münasibətlər kompleksini, ictimai quruluşun əsaslarını,şəxsiyyətin hüquqi statusunu, dövlət hakimiyyət orqanlarının sistemini, yerli özünüidarəetmə strukturlarını vəhüquqi mexanizmləri tənzimləyən normativ-hüquqi akt və ya prinsiplərin modifikasiyasıdır.Ulu öndər Heydər Əliyevin Konstitusiyanın hazırlanmasında, qəbul edilməsində gərgin liderlik əməyi vətöhfəsi danılmazdır. Konstitusiyanın qəbulu dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsi, Azərbaycanın dünyabirliyində nüfuzunun daha da artması baxımından çox mühüm ictimai-siyasi hadisə kimi qiymətləndirilməlidir.Konstitusiyanın qəbulu yalnız yeni ictimai sistemin hüquqi tanınmasını təsdiq edən fakt deyil, ölkə-mizininkişafının prinsipcə yeni mərhələyə qədəm qoymasının göstəricisi idi. Bu mərhələ isə ilk növbədə siyasisistemin mərkəzində insanın və vətəndaşın, onun hüquq və azadlıqlarının, demokratik və hüquqi dövlətideallarının durması ilə səciyyələnir.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında müasir sivil cəmiyyətin inkişaf istiqamətlərinimüəyyənləşdirən və konstitusiyalı quruluşun əsaslarını təşkil edən ideya və dəyərlər geniş şəkildə öz əksinitapmışdır: dövlətin və cəmiyyətin hüquqla sıx bağlılığı; insan şəxsiyyətinə və ləyaqətinə hörmət; dövləthakimiyyət orqanlarının demokratik qaydada formalaşdırılması vasitəsilə xalqın hakimiyyət funksiyalarının həyatakeçirilməsində iştirakı; insan hüquqlarının səmərəli müdafiəsi mexanizmlərinin mövcudluğu; siyasisistemdə plüralizmə təminat verilməsi; sosial ədalətə nail olmaq, ümum-bəşəri dəyərlərə sadiqlik, milliqanunvericiliyin beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılması və sair.Əsas Qanunda konseptual baxımdan yeni ideyalardan biri ictimai münasibətlər sistemində dövlətin roluilə bağlıdır. Belə ki, ölkəmizin uzun illər daxil olduğu sovet siyasi sistemində dövlətin cəmiyyət həyatındakırolu fövqəladə xarakter daşıyır, dövlət maraqları ilə şəxsiyyətin maraqları arasında yaranan münasibətlərdəüstünlük birmənalı olaraq birinciyə verilirdi. Bu isə, sözsüz ki, liberal demokratiya üçün öncül amillərdən olanşəxsi hüquq və azadlıqların müdafiəsinin arxa plana keçməsi ilə nəticələnirdi. Bu baxımdan Konstitusiyamızdadövlətin ali məqsədinin məhz insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsi kimimüəyyənləşdirilməsi müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Konstitusiyamız dövlətin məhz vətəndaşların mənafelərinəxidmət etdiyini ən yüksək səviyyədə bəyan edir.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının hətta inkişaf etmiş dövlətlərin konstitusiyaları ilə müqayisə-dəkifayət qədər mütərəqqi hesab edilə biləcək müddəalarından biri Əsas Qanunda sadalanan insan və vətəndaşhüquqlarının və azadlıqlarının Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğuntətbiq edilməsi ilə bağlıdır. Bu norma özündə insan hüquqlarının beynəlxalq standartlara uyğun tətbiqinə imkanverən mühüm prinsipi əks etdirir. Belə ki, qeyd olunan prinsip ölkəmizdə insan hüquq və azadlıqlarınınhamılıqla qəbul edilmiş beynəlxalq hüquq normalarında və insan hüquqlarına dair beynəlxalq müqavilələrdənəzərdə tutulanlardan daha artıq məhdudlaşdırılmasına imkan vermir. Prinsip, eyni zamanda, insan hüquqlarınıntətbiqi ilə bağlı milli qanunvericilik tənzimlənməsindən kənar qalmış hər hansı məsələyə AzərbaycanRespublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrin birbaşa tətbiqini qanuniləşdirir.Konstitusiya ölkəmizin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələri Azərbaycan Respublikası hüquqsisteminin ayrılmaz tərkib hissəsi elan edir və nəzərdə tutur ki, Əsas Qanun və referendumla qəbul edilən aktlar229

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────istisna olmaqla, Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ-hüquqi aktlar iləAzərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələr arasında ziddiyyət yaranarsa, beynəlxalqmüqavilələr tətbiq edilir. Konstitusiyamızın insan hüquqlarının səmərəli müdafiəsinə yönəlmiş ümumimüddəaları ilə yanaşı, onun ən böyük hissəsi olan “Əsas insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları” fəslindəmüasir demokratik cəmiyyətdə təmin edilməsi zəruri olan bütün insan hüquqları və əsas azadlıqlar, onlarınreallaşdırılmasının ümumi mexanizmləri, həmçinin ayrı-ayrı hüquqların beynəlxalq standartlara müvafiq olaraqqanuni məhdudlaşdırılmasının yolverilən həddi təsbit edilmişdir.Konstitusiya ölkə qanunvericiliyinin inkişafı üçün əsas baza kimi çıxış edir. Sözsüz ki, keçən əsrin 90-cıillərinin ortalarında yeni Konstitusiya qəbul edilmədən demokratik inkişafa və hüquqi dövlət quruculuğuna nailolmaq mümkün deyildi. Bu mənada, Əsas Qanun həqiqətən də milli dövlətçiliyimizin inkişafına güclü təkanverən mühüm amillərdən oldu. Konstitusiyamızın hüquqi dövlət quruculuğunun müasir tendensiyalarından çıxışedərək bir sıra yeni institutların - Konstitusiya Məhkəməsinin, insan hüquqları üzrə müvəkkilin (ombudsmanın),yerli özünüidarəetmə orqanlarının yaradılmasına, dövlət quruluşunda hakimiyyətlər bölgüsü prinsipinə ciddiəməl edilməsinə dair müddəaları demokratik siyasi sistemin qurulmasının zəruri şərti kimi çıxış etdi.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının dövlət və hüquq sistemimizə gətirdiyi mühüm yeniliklərdənbiri də dövlət hakimiyyətinin ali orqanları sistemində müstəqil məhkəmə hakimiyyətinin mövqeyiningücləndirilməsi olmuşdur. Çünki müasir sivil cəmiyyətlərdə güclü və müstəqil məhkəmə hakimiyyəti insanlarındövlətə olan etimadının, vətəndaş sülhünün təminatının, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun, hətta iqtisadiinkişafın vacib şərtlərindən biri kimi çıxış edir.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının ən böyük nailiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, o, müasirdövlət quruculuğu üçün tələb olunan, demək olar ki, bütün prinsipial məqamları özündə əks etdirir. Bu isəKonstitusiya müddəaları əsasında müxtəlif səviyyədə zəruri islahatların həyata keçirilməsinə rəvac vermişdir.Konstitusiyanın qəbul edilməsindən sonra ölkəmizdə irimiqyaslı dəyişikliklər baş verib: birbaşa xalq tərəfindənseçilən qanunverici orqan formalaşıb və ötən dövr ərzində Konstitusiya əsasında cəmiyyət və dövlət həyatınınən müxtəlif sahələrini əhatə edən yüzlərlə normativ-hüquqi akt qəbul edilib; Azərbaycan xalqının vahidliyinitəcəssüm etdirən və dövlətçiliyin varisliyini təmin edən, Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyinin, ərazibütövlüyünün və Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə riayət olunmasının,məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin real təminatçısı olan Prezident institutu formalaşıb; dövlət hakimiyyətiorqanlarının səmərəli fəaliyyətinin təşkili üçün onların təkmilləşdirilməsi istiqamətində mühüm addımlar atılıb.Məhz yeni Konstitusiyanın qəbulundan sonra Azərbaycanda ilk dəfə yerli özünüidarəetmə institutu - bələdiyyəorqanları yaradılıb və fəaliyyətə başlayıb.Konstitusiya müddəalarının reallaşdırılması istiqamətində həyata keçirilən ən mühüm nailiyyətlərdən birixüsusi mülkiyyət institutunun inkişafı və ümumiyyətlə mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı təminatlarolmuşdur. Ölkədə bir neçə mərhələdə aparılmış özəlləşdirmə prosesi mülkiyyət münasibətləri subyektlərinindairəsini xeyli genişləndirmiş, mülki dövriyyəni zənginləşdirmiş, əhalinin xüsusi mülkiyyətinin həcminiəhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbulu nəticəsində qarşıya çıxan ən mühüm vəzifələrdən biriisə yeni hüquq sisteminin formalaşması, bu sistemin tələblərinə cavab verən zəruri qanunvericilik bazasınınyaradılması, məhkəmə-hüquq islahatlarının həyata keçirilməsi olmuşdur. Konstitusiyanın qəbulundan ötənmüddət ərzində bu istiqamətdə də çox ciddi addımlar atılmışdır. Azərbaycanda aparılmış qanunvericilik islahatınəticəsində hüquq sisteminin müxtəlif sahələrini tənzimləyən normativ baza formalaşmışdır. Ölkəmiz artıq onunqanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsi olan 200-dən artıq çoxtərəfli beynəlxalq müqaviləyə tərəfdarçıxmışdır və xüsusilə diqqətəlayiqdir ki, bu sənədlərin böyük əksəriyyəti insan hüquq və azadlıqlarınınmüdafiəsi ilə bağlıdır. Dövlətin Konstitusiyada təsbit edilmiş hüquq və azadlıqların təsirli mexanizmlərvasitəsilə təmin edilməsində maraqlı olduğu qeyd olunan qanunvericilik aktlarının, о cümlədən bir sırakonstitusiya qanunlarının qəbul edilməsi ilə bir daha təsdiqlənir.Bütün bunlar Konstitusiyanın səmərəli fəaliyyət göstərən əsas hüquqi sənəd olması barədə fikritəsdiqləməyə imkan verir. Aydındır ki, ölkəmizdə hüquqi dövlət ideallarının tam bərqərar olunması üçün hələçox iş görülməlidir. Həmçinin nəzərə alınmalıdır ki, bu gün çoxəsrlik demokratiya təcrübəsinə malik, inkişafetmiş dövlətlər də həmin dəyərləri əldə etmək üçün uzun və mürəkkəb inkişaf yolu keçmişlər. Bu mənada,Konstitusiyanın işlək mexanizm kimi fəaliyyət göstərməsi üçün görülən işlər bundan sonra da səylə davametdirilməlidir. Bu gün qarşıda duran əsas vəzifələrdən biri isə cəmiyyətin həyatını Konstitusiyanın tələblərinəuyğun qurmaq və onun tətbiqini, xüsusilə də ölkə ərazisində birbaşa hüquqi qüvvəsini təmin etməkdən ibarətdir.230

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bu məsələdə ölkədə hüquq qaydasının yaradılmasına məsul olan dövlət orqanları ilə yanaşı vətəndaş cəmiyyətivə hər bir ölkə vətəndaşı da yaxından iştirak etməlidir. Çünki ölkə əhalisinin fəal dəstəyi olmadanKonstitusiyanın daha səmərəli fəaliyyəti mümkün deyildir.Ümummilli lider Heydər Əliyev həmin dövrdə qəbul edilmiş qanunların əhəmiyyətini qeyd edərkən beləsöyləmişdir: “Bu qanunlar Azərbaycanda müstəqil dövlətin inkişafı, iqtisadi islahatların aparılmasıüçün, qanunun aliliyini təmin etmək, hüquqi dövlət yaratmaq üçün çox əhəmiyyətli olmuşdur”.2002-ci ildə ölkəmizin beynəlxalq birliyə inteqrasiyası və hüququn müasir inkişafı şəraitindəKonstitusiyaya əlavə və dəyişikliklərin edilməsi, Əsas Qanunun özünün də təkmilləşdirilməsi kimi mühümtədbirlərin həyata keçirilməsi zərurəti ortaya çıxdı. Bu tədbirlər ilk növbədə Konstitusiyanın özündə müəyyənedilmiş konsepsiyanın reallaşdırılması, Azərbaycan hüquq sisteminin inkişaf etmiş dövlətlərin hüquq sisteminəvə beynəlxalq hüquq normalarına uyğunlaşdırılması məqsədlərinə xidmət etmişdir. Bir amili etiraf etməklazımdır ki, əgər Əsas Qanuna dəyişiklik tarixi zərurətdən, ictimai tələbatdan irəli gəlməklə proqressivnəticələrə imkan yaradırsa, yalnız onun sabitliyini və dəyişilməzliyini əsas gətirərək konstitusiya vəqanunvericilik islahatlarından imtina etmək heç bir halda mütərəqqi addım kimi qiymətləndirilə bilməz.24 avqust 2002-ci il referendumunda Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının bir sıra maddələrindədüzəlişlərin edilməsi həmin dövr üçün ictimai münasibətlərin daha effektiv tənzimlənməsi naminə aparılan ənuğurlu konstitusion islahatların tərkib hissəsi idi. Konstitusiyada həmin əlavə və dəyişikliklər bir sırakonstitusion mexanizmləri daha dəqiq əlaqələndirirdi. Bu dəyişikliklər bir sıra məsələləri, о cümlədənAzərbaycan Respublikası Prokurorluğuna qanunvericilik təşəbbüsü hüququnun verilməsi, AzərbaycanRespublikasında apellyasiya instansiyası məhkəmələri, eləcə də ombudsman (insan hüquqları üzrə müvəkkil)institutunun yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. Konstitusiyaya edilən həmin dəyişikliklər nəticəsindəAzərbaycan Respublikası vətəndaşlarına Azərbaycan Respublikası məhkəmələrinə, insan hüquqları üzrəmüvəkkilə, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinə pozulmuş hüquq və azadlıqlarla bağlı şikayət,müraciət və sorğu vermək hüquqları verilib. Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikasında keçirilən parlamentseçkilərinin majoritar seçki sisteminə keçirilməsi və ölkə Prezidenti vaxtından əvvəl vəzifədən getdikdə onunsəlahiyyətlərini yerinə yetirmək hüququnun Azərbaycan Respublikasının Baş nazirinə verilməsi təsbitolunmuşdu.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının mətninə 24 avqust 2002-ci il tarixli referendumla edilmişdəyişikliklər, ilk növbədə, cəmiyyətimizin inkişafından doğan və Konstitusiyamızın, qanunlarımızın,bütövlükdə hüquq sistemimizin təkmilləşdirilməsinə, demokratikləşdirilməsinə və insan hüquqlarının dahasəmərəli müdafiə edilməsinə xidmət etmiş, Əsas Qanunun çox mühüm əhəmiyyətə malik yeni müddəalarlazənginləşməsi ilə nəticələnmişdir.Məlum olduğu kimi, qanunvericilikdə Konstitusiyanın aliliyinin təmin edilməsi və hər kəsin hüquq vəazadlıqlarının müdafiəsi Konstitusiya Məhkəməsinin əsas məqsədləri kimi təsbit edilmişdir. Məhkəmə müstəsnaolaraq Konstitusiyanın və qanunların ona verdiyi səlahiyyətlər çərçivəsində qəbul etdiyi qərarlarla buməqsədləri həyata keçirir və milli hüquq sisteminə öz töhfəsini verir. İlk illər ərzində Konstitusiya Мəһкəməsininfəaliyyətinin ümumiləşdirilməsi göstərdi ki, məhkəmənin səlahiyyətlərinin artırılmasına, xüsusən dəmüraciət hüququna malik subyektlərin və nəzarətin predmetini təşkil edən aktların dairəsinin genişləndirilməsinəciddi ehtiyac vardır. Konstitusiya nəzarəti institutunun müasir inkişaf tendensiyalarına uyğun olan butələblər həm də ölkəmizin dünya birliyinə, nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlara üzvlüyündən irəli gələn öhdəliklərinyerinə yetirilməsi məqsədlərinə xidmət edirdi.24 avqust 2002-ci ildə keçirilmiş referendum nəticəsində Konstitusiyaya edilmiş əlavə və dəyişikliklərmühüm əhəmiyyət kəsb etmiş və məhkəmənin fəaliyyətinin keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoymasınasəbəb olmuşdur. Dəyişikliklərin nəticəsi olaraq bu gün Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsigeniş səlahiyyətlər dairəsinə malik konstitusiya nəzarəti orqanıdır. Nəzarətin yurisdiksiyasına normativ-hüquqiaktların geniş spektri daxildir. Bu isə bütün qanunvericilik sisteminə konstitusiya nəzarətini həyata keçirmək,Konstitusiya və qanun normalarının təfsiri vasitəsilə hüququn inkişafı və tətbiqi təcrübəsininistiqamətləndirilməsi kimi əhəmiyyətli səlahiyyətlər deməkdir. İslahatlardan sonra Konstitusiya Məhkəməsinəmüraciət etmək hüququna malik subyektlərin dairəsi də əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilmiş, Azərbaycandailk dəfə olaraq konstitusiya şikayəti institutunun tətbiqinə başlanılmış, eləcə də ombudsmana və məhkəmələrəKonstitusiya Məhkəməsinə bilavasitə müraciət etmək imkanları verilmişdir. Şübhəsiz ki, bütün bunlar ilknövbədə Konstitusiya Məhkəməsinin timsalında hüquqların müdafiəsi üçün əhəmiyyətli bir vasitənin əldəedilməsi deməkdir. Xüsusilə də konstitusiya şikayətinin verilməsinin mümkün olduğu məsələlərin dairəsi xeyli231

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────geniş müəyyən edilmişdir. Bu institutun mövcud olduğu ölkələrin əksəriyyətində şikayətin predmeti yalnız işüzrə tətbiq edilən və ya edilməli olan qanunun Konstitusiyaya uyğunluğu məsələsi ola bilər. Halbuki ölkəmizdaha mütərəqqi təcrübəni qəbul edərək konstitusiya şikayətinin predmetinə normativ-hüquqi aktlarla yanaşı,məhkəmə və bələdiyyə aktlarının Konstitusiyaya və qanunlara uyğunluğunun yoxlanılmasını da daxil etmişdir.Konstitusiya Məhkəməsinin qərarlarında şikayətlər əsasında qəbul edilmiş qərarların çəkisi təxminən 34faiz təşkil edir. Belə ki, 2004-cü ildə qəbul edilmiş 30 qərardan 21-i, 2005-ci ildə qəbul edilmiş 19 qərar-dan15-i, 2006-cı ildən hal-hazıradək qəbul olunmuş 9 qərardan 8-i konstitusiya şikayətləri əsasında qəbuledilmişdir. Eyni zamanda, müraciətin yeni subyektlərindən sayılan insan hüquqları üzrə müvəkkilin(ombudsman) sorğuları əsasında 3 qərar və 1 qərardad qəbul olunmuşdur.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi fəaliyyətə başladığı dövrdən bütün dövlət orqanlarıilə, xüsusilə də ümumi yurisdiksiyalı məhkəmələrlə sıx əməkdaşlığa böyük önəm vermişdir. KonstitusiyaMəhkəməsinin bugünədək qəbul etdiyi qərarların böyük bir hissəsi məhz ümumi yurisdiksiyalı məhkəmələrinsorğu və müraciətləri, əsasən isə Ali Məhkəmənin sorğuları əsasında qəbul edilmişdir.Sevindirici haldır ki, bu gün ölkəmizdə Heydər Əliyev siyasi məktəbinin layiqli davamçısı ölkə Prezidentiİlham Əliyev dövlətçilik kursunu uğurla davam etdirir. Ölkədə cəmiyyət və dövlət həyatının bütün sahələriniəhatə edən islahatlar aparılır və hakimiyyətin bütün qolları bu prosesdə fəal iştirak edir. Bütün bunlar, həmçininmilli səviyyədə formalaşmış əlverişli ictimai, siyasi, hüquqi və iqtisadi mühit gənc Azərbaycan dövlətinin parlaqgələcəyinə olan inamı daha da artırır.Bu gün doğrudan da hər bir azərbaycanlının fəxrlə öyünə biləcəyi ali qanunu - Konstitusiyası var.Fikrimcə, Konstitusiyaya hörmət ilk növbədə onu öyrənməkdən, peşəsindən və fəaliyyət sahəsindən asılıolmayaraq hər bir ölkə vətəndaşı tərəfindən gündəlik həyatda tətbiq edilməsindən ibarətdir.Konstitusiya müasir dövlətçiliyimizdə öz funksiyasını yerinə yetirərək ictimai proseslərin siyasi-hüquqikontekstdə tənzimlənməsini təmin edir. Azərbaycan Respublikasında məhz ictimai-siyasi münasibətlərinqaydaya salınması, sosial-hüquqi sferada müvafiq islahatlar proqramının həyata keçirilməsi, konstitusionmünasibətlərin sabit inkişaf dinamikası ölkədə uğurla irəli getməkdədir.Əsas Qanunu mahiyyətcə konstitusiya qanunları da tamamlayır. Onlar eyni hüquqi qüvvəyə malikdir.Konstitusiyanın 156-cı maddəsinin 5-ci bəndində göstərilir ki, “konstitusiya qanunları AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyasının ayrılmaz hissəsidir”.Konstitusiyanın əsas məqsədi insan hüquq və azadlıqlarının təminatıdır. Konstitusiya bir “ictimaimüqavilə” olaraq dövlət, cəmiyyət və fərd arasındakı münasibətləri müəyyən edir. İnsan hüquqlarınınprioritetliyini konstitusion kateqoriyaların Konstitusiyanın strukturunda əks olunan ardıcıllıqdan da müşahidəetmək olar. Konstitusiyanın əsaslarını müəyyən edən bölmədən sonra ən birinci və böyük bölmə insan haqlarınavə vəzifələrinə ayrılıbdır. Konstitusiyanın 12-ci maddəsi isə bəyan edir ki, “insan və vətəndaş hüquqlarının vəazadlıqlarının təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir”.Konstitusiyada hakimiyyət bölgüsü hakimiyyət qolları arasında qarşılıqlı nəzarətin yaranması məqsədilətəsbit edildi. Qarşılıqlı nəzarət dövlət hakimiyyətinin məhdudlaşdırılması mexanizmi, ilk növbədə, insanhüquqlarının qorunmasına xidmət edən vasitədir. Hələ Konstitusiya layihəsi hazırlananda komissiyanın sədriHeydər Əliyev öz tövsiyələrini verərək qeyd edirdi: “Hakimiyyət bölgüsü, ali icra, qanunvericilik,məhkəmə hakimiyyətləri - bunların hamısı xalqın iradəsinə söykənməli, seçkilər yolu ilə təminolunmalıdır. Dövlət xalqın işi olmalıdır. Xalq dövlət üçün yox, dövlət xalq üçün olmalıdır və buprinsiplər Konstitusiyamızın əsasını təşkil etməlidir”.Xalqın dərin inamını qazanmış cənab İlham Əliyev 2003-cü ildə dövlət başçısı seçilərək ədalətmühakiməsini həyata keçirən məhkəmələrin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsinə, bu müstəqil institutun nüfuzuna,insan hüquq və azadlıqlarının tənzimlənməsinə xüsusi diqqət yetirir. Prezidentin təşəbbüsü ilə “Məhkəmələr vəhakimlər haqqında” qanunda mütərəqqi dəyişikliklər olunmuş, “Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında” qanun qəbuledilmişdir. Dövrün tələbinə uyğun gələn bu dəyişikliklər məhkəmələrin işinin təkmilləşməsinə, onlarınfəaliyyətində geniş şəffaflığın təmin olunmasına, yüksək dəyərlərə uyğun hakimlərin seçilməsi qaydasına,qanunu düzgün tətbiq etməyən hakimlərə münasibətdə intizam məsuliyyətinin artırılmasına yönəlir.2008-ci il prezident seçkilərində yüksək fəallıq nümayiş etdirən Azərbaycan xalqı cənab İlham Əliyevi birdaha dəstəkləməklə ulu öndər Heydər Əliyevin ideyalarının davamına səs verdi. Bu seçki bir daha göstərdi ki,cəmiyyətimizdə Heydər Əliyevin ideyalarının alternativi yoxdur.Uzun müddət idi ki, ölkə ictimaiyyətinin geniş müzakirə predmetinə çevirdiyi Konstitusiya islahatları iləbağlı təşəbbüsə də aydınlıq gətirilməsi 2008-ci ilin mühüm hadisələrindən biri oldu. 2008-ci ilin axırlarına232

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────doğru Konstitusiyaya düzəlişlərlə bağlı müzakirələr daha da intensivləşdi və Milli Məclisin payız sessiyasınınson iclaslarında “Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavə və dəyişikliklər edilməsi haqqında”Referendum Aktı layihəsi müzakirəyə çıxarıldı.“Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavə və dəyişikliklər edilməsi haqqında” ReferendumAktı layihəsinin hazırlanaraq Milli Məclisin 26 dekabr 2008-ci il tarixli iclasında geniş müzakirəsindən sonrareferenduma çıxarılması haqqında qərar qəbul edildi.1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi (referendum) ilə müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilkKonstitusiyası qəbul olunub, 2002-ci ildə isə ona çox əhəmiyyətli əlavələr və dəyişikliklər edilib. AmmaAzərbaycanın siyasi, iqtisadi inkişafı, sürətlə həyata keçirilən hüquqi və siyasi islahatlar, bu islahatların iqtisadiislahatlarla paralel keçirilməsi, demokratik inkişaf sahəsində əldə edilən uğurlar bu gün Konstitusiyaya bir dahanəzər salmağı, Əsas Qanunu daha da təkmilləşdirməyi zərurətə çevirmişdi. Qarşımızda duran ən vacib vəzifəAzərbaycan dövlətinin Konstitusiya əsaslarını möhkəmləndirməkdən ibarətdir.Referendum Aktında qəbul olunan əlavə və dəyişikliklər Konstitusiyanın insan hüquqları və azadlıqlarıhissəsində hüquqların təminatını daha da genişləndirir. Bunun bariz nümunəsini 12-ci maddəyə edilənəlavələrdə görmək olar. Dövlət rəmzlərinə hörmət məsələsi hər zaman aktual olub. 75-ci maddəyə II hissə kimiəlavə edilən “Dövlət rəmzlərinə hörmətsizliyin nümayiş etdirilməsi qanunla müəyyən edilmiş məsuliyyətə səbəbolur” müddəasının Konstitusiyada əksini tapması olduqca yerinə düşür. Qanunvericilik hakimiyyətibölməsindəki düzəliş də maraq doğurur. Konstitusiyanın 84-cü maddəsinin I hissəsinə bu məzmunda əlavəedilir: “Müharibə şəraitində hərbi əməliyyatların aparılması Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinəseçkilərin keçirilməsini mümkün etmədikdə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin çağırışının səlahiyyətmüddəti hərbi əməliyyatların sonunadək uzadılır. Bu barədə qərar seçkilərin (referendumun) keçirilməsini təminedən dövlət orqanının müraciətinə əsasən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindənqəbul edilir”.Milli Məclisin Nizamnaməsində iclasların qapalı və açıq keçirilməsi məsələsi öz əksini tapıb. Amma buməsələnin Konstitusiyada öz əksini tapması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə 88-ci maddəyə aşağıdakıməzmunda IV hissə əlavə olundu: “Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sessiyalarının iclasları açıqkeçirilir. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 83 deputatının tələbi ilə və ya Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin təklifi ilə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sessiyasının qapalı iclası keçirilə bilər”.Layihəyə əsasən 95-ci maddəyə bir neçə mühüm dəyişiklik təklif edilirdi. Bunlardan biri “bələdiyyələrinhesabatlarının dinlənilməsi” məzmununda 20-ci bənddir. Bu, Milli Məclisin səlahiyyətlərinin artırılması iləbağlı əhəmiyyətli bir məsələdir. Bələdiyyələrin məhz parlamentdə hesabat verməsi məsələsi həm hesabatlıqbaxımından, həm də bütövlükdə demokratik islahatlar baxımından əhəmiyyətli bir addımdır.Referenduma əsasən 96-cı maddədə I hissəyə “Ali Məhkəməsinə” sözlərindən sonra “AzərbaycanRespublikasının seçki hüququ olan 40 min vətəndaşına” sözləri, II və IV hissələrinə “Ali Məhkəməsinin”sözlərindən sonra “Azərbaycan Respublikasının seçki hüququ olan 40 min vətəndaşının” sözləri əlavəedilmişdir. Azərbaycanda demokratiyanın inkişafının indiki mərhələsində bu, bizim demokratik inkişafaverdiyimiz çox mühüm töhfədir. Bu, siyasi islahatlar baxımından da əhəmiyyətli bir dəyişiklik kimiqiymətləndirilə bilər.101-ci maddənin V hissəsinin yeni redaksiyası belədir: “V. Müharibə şəraitində hərbi əməliyyatlarınaparılması Azərbaycan Respublikası Prezidenti seçkilərinin keçirilməsini mümkün etmədikdə AzərbaycanRespublikası Prezidentinin səlahiyyət müddəti hərbi əməliyyatların sonunadək uzadılır. Bu barədə qərarseçkilərin keçirilməsini təmin edən dövlət orqanının müraciətinə əsasən Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiya Məhkəməsi tərəfindən qəbul edilir”.108-ci maddənin mövcud mətni I hissə hesab edilmiş və maddəyə aşağıdakı məzmunda II hissə əlavəolunmuşdur: “II. Əvvəllər Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilmiş şəxsin təminat qaydaları konstitusiyaqanunu ilə müəyyən edilir”. Bu, eks-prezident institutunun Konstitusiya qanunu ilə müəyyənləşdirilməsiniehtiva edir.Konstitusiyada bir sıra müddəaların daha da təkmilləşdirilməsi müvafiq zaman kəsiyində zəruri fakt kimiçıxış edir. Konstitusiyaya edilən düzəlişlər heç də Konstitusiyanın və ya konstitusiya qanunlarının təftişi deməkdeyildir. Bu, Konstitusiyada öz əksini tapmış müddəaların daha da genişləndirilməsinə, insan hüquq vəazadlıqlarının təminatına geniş şərait yaradılmasına əsas verən bir amildir.233

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında AzərbaycanRespublikasının Referendum Aktı layihəsi ümumxalq səsverməsində xalqın böyük dəstəyini qazanmış vəhüquqi qüvvəyə minmişdir.Bu gün Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilən hüquqi islahatlar ictimai proseslərin vəmünasibətlərin normal tənzimlənməsi faktı ilə uzlaşır və onu zəruri edir. Bu istiqamətdə yürüdülən siyasətHeydər Əliyev ənənələrinin layiqli davamçısı olan dövlət başçısı İlham Əliyev tərəfindən xalqın rifahına, insanhüquq və azadlıqlarının inkişafına, siyasi, iqtisadi və sosial sferaların dəqiq tənzimlənməsinə xidmət edir.“Azərbaycan”.- 2009.- 1 may.- №93.- S. 2.234

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Konstitusiya Azərbaycan Respublikasında qanunvericilik sisteminin əsasıdırAzər TAĞIYEVƏdliyyə Nazirliyinin Qanunvericilik baş idarəsinin məsləhətçisi,III dərəcəli ədliyyə qulluqçusu, BDU-nun "Konstitusiya hüququ" kafedrasının aspirantıMüasir ictimai həyatda Konstitusiyanın mühüm əhəmiyyəti vardır. Onun əsas məzmun və mahiyyətivətəndaş, cəmiyyət, dövlət arasında münasibətlərin, eləcə də, ictimai quruluşun əsaslarının, dövlət hakimiyyətitəşkilinin prinsip və formalarının tənzimlənməsinə yönəldilmişdir. Konstitusiya siyasi və hüquqi sisteminözülünü təşkil edir, vətəndaşların bərabərliyini, əsas insan hüquq və azadlıqlarını təsbit edir, dövlət, onunvəzifəli şəxsləri və nümayəndələrinin fəaliyyətini məhdudlaşdırır. Onun müddəaların qəbulu, ardıcıllıqla həyatakeçirilməsi ictimai münasibətlərin sabitliyini, müəyyənliyini və inkişafını təmin edir.Uzun müddət mövcud olmuş marksizm-leninizm məfkurəsi, bütün sovet və digər sosialistkonstitusiyalara çox böyük nüfuz göstərmişdir. Elmi-kommunizmin baniləri konstitusiyaların sinfi mübarizədəqüvvələr nisbətinin gerçək ifadəsi olmasını qeyd edirdilər [14, c. 4, 443]. Alman siyasətçisi və hüquqşünasıF. Lassal da cəmiyyətin qanun və hüquqi təsisatlarının müəyyənləşdirilməsinin əsas faktorunun qüvvələr nisbətiolmasını bildirmişdir [11, 9-20]. Ola bilsin ki, XIX əsrdə cəmiyyətin sosial strukturu və elmi təfəkkürün inkişafsəviyyəsi qeyd olunan daimi münaqişələrin mövcudluğu fikrini irəli sürməyə şərait yaradırdı. Ancaqsivilizasiyaların hazırkı qarşılıqlı inteqrasiyası, qloballaşan ictimai münasibətlər bu cür yanaşmanı imkansızedir.Hər bir halda, cəmiyyətin sosial strukturu ilə konstitusiyanın əlaqəsini tam inkar etmək düzgün olmazdı.Ancaq konstitusiya burada sosial qüvvələrin daimi mübarizəsini deyil, onlar arasında müvazinəti təcəssümetdirir. O, ilk növbədə ümumbəşəri dəyərləri, dövlətin beynəlxalq hüququn subyekti kimi əsas ünsürlərinigöstərir, ölkənin bütün əhalisinin siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni maraqlarını təmin edir. N.A. Mixalevanınfikrincə, konstitusiya həmişə sosial-siyasi gerçəkliklərə cavab verən ümumi razılaşmadır [15, 94-98]. Hesabedilir ki, konstitusiyaya yalnız belə yanaşma milli maraqların sinfi, kooperativ və şəxsi maraqlardanüstünlüyünə, insanpərvərlik dəyərlərinin cəmiyyət həyatının əsas qayəsinə çevirəcək və bu, nəticədə siyasiuzlaşmaya yol açacaqdır.Konstitusiya cəmiyyətin əsas tənzimləyicisi olub, daha kütləvi və sosial əhəmiyyətli ümumiləşdirilmişictimai münasibətləri nizama salır [13, 6-7]. Onun müddəaları əhəmiyyətli dərəcədə siyasiləşdirilmiş, dövlətindaxili və xarici funksiyalarının əsas istiqamətlərini normativləşdirir. Konstitusiya cəmiyyətdə olan bütünmünasibətləri deyil, onlardan yalnız mühümlərini tənzimləyir. Əks halda aşağı qüvvəli qanunvericilik aktlarına,əxlaq, din, adət, kooperativ normalara heç bir ehtiyac olmazdı. Konstitusiya vasitəsi ilə bütün münasibətlərintənzimlənməsi təsəvvürü isə xülyadır, çünki insan düşüncəsinin məhsulu olan nizamlayıcı heç zaman həyatınbütün sahələrini əhatə edə bilməz. Ancaq xarici ölkələrin konstitusiyalarının inkişaf meyllərinə nəzər yetirsək,bu siyasi-hüquqi aktlarla tənzimlənən ictimai münasibətlərin əhatə dairəsinin genişləndiyini görərik.Konstitusiyalar hüquq yaradıcı əhəmiyyət daşıyır, onlar hüquq sisteminin özünə məxsus mərkəzi,qanunvericiliyin əsas təməlidir.Heç təsadüfi deyil ki, XIX əsrdə F. Lassal konstitusiyaya geniş məzmunlu və möhkəm hüquqiəlamətlərə malik olan təməl qanun kimi baxırdı [11, 7-8]. Konstitusiyalar bir çox ölkələrdə "Əsas qanun"(İtaliya), "Ali qanun" (Yaponiya), "cəmiyyətin ali və əsas qanunu" (Maldova), "Respublikanın ali qanunu"(CAR) adlanır [10, 279-456]. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası belə adlandırılmasa da, mövcud olanyeganə aktdır ki, özünün yaradılması mexanizmlərini təsis edir və bütövlükdə tənzimləyir. Ölkədə mövcud olanheç bir hüquqi akt konstitusiya ilə bir səviyyəyə qoyula bilməz, onun müddəalarını ləğv edə və dəyişdirəbilməz. Konstitusiyanın belə üstünlüyü həmin hüquqi aktın bir çox maddələrində bəyan edilmişdir və deməkolar ki, bütün cari qanunvericilik aktları ilə bu üstünlük inkişaf etdirilmişdir. Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasının 147-ci maddəsində şərh olunan hüquqi-siyasi aktın ən yüksək və birbaşa hüquqi qüvvəyəmalik olması və qanunvericilik sisteminin əsası olması təsbit edilmişdir. Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasının bütövlükdə beşinci bölməsinə, 71, 93, 130, 134-cü və digər maddələrinə nəzər yetirsəkkonstitusiyanın hüquqi aktlar içərisində mühüm yerini görmüş olarıq [2]. Cari qanunvericilik aktlarında dakonstitusiyanın yüksək hüquqi qüvvəsinə dair müddəalar nəzərdə tutulmuşdur. Məsələn, "Məhkəmələr vəhakimlər haqqında" Qanunun 2-ci maddəsinə müvafiq olaraq, məhkəmələr və hakimlər haqqında AzərbaycanRespublikasının qanunvericiliyi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasından, bu qanundan. Azərbaycan235

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Respublikasının digər qanunvericilik aktlarından və onun tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən ibarətolması müəyyənləşdirilmişdir [7]. Konstitusiyanın hüquqi qüvvəsinə qanunvericinin belə yanaşmasıAzərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsindən də görünür. Həmin məcəllənin 2.1-ci maddəsinə əsasənAzərbaycan Respublikasının mülki qanunvericiliyi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsaslanır [3].Bu o deməkdir ki, mülki qanunvericiliyin ayrı-ayrı sahələri konstitusiyada təsbit olunmuş başlanğıc prinsiplərüzərində inkişaf edir. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 13-cü maddəsində mülkiqanunvericiliyin əsas sahələrindən biri olan mülkiyyət hüququnun əsas başlanğıc müddəaları aşağıdakı kimimüəyyənləşdirilmişdir: "Azərbaycan Respublikasında mülkiyyət toxunulmazdır və dövlət tərəfindən müdafiəolunur. Mülkiyyət - dövlət mülkiyyəti, xüsusi mülkiyyət və bələdiyyə mülkiyyəti növündə ola bilər.Mülkiyyətdən insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları, cəmiyyətin və dövlətin mənafeləri, şəxsiyyətinləyaqəti əleyhinə istifadə edilə bilməz" [2].Mülki Məcəllə həmin başlanğıc müddəaları inkişaf etdirərək, mülkiyyət hüququnun anlayışını,məzmununu, mülkiyyət hüququnun subyektləri dairəsini, fiziki və hüquqi şəxslərin mülkiyyət hüququnun,dövlət və bələdiyyə mülkiyyətinin, mülkiyyətin müdafiəsinin əsaslarım, mülkiyyətçi olmayan şəxslərinhüquqlarını, mülkiyyət hüququnun məhdudlaşdırılması, mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi və itirilməsi vədigər məsələləri ətraflı tənzimləmişdir.Müstəqil dövlətimizin ilk konstitusiyası hazırda qüvvədə olan 12 noyabr 1995-ci il Konstitusiyasıdır.Məlum olduğu kimi, XX əsrin əvvəllərində qurulmuş müstəqil Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti özkonstitusiyasını yaratmaq imkanından məhrum edilmişdir. Konstitusiya layihəsinin hazırlanmasına baxmayaraq,ölkənin işğalı və bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi ilə konstitusiyanın qəbulu təxirə salınmışdır. 1920-ci ilinaprel işğalından sonra sovet hakimiyyətinin hüquqi əsaslarmı müəyyən etmək üçün Rusiyanın 1918-ci ilKonstitusiyasına uyğun olaraq 1921-ci ilin mart ayının 19-da Azərbaycan sovetlər qurultayında ölkənin ilkkonstitusiyası qəbul edilmişdir. Bu Konstitusiyanın ən mühüm səciyyəvi cəhəti onunla Azərbaycan SSR-ninmüstəqil unitar respublika elan edilməsi və silahlı qüvvələr saxlamaq hüququnun verilməsi idi. Bukonstitusiyada da digər sovet konstitusiyaları kimi hakimiyyətlər bölgüsü prinsipi tanınmırdı.1921-ci il Azərbaycan SSRİ-nin Konstitusiyasından sonra respublikamızda baş verən ictimai-siyasidəyişikliklər nəticə etibarilə 1927, 1937 və 1978-ci illərdə yeni konstitusiyaların qəbulunu zəruri etmişdir [5,48-50]. Bu konstitusiyalar (əsas qanunlar) əsasən RSFSR-də qəbul edilmiş eyni adlı aktları təkrarlayırdı. Beləki, Sovet İttifaqının son Konstitusiyasının 76-cı maddəsinə əsasən müttəfiq respublikaların konstitusiyaları SSRİKonstitusiyasına uyğun olmalı idi [8]. Sovet konstitusiyaları marksizm-leninizm təliminin, elmi kommunizmin,partiyanın rəhbər mövqeyini, inkişaf etmiş sosializm cəmiyyəti quruculuğunu, kommunizmin qələbəsi uğrundamübarizəni, dövlətin beynəlmiləl məsuliyyətini bəyan edirdilər. Bu konstitusiyalarda hüquq subyektlərininstatusu, cəmiyyət və dövlətin təşkili ilə bağlı ictimai münasibətlərin tənzimlənməsinə əsas diqqət yönəldilməsiəvəzinə, sosializm quruculuğunun nailiyyətlərinin təbliği aşılanırdı. Sovet konstitusiyaları əsas etibarilə xariciünsürlərin tanışlığı üçün nəzərdə tutulurdu. Həmin konstitusiyalar, belə demək mümkündürsə, sovet təbliğatınınəsas vasitələrindən biri kimi nəzərdən keçirilirdi. Bundan başqa konstitusiyaların cəmiyyətdə mövqeyi partiyavə idarəçilik aktlarının faktiki mövcud olan üstünlüyü ilə zəiflədilirdi.Sovet dövrünün həqiqi partiya təcrübəsi və digər dövlət hakimiyyəti mexanizmləri konstitusiyanormalarından az asılı idi. Dövlət və ictimai-siyasi həyatda siyasi büro, Sov. İKP MK-nın katibliyinin və DTKkimi təsisatlar ən mühüm yer tuturdular. Onların fəaliyyəti qanunvericiliklə, demokratiya və hüquqprinsiplərinə uyğun gəlmirdi. İstisna yalnız sovet konstitusiyalarında vətəndaşların bərabərliyi, sosial-iqtisadihüquqların bəyan edilməsinə dair müddəaların təsbit olunması idi.Sovet respublikalarında konstitusiyaların inkişafı qeyd edildiyi kimi, marksizm-leninizm təliminintələblərinə cavab verməli idi. Bu ideologiyanı geniş kütlələrin nəzərinə çatdırmaq üçün onların yüksək hüquqiqüvvəyə malik olan vahid kodifikasiya edilmiş akta daxil edilməsi çox önəmli idi. Sovet konstitusiyalarının buxüsusiyyətləri bütün milli muxtariyyətlərə da sirayət etmişdir. Çünki yerlərdə sovet ideologiyasının yaxşı başadüşülməsi üçün milli konstitusiyaların qəbul edilməsi zəruri idi. Sovet İttifaqında konstitusiya quruluşunun beləinkişafı çox konstitusiyalı sistemin formalaşmasına səbəb olmuşdur [9, 60-61].Sovet konstitusiyalarının rəsmi adlandırılmasının ikili xarakterə malik olması və məzmunu onun adideyil, təsisedici-aparıcı akt olmasına dəlalət edirdi. Sovet təbliğatında konstitusiyanın bu xüsusiyyətlərindəngeniş istifadə edilirdi. Təəssüflər olsun ki, artıq yuxarıda şərh edildiyi kimi sovet dövrünün siyasi və hüquqitəcrübəsinin böyük hissəsi konstitusiya normalarına əsaslanmırdı. Hətta bu zaman qüvvədə olan bəzi cariqanunvericilik aktları konstitusiyanın müddəaları ilə ziddiyyət təşkil edirdi.236

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ötən əsrin sonlarında ümumittifaq səviyyəsində baş verən sosial-iqtisadi və siyasi çevrilişlərin hüquqitənzimlənməsi zərurətindən əsas qanuna çoxsaylı dəyişikliklər edilmişdir. Həmin dövrdə qüvvədə olan yazılıkonstitusiya dövrün tələblərinə cavab vermirdi və onun yenisi ilə əvəz edilməsi labüd idi. Müstəqil AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyasının qəbulu bu zərurətin nəticəsi oldu. Çünki Azərbaycan SSRİ-nin sonuncukonstitusiyasına keçən əsrin 90-cı illərin əvvəllərində 400-ə yaxın dəyişikliklər və əlavələr edilmişdir.1995-ci ilin yazında Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən Konstitusiya Komissiyası təşkilolundu. Ümummilli lider Heydər Əliyev şəxsən həmin Komissiyanın işində yaxından iştirak edirdi. Dövlətbaşçısının təşəbbüsü ilə Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiyasının layihəsi uğurla hazırlandı.Konstitusiya layihəsi 8 oktyabr 1995-ci ildə "Azərbaycan" qəzetində dərc olunmaqla ümumxalq müzakirəsinəverildi. 1 aylıq müzakirə müddətində konstitusiyaya çoxsaylı əlavə və dəyişikliklər təklif olundu və nəticəetibarilə layihənin ilkin variantında nəzərdə tutulmuş 185 maddədən yekun sənəddə 158 maddə əks olundu.Konstitusiya layihəsinin yenidən işlənmiş variantı 8 noyabr 1995-ci il tarixində yenidən dərc olundu vəbu yekun sənəd həmin ilin 12 noyabrında ümumxalq səsverməsinə - referenduma çıxarıldı. 27 noyabr 1995-ci iltarixində Mərkəzi Seçki Komissiyası tərəfindən referendumun nəticələri elan olunmaqla, 1995-ci ilKonstitusiyası qüvvəyə mindi. Burada konstitusiya quruluşun əsasları möhkəmləndirilmiş, Azərbaycan dövləti -respublika idarəetmə formasına malik, unitar, demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət kimi müəyyən edilmişdir.Konstitusiya ümumbəşəri dəyərləri özündə təsbit etdirməklə, insan, onun hüquq və azadlıqlarının alidəyər olmasını, suverenliyin daşıyıcısı və hakimiyyətin yeganə mənbəyi kimi Azərbaycan xalqının olmasını,dövlətin sosial siyasətinin insanın layiqli həyatını və sərbəst inkişafını təmin edən şəraitin yaranmasınaistiqamətləndirməsini, dövlət, xüsusi və bələdiyyə mülkiyyəti formalarının eyni qaydada tanınması və müdafiəolunmasını, dövlət hakimiyyətinin qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyəti bölgüsü əsasında həyatakeçirilməsini, yerli özünüidarəetməni demokratik hüquqi dövlətin əsas elementi kimi tanınması və buna təminatverilməsini, ideoloji, siyasi müxtəliflik, çoxpartiyalılıq prinsiplərinin tanınmasını, beynəlxalq hüququn hamılıqlaqəbul edilmiş prinsip və normaları, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrin onunqanunvericilik sisteminin tərkib hissəsi kimi bəyan etmişdir [5, 48-50]. Hesab edirik ki, konstitusiyanınlegitimliyinə və həyatiliyinə təsir göstərən mühüm amil onun qəbul edilməsi qaydasıdır. Xoşbəxtlikdən,yuxarıda göstərildiyi kimi, müstəqil dövlətimizin ilk konstitusiyasının təməli qanuni əsaslar üzərindəqurulmuşdur.2002-ci ilin avqustun 24-də Prezident Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə keçirilmiş ümumxalqreferendumun nəticəsində Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının bir sıra maddələrinə edilmişdəyişikliklər Konstitusiyanın həyatiliyini daha da artırdı və dövlət quruculuğunun surətli inkişafının normativtənzimləməsi məqsədlərinin həyata keçirilməsini daha da sürətləndirdi. Ölkə konstitusiyası demokratik vəümumbəşəri dəyərlərə uyğun gəlir, ölkədə hüquqi dövlət quruculuğuna təminat verir və vətəndaş cəmiyyətininbərqərar edilməsi üçün zəruri olan şərait yaradır.Konstitusiyanın sabitliyinin mühafizəsi onun çevikliyini zəiflətmir və bununla da cəmiyyətin inkişafınamənfi təsir göstərmir. Çünki bəyan edilmiş dəyərlər, hüquqi dövlət quruculuğu və vətəndaş cəmiyyəti üçünzəruri olan institutlar konstitusiyanın mətni dəyişdirilmədən də yaradıla bilər. Belə ki, konstitusiyada insanhüquqları üzrə müvəkkil institutunun adı bir neçə maddədə çəkilsə də onun fəaliyyətinin əsasları vətəminatlarına, yaxud parlamentin Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin hesabatlarını dinləmək,Mərkəzi Seçki Komissiyasının, Məhkəmə-Hüquq Şurasının, Dövlət Qulluğunu İdarəetmə Şurasının, DövlətQulluğunu İdarəetmə Şurası yanında Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə üzrə Komissiyanın üzvlərinin bir qisminiseçmək səlahiyyətinə dair göstərişlər kimi müddəalar əks olunmamışdır.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası sosial ədalət, hüquq bərabərliyi, insan hüquq və azadlıqlarınınüstünlüyü kimi ümumbəşəri dəyərləri təsbit edərək, bir növ təbii hüququn bir çox müddəalarınınormativləşdirmişdir. Antik dövrdən bəri müxtəlif şərhlərə məruz qalmış təbii hüquq nəzəriyyəsi AzərbaycanRespublikası Konstitusiyasının layihəsini hazırlayan Konstitusiya Komissiyası tərəfindən dərindən təhlil edilmişvə layihədə həmin nəzəriyyənin mütərəqqi müddəalarından lazımınca istifadə edilmişdir. Beləliklə, sovetkonstitusiyalarından fərqli olaraq müstəqillik dövrünün ilk konstitusiyasında təbii hüquq nəzəriyyəsinin təməlmüddəaları öz əksini tapmışdır. Bunlara Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının ayrı-ayrı maddələrindətəsbit olunmuş insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsinin dövlətin ali məqsədi olması(12-ci maddə), hər kəsin doğulduğu andan toxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz hüquqlarının və azadlıqlarınınolması (24-cü maddə), hamının qanun və məhkəmə qarşında bərabər olması (25-ci maddə), hər kəsin yaşamaqhüququnun olması (27-ci maddə), hər kəsin mülkiyyət hüququnun olması (29-cu maddə) kimi hüquq normaları237

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────aiddir [2]. Konstitusiyanın əsasını təşkil edən bu müddəalar hüquq yaradıcılığının, qanunvericilik, icra vəməhkəmə hakimiyyətlərinin qarşılıqlı fəaliyyətlərinin, yerli özünüidarəetmə və digər ictimai-siyasi qurumlarınişinin əsas məqsədlərini müəyyən edir.Göründüyü kimi, konstitusiya hüquq mənbələri içərisində nəzərə çarpan dərəcədə xüsusi mövqeyəmalik olan hüquqi aktdır. Belə ki, hər şeydən əvvəl onun normaları ilə dövlət-cəmiyyət-vətəndaş hüquqimünasibətlər sistemi tənzim olunur. Konstitusiya özünün nizama salma predmetinə malikdir, o, xeyli dərəcədəkonstitusiya hüququ sahəsinin predmeti ilə üst-üstə düşür və həm konstitusiya hüququnun, həm də hüququndigər sahələrinin mənbəyi hesab edilir. Buna baxmayaraq, yalnız konstitusiya hüququnda konstitusiyanınmüddəaları mühüm siyasi münasibətləri sistem halında nizamlayan bir tam kimi öyrənilir.A.İ. Lepişkin, konstitusiyanın bütün müddəalarının heç də dövlət (konstitusiya) hüququnun mənbəyiolmadığını bildirir [12, 149]. Fikrimizcə, bu nəticə yanlışdır, Belə ki, konstitusiyasının müddəaları bir-biriniməntiqi tamamlayır və bununla da vahid sistemə malik olan aktı təşkil edir. Bundan əlavə konstitusiyadakonstitusiya hüquq münasibətlərinin təzahürü kimi formalaşmış ayrı-ayrı hüquq sahələri üçün başlanğıc olanprinsip və normalar təsbit edilmişdir. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, hüquq ədəbiyyatında məzmununxüsusiyyətlərinə və müvafiq hüquq sahəsindəki mövqeyinə görə bəzi hüquqi aktların statusunun konstitusiyayayaxın və ya bərabər olmasına dair yanlış təsəvvürlər mövcuddur. Biz Mülki Məcəllənin "vətəndaş cəmiyyətininəmlak dövriyyəsinin konstitusiyası", "iqtisadi konstitusiya", "ikinci əsas qanun" və ya Vergi Məcəlləsinin "vergikonstitusiyası" kimi səciyyələndirilməsinin əleyhinəyik. Düzdür, həmin məcəllələşdirilmiş aktlar müvafiqhüquq sahəsinin əsas institutlarmı təsis edir, tənzimləyir və onların ardıcıl inkişafını təmin edir. Lakin unutmaqolmaz ki, həmin aktların əsas müddəaları öz başlanğıcın konstitusiyadan götürür. Konstitusiya müddəaları birnöv "böyük ağacın kökü", cari qanunvericilik aktları isə "bu kök üzərində bitən budaqlardır".Z.A. Əsgərov Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasını düzgün olaraq suverenliyi, müstəqilliyi vədövlət hakimiyyətinin aliliyini göstərən təsisedici hüquqi sənəd kimi müəyyənləşdirmişdir. Onun fikrincə,konstitusiya konstitusiya quruluşuna sistemli baxışa əsas verir, dövlət institutları sistemində balans yaradır,konstitusiya quruluşunun sabitliyini təmin edir. Z.A. Əsgərov konstitusiyanın xalq hakimiyyəti və qanunlarınicrası üzərində nəzarətə nail olmasının, "müasir mədəni dövlət konstitusiya dövlətidir" fikrinin söylənilməsiüçün əsas olduğunu göstərmişdir [4, 50-55].Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının strukturu çox sadədir. Buraya qısa preambula, beş bölmə,on iki fəsil, yüz əlli səkkiz maddə və on iki keçid müddəası daxil edilib. Preambula hissəsində konstitusiyanınqəbul edildiyi tarixi şərait təhlil edilir, bölmə, fəsil və maddələrdə konstitusiyanın əsas müddəaları və nəhayət,keçid müddəalarında yeni konstitusiyada göstərilmiş institut, akt və təsisatların yaradılması ilə bağlı bəziməsələlər öz həllini tapmışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, keçid müddəalarında göstərilmiş məsələlər artıqdövlətimiz tərəfindən həll edilmişdir.Ölkə Konstitusiyasının preambulasında müasir dövlətçiliyimizin ilk aktı olan "AzərbaycanRespublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında" Konstitusiya Aktına istinad öz əksini tapmışdır. Hesab edirik ki,həmin Konstitusiya Aktı, konstitusiya qanunları kimi qiymətləndirilməklə, ölkə qanunvericiliyinin tərkib hissəsihesab edilməlidir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası bütün hüquq sisteminə, xüsusilə qanunvericiliyəmühüm təsir göstərir. Burada hüququn konstitusiya qanunları, referendumda qəbul edilmiş aktlar, adi qanunlar,dövlətlərarası müqavilələr, fərmanlar, hökumətlərarası müqavilələr, hökumətin qərarları, mərkəzi icrahakimiyyəti orqanlarının normativ aktları, bələdiyyə aktları, yerli icra hakimiyyətlərinin normativ aktları vədigər mənbələr müəyyən edilmişdir.Konstitusiya səviyyəsində hüququn mənbələrinin sistemi, qanunvericilik sisteminə daxil olan aktlarınciddi iyerarxiya quruluşu, konstitusiyanın ən yüksək hüquqi qüvvəsi, daha aşağı qüvvəli aktların ona vəqanunvericilik sisteminin yuxarı pilləsində dayanan digər aktlara uyğunluğu, konstitusiya nəzarətinin vəqanunvericilik prosesinin təşkili və həyata keçirilməsi məsələləri birmənalı öz həllini tapmışdır. Buradanormativ hüquqi aktlara anlayış verilir, normativ hüquqi aktların, beynəlxalq aktların və digər hüquqi aktlarınqüvvəsinə dair göstərişlər təsbit olunub.Ölkə konstitusiyası hüquq sisteminin başlıca sahələri üçün mühüm institut və prinsipləri müəyyənetmişdir. Bunlar mülki hüquq üçün mülkiyyətin forma və növləri, mülkiyyətin bütün növlərinin bərabərliyi, əqlimülkiyyət və vərəsəlik hüququ, cinayət prosessual hüququ ilə bağlı hər kəsin yüksək keyfiyyətli hüquqi yardımalmaq hüququ, təqsirsizlik prezumpsiyası, bir cinayətə görə təkrarən məhkum etməyə yol verilməməsi,qohumları əleyhinə ifadə verməyə məcbur etməyə yol verilməməsi, tutulan, həbsə alınan və cinayəttörədilməsində ittiham edilənlərin və cinayət, habelə hakimiyyətdən sui-istifadə nəticəsində zərərçəkmiş şəxsin238

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────hüquqlarının qorunması və digərləridir. Konstitusiyanın əksər göstərişlərinin həyata keçirilməsi onun əsaslarıüzərində çoxsaylı cari qanunvericilik aktlarının qəbul edilməsini tələb edir. Ölkə konstitusiyasındaqanunvericinin mühüm ictimai münasibətləri tənzimləyən qaydalar müəyyən etmək səlahiyyətləri təsbitedilmişdir.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında aparıcı-təsisedici hüquq sahəsi olan konstitusiya hüququüçün də əsas institutlar təsis edilmişdir. Bunlar insan hüquqları, seçki hüququ, məhkəmə quruluşu, əraziquruluşu, yerli özünüidarəetmə və idarəetmə fövqəladə hallar rejimi, konstitusiya nəzarəti, hüquq vəqanunvericilik sistemi və digərləridir. Göstərilən konstitusiya hüququ institutlar tənzimləyən əksərqanunvericilik aktları artıq dövlət tərəfindən qəbul edilmiş və ictimai həyatın bir hissəsinə çevrilmişdir.ƏDƏBİYYAT:1. Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Mətbuat Xidmətinin məlumatı // Bakı: "Xalq qəzeti",iyun 2002-ci il, № 140.2. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası /12 noyabr 1995-ci ildə qəbul edilmişdir (24 avqust 2002-ci iltarixdə olan dəyişiklik və əlavələrlə). Bakı, Qanun, 2003.3. Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsi. Bakı, Hüquq ədəbiyyatı, 2005.4. Əsgərov Z.A. Konstitusiya hüququ. Bakı, Bakı Universiteti, 2006.5. Əsgərov Z.A., Nəsirov E.H., İsmayılov M.İ. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və hüquqununəsasları. Bakı, 2005.6. Xropanyuk V.N. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi. Bakı, Sabah, 1995.7. Məhkəmələr və hakimlər haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, Qanun, 2006.8. Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının Konstitusiyası (Əsas Qanunu). Bakı, Azərnəşr, 1988.9. Зивс C.Л. Источники права. Москва, Наука, 1981.10. Конституции зарубежных государств / под ред. В.В. Маклаков. Москва, Бек, 1997.11. Лассаль Ф. Сочинения. В 3х томах. Т. 2. СПб., изд-во Н.Глаголева, 1905-1906 г.12. Лепешкин А.И. Курс советского государственного права. В 2х томах т. 1. Москва,Юридическая литература, 1961.13. Лучин В.О. Источники советского государственного права. Учебное пособие Куйбышев. Из-во.Куйб. ун-та. 1976.14. Маркс К, Энгелс Ф. Соч. 16 томах, т. 4. Москва, 1955.15. Михалева Н.А. Конституционное право зарубежных стран СНГ. Москва, Юристъ, 1998.“Qanunçuluq”.-2008.- №7.- S.41-45.239

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Konstitusiyanın qəbul olunması Azərbaycandayeni tarixi mərhələnin başlanğıcı idiƏli Hüseynov: Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası bütün dünyada qəbul olunan əsas hüquqiprinsipləri, mütərəqqi dəyərləri özündə ehtiva edən mükəmməl hüquqi sənəddirMüsahibimiz Milli Məclisin Hüquq siyasəti və dövlət quruculuğu daimi komissiyasının sədri ƏliHüseynovdur.- Əli müəllim, 12 noyabrda Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının qəbul olunmasının 13-cüildönümüdür. İstərdik, ilk əvvəl Anayasanın qəbul olunduğu tarixi şəraitə nəzər yetirək.- Hamıya bəllidir ki, ümummilli lider Heydər Əliyev Azərbaycanda ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdandaölkəmizdə çox mürəkkəb və ağır tarixi siyasi dövr yaşanırdı. Həmin dövrdə bütün parametrlər üzrə müşahidəolunan böhran dövlətçiliyimizi ciddi təhlükə altına qoymuşdu. Məhz bu səbəbdən də ulu öndər ilk olaraq,dövlətçiliyimizin qorunub saxlanılması, ölkə müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində addımlaratmışdır. Təsadüfi deyil ki, 1993-95-ci illər Azərbaycanın tarixinə dövlət müstəqilliyinin qorunub saxlanılmasıuğrunda mübarizə dövrü kimi yazılmışdır. İctimai-siyasi sabitliyin və qanunçuluğun bərqərar edilməsi budövrün ən mühüm nailiyyəti kimi qeyd olunmalıdır. Və bu, ümummilli liderimizə dövlət quruculuğunda,iqtisadi, sosial və mədəni həyatda böyük işlərə başlamaq, genişmiqyaslı və ardıcıl islahatlar aparmaq üçünəlverişli imkan yaratdı. Təbii ki, demokratik dəyərlərin üstünlüyünü qəbul edən, azadlığın, haqq və ədalətinbərqərar olunduğu dövlət qurmaq istəyən hər bir ölkə, hər bir xalq üçün Konstitusiya birinci dərəcəli əhəmiyyətdaşıyır. Siyasi, iqtisadi, hüquqi sistemin köklü şəkildə dəyişdiyi, Azərbaycan cəmiyyətində keçid dövrününbaşlandığı bir vaxtda Konstitusiyanın rolu qat-qat artmışdır. Təcrübəli, peşəkar dövlət xadimi olan HeydərƏliyev də məhz bu zərurəti görərək, boşluğu aradan qaldırmaq üçün əməli addımlar atmışdır. O,Konstitusiyanın hazırlanması işinə birbaşa rəhbərlik etmiş, əsas qanunun qəbul olunmasına nail olmuşdur.- Konstitusiyanın qəbul olunmasını Azərbaycanda yeni tarixi mərhələnin başlanğıcı hesab etməkolarmı?- Şübhəsiz ki, müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyasının qəbul edilməsi Azərbaycanın tarixi inkişafıüçün yeni bir mərhələnin başlanğıcı idi. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərlik etdiyi komissiyatərəfindən hazırlanmış və qəbul olunmuş Konstitusiya Azərbaycanda insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarınalazımi təminatlar yaratmaqla hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun möhkəm təməlini təşkil edir.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası bütün dünyada qəbul olunan əsas hüquqi prinsipləri, mütərəqqidəyərləri özündə ehtiva edən mükəmməl hüquqi sənəddir və yüz illər boyu bəşəriyyətin əldə etdiyi dəyərlər,fundamental hüquq və azadlıqlar sənəddə öz əksini tapmışdır. Eyni zamanda, bu azadlıqların təmin olunmasıdövlətimizin ali məqsədi kimi bəyan olunmuşdur.- Əli müəllim, ümumiyyətlə bu gün Azərbaycanda insan hüquq və azadlıqlarının təmin olunmasısahəsində görülən işləri necə qiymətləndirirsiniz?- Ümummilli lider Heydər Əliyevin ölkəmizə rəhbərlik etdiyi 1993-2003-cü illərdə Azərbaycanda insanhüquq və azadlıqlarının müdafiəsi üçün möhkəm təməllər formalaşdırılmışdır. Heydər Əliyev Azərbaycandainsan hüquq və azadlıqlarının ən böyük təminatçısı olmuşdur. Sadəcə bir neçə fakt bu fikri əsaslandırmaq üçünkifayət edir. 1993-cü ilin iyun ayından ölkəmizdə ölüm cəzasının icrasına moratorium qoyulmuş, daha sonraölüm cəzasının icrası məhdudlaşdırılmış, 1998-ci il fevralın 10-da isə Şərqdə ilk dəfə olaraq ölkəmizdə ölümcəzası ləğv olunmuşdur. Bu gün dünyanın bir çox qabaqcıl ölkələrində belə ölüm cəzasının hələ də ləğvolunmadığını və mütəmadi olaraq tətbiq olunduğunu nəzərə alsaq, ulu öndərin bu addımının nə dərəcədə böyükfəlsəfi, hüquqi, tarixi dəyərini qavramış olarıq. Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi dövlət siyasətinin mahiyyətiniözündə əks etdirən humanistlik nəticəsində 1995-ci ildən əfv və amnistiya təsisatları bərpa edilmiş, həmindövrdən etibarən imzalanmış sərəncam və fərmanlarla minlərlə vətəndaşımız azadlığa buraxılmışdır. HeydərƏliyev hər kəsin hüquqlarına hörmətlə yanaşılmasını, şəxsiyyətin alçaldılması, zorakılıq, işgəncə və bu kimiqeyri-qanuni üsul və vasitələrə yol verilməsi hallarının aradan qaldırılmasını hüquq-mühafizə orqanlarıqarşısında vacib vəzifə kimi qoymuşdur. Təsadüfi deyil ki, ulu öndərin rəhbərliyi altında qəbul olunmuş ölkəKonstitusiyasında bu mövzu prioritet hesab olunmuşdur. Eyni zamanda, Azərbaycan dövləti insan hüquqlarının240

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────müdafiəsi sahəsində bir çox beynəlxalq konvensiya və sazişlərə qoşulmuşdur. Bir məqamı da xüsusi olaraqvurğulamaq istərdim ki, 1998-ci il fevralın 22-də Heydər Əliyev ölkəmizdə demokratiyanın daha da inkişafetdirilməsi sahəsində görülən tədbirlərin genişləndirilməsi məqsədilə “İnsan hüquq və azadlıqlarının təminedilməsi sahəsində tədbirlər haqqında” fərman imzalamışdır. Həmin fərmanla Azərbaycanda İnsan hüquqlarısahəsində həyata keçiriləcək tədbirlərin istiqaməti və konsepsiyası müəyyən edilmişdir və ümumdövlətsəviyyəsinə qaldırılmışdır. Eynilə, bir müddət sonra qəbul edilmiş “İnsan hüquqlarının müdafiəsinə dair dövlətproqramı” ölkəmizdə bu sahədə görülən işlərin effektivliyini daha da artırmağa, mövcud problemlərin aradanqaldırılmasına şərait yaratmışdır.O da vurğulanmalıdır ki, ulu öndər Heydər Əliyevin başlatdığı bu siyasi kurs bu gün də AzərbaycanRespublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir, insan hüquq və azadlıqlarınahörmətlə yanaşılması, bu azadlıqların təmin olunması istiqamətində qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsivə beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılaraq vətəndaşların hüquqlarının qorunması hakimiyyətin başlıcaprioritetidir.- 15 oktyabr prezident seçkilərindən 20 gündən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq, proses haqqındamüzakirələr bu gün də davam edir. İstərdik, prezident seçkiləri ilə bağlı sizin də münasibətinizi öyrənək.- Azərbaycan xalqının iradəsini özündə ehtiva edən 15 oktyabr 2008-ci il prezident seçkiləri özdemokratikliyi, azad və şəffaflığı ilə əsas siyasi qütblər, beynəlxalq dairələr və vətəndaş cəmiyyətindən yüksəkqiymət almışdır. Buna görə də seçkilərin bu cür yüksək mütəşəkkilliklə keçirilməsinə nail olmuş hakimiyyətingöstərdiyi iradə və atılan addımlar xüsusi qeyd olunmalıdır. Azərbaycan hakimiyyəti bu seçkilərin yüksəksəviyyədə keçirilməsi üçün lazım olan bütün işləri görmüşdür. Görülən işlərin isə hədər getmədiyi elə ilkanlardan bəlli idi. Məhz buna görə də rəsmi Bakı ölkəmizə minlərlə beynəlxalq müşahidəçi dəvət etmişdi ki,bütün spekulyasiyalara son qoyulsun. Bu seçkilər göstərdi ki, Azərbaycan təkcə iqtisadi, siyasi və geosiyasiçəkisi baxımından regionun lider dövləti deyil. Azərbaycan həm də demokratiyanın inkişafı, demokratikdəyərlərə sadiqlik baxımından da Cənubi Qafqazın lider ölkəsidir. Eyni zamanda bu seçkilər göstərdi ki, bu günAzərbaycanda ulu öndər Heydər Əliyev siyasi kursunun və bu kursun layiqli davamçısı İlham Əliyevin siyasimüstəvidə alternativi yoxdur, Azərbaycan xalqı bunu görür və Prezidentinə böyük etimad göstərir.- Əli müəllim, amma bütün bunlara baxmayaraq, bəzi beynəlxalq müşahidəçilər yenə öz amplualarınasadiq qalaraq, tənqidi fikirlər səsləndirdilər. Bunu nə ilə izah edərdiniz?- Azərbaycan hakimiyyəti hər zaman bəyan edir ki, ədalətli və fakta söykənən tənqidi fikirlərə açıqdır.Bu məsələlər üzrə dialoqa daim hazırdır və ölkəmizin inkişafı, vətəndaşlarımızın problemlərinin həlli üçün,dövlətimizin mənafeyinə uyğun olaraq, istənilən beynəlxalq təşkilatla müzakirələr aparmağa razıdır. Ammasəsləndirilən fikirlər həqiqətə uyğun gəlmirsə, qərəzlidirsə, müəyyən maraqlara söykənirsə, təbii ki, bunlarlabağlı barışmaz mövqe ortaya qoyulmalıdır və qoyulur. Eləcə də seçkilərlə bağlı söylənmiş bəzi həqiqətə uyğunolmayan fikirlərin ayrı-ayrı təşkilatlar tərəfindən hesabat şəklində cəmiyyətə təqdim olunması təqdir olunan haldeyil. Azərbaycanda keçirilən seçkilərə kölgə salmaq onlara nə üçün lazımdır, biz sualın cavabını bilirik. Eynizamanda vətəndaşlarımız da bunun arxasında yatan məqsədlərə yaxşı bələddir. Sirr deyil ki, müasir dünyamızdaseçkilər və daha geniş mənada demokratiya anlayışı bir çox dövlətlər üçün təzyiq vasitəsidir. Zamanı gələndəmaraqları naminə böyük dövlətlər bu rıçaqları işə salırlar. İndi isə əsl məqamdır. Azərbaycanda seçkilərkeçirilib, yəni hadisə var. Amma unudurlar ki, kimin nə deməsindən, nə düşünməsindən asılı olmayaraq,Azərbaycanı tutduğu inkişaf yolundan döndərmək mümkün olmayacaq. Çünki demokratik inkişaf Azərbaycanınbaşlıca yoludur və inkişaf istiqaməti milli mənafeyimizə, xalqımızın maraqlarına xidmət edir.“İki sahil”.-2008.- 11 noyabr.- №213.-S.5241

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Fərhad ABDULLAYEV,hüquq elmləri namizədiKonstitusiyanın və qanunların rəsmi şərh edilməsinə dairkonstitusiya icraatının mahiyyəti və xüsusiyyətləriAzərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında əks olunmuş prinsip və müddəaların həyata keçirilməsiprosesində mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də həmin norma və prinsiplərin cəmiyyət həyatında,ictimai təcrübədə düzgün şəkildə tətbiq edilməsini təmin edən təfsirdir.Geniş normativ mahiyyətə malik olmasına baxmayaraq, konstitusiya ictimai münasibətlərin ən mühümsahələrini yalnız ümumi şəkildə tənzimləyir. Hər bir konstitusiyada ilk baxışdan nəzərə çarpmayan boşluqlar,habelə ziddiyyətli müddəalar ola bilər. Konstitusiya müddəalarının hüquqtətbiqetmə prosesindəkonkretləşdirilməsi və ya ictimai münasibətlərin Əsas Qanunun mətninə və mahiyyətinə uyğun tənzimlənməsimüxtəlif hüquqi vasitə və üsullarla həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinəhəvalə edilmiş Konstitusiyanın şərh edilməsi institutunun əhəmiyyəti də məhz bununla şərtlənir.Qeyd etmək lazımdır ki, konstitusiya məhkəmələri tərəfindən Konstitusiyanın və qanunların şərhedilməsinin nəzərə və təcrübi problemləri ölkəmizdə ilk dəfə hüquq elmləri doktoru, professor Xanlar Hacıyevtərəfindən kompleks tədqiq olunmuşdur [7].Hüquq normalarının şərhi və ya təfsiri dedikdə, adətən hüquq subyektləri (dövlət orqanları, ictimaitəşkilatlar, vəzifəli şəxslər, vətəndaşlar) tərəfindən hüquq normalarının aydınlaşdırılması və izah edilməsifəaliyyəti başa düşülür [5, s. 521]. Bir sıra müəlliflər, o cümlədən A.S.Piqolkin və A.S.Şaburov belə hesabedirlər ki, təfsir özündə iki sərbəst komponenti əks etdirir. Bunlardan biri aydınlaşdırma (hüquq normasınıntəfsir edən subyektin özü üçün aydınlaşdırılmasına yönəlmiş proses), digəri isə izah etmədir (təfsirin nəticəsindəmaraqlı olan ictimai münasibətlərin digər subyektlərinə izah etməyə yönəlmiş fəaliyyət) [18, s. 241].A.S.Şlyapoşnikovun fikrincə, qanunun təfsiri zamanı yadda saxlamaq lazımdır ki, yaradıcı vəintellektual fəaliyyət olaraq təfsir öz qarşısına yalnız məhdud şəkildə bir məqsəd - qanunvericinin normativaktda formal olaraq ək-sini tapmış iradəsinin nədən ibarət olduğunu aşkar etmək məqsədini qoyur. Bu iradə yeniməna verilməklə inkişaf etdirilə və ya dəyişdirilə bilməz [22, s. 138].Ümumi hüquq nəzəriyyəsi ənənəvi olaraq hüquq normalarının təfsirinə hüquqtətbiqetmə prosesindənormaların aydınlaşdırılması və izah edilməsinə yönəlmiş fəaliyyət kimi baxır. Müasir tədqiqatlarda hüquqitənzimləmə mexanizmində təfsirin daha geniş əhəmiyyəti qeyd olunur. Təfsir həm hüquqtətbiqetmə, həm dəhüquq yaradıcılığı üçün zəruridir [20, s. 43].Hüquq normasının təfsirinin zəruriliyi kompleks obyektiv səbəblərlə şərtlənir. Bunlardan ilk növbədəhüquq normasının ümumi, mücərrəd xarakter daşımasını, konkret vəziyyətdə norma tətbiqetmədə yaranan qeyrimüəyyənliyigöstərmək olar. Eyni zamanda normativ aktlarda dövlətin iradəsi xüsusi terminlərlə, hüquqikonstruksiyalarla və s. ifadə olunur ki, bunlar da bəzən həmin normanın tətbiq olunduğu ictimai münasibətləriniştirakçıları üçün çətinliklər yaradır. Təfsiri zəruri edən digər şərtlərdən biri də hüquq normalarının natamamlığı,səhvlər, tam şəkildə işlənilməməsi və s. bu kimi amillər ola bilər. Bununla yanaşı, qanunvericinin operativsurətdə nəzərə ala bilmədiyi ictimai münasibətlərin dinamizmi, dəyişkənliyi, hüquq normalan arasında olanuyğunsuzluq da təfsiri şərtləndirən amil kimi çıxış edir. Ümumməcburi təfsir həm də müvafiq hüquq normasınınhər bir kəs tərəfindən eyni cür başa düşülməsi və tətbiq edilməsi üçün zəruridir.Hüquq nəzəriyyəsində təfsirin məqsədi mübahisəli xarakter daşıyır. Bir çox müəlliflər hesab edir ki,təfsirin məqsədi qanunun düzgün, dəqiq, eyni cür başa düşülərək tətbiqini təmin etmək, qanunvericinin müvafiqnormativ aktın mətnində əks etdirdiyi iradəsini müəyyən etmək, mahiyyəti meydana çıxarmaqdır [17, s. 281].Analoji fikir E.N.Trabeçki tərəfindən belə qeyd olunur: «təfsir - qanunun ruhunun, qanunverici tərəfindənnəzərdə tutulan məqsəd və məramın müəyyənləşdirilməsidir» [19, s. 518]. Beləliklə, qeyd olunan fikirlərəəsasən, təfsirin məqsədi kimi qanunvericinin, normativ aktın (adətən konstitusiyanın) referendumla qəbulolunması zamanı isə xalqın normativ aktm mətnində əks olunmuş iradəsinin müəyyənləşdirilməsinə yönəlmişproses çıxış edir.Lakin göstərilən mövqeyi tamamilə düzgün hesab etmək bir o qədər də məqsədəmüvafiq olmazdı.Təfsirin məqsədinə qanunvericinin iradəsinin müəyyənləşdirilməsi kimi baxılması ilk növbədə qanunvericiorqanda təmsil olunanların əksəriyyətinin iradəsinin real olaraq müvafiq normativ hüquqi aktın mətnində əksolunmasını tələb edir. Qanunvericilik prosesinin təcrübəsi bir çox hallarda bunun əksini göstərir. Qanun242

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────layihəsinin müəlliflərinin çox hallarda deputatlar deyil, konkret mütəxəssislər olması, qanun layihələrinindeputatlar tərəfindən heç də həmişə müfəssəl tədqiq edilməməsi və sair halları buna misal gətirmək olar.Qanunvericilik aktının onu qəbul edən subyektin iradəsi ilə əlaqəsi məsələsi həmin aktın referendumla qəbuledilməsi zamanı daha çox problemlər doğurur.Qeyd olunan hallar hüquq normalarının təfsirinin məqsədinə digər alternativ yanaşmaların ortayaçıxmasını zəruri edir. Belə ki, X.Hacıyevin fikrincə, təfsirin məqsədi hüquq normasının əsl mənasınınaçılmasıdır [7, s. 64]. Belə ki, V.İ.Mixaylovski hesab edir ki, təfsirin məqsədi qanunun mahiyyətinin, mənasınınmüəyyənləşdirilməsidir, yəni müvafiq qanunla bu və ya digər insanın deyil, məntiqli insanın, mücərrəd mənadaqanunvericinin nə demək istədiyini aydınlaşdırmaqdır [15, s. 525].Konstitusiyanın təfsiri onun davamlılığını təmin edir [10, s. 64]. Belə ki, Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasının 152-ci maddəsinə əsasən, Konstitusiyaya dəyişiklik edilməsi yalnız referendum vasitəsiləmümkündür, bu isə özündə kifayət qədər mürəkkəb proseduru əks etdirir. Eyni zamanda təcrübə göstərir ki,çoxsaylı düzəlişlər də qanunun nüfuzunu aşağı salır. Bu səbəbdən də səlahiyyətli orqanlar tərəfindənKonstitusiyanın və qanunların müqayisəli şərh edilməsi barədə verilən sorğulara baxılması aktın mətnindədəyişikliklər etmədən bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirilməsinə şərait yaradır.Normativ aktın konstitusiyaya uyğunluğunun yoxlanılması zamanı akt öz hüquqi qüvvəsini itirə bilər,təfsir zamanı isə bu, baş vermir. Buna baxmayaraq, təfsir öz əhəmiyyətinə görə daha geniş anlayışdır. Belə ki,konkret normativ aktın konstitusiyaya zidd olmasını göstərməyərək, sadəcə konstitusiya normalarının şərhedilməsi konstitusiyaya uyğun olmayan digər normativ-hüquqi aktların qəbul edilməsinin qarşısını almağaimkan verir.Beləliklə, Konstitusiya Məhkəməsinə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının və qanunlarının şərhedilməsi səlahiyyətinin verilməsi səbəblərindən biri kimi Konstitusiyanın stabilliyinin qorunmasını göstərməkolar. Lakin, xarici ölkə məhkəmələrinin təcrübəsi göstərir ki, burada bilavasitə əlaqə heç də həmişə müşahidəolunmur və məhkəmələr konstitusiyaların davamlı və ya elastik olmasından asılı olmayaraq təfsir səlahiyyətinəmalik ola bilirlər. Müxtəlif hüquq sistemli və demokratik idarəetmə üsuluna malik dövlətlərdə konstitusiyanəzarətinin ümumi məhkəmələr və ya xüsusi nəzarət orqanları tərəfindən həyata keçirilməsindən asılı olmayaraqkonstitusiya və qanunların təfsiri mövcuddur.Konkret işlərə baxılmasından irəli gələn kazual təfsir həm Amerika konstitusiya sistemində məhkəmənəzarətinin həyata keçirilməsi zamanı, həm də konstitusiya ədalət mühakiməsinin Avropa modeli olan ölkələrdətətbiq olunur. Kazual təfsir müasir dünyada daha geniş yayılmışdır.Normativ təfsir zamanı isə konstitusiya və ya qanunların normaları hər hansı bir konkret məhkəmə işinəbaxılması ilə əlaqədar olmayaraq xüsusi qaydada təfsir edilir. Belə təfsir mücərrəd olaraq konstitusiya və yaqanunla sorğu vermək hüququ verilmiş subyektlərin müraciəti əsasında həyata keçirilir. Bu təfsir növü QərbiAvropa dövlətlərində o qədər də geniş yayılmamış, əsasən postsovet ölkələrində, o cümlədən Ukrayna,Qazaxıstan, Albaniya, Macarıstan, Bolqarıstan kimi mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrində tətbiq olunur [12, s.406-414]. İspaniyanın Konstitusiya Məhkəməsi haqqında 3 oktyabr 1979-cu il tarixli Təsis aktına əsasən,Konstitusiya Məhkəməsi Konstitusiyanı təfsir etmək hüququna malikdir. Bolqarıstanın Konstitusiya MəhkəməsiKonstitusiyaya (m. 149, bənd 1) və «Konstitusiya Məhkəməsi haqqında» Qanuna əsasən (m. 12, bənd 1)Konstitusiyanın məcburi qüvvəyə malik təfsirini vermək hüququna malikdir [9, s. 19].Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin Konstitusiyaya və qanunlara verdiyi təfsirsubyektlərdən asılı olaraq, həm normativ, həm də kazual ola bilər. Belə ki, Konstitusiyanın 130-cu maddəsininIV hissəsinə uyğun olaraq, konkret altı subyekt tərəfindən verilən sorğular bir qayda olaraq normativ təfsirinverilməsini tələb edir. Çünki qanunda belə sorğularla bağlı konkret halın və ya mübahisənin mövcudluğunagöstəriş nəzərdə tutulmur. Həmin subyektlər şərhinə zərurət olduğunu hesab etdikləri istənilən Konstitusiya vəya qanun normasının rəsmi təfsir edilməsi xahişilə Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət edə bilərlər.Bununla yanaşı hər bir halda nəzərə alınmalıdır ki, həm kazual, həm də normativ təfsir rəsmi təfsirolmaqla, eyni obyektə malikdirlər və qanunvericiliklə müəyyən olunmuş prinsiplər əsasında həyata keçirilirlər.Bu iki növ təfsir arasında əsas fərq isə onların məqsədlərində özünü büruzə verir. Normativ və kazual təfsirinhər ikisinin normanın dərk edilməsindəki qeyri-müəyyənliyin aradan qaldırılmasına yönəlməsinə baxmayaraq,normativ təfsirdə Konstitusiya Məhkəməsinin məqsədi Konstitusiya və ya qanun normasının mənasınınmüəyyənləşdirilməsi və açıqlanmasıdır. Kazual təfsir zamanı isə Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyətiyaranmış mübahisənin həllinə yönəlmişdir. Lakin bu o demək deyildir ki, kazual təfsirlə bağlı KonstitusiyaMəhkəməsinin qərarındakı hüquqi mövqelər yalnız həmin qərarın predmetini təşkil edən konkret işə şamil243

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────edilir. Hüquq ədəbiyyatında haqlı olaraq göstərilir ki, kazual təfsir formal baxımdan konkret işlə bağlı olsa da,faktiki olaraq presedent xarakteri daşıyır [10, s. 69].Təfsir normativ və kazual olmaqla yanaşı, icbarilik xarakterindən asılı olaraq, rəsmi və qeyri-rəsmitəfsirə bölünür. Rəsmi təfsir - müvafiq normanın üçüncü şəxslər üçün səlahiyyətli orqan tərəfindənaydınlaşdırılmasına yönəlmiş prosesdir ki, bunun nəticəsində qəbul edilən şərh ümumməcburi xarakter daşıyır.Rəsmi təfsir autentik və qanuni təfsirə bölünür. Autentik təfsir normativ aktları qəbul etmiş orqantərəfindən verilir. Bunun üçün xüsusi razılıq və səlahiyyət tələb olunmur. Autentik təfsir hüququ məntiqi olaraqhüquq normasının qəbulu ilə şərtlənir, əgər orqan norma yaradıcılıq səlahiyyətinə malikdirsə, deməli, öznormativ aktını təfsir etmək hüququna da malikdir.Qanuni təfsir - qanunla təfsir etmək səlahiyyəti verilmiş orqan tərəfindən edilən təfsirdir. Belə orqanlaraməhkəmə orqanları, icra hakimiyyəti orqanları, nəzarət orqanları və s. aid etmək olar [21, s. 156].Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin IX hissəsinə görə KonstitusiyaMəhkəməsinin qərarı Azərbaycan Respublikası ərazisində məcburi qüvvəyə malikdir. Təfsirlə bağlı qərar damüvafiq olaraq ümumməcburi xarakter daşıyır. Görünür elə bu səbəbdən də bəzi müəlliflər, əsasən dəM.V.Baqlay təfsiri müstəsna olaraq Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyətinə aid edir, digər subyektlərtərəfindən verilən təfsirə isə əhəmiyyət vermir [3, s. 86-89].Konstitusiyanın və qanunların alimlər tərəfindən verilən doktrinal təfsiri rəsmi təfsirlərdən əsasənicbariliyin olmaması ilə fərqlənir. Lakin, bu təfsir növünün əhəmiyyətini nəzərə almamaq olmaz. Belə ki, çoxvaxt doktrinal təfsir hüquq sahəsində fəaliyyət göstərən alimlərin, elmi işçilərin şərhi olduğu üçün həttaKonstitusiya Məhkəməsinin hakimləri tərəfindən qəbul olunaraq, istifadə edilir, bu mənada doktrinal təfsirnormanın təfsiri barədə aktın mənbəyi kimi çıxış edə bilər.Elmi təfsirin spesifik növü kimi Konstitusiya Məhkəməsi hakiminin «xüsusi rəyi» də çıxış edir.«Konstitusiya Məhkəməsi haqqında»Qanunun 64-cü maddəsinə əsasən, Konstitusiya Məhkəməsinin hakimi onun qərarının təsviriəsaslandırıcıvə ya nəticə hissəsi ilə razı olmadıqda, yazılı şəkildə xüsusi rəy tərtib edə bilər. Hakimin xüsusirəyi Məhkəmənin qərarı ilə birlikdə dərc edilir [2, s. 155].Təfsir adı altında Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən yeni norma yaradılması yolverilməzdir. Qanununtəfsiri zamanı nəzərə almaq lazımdır ki, təfsir yaradıcı və əqli fəaliyyət olmaqla, yalnız hüquq normasının real,konstitusiya hüquqi məzmununu ortaya çıxarmaq məqsədini daşımalı, bu məzmunu və iradəni dəyişdirməklə,qanuna yeni məna verməməlidir [22, s. 111-113]. Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən Konstitusiyanın təfsiredilməməsi nəticəsində Konstitusiyanın kazual təfsiri (xüsusilə də ümumi yurisdiksiyalı məhkəmələr tərəfindən)geniş miqyas ala bilər ki, bu da o qədər də arzuolunan hesab edilə bilməz.Konstitusiyanın aşağıda qeyd olunan xüsusiyyətləri onun təfsirinin spesifikliyini şərtləndirir. Burada ilknövbədə konstitusiyanı qəbul edən xüsusi subyekti qeyd etmək lazımdır. Bir qayda olaraq, o cümlədənAzərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ümumxalq səsverməsi - referendum yolu ilə qəbul edilir və bu haldakonstitusiyanı qəbul edən subyekt kimi xalq çıxış edir. İkincisi, konstitusiyanın müəyyən etdiyi qaydalarınaliliyi konstitusiya müddəalarının təfsiri üzrə çıxanları qərarların aliliyini də şərtləndirir. Hüquq ədəbiyyatındakonstitusiyanın təfsirinə ehtiyac yaradan amillər kimi hüquq subyektləri tərəfindən konstitusiya normalarınıneyni cür başa düşülməməsi və bunun nəticəsində hüquqi mübahisələrin yaranması, eləcə də konstitusiyanınuzunmüddətli fəaliyyətinin və onun inkişafının təkamül xarakterinin təmin edilməsi göstərilir [14, s. 92-93].“Hüquqi dövlət və qanun”.-2009.-№4.-S.18-21244

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bəhruz QULİYEVKonstitusiya islahatları:Hüquqi dövlət quruculuğunun yeni mərhələsiMüasir dövrdə hər bir dövlətin demokratik inkişafı və cəmiyyətdə liberal dəyərlərin bərqərar olmasəviyyəsi, ilk növbədə, onun insan hüquq və azadlıqlarına münasibəti əsasında müəyyənləşir. Demokratikinkişafın, sivil münasibətlərin ayrılmaz hissəsinə çevrilmiş bu dəyərlər, hüquqi dövlət quruculuğu yolu iləinamla irəliləyən, bu sahədə ciddi nailiyyətlərə imza atan, zəngin təcrübə qazanmaqla ən inkişaf etmiş Avropaölkələri ilə bir sırada addımlayan Azərbaycanın da ictimai-siyasi həyatında özünə möhkəm yer tapmışdır.Son 16 ildə Azərbaycanda ardıcıl və sistemli surətdə həyata keçirilən, beynəlxalq təcrübəyə əsaslananhüquqi islahatların əsasında da məhz insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi dayanır. Bu müddətdə milliqanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi istiqamətində atılan kompleks tədbirlər qanunun aliliyinə, insan hüquq vəazadlıqlarının etibarlı müdafiəsinə, ədalət mühakiməsinin səmərəli həyata keçirilməsinə real hüquqi təminatlaryaratmışdır. 1995-ci ilin 12 noyabrında ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında hazırlanmış vəreferendum yolu ilə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası məhz həmin prinsipləri özündəehtiva etməklə, zamanın tələbi ilə səsləşən hüquqi islahatlarının həyata keçirilməsinə, ümumilikdə cəmiyyətindemokratikləşməsinə yeni imkanlar yaratmış və Əsas Qanunun müddəaları real həyatda öz gücünü dəfələrləuğurla sınaqdan çıxarmışdır.Hər bir dövlətin Konstitusiyası qeyri-müəyyən müddətdə qüvvədə olmasını nəzərdə tutmaqla, məzmunsabitliyi ilə səciyyələndirilən vacib və əsas normativ-hüquqi akt kimi qiymətləndirilir. Bizim Konstitusiyamız daistisna deyil. Zaman keçdikcə, cəmiyyət inkişaf etdikcə, ictimai şüurda yeni dəyərlər bərqərar olduqca vəölkəmizdə siyasi-iqtisadi, sosial-mədəni həyatında baş verən keyfiyyət yenilikləri Konstitusiyaya müəyyənəlavə və dəyişikliklərin edilməsi zərurətini meydana çıxarır. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasınaqüvvədə olduğu 14 il ərzində cəmi bir dəfə, 2002-ci il avqust ayının 24-də keçirilmiş ümumxalq səsverməsi -referendum yolu ilə bir neçə dəyişikliklər edilmişdir ki, bu da bir daha Əsas Qanunumuzun nə qədər mükəmməlşəkildə hazırlanmasını və cəmiyyətin bütün sahələrinin inkişaf mərhələlərini özündə ehtiva etməsini təsdiq edir.Hər bir normativ hüquqi akt kimi, Konstitusiyanın da zamanın ruhu, cəmiyyətin iradəsi ilə uzlaşması,yeniliklərə adekvat reaksiya verməsi son dərəcə vacibdir. Demokratiyanın sonu görünmədiyi kimi, insan hüquqvə azadlıqlarının daha yüksək səviyyədə təminatı ilə bağlı islahatları da konkret çərçivə ilə məhdudlaşdırmaqmümkün deyildir. Odur ki, qanunvericiliyin cəmiyyətin inkişaf ahənginə uyğunlaşdırılması, ictimaimünasibətlərin tənzimlənməsində daha çevik, işlək hüquqi mexanizmlərin formalaşdırılması demokratik vəhüquqi dövlət quruculuğunun mühüm şərtlərindən sayılır. Bu baxımdan, bütün sahələrdə islahatlar aparıldığıkimi Konstitusiyanın dəyişdirilməsinə də zaman keçdikcə ehtiyac duyulur. Təsadüfü deyil ki, 24 avqust 2002-ciildə keçirilmiş referendum zamanı Konstitusiyada bir sıra dəyişikliklər edilmişdir. Təklif olunan prinsipialdəyişikliklər nəticəsində proporsional seçki sistemi ləğv edilmiş, müstəsna hallarda prezident səlahiyyətlərininBaş nazirə keçməsi təmin olunmuş, eləcə də, prezident seçkilərin nəticələrinin səs çoxluğu - “50+1” prinsipi iləhesablanması qərara alınmış, Respublika Prokurorluğunun və Ali Məhkəmənin qanunvericilik təşəbbüsü iləçıxış etmək səlahiyyətinə malik olması təsdiqlənmiş, hər bir vətəndaşa Konstitusiya Məhkəməsinə müraciətetmək hüququ verilmişdir. Lakin 2002-ci ildə həyata keçirilmiş Konstitusiya islahatından ötən 7 il müddətindəAzərbaycan daha böyük inkişaf yolu keçmiş, sosial-iqtisadi, o cümlədən, demokratiya sahəsində böyük uğurlarəldə etmişdir. Şübhəsiz ki, ötən dövrün gerçəkliklərini və Azərbaycanın dünyaya inteqrasiyasını nəzərə alsaq,Konstitusiyaya növbəti dəfə əlavə və dəyişikliklər etmək tarixi zərurət kimi qiymətləndirilməlidir. Ötən müddətərzində Konstitusiya cəmiyyət üçün müstəsna əhəmiyyətini göstərməklə yanaşı, ictimai münasibətlərin, sosialiqtisaditərəqqinin, cəmiyyətdə siyasi mədəniyyətin, demokratik təfəkkürün güclənməsi, ən əsası vətəndaşlarınhəyat tərzində əsaslı dəyişikliklərin baş verməsi keyfiyyətcə yeni mərhələdə Konstitusiyaya əlavə vədəyişikliklərin edilməsinə yaranmış sosial ehtiyacı da qabarıq şəkildə üzə çıxarır.Unutmayaq ki, Konstitusiya ictimai münasibətləri sivil şəkildə tənzimləyən, dövlət və vətəndaş arasındaqarşılıqlı məsuliyyət və vəzifələri müəyyənləşdirən təkmil hüquqi mexanizmdir. Bu baxımdan, cəmiyyətininkişaf tempi, baş verən yeniliklərin pozitiv xarakteri, vətəndaşların siyasi və hüquqi düşüncə tərzininkamilləşməsi, qanunların, o cümlədən, Konstitusiyanın daha da təkmilləşdirilməsini, müasirləşdirilməsiniobyektiv reallıq kimi gündəmə gətirir.245

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Beynəlxalq təcrübəyə istinadən deyə bilərik ki, Konstitusiya hər bir ölkənin taleyi üçün nə qədərmühüm bir sənəd olsa da, ictimai-siyasi münasibətlərdə meydana çıxan yeniliklər bu ali sənəddə zaman-zamanislahatların aparılmasını zəruri edir. Demək olar ki, bütün ölkələrin Konstitusiyalarında bu cür əlavə vədəyişikliklər edilib. Son illər Azərbaycanın iqtisadi, siyasi, hüquqi cəhətdən inanılmaz dərəcədə inkişaf etməsi,cəmiyyət həyatının bütün sferalarında tərəqqi və intibahın aşkar duyulması, demokratikləşmə, vətəndaşcəmiyyəti quruculuğu istiqamətində əsaslı addımların atılması, respublikamızın insan hüquq və azadlıqlarınındaha etibarlı təminatı ilə bağlı bir sıra beynəlxalq konvensiyalara, sazişlərə qoşulması, Avratlantik məkanainteqrasiya prosesinin sürətlənməsi Konstitusiyaya bir sıra mütərəqqi əlavə və dəyişikliklərin edilməsiniobyektiv tələbata çevirir.Unutmayaq ki, 1995-ci ildən indiyədək Azərbaycan cəmiyyəti ictimai-siyasi, sosial, mədəni həyatdaböyük yeniliklərin şahidi olub. Məhz bu gün də Konstitusiyada islahatların aparılmasının zəruriliyini həminamillər, siyasi-ictimai, sosial-iqtisadi və digər sahələrdəki inkişaf diqtə edir. Qarşıda duran əsas vəzifə isəAzərbaycan dövlətinin konstitusion əsaslarını möhkəmləndirməkdən ibarətdir.Bu baxımdan, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin qərarı ilə “Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında” Referendum Aktı layihəsinin martın 18-dəümumxalq səsverməsinə - referenduma çıxarılmasını tamamilə təbii, qanunauyğun və məntiqi proses kimiqarşılamaq, buna, məhz sosial sifarişin tələbi kimi yanaşmaq lazımdır.Ən başlıcası isə, Azərbaycan cəmiyyəti belə bir reallığın fərqindədir ki, Konstitusiyanın 29 maddəsinətəklif edilən 41 əlavə və dəyişikliyin hər biri, mahiyyət etibarilə, ölkəmizdə insan və vətəndaş hüquqazadlıqlarına təminatı gücləndirməyə xidmət etməklə, Azərbaycanın çoxşaxəli inkişafından irəli gələn sosialtələbatdır. Bu əlavə və dəyişikliklər, eyni zamanda, respublikamızın hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyətiquruculuğu yoluna, liberal dəyərlərə sadiqliyini əyani şəkildə təcəssüm etdirir. Hər bir vətəndaşın maraq vəmənafeyinə xidmət edən Konstitusiya islahatı, bu mənada Azərbaycan xalqı tərəfindən rəğbətlə qarşılanaraqdəstəklənir.Konstitusiyaya təklif edilən əlavə və dəyişikliklərin mahiyyəti də tamamilə demokratik normalaraəsaslanır. Məlumdur ki, bütün sivil dövlətlərdə dövlət siyasətinin formalaşmasında cəmiyyətlə dövlət birlikdəiştirak edir. Yəni, vətəndaş cəmiyyəti ilə dövlət birlikdə ümumi siyasəti müəyyənləşdirir və bu sahədə qarşılıqlıfəaliyyət göstərir. Bu fakt özlüyündə, eyni zamanda, xalqın dövlət siyasətində təmsil olunmasıdır. Bu gün həmdə respublikamız həm də qloballaşan dünyanın tamhüquqlu subyekti kimi heç bir kənar təsiri, müdaxiləni qəbuletmədən demokratik dəyərlərə doğru inamla irəliləyir. Respublikamızın sosial-iqtisadi sahədə ildən-ilə dahaböyük uğurlar qazanması, beynəlxalq layihələrin gerçəkləşdirilməsində əsas söz sahibi kimi çıxış etməsi,regionda lider dövlətə çevrilməsi və ən nəhayət, insanların maddi-rifah halında özünü büruzə verən kardinaldəyişikliklər Azərbaycanda demokratik inkişaf kursunun əbədi və dönməz olmasına ən başlıca təminatdır.Konstitusiyaya təklif edilən əlavə və dəyişiklikləri diqqətlə təhlil etdikdə aşkar sürətdə görmək olur ki,bütün bunlar hüquqi və demokratik quruluşa təminat verməklə, vətəndaş cəmiyyətinə nail olmaq kimi mühümvəzifələri əsas niyyət kimi bəyan edir. Ən başlıcası isə, ictimai münasibətlərin inkişafı, sosial, iqtisadi və siyasişəraitin xarakterində pozitiv dəyişikliklərin baş verməsi Konstitusiyaya müvafiq dəyişiklik və əlavələrinedilməsini zərurətə çevirir. Bu baxımdan, “Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavələr vədəyişikliklər edilməsi haqqında” Referendum Aktının ictimaiyyətin müzakirəsinə çıxarılması, vətəndaş birliklərivə ictimai-siyasi təşkilatların mövqeləri də məhz bu reallıqdan irəli gəlir.Etiraf edək ki, respublikamızda aparılan hüquqi islahatlarda insan hüquqları həmişə öncül sıralardaolub. Müstəqillik dövründə ilk Konstitusiyamızın qəbul edilməsindən keçən illər ərzində də cəmiyyət və dövləthəyatının müxtəlif sahələrində köklü dəyişikliklər baş vermiş, hərtərəfli demokratik islahatlar aparılmış, ocümlədən, ölkənin bütün hüquq sistemi yenidən qurulmuş, insan haqlarının daha etibarlı qorunması üçün yeniüçpilləli məhkəmə hakimiyyəti yaradılmış, beynəlxalq standartlara uyğun qanunlar və məcəllələr qəbuledilmişdir. Aparılmış demokratik islahatların məntiqi nəticəsi olaraq ölkəmiz Avropa Şurasına tamhüquqlu üzvqəbul edilmiş, insan hüquqları ilə bağlı əsas beynəlxalq konvensiyalara qoşulmuş, bu sahədə üzərinə mühümöhdəliklər götürmüşdür.İctimai-siyasi həyatda baş vermiş bütün bu yeniliklər milli qanunvericiliyimizin konstitusion prinsipləriilə bilavasitə bağlı olduğu üçün, ölkəmizin Konstitusiyasına da müvafiq dəyişikliklər edilməsi mühüm və həmdə labüd proses kimi qiymətləndirilməlidir. Təsadüfü deyil ki, Konstitusiyaya təklif olunan əlavə vədəyişikliklərin mühüm bir qismi də, məhz Azərbaycan dövlətinin insan və şəxsiyyət amilini yüksək tutaraq246

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────yeritdiyi sosialyönümlü siyasətin daha dolğun, hərtərəfli ifadəsinə, vətəndaşların bu sahədə hüquq vəsəlahiyyətlərinin genişləndirilməsinə, dövlətin sosial məsuliyyətinin artırılmasına xidmət edir.Əgər 18 mart referendumuna çıxarılan əlavə və dəyişikliklərin mahiyyətinə diqqət yetirsək, açıq-aydıngörə bilərik ki, bu islahatların əsas məğzi insan hüquq və azadlıqlarının təminatına geniş şərait yaratmaq vəbeləliklə, Azərbaycan dövlətinin konstitusion əsaslarını daha da möhkəmləndirməkdən ibarətdir. Başlıcaməqsəd isə Konstitusiyada olan müddəaları dövrün, zamanın tələbinə, eləcə də, Azərbaycanın dünyadakı yerinə,milli və beynəlxalq qanunvericiliyin müddəalarına uyğun olaraq təkmilləşdirməkdir. Unutmayaq ki,Konstitusiya təkcə bir hüquqi akt deyil, həm də ideoloji sənəddir, ən əsası isə milli qanunvericiliyin mənbəyidir.Bu mənada hazırkı Konstitusiya islahatları insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təminatlı müdafiəsinə,dövlətin idarə olunmasında onların iştirakının genişləndirilməsinə, o cümlədən, mütərəqqi qanunlarınhazırlanmasında vətəndaşların ən müxtəlif təbəqələrinin cəlb olunmasına xidmət edir.Beynəlxalq hüquq nəzəriyyələrinə əsasən hər bir dövlətin siyasi-hüquqi sisteminin xarakteri vədemokratikləşmə proseslərinə reaksiyası, ilk növbədə, onun Konstitusiyasının liberallığı, ümumbəşəri dəyərlərəcavab verməsi ilə şərtlənir. Konstitusiyanın hamılıqla qəbul edilmiş beynəlxalq hüquq prinsiplərinə cavabverməsi, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına səmərəli təminat mexanizmləri formalaşdırılması, paralelolaraq siyasi hakimiyyətin ictimai münasibətləri tənzimləyən mütərəqqi qanunlar və digər normativ hüquqifaktlar əsasında demokratik idarəetməsinə də etibarlı təminat yaradır. Bu baxımdan, Əsas Qanuna təklif edilən,referenduma çıxarılan əlavə və dəyişikliklər, mahiyyət etibarilə, ölkədə liberalizmin daha geniş təşəkkülünəzəmin yaradır və bunun konkret maddələrin təfsiri də təsdiqləyə bilər.Referendum aktı layihəsində nəzərdə tutulan əlavə və dəyişikliklərin mütərəqqi xarakter daşıdığı,beynəlxalq hüquq normalarına tamamilə uyğun olduğu, insan və vətəndaş hüquq azadlıqlarının təminatınayönəldildiyi ilk baxışdan da qabarıq görünür. Məsələn, Konstitusiyanın 18-ci və 48-ci maddələrinə təklif olunanəlavələr vətəndaşların Konstitusiya ilə təsbit edilmiş vicdan azadlığının daha dolğun və keyfiyyətli təminatınaxidmət edir.Məlumdur ki, Konstitusiya bütün hüquq sisteminə xas olan hüquqi tənzimləmə funksiyasını yerinəyetirir. Dövlət quruluşumuzun təməl prinsiplərini müəyyənləşdirən Konstitusiya həm də cəmiyyət həyatınınbütün sahələrinə dövlətin müdaxiləsinin meyarlarını, dövlət siyasətinin ümumi istiqamətlərini müəyyən edir.Cəmiyyətdə siyasi sabitliyin, ictimai sülhün təminatçısı kimi çıxış edən Konstitusiya, eyni zamanda, dövlətingələcək prioritetlərini, şəxsiyyət, cəmiyyət və dövlət arasındakı münasibətlərin çərçivələrini müəyyənləşdirir.Bu baxımdan, Referendum Aktı layihəsinə müvafiq olaraq Konstitusiyanın 18-ci maddəsində insan ləyaqətinialçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinlərlə yanaşı, “dini cərəyanlar” ın da yayılması vətəbliğinin qadağan edilməsi təklif olunur. Bu əlavələr Azərbaycan Respublikasında qeyri-ənənəvi dinlərin vədini cərəyanların yayılmasına qarşı etibarlı hüquqi zəmin hazırlamaq məqsədi daşıyır. 48-ci maddəyə təklifedilən əlavəyə görə isə “Heç kəs öz dini etiqadını və əqidəsini ifadə etməyə (nümayiş etdirməyə), dinimərasimləri yerinə yetirməyə və ya dini mərasimlərdə iştirak etməyə məcbur edilə bilməz”. Bu da çağdaş dövrləsəsləşən vacib dəyişiklik olmaqla, respublikada dini tolerantlığın daha da gücləndirilməsinə xidmət edir.Təklif edilən digər əlavə və dəyişikliklər də, mahiyyət etibarilə, demokratik norma və standartları əksetdirir. Etiraf edək ki, son illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının dinamik inkişafı dövlətimizin sosial siyasətinin dəgüclənməsinə geniş imkanlar açmışdır. Elə buna görə də, Konstitusiyaya təklif olunan əlavə və dəyişikliklərdənbiri sosial siyasətin konstitusion təsbitidir. Bu, iqtisadi nailiyyətlərin insanların sosial rifahına yönəldilməsinidövlətin həm də hüquqi öhdəlik qismində üzərinə götürməsi deməkdir. Konstitusiyanın 15-ci maddəsinə“sosialyönümlü” ifadəsinin daxil edilməsi ilə Azərbaycan iqtisadiyyatının sosialyönümlü iqtisadiyyat kimikonstitusion-hüquqi təsbitinin nəzərdə tutulması məhz dövlətin sosial siyasətindən qaynaqlanır.Konstitusiyaya təklif olunan əlavə və dəyişikliklərin mühüm bir qismi də Azərbaycan dövlətini insan vəşəxsiyyət amilini yüksək tutaraq yeritdiyi sosialyönümlü siyasət strategiyasının daha dolğun, hərtərəfliifadəsinə, vətəndaşların bu sahədə hüquq və səlahiyyətlərinin genişləndirilməsinə, hökumətin sosialməsuliyyətinin artırılmasına xidmət edir. Məsələn, 12-ci maddədə insan və vətəndaş hüquqlarının, azadlıqlarınıntəmin edilməsi, dövlətin ali məqsədi elan edilirdisə, indi buraya “Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarınalayiqli həyat səviyyəsinin” təmin edilməsi də əlavə olunur. Çünki indi dövlətimiz iqtisadi cəhətdən güclüdür,yüksək inkişaf tempi var və dövlət bu gəlirləri əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə, ümumi inkişafayönəldib. Bu məqsədin də Əsas Qanunumuzda təsbit olunması çox mütərəqqi hadisədir. Konstitusiyamızın 15-ci maddəsində təsbit olunub ki, Azərbaycan dövləti bazar münasibətləri əsasında iqtisadiyyatın inkişafına şəraityaradır, azad sahibkarlığa təminat verir, iqtisadi münasibətlərdə inhisarçılığa və haqsız rəqabətə yol vermir. İndi247

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────təklif edilən əlavədə isə, məhz sosialyönümlü iqtisadiyyatdan söhbət gedir. Bu, bir daha onu göstərir ki,dövlətimizin yeritdiyi siyasətin ana xəttində sosialyönümlülük prioritet təşkil edir, “sosial dövlət” modelinədoğru inkişafımız hüquqi cəhətdən əsaslandırılır.Əsas Qanunumuzun 17-ci maddəsinə (Ailə, uşaq və dövlət) təklif edilən əlavələr də özünün humanistmahiyyəti ilə seçilir. Mövcud variantda uşaqları gələcək himayəsi ilə bağlı dövlətin vəzifələri ümumi şəkildədeyilir. Amma məlumdur ki, son illər dövlət bu istiqamətdə daha böyük işlər görür, irimiqyaslı layihələr həyatakeçirir. Xüsusən, valideynləri və ya qəyyumları olmayan, valideyn himayəsindən məhrum olan uşaqlara dövlətqayğısı çox ciddi şəkildə yerinə yetirilir. Digər tərəfdən, uşaq əməyinin istismarının qarşısını almaq üçünmüvafiq tədbirlər görür və odur ki, təklif olunan əlavələr bu sahədə qanunda olan boşluğu aradan qaldıracaq:“Valideynləri və qəyyumları olmayan, valideyn qayğısından məhrum olan uşaqlar dövlətin himayəsindədirlər;uşaqları onların həyatına, sağlamlığına və ya mənəviyyatına təhlükə törədə bilən fəaliyyətlərə cəlb etməkqadağandır; 15 yaşına çatmamış uşaqlar işə götürülə bilməzlər; Uşaq hüquqlarının həyata keçirilməsinə dövlətnəzarət edir”. Sözsüz ki, bu əlavələr uşaq hüquqlarının daha təminatlı müdafiəsini təmin etməyə xidmətgöstərəcək, o cümlədən, uşaq əməyinin istismarının qarşısını alacaq.Konstitusiyanın 71-ci maddəsinin 2-ci bəndinə təklif olunmuş əlavə (Hər kəsin hüquq və azadlıqları buKonstitusiyada və qanunlarla müəyyən edilmiş əsaslarla, habelə digərlərinin hüquq və azadlıqları iləməhdudlaşır) də beynəlxalq hüququn prinsipləri ilə tamamilə eyniyyət təşkil edir. Maddənin 10-cu bəndinəəlavə edilməsi nəzərdə tutulan müddəa da isə (Dövlət orqanları yalnız bu Konstitusiya əsasında, qanunlamüəyyən edilmiş qaydada və hüdudlarda fəaliyyət göstərə bilər) dövlət orqanlarının qeyri-qanuni fəaliyyətinəqadağa Konstitusiya səviyyəsinə qaldırılır.Göründüyü kimi, Konstitusiyaya təklif edilən əlavə və dəyişikliklər irqindən, milliyyətindən, dinindən,dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əqidəsindən, siyasi və sosial mənsubiyyətindən və s. hallardan asılıolmayaraq, hər bir insanın hüquq və azadlıqlarının müdafiəsini qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanlarıqarşısında ən ümdə vəzifə kimi bir daha müəyyənləşdirir. Təqdirəlayiq haldır ki, hər bir şəxsin həyatında vəcəmiyyətdə insan hüquqlarının reallığa çevrilməsi amalı ilə yaşayan Azərbaycan dövləti insan hüquqlarısahəsində 20-dək beynəlxalq konvensiya və sazişlərə qoşulmuşdur. Konstitusiyanın bu maddəsində nəzərdətutulan əlavənin mahiyyəti isə ondan ibarətdir ki, hər bir şəxs və dövlət orqanı insan hüquqlarının həyatakeçirilməsində, qorunmasında öz məsuliyyətini dərk etsin.Bütün bunlarla yanaşı, Əsas Qanuna təklif edilən bir sıra əlavə və dəyişikliklər, mahiyyət etibarilə,insanlarda dövlətçilik hissinin daha da bərqərar olmasına yönəlmişdir. Məsələn, Konstitusiyanın 75-cimaddəsində (Dövlət rəmzlərinə hörmət) təklif olunan əlavədə, Dövlət rəmzlərinə hörmətlə yanaşılması tələbininpozulmasına görə məsuliyyəti nəzərdə tutur. Qeyd edək ki, bu tələb bir sıra ölkələrin Əsas Qanununda təsbitolunub. Məsələn, Türkiyə Respublikasının Konstitusiyasında Dövlət rəmzlərinə hörmətsizliyə görə, qanunlamüəyyən edilmiş qaydada məsuliyyət normaları müəyyənləşdirilib. Burada söhbət, sözsüz ki, Dövlətrəmzlərinin (himn, gerb, bayraq) müqəddəsliyinin ali səviyyədə təmin edilməsindən gedir. Təcrübə göstərir ki,bu əlavənin edilməsi və orada məsuliyyətin müəyyən olunması son dərəcə vacibdir, çünki bu bir sıra hallardabaş verən xoşagəlməz halların qarşısını almağa geniş imkanlar yaradır. Dövlət rəmzlərinin müqəddəsliyinəhörmətin hər bir vətəndaşın vəzifəsi kimi müəyyən edilməsi, ölkəmizdə dövlətçilik ənənələrinin inkişafı vəqorunması baxımından müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.Ən nəhayət. Konstitusiyanın 101-ci maddəsinə təklif olunan əlavə və dəyişiklik də ümumənrespublikamızın hazırkı dinamik inkişaf tempi - sosial-iqtisadi tərəqqi, demokratikləşmə və vətəndaş cəmiyyətiquruculuğu prosesinin keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoyması ilə şərtlənir. Məlumdur ki, bu maddədəedilən dəyişikliyə görə bir şəxsin iki dəfədən artıq, təkrarən prezident seçilməsinə qoyulmuş məhdudiyyətaradan qaldırılır. Xalqın siyasi iradəsi ilə tamamilə uzlaşan bu dəyişiklik, mahiyyət etibarilə, bir sıra dövlətlərintəcrübəsində özünü doğrultmuşdur.Ümumiyyətlə, bir şəxsin iki dəfədən artıq prezident seçilməsinə məhdudiyyətin qoyulması və yaxudqoyulmaması həmin ölkənin demokratikliyini kölgə altına sala bilməz. Hər bir dövlət bu məsələyə öz inkişafyoluna, demokratik tərəqqi meyarlarına görə yanaşaraq xalqın iradəsi, istəyi əsasında qərar qəbul edir.Azərbaycana gəldikdə, respublikamızın hazırkı dinamik iqtisadi tempi, ictimai münasibətlərin inkişafı,hakimiyyət üzərində ictimai nəzarətin mövcudluğu 101-ci maddədə müvafiq dəyişikliklər etməyə imkan verir.Çünki son nəticədə kimin prezident kürsüsünə daha layiqli namizəd olduğunu xalqın demokratik seçkilərvasitəsilə ifadə olunan iradəsi müəyyənləşdirir. Bir şəxsin iki dəfədən artıq seçkilərdə iştirak imkanına malikolması, ölkənin demokratik inkişafına, yaxud da seçki prosesinin demokratikliyinə qətiyyən mənfi təsir248

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────göstərmir. Çünki həmin şəxs yalnız xalqın iradəsinin ifadəsi nəticəsində prezident kürsüsünə gələ bilər. Əgərxalq iki dəfə seçdiyi şəxsi yenə də prezident görmək istəyirsə, bu, onun azad iradəsinin ifadəsidir.Eyni zamanda, unutmayaq ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 101-ci maddəsinin Vbəndinin dəyişdirilməsi ilə Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq hüquq normalarına əsasən xarici siyasət kursudəyişmir və hər hansı bir dövlətin mənafeyinə zidd deyil. Ən əsası isə, həmin bəndin dəyişməsi ilə digərdövlətlərin Azərbaycanda yaşayan vətəndaşlarının və iqtisadi fəaliyyət göstərən şirkətlərinin mənafeyi zərbəaltında qalmır.Tarixdə prezidentlərin dövlətə və xalqa uzunmüddətli rəhbərlik edərək xidmət göstərməsi nöqteyinəzərdənyanaşdıqda, nümunə olaraq onu qeyd etmək olar ki, ABŞ-ın demokratlar partiyasından olan 32-ciprezidenti Franklin Ruzvelt 1932 -1945-ci illərdə dövlətə rəhbərlik etmişdir. Onun hakimiyyəti dövründə ölkədaxilində tətbiq etdiyi “yeni kurs” siyasəti ölkənin demokratiyaya doğru inkişafında mühüm rol oynadı. Onunsiyasi kursu 1929-1934-cü illərdə dərin iqtisadi böhran keçirmiş, maliyyə vəziyyəti pisləşmiş ABŞ-ı kritikvəziyyətdən çıxarmış, ölkədə iqtisadi və sosial şəraitin sabitləşməsinə səbəb olmuşdur. F.Ruzvelt ölkədə əldəolunan ictimai, iqtisadi quruluşu möhkəmləndirmək və inkişaf etdirmək, eləcə də, ABŞ-ın bütün dünyadadominantlıq gücünü möhkəmləndirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Ruzveltin ölkənin xarici siyasətindəkixidmətlərindən biri də o zaman SSRİ ilə “soyuq” münasibətlərinin normallaşmasına nail olmaqdan ibarət idi.Məhz, F.Ruzveltin rəhbərliyi ilə II Dünya müharibəsi zamanı ABŞ faşizmə qarşı müharibə apararaq,müttəfiqlərlə birlikdə Avropanı xilas etmişdir. Ruzvelt ABŞ tarixində yeganə şəxsdir ki, dörd dəfə prezidentseçilmiş və ölənə qədər bu vəzifədə işləmişdir. Buradan görünür ki, ABŞ vətəndaşları F.Ruzveltin siyasikursuna inanmış, bu siyasi kursun müsbət nəticəsini görmüş, bu səbəbdən də F.Ruzveltin uzun müddətə dövlətərəhbərlik etməsini qəbul etmişlər.Eyni zamanda, 101-ci maddənin 5-ci bəndinə təklif olunan dəyişikliyə görə “Müharibə şəraitində hərbiəməliyyatların aparılması Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçkilərinin keçirilməsini mümkün etmədikdə,Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyət müddəti hərbi əməliyyatların sonunadək uzadılır. Bu barədəqərar seçkilərin (referendumun) keçirilməsini təmin edən dövlət orqanının müraciətinə əsasən AzərbaycanRespublikasının Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən qəbul edilir”. Əsas qanuna belə mühüm bir əlavəninedilməsi müharibə şəraitində yaşayan, təcavüzə məruz qalan Azərbaycan üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır.Məlumdur ki, Azərbaycan torpağının iyirmi faizi Ermənistan tərəfindən işğal edilmişdir. O dabeynəlxalq ictimaiyyətə bəllidir ki, Azərbaycan xalqı və dövləti öz torpaqlarını sülh siyasəti ilə mümkünolmadıqda, hərbi yolla işğaldan azad edəcəkdir. Bu, dövlətin öz ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi ilə bağlıxarici siyasət kursunun əsasını təşkil edir. Dövlətin siyasi vəziyyətini nəzərə alaraq Konstitusiyaya müvafiqnormalara belə bir əlavə edilməsi, şübhəsiz ki, çox düzgün addımdır və həmin norma Azərbaycan dövlətininhərbi əməliyyatları zamanı, yəni torpaqlarının müdafiəsi və işğal altında olan torpaqlarının azad olunmasızamanı dövlətçilik üçün əhəmiyyət kəsb edən seçkilərin keçirilməsi mümkün olmadıqda, seçkilərinkeçirilməsini hərbi əməliyyatların sonuna qədər təxirə salır.Konstitusiyaya təklif edilən digər əlavə və dəyişikliklər də mütərəqqi xarakter daşımaqla, ölkədəqanunçuluğun, hüquq qaydalarının daha da möhkəmləndirilməsinə, insan və vətəndaş hüquq, azadlıqlarınınetibarlı təminatına xidmət edir. Şübhə yoxdur ki, martın 18-də keçiriləcək referendum ölkənin demokratik,hüquqi inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələnin əsasını qoyacaqdır və həyata keçirilən Konstitusiya islahatlarıölkədə vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu prosesini daha da sürətləndirəcəkdir...Beləliklə, tam məsuliyyəti ilə demək olar ki, Əsas Qanuna təklif edilən əlavə və dəyişikliklərdə müasirsivil cəmiyyətlərin inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirən və Konstitusiya quruluşunun əsaslarını təşkil edənideya və dəyərlər geniş şəkildə öz əksini tapmışdır: insan şəxsiyyətinə və ləyaqətinə hörmət; dövlət hakimiyyətorqanlarının demokratik qaydada formalaşdırılması vasitəsilə xalqın hakimiyyət funksiyalarının həyatakeçirilməsində iştirakı; insan hüquqlarının səmərəli müdafiəsi mexanizmlərinin mövcudluğu; siyasi sistemdəplüralizmə təminat verilməsi; sosial ədalətə nail olmaq, ümumbəşəri dəyərlərə sadiqlik, milli qanunvericiliyinbeynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılması və s.Beləliklə, Azərbaycanda Konstitusiyanın təkmilləşdirilməsi ilə bağlı təkliflər hüquqi əsaslara malikdirvə bu məsələ ilə bağlı radikal müxalifət dairələri tərəfindən açılan siyasi polemikaların heç bir hüquqi əsasıyoxdur. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, müxalifətin heç də hamısı Konstitusiyaya təklif olunan əlavə vədəyişikliklərin əleyhinə deyil və bir-iki müxalifət partiyasının dəyişikliklərin əleyhinə çıxması heç dəümummüxalifət mövqeyi kimi qələmə verilməməlidir.249

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Əsas odur ki, bu əlavə və dəyişikliklər dövlətin mövcudluğuna, xalqın hakimiyyətinə, vətəndaşların əsashüquq və azadlıqlarına, dövlətin beynəlxalq münasibətlərdə iştirakına xələl gətirmir. Bütün bu qeyd edilənlərinəzərə alaraq, Azərbaycanda dövlətçiliyin daha da möhkəmləndirilməsi, siyasi kursun saxlanması naminəmartın 18-də nəzərdə tutulan Konstitusiya islahatları mütərəqqi əhəmiyyət kəsb etməkdədir...“Səs”.- 2009.- 16 mart.- N.51.- S.8.250

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyasıİlham Abbasov,Ədliyyə Nazirliyi Ədliyyə Akademiyasının direktor əvəzi,Baş ədliyyə müşaviri, prokurorluğun fəxri işçisiKeçmiş Sovetlər birliyi süqut etdikdən sonra xalqımız, digər MDB ölkələrinin xalqları kimi, öz millimüqəddəratını sərbəst təyin etmək, milli dövlət quruculuğunu yaradıb, hüquqi, demokratik cəmiyyət yaratmaqimkanı əldə etmiş oldu.Dövlətin əsaslarını, əsas insan və vətəndaş hüquqlarını, vəzifələrini, qanunvericilik, icra və məhkəməhakimiyyətini, dövlət quruluşunu, mülkiyyət formalarını və dövlət həyatının digər bu kimi məsələlərinimüəyyənləşdirən Konstitusiyanın qəbul edilməsi hər bir dövlətin həyatında mühüm ictimai-siyasi hadisədir.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ölkənin daxilində və xaricində yaranmış gərgin və mürəkkəb ictimaisiyasişəraitdə fəaliyyət göstərmişdir. Bu dövlətin qısa bir müddətdə həyata keçirdiyi tədbirlər xalqımızıntarixində böyük iz buraxmışdır.1918-ci ilin may ayının 28-də Tiflis şəhərində Qafqaz canişininin iqamətgahında doktor Həsən bəyAğayevin sədrliyi ilə Azərbaycan Milli İslam Şurasının iclası keçirilərək Azərbaycanın dövlət müstəqilliyininelan olunması haqqında Bəyannamə qəbul edilmiş və bitərəf deputat Fətəli xan Xoyski başda olmaqla,Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk hökuməti - müvəqqəti hökumət təşkil edilmişdir. Beləliklə, 28 may 1918-ci ildə Şərqdə ilk demokratik dövlət - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradılmışdır.17 aylıq fəaliyyəti dövründə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 145 iclası keçirilmişdir. İlkiclas 1918-ci il dekabrın 7-də, son iclas isə 1920-ci il aprelin 27-də olmuşdur.Fəaliyyəti dövründə Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin müzakirəsinə 270-dən yuxarı qanunlayihəsi çıxarılmışdır ki, onlardan da 230-a yaxını təsdiq edilmişdir. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətidövründə müstəqil respublikanın Konstitusiyasını qəbul etmək mümkün olmamışdır.Konstitusiya latın sözü olmaqla, “quruluş, təsisat” mənasını verir. Konstitusiya hər hansı ölkənin ictimaivə iqtisadi quruluşunun əsasını, idarəetmə formasını və dövlət quruluşunun formasını, şəxsiyyətin hüquqivəziyyətini, mərkəzdə və yerlərdə hakimiyyət və idarəetmə orqanlarının təşkili qaydasını və səlahiyyətini, ədalətmühakiməsinin, seçki sisteminin təşkilini, əsas prinsiplərini və digər bu kimi məsələləri müəyyənləşdirəndövlətin ali qanunudur.Azərbaycan Respublikasının ilk demokratik dövlətinin - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1918-ci ilmay ayının 28-də yaranmış demokratik respublikasının Konstitusiyası olmayıb. Ancaq bu hökumət, bu dövlətfəaliyyət göstərdiyi dövrdə Konstitusiya xarakteri daşıyan bir neçə aktlar, qərarlar qəbul etmiş və onlarınəsasında işləmişdir. Ona görə də onları, müəyyən qədər Konstitusiya quruculuğunun başlanğıcı kimiqiymətləndirmək olar.Təəssüflər olsun ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmi 23 ay yaşamışdır.Azərbaycan xalqı yalnız 18 oktyabr 1991-ci ildə öz tarixi dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonraKonstitusiyasını qəbul etmək imkanı əldə etmişdir.12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi (referendum) yolu ilə qəbul edilmiş, ümummilli liderHeydər Əliyevin sədrliyi ilə layihəsi hazırlanmış müstəqil Azərbaycan dövlətinin ilk Konstitusiyasınınpreambulasında qeyd edilir ki, Azərbaycan xalqı özünün çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrini davam etdirərəkxalqın iradəsinin ifadəsi kimi qanunların aliliyini təmin edən hüquqi, dünyəvi dövlət qurmağı bəyan etmiş,başqa sözlə, ölkəmiz hüquqi, demokratik, dünyəvi dövlət quruculuğunu özü üçün inkişaf yolu seçmişdir.Konstitusiyanın 158 maddəsindən 48-i, başqa sözlə, üçdə biri insan və vətəndaş hüquqları vəazadlıqlarına həsr edilmişdir. Təsadüfi deyildir ki, Konstitusiyanın 12-ci maddəsində insan və vətəndaşhüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi dövlətin ali məqsədi elan edilmişdir.Müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyası respublikamızın əvvəlki Konstitusiyalarından prinsipcə köklüsurətdə fərqlənir. Əlbəttə, bu tamamilə təbiidir. Belə ki, əvvəlkilər sosializm quruluşunun Konstitusiyası idi vəəvvəlki Konstitusiyalarda sivil dövlət quruculuğunun, demokratiyanın elementar tələbi olan dövlət hakimiyyətinbölgüsü prinsipindən imtina edilmişdir. Lakin yeni Konstitusiyada bu tarixi səhv aradan qaldırılmış,hakimiyyətin qanunverici, icra hakimiyyəti və məhkəmə hakimiyyətindən ibarət bölgüsü aparılmışdır.Konstitusiyanın 7-ci maddəsinin III hissəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasında dövləthakimiyyəti hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilir. Həmin maddənin IV hissəsində isə251

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────göstərilir ki, bu Konstitusiyanın müddəalarına əsasən qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri qarşılıqlıfəaliyyət göstərir və öz səlahiyyətləri çərçivəsində müstəqildirlər.Konstitusiya ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olmaqla, Azərbaycan Respublikasında birbaşa hüquqiqüvvədədir və bütün qanunvericilik aktları Konstitusiyanın müddəalarına uyğun qəbul edilməlidir. Təsadüfideyildir ki, müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyasının qəbulundan sonra Milli Məclis Avropa standartlarına vəbeynəlxalq hüquq normalarının tələblərinə uyğun 2300-dən artıq qanun və qərarlar qəbul etmişdir.Konstitusiyaya ehkam kimi baxmaq olmaz və heç bir qanun doğma kimi qəbul edilməməlidir.Dünya təcrübəsi göstərir ki, Konstitusiya, bir qayda olaraq, uzun müddət üçün qəbul olunur. Lakinhəyatın irəli sürdüyü tələblər, ictimai-siyasi münasibətlərin inkişafı yeni-yeni məsələlərin tənzimlənməsi üçünhər bir qanunvericilikdə, o cümlədən ölkəmizin ali qanunu olan Konstitusiyada da dəyişiklikləri zəruri edir.Amerika Birləşmiş Ştatlarının Konstitusiyasını götürək. O 221 il bundan əvvəl qəbul olunmuş və bugünədək cəmi 27 konstitusiya düzəlişi edilmişdir. Bu isə onu göstərir ki, hər hansı bir dövlətin ən yüksək hüquqiqüvvəyə malik qanunu olan Konstitusiya, bir qayda olaraq, uzun müddət üçün qəbul edilir.Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin “Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi məqsədi ilə ümumxalq səsverməsi (referendum) keçirilməsi haqqında”22 iyun 2002-ci il tarixli Fərmanı ilə 24 avqust 2002-ci il tarixdə keçirilmiş referendum (ümumxalq səsverməsi)nəticəsində Konstitusiyanın 24 maddəsinə 38 əlavə və dəyişikliklər edilmişdir.Konstitusiyaya edilmiş bu əlavə və dəyişikliklər Konstitusiyanın qəbulundan sonrakı dövrdə ölkəmizdədemokratiyanın sürətli inkişafından irəli gəlməklə, onların çox hissəsi respublikamızın, Avropa Şurası kimi,mötəbər beynəlxalq quruma tamhüquqlu üzv kimi qəbul edilməsi və ölkəmizin bu qurum qarşısında götürdüyübir sıra öhdəliklərlə, o cümlədən insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının daha etibarlı şəkildə qorunmasıməqsədi ilə bağlı olmuşdur.Müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyasının 13-cü maddəsinin I hissəsində göstərilir ki, AzərbaycanRespublikasında mülkiyyət toxunulmazdır və dövlət tərəfindən müdafiə olunur. Həmin maddənin II hissəsindəisə göstərilir ki, mülkiyyət - dövlət mülkiyyəti, xüsusi mülkiyyət və bələdiyyə mülkiyyəti növündə ola bilər.Sonda bir məqamı qeyd etməyi vacib hesab edirəm. Ümummilli lider Heydər Əliyevin idarəçilikməktəbinin ən layiqli davamçısı, onun müdrik, uzaqgörən və çevik xarici və daxili siyasətinin özünün siyasikursu elan etmiş, xalqımızın vətənpərvər oğlu cənab İlham Əliyevin 15 oktyabr 2008-ci il tarixdə seçicilərinmütləq əksəriyyətinin səs çoxluğu ilə yenidən ölkə başçısı vəzifəsinə seçilməsi bizim gələcəyə inamımızı dahada artırır. İlham Əliyevə bu yüksək dövlət vəzifəsində dövlətimizin möhkəmləndirilməsi, ərazi bütövlüyününbərpa edilməsi və əhalinin sosial rifahının daha da yüksəldilməsi yolunda bundan sonra da səmərəli fəaliyyət vəuğurlar arzu edirik.“İki sahil”.-2008.-12 noyabr.-№214.-S.3252

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Milli Konstitusiyamız ölkəmizin inkişafının əsas mənbəyidirMüsəddiq MƏMMƏDOV,Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinininsan hüquqları və ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiriArtıq 13 ildir ki, Azərbaycanda noyabrın 12-si demokratik dünyəvi dövlət quruculuğunun təməl günükimi təntənə ilə qeyd edilir. 1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul edilmiş ilk milliKonstitusiya ümummilli lider Heydər Əliyevin şah əsəri olan müasir müstəqil Azərbaycan Respublikasınındövlətçilik və hüquq tarixinin ən parlaq səhifələrindən biridir. Ulu öndər Heydər Əliyevin müəllifi olduğu ƏsasQanunumuz dünyanın ən mükəmməl konstitusiyalarından biridir. İlk milli Konstitusiyamız dövlətçiliyimizintarixində yeni mərhələ açmış, dövlət quruculuğunda, iqtisadiyyatda və ictimai-siyasi həyatda dinamik inkişafıtəmin edən islahatların dərinləşməsinə, hakimiyyət bölgüsü prinsipini, insan hüquq və azadlıqlarınınüstünlüyünü təsbit edərək Azərbaycanın çox qısa zaman kəsiyində bölgənin lider dövlətinə, dünyada söz vənüfuz sahibinə çevrilməsinə imkan yaratmışdır. Bu mənada Konstitusiyamız ölkəmizin inkişafının əsasmənbəyidir.Konstitusiyanın cəmiyyətdəki əhəmiyyəti onun daşıdığı funksiyalar vasitəsilə reallaşır. AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyası da hüquqi, siyasi, ideoloji, sosial-iqtisadi və sair mühüm funksiyaları yerinəyetirməklə cəmiyyətin və dövlətin həyatında, ölkənin siyasi, hüquq və iqtisadi-sosial sistemində əvəzedilməzrola malikdir.Ötən on üç illik tarixə nəzər salarkən əminliklə deyə bilərik ki, Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyası ölkə ərazisində birbaşa ali hüquqi qüvvəyə malik olan, həyatımızın bütün sahələrinə nüfuz edəncanlı bir sənəddir. Konstitusiyamızın fəaliyyətdə olduğu dövrdə həyata keçirilən irimiqyaslı islahatların uğurlunəticələri buna əyani sübutdur.Konstitusiya qəbul ediləndən sonra ölkəmizdə birbaşa xalq tərəfindən seçilən qanunverici orqanformalaşmış; dövlət hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində mühüm addımlaratılmış; beynəlxalq təcrübə və tövsiyələr nəzərə alınmaqla məhkəmə-hüquq islahatları həyata keçirilmiş; bir sırayeni institutlar - Konstitusiya Məhkəməsi, İnsan hüquqları üzrə müvəkkil (Ombudsman), yerli özünüidarəetməorqanları olan bələdiyyələr yaradılmış və fəaliyyətə başlamış; xüsusi mülkiyyət institutunun inkişafı vəümumiyyətlə mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı mükəmməl təminat sistemi formalaşmışdır. Ölkədə birneçə mərhələdə aparılmış özəlləşdirmə prosesi mülkiyyət münasibətləri subyektlərinin dairəsini xeyligenişləndirmiş, xüsusi mülkiyyətin həcmini əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır. Bütün bunlar AzərbaycanRespublikası Konstitusiyasının 15-ci və 59-cu maddələrinin təminat verdiyi hüquqlar sayəsində mümkünolmuşdur.Konstitusiyanın qəbulundan sonra Azərbaycanda aparılmış qanunvericilik islahatı nəticəsində hüquqsisteminin müxtəlif sahələrini tənzimləyən geniş normativ baza formalaşmışdır. Ölkəmiz artıq onunqanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsi olan 200-dən artıq beynəlxalq müqaviləyə tərəfdar çıxmışdırvə xüsusilə diqqətəlayiq haldır ki, bu sənədlərin böyük əksəriyyəti birbaşa və ya dolayısı ilə insan hüquq vəazadlıqlarının müdafiəsi ilə bağlıdır.Müasir dövrdə dövlətlərin demokratiklik və hüquqi dövlət əmsalı siyasi hakimiyyətin xalqa xidmətsəviyyəsi, cəmiyyət qarşısında götürdüyü öhdəliklərə sadiqliyi ilə yanaşı, həm də sosial-iqtisadi inkişafgöstəriciləri ilə müəyyən edilir. Xalqdan mandat almış hakimiyyət əməli fəaliyyəti ilə daim ictimai etimadıdoğrultmağa, hər bir vətəndaşın mənafeyinə hesablanan siyasi-hüquqi və sosial-iqtisadi islahatlar kursu həyatakeçirməyə çalışır. Bu prinsip son beş ildə Azərbaycanda da həyata keçirilən çoxşaxəli siyasətin başlıca meyarınaçevrilmiş, elmi əsaslar üzərində gerçəkləşdirilən sosial-iqtisadi strategiyanın əsasında insana, vətəndaşa həssasmünasibət amili dayanmışdır.Sosialyönümlü mahiyyət daşıyan bu strategiya ölkənin iqtisadi inkişaf prosesində yeni keyfiyyətgöstəricilərinin əldə olunması, qeyri-neft sektorunun inkişafı yolu ilə regionların tarazlı və dinamik tərəqqisininsürətləndirilməsi, əhalinin sosial rifahının daha da yaxşılaşdırılması, məşğulluğun təmin edilməsi, yeni işyerlərinin açılması üçün milli sahibkarlığın hərtərəfli dəstəklənməsi kimi vacib məqamları özündə ehtivaetmişdir. Yeni neft strategiyasının uğurla davam etdirilməsi, Azərbaycanın xarici sərmayələr üçüncəlbediciliyinin qorunması və milli iqtisadiyyatın müxtəlif sferalarına yatırılan sərmayələrin qeyri-neft253

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────sektoruna, regionların inkişafına yönəldilməsi, sahibkarlıq fəaliyyətinə mane olan süni əngəllərin aradanqaldırılması iqtisadi siyasətin prioritet istiqamətləri olmuşdur. Bunun nəticəsində müstəqil Azərbaycan qısamüddətdə iqtisadiyyatı sürətlə inkişaf edən ölkəyə çevrilmiş, ümumi daxili məhsul istehsalı həcminin artımınagörə bir neçə ildir ki, liderlik mövqeyini qoruyub saxlamışdır. Sosial-iqtisadi yüksəliş, ilk növbədə,vətəndaşların Konstitusiya ilə qorunan rifah halının yaxşılaşmasında mühüm rol oynayır.Gələn ilin fevralında qüvvəyə minməsinin beş ili tamam olacaq regionların sosial-iqtisadi inkişafı dövlətproqramında nəzərdə tutulan tədbirlərin böyük əksəriyyəti vaxtından əvvəl yerinə yetirilmiş, bölgələrininkişafına dair bir sıra yeni qərarlar qəbul olunmuşdur. Son beş ildə ölkənin sosial-iqtisadi yüksəlişini statistikrəqəmlər daha aydın əks etdirir.2003 - 2008-ci illərdə respublikanın əsas makroiqtisadi göstəricisi olan ümumi daxili məhsul (ÜDM)2,7 dəfə artmışdır. ÜDM-in adambaşına düşən həcmi isə 4300 ABŞ dolları səviyyəsinə çatmışdır. İqtisadiyyatıninkişafı neft sektoru ilə bərabər, qeyri-neft sahələrinin də sürətli artımı hesabına baş vermişdir. Bu isəiqtisadiyyatın şaxələndirilməsinə dair Konstitusiya müddəası ilə bağlı dövlətin gördüyü məqsədyönlü tədbirlərindüzgünlüyünü təsdiq edir. Ümumi daxili məhsulun tərkibində ən böyük xüsusi çəkiyə malik olan sənayesahələrində son beş ildə 2,7 dəfə artım olmuşdur. Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi baxımından ən mühümsahə olan aqrar sektorda artım sürəti ötən ilin doqquz ayı ilə müqayisədə 8,3 faiz təşkil etmişdir. Bunu, ilknövbədə, son vaxtlar aqrar sahədə istehsalın stimullaşdırılmasına yönəldilən kompleks tədbirlərin nəticəsi kimiqiymətləndirmək olar.Bütün bunlar sübut edir ki, dövlət vətəndaşların Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ilə təsbitedilmiş hüquq və maraqlarının həyata keçirilməsinə, ölkənin iqtisadi inkişafının təmin olunmasına hər cüryardım göstərmişdir. Buradan irəli gələn nəticə ondan ibarətdir ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasıhəyatın iqtisadi və sosial-siyasi sahələrini tam əhatə edir.Konstitusiyanın 16-cı maddəsində deyilir ki, Azərbaycan dövləti xalqın və hər bir vətəndaşın rifahınınyüksəldilməsi, onun sosial müdafiəsi və layiqli həyat səviyyəsi qayğısına qalır. Təbii ki, bu müddəadan irəligələn vəzifələri yerinə yetirmək üçün dövlətin kifayət qədər maliyyə ehtiyatları olmalıdır. Azərbaycanda həyatakeçirilən islahatlar ölkəmizin maliyyə mövqeyini əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmləndirmişdir. Dövlətin ümumivalyuta ehtiyatları cari ilin əvvəli ilə müqayisədə 80 faizdən çox artaraq 17 milyard ABŞ dollarına çatmışdır.Dövlət Neft Fondunda toplanan vəsaitlərin hazırda 12 milyard dollar təşkil etməsi də uğurlu neftdiplomatiyasının nəticəsidir. Maliyyə imkanlarının artması investisiya siyasətinin həyata keçirilməsinə müsbəttəsir göstərmişdir. 2008-ci ilin doqquz ayında bütün mənbələr hesabına əsas kapitala yönəldilən investisiyalarınhəcmi 38 faiz artmışdır. Son beş ildə isə Azərbaycan iqtisadiyyatına 44 milyard dollar investisiya qoyulmuşdur.Bu müddətdə sənayenin qeyri-neft sahələrində yüksək inkişafa nail olunmuşdur. Bu, Konstitusiyada qarşıyaqoyulan iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi vəzifəsinin uğurla yerinə yetirilməsi sayəsində mümkün olmuşdur.Əsas Qanunumuzun 15-ci maddəsinin 2-ci bəndində deyilir ki, Azərbaycan dövləti bazar münasibətləriəsasında iqtisadiyyatın inkişafına şərait yaradır, azad sahibkarlığa təminat verir, iqtisadi münasibətlərdəinhisarçılığa və haqsız rəqabətə yol vermir. Bu vəzifənin yerinə yetirilməsi elmi əsaslara söykəndiyindən, bazariqtisadiyyatı prinsiplərinin cəmiyyətimizdə özünə dayaqlar tapması, özəl sektorun inkişafına yaradılmış şərait,iqtisadiyyatın liberallaşdırılması sosial himayəyə ehtiyacı olan vətəndaşlarımızın maraqları ilə qətiyyənziddiyyət təşkil etmir. Əksinə, ölkənin iqtisadi inkişafından, yeni neft strategiyasının səmərəli nəticələrindənəldə edilən dividendlər insanların sosial problemlərinin həllinə, vətəndaşların həyat səviyyəsininyaxşılaşdırılmasına yönəldilir. Ötən beş ildə minimum əməkhaqqının 5,4 manatdan mərhələlərlə 70 manataçatdırılması, yoxsulluq səviyyəsinin 49 faizdən 15,7 faizə düşməsi deyilənləri bir daha təsdiqləyir.Son bir neçə ayda minimum əməkhaqqının, büdcə təşkilatlarında çalışan işçilərin məvaciblərinin, sosialpensiya və müavinətlərin artırılması dövlətin vətəndaşlarına olan diqqət və qayğısının bariz təcəssümüdür.İqtisadiyyatın liberallaşdırılması bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə mütərəqqi yeniliklər gətirmişdir.Müstəqil respublikamızda qazanılmış makroiqtisadi nailiyyətlər cəmiyyət həyatının müxtəlifsahələrində sosial rifaha, iqtisadi azadlığa və səmərəli təşəbbüskarlığa yönələn, hər bir vətəndaşın taleyindəəsaslı dəyişikliklərlə müşayiət olunan, demokratik islahatların dərinləşdirilməsi yolu ilə insan amilinininkişafına xidmət edən liberal islahatları dinamizmlə gerçəkləşdirmək imkanı yaradır. Vətəndaşların yaşayıştərzində, sosial rifah halında özünü qabarıq göstərməyə başlayan müsbət dəyişikliklər, hər bir hüquqi dövlətdəictimai-siyasi sabitliyin başlıca təminatçısı sayılan orta təbəqənin - milli sahibkarlar ordusunun mövqelərininildən-ilə möhkəmlənməsi ümumbəşəri səciyyə daşıyan demokratik-hüquqi idealların ictimai şüurda adekvatdərkinə, qanunçuluğun, hüquq qaydalarının, insan hüquq və azadlıqlarının təminatına yaxşı imkanlar açır.254

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Tarixi inkişafının yeni mərhələsini yaşayan Azərbaycan cəmiyyəti aşkarlıq və şəffaflıq tələb edənvətəndaş cəmiyyətinə transformasiya olunur. Bu isə, öz növbəsində, müasir dövlət quruculuğu və effektli dövlətidarəçiliyi yaradılması prosesində bir sıra demokratik məzmunlu dəyişikliklərin aparılmasını tələb edir.Demokratik, hüquqi dövlət quruculuğunun konkret zamanla məhdudlaşmayan, strateji əhəmiyyət daşıyan, daimifəallıq və zəhmət tələb edən, sonu olmayan proses olduğunu da xüsusi vurğulamağa ehtiyac yoxdur.Demokratik dəyərlərə transformasiyanın fundamental şərti azadlıqdır - insanın tam azadlığı isə təkcəqanunun və hüquq qaydalarının deyil, həm də iqtisadi müstəqilliyin hökm sürdüyü cəmiyyətlərdə mümkün olabilər. Demokratik proseslərin ardıcıl şəkildə aparılmadığı hansısa dövlətin iqtisadi sahədə davamlı və yüksəknəticələr əldə etməsi, beynəlxalq arenada layiqli yerini tutması, insan hüquqlarının təminatı sahəsində mühümirəliləyişlərə nail olması mümkün deyildir. Məhz bu baxımdan iqtisadi inkişaf və demokratikləşməAzərbaycanın davamlı yüksəlişinin mühüm şərti, vacib amili kimi nəzərdən keçirilir.Demokratikləşmə prosesinin sürətləndirilməsi, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının inkişafı, insan vəvətəndaş hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi ilə bağlı mükəmməl mexanizmlərin formalaşdırılması müasirmüstəqil Azərbaycan dövlətinin davamlı iqtisadi inkişafını şərtləndirən mühüm amillərdən biridir. İctimai-siyasihəyatın bütün sahələri üzrə dövlətin hüquqi bazasının möhkəm təməllər üzərində qurulması, ictimai ədalətprinsiplərinə ciddi şəkildə riayət olunması dövlətimizdə sabitliyin, vətəndaş həmrəyliyinin və dinamik iqtisadiinkişafın başlıca amilləridir.Son illərdə respublikamızda cəmiyyətin təkamül sistemini, dövlət idarəçilik mexanizmlərinin səmərəlifəaliyyətini tənzimləyən qanunların müasirləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi davamlı prosesə çevrilmişdir. Buistiqamətdə həyata keçirilən islahatlar, tətbiq olunan mütərəqqi yeniliklər zamanın tələbi ilə səsləşmiş,cəmiyyətin inkişaf ahənginə adekvat olmuş, ən başlıcası, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təminiməsələlərini özündə maksimum səviyyədə ehtiva etmişdir. Ötən müddətdə respublikamızda uğurla həyatakeçirilən məhkəmə-hüquq islahatlarının əsasında insanpərvərlik, humanizm, şəxsiyyətə hörmət, vətəndaşahəssas münasibət kimi ali dəyərlər dayanmışdır.Ölkədə davamlı şəkildə həyata keçirilən islahatların mühüm bir istiqaməti də məhz məhkəməhakimiyyətinin fəaliyyətinin müasirləşdirilməsi və yeni dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılması olmuşdur. Buməqsədlə hələ 2004-cü ilin dekabrında “Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında” yeni Qanun qəbul olunmuş,“Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Qanuna bir sıra mütərəqqi dəyişikliklər edilmişdir.“Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Qanuna əlavə və dəyişikliklər haqqında" 2003-cü il 23 dekabrtarixli Qanuna əsasən isə vətəndaşların pozulmuş hüquq və azadlıqlarının bərpası ilə bağlı birbaşa KonstitusiyaMəhkəməsinə müraciət etməsi hüququnun həyata keçirilməsi mexanizmləri müəyyən edilmişdir.Həmçinin demokratik və iqtisadi inkişaf proseslərini buxovlayan korrupsiyaya qarşı mübarizə tədbirlərigücləndirilmiş, bu istiqamətdə bir sıra mühüm qanunlar qəbul olunmuşdur. “Korrupsiyaya qarşı mübarizəhaqqında” Qanunda korrupsiya ilə mübarizə üzrə dövlətin strateji kursunun əsasları, habelə bu qəbildəncinayətlərin mahiyyəti və onlarla mübarizənin hüquqi əsasları müəyyən olunmuşdur. Həmin qanunun qəbulukorrupsiyaya qarşı mübarizənin gücləndirilməsinə ciddi təkan vermiş, korrupsiya ilə əlaqədar hüquqpozmalarınaşkar edilməsinə, qarşısının alınmasına və nəticələrinin aradan qaldırılmasına, sosial ədalətin, insan və vətəndaşhüquq və azadlıqlarının müdafiə olunmasına, iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsinə, dövlət və yerliözünüidarəetmə orqanlarının, vəzifəli şəxslərin fəaliyyətinin qanuniliyinin, şəffaflığının və səmərəliliyinin təminedilməsinə əsaslı zəmin yaratmışdır.Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiyanın yaradılmasıda məhz korrupsiya və digər mənfi halların aradan qaldırılmasına xidmət edən mühüm addım olmuşdur.Korrupsiyanın qarşısının alınması sahəsində ixtisaslaşmış orqan funksiyalarını həyata keçirən Dövlət Qulluğunuİdarəetmə Şurası yanında Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə üzrə Komissiyanın formalaşdırılması da ciddiislahatlardan biri kimi vurğulanmalıdır. “Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında” Qanuna müvafiq olaraq“Korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə (2004-2006-cı illər) Dövlət Proqramı” hazırlanmış və icra edilmişdir.Korrupsiyaya qarşı səmərəli mübarizə dövlət siyasətinin mühüm istiqamətlərindən biri kimi önəçəkilərək 2004-cü il oktyabrın 28-də Azərbaycan Respublikası baş prokuroru yanında Korrupsiyaya qarşıMübarizə İdarəsinin Əsasnaməsi təsdiq olunmuşdur. Qısa müddətdə formalaşaraq fəaliyyətə başlayan bu qurumötən müddətdə korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində ciddi nəticələr əldə etmişdir. Baş prokuror yanındaKorrupsiyaya qarşı Mübarizə İdarəsi korrupsiya ilə bağlı cinayətlərin aşkarlanmasında, istintaqının aparılması,qarşısının alınması, nəticələrinin aradan qaldırılmasında, habelə vəzifəli şəxslərin fəaliyyətində qanuniliyin,şəffaflığın və səmərəliliyin təmin edilməsində bu gün də mühüm rol oynayır.255

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi işi də davamlı proses kimi diqqətdə saxlanılmış, bu istiqamətdəmühüm addımlar atılmışdır. Bölgələrdə yeni apelyasiya və iqtisad məhkəmələri yaradılmışdır. Bu, iqtisadimünasibətlərdə yaranmış bir sıra problemlərin operativ həllinə imkan vermişdir.Dövlət idarəetmə orqanlarında şəffaflığın təmin edilməsi həm insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi,həm demokratikləşmə prosesinin, həm də iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi baxımından son dərəcə vacibdir.“Şəffaflığın artırılması və korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli Strategiyanın təsdiq edilməsi barədə” 2007-ciil 28 iyul tarixli Fərman respublikamızda şəffaflığın təmin olunmasını və korrupsiyaya qarşı mübarizətədbirlərinin ardıcıl xarakter daşıdığını təsdiqləyir. Belə bir mühüm sənədin imzalanmasının başlıca məqsədikorrupsiya sahəsində həyata keçirilən tədbirlərin davam etdirilməsini, normativ hüquqi bazanın və institusionalmexanizmlərin təkmilləşdirilməsini, dövlət və yerli özünüidarə orqanlarının fəaliyyətində şəffaflığın artırılmasıvə bu sahədə dövlət siyasətinin həyata keçirilməsinin təmin edilməsidir. Strategiya Azərbaycanda həyatakeçirilən sosial-iqtisadi islahatlar nəticəsində əldə edilmiş nailiyyətləri möhkəmləndirməyə, eləcə də dövlətorqanlarının fəaliyyətinin müasir tələblərə uyğun qurulmasına xidmət edir.Göründüyü kimi, ötən 13 ildə Azərbaycan Konstitusiyası milli dövlətimizə, ölkədə ildən-ilə dərinləşənislahatlara, dinamik iqtisadi inkişafa və xalqın tərəqqisinə xidmət etmişdir.“Xalq qəzeti”.-2008.-12 noyabr.-№253.-S.6256

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Heydər Əliyev Konstitusiyası dövlətimizin milli sərvətidirümummilli lider bununla xalqımıza bitib-tükənməz xəzinə ərməğan etdi12 noyabr Azərbaycanda Konstitusiya günüdür. Düz 15 il öncə, yəni 1995-ci il noyabr ayının 12-dəÜmummilli Liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə ilk dəfə müstəqil Azərbaycan Respublikasının Ana Yasasıolan Konstitusiyamız hazırlanaraq ümumxalq səsverməsi referendum yolu ilə qəbul edildi. Həmin günü ölkədəilk Konstitusiyamızın qəbul olunduğu gün kimi qeyd edirik. Qeyd edək ki, Konstitusiya 5 bölmə, 12 fəsil, 158maddədən ibarətdir. 2002-ci ilin avqustunda, eləcə də, 2009-cu ilin martında referendum yolu ilə Konstitusiyayaəlavə və dəyişikliklər edilib.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya layihəsinin hazırlanması barədə danışarkən, heç birmübaliğəyə yol vermədən, qeyd etmək olar ki, bu, müstəqil dövlətçiliyimizin qurucusu, Ümummilli LiderHeydər Əliyevin əsəridir. 1995-ci il iyunun 5-də Ulu Öndər Heydər Əliyevin Sədrliyi ilə KonstitusiyaKomissiyasının ilk iclasından başlayaraq, 12 noyabr referendumunadək Ümummilli Lider Azərbaycanın ƏsasQanununun hazırlanmasına, onun bütün prinsipial müddəalarının geniş ictimaiyyət tərəfindən müzakirəsinəşəxsən rəhbərlik edib. Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev bu sənədin təkcə dövrün tarixi və siyasireallıqlarının deyil, bütövlükdə, xalqın milli-mənəvi dəyərlərinin süzgəcindən keçərək qəbul olunmasınaçalışırdı və buna da nail oldu.Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin titanik səyləri nəticəsində 1995-ci il noyabrın 12-də qəbuledilən Azərbaycan Konstitusiyası fundamental bir sənəd kimi demokratik inkişaf, hüquqi dövlətçilik və insanhaqları sahəsində mütərəqqi dünya təcrübəsinin başlıca nailiyyətlərini özündə əks etdirdi. Eyni zamanda, buKonstitusiya Azərbaycanın müstəqil dövlətçilik tarixinin şanlı səhifəsini, 1918-ci ildə qəbul olunmuş İstiqlalBəyannaməsini özündə yaşadan, tarixi varisliyi təmin edən bir sənəddir. Bütün bunlarla yanaşı, 1995-ci ilin 12noyabrından sonrakı dövrə nəzər salsaq, görərik ki, Azərbaycan dövləti bu istiqamətdə zəngin hüquqi islahatlarvə demokratikləşmə yolu keçib. Yeni Konstitutsiyanın tələblərinə uyğun olaraq, 1995-ci ildən başlayaraqAzərbaycan insan hüquq və azadlıqlarının, demokratik təsisatların inkişafının təminatı ilə bağlı bir sırabeynəlxalq konvensiyalara qoşulub. Ana Yasada təsbit olunduğu kimi, 1998-ci il fevralın 10-da Azərbaycandaölüm hökmü ləğv edilmiş və Azərbaycan nəinki, MDB, hətta Şərq aləmində bu tarixi qərarı qəbul edən ilkdövlətdir. O vaxt hətta Avropa Şurasının üzvü olan bir çox ölkələr analoji addım atmamışdılar. 1998-ci iliyunun 18-də isə Ümummilli Lider Heydər Əliyevin Fərmanı ilə təsdiq olunan Azərbaycanda insanhüquqlarının müdafiəsinə dair Dövlət Proqramı hüquqi islahatlar prosesində yeni mərhələ açdı. 14 iyul 1998-ciil tarixdə Azərbaycanda konstitusion müstəvinin ən vacib institutlarından biri - Konstitusiya Məhkəməsifəaliyyətə başladı. Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyətə başlaması, eyni zamanda, 1995-ci ildə qəbul olunmuşƏsas Qanunun keçid müddəalarından birinə əməl olunması demək idi. Həmin il avqustun 8-də isə dövlət başçısıkonstitusion hüququn təməl prinsiplərindən olan söz azadlığının təminatı ilə bağlı tarixi bir qərara imza atdıölkədəsenzura tamamilə ləğv edildi. 1999-cu il dekabrın 12-də isə Konstitusiyada təsbit olunmuş mühüm keçidmüddəalarından daha birinə əməl olundu-Azərbaycanda ilk bələdiyyə seçkiləri keçirildi, ölkədə yerli özünüidarəinstitutu fəaliyyətə başladı. Nəhayət, 2001-ci ilin yanvarında Avropa Şurasına tamhüquqlu üzv qəbul edilənAzərbaycan demokratik dövlətlər birliyinin sırasında özünəlayiq yer tutduğunu sübut etdi.Beləliklə, Ümummilli Lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə demokratik dəyərlərə və prinsiplərə uyğunilk milli konstitusiya hazırlanaraq, 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul edildikdənsonra Azərbaycanda demokratik quruluşun və hüquqi dövlətin təməli qoyuldu.Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev Azərbaycan Demokratik Respublikasının xalqımızın müstəqilliktarixində oynadığı roldan bəhs edərkən demişdir: "1918-ci ildə yaranmış Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətibizim milli sərvətimizdir, tariximizin parlaq səhifəsidir. Ondan sonrakı illər, onilliklər də həyatımızın böyükmərhələləridir, parlaq səhifələridir, xalqımızın böyük nailiyyətləridir. Məhz bunlar hamısı birlikdə indikimüstəqil Azərbaycanın həm iqtisadi, həm intellektual, həm də mədəni potensialını yaradıbdır".Konstitusiyada insan amili, vətəndaşların hüquqları, onların rifahının və təhlükəsizliyinin təminolunması ön plana çəkilmişdir. Ən əsası isə Konstitusiyamız müstəqil respublikamızın bugünkü yüksək vədinamik inkişaf səviyyəsinə gəlib çatmasını təmin etmişdir.Təsadüfi deyil ki, möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyev də dəfələrlə vurğulamışdır ki,demokratik proseslərin davamlı şəkildə aparılmadığı hansısa dövlətin iqtisadi sahədə yüksək nəticələr əldəetməsi, beynəlxalq arenada layiqli yerini tutması, dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası mümkün deyildir. Eynizamanda, iqtisadi cəhətdən inkişaf etməmiş hansısa dövlətdə demokratikləşməyə və vətəndaş cəmiyyəti257

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────quruculuğuna yönələn cəhdlər uğursuzluqla nəticələnir. Məhz bu reallıqdan çıxış edən Azərbaycan Prezidenticənab İlham Əliyev hər iki təmayülə vəhdət şəklində yanaşılmasını vacib sayır və ölkənin uzunmüddətliinkişafını məhz demokratik və iqtisadi islahatların paralel şəkildə davam etdirilməsi şərti ilə real hesab edir.Dövlət başçısının demokratik inkişaf konsepsiyası kifayət qədər təkmil səciyyə daşıyır və inkişaf etmiş dünyadövlətlərinin təcrübəsindən qaynaqlanır. "Əsl açıq demokratik cəmiyyəti ancaq maddi rifah əsasında qurmaqmümkündür. İqtisadi cəhətdən geridə qalmış dövlətlərdə demokratik proseslər də geridə qalır. O ölkələr ki,iqtisadi cəhətdən güclüdürlər, o ölkələrdə demokratiyanın inkişafı da çox yüksək zirvədədir. Ona görə də,iqtisadi islahatların davam etdirilməsi xalqın maddi rifahının yaxşılaşdırılması, demokratik cəmiyyətinqurulması və formalaşması üçün başlıca şərtdir. Ancaq bununla bərabər, əgər sadəcə olaraq, iqtisadi məsələlərədiqqətimizi yönəltsək və siyasi islahatlarda hansısa bir yubanma olarsa, bu da Azərbaycanın qarşısında duranvəzifələrin həlli üçün bizə imkan yaratmayacaqdır. Siyasi islahatlar mütləq aparılmalı və Azərbaycan müasirölkəyə çevrilməlidir" - deyən Azərbaycan Prezidenti bu fikirdədir ki, demokratiya vətəndaşların sosial-siyasi,mədəni və iqtisadi rifahına, bu sahələrdə baş verən müsbət dəyişikliklərə adekvat reaksiya verməlidir.XX əsrdə bizim qazandığımız uğurlar, o cümlədən, müstəqil dövlət qurmaq əzmimizin köklərini uzaqvə yaxın tariximizdə axtarıb tapmaq lazımdır. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin elan edilməsindən sonraqarşıda duran ən mühüm vəzifələrdən biri ölkədə hüquqi, demokratik, sivil dövlət quruculuğu proqramınınhəyata keçirilməsinə nail olmaq idi. 15 il bundan əvvəl noyabrın 12-də referendum yolu ilə müstəqilAzərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbul edilməsi, yeni parlamentin təşkili üçün seçkilər keçirilməsidövlət quruculuğu sahəsində strateji proqramın ilk mərhələsi oldu.Bu dövrdə Ümummilli Lider Heydər Əliyev bir tərəfdən Azərbaycanın müstəqilliyinə, dövlətçiliyinəqarşı çıxan qəsdlərin qarşısını məharətlə aldı, digər tərəfdən dövlət quruculuğu işinə rəhbərlik etdi. Bu sahədəqarşıya çıxan maneələri əzmlə aradan qaldırdı. Fərəhlidir ki, bu gün həmin missiyanı Ulu Öndərimizin siyasivarisi, möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyev çox böyük fədakarlıqla davam etdirir.Müəllif: RƏFİQƏ HÜSEYNOVA“Səs”.-2010.-12 noyabr.-N.212.-S.5.258

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Müstəqil Azərbaycan Respublikasının demokratik prinsiplər əsasında uzun müddətsabit yaşamasını təmin edə biləcək Əsas qanun"Bu sənədin hazırlamasına xeyli vaxt sərf etmişəm. Haqqım var ki, deyəm, çox zəhmət çəkmişəm. Hərbir kəlmənin, hər bir sözün mənasını dəfələrlə araşdırmışam. Onun bu gün, gələcək üçün nə qədər əsaslıolmasını dəfələrlə təhlil etmişəm. Mən çox rahatlıq hissi ilə bu layihənin altına imza atıram və bu layihəyəgörə tam cavabdeh olduğumu bəyan edirəm".Heydər ƏLİYEV,Konstitusiya layihəsinin hazırlanması üzrə Komissiyanın sədriDünyanın siyasi xəritəsində görünməmiş dəyişikliklərlə yadda qalan XX əsrin sonları zəngin tarixiənənələrə malik müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin bərpası üçün əlverişli və əvəzedilməz şərait yaratdı. Lakinelə müstəqilliyimizin ilk illəri göstərdi ki, doğrudan da, əldə olunmuş istiqlaliyyəti qoruyub saxlamaq, inkişafetdirmək, ən azı, onu əldə etmək qədər çətin və şərəfli vəzifədir.Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən qısa müddət sonra ölkəmiz milli təhlükəsizliyi təhdid edənhərbi təcavüz, iqtisadi tənəzzül, siyasi qeyri-sabitlik, hüquqi qeyri-müəyyənlik və s. kimi böyük problemlərləüzləşdi. Məhz belə bir tarixi məqamda qətiyyətli siyasi iradə nümayiş etdirərək ölkənin milli maraqlarını təmsiledə biləcək ümummilli liderə, tarixi şəxsiyyətə olan ehtiyac özünü büruzə verdi. Azərbaycan xalqı millidövlətçiliyinin dağılmaq təhlükəsi qarşısında qaldığını gördüyü və artıq ən ağır günlərin yaşandığı bir vaxtda -1993-cü ilin iyununda mövcud hakimiyyətin dəyişilməsini təkidlə tələb edərək, həmin dövrdən taleyini yenə dəHeydər Əliyevə etibar etdi. Ulu öndər Heydər Əliyev siyasi rəhbərliyə qayıdandan sonra fenomenal bacarığı vəzəngin dövlətçilik təcrübəsi ilə ölkəni vətəndaş müharibəsi təhlükəsindən, ictimai-siyasi anarxiyadan xilas edəbildi, xalqı müstəqil Azərbaycan və azərbaycançılıq ideyası ətrafında birləşdirərək şərəfli tarixi missiyasınıuğurla yerinə yetirdi.Bütün ömrünü Azərbaycanın tərəqqisi işinə həsr etmiş ümummilli lider Heydər Əliyevin xalqımızqarşısında ən böyük xidmətlərindən biri də müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk milli Konstitusiyasınınhazırlanmasına verdiyi əvəzsiz töhfə olmuşdur.Qeyd olunan mürəkkəb tarixi şəraitdə yeni Konstitusiyanın qəbul olunması bir çoxları üçün bəlkə dəikinci dərəcəli məsələ hesab edilirdi. Lakin Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıdışının ilk günlərindən ölkəninhüquq sistemində mövcud olan qeyri-müəyyənliyin aradan qaldırılmasında, Azərbaycan Respublikasının xaricivə daxili siyasi prioritetlərinin müəyyənləşdirilməsində müstəsna əhəmiyyət kəsb edən bu vacib məsələninhəllini zəruri hesab edirdi.Təsadüfi deyildir ki, ümummilli lider Heydər Əliyev Konstitusiya layihəsini hazırlayan xüsusikomissiyaya bilavasitə sədrlik etmiş, dəfələrlə layihənin açıq müzakirəsini təşkil etməklə, onun müasir dəyərləriözündə ehtiva edən ən yetkin formada qəbul olunmasını təmin etmək üçün gərgin əmək sərf etmişdir. Ulu öndəryeni Konstitusiyanın son dərəcə mükəmməl bir sənəd kimi hazırlanmalı olduğunu qeyd edirdi: "Biz elə birlayihə hazırlamalı və nəhayət, elə bir Konstitusiya qəbul etməliyik ki, o, müstəqil Azərbaycan Respublikasınındemokratik prinsiplər əsasında uzun müddət sabit yaşamasını təmin edən Əsas Qanun, tarixi sənəd olsun".Beləliklə, 1995-ci il noyabrın 12-də Azərbaycan xalqı özünün çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrini davametdirərək, bütün cəmiyyətin və hər kəsin firavanlığının təmin edilməsini arzulayaraq, ədalətin, azadlığın vətəhlükəsizliyin bərqərar edilməsini istəyərək, keçmiş, indiki və gələcək nəsillər qarşısında öz məsuliyyətinianlayaraq ümumxalq səsverməsi - referendum yolu ilə öz Konstitusiyasını qəbul etdi.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə hazırlanmış Konstitusiya ümumbəşəri ideyalara, ənqabaqcıl dünya təcrübəsinə əsaslanmaqla yanaşı, özündə tarixi ənənələrimizi, Azərbaycan xalqının milli-mənəvidəyərlərini ehtiva edir. Şübhəsiz ki, Konstitusiyanın qəbul edilməsi hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyətiquruculuğu tələblərinə cavab verən dövlətçiliyin formalaşdırılması, siyasi sistemdə və hüquq sistemindəmöhkəm özülün yaradılması işində mühüm addım olmuş, ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatdakı inkişafagüclü təkan vermişdir.Konstitusiya dövlətin hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edildiyini, yəni, hakimiyyətin hərbir qolunun səlahiyyət və vəzifələrini birinin digəri üzərində üstünlüyünə və funksiyalarını özündəmənimsəməsinə yol vermədən konstitusiya sistemi çərçivəsində həyata keçirilməsi qaydasını müəyyən etmişdir.259

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ümumiyyətlə, hər bir ictimai mühitdə Əsas Qanunun əhəmiyyəti onun daşıdığı funksiyalar vasitəsiləreallaşır. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası da hüquqi, siyasi və humanistlik kimi mühüm funksiyalarıyerinə yetirməklə cəmiyyətin və dövlətin həyatında, ölkənin siyasi sistemində və hüquq sistemində əvəzedilməzrola malikdir.Milli Konstitusiyamızın hüquqi funksiyası bu sənədin ölkənin hüquq sisteminin əsasını təşkil etməsində,milli hüquq sisteminin təməl prinsiplərini təsis etməsində, müxtəlif hüquq sahələri üçün əsas baza vəistiqamətverici akt olmasında öz ifadəsini tapır. Yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan Konstitusiya mövcudqanunvericiliyə vahid istiqamət verməklə onun ümumi sistem kimi formalaşmasına şərait yaradır, qarşılıqlıəlaqədə və müvafiq tabeçilikdə olan hüquq institutları və normativ aktlar vasitəsilə ictimai münasibətlərinnizamlayıcısı və hüquqi tənzimləyicisi kimi çıxış edir. Bütün qeyd olunanların əsasını isə şübhəsiz ki, dövlətinsuverenliyi, insan hüquq və azadlıqları, dövlət hakimiyyətinin mənimsənilməsinə yol verilməməsi və s. kimimühüm konstitusiya müddəaları təşkil edir.Konstitusiyamızın digər funksiyası, ilk növbədə, siyasi müxtəlifliyin, çoxpartiyalılığın, fikir plüralizmininelan edilməsindən və təsbit olunmasından ibarət olan siyasi funksiyadır. Siyasi proseslərdə iştirakda, siyasifəaliyyəti həyata keçirməkdə, dövlət hakimiyyəti uğrunda qanunla yol verilən qaydada və üsullarla mübarizədəbütün siyasi qüvvələr üçün bərabər imkanlar yaradan, bütün birliklərin sərbəst fəaliyyətinə təminat verənKonstitusiya, eyni zamanda, irqi, milli, dini, sosial ədavət və düşmənçilik oyadan təşviqatı və təbliğatı, legitimquruluşa qarşı və dövlət hakimiyyətini zorla devirməyə yönəlmiş fəaliyyəti qadağan edir.Əsas Qanunun mühüm təyinatlarından biri də onun humanizmə yönəlmiş funksiyasında təzahür edir. Beləki, Konstitusiyada ümumbəşəri dəyərlər, sivil cəmiyyətlər üçün səciyyəvi olan hüquq və azadlıqlar təsbit edilib,dövlətin xarici əlaqələrinin beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul olunmuş norma və prinsipləri əsasındaqurulduğu, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrin ölkənin qanunvericiliyinintərkib hissəsi olduğu müəyyənləşdirilmişdir.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında əks olunan, hətta inkişaf etmiş dövlətlərin konstitusiyaları iləmüqayisədə kifayət qədər mütərəqqi hesab edilə biləcək prinsiplərdən biri onda insan və vətəndaş hüquqlarınınvə azadlıqlarının Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiq edilməsi iləbağlıdır. Bu prinsip özündə insan hüquqlarının beynəlxalq standartlara uyğun tətbiqinə imkan verən mühümmüddəanı əks etdirir, ölkəmizdə insan hüquq və azadlıqlarının hamılıqla qəbul edilmiş beynəlxalq hüquqnormalarında və insan hüquqlarına dair beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulanlardan daha artıqməhdudlaşdırılmasına imkan vermir. Norma, eyni zamanda, insan hüquqlarının tətbiqi ilə bağlı milliqanunvericiliyin tənzimlənməsindən kənar qalmış hər hansı məsələyə Azərbaycan Respublikasının tərəfdarçıxdığı beynəlxalq müqavilələrin birbaşa tətbiqini qanuniləşdirir.Qeyd etmək lazımdır ki, iyirminci əsrin ortalarınadək beynəlxalq hüququn daxili hüquqa təsir mexanizmiçox mürəkkəb idi. Lakin zaman keçdikcə, milli hüquqla beynəlxalq hüquq arasında olan sədd aradan götürüldü,bu iki sistem arasında qarşılıqlı əlaqə və təsir güclənməyə başladı. Bugünkü reallıq isə ondan ibarətdir ki, hər birdövlətin daxili hüququ özündə müxtəlif formalarda - inkorporasiya və ya transformasiya yolu ilə beynəlxalqhüquq normalarını əks etdirir, beynəlxalq münasibətlərin tənzimlənməsi məhz beynəlxalq hüququn primatı(üstünlüyü) üzərində qurulur.Müasir dövrdə demokratiya hər bir dövlətin başlıca inkişaf göstəricisi, insan hüquq və azadlıqlarınınmüdafiəsi isə belə dövlətin əsas vəzifəsi kimi qəbul olunur. Konstitusiyanın ən böyük fəsli bütövlükdə insanhüquqları və azadlıqlarına, onların konstitusiya normalarında ifadəsinə və təmin olunmasına yönəlib. Bu fəsilözündə fundamental hüquq və azadlıqların bütöv bir sistemini əks etdirir. Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyası insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsini dövlət siyasətinin həlledici istiqaməti, bütündövlət orqanlarının fəaliyyətinin əsas məqsədi kimi müəyyən edir.İnsan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin, vətəndaşların layiqli həyat səviyyəsinin təmin olunmasınıdövlətin ali məqsədi elan edən Konstitusiya şəxsiyyətin ləyaqətinin qorunmasını, xalqın və hər bir vətəndaşınrifahının yüksəldilməsini, onun sosial müdafiəsini dövlətin əsas vəzifələri sırasına aid etməklə humanizmdəyərlərinə sadiqliyini bəyan edir. Əsas Qanunda konseptual baxımdan yeni, insan amilini önə çəkənideyalardan biri ictimai münasibətlər sistemində dövlətin rolu ilə bağlıdır. Belə ki, ölkəmizin uzun illər daxilolduğu sovet siyasi sistemində dövlətin cəmiyyət həyatındakı rolu fövqəladə xarakter daşıyır, dövlət maraqlarıilə şəxsiyyətin maraqları arasında yaranan münasibətlərdə üstünlük birmənalı olaraq birinciyə verilirdi. Bu isəsözsüz ki, liberal demokratiya üçün öncül amillərdən olan şəxsi hüquq və azadlıqların müdafiəsinin arxa planakeçməsi ilə nəticələnirdi. Bu baxımdan Konstitusiyada dövlətin ali məqsədinin məhz insan və vətəndaş260

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsi kimi müəyyənləşdirilməsi, dövlətin üzərinə hər kəsin hüquq vəazadlıqlarının müdafiəsinə təminat vermək vəzifəsinin qoyulması müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Başqa sözlə,Konstitusiyamız dövlətin hər hansı abstrakt maraqlara deyil, məhz vətəndaşların mənafelərinə, azad cəmiyyətinaparıcısı olan şəxsiyyətin maraqlarına xidmət etdiyini ən yüksək səviyyədə bəyan edir.İnsan hüquq və azadlıqlarının statusu və onlara yanaşmada müasir meyillərdən çıxış edən ölkəKonstitusiyası həmin hüquq və azadlıqları dövlətin öz vətəndaşlarına verdiyi imtiyaz kimi deyil, hər kəsindoğulduğu andan malik olduğu ali dəyərlər kimi ifadə edir və onları toxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz elanedir, hamının məhkəmə və qanun qarşısında bərabərliyini tanıyır.Lakin bu o demək deyildir ki, hüquq və azadlıqlar heç bir məhdudiyyətə məruz qala bilməz.Konstitusiyanın özündə nəzərdə tutulur ki, hüquqlar və azadlıqlar hər kəsin cəmiyyət və başqa şəxslər qarşısındaməsuliyyətini və vəzifələrini də əhatə edir. Demokratik cəmiyyətdə zəruri, qanunla müəyyən edilmiş vəölkəmizin beynəlxalq hüquqi öhdəliklərinə uyğun olan məhdudiyyətlər məhz insan hüquqlarının daha səmərəlitəminatına imkan verir, cəmiyyətin və millətin təhlükəsizliyinin, digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarınınqorunmasının təminatlarından biri kimi çıxış edir. Bu baxımdan Konstitusiyanın ayrılmaz hissəsi olan"Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında"Konstitusiya qanunu da mühüm əhəmiyyətə malikdir.İnsan hüquq və azadlıqlarının real həyata keçirilməsinin mühüm mexanizmlərindən biri kimi çıxış edən,eyni zamanda, ayrıca insan hüququ və ya təminat kimi nəzərdə tutulan "hüquq və azadlıqların məhkəmətəminatı" Əsas Qanunda kifayət qədər geniş mənada ifadə olunmuşdur: hər kəsin hüquq və azadlıqlarınınməhkəmədə müdafiəsinə təminat verilir (Konstitusiyanın 60-cı maddəsi). Bu təminat kifayət qədər genişolmaqla, bir sıra beynəlxalq sənədlərdə "ədalətli məhkəmə baxışı hüququ" kimi əks olunan insan hüquqununbütün zəruri elementlərini ehtiva edir. Həmin məqam Konstitusiya Məhkəməsinin qəbul etdiyi bir çoxqərarlarda xüsusi vurğulanmışdır. Konstitusiya Məhkəməsi 2004-cü il 12 aprel tarixli qərarında ədalətmühakiməsinin müvafiq məhkəmə tərəfindən və qanunla müəyyən edilmiş prosedurlar üzrə həyatakeçirilməsinin Konstitusiyanın 60-cı maddəsində nəzərdə tutulan hüquq və azadlıqların məhkəmə təminatınınmühüm elementlərindən biri olduğunu qeyd etmişdir. 2004-cü il 23 aprel tarixli qərarında isə KonstitusiyaMəhkəməsi İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin presedent hüququna istinadla bu hüququn özündəaşağıdakı üç elementin vəhdətini nəzərdə tutduğunu bildirmişdir: 1) qanun əsasında yaradılmış, müstəqilliyə vəqərəzsizliyə dair bütün tələblərə cavab verən məhkəmənin mövcudluğu; 2) məhkəmənin mübahisəyə və yaittihama dair bütün məsələləri həll etmək üçün kifayət qədər geniş yurisdiksiyaya malik olması; 3) müvafiqşəxsin məhkəməyə müraciət etmək hüququnun (və ya imkanının) olması.Aydındır ki, Konstitusiyanın siyasi mənası onun hüquqi məzmunundan daha əhatəlidir. O, dəyərlər,prinsiplər və mexanizmlər ətrafında ictimai razılıq və anlaşma yaradır, bununla da, həmin mərhələdə cəmiyyətininkişafına təkan verir. Bu mənada, yaradıcısı ümummilli lider Heydər Əliyev olan Konstitusiya xalqımızın tarixinailiyyətlərinin və zəngin təcrübəsinin nəticəsi, milli dövlətçiliyimizin inkişafında və formalaşmasındaistiqamətverici rol oynayan xüsusi əhəmiyyətli tarixi və hüquqi sənəddir. Azərbaycan dövlətinin və xalqınınqarşısında duran və həyata keçirilməsi vacib olan tarixi vəzifələr Konstitusiyada müəyyənləşdirilmişdir.Konstitusiyamız Azərbaycanda demokratik-hüquqi dövlətin, cəmiyyətdə sabitliyin və inteqrasiyanın, bazariqtisadiyyatının, vətəndaş cəmiyyətinin yaradılmasına və inkişaf etdirilməsinə xidmət edən dəyərləri özündə əksetdirir.Konstitusiyanın əks etdirdiyi ideya, prinsip və funksiyalardan irəli gələrək onun qəbulundan ötən 15 ilmüddətində Azərbaycanda hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti, sosial dövlət quruculuğu məqsədlərinəyönəlmiş insan hüquq və azadlıqlarının təmin olunması və demokratik nailiyyətlərin möhkəmləndirilməsiyönündə mühüm addımlar atılmışdır. Həyata keçirilən əsas tədbirlərin bir hissəsi insan və vətəndaş hüquq vəazadlıqlarının konkretləşdirilməsini və həyata keçirilməsini təmin edən qanunvericilik bazasının, hüquqi dövlətvə vətəndaş cəmiyyəti institutlarının yaradılmasına, təkmilləşdirilməsinə və səmərəliyinin artırılmasınayönəlmiş tədbirlər olmuşdur. Bu dövr ərzində siyasi sistemdə ölçüyəgəlməyən dəyişikliklər baş verib: birbaşaxalq tərəfindən seçilən qanunverici orqan formalaşıb və Konstitusiya əsasında cəmiyyət və dövlət həyatının ənmüxtəlif sahələrini əhatə edən yüzlərlə normativ hüquqi akt qəbul edilib; Azərbaycan xalqının vahidliyinitəcəssüm etdirən və dövlətçiliyin varisliyini təmin edən, Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyinin, ərazibütövlüyünün və Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə riayət olunmasının,məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin real təminatçısı olan Prezident institutu formalaşıb; dövlət hakimiyyətiorqanlarının səmərəli fəaliyyətinin təşkili üçün onların təkmilləşdirilməsi istiqamətində mühüm addımlar atılıb.261

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Məhz yeni Konstitusiyanın qəbulundan sonra Azərbaycanda ilk dəfə yerli özünüidarəetmə institutu - bələdiyyəorqanları yaradılıb və fəaliyyətə başlayıb.Konstitusiya müddəalarının reallaşdırılması istiqamətində həyata keçirilən ən mühüm nailiyyətlərdən birixüsusi mülkiyyət institutunun inkişafı və ümumiyyətlə, mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı təminatlarolmuşdur. Ölkədə bir neçə mərhələdə aparılmış özəlləşdirmə prosesi mülkiyyət münasibətləri subyektlərinindairəsini xeyli genişləndirmiş, mülki dövriyyəni zənginləşdirmiş, əhalinin xüsusi mülkiyyətinin həcminiəhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbulu nəticəsində qarşıya çıxan ən böyük vəzifələrdən biriisə yeni hüquq sisteminin formalaşması, məhkəmə-hüquq islahatlarının həyata keçirilməsi olmuşdur. Göstərilənistiqamətdə həyata keçirilmiş ciddi addımlar nəticəsində ölkədə müasir tələblərə cavab verən üçpilləli məhkəməsistemi və yeni hakim korpusu formalaşdırılmışdır.Bu gün hakimlərin və ümumiyyətlə, məhkəmə sistemində çalışan dövlət qulluqçularının ən ümdəvəzifələrindən biri vətəndaşlarda ədalət mühakiməsinə olan etimadın yüksəldilməsidir. Çünki sovetlər rejimininmövcud olduğu dövrdə məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin formal xarakter daşıması və hakimlərin bir çoxhallarda sifarişli fəaliyyət göstərməsi əhalinin məhkəmələrə olan inamını xeyli azaltmışdı. İnkişaf etmişdövlətlərin təcrübəsi göstərir ki, cəmiyyətdə demokratiyanın inkişaf səviyyəsi ədalət mühakiməsinə olan inama,hakimlərin müstəqillik səviyyəsinə və sərbəst qərar qəbul edə bilmək imkanlarına əsasən müəyyən edilir. Bugün insanlarda məhkəməyə hörmət, sözün yaxşı mənasında, məhkəmənin nüfuzundan çəkinmək hissiformalaşdırılmalıdır. Hər kəs başa düşməlidir ki, son anda müstəqil məhkəməyə müraciət etməklə özhüquqlarının müdafiəsinə, ədalətin təntənəsinə nail olacaqdır. Məhkəmələrin maddi təminatının zəruriliyi iləyanaşı, hakimlərin, hətta məhkəmə aparatında işləyən işçilərin də insani keyfiyyətlərinin səviyyəsi mühümamillərdəndir. Əgər öz hüquqlarının müdafiəsi üçün ədalət mühakiməsinə üz tutan vətəndaş bu orqanınkandarında lazımi insani münasibəti görmürsə, bu, artıq onun məhkəməyə inamını, probleminin burada həllediləcəyinə əminliyini şübhə altına alır.Bu gün ölkəmizdə hüquqi dövlətin vacib atributu olan müstəqil məhkəmə hakimiyyətinin tam bərqəraredilməsinə yönəlmiş köklü islahatlar aparılır. Ölkədə hakimlərin nisbətən yüksək əməkhaqqı almaları, peşəfəaliyyəti ilə əlaqədar zəruri vasitələrlə təchizatı, onların sosial təminatının gücləndirilməsi ilə bağlı normativbazanın yaradılması belə mühüm elementlərdəndir.Onu da əminliklə qeyd etmək olar ki, məhkəmələrin müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi və ədalətmühakiməsinin lazımi qaydada həyata keçirilməsi prosesində cəmiyyətin bütün təbəqələri iştirak etməlidir,çünki məhz cəmiyyətin özü məhkəmənin qərəzsizliyində maraqlı olmalıdır. Vətəndaşların hüquq düşüncəsininvə hüquq mədəniyyətinin inkişaf səviyyəsi də hakimlərin müstəqilliklərinin təmin edilməsi və məhkəməyəetimadın formalaşması işində mühüm rola malikdir.Bütün bunlarla yanaşı, Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq birliyə inteqrasiyasının gücləndiyi vəhüququn müasir inkişafı şəraitində konstitusiya islahatlarının aparılması, Konstitusiyanın özünün dətəkmilləşdirilməsi kimi mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsi zərurəti ortaya çıxdı. Bu tədbirlər, ilk növbədə,Konstitusiyanın özündə müəyyən edilmiş konsepsiyanın reallaşdırılması, Azərbaycan hüquq sisteminin inkişafetmiş dövlətlərin hüquq sisteminə və beynəlxalq hüquq normalarına uyğunlaşdırılması məqsədlərinə xidmətetmişdir. Sözsüz ki, əgər Əsas Qanuna dəyişiklik tarixi zərurətdən, ictimai tələbatdan irəli gəlməklə proqressivnəticələrə imkan yaradırsa, yalnız onun sabitliyini və dəyişilməzliyini əsas gətirərək konstitusiya islahatlarındanimtina etmək heç bir halda mütərəqqi addım kimi qiymətləndirilə bilməz.Bu mənada 24 avqust 2002-ci il və 18 mart 2009-cu il tarixlərində Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyasına dəyişikliklər edilməsi haqqında referendum aktlarına uyğun olaraq Konstitusiyaya bir sıraəlavə və dəyişikliklər edilməsi ciddi əhəmiyyətə malikdir. Bu əlavə və dəyişikliklər, ilk növbədə,cəmiyyətimizin inkişafından doğan və Konstitusiyanın, bütövlükdə hüquq sisteminin təkmilləşdirilməsi,demokratikləşdirmə proseslərinin dərinləşdirilməsi və insan hüquqlarının daha səmərəli müdafiə edilməsizərurətindən irəli gəlmişdir. Bütövlükdə isə dəyişikliklər ölkəmizin İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarınınmüdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasına qoşulmasından, ölkəmizdə məhkəmə islahatlarının həyatakeçirilməsindən irəli gələn öhdəliklərə əməl edilməsi, Milli Məclisin fəaliyyətinin və seçki sisteminintəkmilləşdirilməsi, insan hüquq və azadlıqlarının daha səmərəli müdafiəsi və dövlət hakimiyyəti orqanlarıarasında fəaliyyətin və qarşılıqlı əlaqənin daha da təkmilləşdirilməsi məqsədinə xidmət etmişdir.262

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Konstitusiyanın hüquqi dövlət quruculuğu meyillərinin tələblərindən irəli gələrək ötən dövr ərzində birsıra yeni institutlar, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi yaradılmış və fəaliyyətəbaşlamışdır.Məlum olduğu kimi, konstitusiya nəzarəti orqanları ayrı-ayrı dövlətlərin hüquq sistemində xüsusimövqeyə, spesifik təyinata və funksiyalara malik olurlar.Qanunvericilikdə Konstitusiya Məhkəməsinin əsas məqsədləri Konstitusiyanın aliliyinin təmin edilməsivə hər kəsin hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi kimi müəyyənləşdirilmişdir. Məhkəmə müstəsna olaraqKonstitusiyanın və qanunların ona verdiyi səlahiyyətlər çərçivəsində qəbul etdiyi qərarlarla bu məqsədlərihəyata keçirir və milli hüquq sisteminə öz töhfəsini verir.1998-ci ildən yaranmış Konstitusiya Məhkəməsi fəaliyyətə başladığı ilk dövrdən üzərinə düşən vəzifələrinöhdəsindən layiqincə gəlməyə çalışmış, insan hüquq və azadlıqlarının daha səmərəli həyata keçirilməsinə imkanverən qərarları ilə qısa müddətdə ictimaiyyətin etimadını qazanmışdır.Ötən müddət ərzində Konstitusiya Məhkəməsi ümumilikdə 186 qərar və 40 qərardad qəbul etmiş və buqərarların böyük bir hissəsi birbaşa və ya dolayısı ilə məhz insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi iləbağlı olmuşdur. Qərarlardan 74-ü isə fərdi şikayətlər əsasında qəbul edilmişdir. Qeyd etmək istərdim ki, fərdişikayət institutunun yeni yaranmasına baxmayaraq, vətəndaşlar bu hüquqlarından fəal istifadə edirlər.Konstitusiya Məhkəməsinin insan hüquq və azadlıqlarının pozuntusu ilə bağlı konkret işlər üzrə çıxardığıqərarlar hüquq tətbiqedici orqanlar, o cümlədən məhkəmələr üçün hüququn mənbəyi qismində çıxış edir. Fərdişikayətlər əsasında çıxarılmış qərarlar, həmçinin onlarda ifadə olunan hüquqi mövqelər baxımından çox böyükpraktiki əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, məhkəmənin hüquqi mövqelərinin qüvvəsi onun qərarlarının hüquqiqüvvəsinə bərabər olduğundan və ümumi xarakter daşıdığından, yalnız konstitusiya işinin predmetini təşkiletmiş hala deyil, hüququn mənbəyi kimi hüquq tətbiqetmə təcrübəsində rast gəlinən analoji hallara da şamiledilir.Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi yarandığı gündən xarici ölkələrin konstitusiya nəzarətiorqanları ilə, o cümlədən Avropa Şurası, ATƏT, Amerika Hüquqşünaslar Assosiasiyası (ABA-CEELİ),Almaniya Texniki Əməkdaşlıq Cəmiyyəti (GTZ) və başqa beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələrinmöhkəmləndirilməsinə və genişləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirir.Konstitusiya Məhkəməsinin dəvəti ilə Rusiya, Almaniya, ABŞ, Belçika, Çexiya, Slovakiya, Macarıstan,Sloveniya, Türkiyə, Norveç, İspaniya, Ukrayna, Gürcüstan, Moldova, Litva, Latviya, Qırğızıstan və digərölkələrin konstitusiya nəzarəti orqanlarının, o cümlədən İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinintəmsilçiləri dəfələrlə ölkəmizə işgüzar səfərlər etmişlər.Konstitusiya ədalət mühakiməsi, insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi, demokratik cəmiyyətinyaranması və s. məsələlərə həsr olunmuş beynəlxalq səviyyəli birgə seminar və konfransların təşkili ilə yanaşı,həmçinin xarici ölkələrin konstitusiya məhkəmələrinə təlim və tanışlıq səfərləri də təşkil edilmişdir.Yaxın bir neçə il ərzində Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi ilə Türkiyə, Belarus vəMoldova konstitusiya məhkəmələri arasında ikitərəfli qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında anlaşma memorandumlarıimzalanmışdır.Son vaxtlar beynəlxalq fəaliyyət çərçivəsində Avropa Şurası və Hüquq Vasitəsilə Demokratiya UğrundaAvropa Komissiyası (Venesiya Komissiyası) ilə əməkdaşlığa mühüm yer verilir. Azərbaycan tərəfinin dəvətinəəsasən, komissiyanın ekspert qrupu dəfələrlə ölkəmizdə səfərdə olmuş, qanun və hüquq islahatları sahəsində, ocümlədən "Konstitusiya Məhkəməsi haqqında" qanun və məhkəmənin daxili nizamnaməsinin layihələrinə dairrəy və təkliflərini vermişlər.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbul edilməsinin 15-ci ilinin tamam olması ilə əlaqədar bugünlərdə Konstitusiya Məhkəməsi Avropa Şurası Venesiya Komissiyası, Almaniya Texniki ƏməkdaşlıqCəmiyyəti və ATƏT-in Bakı ofisi ilə birgə "İnsan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin konstitusiyamexanizmi" mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirir. Tədbirdə Almaniya, Belarus, Türkiyə, Gürcüstan, Litva,Rusiya, Qazaxıstan, Latviya, Ukrayna, Estoniya konstitusiya məhkəmələrindən və İnsan hüquqları üzrə AvropaMəhkəməsindən nümayəndələrin iştirak edəcəyi gözlənilir.Nəhayət, yekun olaraq qeyd etmək istərdim ki, hüquqi dövlət quruculuğunun təməli olan Konstitusiyanınmövcudluğu özlüyündə hələ demokratik dəyərlərin bərqərar olması demək deyildir. Bunun üçün, ilk növbədə,Konstitusiya müddəalarının şərtsiz icrasına nail olmaq zəruridir. Konstitusiyaya ciddi riayət dövlətçiliyin uğurluinkişafının və cəmiyyətdə vətəndaş həmrəyliyinin əsasıdır. Əsas Qanunumuzun potensialı o vaxt tamreallaşacaq ki, həm dövlət orqanları, həm qeyri-hökumət təşkilatları, həm də ayrı-ayrı şəxslər, bir sözlə, bütün263

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────cəmiyyət onun normalarına sadiq olacaq və gündəlik həyatda rəhbər tutacaqdır. Odur ki, ölkəmizin bu gününüəks etdirməklə yanaşı, həm də gələcəyini istiqamətləndirən Konstitusiyamızın təbliğinə və izahına böyükehtiyac vardır.Sözsüz ki, hər bir vətəndaşın qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri də dövlətimizin konstitusiyalıquruluşunun qorunması və gücləndirilməsi, insan hüquq və azadlıqlarının hamı tərəfindən dönmədən və ardıcılmüdafiəsi, hüququn aliliyinin, cəmiyyətdə sülhün və vətəndaş həmrəyliyinin möhkəmləndirilməsindən ibarətdir.Unutmamalıyıq ki, Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyi, onun istiqlaliyyəti və suveren ölkə olaraq mövcudluğuxalqımızın ən qiymətli və əvəzedilməz nailiyyətidir. İstiqlaliyyətimizin qorunması və möhkəmləndirilməsi,dövlətimizin daha xoşbəxt gələcəyi işində isə Konstitusiyanın rolu inkaredilməzdir. Müstəqil Azərbaycandövlətinin inkişafı və gücləndirilməsində, Əsas Qanunun qəbulunda müstəsna xidmətləri olmuş dahi şəxsiyyətHeydər Əliyevin sərf etdiyi böyük zəhmət artıq öz real töhfələrini verir. Bu gün isə ümummilli liderin başladığışərəfli missiya bu siyasi kursun layiqli davamçısı olan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevtərəfindən uğurla davam etdirilir, ölkəmizdə yaranmış əlverişli ictimai, siyasi, hüquqi və iqtisadi mühitAzərbaycanın parlaq gələcəyinə olan inamı bir daha artırır. Dövlət başçısının fəaliyyəti AzərbaycanRespublikası Konstitusiyasının ehtiva etdiyi mütərəqqi dəyərlərə sadiqlik, onların qorunub saxlanılması vəinkişaf etdirilməsi üzərində qurulmuşdur.Dövlətçiliyin və iqtisadiyyatın gücləndiyi, demokratik və müasir dəyərlərin inkişaf etdiyi indiki dövrdəKonstitusiya Günü, sözün həqiqi mənasında, ümumxalq bayramına çevrilmişdir. Azərbaycan Respublikasınıngüclü dövlətə çevrilməsi, xalqımızın rifahının yüksəldilməsi üçün hər birimiz ilk növbədə, Konstitusiyada bəyanedilmiş milli və ümumbəşəri dəyərləri qorumalı və inkişaf etdirməliyik.Fürsətdən istifadə edərək, xalqımızı bu ümummilli bayram - Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasınınqəbul edilməsinin 15 illik yubileyi münasibətilə ürəkdən təbrik edir, xalqımıza xoşbəxt həyat, əmin-amanlıqdiləyir və Konstitusiyamızın müəyyənləşdirdiyi inkişaf yolunda hər kəsə uğurlar arzu edirəm.Fərhad ABDULLAYEV,Azərbaycan RespublikasıKonstitusiya Məhkəməsinin sədri“Azərbaycan”.-2010.-12 noyabr.-N 250.-S.3.264

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasıgenişmiqyaslı islahatların hüquqi bazasıdırKonstitusiya latın sözü olmaqla, "quruluş, təsisat" mənasını verir. Konstitusiya hər hansı ölkəninictimai və iqtisadi quruluşunun əsasını, idarəetmə formasını və dövlət quruluşunun formasını, şəxsiyyətinhüquqi vəziyyətini, mərkəzdə və yerlərdə hakimiyyət və idarəetmə orqanlarının təşkili qaydasını vəsəlahiyyətini, ədalət mühakiməsinin, seçki sisteminin təşkilini, əsas prinsiplərini və digər bu kimiməsələləri müəyyənləşdirən dövlətin ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik qanunudur.Dövlətin əsaslarını, əsas insan və vətəndaş hüquqlarını, vəzifələrini, qanunvericilik, icra və məhkəməhakimiyyətini, dövlət quruluşunu, mülkiyyət formalarını və dövlət həyatının digər bu kimi məsələlərinimüəyyənləşdirən Konstitusiyanın qəbul edilməsi hər bir dövlətin həyatında mühüm ictimai-siyasi hadisədir.Azərbaycanda konstitusiya tarixi milli dövlətçiliyin dirçəldilməsi prosesindən qaynaqlanır və 90 illik birdövrü əhatə edir. Zaqafqaziyada Rusiyanın Müəssislər Məclisinə seçilmiş və 7 noyabr 1917-ci ildə baş vermişOktyabr çevrilişindən sonra Azərbaycandan olan Dövlət Duması deputatları 28 may 1918-ci ildə TiflisdəQafqaz canişininin iqamətgahında toplaşaraq, məmləkətin idarə olunmasını öz üzərlərinə götürmək məqsədilədoktor Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə Azərbaycan Milli İslam Şurasının yaradıldığını elan etmişlər. Elə həmingün bitərəf deputat Fətəli Xan Xoyski başda olmaqla "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk müvəqqətihökuməti" yaradılmışdır. Bu, Şərqdə ilk parlamentli respublika idi. Ümummilli lider Heydər Əliyev demişdir:"Bu tarixi gün Azərbaycan xalqının həyatına böyük və əlamətdar hadisə kimi daxil olmuşdur. Şərqdə ilkdemokratik dövlət quruluşunu yaratmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti istiqlaliyyətimizi elan edərək,xalqımızın müstəqillik əzmini nümayiş etdirmişdir.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ölkənin daxilində və xaricində yaranmış gərgin və mürəkkəb ictimaisiyasişəraitdə fəaliyyət göstərmişdir. Bu dövlətin qısa bir müddətdə həyata keçirdiyi tədbirlər xalqımızıntarixində böyük iz buraxmışdır".Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 17 ayda 145 iclası keçirilmişdir. İlk iclas 1918-ci ildekabrın 7-də, son iclas isə 1920-ci il aprelin 27-də olmuşdur. Fəaliyyəti dövründə Azərbaycan CümhuriyyətiParlamentinin müzakirəsinə 270-dən yuxarı qanun layihəsi çıxarılmışdır ki, onlardan da 230-a yaxını təsdiqedilmişdir. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə müstəqil respublikanın konstitusiyasını qəbul etməkmümkün olmamışdı. O dövrdə konstitusiya xarakteri daşıyan bəzi aktlar, qərarlar qəbul edilmiş və millihökumət onların əsasında işləmişdir. Ona görə də bu sənədləri, müəyyən mənada, konstitusiya quruculuğununbaşlanğıcı kimi qiymətləndirmək olar.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası 27 iyun 1918-ci ildə dövlət dili haqqında, 9 noyabr1918-ci il tarixdə isə dövlətin zəruri atributu olan dövlət bayrağı (yaşıl, qırmızı və mavi rənglərdən, ağ aypara vəsəkkizbucaq ulduzdan ibarət) haqqında qərarlar qəbul etmişdir. Göründüyü kimi, parlament 6 ay sonrayaradıldığından dövlət dili, dövlət bayrağı haqqında qərarları bu arada hökumət qəbul etmişdir.Çox təəssüflər olsun ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmi 23 ay yaşamışdır. Belə ki, 1920-ci il aprelin27-28-də bolşevik Rusiyası beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına pozaraq, müharibə elan etmədən özsilahlı qüvvələrini Azərbaycana yeritmiş, suveren Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisini işğal etmişdir.Bununla qanuni seçilmiş hakimiyyət orqanlarını qırmızı imperiya zorakılıqla devirərək Azərbaycan xalqının çoxböyük qurbanlar bahasına qazandığı dövlət müstəqilliyinə son qoymuşdur. Sovet dövründə daxili idarəçiliyitənzimləyən bir neçə Konstitusiya qəbul edilmişdi. Bunlar suverenliyi əks etdirmirdi.Azərbaycan xalqı yalnız 18 oktyabr 1991-ci ildə öz tarixi dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ilkhəqiqi Konstitusiyasını qəbul etmək imkanı əldə etdi. Bundan sonra konstitusiya layihəsini hazırlamaq üçün 2komissiya yaradılsa da, faktiki olaraq, heç bir iş görülməmişdi.Yalnız ümummilli lider Heydər Əliyevin 15 iyun 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdışından sonrakonstitusiya quruculuğu sahəsində də böyük işlər görülmüşdür. Ulu öndərin sədrliyilə layihəsi hazırlanmış və 12noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi (referendum) yolu ilə qəbul edilmiş müstəqil Azərbaycan dövlətininilk konstitusiyası xalqımızın tarixində ən parlaq səhifələrdən biri olmuşdur.Konstitusiyanın 158 maddəsindən 48-i, başqa sözlə, üçdə biri insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqlarınahəsr edilmişdir. Müstəqil dövlətimizin ilk konstitusiyasının 1-ci maddəsinin I bəndində bəyan edilir:"Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi Azərbaycan xalqıdır". Konstitusiyanın 4-265

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────cü maddəsində isə göstərilir ki, xalqın seçdiyi səlahiyyətli nümayəndələrindən başqa, heç kəsin xalqı təmsiletmək, xalqın adından danışmaq və xalqın adından müraciət etmək hüququ yoxdur.Müstəqil Azərbaycan dövlətinin ilk konstitusiyası respublikamızın əvvəlki, Sovet dövründə qəbul edilmişkonstitusiyalarından prinsipcə köklü surətdə fərqlənir. Əlbəttə, bu tamamilə təbiidir. Belə ki, sosializm quruluşukonstitusiyalarda suverenlik və sivil dövlət quruculuğunda əsas institut olan hakimiyyətin bölgüsü prinsipindənimtina edilmişdir. Lakin yeni konstitusiyada bu tarixi və metodoloji səhv aradan qaldırılmış, ilk dəfə dövləthakimiyyətin qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətindən ibarət bölgüsü aparılmışdır.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 7-ci maddəsinin IV hissəsində göstərilir ki, konstitusiyanınmüddəalarına əsasən, qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri qarşılıqlı fəaliyyət göstərir və özsəlahiyyətləri çərçivəsində müstəqildirlər.Konstitusiya ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olmaqla, Azərbaycan Respublikasında birbaşa hüquqiqüvvədədir və bütün qanunvericilik aktları onun müddəalarına uyğun qəbul edilməlidir. Lakin Konstitusiyayaehkam kimi baxmaq olmaz və heç bir qanun doğma kimi qəbul edilməməlidir. Dünya təcrübəsi göstərir ki,konstitusiya, bir qayda olaraq, uzun müddət üçün qəbul olunur. Lakin həyatın irəli sürdüyü tələblər, ictimaisiyasimünasibətlərin inkişafı yeni-yeni məsələlərin tənzimlənməsi üçün hər bir qanunvericilikdə, o cümlədənölkəmizin ali qanunu olan konstitusiyada da dəyişiklikləri zəruri edir. Amerika Birləşmiş ŞtatlarınınKonstitusiyasını götürək. Bu Konstitusiya 223 il bundan əvvəl qəbul olunub və bugünədək 27 dəyişiklikedilmişdir.Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin "Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasındadəyişikliklər edilməsi məqsədi ilə ümumxalq səsverməsi (referendum) keçirilməsi haqqında" 22 iyun 2002-ci iltarixli fərmanı ilə 24 avqust 2002-ci il tarixdə keçirilmiş referendum nəticəsində Konstitusiyanın 24 maddəsinə38 əlavə və dəyişiklik edilmişdir. Ölkə başçısı İlham Əliyev bu inkişafa və dəyişiklik zərurətinə toxunaraqdemişdir: "Azərbaycan artıq müasir ölkədir. Ancaq müasirləşmə prosesinin limiti, hüdudları yoxdur. Bu əbədibir prosesdir. Bu gün Azərbaycan demokratik ölkədir. Amma demokratiyanın da sonu yoxdur. Bu sonsuz birprosesdir. Biz növbəti illərdə ölkəmizin müasirləşməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər görəcəyik".Sonrakı dövrdə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi 26 dekabr 2008-ci il tarixdə "AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsinə dair ümumxalq səsverməsinin(referendumun) keçirilməsi haqqında" qərar qəbul etmiş və 2009-cu il martın 18-də referendum keçirilmişdir.Referendum aktına əsasən, konstitusiyanın 29 maddəsinə 11 dəyişiklik, 39 əlavə edilmişdir.Heç də təsadüfi deyil ki, bunlardan müvafiq olaraq, 5 dəyişiklik və 22 əlavə konstitusiyanın III fəslinə -Əsas insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları fəslinə aid olmuşdur.Hazırda müstəqil Azərbaycan Respublikasının əsas problemlərindən biri qondarma Dağlıq Qarabağməsələsidir. Belə ki, Azərbaycan torpaqlarının 20 faizi bədnam qonşumuz Ermənistan Respublikasının silahlıqüvvələri tərəfindən işğal olunmuşdur. Respublikamıza münaqişə və müharibə gedişində təxminən 60 milyardABŞ dollarından artıq məbləğində ziyan dəymişdir. Xalqımızın belə bir el misalı da var: "Qılınc yarası sağalarsöz yarası sağalmaz". Bəli, ölkəmizin Ermənistan tərəfindən vurulmuş maddi ziyandan mənəvi ziyan dahaböyükdür.Ümummilli lider Heydər Əliyev 15 iyun 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdışından sonra bütün fəaliyyətiboyu qondarma Dağlıq Qarabağ məsələsini sülh yolu ilə, beynəlxalq hüquq normalarına uyğun ədalətli həllinəçalışmışdır. Lakin heç kəsdən gizli deyildir ki, dünyada ikili standartlar mövcuddur.Baxmayaraq ki, konstitusiyaya əsasən, Azərbaycan Respublikası dünyəvi dövlətdir, lakin dünyanın birsıra xristian dövlətlərinin nəzərində o, islam dövləti kimi səciyyələndirilir. Əgər belə olmasaydı, dünyanın 191ölkəsinin daxil olduğu Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurasının işğal olunmuş Azərbaycanərazilərindən işğalçı erməni silahlı qüvvələrinin dərhal çıxarılması barədə 4 qətnaməsi çoxdan icra olunardı.Ümummilli lider Heydər Əliyev 15 iyun 1993-cü ildə ölkə rəhbərliyinə qayıdışından sonra xaricə bütünsəfərlərində Qarabağ həqiqətlərini bütün dünya ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırmaq üçün var qüvvəsi iləçalışmışdır. Ümummilli lider bu səfərlərdə, istər dövlət başçıları ilə, istərsə də həmin ölkələrdə olan Azərbaycandiasporunun nümayəndələri ilə, iş adamları ilə, qeyri-hökumət təşkilatlarının nümayəndələri ilə, bir sözlə, bütünauditoriyalarda görüşlərdə Dağlıq Qarabağın Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunuəsaslandırmış və hətta düşmənləri də inandırmağa nail olmuşdur. Ulu öndərin və onun layiqli davamçısıPrezident İlham Əliyevin apardığı belə ardıcıl, qətiyyətli mübarizənin nəticəsidir ki, BMT Baş Məclisinin 6sentyabr 2006-cı il tarixli "Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində vəziyyət" adlı qətnaməsində Azərbaycanın266

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────işğal edilmiş ərazilərində baş verən yanğınlardan və onun vurduğu böyük ekoloji ziyandan ciddi narahatlığıvurğulanmışdır .Ölkə başçısı İlham Əliyev çıxışlarında dəfələrlə bəyan etmişdir ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi yalnız vəyalnız Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll edilə bilər: "Dağlıq Qarabağ əzəli Azərbaycan torpağıdırvə biz Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa olunması üçün bütün səyləri göstərəcəyik. Həm siyasi, həmdiplomatik və lazım gələrsə, hərbi üsullardan da istifadə etmək olar. Bu haqq bizdə var. Beynəlxalq hüquq bunutəmin edir". Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Dağlıq Qarabağın, beynəlxalq hüquq normalarına müvafiqolaraq, dinc yolla erməni işğalından azad edilməsi mümkün olmazsa, bu torpaqların silah gücünə azad edilməsibizim təbii, ayrılmaz, konstitusiya hüququmuzdur.Sonda bir məqamı qeyd etməyi vacib hesab edirik. Ümummilli lider Heydər Əliyevin idarəçilikməktəbinin layiqli davamçısı, onun müdrik, uzaqgörən və çevik xarici və daxili siyasətini özünün siyasi kursuelan etmiş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev bu yüksək dövlət vəzifəsində dövlətimizinmöhkəmləndirilməsi, ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi və əhalinin sosial rifahının daha da yüksəldilməsiyolunda səmərəli fəaliyyətində daim ölkəmizin ilk demokratik konstitusiyasının müddəa və prinsiplərinəəsaslanır, onun verdiyi hüquqların reallaşmasına çalışır. Konstitusiyamız hərtərəfli islahatların, modernləşməxəttinin hüquqi bazası olaraq xalqımıza və dövlətimizə xidmət edir.İlham ABBASOV,Ədliyyə Nazirliyi ƏdliyyəAkademiyasının prorektoru,hüquq üzrə fəlsəfə doktoru,baş ədliyyə müşaviri,prokurorluğun fəxri işçisi“Xalq qəzeti”.-2010.-14 noyabr.-N 252.-S.5.267

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Konstitusion prosesin inkişafının əsas mərhələləriKonstitusiya milli mədəniyyətin məhsuludur. Onda dövlət hakimiyyəti orqanlarının, vəzifəli şəxslərin,vətəndaşların davranış modeli öz əksini tapır. Konstitusiyalar tarixi və etnik baxımdan fərqli mühitlərdəmeydana çıxır, fərqli fəlsəfi və dünyagörüşü yanaşmalarını əks etdirirlər. Bununla yanaşı, bu və ya digərdövlətlərin konstitusiyaları məzmunca ümumi cəhətlərə və oxşarlıqlara malik ola bilər. Bu, vahid ideya köklərivə dövlətin bu və ya digər inkişaf mərhələsində həll edilən vəzifələrin ümumiliyi ilə izah olunur.Son dövrün elmi ədəbiyyatında dünyada konstitusion inkişafın dörd mühüm mərhələsi fərqləndirilir.Birinci - XVIII əsrin sonundan Birinci Dünya müharibəsinə qədər; ikinci - iki dünya müharibəsi arasındakıdövr; üçüncü - 1945-ci ildən 80-ci illərin sonuna qədər; dördüncü - 90-cı illərin sonu.Birinci mərhələ burjua cəmiyyətində, ilk növbədə, Avropa və Amerikada mühüm institutlarınformalaşması dövrünü özündə əks etdirir. 1787-ci ildə ABŞ və 1791-ci ildə Fransa konstitusiyalarının qəbuledilməsi dünyada konstitusion prosesə həlledici təsir göstərdi. Bu sənədlər XIX əsrdə müstəqillik əldə edənLatın Amerikası, habelə bir çox Avropa ölkələrinin konstitusiyaları üçün model rolunu oynadı.Dövlət hakimiyyəti orqanları sistemi və onlar arasında münasibətlər iki—amerikan və kontinentalvariantlarda təzahür edən hakimiyyət bölgüsü prinsipinə əsaslanırdı. Hüquq və azadlıqlar haqqında müddəalarinsanın təbii hüquqları ideyasını əks etdirirdi və əsasən siyasi və mülki hüquqları rəsmiləşdirirdi ki, bu dacəmiyyətin sosial-iqtisadi və siyasi inkişaf səviyyəsi ilə izah olunurdu.İkinci mərhələdə konstitusion inkişafın yeni sosialist modeli yarandı. Həmçinin köhnə burjua-demokratikkonsepsiyaların müasirləşdirilməsi prosesi baş verirdi.Birinci mərhələdə əksər ölkələrdə formalaşan Konstitusiya modeli ikinci mərhələdə əhəmiyyətli dərəcədədəyişməmişdi. Bununla yanaşı, dövlət hakimiyyətinin təşkilinə, şəxsiyyətin hüquqi statusuna dair müddəalaruniversal xarakterli ümumbəşəri dəyərlər kimi qəbul edilir. Dövlətin iqtisadi və sosial münasibətlərə müdaxiləetməsi hesabına konstitusion-hüquqi tənzimetmənin predmeti genişlənir; siyasi sistemin yeni elementlərinin—həmkarlar ittifaqlarının, siyasi partiyaların konstitusion statusu müəyyən edilir.Konstitusiyaya insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının yeni qrupu-sosial-iqtisadi hüquqlar daxiledilir. Həmçinin xarici siyasətin prinsipləri konstitusion səviyyədə təsbit edilir.Bunun ən bariz nümunəsi kimi Almaniyanın 1919-cu il Veymar Konstitusiyasıdır. Onun preambulasında"xalqın vahidliyi", "xalq suverenliyi", "azadlıq və sosial ədalət" kimi yeni hüquqi prinsiplər təsbit edilmişdi.Almaniya imperiyası federativ dövlət quruluşu formasına malik olan respublika elan olunurdu.Konstitusiya dövlət mexanizmində respublika prezidentinə xüsusi yer ayırırdı. O, ümumxalq səsverməsiyolu ilə yeddi il müddətinə seçilirdi, parlamentdən asılı deyildi və referendumun köməyi ilə istənilən qanunuləğv edə bilərdi.Həmin dövrdə SSRİ-nin tərkibinə daxil olan və onun ideologiyasına tabe olan Azərbaycan SSR-inkonstitusion inkişafı təsvir edilən modellərlə tam ziddiyyət təşkil edirdi.Onlarda təsbit olunan müddəalar həmin dövrdə dünyada konstitusion inkişaf təcrübəsi əsasında işlənibhazırlanan konstitusion prinsiplərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. Məsələn, hakimiyyətin mənbəyi kimixalq suverenliyi ideyası əvəzinə sovet konstitusiyalarında hakimiyyətin fəhlə sinfi başda olmaqla yalnızzəhmətkeşlərə məxsus olması prinsipi təsbit edilirdi; siyasi, iqtisadi və ideoloji plüralizm əvəzinə birpartiyalılıq,vahid dövlət ideologiyası, sosialist mülkiyyətinin hakimliyi prinsipləri önə çəkilirdi. Şəxsiyyətin azadlığı vəmuxtariyyəti inkar olunurdu, onun cəmiyyət və dövlətdən asılılığı qeyd edilirdi, dövlət öz maraqları naminəşəxsiyyətə hüquq və azadlıqlar vermirdi.Dünyada konstitusion inkişafın üçüncü mərhələsi İkinci Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra başlanırvə yalnız Avropa ölkələrini deyil, həm də Asiya, Afrika və Latın Amerikası dövlətlərini əhatə edir. Bumərhələdə konstitusion proses konstitusiyaların son dərəcə müxtəlif olması ilə xarakterizə olunur. Onlarınhamısını üç əsas modelə aid etmək olar: qərb, sosialist və müstəmləkə asılılığından azad olan ölkələrinkonstitusiyaları. Göstərilən modellərin hər birinin öz xüsusiyyətləri və inkişaf yolları olmuşdur.Bu inkişaf mərhələsində qərb konstitusiya modeli üçün aşağıdakı xüsusiyyətlər xarakterik olmuşdur.Faşizmin süqutundan sonra yenikonstitusiyalar qəbul edildi (AFR, İtaliya, İspaniya, Yaponiya və s.). Onlarda konstitusion inkişafınəvvəlki mərhələlərində yaranan tendensiyalar təsbit və inkişaf olunurdu. Konstitusiyalar totalitar siyasirejimlərdən imtina, antidemokratik təşkilatların fəaliyyətini qadağan edirdi. Konstitusiyalar vətəndaşcəmiyyətinin əsaslarının inkişaf etdirilməsi üçün ilkin şərtləri müəyyənləşdirir, cəmiyyətin həyatının iqtisadi,268

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────sosial və mənəvi sahələrinə dövlətin müdaxiləsi imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirir və öznövbəsində, dövlətdən cəmiyyət qarşısında öhdəliklərini yerinə yetirməsini tələb edirdi.Sosialist tipli Konstitusiya modelləri İkinci Dünya müharibəsindən sonra SSRİ-nin 1936-cı ilKonstitusiyasının böyük təsirinə məruz qalmışdılar. Bununla yanaşı, onlar kommunist və fəhlə partiyalarıtərəfindən irəli sürülən nəzəri konsepsiyalardan irəli gələn özünəməxsus xüsusiyyətlərə də malik idilər. Həminkonstitusiyalara uyğun olaraq hesab olunurdu ki, sosialist ölkələri ictimai və konstitusion inkişaflarında iki əsasmərhələdən keçməlidirlər: sosializmin əsaslarının qurulması və inkişaf etmiş sosializmin qurulması.50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəllərində bir çox sosialist ölkələrində cəmiyyətin sosialist strukturununvə iqtisadi sisteminin yenidən qurulması başa çatdı. Bir sıra ölkələr sosializmin əsaslarının və inkişaf etmişsosialist cəmiyyətinin qurulmasını elan etdilər. Bu, onların konstitusion inkişafında yeni addım və ya modernkonstitusiyaların meydana çıxması demək idi (Bolqarıstanın 1971-ci il, ADR-in 1967-ci il, Macarıstanın 1972-ciil, Polşanın 1976-cı il konstitusiyaları). Onlarda kommunist (fəhlə) partiyalarının aparıcı rolu barədə müddəalartəsbit edilir, cəmiyyətin siyasi sisteminin elementlərinin rolu dəqiq şəkildə müəyyən olunur, cəmiyyətininkişafının məqsədi kimi sosializm və kommunizmin qurulması bəyan edilirdi.Sosialist ölkələrinin konstitusion inkişafında ümumi tendensiyalar SSRİ-nin 1977-ci il Konstitusiyasındadaha aydın şəkildə təzahür edirdi. 1978-ci il aprel ayının 21-də Azərbaycan SSR-in sonuncu Konstitusiyası AliSovetin növbədənkənar 7-ci sessiyasında qəbul edildi. Azərbaycan SSR-in 1978-ci il Konstitusiyası ötənqanunlara nisbətən öz müsbət və həmin dövr üçün cəsarətli, mütərəqqi müddəaları ilə seçilirdi. Ümummilliliderimiz Heydər Əliyevin hakimiyyəti illərinə təsadüf edən bu Konstitusiyada ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilidövlət dili kimi bəyan olundu. Konstitusiyanın ikinci bölməsi vətəndaşların hüquq və azadlıqlarınıngenişləndirilməsi, onların yeni məzmunla və əlavə maddi, hüquqi və siyasi təminatlarla zənginləşdirilməsi iləsəciyyələnirdi. 1978-ci il Konstitusiyasına sovet Azərbaycanının əvvəllər qüvvədə olan konstitusiyalarındanəzərdə tutulmayan yeni hüquqlar, azadlıqlar və vəzifələr daxil edilmişdi. Ən əsası isə, bu hüquqların təminolunması üçün yaxşı zəmin yaradılmışdı. Lakin bu konstitusiyanı hələ sovet məfkurəsindən, marksizm-leninizmideyasından azad, müstəqil Azərbaycan dövlətinin konstitusiyası adlandırmaq qeyri-mümkün idi.Bu mərhələdə müstəmləkə asılılığından azad olan ölkələrin konstitusion inkişafının da öz xüsusiyyətlərivar idi. Şərti şəkildə qeyd etmək olar ki, həmin ölkələrin konstitusion inkişafı iki mərhələdən keçmişdir:birincisi - 40-cı illərin sonu 60-cı illərin ortaları, ikincisi - 60-cı illərin ortalarından 80-ci illərin sonunadək.Konstitusion islahatların həyata keçirilməsinin səbəbi cəmiyyətdə və dövlətdə demokratik xarakterliyenidənqurma proseslərinin aparılmasına cəhd göstərilməsi ilə bağlı idi. Bu proses geniş miqyas aldı və yalnızmilli deyil, həm də onun bütün mərhələlərində işlənib hazırlanan ümumdünya konstitusion inkişaf təcrübəsinəzərə alınmaqla əsas qanunların qəbul edilməsinə gətirib çıxardı.Bu konstitusiyalar müasir konstitusio-nalizmin ümum qəbul edilmiş nailiyyətlərini — hakimiyyətinbölünməsi prinsipi, hüquqi və sosial dövlət haqqında müddəalar, insan hüquq və azadlıqları sahəsindəbeynəlxalq standartları əks etdirirlər.XX əsrin sonunda Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini əldə etdi. 18 oktyabr 1991-ci ildə AzərbaycanRespublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında 32 maddədən ibarət olan Konstitusiya Aktı qəbul olundu.Azərbaycanın 1978-ci il Konstitusiyasının dövlət müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktına zidd olmayannormaları yeni Əsas Qanun qəbul edilənədək öz hüquqi qüvvəsini saxladı. Həmin dövrlərdə siyasi hakimiyyətdəolan şəxslərin öz xalqına qarşı xəyanəti, sonradan dövlət idarəçiliyi sahəsində heç bir səriştəsi olmayaninsanların siyasi hakimiyyətdə təmsil olunması ölkəmizi ağır, qeyri-sabit vəziyyətə saldı, vətəndaş qarşıdurmasıilə üzləşdirdi. Nəinki yeni konstitusiyanın qəbul edilməsi mümkün oldu, hətta müstəqilliyimizin itirilməsitəhlükəsi yarandı. Belə bir ağır vəziyyətdə xalqın təkidli tələbi ilə yenidən hakimiyyətə qayıdan HeydərƏliyevin böyük və yorulmaz siyasəti nəticəsində ölkədə vətəndaş müharibəsinin qarşısı alındı, dövlətmüstəqilliyi qorundu, erməni təcavüzünün qarşısı alınaraq atəşkəs əldə edildi. 1993-94-cü illərdə ölkə daxilindəbaş verən terror aktlarının, dövlət çevrilişlərinə cəhdlərin qarşısı alındı və müstəqil AzərbaycanKonstitusiyasının qəbulu üçün zəmin yaradıldı.2 may 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi yeni Konstitusiya layihəsini hazırlayankomissiyanın tərkibini təsdiq etdi. Dövlət komissiyası ümummilli lider Heydər Əliyevin sədrliyi ilə yeniKonstitusiyanın layihəsini hazırladı və bu layihə ümumxalq müzakirəsinə verilmək üçün 1995-ci iloktyabrın 15-də mətbuatda dərc edildi. Azərbaycan ictimaiyyəti yeni Konstitusiya layihəsinin müzakirəsindəböyük fəallıq göstərərək Konstitusiya layihəsinə 2450 təklif verdi. 1995-ci il noyabrın 12-də keçirilənreferendumda müstəqil Azərbaycan dövlətinin ilk Konstitusiyası qəbul olundu. Bu Konstitusiyanın memarı269

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin təbirincə desək: "... Baxmayaraq ki Azərbaycan xalqının 80 illikKonstitusiya tarixi vardır, bu gün biz müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyasını qəbul etdik...". Ümumxalqsəsverməsi bütün seçki dairələri üzrə səs verənlərin yüksək fəallığı şəraitində keçmişdir. Səsvermədə iştiraketmiş 3.566.277 seçicidən 3.267.538 nəfəri, yəni 91,9 faizi təklifə "Hə" cavabı verərək müstəqil AzərbaycanRespublikasının ilk Konstitusiya layihəsinin qəbul olunmasına tərəfdar çıxmışdır. Beləliklə, Azərbaycanxalqının çoxəsrlik dövlətçilik tarixində müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyası qəbul olundu və 27 noyabr1995-ci ildə qüvvəyə mindi.Tariximizə Heydər Əliyev Konstitusiyası kimi daxil olan, ölkəmizin siyasi-iqtisadi və sosial-mədənihəyatında baş verən dəyişikliklərin qanuni nəticəsi olaraq qəbul edilən Konstitusiyada respublikamızınmüstəqilliyinin qorunub möhkəmləndirilməsinə, dövlətçiliyinin inkişafına, insan və vətəndaşhüquqlarının təmin edilməsinə xüsusi diqqət ayrılmışdır. Konstitusiyamızın ən böyük əhəmiyyəti ondanibarətdir ki, o, dövlətçiliyimizin inkişafını istiqamətləndirməklə yanaşı, həm də xalqımızın uzun illər boyuhəsrətində olduğu, ən nəhayət, ağır itkilər bahasına olsa da, əldə etdiyi və bu gün qətiyyətlə qoruduğu və inkişafetdirdiyi müstəqilliyi qanunvericilik yolu ilə təsbit etdi. Dövlətimizin Əsas Qanunu Azərbaycanın beynəlxalqaləmdə bərabərhüquqlu subyekt olduğunu sübuta yetirdi və çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrimizə əsaslanaraq yenidemokratik, hüquqi və dünyəvi dövlətin qurulmasına geniş təminat verdi.Konstitusiya ölkə və cəmiyyət həyatı üçün nə qədər əhəmiyyətli bir sənəd olsa da, qanunauyğun haldır ki,cəmiyyətin, insan təfəkkürünün inkişafı, yeni ictimai-siyasi münasibətlərin yaranması bu sənəddə də islahatlarınaparılmasını zəruri edir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında da bu cür islahatların aparılması ictimai,siyasi, iqtisadi və digər sahələrdə inkişaf dinamikası ilə əlaqəlidir. Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafı,modernləşmənin geniş vüsəti, demokratik inkişaf sahəsində əldə edilən uğurlar hüquqi müstəvidə dəəhəmiyyətli dəyişikliklərin edilməsi zərurətini yaradaraq Konstitusiyada bir sıra müddəaların daha datəkmilləşdirilməsini tarixi bir zərurətə çevirmişdir. Bu kontekstdə, ölkəmizdə insan və vətəndaş hüquqlarının vəazadlıqlarının daha səmərəli qorunması, Azərbaycan vətəndaşlarının layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsi,yerli demokratiyanın inkişafı ilə bağlı müddəaların Konstitusiyada əks etdirilməsi zərurətini əsas tutaraq, 24avqust 2002-ci il və 18 mart 2009-cu il tarixlərində Azərbaycan Respublikası vətəndaşları ümumxalqsəsverməsi-referendum yolu ilə dövlətimizin Əsas Qanununa mühüm əlavə və dəyişikliklər etdilər.Bu gün müstəqil Azərbaycanın ilk milli Konstitusiyasının qəbul olunmasından 15 il ötür və biz böyükfərəh hissi ilə deyə bilərik ki, xalqımızın dövlət quruculuğu sahəsində əldə etdiyi nailiyyətləri və ümumbəşəridəyərləri özündə ehtiva edən Konstitusiyamız real həyatda özünü doğrultmuş və Azərbaycanda konsolidasiyalıdemokratiyanın yaranması üçün sabit zəmin yaratmışdır.Ceyhun SÜLEYMANOV,Azərbaycan Respublikası DİN PolisAkademiyasının dövlət və hüquqnəzəriyyəsi kafedrasının rəisi,polis polkovniki, dosent, əməkdar müəllim.Mahir XALIQOV,kafedranın baş müəllimi, polis mayoru.“Respublika”.-2010.-14 noyabr.-N 250.-S.12.270

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbul olunmasından 16 il ötürKonstitusiyanın qəbulu çağdaş tariximizin en mötəbər hadisələrindən biri olmaqla, Ulu öndərimizHeydər Əliyevin Azərbaycan dövlətçiliyi qarşısındakı mühüm xidmətlərindən sayılırUlu öndər Heydər Əliyev: Mən şəxsən bu sənədin hazırlanmasına böyük məsuliyyət hissi iləyanaşmışam. Bu sənədin hazırlanmasına xeyli vaxt sərf etmişəm. Haqqım var deyəm ki, çox zəhmət çəkmişəm.Hər bir kəlmənin, hər bir sözün mənasını dəfələrlə araşdırmışam, onun bu gün üçün, gələcək üçün nə qədərəsaslı olmasını dəfələrlə təhlil etmişəm. Mən çox rahatlıq hissi ilə bu layihənin altından imza atıram və bulayihəyə görə tam cavabdeh olduğumu bu gün bəyan edirəm. Hesab edirəm ki, biz Azərbaycanın bu günü,gələcəyi üçün çox böyük bir sənəd - siyasi, hüquqi sənəd yaratmışıqNoyabrın 12-də müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının qəbul olunmasının 16-cı ilitamam olur. Bu bir həqiqətdir ki, Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin birbaşa rəhbərliyi ilə hazırlanaraq,1995-ci il noyabrın 12- də ümumxalq səsverməsi - referendum yolu ilə qəbul edilmiş AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyası ölkəmizdəki köklü dəyişikliklərə müsbət təsir göstərib, hüquqi dövlətquruculuğu prosesinin əsas istiqamətlərini müəyyən edib. Lakin bu proses heç də asanlıqla baş tutmayıb. Dahadoğrusu, məlum olduğu kimi, müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycanda yaranan hakimiyyətsizlikqanunvericilik islahatlarını da arxa plana atmışdı. 1993-cü ildə Ümummilli lider Heydər Əliyevin xalqın tələbiilə yenidən hakimiyyətə qayıdışı isə ölkəmizdə bütün sahələrdə geriləmənin qarşısını aldı, dövlətimizi məhvolmaqdan xilas etdi. Artıq Azərbaycan öz inkişaf yolunu seçmişdi və bu inkişafı təmin etmək üçün ölkəmizdəmükəmməl qanunvericilik bazasının yaradılmasına ehtiyac var idi. Məhz bu səbəbdən, Ümummilli lider HeydərƏliyev müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının qəbul olunması istiqamətində fəaliyyətə başladı.1995-ci ildə Milli Məclisin qərarı ilə Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiya layihəsinihazırlayan komissiyanın tərkibi təsdiq edildi. Ümummilli lider Heydər Əliyevin Sədrlik etdiyi komissiyanıntərkibinə tanınmış ictimai-siyasi xadimlər, alimlər, peşəkar hüquqşünaslar daxil idi. Komissiyanın ilk iclasındaUlu öndər Heydər Əliyev qəbul ediləcək Konstitusiyanın parametrlərini açıqladı. "Bizim yeni konstitusiyamız,şübhəsiz ki, birinci növbədə Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini, bu müstəqilliyin əbədi olduğunuvə dövlət müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, yaşatmaq üçün bütün prinsipləri əks etdirməlidir. Yenikonstitusiyamız demokratik prinsipləri özündə əks etdirməlidir. Yəni, dünya demokratiyasının əldə etdiyi bütünnailiyyətlərdən, demokratiya sahəsində inkişaf etmiş dövlətlərin konstitusiya təcrübəsindən istifadə etməli vəAzərbaycan Respublikasının özünə- məxsus tarixi, milli ənənələrini əks etdirən prinsipləri özündəcəmləşdirməlidir. Bir sözlə, biz elan etmişik və mən bir daha bəyan edirəm ki, Azərbaycanda demokratik,hüquqi, sivilizasiyalı, dünyəvi dövlət qururuq. Demokratik, hüquqi, sivilizasiyalı dövlət quruculuğu proseslərinivə bunu təmin etmək üçün bütün şərtləri, müddəaları konstitusiya özündə əks etdirməlidir".Qısa müddət ərzində inkişaf etmiş demokratik ölkələrin təcrübəsi öyrənildi, layihə hazırlanaraq ictimaimüzakirəyə təqdim olundu. 1995-ci il noyabr ayının 10-da komissiyanın doqquzuncu iclasında Ulu öndərHeydər Əliyev komissiyanın referenduma qədər ki fəaliyyətinə yekun vurdu: "Üzərimizə düşən məsuliyyəti bizvicdanla, xalqımıza, vəzifəmizə sədaqətlə həyata keçirmişik və gördüyümüz işə, xalqa təqdim etdiyimizlayihəyə görə fəxr edə bilərik. Hesab edirəm ki, bütün gələcək nəsillərdə meydana çıxacaq sualların hamısınaburada cavab var. Yəni, biz tarixi bir sənədin yaradılmasının iştirakçılarıyıq və bununla fəxr edə bilərik. Mənşəxsən bu sənədin hazırlanmasına böyük məsuliyyət hissi ilə yanaşmışam. Bu sənədin hazırlanmasına xeyli vaxtsərf etmişəm. Haqqım var deyəm ki, çox zəhmət çəkmişəm. Hər bir kəlmənin, hər bir sözün mənasını dəfələrləaraşdırmışam, onun bu gün üçün, gələcək üçün nə qədər əsaslı olmasını dəfələrlə təhlil etmişəm. Mən çoxrahatlıq hissi ilə bu layihənin altından imza atıram və bu layihəyə görə tam cavabdeh olduğumu bu gün bəyanedirəm. Hesab edirəm ki, biz Azərbaycanın bu günü, gələcəyi üçün çox böyük bir sənəd - siyasi, hüquqi sənədyaratmışıq".Beləliklə, Konstitusiya 1995-ci il 12 noyabr tarixində ümumxalq səsverməsində (referendumda) qəbuledildi. Onu da qeyd edək ki, müstəqil Azərbaycan dövlətinin tarixində ilk olan bu sənəd qəbul edilərkən məhzaşağıdakı niyyətlər ifadə edilib: Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyini, suverenliyini və ərazi bütövlüyünüqorumaq; Konstitusiya çərçivəsində demokratik quruluşa təminat vermək; vətəndaş cəmiyyətinin bərqəraredilməsinə nail olmaq; xalqın iradəsinin ifadəsi kimi qanunların aliliyini təmin edən hüquqi, dünyəvi dövlətqurmaq; ədalətli iqtisadi və sosial qaydalara uyğun olaraq hamının layiqli həyat səviyyəsini təmin etmək;271

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────ümumbəşəri dəyərlərə sadiq olaraq bütün ,dünya xalqları ilə dostluq, sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşamaqvə bu məqsədlə qarşılıqlı fəaliyyət göstərmək.Ümumiyyətlə isə, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası öz demokratikliyi və insan hüquqlarınasadiqliyi baxımından yüksək qiymətləndirilir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Respublikasının KonstitusiyasındaBMT-nin 1948-ci il Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsində və digər beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdətutulmuş insan hüquq və azadlıqları əhatəli şəkildə təsbit olunub. 5 bölmədən, 12 fəsil, 158 maddədən ibarətolan Azərbaycan Konstitusiyasının 48 maddəsinin və yaxud üçdə birinin sırf insan hüquq və azadlıqları ilə bağlıolması Ümummilli liderimizin yüksək daxili demokratizmini, insanpərvərliyini bir daha təsdiqləyir.Konstitusiyanın ikinci bölməsi isə yalnız hüquqlar, azadlıqlar və vəzifələri əhatə edir. Bu bölmədə insanhüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin əsas şərtləri təsbit olunub. Bildirilir ki, Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasının və bu Konstitusiya Qanununun heç bir müddəası dövlət orqanları, təşkilatlar və ya ayrı-ayrışəxslər tərəfindən insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının ləğvinə və ya Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasında və bu Konstitusiya Qanununda nəzərdə tutulduğundan daha artıq dərəcədəməhdudlaşdırılmasına yönəlmiş fəaliyyət və ya hərəkətlər üçün hüquqi əsas yaradan müddəa kimi şərh edilə vəya başa düşülə bilməz. Eyni zamanda, qeyd olunur ki, heç kəs öz hüquqlarından və azadlıqlarından sui-istifadəetməməlidir. Konstitusiyanın 12-ci maddəsi isə bəyan edir ki, "insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarınıntəmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir".Bu bölmədə yer alan digər maddələrdə isə məhdudlaşdırılması qadağan olunan insan hüquqları, qanunəsasında insan hüquqlarının və azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasına dair tələblər şəxsin tutulmasına, həbsəalınmasına və ya azadlıqdan məhrum edilməsinə qoyulan məhdudiyyətlər şəxsin insan hüquqlarını vəazadlıqlarını pozan qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının qərarlarından, bələdiyyəaktlarından Konstitusiya Məhkəməsinə şikayət vermək hüququ, məhkəmələrin Konstitusiya Məhkəməsinəmüraciət etmək hüququ və s. məsələlərə yer ayrılır, bu məsələlərin əsl hüquqi sütunları müəyyənləşdirilir.Şübhəsiz ki, bütün bunlar Azərbaycan dövlətinin humanizminin, insan hüquq və azadlıqlarına olanhörmətinin, demokratik cəmiyyət quruculuğu prosesinə sədaqətinin göstəricisidir.Eyni zamanda, cəmiyyətdə ədalət prinsiplərinin sütunlarının möhkəmləndirilməsinə xidmət edir.Qeyd etmək yerinə düşər ki, hüquqi dövlətin çox mühüm prinsipi kimi çıxış edən hakimiyyət bölgüsüKonstitusiyamızda birbaşa təsbit olunub, həmçinin, qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətlərininsəlahiyyətləri, hüquq və vəzifələri dəqiq müəyyən edilib. Bundan başqa, Azərbaycanın dünyaya nümunəgöstərilən tolerantlıq ideologiyası da Konstitusiyamızda öz əksini tapıb. Ölkə ərazisində yaşayan bütünvətəndaşların toxunulmazlıq hüququ Konstitusiya ilə tanınır və dinindən, dilindən, irqin- dən asılı olmayaraqölkə vətəndaşları qanun qarşısında bərabər tutulur. Bununla belə, Konstitusiya vətəndaşların dövlət və cəmiyyətqarşısında da məsuliyyətini özündə əks etdirir.Beləliklə, 'Ümummilli lider Heydər Əliyevin müəllifi olduğu Konstitusiya müasir Azərbaycanın inkişaftrayektoriyasını müəyyənləşdirdi. Ölkəmiz öz qanunlarını əldə rəhbər tutaraq gələcək inkişafının təməliniqoydu. Ölkə Konstitusiyasının dövlət və millət mənafeyinə uyğun tərtib olunması istər daxili, istərsə də xaricisiyasətimizin yalnız milli maraqlara xidmət edən prioritetlər üzərində qurulmasına təkan verdi.Bu da bir həqiqətdir ki, zaman dəyişdikcə, Azərbaycan inkişaf etdikcə, dünyada yeni münasibətlərsistemi formalaşdıqca Əsas Qanuna yeniliklər etmək qaçılmaz olur. Bu mənada həm 2002-ci ildə, həm də 2009-cu ilin martında keçirilən referendum ölkə qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsinə yol açıb. Daha dəqiq desək,Konstitusiya qəbul edildikdən sonra ölkəmizdə iki Konstitusiya islahatı aparılıb. 2002-ci il avqustun 24-dəkeçirilmiş referendumla Əsas Qanunun mətninə cəmiyyətin inkişafından doğan və Konstitusiyanın, qanunların,bütövlükdə hüquq sisteminin təkmilləşdirilməsi, demokratikləşdirmə proseslərinin dərinləşdirilməsi və insanhüquqlarının daha səmərəli müdafiə edilməsi zərurətindən irəli gələn bir sıra dəyişikliklər edilib. Budəyişikliklər bütövlükdə ölkəmizin İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında AvropaKonvensiyasına qoşulmasından, məhkəmə islahatlarının «həyata keçirilməsindən irəli gələn öhdəliklərə əməledilməsi, Milli Məclisin fəaliyyətinin və seçki sisteminin təkmilləşdirilməsi, insan hüquq və azadlıqlarının dahasəmərəli müdafiəsi və dövlət hakimiyyəti orqanları arasında fəaliyyətin və qarşılıqlı əlaqənin konstitusiyamexanizmlərinin daha da təkmilləşdirilməsi zərurətindən irəli gəlib və sadalanan məqsədlərə xidmət edib.Lakin dəyişən zaman fonunda ölkəmizdə əsas hüquqi normaları müəyyənləşdirən bir sıra qanunlarayenidən dəyişikliklər edilməsi zərurəti meydana çıxıb və 7 il sonra yenidən Konstitusiya islahatları gündəməgəlib. Hakim Yeni Azərbaycan Partiyasının təklifi ilə Milli Məclisdə müzakirəyə təqdim olunan Konstitusiyaya272

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────əlavə və dəyişikliklər edilməsi haqqında qanun layihəsi millət vəkillərinin böyük əksəriyyətinin səs çoxluğu iləqəbul edilib və xalqın müzakirəsinə çıxarılıb.Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən 2008-ci il dekabrın 26-da hüquqi nöqteyinəzərdənKonstitusiyanın bir çox normalarını təkmilləşdirmək məqsədi daşıyan, əsasən, dövlətinsosialyönümlüyünün artırılmasına, insan hüquq və azadlıqlarının daha səmərəli müdafiə və təmin olunmasına, ocümlədən, bir şəxsin iki dəfədən artıq Prezident seçilməsi ilə bağlı hüquqi cəhətdən əsaslandırılmamış və ictimaitələblərə cavab verməyən məhdudiyyətin aradan qaldırılmasına, ali dövlət hakimiyyəti orqanlarının, habelə,məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının və bələdiyyələrin işinin, qanunvericilik sisteminin təkmilləşdirilməsinəyönəlmiş "Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında"Referendum Aktı"nın layihəsi qəbul edilib.Qeyd edək ki, Konstitusiyaya təklif olunan əlavə və dəyişikliklər 29 maddəni əhatə edirdi.Konstitusiyanın 12-ci maddəsində dövlətin ali məqsədi göstərilirdi. Bu dəyişikliyə qədər qüvvədə olan variantdahəmin maddənin birinci hissəsində göstərilirdi ki, insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təminedilməsi dövlətin ali məqsədidir. Amma bu bəndə əlavədə "Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına layiqlihəyat səviyyəsinin təmin edilməsi" də dövlətin ali məqsədi kimi qeyd olunub. 15-ci maddəyə isə (iqtisadiinkişaf və dövlət) "sosialyönümlü iqtisadiyyatın inkişafına şəraitin yaradılması" fikri əlavə edilib.Konstitusiyanın 17-ci maddəsinə bu müddəa da əlavə olunub ki, 15 yaşına çatmamış uşaqlar işə götürüləbilməzlər. Uşaq hüquqlarının həyata keçirilməsinə dövlət nəzarət edir. 19-cu maddəyə təklif olunan dəyişikliyəəsasən isə, Milli Bank Mərkəzi Bank adlandırıldı. Konstitusiyada azadlıq hüququnu təsbit edən 28-ci maddənin3-cü bəndinə belə bir əlavə təklif olunurdu: "Azərbaycan Respublikasının ərazisindən kənarda olan AzərbaycanRespublikasının vətəndaşlarının Azərbaycan dövlətinin köməyindən və himayəsindən istifadə etmək hüququvar".Eləcə də, 101-ci maddənin 5-ci bəndinə olunan dəyişikliyə əsasən, "Müharibə şəraitində hərbiəməliyyatların aparılması Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçkilərinin keçirilməsini mümkün etmədikdəAzərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyət, müddəti hərbi əməliyyatların sonunadək uzadılır. Bu barədəqərar seçkilərin (referendumun) keçirilməsini təmin edən dövlət orqanının müraciətinə əsasən, AzərbaycanRespublikasının Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən qəbul edilir".2009-cu il martın 18-də həmin akt ümumxalq səsverməsində Azərbaycan xalqının böyük əksəriyyətitərəfindən dəstəklənib və keçirilmiş referendumla zamanın tələbindən irəli gələrək Konstitusiyaya edilmiş əlavəvə dəyişikliklər onun çox mühüm əhəmiyyətə malik yeni müddəalarla zənginləşməsi ilə nəticələnib. Məhz budəyişikliklərdən sonra Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası daha mükəmməl və daha demokratik hüquqiakt kimi qarşıya çıxdı.Son olaraq onu qeyd edək ki, 1995-ci il noyabrın 12-də keçirilən ümumxalq səsverməsi - referendumdaxalqımızın böyük əksəriyyətinin dəstəyi ilə qəbul olunmuş ölkənin Əsas Qanunu mükəmməlliyi ilə seçilir,dövrün çağırışlarına tam cavab verir. Əksər ekspertlərin vurğuladıqları kimi, Konstitusiyanın qəbulu çağdaştariximizin ən mötəbər hadisələrindən biri olmaqla, Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin Azərbaycan dövlətçiliyiqarşısındakı mühüm xidmətlərindən sayılır. Bu gün birmənalı şəkildə bəyan etmək olar ki, Ulu öndərimizinmüəllifi olduğu Azərbaycan Konstitusiyası ölkəmizin demokratik və sivil yolla inkişafına ən başlıca təminatdır.Ümummilli liderimizin siyasi kursunun layiqli davamçısı Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev də özfəaliyyətində daim Konstitusiyaya istinad edərək respublikamızda ümumbəşəri demokratik dəyərlərin', qanununaliliyinin tam təminatına nail olub.Nadir AZƏRİ“Yeni Azərbaycan”.-2011.-11 noyabr.-№206.-S.3.273

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Konstitusiyası dövlətin və cəmiyyətin inkişafına xidmət edənəsas normativ hüquqi sənəddirMüsahibimiz Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi sədrinin birinci müavini, YAP Siyasi Şurasınınüzvü Ziyafət Əsgərovdur- Ziyafət müəllim, məlum olduğu kimi hər il 12 noyabr tarixi Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiya Günü kimi qeyd olunur. 1995-ci ildə qəbul olunmuş ilk milli Konstitusiyanın Azərbaycanınhüquqi, demokratik dövlət kimi formalaşmasında rolunu necə səciyyələndirərdiniz?- Ümumiyyətlə, Konstitusiya mövcud dövlətin bütöv hüquq sisteminin özəyi kimi çıxış edən, ölkəvətəndaşlarının maraq dairəsində olan ictimai həyatı və əsas dövlət qurumlarının fəaliyyətini tənzimləyənnormativ hüquqi aktdır. Konstitusiyaların formal təyinatından başqa, digər əlavə keyfiyyətləri onun yüksəkhüquqi qüvvəyə malik olması və hüquq sisteminin fundamental mənbəyi kimi çıxış etməsidir. Əvvəla,konstitusiya normaları digər normalara münasibətdə prioritet mövqedən çıxış edir. İkincisi, qanunlar və digərqanun qüvvəli aktlar konstitusiyada müəyyən edilən qayda və proseduraya uyğun qəbul edilməlidir.Məlum olduğu kimi konstitusiya dövlətin əsas qanunu olması etibarilə mövcud dövlətin və dövlətçilikənənələrinin formalaşmasında ən ümumi ictimai münasibətlər kompleksini, ictimai quruluşun əsaslarını,şəxsiyyətin hüquqi statusunu, dövlət hakimiyyət orqanlarının sistemini, yerli özünüidarəetmə strukturlarını vəhüquqi mexanizmləri tənzimləyən normativ hüquqi akt və ya prinsiplərin modifıkasiyasıdır. Konstitusiyanınqəbulu dövlətçiliyimizin mohkəmləndirilməsi, Azərbaycanın dünya birliyində nüfuzunun daha da artmasıbaxımından çox mühüm ictimai-siyasi hadisə kimi qiymətləndirilməlidir. Konstitusiyanın qəbulu yalnız yeniictimai sistemin hüquqi tanınmasını təsdiq edən fakt deyil, ölkəmizin inkişafının prinsipcə yeni mərhələyəqədəm qoymasının göstəricisi idi. Bu mərhələ isə ilk növbədə siyasi sistemin mərkəzində insanın və vətəndaşın,onun hüquq və azadlıqlarının, demokratik və hüquqi dövlət ideallarının durması ilə səciyyələnir.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında müasir sivil cəmiyyətin inkişaf istiqamətlərinimüəyyənləşdirən və konstitusiya quruluşunun əsaslarını təşkil edən ideya və dəyərlər geniş şəkildə öz əksinitapmışdır: dövlətin və cəmiyyətin hüquqla sıx bağlılığı; insan şəxsiyyətinə və ləyaqətinə hörmət; dövləthakimiyyət orqanlarının demokratik qaydada formalaşdırılması vasitəsilə xalqın hakimiyyət funksiyalarınınhəyata keçirilməsində iştirakı; insan hüquqlarının səmərəli müdafiəsi mexanizmlərinin mövcudluğu; siyasisistemdə plüralizmə təminat verilməsi; sosial ədalətə nail olmaq, ümumbəşəri dəyərlərə sadiqlik, milliqanunvericiliyin beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılması və sair. Əsas Qanunda konseptual baxımdan yeniideyalardan biri ictimai münasibətlər sistemində dövlətin rolu ilə bağlıdır. Belə ki, ölkəmizin uzun illər daxilolduğu sovet siyasi sistemində dövlətin cəmiyyət həyatındakı rolu fövqəladə xarakter daşıyır, dövlət maraqlarıilə şəxsiyyətin maraqları arasında yaranan münasibətlərdə üstünlük birmənalı olaraq birinciyə verilirdi. Bu isəsözsüz ki, liberal demokratiya üçün öncül amillərdən olan şəxsi hüquq və azadlıqların müdafiəsinin arxa planakeçməsi ilə nəticələnirdi. Bu baxımdan, Konstitusiyamızda dövlətin ali məqsədinin məhz insan və vətəndaşhüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsi kimi müəyyənləşdirilməsi müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.Konstitusiyamız dövlətin məhz vətəndaşların mənafelərinə xidmət etdiyini ən yüksək səviyyədə bəyan edir.- Azərbaycanın 20 illik müstəqillik tarixinə nəzər yetirərkən, bütün sahələrin inkişafı və qazanılannailiyyətlərin Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlı olduğunun bir daha şahidi oluruq. Bumənada ilk milli Konstitusiyamızın hazırlanıb qəbul olunmasında Ulu öndərimizin fəaliyyətini necəxarakterizə edərdiniz?- Heydər Əliyev fenomeni elə əbədi bir dühadır ki, bu düha sönməz bir işıq kimi daim xalqımızıntərəqqi, sabitlik, sülh və əmin-amanlıq yollarına nur saçacaqdır. Bu gün respublikamızın elə bir sahəsi yoxdurki, orada Heydər Əliyev zəkasının, Heydər Əliyevin ölməz ideyalarının izi olmasın. Azərbaycan dövlətininmemarı və qurucusu Heydər Əliyev ölkəmizdə hüquq islahatlarının, demokratik dəyişiklikləringerçəkləşdirilməsi sahəsində misilsiz işlər görmüşdür. Bu işlərin böyük bir qismi humanizm prinsipləri ilə, insanhüquq və azadlıqlarının qorunması ilə sıx bağlıdır. 1995-ci il noyabrın 12-də Ulu öndər Heydər Əliyevinrəhbərliyi ilə hazırlanmış, müstəqil Azərbaycanımızın ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul edilmiş yeniKonstitusiyası və demokratik əsaslarla seçilmiş ilk parlamenti ölkəmizin siyasi tarixində yeni bir mərhələninbaşlanğıcı oldu.Konstitusiyamızın ayrıca bir fəsli sivilizasiyalı dünya təcrübəsinə əsaslanan və müasir hüquqi dövlətdəinsan hüquq və azadlıqlarının bütün sahələrini əhatə edən maddələrdən ibarətdir. Bu maddələrdə bərabərlik,274

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────azadlıq, şəxsi toxunulmazlıq, əmək, təhsil hüquqları, habelə vicdan azad-lığı, sərbəst toplaşmaq azadlığı, seçkihüququ və müstəqil hüquqi-demokratik dövlətdə yaşayan vətəndaşların azadlığını təmin edən digər hüquqlarınmüdafiəsi aydın şəkildə əks etdirilmişdir.Bir sözlə, müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyasının banisi olan Heydər Əliyev demokratik, hüquqidövlət quruculuğu istiqamətində davamlı siyasət yeridərək ölkədə insan hüquq və azadlıqlarının başlıcaprinsiplərinin bərqərar olması üçün əsaslı zəmin yaratmışdır. Heydər Əliyevin fəal diplomatiyası nəticəsindədünyanın demokratik dövlətlərinin və aparıcı beynəlxalq təşkilatlarının ölkəmizə, Ermənistan-Azərbaycan,Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə münasibəti əsaslı surətdə dəyişmişdir. Heydər Əliyev siyasətinin əsasını sülh,beynəlxalq hüquq normalarına, sərhədlərin bütövlüyünə və toxunulmazlığına, dövlətlərin ərazi bütövlüyünəhörmət və qarşılıqlı surətdə faydalı əməkdaşlıq prinsipləri təşkil edir. Ulu öndər Heydər Əliyevin AzərbaycanRespublikasının hərtərəfli inkişafı üçün hazırladığı strateji istiqamətlər hələ uzun illər müstəqil Azərbaycandövlətinin möhkəmləndirilməsi və gücləndirilməsi işinə xidmət edəcəkdir.- Şübhəsiz ki, bu prosesdə Ulu öndərimizin Azərbaycanda hüquqi islahatların əsasını qoyması daxüsusi əhəmiyyətə malikdir...- Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə islahatların hüquqi bazasının yaradılması, insanhüquq və azadlıqlarının qorunması sahəsində mühüm sənədlər qəbul edilmiş, respublikamız müxtəlif beynəlxalqkonvensiya və sazişlərə qoşulmuş, qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinin qarşılıqlı fəaliyyətinintəmin edilməsi məqsədi ilə xeyli tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bu tədbirlər sırasında Ulu öndər HeydərƏliyevin 21 fevral 1996-cı il tarixli sərəncamı ilə yaradılmış Hüquq İslahatları Komissiyasını xüsusi qeyd etməklazımdır. Bu komissiya xalqımızın dövlətçilik tarixində yaratdığı ənənələri qorumaqla inkişaf etmiş dövlətlərinhüquq islahatları ilə bağlı təcrübəsindən də bəhrələnmişdir. Hüquqi islahatlar sahəsində çox əhəmiyyətlisənədlərdən biri də Heydər Əliyevin 1996-cı il iyunun 8-də imzaladığı "Avropa Şurası və AzərbaycanRespublikası arasında əməkdaşlıq proqramının həyata keçirilməsi haqqında" sərəncamdır. Bu sənədə əsasənbeynəlxalq standartlara uyğun "Konstitusiya Məhkəməsi haqqında", "Məhkəmələr və hakimlər haqqında","Prokurorluq haqqında" qanun və digər hüquqi sənədlərin layihələri hazırlanıb Milli Məclisdə müzakirə edilmişvə müvafıq qaydada qəbul olunmuşdur. Milli Məclisin bu günə qədər qəbul etdiyi hüquqi sənədlərin böyük birhissəsi Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən parlamentin müzakirəsinə təqdim edilmiş qanun layihələri,konvensiyalar və sazişlərdir.Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Milli Məclisdə ölkəmizin Avropa ilə inteqrasiyasını gücləndirən sənədlərdə qəbul olunmuşdur. Belə ki, parlament bu sahədə "İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsihaqqında" Konvensiyanı, "İşgəncələrin və qeyri-insani və ya insan ləyaqətini alçaldan rəftarın və ya cəzanınqarşısının alınması haqqında" Avropa Konvensiyasını, "Yerli özünüidarə haqqında" Avropa Xartiyasını təsdiqedən sənədləri, "Vətəndaşlıq haqqında", "Sərbəst toplaşmaq azadlığı haqqında", "Dini etiqad azadlığı haqqında"qanunları qəbul etmişdir. Hüquq islahatları sahəsində Milli Məclis Ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə birneçə Konstitusiya qanunu da qəbul etmişdir. Bunlar "Azərbaycan Respublikasının insan hüquqları üzrəmüvəkkili (Ombudsman) haqqında", "Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyatakeçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında", "Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə AzərbaycanRespublikasının Milli Məclisi tərəfindən etimad məsələsinin həll edilməsi hüququnun əlavə təminatlarıhaqqında" Konstitusiya qanunlarından ibarətdir. Bütün bu sənədlər ölkəmizdə insan hüquq və azadlıqlarınınqorunmasına necə böyük əhəmiyyət verildiyinin əyani təsdiqidir.- Cəmiyyət inkişaf etdikcə, Əsas Qanunun daha da təkmilləşdirilməsi də zərurətə çevrilir. Bubaxımdan, 2002-ci ildə ümumxalq səsverməsi nəticəsində Azərbaycan Konstitusiyasına edilmiş əlavə vədəyişikliklərin hüquqi-demokratik dövlət quruculuğu prosesindəki önəmini hansı amillərlə izahedərdiniz?- Hamımıza məlumdur ki, Ümummilli liderimiz qanunvericiliyimizin təkmilləşdirilməsi, insan hüquq vəazadlıqlarının qorunmasının daha etibarlı təmin edilməsi məqsədilə 22 iyun 2002-ci il tarixli fərmanlaKonstitusiyada dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Referendum Aktı layihəsiniümumxalq səsverməsinə çıxardı. Fərmanda göstərilirdi ki, bu addım respublikamızın "İnsan hüquqlarının vəəsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında" Avropa Konvensiyasına qoşulmasından, ölkəmizdə məhkəməislahatlarının həyata keçirilməsindən, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin fəaliyyətinin və seçkisisteminin təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar yeni müddəaların Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında əksetdirilməsi zərurətindən irəli gəlirdi.275

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Referendumun keçirilməsi insan hüquq və azadlıqlarının qorunmasını daha da gücləndirdi, vətəndaşlaraOmbudsmana, Konstitusiya Məhkəməsinə birbaşa müraciət etmək hüququ verdi, ölkənin seçki sistemini dahada təkmilləşdirdi. Milli Məclisdə referendumun nəticələrindən irəli gələn müxtəlif qanun layihələri dəhazırlandı.Bu tədbirlər ilk növbədə Konstitusiyanın özündə müəyyən edilmiş konsepsiyanın reallaşdırılması,Azərbaycan hüquq sisteminin inkişaf etmiş dövlətlərin hüquq sisteminə və beynəlxalq hüquq normalarınauyğunlaşdırılması məqsədlərinə xidmət etmişdir. Bir amili etiraf etmək lazımdır ki, əgər Əsas Qanuna dəyişikliktarixi zərurətdən, ictimai tələbatdan irəli gəlməklə proqressiv nəticələrə imkan yaradırsa, yalnız onun sabitliyinivə dəyişilməzliyini əsas götirərək konstitusiya və qanunvericilik islahatlarından imtina etmək heç bir haldamütərəqqi addım kimi qiymətləndirilə bilməz.24 avqust 2002-ci il referendumunda Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının bir sıra maddələrindədüzəlişlərin edilməsi həmin dövr üçün ictimai münasibətlərin daha effektiv tənzimlənməsi naminə aparılan ənuğurlu konstitusion islahatların tərkib hissəsi idi. Konstitusiyada həmin əlavə və dəyişikliklər bir sırakonstitusion mexanizmləri daha dəqiq əlaqələndirirdi. Bu dəyişikliklər bir sıra məsələləri, o cümlədənAzərbaycan Respublikası Prokurorluğuna qanunvericilik təşəbbüsü hüququnun verilməsi, AzərbaycanRespublikasında apellyasiya instansiyası məhkəmələrinin yaradılmasını nəzərdə tuturdu. Konstitusiyaya edilənhəmin dəyişikliklər nəticəsində Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarına, Azərbaycan RespublikasıMəhkəmələrinə, İnsan Hüquqları Üzrə Müvəkkilə, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinəpozulmuş hüquq və azadlıqlarla bağlı şikayət, müraciət və sorğu vermək hüquqları verilib. Eyni zamanda,Azərbaycan Respublikasında keçirilən parlament seçkilərinin majoritar seçki sisteminə keçirilməsi və ölkəprezidenti vaxtından əvvəl vəzifədən getdikdə onun səlahiyyətlərini yerinə yetirmək hüququnun AzərbaycanRespublikasının Baş nazirinə verilməsi təsbit olunmuşdu.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının mətninə 24 avqııst 2002-ci il tarixli referendumla edilmişdəyişikliklər, ilk növbədə, cəmiyyətimizin inkişafından doğan və Konstitusiyamızın, qanunlarımızın,bütövlükdə hüquq sistemimizin təkmillşdirilməsinə, demokratikləşdirilməsinə və insan hüquqlarının dahasəmərəli müdafiə edilməsinə xidmət etmiş, Əsas Qanunun çox mühüm əhəmiyyətə malik yeni müddəalarlazənginləşməsi ilə nəticələnmişdir.- Siz konstitusiyamızın hüquqi dövlət quruculuğu prosesindəki rolunu ətraflı şəkildə izah etdiniz.Ümumiyyətlə, Azərbaycan Konstitusiyasının inkişaf etmiş dövlətlərin əsas qanunları ilə müqayisədəüstünlükləri nədən ibarətdir?- Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının inkişaf etmiş dövlətlərin konstitusiyaları ilə müqayisədəkifayət qədər mütərəqqi hesab edilə biləcək müddəaları mövcuddur. Bunlardan biri Konstitusiyada sadalananinsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalqmüqavilələrə uyğun tətbiq edilməsi ilə bağlıdır. Bu norma özündə insan hüquqlarının beynəlxalq standartlarauyğun tətbiqinə imkan verən mühüm prinsipi əks etdirir. Belə ki, qeyd olunan prinsip ölkəmizdə insan hüquq vəazadlıqlarının hamılıqla qəbul edilmiş beynəlxalq hüquq normalarında və insan hüquqlarına dair beynəlxalqmüqavilələrdə nəzərdə tutulanlardan daha artıq məhdudlaşdırılmasına imkan vermir.Konstitusiya ölkəmizin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələri Azərbaycanın hüquq sistemininayrılmaz tərkib hissəsi elan edir və nəzərdə tutur ki, Əsas Qanun və referendumla qəbul edilən aktlar istisnaolmaqla, Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ hüquqi aktlar iləAzərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələr arasında ziddiyyət yaranarsa, beynəlxalqmüqavilələr tətbiq edilir. Konstitusiyamızın insan hüquqlarının səmərəli müdafiəsinə yönəlmiş ümumimüddəaları ilə yanaşı, onun ən böyük hissəsi olan "Əsas insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları" fəslindəmüasir demokratik cəmiyyətdə təmin edilməsi zəruri olan bütün insan hüquqları və əsas azadlıqlar, onlarınreallaşdırılmasının ümumi mexanizmləri, həmçinin ayrı-ayrı hüquqların beynəlxalq standartlara müvafiq olaraqqanuni məhdudlaşdırılmasının yol verilən həddi təsbit edilmişdir.- Ziyafət müəllim, bəs müasir mərhələdə Azərbaycan Konstitusiyasının inkişaf dinamikasını necəxarakterizə edərdiniz?- Sevindirici haldır ki, bu gün ölkəmizdə Heydər Əliyev siyasi məktəbinin layiqli davamçısı, ölkəPrezidenti İlham Əliyev dövlətçilik kursunu uğurla davam etdirir. Ölkədə cəmiyyət və dövlət həyatının bütünsahələrini əhatə edən islahatlar aparılır və hakimiyyətin bütün qolları bu prosesdə fəal iştirak edir. Bütün bunlar,həmçinin milli səviyyədə formalaşmış əlverişli ictimai, siyasi, hüquqi və iqtisadi mühit gənc Azərbaycandövlətinin parlaq gələcəyinə olan inamı daha da artırır. Bu gün doğrudan da, hər bir azərbaycanlının fəxrlə276

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────öyünə biləcəyi ali qanunu - Konstitusiyası var. Fikrimcə, Konstitusiyaya hörmət ilk növbədə onu öyrənməkdən,peşəsindən və fəaliyyət sahəsindən asılı olmayaraq hər kəs tərəfindən gündəlik həyatda tətbiq edilməsindənibarətdir. Konstitusiya müasir dövlətçiliyimizdə öz funksiyasını yerinə yetirərək ictimai proseslərin siyasihüquqikontekstdə tənzimlənməsini təmin edir. Azərbaycan Respublikasında məhz ictimai-siyasi münasibətlərinqaydaya salınması, sosial-hüquqi sferada müvafiq islahatlar proqramının həyata keçirilməsi, konstitusionmünasibətlərin sabit inkişaf dinamikası ölkədə uğurla inkişaf etməkdədir.Xalqın dərin inamını qazanmış cənab İlham Əliyev 2003-cü ildə dövlət başçısı seçilərək ədalətmühakiməsini həyata keçirən məhkəmələrin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsinə, bu müstəqil institutun nüfuzuna,insan hüquq və azadlıqlarının tənzimlənməsinə xüsusi diqqət yetirir. Prezidentin təşəbbüsü ilə "Məhkəmələr vəhakimlər haqqında" qanunda mütərəqqi dəyişikliklər olunmuş, "Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında" Qanunqəbul edilmişdir. Dövrün tələbinə uyğun gələn bu dəyişikliklər məhkəmələrin işinin təkmilləşməsinə, onlarınfəaliyyətində geniş şəffaflığın təmin olunmasına, yüksək dəyərlərə uyğun hakimlərin seçilməsi qaydasına,qanunu düzgün tətbiq etməyən hakimlərə münasibətdə intizam məsuliyyətinin artırılmasına yönəlir.2008-ci il prezident seçkilərində yüksək fəallıq nümayiş etdirən Azərbaycan xalqı cənab İlham Əliyevibir daha dəstəkləməklə Ulu öndər Heydər Əliyevin ideyalarının davamına səs verdi. Bu seçki bir daha göstərdiki, cəmiyyətimizdə Heydər Əliyevin ideyalarının alternativi yoxdur.Eyni zamanda, demokratik hüquqi dövlət quruculuğu çərçivəsində ölkəmizdə səmərəli şəkildə və sürətləhəyata keçirilən siyasi, hüquqi, iqtisadi və digər islahatlar beynəlxalq hüquq normaları və prinsiplərinin tələblərinəzərə alınmaqla Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına yenidən əlavə və dəyişikliklər edildi. 2009-cu ilmartın 18-də "Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında"Referendum Aktı qəbul olundu. Bu, ilk növbədə, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının daha səmərəliqorunması, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsi,demokratiyanın genişləndirilməsi və yerli özünüidarəetmənin inkişafı ilə bağlı idi. Bu əlavə və dəyişiklikləryeni nəsil sosial hüquqların müasir yönümdə bərqərar olunmasına da xidmət edir.Bu gün Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilən hüquqi islahatlar ictimai proseslərin vəmünasibətlərin normal tənzimlənməsi faktı ilə uzlaşır və onu zəruri edir. Bu istiqamətdə yürüdülən siyasətHeydər Əliyev ənənələrinin layiqli davamçısı olan dövlət başçısı İlham Əliyev tərəfındən xalqın rifahına, insanhüquq və azadlıqlarının inkişafına, siyasi, iqtisadi və sosial sferaların dəqiq tənzimlənməsinə xidmət edir.Beləliklə, Konstitusiyanın inkişaf dinamikası cəmiyyətdə mövcud olan ictimai-siyasi münasibətlərəadekvat baş verir. Bu baxımdan, Konstitusiya cəmiyyətin və dövlətin inkişafına xidmət edən və cəmiyyətdə"hüquqi balansı" qoruyub saxlayan əsas normativ hüquqi sənəddir.“İki sahil”.-2011.-12 noyabr.-№207.-S.6.277

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Qanunların aliliyinin qorunmasının təminatçısıFərhad ABDULLAYEV,Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin sədriXX əsrin sonlarında Azərbaycan Respublikası öz siyasi müstəqilliyini bərpa etsə də, ölkədə hökmsürən siyasi qeyri-sabitlik və xalqın mənafeyini əks etdirən siyasi iradənin olmaması dövlətçiliyimizinreallaşdırılmasını qeyri-mümkün edirdi.Müasir Azərbaycan dövlətinin memarı və qurucusu Heydər Əliyevin rəhbərliyə qayıdışı ölkəmizdə siyasisabitliyin təmin olunmasına və dövlətimizin həyatının bütün sahələrində genişmiqyaslı islahatların aparılmasınaşərait yaratdı. Məhz bu dövrdən başlayaraq, hüquqi dövlət quruculuğu və vətəndaş cəmiyyətinin bərqəraredilməsi Azərbaycan Respublikasının inkişafının əsas istiqamətləri kimi müəyyənləşdirildi. Şübhəsiz ki, buirimiqyaslı tədbirlər sisteminin əsasında 1995-ci ildə qəbul edilmiş, hazırlanmasında və qəbulunda ümummillilider Heydər Əliyevin müstəsna rolu olan Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası durur.1995-ci il Konstitusiyası insan hüquqlarının təmin edilməsini dövlətin ali məqsədi, müdafiə mexanizmlərininyaradılmasını isə başlıca vəzifə olaraq özündə əks etdirmişdir.Konstitusiyamızın milli hüquq sisteminə gətirdiyi mühüm yeniliklərdən biri də hüquqi dövlətin ayrılmazatributu olan və müasir tələblərə cavab verən müstəqil məhkəmə hakimiyyətinin yaradılmasının əsasını təşkiletməsi olmuşdur. Konstitusiyada əksini tapan prinsiplər çərçivəsində ölkəmizdə daha sonra həyata keçirilmişməhkəmə-hüquq islahatları məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının bir sıra yeni funksiyalar əldə etməsinə genişimkanlar yaratmışdır. Azərbaycanda ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsini təmin etmək üçün müstəqilməhkəmə hakimiyyətini yaratmağa yönəlmiş qanunvericilik bazası formalaşmış, hər kəsin hüquq vəazadlıqlarının daha səmərəli təmin edilməsi məqsədilə üçpilləli məhkəmə sistemi yaradılmışdır.Konstitusiya ölkə və cəmiyyət həyatı üçün nə qədər əhəmiyyətli bir sənəd olsa da, cəmiyyətin və insantəfəkkürünün inkişafı, yeni ictimai-siyasi münasibətlərin yaranması bu sənəddə də islahatların aparılmasınızəruri edir. Azərbaycan Konstitusiyasında da bu cür islahatların aparılması ictimai, siyasi, iqtisadi və digərsahələrdə inkişaf dinamikası ilə əlaqəlidir. Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafı, siyasi modernləşmənin vüsəti,demokratik inkişaf sahəsində əldə edilən uğurlar Konstitusiyada bir sıra müddəaların daha datəkmilləşdirilməsini tarixi zərurətə çevirmişdir.Eyni zamanda, Konstitusiyanın qəbulu sadəcə yeni ictimai sistemin hüquqi tanınmasını təsdiq edən faktdeyil, həmçinin ölkəmizin inkişafının prinsipcə yeni mərhələyə qədəm qoymasının göstəricisi idi. Bu mərhələisə, ilk növbədə, siyasi sistemin mərkəzində insanın və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının, demokratik vəhüquqi dövlət ideyalarının durması ilə səciyyələnir.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də həmin dövrədək ölkəmizdəməhkəmə sistemi üçün səciyyəvi olmayan yeni institutun, dövlətçilik tariximizdə ilk dəfə olaraq KonstitusiyaMəhkəməsinin təsis edilməsi olmuşdur. On dörd il əvvəl - 1998-ci il iyul ayının 14-də Azərbaycan RespublikasıMilli Məclisinin qərarı ilə Konstitusiya Məhkəməsi hakimlərinin təyin edilməsi nəticəsində və iyul ayının 18-dəAzərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Konstitusiya Məhkəməsinin müstəqilliyini vəhakimlərinin hüquqi statusunu təmin etmək məqsədi ilə imzaladığı fərmanla bu orqan rəsmi fəaliyyətəbaşlamışdır.Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən konstitusiya ədalət mühakiməsi ölkəmizdə məhkəmə hakimiyyətininyeni fəaliyyət istiqaməti kimi nəzərdən keçirilir. Əsas yurisdiksiyası konstitusiya nəzarətini həyata keçirməkolan Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin məqsədləri Konstitusiyanın aliliyini təminetməkdən, hər kəsin əsas hüquq və azadlıqlarını müdafiə etməkdən ibarətdir. Məhz buna görə konstitusiyaədalət mühakiməsi hakimiyyət sisteminin demokratikləşdirilməsi, insan hüquqlarının müdafiəsi və hüququnaliliyinin təmin edilməsinin aparıcı mexanizmlərindən biri kimi qəbul olunur. Bu anlayış normativ-hüquqi aktlarsisteminə nəzarət, qanunvericiliyə uyğun olaraq bu sistemin Konstitusiyaya müvafiqliyinin yoxlanılması,Konstitusiya və qanun normalarının rəsmi və məcburi xarakter daşıyan şərhi vasitəsilə hüququn inkişafı, hüquqtətbiqi təcrübəsinin təkmilləşdirilməsi və düzgün istiqamətləndirilməsi, qanunvericilik, icra və məhkəməhakimiyyətləri arasında səlahiyyətlər bölgüsü ilə bağlı yaranmış mübahisələrin həlli və sair kimi əhəmiyyətlisəlahiyyətləri ehtiva edir.278

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ümumiyyətlə, müasir dövrdə konstitusiya nəzarəti orqanlarının mühüm vəzifələrindən biri dəKonstitusiyanın mütəmadi olaraq inkişaf etdirilməsi, ona dinamizm qazandırılmasıdır. Bu, dövlətin əsasqanununun siyasi sabitliyin təminatçısı kimi qəbul edilməsi və cəmiyyətin konkret hədəflərə yönəlmiş inkişafistiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi zərurətindən irəli gəlir. Məhz belə yanaşma əsasında Konstitusiyanormaların statik məcmusu olmaqdan çıxır, konstitusion dəyər və prinsiplər zamanın tələbləri çərçivəsində şərhedilir, eləcə də onların müasir demokratik cəmiyyətlərdə hakim olan anlayışlar baxımından daim inkişafetdirilməsi təmin olunur. Bununla da, Konstitusiya ictimai inkişafın ortaya çıxan yeni tələbatlarının nizamasalınmasında canlı vasitə rolunu oynayır. Bu isə öz növbəsində ona cəmiyyətdəki yeniliklərə adekvat təsirimkanı verən xüsusi dinamizm qazandırır.Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin əsas səlahiyyətlərindən biri normativ-hüquqi aktlarınKonstitusiyaya uyğunluğunu yoxlamaqdır. Konstitusiya Məhkəməsi bu səlahiyyəti vasitəsilə Konstitusiyanınaliliyini təmin etmiş olur. Konstitusiya Məhkəməsi yoxlanılan normanın və ya onun hər hansı bir hissəsininKonstitusiyaya və ya özündən üstün hüquqi qüvvəyə malik akta uyğun olmadığını müəyyən etdikdə onuqüvvədən düşmüş elan edir. Bununla, həmin normativ-hüquqi aktın müvafiq müddəası öz hüquqi qüvvəsini itirirvə Azərbaycan Respublikasının ərazisində tətbiq edilə bilməz. Buradakı mühüm məqam ondan ibarətdir ki,qeyd etdiyimiz kimi, yoxlanılan norma Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən məqsədə müvafiqlik nöqteyinəzərindəndeyil, Konstitusiyanın fəlsəfəsinə və prinsiplərinə uyğunluğu baxımından qiymətləndirilir. Beləliklə,Konstitusiya Məhkəməsi yoxlanılan normativ-hüquqi aktı bütövlükdə və ya onun ayrı-ayrı hissəsini qüvvədənsalmaqla Konstitusiya ilə uyğunsuzluq təşkil edən həmin normaları qanunvericilik sistemindən kənarlaşdırmışolur. Lakin Konstitusiya Məhkəməsi yoxlanılan aktların Konstitusiyaya uyğunluğu məsələsini həyatakeçirməklə öz fəaliyyətini bitmiş hesab etmir. Çünki "Konstitusiyaya uyğunlaşdırma" fəaliyyəti daha genişşəkildə qəbul edilməli, zərurət yarandıqda Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən dövlət hakimiyyət orqanlarınımüvafiq olaraq əlavə tədbirlər görməyə sövq edilməlidir. Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyətini diqqətləizləyən zaman aydın şəkildə müşahidə olunur ki, məhkəmə öz qərarları ilə yeri gəldikcə sonradan görülməsizəruri olan tədbirləri əhatə edən müəyyən prosedurlara müraciət edir. Konstitusiya normalarının daha dolğuntəmin edilməsi üçün səlahiyyətli dövlət orqanlarına qanunvericilik tənzimləmələrinin həyata keçirilməsininzəruriliyinə dair ünvanlanmış tövsiyələr buna misal kimi göstərilə bilər. Bununla da, hakimiyyətlər bölgüsüprinsipinə ciddi riayət edilməklə bəzən normayaradıcı orqanların hüquqyaratma səlahiyyətləri müəyyən hədlərçərçivəsinə salınır, bəzən də gələcək norma yaradıcılığının konturları müəyyənləşdirilməklə səlahiyyətliorqanlar konkret hüquqyaratma fəaliyyətinə dəvət edilir. Prosedurların işlək mexanizminin olması və arzulanansəmərəni verməsi isə sözsüz ki, dövlət hakimiyyəti orqanlarının digər qollarının fəal dəstəyindən əhəmiyyətlidərəcədə asılıdır. Həmçinin qeyd etmək istərdik ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsidövlət hakimiyyətinin institutları arasında bilavasitə birləşdirici funksiyanı həyata keçirir, çünki o, ölkəmizinƏsas Qanunundan irəli gələn prinsiplərin aliliyinin qorunmasının təminatçısı kimi çıxış edir.Ümumiyyətlə, Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən hər hansı bir aktın Konstitusiyaya uyğunluğununyoxlanılması həmin aktı qəbul etmiş orqan, həmçinin digər normayaradıcı və ya məhkəmə orqanları üçünpreyudisial əhəmiyyətə malik xüsusi fakt kimi qəbul edilə bilər. Normayaradıcı orqanlara münasibətdəKonstitusiya Məhkəməsinin qərarının preyudisial əhəmiyyəti, əsas qanuna uyğun olmayan hesab edilmişnormativ hüquqi aktla eyni məzmunlu aktın yenidən qəbul edilməsinin yolverilməzliyi ilə səciyyələnir.Normativ hüquqi aktın hər hansı müddəasının Konstitusiyaya uyğun olmamasının Konstitusiya Məhkəməsitərəfindən müəyyən edilməsinin preyudisial əhəmiyyəti məhkəmələr tərəfindən digər aktlarda təsbit olunmuşoxşar müddəaların tətbiqini də qeyri-mümkün edir. Bu mənada, normayaradıcı orqanlar öz fəaliyyətlərində yerigəldikcə Konstitusiya Məhkəməsinin hüquqi mövqelərini diqqətlə nəzərə almalı, hüquqi tənzimləmələri məhzondan irəli gələn tələblərə uyğun qaydada həyata keçirməlidirlər.Ümummilli lider Heydər Əliyevin bilavasitə təşəbbüsü ilə 2002-ci il avqust ayının 24-də keçirilmişreferendum nəticəsində Konstitusiyaya edilmiş əlavə və dəyişikliklər mühüm əhəmiyyətə malik olmuş vəməhkəmənin fəaliyyətinin keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoymasına imkan yaratmışdır. Bu günAzərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi geniş səlahiyyətlər dairəsinə malik Konstitusiya nəzarətiorqanıdır. Bu nəzarətin yurisdiksiyasına normativ-hüquqi aktların geniş spektri daxildir. Bu isə bütünqanunvericilik sisteminə Konstitusiya nəzarətini həyata keçirmək, Konstitusiya və qanun normalarının təfsirivasitəsilə hüququn inkişafı və tətbiqi təcrübəsinin istiqamətləndirilməsi kimi əhəmiyyətli səlahiyyətlərdeməkdir. Konstitusiya islahatlarından sonra Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etmək hüququna maliksubyektlərin dairəsi də əhəmiyyətli dərəcədə genişlənmişdir. Bu dəyişikliklərdən sonra 2004-cü il yanvarın 8-də279

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────"Konstitusiya Məhkəməsi haqqında" yeni qanunun qüvvəyə minməsi ilə Azərbaycanda ilk dəfə olaraqkonstitusiya şikayəti institutunun tətbiqinə başlanılmış, eləcə də ombudsmana və məhkəmələrə KonstitusiyaMəhkəməsinə bilavasitə müraciət etmək imkanları verilmişdir. Şübhəsiz ki, bütün bunlar, ilk növbədə,Konstitusiya Məhkəməsinin timsalında hüquqların müdafiəsi üçün əhəmiyyətli bir vasitənin əldə edilməsideməkdir. Xüsusilə də, konstitusiya şikayətinin verilməsinin mümkün olduğu məsələlərin dairəsi geniş müəyyənedilmişdir.Konstitusiya şikayəti institutu Konstitusiyanın aliliyinin təmin edilməsinin səmərəli formalarından biri kimiinsan hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsinin və Konstitusiyanın birbaşa qüvvədə olan normalarməcmusuna çevrilməsi baxımından olduqca əhəmiyyətli imkanlar yaradır. Bununla əlaqədar olaraq qeyd etməkistərdik ki, Konstitusiyanın aliliyinin reallaşdırılması, eyni zamanda, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarınıntəmin edilməsi digər yeni demokratik rejimli dövlətlərdə müşahidə olunduğu kimi, bizim ölkəmizdə də bəziqüsurlarla müşayiət olunur. Belə ki, bəzi hallarda hüquq realizə edən orqan Konstitusiyanı öz gündəlikfəaliyyətində kənar və əsasən təcrübədə əhəmiyyətə malik olmayan deklarativ sənəd kimi nəzərdən keçirir.Halbuki hüquqi dövlətin əsas prinsipi hüquq tətbiqedicinin bu cür yanaşmasının əsaslı olaraq dəyişməsini tələbedir.Konstitusiya Məhkəməsinin mühüm səlahiyyətlərindən olan Konstitusiyanın və qanunların şərh edilməsininməqsədi normanın məzmununu aydınlaşdırmaqla onun real konstitusiya-hüquqi predmetini hüquqtətbiqedicilərin nəzərinə çatdırmaqdan ibarətdir. Bu zaman Konstitusiya Məhkəməsi verdiyi rəsmi şərhlə hüquqnormasının hər hansı digər Konstitusiyaya uyğun olmayan şəkildə tətbiqini mümkünsüz edir, onun icraatıqaydasını dəqiqləşdirir, müvafiq formada tətbiqi təcrübəsini istisna edir. Verilən rəsmi şərh vasitəsilə hüquqnorması, eyni zamanda, müasir dəyərlər baxımından dolğunlaşdırılaraq təkmilləşmiş formanı qəbul edir. Bu isəgeniş mənada hüququn tətbiqi təcrübəsinin konstitusiya hüququna müvafiq inkişaf etdirilməsi məqsədinə xidmətedir.Konstitusiya ilə müəyyənləşdirilmiş formada fəaliyyət göstərən Azərbaycan Respublikasının KonstitusiyaMəhkəməsi səlahiyyətlərini həyata keçirərkən hakimiyyətin digər qolları ilə qarşılıqlı fəaliyyət göstərməkləqəbul etdiyi qərarları ilə milli hüquq sisteminin formalaşmasına, qanunvericiliyin inkişafına və onunkonstitusiya ideyaları ilə zənginləşdirilməsinə öz töhfəsini verir. Qeyd etmək lazımdır ki, KonstitusiyaMəhkəməsi qanunvericiliyə uyğun olaraq hakimiyyətin digər qollarının normayaratma fəaliyyətinə müdaxiləetmir. Lakin konstitusiya nəzarəti orqanı olmaqla hüququn tənzimlənməsi sahəsində boşluqların aradanqaldırılması və normaların şərhi, əsas qanuna zidd olan hüquq normalarının qüvvədən düşməsi, müvafiqtövsiyələrin verilməsi kimi fəaliyyət sahələri yeni hüququn yaranması ilə nəticələnir. Məhkəmənin bu cürfəaliyyəti milli hüququn inkişafının ümumi qanunauyğunluğundan və inkişaf istiqamətlərindən kənara çıxmır.Eyni zamanda, bunun vasitəsilə hüquq elminin bazasında yeni hüquqi prinsiplər yaranır.Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi hallarda Konstitusiya Məhkəməsinin səlahiyyətləri barədə ictimaiyyətdə dəqiqtəsəvvürün olmaması müəyyən anlaşılmazlıqların yaranmasına səbəb olur. Hesab edirik ki, zaman keçdikcə vəcəmiyyət Konstitusiya Məhkəməsinin statusu və səlahiyyətləri barədə daha geniş məlumatlara malik olduqcaanlaşılmazlıqlar da aradan qalxacaqdır.On dörd ilin təcrübəsi göstərir ki, Konstitusiya Məhkəməsinə verilmiş geniş səlahiyyətlər məhz dövrüntələblərindən irəli gəlmiş, bu qurumun dövlət və hüquq sistemimizdə yeni təsisat olmasına baxmayaraq,yaranmasının ilk dövrlərindən fəal fəaliyyəti ilə müvafiq subyektlərin müraciətləri əsasında bəzi konstitusiyanormalarını rəsmi şərh etmiş, mülkiyyət hüququ, cinayət və cinayət-prosessual hüququ, əmək və sosial təminathüququnun bir sıra institutları ilə bağlı zəruri qərarlar qəbul etmiş, insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsininsəmərəli təmin olunması ilə əlaqədar konkret məsələlər üzrə hüquqi mövqelərini formalaşdırmışdır.Qeyd etmək istərdim ki, 14 illik fəaliyyəti dövründə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsitərəfindən 229 qərar və 50 qərardad qəbul edilmişdir.Vətəndaşların konstitusiya şikayəti institutundan səmərəli müdafiə vasitəsi kimi olduqca fəal istifadəetmələri Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyətinin nəticəsi kimi çıxış edir. Bununla əlaqədar olaraq qeydedilməlidir ki, vətəndaşlar Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə birbaşa müraciət etməkhüququ əldə etdikdən sonra bu günədək ümumi olaraq, fərdi şikayətlərlə bağlı 82 qərar və 35 qərardad qəbulolunmuşdur.Qeyd olunan qərar və qərardadlarda ərizəçilərin pozulmuş hüquq və azadlıqlarının bərpa olunması, hüquq vəazadlıqlarının məhkəmə müdafiəsi, o cümlədən məhkəməyə müraciət etmək hüququ, əmək, mənzil, sosial-280

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────təminat, birləşmək hüququ və mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsi kimi mühüm məsələlərə dair hüququn realizəsiprosesində hüquq sistemi üçün əhəmiyyətə malik hüquqi mövqelər formalaşdırılmışdır.Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyəti açıq xarakter daşıyır və nəinki dövlətorqanları və hüquq ictimaiyyəti, həmçinin hər bir vətəndaş üçün əlçatandır. Məhkəmənin bütün qərarları rəsmimətbuatda dərc edilir və Konstitusiya Məhkəməsinin rəsmi internet saytında yerləşdirilir. Məhkəməninfəaliyyətinin işıqlandırılmasında kütləvi informasiya vasitələrinin rolu xüsusilə diqqətəlayiqdir.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi fəaliyyətində beynəlxalq təcrübəni nəzərə almaqlahüquqi mövqeyini daim təkmilləşdirir və müntəzəm formada Avropa hüququnu presedent kimi fəal tətbiq edir.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi 14 illik fəaliyyəti dövründə beynəlxalq əməkdaşlığaxüsusi əhəmiyyət vermişdir. İlk növbədə vurğulamaq istərdik ki, Azərbaycan Konstitusiya Məhkəməsi 2000-ciildən etibarən Avropa konstitusiya nəzarəti orqanlarını birləşdirən Avropa Konstitusiya Məhkəmələri KonfransıTəşkilatının tamhüquqlu üzvüdür. Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi AvropaŞurası Venesiya Komissiyası, Almaniya Texniki Əməkdaşlıq Təşkilatı, ATƏT və bir sıra digər beynəlxalqtəşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Həmçinin Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi Avropa ŞurasıVenesiya Komissiyası çərçivəsində konstitusiya məhkəmələrinin təcrübəsini əks etdirən xüsusi "VenesiyaForumu" adlanan şəbəkənin üzvüdür. Ümumiyyətlə, Konstitusiya Məhkəməsi Türkiyə, Rusiya, Almaniya,Avstriya, İtaliya, Bolqarıstan, Moldova, Ukrayna, Koreya Respublikası, Cənubi Afrika Respublikası və bir çoxdigər Avropa, Asiya və Afrika ölkələrinin yüksək məhkəmə hakimiyyəti orqanları ilə ikitərəfli əməkdaşlıqhəyata keçirir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi Türkiyə, Belarus, Moldova və BolqarıstanKonstitusiya məhkəmələri ilə qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında memorandum imzalamışdır. Bütün bunlarKonstitusiya Məhkəməsinin təcrübəsini zənginləşdirməklə və onun qəbul etdiyi qərarlarda müasir hüquqimeyillərin tətbiqinə zəmin yaratmaqla, həm praktiki, həm də nəzəri sahələrdə təcrübə mübadiləsinə genişimkanlar yaradır. Həyata keçirilən beynəlxalq əməkdaşlıq qarşılıqlı faydalı məzmun daşıyır, dünyada vəAvropada gedən sürətli inkişaf və inteqrasiya prosesləri bu əlaqələrin daha da genişləndirilməsini zəruri edir.On dörd illik fəaliyyəti dövründə Konstitusiya Məhkəməsi ölkəmizdə demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlətquruculuğu prosesində fəal iştirak etməklə yanaşı, qəbul etdiyi qərarlarla hər kəsin Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyasına və digər normalara hörmət və ehtiramını, ədalət, azadlıq, humanizm və hüquqi müəyyənlikkimi prinsiplərin möhkəmləndirilməsinə, hüquq düşüncəsinin və mədəniyyətinin inkişafına, konstitusionalizmideyalarının bərqərar olması işlərində öz dəyərli töhfəsini vermişdir. Təbiidir ki, bu cür fəaliyyət ümummillilider Heydər Əliyev tərəfindən təməli qoyulmuş və Azərbaycan Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altındauğurla davam etdirilən quruculuq, sürətli inkişaf və demokratikləşmə prosesləri sayəsində həyata keçirilir.Bu gün Azərbaycan Respublikasında iqtisadiyyatın dinamik inkişafı, dövlət və cəmiyyət həyatının bütünsahələrində əldə olunan nailiyyətlər, genişmiqyaslı quruculuq işləri və sosial layihələrin uğurla həyatakeçirilməsi, ölkəmizin müdafiə qabiliyyətinin və hərbi qüdrətinin gündən-günə güclənməsi müşahidə olunur.Bu, möhtərəm Prezident İlham Əliyevin yorulmaz fəaliyyətinin bilavasitə nəticəsidir. Azərbaycanın regionunlider dövlətinə çevrilməsi, bir çox regional və dünya əhəmiyyətli layihələrin həm təşəbbüskarı, həm dəiştirakçısı olması ölkəmizin dünya dövlətləri arasında nüfuzunun artması ilə səciyyələnir. Əminliklə qeyd etməkistərdik ki, Konstitusiya Məhkəməsi Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğuna, Əsas Qanunun aliliyinin təminedilməsinə, cəmiyyətimizdə hüquq düşüncəsinin daha da inkişaf etməsinə, insan və vətəndaş hüquq vəazadlıqlarının daha səmərəli müdafiə olunması işlərinə bundan sonrakı fəaliyyəti ilə də öz töhfəsini verəcəkdir.“Azərbaycan”.-2012.-14 iyul.-N 154.-S.5.281

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dövlət hakimiyyətinin aliliyini təsbit edən hüquqi sənədFərhad ABDULLAYEV,Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin sədri“Konstitusiyanın hər bir müddəası xalqın iradəsini ifadə edir.”Heydər ƏLİYEVHər bir sivil cəmiyyət yazılmış qanunlar əsasında inkişaf edir. Cəmiyyətin üzvləri arasında ictimaimünasibətlər insan həyatının bütün aspektlərini əhatə etdiyindən bu münasibətlərin hüquqi nizama salınmasınaehtiyac duyulur. Eyni zamanda, ictimai münasibətlər inkişaf etdikcə buna uyğun olaraq, mövcud münasibətləriəks etdirən hüquq normaları dəyişir və dinamik şəkildə inkişaf edir. Bir sözlə, yeni ictimai münasibətlər yenihüquq normalarının və hüquq sisteminin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu normalar normativ aktlarda vəməhkəmə presedentlərində ehtiva oluna bilər. Bu mənada dövlətin Əsas Qanunu olan AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyası da cəmiyyətin və dövlət quruluşunun əsaslarını müəyyən edən ictimaimünasibətləri nizama salır.XX əsrin sonlarında bərpa olunan müstəqilliyimizin ilk illəri göstərdi ki, istiqlaliyyəti qoruyubsaxlamaq, inkişaf etdirmək çox mürəkkəb və eyni zamanda, şərəfli vəzifədir. Həmin dövrdə hadisələrin inkişafıƏsas Qanunun qəbul edilməsi üçün zəruri olan ictimai mühitin, siyasi sabitliyin və nəhayət, xalqın mənafeləriniəks etdirən milli iradənin mövcud olmadığını göstərirdi.Belə bir çətin şəraitdə müasir Azərbaycan dövlətinin memarı və qurucusu, Azərbaycan xalqınınümummilli lideri Heydər Əliyevin ölkə rəhbərliyinə qayıdışından sonra Azərbaycanda siyasi sabitliyin bərqərarolunması və ölkə həyatının bütün sahələrində genişmiqyaslı islahatların başlanması üçün real imkanlar yarandı.Vətəndaş cəmiyyətinin yaradılması və hüquqi dövlət quruculuğunu dövlətin əsas prioriteti kimi bərqərar edənAzərbaycan qısa müddətdə irimiqyaslı qanunvericilik islahatlarını reallaşdırmaqla beynəlxalq birliyə sürətliinteqrasiya yolunda mühüm nailiyyətlər əldə etdi. Həyata keçirilən islahatlardan ən başlıcası 1995-ci ildəümumxalq səsverməsi (referendum) yolu ilə müstəqil Azərbaycan dövlətinin yeni Konstitusiyasının qəbuledilməsi oldu.Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiyası humanizm və demokratiya prinsipləri ilə ölkəmizdəvətəndaşların hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi, dövlətçiliyimizin tərəqqisi naminə hərtərəfli zəminyaratdı. Məhz Heydər Əliyevin gərgin əməyinin bəhrəsi olan bu böyük tarixi və hüquqi sənəd Azərbaycanınmüstəqillik yolunda daha da inamla addımlamasına, milli, mənəvi dəyərlərimizin qorunması və əhalininrifahının təmin edilməsi üçün geniş imkan açdı.Bu mühüm hadisə dövlətçilik tariximizə şanlı bir səhifəni yazdı və dövlətimizin hüquqi, siyasi vəiqtisadi inkişafının gələcək istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğuistiqamətində həyata keçirilən islahatlar ölkəmizdə siyasi, iqtisadi və hüquqi sistemin köklü dəyişdirilməsindənibarət olmaqla, dövlət və cəmiyyət həyatının bütün sahələrini əhatə etmişdir.Konstitusiyamız hazırlanan zaman hüquqi dövlət ideyaları ilə yanaşı, bu ideyaların inkişaf istiqamətləridə nəzərə alınmış və bu prinsiplər özünəməxsus milli dəyərlərlə və müasir yanaşmalarla zənginləşdirilmişdir.Konstitusiyaya əsasən hakimiyyətin yeganə mənbəyi kimi xalqın tanınması, ölkənin bütövlüyünün qorunması,hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipinə ciddi riayət olunması, insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarınıntəmin olunmasının Azərbaycan dövlətinin ali məqsədi kimi bəyan edilməsi, beynəlxalq hüququn milliqanunvericiliyin tərkib hissəsi kimi hüquqi qüvvəyə malik olması Əsas Qanunun mütərəqqi xarakter daşımasınıtəsbit edir.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası suverenliyi, müstəqilliyi və dövlət hakimiyyətinin aliliyinitəsbit edən hüquqi təsis sənədidir. O, konstiusiya quruluşuna sistemli baxışa əsas verir, dövlət institutlarısistemində balans yaradır və konstitusiya quruluşunun sabitliyini təmin edir.Ümumiyyətlə qeyd edilməlidir ki, konstitusiya bütün ölkələrdə norma yaradıcılığının əsaslarınıformalaşdırır və bütün qanunvericilik sisteminin təməli kimi çıxış edir. Bu sistemdə yaranan boşluqlar vəproblemlər ilk olaraq konstitusiyanın müddəaları nəzərə alınmaqla aradan qaldırılır.Konstitusiya təsisedici xüsusiyyətdən başqa alilik, sabitlik, reallıq, legitimlik, dövlət və cəmiyyəthəyatının əsasını təşkil etmə kimi xüsusiyyətlərə də malikdir.282

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Hüquq sistemində konstitusiyanın aliliyi onunla şərtlənir ki, konstitusiya, sadəcə olaraq, əsas qanun vəya adi qanun deyil, o, digər qanunlarla müqayisədə ən yüksək hüquqi qüvvəyə malikdir. Buradankonstitusiyanın ali hüquqi qüvvəyə malik olması meydana çıxır və bu da konstitusiyaya növbəti xüsusiyyətverir: konstitusiya normaları təkcə konstitusiya hüququnun əsas mənbəyi kimi yox, həmçinin hüququn digərsahələri - mülki hüquq, cinayət hüququ, inzibati hüquq və s. hüquq sahələri üçün də əsas mənbə kimi çıxış edir.Qanunlar və digər normativ-hüquqi aktlar konstitusiyanın rəhbər müddəalarına uyğun qəbul olunmalıdır.Konstitusiyada ölkənin ictimai və dövlət quruluşunun əsasları müəyyən edilir. Hüquqi sənəd kimiAzərbaycan Respublikasının Konstitusiyası xüsusi məzmunundan, ali hüquqi qüvvəsindən, cari qanunvericiliyinhüquqi əsası kimi rolundan, onun qəbul edilməsi və dəyişdirilməsinin adi qanunvericilik prosesindən fərqlənənxüsusi qaydası ilə əlaqədar yüksək sabitlikdən ibarətdir. Əsas Qanunumuz ali hüquqi qüvvəyə malik olan,xüsusi qaydada qəbul edilən və dəyişdirilən, ölkənin sosial-iqtisadi quruluşunun, siyasi sisteminin və s.əsaslarını, şəxsiyyətin hüquqi statusunu müəyyən edən sənəddir.Eyni zamanda, Konstitusiyamız siyasi prosesləri nizama salan normativ aktdır. Ümumiyyətlə, dövlətinkonstitusion əsasları bütün digər normalara münasibətdə ilkindir, çünki üç əsas subyektin - şəxsiyyətin,cəmiyyətin və dövlətin qarşılıqlı münasibətlərinin ən vacib xüsusiyyətlərini müəyyən edir. AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyası yalnız dövlətin deyil, eyni zamanda sosial-iqtisadi quruluşun əsaslarını,cəmiyyətin mədəni həyatını, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının vəzifələrini əhatə edir. Onuntənzimləyici rolu bütün dövlət orqanizminə aiddir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası onunkonstitusion quruluşunun əsaslarını, insan və vətəndaşın hüquqi statusunu, vətəndaş cəmiyyətinin əsascəhətlərini, unitar dövlət quruluşunu, respublikamızda qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarınıntəşkili və fəaliyyəti prinsiplərini, yerli özünüidarəetmənin əsaslarını təsbit edir.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının birinci bölməsi dövlət və cəmiyyətlə bağlı münasibətlərintənzimlənməsinə həsr olunmuşdur. Burada əsasən nizamlanan münasibətlər dolayısı ilə və ya birbaşa digərsosial institutlara toxunur. Dövlət və xalq konstitusiya hüququnun əsas subyektləri kimi qeyd olunmaqla, onlarınhüquqi statusu bir-biri ilə münasibətdə müəyyənləşdirilir. Dövlətin bir çox keyfiyyətləri və ya cəmiyyətin birsıra əlamətləri məhz qarşı tərəfə - dövlətə, cəmiyyətə nisbətdə onu xarakterizə edir. Bu, onunla izah olunur ki,hüquqi dövlət nəinki hakimiyyətlər bölgüsündə, eyni zamanda, cəmiyyətdə mövcud olan sosial təsisatlarınnizamlanmasında dövlətin həmin subyektlərə özünüidarəetmə imkanı verməsi ilə xarakterizə edilir.Dövlət quruluşunun təməl prinsiplərini müəyyənləşdirən Əsas Qanun həm də cəmiyyət həyatının başlıcasahələrinə dövlətin müdaxiləsinin meyarlarını və yol verilən həddini dəqiqləşdirir, bu sahədəki dövlətsiyasətinin ümumi istiqamətlərini təsbit edir. Bütün bu və ya digər xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla,konstitusiyalar hər bir xalqın və dövlətin həyatında xüsusi rola malikdir.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında sosial ədalət konsepsiyası da geniş formada öz əksinitapmışdır. Burada iqtisadiyyatın azad inkişafına təminat verilməklə, ölkənin hər bir vətəndaşının rifahınınyüksəldilməsi, onun sosial müdafiəsi və layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsi funksiya olaraq dövlətinüzərinə qoyulur.Əsas Qanunumuzda dövlətin roluna müasir cəmiyyət tələblərindən yanaşaraq, insan və vətəndaşhüquqlarının müdafiəsi dövlətin ali məqsədi kimi göstərilmişdir. Dövlətin ali məqsədi sivil cəmiyyətin tələbləriəsas götürülməklə insan və vətəndaş hüquqlarının müdafiəsi olduğunu müəyyənləşdirmişdir. Başqa sözlə,Konstitusiyamız dövlətin hər hansı abstrakt maraqlara deyil, məhz vətəndaşların mənafelərinə xidmət etdiyiniən yüksək səviyyədə bəyan edir.Konstitusiya Azərbaycanda konstitusiya quruluşunun vacib əsası kimi xalq hakimiyyətini (xalqınsuverenliyini) bəyan edir, Azərbaycan xalqını hakimiyyətin yeganə mənbəyi elan edir və nəzərdə tutur ki, xalqöz suveren hüququnu bilavasitə ümumxalq səsverməsi - referendum və ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququəsasında sərbəst, gizli və şəxsi səsvermə yolu ilə seçilmiş nümayəndələri vasitəsilə həyata keçirir. Əsas QanunAzərbaycan dövlətinin hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilən demokratik, hüquqi, dünyəvi,unitar respublika olduğunu ehtiva edir, başqa sözlə, dövlətin öz təyinatını tam yerinə yetirməsi üçün bütünzəruri xüsusiyyətləri əks etdirir. Konstitusiya ölkədə sağlam siyasi mühitin formalaşmasına imkan verən,vətəndaşların cəmiyyətin siyasi həyatında və dövlətin idarə olunmasında iştirakını nəzərdə tutan siyasimüxtəliflik və plüralizm kimi mühüm prinsipləri təsbit edir. Konstitusiya quruluşunun xüsusiyyətlərindən birikimi iqtisadi fəaliyyət azadlığı, mülkiyyət növlərinin müxtəlifliyi və onların bərabər müdafiəsinə verilən təminatəks olunur.283

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası ilk növbədə milli hüquq sahəsidir. Hüquq anlayışıçoxmənalıdır. Geniş mənada hüquq həm sosial münasibətləri nizamasalma vasitəsinə, həm də bu sosialnizamasalma vasitəsini öyrənən fundamental elm kimi başa düşülür. Yəni hüquq qanunvericiliklə normayaçevrilir, tətbiq, tədris və tədqiq edilir.Hüquq sosial hadisə olduğuna görə cəmiyyətdən cəmiyyətə müəyyən məsələlərdə fərqlənir. Bütünölkələrin konstitusiya hüququ eyni deyildir. Onlar bir-birindən bəzi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Məsələn,Amerika Birləşmiş Ştatlarının konstitusiya hüququ Fransanın konstitusiya hüququndan fərqlənir. Bu, təbiidir.Bununla yanaşı, bütün konstitusiya hüququ elminin oxşar cəhətləri də var. Məsələn, əksər ölkələrin konstitusiyahüququ dövlət, şəxsiyyət və cəmiyyət arasındakı münasibətləri və əlaqələri nizama salır. Konstitusiya hüququdövlət və cəmiyyətin təşkilinin, şəxsiyyətin hüquqi statusunun, yerli idarəetmənin və özünüidarəetməninəsaslarını tənzimləyən hüquq sahəsidir.Konstitusiyamızın milli hüquq sisteminə gətirdiyi mühüm yeniliklərdən biri də hüquqi dövlətin ayrılmazatributu olan və müasir tələblərə cavab verən müstəqil məhkəmə hakimiyyətinin yaradılması olmuşdur. ƏsasQanunda öz əksini tapan prinsiplər çərçivəsində ölkəmizdə daha sonra həyata keçirilmiş məhkəmə-hüquqislahatları məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının bir sıra yeni funksiyalar əldə etməsinə geniş imkanlar yaratmışdır.Azərbaycanda ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədilə müstəqil məhkəməhakimiyyətinin yaradılmasına yönəlmiş qanunvericilik bazası formalaşmış, hər kəsin hüquq və azadlıqlarınındaha səmərəli təmin edilməsi üçün çoxpilləli məhkəmə sistemi yaradılmışdır.Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının xüsusiyyətlərindən biri də həmindövrədək ölkəmizdə məhkəmə sistemi üçün səciyyəvi olmayan yeni institutun, dövlətçilik tariximizdə ilk dəfəolaraq konstitusiya nəzarəti orqanı - Konstitusiya Məhkəməsinin təsis edilməsi olmuşdur. 1998-ci il iyulun 14-də Milli Məclisin qərarı və ulu öndər Heydər Əliyevin Konstitusiya Məhkəməsinin müstəqilliyini və hakimlərinhüquqi statusunu təmin etmək məqsədilə imzaladığı fərmanla bu orqan rəsmi fəaliyyətə başlamışdır.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi normativ-hüquqi aktların Konstitusiyaya vəhüquqi iyerarxiyada özündən üstün qüvvəyə malik aktlara uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi, Konstitusiyanınvə qanunların şərh edilməsi, hakimiyyətlər arasında səlahiyyətlər bölgüsü ilə bağlı mübahisələrin həll edilməsi,seçkilərin nəticələrinin yoxlanılması və təsdiq edilməsi kimi səlahiyyətlərə malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, busəlahiyyətlər həm də ölkəmizin tarixində ilk dəfə olaraq məhkəmə hakimiyyətinin Konstitusiya Məhkəməsinintimsalında prinsipcə yeni fəaliyyət istiqamətləri və səlahiyyətlər əldə etməsi baxımından diqqətəlayiqdir.Qanunvericilikdə Konstitusiya Məhkəməsinin əsas məqsədləri Konstitusiyanın aliliyinin təmin edilməsivə hər kəsin hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi kimi müəyyənləşdirilmişdir. Məhkəmə müstəsna olaraqKonstitusiyanın və qanunların ona verdiyi səlahiyyətlər çərçivəsində qəbul etdiyi qərarlarla bu məqsədlərihəyata keçirir və milli hüquq sistemimizə öz töhfəsini verir.Konstitusiya Məhkəməsi fəaliyyətə başladığı ilk dövrdən üzərinə düşən vəzifələrin öhdəsindənlayiqincə gəlməyə çalışmış, insan hüquq və azadlıqlarının daha səmərəli həyata keçirilməsinə imkan verənqərarları ilə qısa müddətdə ictimaiyyətin etimadını qazanmışdır.Ötən müddət ərzində Konstitusiya Məhkəməsinin plenumu tərəfindən ümumilikdə 235 qərar və 52qərardad qəbul edilmişdir. Qərarların böyük bir hissəsi insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi ilə bağlıolmuşdur.Konstitusiya Məhkəməsinin 2005-ci il 25 yanvar tarixli qərarının hüquqi mövqeyinə görə, "KonstitusiyaMəhkəməsinin hüquqi mövqelərinin qüvvəsi onun qərarlarının hüquqi qüvvəsinə bərabər olduğundan və ümumixarakter daşıdığından yalnız konstitusiya işinin predmetini təşkil etmiş hala deyil, hüququn mənbəyi kimihüququn realizəsi təcrübəsində rast gəlinən analoji hallara da şamil edilməlidir". Bu isə Məhkəmənin insanhüquq və azadlıqlarının pozuntusu ilə bağlı konkret işlər üzrə çıxardığı qərarlarının hüquq tətbiqedici orqanlar, ocümlədən məhkəmələr üçün hüququn mənbəyi qismində çıxış etməsini ehtiva edir.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi fəaliyyətə başladığı ilk günlərdən həyatakeçirdiyi beynəlxalq əməkdaşlıq çərçivəsində xarici ölkələrin konstitusiya məhkəmələri, Avropa Şurası, ATƏT,Almaniya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Cəmiyyəti və bir sıra beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələrinmöhkəmləndirilməsinə və genişləndirilməsinə böyük diqqət yetirir.Belə ki, Konstitusiya Məhkəməsinin dəvəti ilə Türkiyə, Rusiya, Almaniya, Belçika, Çexiya, Slovakiya,Macarıstan, Sloveniya, Ukrayna, Gürcüstan, Moldova, Litva, Latviya, Bolqarıstan və digər ölkələrinkonstitusiya nəzarət orqanlarının, o cümlədən İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin hakimləri vəəməkdaşları ölkəmizə rəsmi səfərlər etmişlər.284

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Eyni zamanda, Konstitusiya Məhkəməsinin təşəbbüsü ilə mütəmadi olaraq konstitusiya mühakiməsi,insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi və digər müasir hüquqi məsələlərə həsr olunmuş birgə beynəlxalqseminar və konfranslar təşkil olunur. Xarici ölkələrin konstitusiya məhkəmələrinin, həmçinin beynəlxalqtəşkilatların dəvəti ilə son dövrlər ərzində Konstitusiya Məhkəməsinin nümayəndə heyəti Rusiya, Fransa,İtaliya, Almaniya, Türkiyə, Slovakiya, Çexiya, Polşa, Belçika, Rumıniya, Albaniya, Moldova, Avstriya,Gürcüstan, Ukrayna və Koreya Respublikasına rəsmi səfərlər etmişlər. Konstitusiya Məhkəməsinin beynəlxalqhüquqa və xarici məhkəmə praktikasına daim böyük diqqət yetirdiyini nəzərə alaraq, AzərbaycanRespublikasının qoşulduğu beynəlxalq sazişlər, İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin qərarları mütəmadiolaraq öyrənilir və Konstitusiya Məhkəməsinin qərarlarında onlara istinad edilir.Bununla yanaşı, qeyd etmək istərdik ki, yaranmış hüquqi məsələ ilə bağlı xarici təcrübəninöyrənilməsinə ehtiyac olduqda, Konstitusiya Məhkəməsi Avropa Şurasının Venesiya Komissiyasının vasitəsiləqısa müddət ərzində konkret hüquqi məsələlərlə bağlı digər Avropa konstitusiya məhkəmələri və konstitusiyanəzarəti orqanlarının məsləhət və rəylərini əldə edə bilir. Eyni zamanda, Venesiya Komissiyasının bütün Avropakonstitusiya məhkəmələri üçün ildə üç dəfə nəşr etdiyi bülletenlərdə Avropa konstitusiya məhkəmələrininqərarları ilə yanaşı, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin qərarları ingilis və fransız dillərindənəşr olunur.Konstitusiya Məhkəməsi Azərbaycan Respublikasının digər dövlət orqanları ilə qarşılıqlı fəaliyyətgöstərir və onlarla əməkdaşlığa böyük önəm verir. Hesab edirik ki, məhz dövlət orqanları, xüsusilə də fəaliyyətibirbaşa insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi ilə əlaqədar olan qurumlar arasında əməkdaşlığın lazımisəviyyədə qurulması bu sahədə daha uğurlu nəticələrin əldə edilməsinə, insan hüquq və azadlıqlarının hamılıqlaqəbul edilmiş beynəlxalq standartlara uyğun həyata keçirilməsinə imkan verə bilər.Respublikamızın hüquqi dövlət quruculuğu yolunu tutması ölkəmizin sosial və mənəvi həyatının yüksəkzirvələrə doğru irəliləməsindən xəbər verir. Onun hüquq sistemi kompleks sosioloji tədqiqatların və digərişlərin həyata keçirilməsini, iqtisadi və siyasi sistemin normal fəaliyyətinin hüquqi əsasının analizini,bütövlükdə qanunvericilik prosesinin öyrənilməsini, insan hüquqları və vətəndaş azadlıqlarının real müdafiəsiüçün əsaslandırılmış tövsiyələrin işlənib hazırlanmasını nəzərdə tutur.Bu gün dövlət orqanları və ictimaiyyət qarşısında duran əsas tələblərdən biri ölkə həyatınıKonstitusiyanın tələblərinə uyğun qurmaq və onun tətbiqini, xüsusilə də ölkə ərazisində ali və birbaşa hüquqiqüvvəsini təmin etməkdən ibarətdir. Məhz konstitusion dəyərlər əsasında həyata keçirilən fəaliyyət, ümumimənafelər üçün şəxsiyyət, cəmiyyət və dövlət arasında Konstitusiyanın müəyyən etdiyi çərçivələrdə birgəəməkdaşlıq Əsas Qanunun qarşıya qoyduğu məqsədlərin tam reallaşdırılmasına imkan verəcəkdir. Buprizmadan ölkəmizdə hüquqi dövlət quruculuğunda dövlət orqanları ilə yanaşı, vətəndaş cəmiyyəti və ölkəninhər bir vətəndaşı da yaxından iştirak etməlidir. Çünki məhz cəmiyyət həyatını Konstitusiyanın tələblərinə uyğunqurmaq istisnasız olaraq hər kəsin qanuna əməl etməsini, hörmətlə yanaşmasını və müasir hüquq düşüncəsininformalaşmasını tələb edir.Təməli ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş siyasi kursun layiqli davamçısı olan AzərbaycanRespublikasının Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi altında reallaşdırılan, həyatımızın bütün sahələrini əhatəedən islahatlar prosesi və artıq əldə edilən böyük nailiyyətlər Azərbaycan dövlətinin parlaq və böyük gələcəyinəolan inamımızı daha da artırır. Bu islahatlar milli səviyyədə bir çox fundamental problemlərin həllinə imkanyaratmaqla yanaşı, həm də ölkəmizin dünya birliyinə inteqrasiyasını sürətləndirir, Azərbaycanın beynəlxalqmüstəvidə nüfuzunun günbəgün artmasına gətirib çıxarır.Artıq 17 ildir ki, cəmiyyətimiz müasir Konstitusiya əsasında yaşayır. Bu dövr ərzində bir çox sahələrdəəldə edilmiş nailiyyətlər dövlətimizin sivil ölkələr ailəsinin tamhüquqlu üzvü olmasına əsas yaratmışdır.Əminliklə deyə bilərik ki, Azərbaycan dövlətinin başçısı İlham Əliyevin Konstitusiya əsasındaölkəmizin modernləşməsinə yönəlmiş siyasəti hər bir vətəndaşın rifahını daha da yüksəldəcəkdir.Fürsətdən istifadə edərək bütün Azərbaycan vətəndaşlarını müasir tariximizin əlamətdar bayramlarındanbiri - Konstitusiya Günü münasibətilə ürəkdən təbrik edir, xalqımıza xoşbəxt rifah və əmin-amanlıq arzulayırıq.“Azərbaycan”.-2012.-11 noyabr.-N 251.-S.4.285

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Demokratik dövlət quruculuğunun hüquqi bazası12 Noyabr Konstitusiya günüdür!Dövlətin ali məqsədi: Vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını qorumaq, layiqli həyat səviyyəsinitəmin etməkİqtisadi inkişafı, demokratik dəyərlərə sadiqliyi ilə fərqlənən ölkəmizdə elə bir sahə yoxdur ki, oradahüquqi bazanın möhkəmləndirilməsinə və təkmilləşdirilməsinə xidmət edən islahatlar həyata keçirilməsinİlk gündən demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu yolunu tutan müstəqil dövlətimiz bu istiqamətdəbütün maneləri dəf edərək, həyata keçirdiyi uğurlu islahatları ilə dünyanın diqqətində dayandı. “Azərbaycandemokratiya yolu ilə gedir və gedəcəkdir. Bu, bizim strateji kursumuzun mahiyyətini təşkil edir və biz heç vaxtbu yoldan dönməyəcəyik” söyləyən ulu öndər Heydər Əliyev ölkənin hərtərəfli inkişafını, insan hüquqlarınınqorunmasını və müdafiəsini dövlətin siyasətində prioritet məsələ kimi öndə saxladı. O, bildirirdi ki, əgər hərhansı ölkənin xalqları öz hüquqlarını anlayır və onları qoruya bilirsə, o zaman ən kiçik dövlət belə ən böyükməmləkət qədər güclü olar. Ümummilli lider eyni zamanda bildirirdi ki, Konstitusiya yaratmaq üçün tarixikeçmişimizə nəzər salmalıyıq, amma eyni zamanda ümumbəşəri dəyərlərdən, dünyanın demokratikdövlətlərinin əldə etdiyi nailiyyətlərdən, təcrübədən istifadə etməliyik. Bəhrələnməliyik. 1995-ci il noyabrın12-də ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə qəbul olunan Milli Konstitusiyamız demokratikləşməprosesinin daha da sürətlənməsinə yol açdı. Dahi şəxsiyyət Heydər Əliyev bildirirdi ki, Konstitusiya-əsas qanunölkədə sabitliyi təmin etməlidir. Hər bir kəs Konstitusiya və qanunlara dönmədən əməl etməli, ondan irəli gələndövlət və cəmiyyət qarşısında vəzifələri layiqincə yerinə yetirməli, ölkəmizdə gedən demokratik, hüquqi,dünyəvi dövlət quruculuğu prosesində yaxından iştirak etməlidir. Bu da məlumdur ki, əsas qanunumuzda əksinitapan maddələrin üçdə iki hissəsi məhz insan hüquqlarının qorunmasına və müdafiəsinə xidmət edir.Müstəqil Azərbaycanın gələcək inkişaf yolunu müəyyənləşdirən ümummilli lider Heydər Əliyevsivilizasiyalı dövlət quruculuğu istiqamətində önəmli islahatlar apararaq bugünkü Azərbaycan üçün etibarlıtəməl yaratdı. Bəşəri dəyərlərdən istifadə edərək xalqımız, milli mentalitetimiz, mənəviyyatımız üçün gərəkliolan demokratiyanın inkişafına böyük önəm verdi. 21 illik müstəqillik tariximizdə görülən işlər də subut edir ki,Azərbaycan ulu öndərin müəyyənləşdirdiyi demokratik dəyərlərə daim sadiq qalmış, inkişaf etdirmiş,beynəlxalq təcrübənin ölkəmizdə tətbiqinə diqqətlə yanaşmışdır. İqtisadiyyatı hərtərəfli inkişaf etdirməkləəhalinin sosial müdafiəsinin təminatına qayğı ilə yanaşan ümummilli lider Heydər Əliyev insanların hüquq vəazadlıqlarının qorunması üçün hüquqi bazanın yaradılmasını dövlət siyasətinin əsas prioritetləri kimi daimdiqqətdə saxlamışdır. 1998-ci ildə imzaladığı “İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsisahəsində tədbirlər haqqında” fərmanda, “İnsan hüquqlarının müdafiəsinə dair Dövlət Proqramı”nda ölkədəinsan hüquqlarının qorunması, beynəlxalq standartlara tam uyğunlaşdırılması üçün çox mühüm icramexanizmləri nəzərdə tutulurdu. Bu sahədə müəyyən təcrübə toplamış beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq,ölkədə hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi, kadr hazırlığına diqqətin artırılması, müxtəlif konvesiyalara, sazişlərəqoşulma müsbət nəticəsini göstərdi.Görülən işlərin məntiqi nəticəsi olaraq insan hüquqlarının qorunmasının keyfiyyətcə yeni mərhələ üzrədavam etdirilməsi, təkmilləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan İnsan Hüquqlarının Müdafiəsi üzrə Milli FəaliyyətPlanı qarşıya daha mühüm vəzifələr qoydu. Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə 2006-cı ildə təsdiq olunmuşFəaliyyət Planının tələblərinə əsasən respublikada köklü islahatlar aparılmış, ictimai müzakirələr keçirilmişdir.Lakin inkişafımızın davamlı, dinamik sürətinə uyğun iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, insan hüquqlarınınmüdafiəsinin səmərəliliyinin artırılması üçün əlavə islahatların zəruriliyi qarşıya yeni prioritetlər qoydu.Dövlət başçısının 18 iyun 2007-ci il tarixili sərəncamı ilə 18 iyun- İnsan hüquqları gününün təsis edilməsi də busahəyə diqqətin bariz nümunəsidir. Dövlətin siyasətində insan amilinə yüksək dəyər verilməsi beynəlxalqtəşkilatlar tərəfindən də yüksək dəyərləndirilir.Müstəqil dövlətimizin dünyanın nüfuzlu təşkilatlarından olan Avropa Şurası ilə əlaqələrinin yüksələnxətt üzrə inkişafı, eyni zamanda BMT-nin İnsan Haqları Bürosuna üzv seçilməsi də deyilənlərə əyani sübutdur.Prezident İlham Əliyevin 27 dekabr 2011-ci il tarixli sərəncamı ilə daha geniş sferanı əhatə edən “AzərbaycanRespublikasında insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyini artırmaq sahəsində Milli FəaliyyətProqramı” təsdiq edildi. Ölkəmizdə həyata keçirilən demokrtik islahatları dəstəkləyən AŞPA-nın qəbul etdiyi286

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────“Azərbaycanda demokratik təsisatların inkişafına dair” qətnamədə yüksək dəyərləndirilən insan amilinə diqqətdövlət siyasətinin başlıca prioritetlərini əks etdirən bu Proqramda da əksini tapır.Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən hazırlanmış mükəmməl Milli Konstitusiyamızın bütünmaddələrində insan amilinə diqqət, dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi üçün vətəndaşların üzərinə düşənöhdəliklər tam aydınlığı ilə müəyyənləşdirilib. Ali Qanunun müddəalarına əsasən hazırlanan Proqramda insanhüquq və azadlıqlarının qorunması istiqamətində aparılan islahatların daha da təkmilləşdirilməsi tələb olunur.Azərbaycan dünya birliyində insanların azad, sərbəst yaşadığı tolerant ölkə kimi tanınır. İlk dəfə olaraqAzərbaycanda ölüm hökmünün ləğv olunması, amnistiya aktları və əfv fərmanları ilə azadlıqdan məhrumedilmiş minlərlə məhbusun cəzasının çəkilməmiş hissəsindən azad olunması insan amilinə diqqətin nümunəsikimi dəstəklənir. Bu kimi sərəncamlar eyni zamanda vətəndaşların qanunlara hörmət etməsinə müsbət təsirgöstərir və ulu öndərin insanpərvərlik ənənələrinin ölkəmizdə layiqincə davam etdirildiyini əks etdirir. Bu günölkəmiz demokratik təsisatlarla, beynəlxalq seçki institutları ilə əməkdaşlıq edir, sivil qanunlarınrespublikamızda tətbiqi üçün təcrübə mübadiləsi aparılır.Siyasi kampaniyalarda vətəndaşlara sərbəst seçim hüququnun verilməsi, şəffaf seçkilərin təşkili,obyektivliyin təminatı demokratik dəyərlərə sadiqlik, Azərbaycan təcrübəsinin təbliği kimi dəyərləndirilir. 2002və 2009-cu illərdə ölkədə keçirilmiş və əhali tərəfindən dəstəklənmiş Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklərinəzərdə tutan referendumda da məqsəd və ən çox diqqət yetirilən sahə insanların azad, firavan, sərbəst yaşamasıüçün təkmil qanunvericilik bazasını dövrün tələbinə, müasirləşən və dünyaya sürətli inteqrasiya yolu iləirəliləyən Azərbaycanın inkişafına uyğunlaşdırmaq, zənginləşdirmək idi. “Dövlətin ali məqsədi” maddəsinəedilən əlavəyə əsasən dövlətin ali məqsədi insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının, həmçininvətəndaşların layiqli həyata səviyyəsinin təmin edilməsidir. Bu əlavə bir daha belə bir həqiqəti təsdiqlədi ki,insan amili dövlətin siyasətinin əsasında dayanır. Konstitusiyamızda insanların hüquqlarının müdafiəsinə xidmətedən maddələrlə yanaşı, onların vəzifələrini müəyyənləşdirən maddələr də öz əksini tapıb.İqtisadi inkişafı, demokratik dəyərlərə sadiqliyi ilə fərqlənən ölkəmizdə elə bir sahə yoxdur ki, oradahüquqi bazanın möhkəmləndirilməsi və təkmilləşdirilməsi üçün islahatlar aparılmasın. Demokratiyanınbaşlıca şərtlərindən olan qeyri-hökumət təşkilatlarına dəstəyin artırılması, söz, mətbuat, vicdan azadlığınıntəminatı, informasiya əldə etmək imkanlarının genişləndirilməsi üçün mükəmməl Konsepsiyaların qəbulu,korrupsiyaya qarşı mübarizənin gücləndirilməsi ilə dövlət orqanlarının fəaliyyətində şəffaflığın təmin olunması,insanlara qarşı zorakılıq hallarının aradan qaldırılması üçün nəzarətin gücləndirilməsi, mənsubiyyətindən asılıolmayaraq Azərbaycan xalqının tərkib hissəsi olan etnik azlıqların, təcridxanlarda saxlanılanların hüquqlarınınmüdafiəsi kimi mühüm amillər Konstitusiyamızda öz əksini tapır. Bütün bunlar Azərbaycan xalqına diqqətin,haqqın, ədalətin nümunəsi olmaqla qanunun aliliyinə xidmət və hörmətdən, demokratik dəyərlərə sadiqlikdənirəli gəlir.Yeganə Əliyeva,“İki sahil”.-2012.-9 noyabr.-№206.-S.15.287

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Mütərəqqi dəyərlərə söykənən KonstitusiyaHüquqi nizamlama prosesi bəşər tarixində ilk qanunlar qəbul ediləndən etibarən cəmiyyət həyatınınbütün sferalarında münasibətlərin tənzimlənməsində, sivil xarakter almasında və tərəqqisində əsas roloynayır. Bu prosesdə yer alan qanunlar həm çox, həm də müxtəlifdir. Hüquqi nizamlamada yer alansənədlər arasında ən alisi dövlətin mahiyyətini açıqlayan, qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanlarınınfunksiyalarını əks etdirən cəmiyyət, şəxsiyyət və dövlət arasındakı qarşılıqlı sivil münasibətləri müəyyənedən Konstitusiyadır.Elə buna görə də Konstitusiya hər bir sivil ölkənin əsas qanunu kimi ən ali hüquqi qüvvəyə malikdir. Bu alisənəd dövlətin quruluşunun və təməlinin prinsiplərini, cəmiyyətin siyasi, hüquqi və iqtisadi əsaslarını təsbitetməklə bərabər vətəndaş hüquqlarını özündə əks etdirir, ölkənin inkişaf prioritetlərini müəyyən edir. Bumənada həyatının hər bir sahəsində dövlət siyasətinin ümumi istiqamətlərini təsbit edən Konstitusiya özünün alihüquqi xüsusiyyətləri ilə hər bir xalqın və dövlətin həyatında xüsusi rola malikdir. Odur ki, Konstitusiyanınqəbul edildiyi gün hər bir ölkədə xüsusi qeyd edilir. Ölkəmizdə də belədir. Noyabrın 12-si müstəqil Azərbaycandövlətinin Konstitusiyasının qəbul olunduğu gündür.Məlumdur ki, respublikamızın Konstitusiyanın qəbul olunduğu tarixə doğru yolu heç də asan olmayıb. Buyol qanlı-qadalı günlərdən, təhlükələrdən, o zaman kövrək olan müstəqilliyimizi yenidən itirmək təhlükəsindənkeçib. Yeni yaranan, müstəqilliyə qovuşan və ya köklü siyasi-iqtisadi dəyişikliklərin həyata keçirildiyi ölkələrdəilk vəzifələrdən biri məhz Konstitusiyanın qəbuludur. 1991-ci il oktyabr ayının 18-də qəbul edilən "AzərbaycanRespublikasının Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı"nda ölkəmizin yeni Konstitusiyasının hazırlanması iləbağlı müddəa öz əksini tapmışdı. Lakin 1993-cü ilə qədər Azərbaycanda hakimiyyətdə olan iqtidarlar bu barədənəinki düşünmədilər, hətta Konstitusiya Aktının digər müddəalarını tapdaladılar.Yalnız ümummilli lider Heydər Əliyevin 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdışından sonra müstəqil Azərbaycandövlətinin Konstitusiyasının qəbulu məsələsi gündəmə gəldi. Müstəqilliyin itirilməsi və vətəndaş qarşıdurmasıtəhlükələrini böyük siyasi uzaqgörənliklə aradan qaldıran, siyasi-ictimai sabitliyi bərqərar edən ulu öndərölkəmizin yeni qanunvericilik bazasının formalaşdırılması məsələsini də diqqətdə saxlayırdı. İlk addım isə yeniKonstitusiyanın qəbul olunması idi. Digər tərəfdən, Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə başlanan islahatlar artıqAzərbaycanda qanunların aliliyini təmin edən, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğunu, ədalətli iqtisadi və sosialqaydalara uyğun olaraq hamının layiqli həyat səviyyəsini təmin edən yeni milli Konstitusiyanın qəbulunu dagündəmə gətirmişdi. Bu isə yeni dövrün çağırış və tələblərinə cavab verməli, müstəqil Azərbaycan dövlətinin vəonun xalqının milli maraqlarını, ölkənin özünəməxsus xüsusiyyətlərini, milli-mənəvi dəyərləri unikal formadaözündə əks etdirən hüquqi sənəd olmalı idi.1994-cü ilin iyul ayında Milli Məclisin iclasında ulu öndər Heydər Əliyevin sədrliyi ilə konstitusiyalayihəsinin hazırlanmasına məsul olan xüsusi komissiyanın fəaliyyətə başlaması qərara alındı. Heydər Əliyevdəfələrlə layihənin açıq müzakirəsini təşkil etdi. Ali sənədin ən yetkin formada olması üçün ulu öndər layihəhazırlanan zaman onun hər bir müddəasını şəxsən nəzərdən keçirmiş, dövlətin gələcək taleyi, demokratik imicibaxımından bu işə son dərəcə həssaslıqla yanaşmışdı.Bütün müzakirələrin nəticəsi olaraq 1995-ci il noyabrın 12-də Azərbaycan vətəndaşları böyük ruh yüksəkliyişəraitində ümumxalq səsverməsi yolu ilə müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyasını qəbul etdilər. Ölkəmizdəbelə bir yüksək səviyyəli Konstitusiyanın qəbul olunması təsadüfi hal olmayıb, çoxəsrlik dövlətçilikənənələrinin, xalqımızın keçdiyi tarixi inkişaf yolunun məntiqi nəticəsi idi. Bununla ölkəmizin və xalqımızındövlətçilik tarixinə yeni bir şanlı səhifə yazıldı. Uzunmüddətli gərgin əməyin məhsulu olan Konstitusiya özdemokratikliyi, humanistliyi və dolğunluğu ilə seçilərək ölkəmizdə vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının təminedilməsi və müstəqil dövlətçiliyimizin tərəqqisi üçün hərtərəfli zəmin yaratdı. Xalqımızın demokratik dövlətqurmaq və dünya birliyində layiqli yer tutmaq istəyini nümayiş etdirdi.Konstitusiyanın qəbulundan bir il sonra - Konstitusiya Günü münasibətilə Azərbaycan xalqına təbrikində uluöndər Heydər Əliyev demişdir: "Bu Konstitusiya Azərbaycan xalqının keçdiyi tarixi inkişaf yolunun məntiqinəticəsidir. Konstitusiya ölkəmizdə vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi, müstəqildövlətçiliyimizin qorunub saxlanması, möhkəmləndirilməsi və demokratik dəyişikliklərin həyata keçirilməsiüçün hərtərəfli zəmin və şərait yaradır. Azərbaycanın tarixi keçmişini, bugünkü reallıqlarını və gələcək inkişafperspektivlərini əks etdirməsi, ümumbəşəri və milli dəyərlərə söykənməsi Konstitusiyamızı səciyyələndirən əsascəhətlərdir".Hakimiyyətin yeganə mənbəyi kimi xalqın tanınması, ölkənin bütövlüyünün qorunması, insan hüquq vəazadlıqlarının dövlətin ali məqsədi olaraq bəyan edilməsi kimi hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyətiquruculuğuna imkan verən ideyaların Konstitusiyasının əsasında dayanması ölkəmizin bu ali sənədinin son288

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────dərəcə mütərəqqi olmasının əsas xüsusiyyətləridir. Əsas Qanun ənənəvi hüquqi dövlət ideyalarını özündə ehtivaetməklə yanaşı, bu ideyaların inkişaf meyillərini də nəzərə alıb, onları özünəməxsus milli dəyərlər və təsdiqolunmuş müasir yanaşmalarla zənginləşdirib. Ümumilikdə isə Azərbaycan Konstitusiyasının hüquqifəlsəfəsində bir ali məqsəd - insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təminatı məramı dayanır. Bumənada təsadüfi deyil ki, insan şəxsiyyətinin toxunulmazlığı, onun həyat və sağlamlığının qorunması, layiqlihəyat səviyyəsinin təmini, humanizm və insanpərvərlik prinsipləri Azərbaycan Konstitusiyasının başlıcamahiyyətini təşkil edir. 12 fəsil, 158 maddədən ibarət olan Azərbaycan Konstitusiyasında insan hüquq vəazadlıqlarına geniş yer verilməsi ölkəmizin demokratiya ideallarına sadiqliyinin göstəricisidir.Konstitusiya da, digər qanunlar kimi, ehkam deyil, o da bir canlı orqanizm kimi daim inkişafda olmalıdır. Bubaxımdan ona müəyyən vaxtlarda dəyişikliklər edilməsi, müasir tələblərə uyğunlaşdırılması bütün dövlətlərüçün səciyyəvi haldır. Çünki normativ-hüquqi aktlardan, qanunlardan daha üstün hüquqi qüvvəyə malik olan,cəmiyyətin hüquq sisteminin əsasını təşkil edən Konstitusiya xalqın və dövlətin inkişaf prioritetləri ilə yanaşı,cəmiyyətin zamanla uzlaşan inkişaf xüsusiyyətlərini, obyektiv sosial tələbata çevrilən yenilikləri özündə əksetdirməli, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına daha etibarlı təminat mexanizmləri formalaşdırmalıdır.Ölkəmizdə iki dəfə konstitusiya islahatı həyata keçirilib. İlk dəfə - 2002-ci ildə Azərbaycanda konstitusiondəyişikliklərə yaranan ehtiyac məhz bütün sahələrdə qabarıq nəzərə çarpan sürətli inkişafdan irəli gəlirdi.Ümummilli lider Heydər Əliyevin "Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər edilməsiməqsədilə ümumxalq səsverməsi (referendum) keçirilməsi haqqında" 22 iyun 2002-ci il tarixli Fərmanınaəsasən 2002-ci il avqustun 24-də keçirilmiş referendumun nəticəsi kimi Konstitusiyaya bir sıra mütərəqqidəyişikliklər edildi. Dəyişikliklər məhkəmə islahatlarının həyata keçirilməsinə, Milli Məclisin fəaliyyətinin,seçki sisteminin təkmilləşdirilməsinə, insan hüquq və azadlıqlarının daha səmərəli müdafiəsinə xidmət etdi.Ulu öndər Heydər Əliyevin layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə cəmiyyət həyatınınbütün sahələrində əldə edilən uğurlar, sosial-iqtisadi islahatların dərinləşməsi, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının,qeyri-hökumət təşkilatlarının dövlət dəstəyi ilə əhatə olunması, Avratlantik məkana inteqrasiya, bütövlükdərespublikanın həyatında özünü qabarıq göstərən fundamental dəyişikliklər və pozitiv yeniliklər AzərbaycanKonstitusiyasında yenidən bir sıra əlavə və dəyişikliklər edilməsini gündəmə gətirdi. Başqa sözlə, sürətlə birbiriniəvəzləyən uğurlar Konstitusiyaya nəzər salmağı və onu daha da təkmilləşdirməyi zəruri etdi.Bu məqsədlə 2009-cu il martın 18-də keçirilən referendum Azərbaycan xalqının demokratikləşmə vəliberallaşmaya xidmət edən, insan hüquqlarının qorunmasında əlavə imkanlar açan konstitusiya islahatlarınıdəstəklədiyini təsdiq etdi. Yeni əlavə və dəyişikliklər mahiyyətcə Konstitusiyanın daha da təkmilləşməsinə,insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları ilə bağlı prinsipial əhəmiyyətli məsələlərin bu sənəddə daha dolğunifadəsini tapmasına xidmət etməklə yanaşı, onun müddəalarının liberallığı, demokratik səciyyə daşıması iləseçildi. Respublikamızda sosial-iqtisadi inkişafa paralel şəkildə hüquqi və siyasi islahatların dagenişləndirilməsinə təminat yaradan konstitusiya islahatı həm də xalqın hakimiyyətə olan inamının bariztəcəssümü kimi diqqəti çəkdi. Bütövlükdə isə referenduma çıxarılan məsələlərin xalq tərəfindən dəstəklənməsigöstərdi ki, ölkəmizin nailiyyətlərini gündəlik həyatında hiss edən, respublikanın əldə etdiyi uğurlarla qürurduyan xalqımız daha təminatlı gələcəyə, yüksək maddi-sosial rifaha, davamlı demokratikləşməyə aparanmövcud siyasi kursa alternativ görmür.Bu isə o deməkdir ki, 17 il öncə ölkəmizdə yüksək səviyyəli Konstitusiyanın qəbul olunması təsadüfiolmayıb xalqımızın çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinin və keçdiyi tarixi inkişaf yolunun məntiqi nəticəsi idi. Eləbuna görə də Azərbaycan Konstitusiyası ümumbəşəri dəyərlərə və mütərəqqi milli ənənələrə söykənərəkbugünün reallıqlarını, dövlətimizin və cəmiyyətimizin inkişaf perspektivlərini, xalqımızın sülhə, tərəqqiyə,bəşəriyyətin sivil inkişafına öz töhfəsini bəxş etmək əzmini və iradəsini özündə əks etdirir.Rəşad CƏFƏRLİ.“Azərbaycan”.-2012.-13 noyabr.-N 252.-S.7.289

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Konstitusiya quruculuğunda dövlət maraqları...Fuad Məmmədov: "Konstitusiyamız milli və dövlət maraqlarına uyğun formalaşıb, onun üzərindəqurulub"Azərbaycan xalqı öz mənəviyyatına, öz mədəniyyətinə, öz dövlətinə bağlı xalq olduğu kimi, dövlətimizdə xalqımıza bağlıdır. Xalqımızın tarixdə ən böyük nailiyyətlərindən biri dövlət quruculuğu faktıdır.Azərbaycan dövləti müstəqil, azad, öz tarixi keçmişinə, ənənələrinə sadiq bir respublikadır. Azərbaycandövləti 21 ildir ki, müstəqillik əldə edib.Xalqımız və dövlətimiz dövlət müstəqilliyimizi göz bəbəyi kimi qoruyur. Azərbaycan dövlətininatributları, simvolları dövlətçilik maraqlarımızın təmin edilməsində müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Bunlardanbiri 1995-ci ildə referendum yolu ilə qəbul edilən Konstitusiyamızdır. Bu, müstəqil Azərbaycanın ilkKonstitusiyasıdır.Tarixçilərin verdiyi məlumata görə, 1918-20-ci illərdə 23 ay mövcud olan Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətibəlli səbəblərdən dövlətin əsas qanununu qəbul edə bilməyib. Beləliklə, Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiya quruluşunun tarixi əsasən SSRİ tərkibində olduğu dövrə düşür. Tarixçilərin fikrincə, o illərdəkiKonstitusiyamızda Azərbaycanın dövlətçilik maraqlarından söhbət getməsə də, ana dilimizin təbliği, millidilimizdə təhsil hüququmuzun tanınması və s. məsələlər burada əks olunub. Uzun illər Azərbaycan buKonstitusiyanın tələblərindən çıxış edib. Amma Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra yeniKonstitusiyanın hazırlanması zərurəti yaranıb. Düzdür, 1991-ci ildən 1995-ci ilə qədər müstəqil respublikamızınKonstitusiyası olmayıb. Lakin 1995-ci ildə Azərbaycanın mərhum Prezidenti Heydər Əliyevin rəhbərliyiləAzərbaycan Respublikasının Konstitusiya Aktı qəbul edilib.Tarixçi Həyat Məhərrəmova deyir ki, müstəqil dövlətin milli və dövlətçilik maraqlarına söykənən, eynizamanda da dünyəvi, demokratik prinsipləri əhatə edən Konstitusiyasının meydana çıxmasına böyük ehtiyacolub. H.Məhərrəmova bu vacib atributun qəbul edilməsi üçün xalq olaraq mərhum Prezidentimiz HeydərƏliyevin ruhuna borclu olduğumuzu bildirir. Onun sözlərinə görə, ilk Konstitusiyamızın qəbuluna qədərdövlətimiz şifahi formada, heç bir rəsmi qanuna istinad etmədən idarə edilib: "Azərbaycan dövlət müstəqilliyini1991-ci il oktyabrın 18-də rəsmiləşdirib. 18 oktyabr tarixi Azərbaycanın Dövlət Müstəqilliyi Günü kimiyaddaşlara hopub. Dövlətimiz müstəqil olsa da, bir neçə il bizim Konstitusiyamız olmayıb. Demək olar ki,Sovet Azərbaycanından qalan Konstitusiyanın uyğun bəndlərindən istifadə edilib. Belə bəndlər də həddən artıqaz olub. Demək olar ki, Heydər Əliyevin müdrikliyi, dövlət idarəçiliyi, səriştəsi nəticəsində bir neçə il dövlətKonstitusiyasız idarə olunub. Lakin bu belə gedə bilməzdi. Təbii ki, müstəqil Azərbaycan dövlətinin dövlətçilikaktı olan Konstitusiyasının qəbuluna ehtiyac vardı. Bu, Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin səyi vərəhbərliyilə baş tutdu. Heydər Əliyev başda olmaqla xüsusi komissiya yaradıldı və Konstitusiya layihəsiümumxalq müzakirəsinə verildi. Nəhayət, 1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq referendumu yolu ilə müstəqilAzərbaycanın ilk Konstitusiyası qəbul olundu. Bu Konstitusiya Azərbaycanın dövlət maraqları ilə sıx bağlıdır.Onu da qeyd edim ki, müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyası Azərbaycan Respublikasının dövlətquruculuğunun əsasını qoyub. Yəqin bilirsiniz, Azərbaycanın Konstitusiyası 5 bölmədən, 158 maddədənibarətdir. Azərbaycan dövlətinin maraqları ilə tam uzlaşan, bir-birini tamamlayan Konstitusiyamız dövlətimizindayaqlarının möhkəmlənməsində böyük rol oynayır. Belə demək mümkünsə, Konstitusiya hər bir dövlətinsimasıdır. Dövlətin strateji, mənəvi simasını burada görmək olar. 2009-cu il martın 18-də keçirilənreferendumda isə Azərbaycan Konstitusiyasına əlavə və dəyişikliklər qəbul olundu. Ölkəmizdə 12 noyabrAzərbaycan Respublikasının Konstitusiya Günü kimi qeyd edilir. Azərbaycanın dövlət maraqlarınınKonstitusiya Aktı ilə üst-üstə düşməsində təbii ki, xalqımızın maraqları da, mövqeyi də nəzərə alınıb.Konstitusiya quruculuğunda Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə bütün xalqımız iştirak edib. Bu iştirak nəticəsindəbelə gözəl Ana Yasa meydana çıxıb".H.Məhərrəmovanın sözlərinə görə, təəssüflər olsun ki, bəzən ziyalılar, ali təhsilli şəxslər, yeri gələndədövlət məmurları arasında Konstitusiyamızdan xəbərsiz insanlara da rast gəlinir. Azərbaycan dövlətinin əsasınıtəşkil edən Konstitusiyamızın maarifçilik işinə ehtiyacının olduğunu deyən tarixçi hesab edir ki, hətta ortaməktəb şagirdlərinin belə, bu Aktdan xəbəri olmalıdır: "Azərbaycanın dövlət maraqları ilə Konstitusiyaquruculuğu tam uyğunluq təşkil edir. İnsanların konstitusiyamızın heç olmasa özlərinə-vətəndaşlara aidmaddələrindən xəbərsiz olması adamı narahat edir. Bundan böyük problem isə bəzi ali məktəb müəllimlərinin,ziyalıların, dövlət idarələrində işləyən müəyyən şəxslərin Konstitusiyamızın bəndlərindən xəbərsiz olmasıdır.290

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bu nə deməkdir? Hər yerdə Konstitusiyamızın çap variantı kitab şəkilində satılır. Onu alıb istifadə etməkolmazmı? Vətəndaşlarımız bu sahədə bir az biganəlik göstərir".Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qısa təfsiri belədir:Azərbaycan xalqı özünün çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrini davam etdirərək, "Azərbaycan Respublikasınındövlət müstəqilliyi haqqında" Konstitusiya Aktında əks olunan prinsipləri əsas götürərək, bütün cəmiyyətin vəhər kəsin firavanlığının təmin edilməsini istəyərək, keçmiş, indiki, gələcək nəsillər qarşısında öz məsuliyyətinianlayaraq, suveren hüquqlarından istifadə edərək, təntənəli surətdə - Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyini,suverenliyini və ərazi bütövlüyünü qorumasını (biz cəmi bir niyyəti qeyd etdik-İ.S) və başqa ali niyyətləri bəyanedir.Tarixçilərin fikrincə, Azərbaycan dövlətinin maraqları deyəndə burada dövlətçiliyin əsas xətlərindən biriolan müstəqilliyimizin, suverenliyimizin və ərazi bütövlüyümüzün qorunması başlıca yer tutur.Tanınan kultroloq alim, professor Fuad Məmmədov bizimlə söhbətində bildirdi ki, AzərbaycanRespublikasının dövlət maraqları ilə Konstitusiya Aktımız üzvü surətdə bir-birilə bağlıdır və onlarınuzlaşmasını ziyalılar da, vətəndaşlar da müşahidə edir: "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyininəbədi olması bizim hər birimizin ürəyindən olan bir hadisədir. Xoşbəxt xalqıq ki, dövlətimiz müstəqildir, onunbelə möhtəşəm Konstitusiya Aktı var. Hüquqşünas deyiləm, amma bir kultroloq kimi anladığımı deyə bilərəm.Fikrimcə, Konstitusiya milli və dövlət maraqlarına uyğun formalaşıb, onun üzərində qurulub. Hər bir dövlətingözəl qanunları ola bilər, O qanunlar məntiq, elm, mədəniyyət və dünya təcrübəsini özündə ehtiva edər. Ammatəkcə onunla problem həll olunmur. Ola bilər ki, o gözəl qanunlar real həyatda işlək olmasın. Ən vacibməsələlərdən biri bu qanunların işlək olmasıdır. Şükür Allaha ki, bizim Konstitusiyamızın maddə vəbəndlərindən istifadə edilir. Qanunlar təbliğ olunmalıdır ki, vətəndaşlar onu dərk etsin, o işlək olsun.Azərbaycan dövlətinin maraqları Konstitusiyamızla ahəngdardır. Dövlətimiz sülh istəyir, başqa xalqlarla,dövlətlərlə dostluq şəraitində yaşamaq istəyir, torpaqlarımızın ərazi bütövlüyünü qorumaq istəyir və sair-bunlarhamısı Konstitusiyamızda öz əksini tapıb".Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun şöbəmüdiri, tanınan sosioloq-filosof, professor Rəfiqə Əzimova da məsələyə münasibət bildirdi. Dövlət maraqları vəKonstitusiya quruculuğunu təhlil edən R.Əzimovanın sözlərinə görə, onlar bir-birilə uzlaşır, doğmalıq və vəhdəttəşkil edir: "Sözsüz ki, dövlət maraqları və Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası uzlaşmaya da bilməz.Onların bir-birilə bağlılığı mütləqdir. Konstitusiyada əks olunan maddələrin, bəndlərin həyata keçirilməsindəbilavasitə dövlətin öz taktiki və strateji fəaliyyəti olmalıdır. Dövlət və Konstitusiya arasındakı bağlılıq paralelliktəşkil edir. Dövlətin əsasında Konstitusiya qanunları dayanır. O qanunlara uyğun da dövlətin taktiki və stratejiplanları formalaşır. Bu başqa cür ola da bilməz. Təkcə mən deyil, hər bir dövlət, xalq qarşısında məsuliyyətdaşıyan ziyalı Konstitusiya və dövlət maraqları arasındakı bağlılığı belə izah edər. Şübhəsiz ki, Konstitusiyadaəks olunan maddələr həm gələcəyə hesablanan hədəflərdir- yəni biz hansı yolu tutmalıyıq, həm də bugünkügündə, real fəaliyyətimizdə, işimizdə atdığımız addımlar, gördüyümüz işlərdir. Bunlar Konstitusiyadan kənaraçıxa bilməz. Burada bir nüans var. Mən bayaq strateji hədəfləri və taktiki addımları qeyd etdim. Sözsüz ki,taktiki məsələlərdə müəyyən dərəcədə hələ strateji hədəflərə uyğun olmayan addımlar da atılır. Bu realhəyatımızda özünü daha çox göstərir. Biz bunu bəzi məmurların timsalında görürük.Dövlət heç zaman Konstitusiya tələblərindən kənara çıxmır. Amma bəzi məmurlar "istər-istəməz" özfəaliyyət və davranışlarında, taktiki hərəkətlərində səhvlərə yol verir. Yerlərdə müəyyən məmurlar səhvlərburaxır. Bu da ondan irəli gəlir ki, bu 20 ildə "istər-istəməz" bəzi məmurlar hələ bizim strateji hədəflərimiziəməlli-başlı dərk etməyib. Bu subyektiv səbəblər üzündən onlar strukturlara, insanlara qarşı müəyyənbiganəliyə, laqeydliyə, ədalətsizliyə yol verir. Mənə elə gəlir ki, bu problemlərin həllinə zaman lazımdır".R.Əzimovanın bildirdiyinə görə, Azərbaycanın dövlət maraqları ilə Konstitusiyamız arasındakı uzlaşmaözünü hər sahədə büruzə verir. Professor Əzimovanın qənaətinə görə, Konstitusiyamızın bir dövlətçilik aktıkimi vətəndaşlar arasında təbliğ edilməsinə, onların bu sənədə bələd olmasına böyük ehtiyac var. Dövlətmaraqlarımızın Konstitusiyamızda tam olaraq əhatə və təmin olunduğunu deyən Rəfiqə xanım hesab edir ki, busənəd xalqımızın ən böyük güvənc yeridir.İradə SARIYEVAYazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafınaDövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap olunur“Bakı Xəbər”.-2013.-1 fevral.-N 19.-S.15.291

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Heydər Əliyev və müstəqil Azərbaycan Respublikasınınilk Konstitusiyasıİsgəndər QULİYEV,Bakı Dövlət Universitetinin dosentiXalqımızın Ümummilli Lideri Heydər Əliyev ötən əsrin və yeni minilliyin ən görkəmli, siyasi vəqüdrətli dövlət xadimlərindən biri olmaqla yanaşı Azərbaycanda müstəqil hüquqi dövlətin yaradıcısı vəqurucusu olaraq əbədiləşdi. XX yüzilliyin sonunda baş verən böyük tarixi hadisələr, bir çox başqa xalqlardaolduğu kimi, Azərbaycan xalqına da xoşbəxtlik gətirdi. Xalqımız müstəqil, suveren Azərbaycan dövlətiniyaratmağa nail oldu. Bu fonda milli müstəqilliyimizin əsas atributu olan Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasının (əsas qanunun) qəbul olunması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bu Konstitusiya vasitəsi iləvarlığımız, müstəqilliyimiz, suverenliyimiz, hüquqlarımız bir daha təsdiq olunmuş, dünya birliyinə bəyanedilmişdir. Eyni zamanda, bu Konstitusiya ilə və demokratik təsisatlar sahəsində ən önəmli nailiyyətlərqazanmış ölkələrin konstitusiyaları ilə tanış olarkən bir daha yəqinlik hasil edir və inanırsan ki, AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyası dünyada mövcud olan ən demokratik konstitusiyalardan biridir.Konstitusiyamızın dərin məna və məzmuna malik olması, əvvəldən axıra qədər onun hazırlanması,ərsəyə gətirilməsi Azərbaycan xalqının dahi oğlu, böyük mütəfəkkir və nəzəriyyəçi, müasir dünyamızın məşhursiyasətçisi, Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Konstitusiyanın dərin məzmununda, mübaliğəsizdemək olar ki, hər bir maddəsində Heydər Əliyev zəkası, Heydər Əliyev təfəkkürü, müdrik fikir və ideyaları,aydınca hiss olunmaqdadır.1991-ci ilin 18 oktyabrında Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Azərbaycanın dövlət müstəqilliyihaqqında Konstitusiya qanunu qəbul etdi. Bu da tələm-tələsik hazırlanmışdı. Azərbaycan vətəndaşlarının realhüquq və vəzifələrini heç də tam əks etdirmirdi. Suveren Azərbaycan dövlətində konstitusiya boşluğu aydınşəkildə hiss olunurdu. Təxirə salınmadan respublikanın ilk milli Konstitusiyasını hazırlamaq üçün tarixi zərurətinəzərə alaraq bu istiqamətdə böyük əməli işlərə başlanıldı.1993-cü ildə xalqımızın Ümummilli Lideri Heydər Əliyev xalqın tələbi ilə yenidən hakimiyyətəqayıdışından sonra Azərbaycanın yeni Konstitusiyasının qəbul olunması istiqamətində fəaliyyətə başladı. Yenimüstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının qəbulu sahəsində ilk tədbirlərdən biri Əsas Qanunlayihəsinin hazırlanması haqqında Milli Məclisin 1993-cü il 6 dekabr tarixli qərarı oldu. Lakin bu qərarəsasında yaradılan müvəqqəti Konstitusiya ölkədə mövcud olan böhranlı vəziyyət ucbatından işini görə bilmədi.Prezident Heydər Əliyev hesab edirdi ki, Azərbaycanın müstəqilliyinin təminatı üçün müasir ruhda yazılan vəxalq tərəfindən qəbul edilən yeni Konstitusiyaya ehtiyac vardır. Yalnız bundan sonra 1995-ci il mayın 2-dəMilli Məclis Prezidenti Heydər Əliyevin Sədrliyi ilə 37 nəfərdən ibarət Konstitusiya Komissiyası yaradıldı.Milli Məclisin qərarı ilə bu komissiya Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiya layihəsini hazırlamaqtapşırığı verildi. Ümummilli Lider Heydər Əliyev yeni Konstitusiyanı son dərəcə mükəmməl bir sənəd kimihazırlanmalı olduğunu qeyd edərək deyirdi: "Biz elə bir layihə hazırlamalı və nəhayət, elə bir konstitusiya qəbuletməliyik ki, o, müstəqil Azərbaycan Respublikasının demokratik prinsiplər əsasında uzun müddət sabityaşamasını təmin edən əsas qanun, tarixi sənəd olsun. Ona görə də üzərimizə düşən vəzifə həm şərəflidir, həmdə çox çətindir.... Konstitusiyamız Azərbaycanda məhz demokratik, hüquqi, dünyəvi, sivilizasiyalı bir dövlətqurmaq üçün əsas yaratmalıdır, onun əsas qanunu olmalıdır". Komissiyanın tərkibinə respublikamızın tanınmışictimai-siyasi xadimləri, alimlər, peşəkar hüquqşünaslar daxil edildi. Çox qısa müddətdə inkişaf etmişdemokratik ölkələrin konstitusion quruculuq təcrübəsi öyrənildi, təhlil olundu, layihə hazırlandı və ictimaimüzakirəyə təqdim olundu. Geniş ictimaiyyətin iştirakı ilə həyata keçirilən müzakirələrdən sonra Konstitusiyalayihəsi 1995-ci ilin noyabrın 12-də ümumxalq səsverməsində (referendumda) Azərbaycan Milli Konstitusiyası91,9 % səslə qəbul edildi. Bu Konstitusiya 1995-ci il noyabrın 27-də qüvvəyə minmişdir. Tarixi təcrübə sübutedir ki, ən demokratik əhalinin bütün təbəqələrinin mənafeyini hərtərəfli təmsil edən konstitusiyalar məhzümumxalq səsverməsi (referendum) vasitəsi ilə qəbul olunan konstitusiyalardır.Azərbaycanın ilk milli Konstitusiyasının qəbul edilməsi xalqımızın dövlət müstəqilliyi tarixindəkonstitusionalizm məfkurəsinin qəti qələbəsi idi. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının hüquqifəlsəfəsində bir ali məqsəd - insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təminatı dayanır. İnsanşəxsiyyətinin toxunulmazlığı, layiqli həyat səviyyəsinin təminatı, humanizm və insanpərvərlik prinsipləri əsasqanunumuzun başlıca mahiyyətini təşkil edir.292

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Demokratik dəyərlərə əsaslanan Konstitusiya Respublikamızın gələcək inkişaf prioritetlərini dəqiqmüəyyənləşdirməklə yanaşı, insan hüquq və azadlıqlarının təminatını və dövlətin ali məqsədi kimi ön planaçıxarır. Ulu Öndər Heydər Əliyevin dediyi kimi: "Yeni Konstitusiya Azərbaycanda demokratik, hüquqi dövlətinqurulması demokratik vətəndaş cəmiyyətinin yaranması üçün əsaslar yaratmış, bütün təminatları vermişdir.Bizim borcumuz bu təminatlardan konstitusiyanın bizə verdiyi qanuni əsaslardan səmərəli istifadə etmək vəölkəmizdə hüquqi, demokratik dövlət yaratmaq, vətəndaşların, insanların hüquqlarının qorunmasını təminetməkdən ibarətdir". 5 bölmədən, 12 fəsil, 158 maddədən ibarət olan Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasının 48 maddəsinin və yaxud üçdə biri sırf insan hüquq və azadlıqları ilə bağlıdır.Ulu Öndərimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə hazırlanmış milli Konstitusiyamız ümumbəşəri ideyalara,ən qabaqcıl dünya təcrübəsinə əsaslanmaqla yanaşı, özündə tarixi ənənələrimizi, Azərbaycan xalqının millimənəvi dəyərlərini ehtiva edir.1995-ci il noyabrın 10-da Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiyasını hazırlayan komissiyanınsön doqquzuncu iclasındakı çıxışında Prezident Heydər Əliyev Konstitusiya Komissiyasının bütün üzvlərininlayihənin hazırlanmasında olduqca səmərəli, faydalı, tarixi xidmətlərini vurğulamaqla onu da qeyd etmişdir ki,"Üzərimizə düşən məsuliyyəti biz vicdanla, xalqımıza sədaqətlə həyata keçirmişik və gördüyümüz işə, xalqatəqdim etdiyimiz layihəyə görə fəxr edə bilərik. Hesab edirəm ki, bütün gələcək nəsillərdə meydana çıxacaqsualların hamısına burada cavab var... Komissiyanın Sədri kimi, şəxsən mən bu böyük tarixi sənədinhazırlanmasında öz şəxsi məsuliyyətimi daim dərk etmişəm, bu gün də dərk edirəm. Ona görə də, bu sənədinhazırlanmasına xeyli vaxt sərf etmişəm. Haqqım var deyəm ki, çox zəhmət çəkmişəm. Hər bir kəlmənin, hər birsözün mənasını dəfələrlə araşdırmışam, onun hu gün üçün, gələcək üçün nə qədər əsaslı olmasını dəfələrlə təhliletmişəm. Mən çox rahatlıq hissi ilə bu layihənin altından imza atıram və bu layihəyə görə tam cavabdeholduğumu bu gün bəyan edirəm. Hesab edirəm ki, biz Azərbaycanın bu günü, gələcəyi üçün çox böyük birsənəd - siyasi, hüquqi sənəd yaratmışıq".Konstitusiyamızda ən ciddi məsələlərdən biri hakimiyyətin dövlət orqanları arasında bölüşdürülməsidir.Qeyd etmək lazımdır ki, tarixən mövcud olmuş dövlət quruluşu barədə hüquqi - siyasi təlimlər arasındahakimiyyətin bölüşdürülməsi konsepsiyası mühüm yer tutmuşdur. Hələ keçmiş dövrün mütəfəkkirləri Aristotel,Paduyalı, Mərsili, C.Lok və başqaları deyirdilər ki, dövlətin fəaliyyəti yekcins deyildir və bir neçə fəaliyyətnövünü - qanunvericilik fəaliyyətini, qanunların icrasını, ədalət mühakiməsini özündə birləşdirir. Bu ideyalaraəsaslanaraq XVIII əsrdə yaşamış fransız filosofu və tarixçisi Ş.Monteskye hakimiyyətin bölüşdürülməsinəzəriyyəsini yaratmış və bu da klassik nəzəriyyə kimi qəbul edilmişdir. Onun fikrincə düzgün qurulmuşdövlətdə vahid hakimiyyət ola bilməz. O, cəmiyyətdə bir-birindən asdı olmayan 3 hakimiyyətin - qanunverici,icra və məhkəmə hakimiyyətinin olmasının ideyasını müdafiə edirdi. Həm də bu hakimiyyətlərin bir şəxsin, yaorqanın əlində hər hansı şəkildə birləşdirilməsi mütləq mənafeyin unudulmasına, sui-istifadə təzahürlərinəaparıb çıxarır və şəxsiyyətin siyasi azadlığı ilə bir araya sığmır. Demək olar ki, Ş.Monteskye onun yuxarıdagöstərilən təlimi öz dövründə və sonrakı, o cümlədən, müasir dövrdə birmənalı qarşılanması da, sivilizasiyalıölkələrdə əsas model kimi qəbul olmuşdur. Bununla bərabər müasir dünyamızda hakimiyyətin bu 3 hissəsi -qanunverici, idarəedici, məhkəmə hakimiyyətləri arasında bölgü onlara verilən səlahiyyətlər heç də bərabərdeyildir. Bəzən qanunverici orqan olan parlamentlərin funksiyası heç də qanunvericilikdə məhdudlaşmır,qanunların icrasına da müdaxilə edir, yuxarı eşalonda kadr dəyişikliyi ilə məşğul olurlar. Yaxud heç dəprezidentlərin hamısı eyni hüquqlara malik deyillər və s.Azərbaycan üçün prezidentli respublika üsul - idarəsi əsas götürülməklə 3 hakimiyyətin - qanunverici,idarəedici və məhkəmə hakimiyyətləri olmaqla 3 forması məqbul sayılmışdır.Hakimiyyət bölgüsündə ən müvəffəqiyyətli cəhətlərdən biri respublika Prezidentinin dövlətin vəhökumətin başçısı olmasıdır. Nazirlər Kabineti Prezidentin icra strukturlarından biridir - ən yuxarı pilləsidir.Dünya ölkələrinin praktikası göstərir ki, icra, yaxud icraya nəzarət funksiyasının hakimiyyət strukturlarıarasında müştərəkləşməsi heç də yaxşı nəticələr vermir. Əksinə, bu hal mütəmadi olaraq siyasi böhranlar, hədsizdərəcədə parlament seçkilərinə, kabinet dəyişikliklərinə səbəb olur. Məsələn, İtaliyada II Dünya müharibəsindənsonra baş vermiş hökumət dəyişikliklərinin sayı, ümumiyyətlə, müharibədən sonrakı illərin sayından çoxolmuşdur.Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev Konstitusiyamızda hakimiyyət bölgüsü hakimiyyətin qollarıarasında qarşılıqlı nəzarətin yaranması məsələsindən danışarkən demişdir: "Konstitusiya birinci növbədədövlətlə, hakimiyyətlə xalqın arasında olan münasibətləri özündə əks etdirməlidir. Hakimiyyət bölgüsü ali icra,qanunvericilik məhkəmə hakimiyyəti - bunların hamısı xalqın iradəsinə söykənməli, seçkilər yolu ilə təmin293

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────olunmalıdır. Dövlət xalqın işi olmalıdır. Xalq dövlət üçün yox, dövlət xalq üçün olmalıdır prinsiplərikonstitusiyamızın əsasını təşkil etməlidir".Konstitusiya layihəsi hazırlanarkən bəzi məsələlərin müzakirəsi geniş ictimaiyyətin iştirakı ilə həyatakeçirilirdi. Belə məsələlərdən biri Konstitusiya layihəsinə dövlət dili kimi hansı dilin daxil edilməsi idi. Məlumolduğu kimi, bu xeyli mübahisələrə səbəb olmuşdur.Nəhayət, uzun müzakirələr və elmi praktik əsaslandırmalardan sonra müdrik şəxsiyyət Heydər Əliyevintəklifi ilə Konstitusiyamıza Azərbaycan dilinin Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olmasını təsbit edən 21-ci maddə daxil edildi. Həmçinin, orada qeyd edilmişdir ki, Azərbaycan Respublikası əhalinin danışdığı başqadillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir. Göründüyü kimi, dil haqqında maddədə respublikamızdayaşayan azsaylı xalqların və etnik qrupların milli mənafeyi də ciddi surətdə qorunmuşdur.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının - əsas qanunun ən diqqətəlayiq cəhətlərdən biri dəAzərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında tez-tez dəyişikliklər və əlavələr edilməsi cəhdlərinin qarşısınasədd çəkilməsidir. Şübhəsiz ki, zəmanə, insanlar, nəsillər, ictimai mühit və şərait dəyişir. Bu nöqteyi-nəzərdənvaxtı ilə ən ideal hesab edilmiş konstitusiyalara da zəmanənin, tarixi şəraitin tələbi ilə əlavələr edilməsinə vəmövcud maddələrin yeni redaktəsinə, yaxud dəyişdirilməsinə ehtiyac duyulur və bu zaman, şübhəsiz ki,dəyişikliklər edilməlidir. Lakin siyasət meydanına və hakimiyyətə gələn yeni - yeni qüvvələr unutmamalıdırlarki, öz şəxsi qrup və partiya ambisiyaları üçün mövcud konstitusiyanın öz mənafelərinə uyğunlaşdırmamalıdırlar.Əksinə, öz fəaliyyətlərini konstitusiyaya uyğun qurmalıdırlar. Belə olduqda, ölkədə də sabitlik olar. Çünkiölkənin ümumxalq səsverməsi (referendum) ilə qəbul olmuş konstitusiyasına riayət edilməsi ölkədəKonstitusiyanın - əsas qanunun uzun ömürlüyünün iki mühüm tərəfi vardır: onlardan birincisi, Konstitusiyanınmüasir dövrü və gələcək perspektivləri nəzərə alınmaqla yüksək keyfiyyətlə hazırlanmasıdır. Konstitusiyalayihəsi hazırlanarkən əsas qanunun uzunömürlü olması əsas meyar kimi götürülmüşdür. Azərbaycan xalqınınÜmummilli Lideri Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının layihəsini hazırlayankomissiyanın iclasındakı çıxışında demişdir: "Konstitusiyamızın müddəaları həm bu günümüz üçün, həm dəgələcəyimiz üçün yazılmalıdır. Biz çalışmalıyıq ki, Konstitusiyamızın dəyişikliklərə, əlavələrə ehtiyac olmasın.Ona görə də Konstitusiyanın layihəsini hazırlayarkən həm bugünkü şəraiti, həm də gələcəyi görməliyik. Eləetməliyik ki, Konstitusiyamız bu gün üçün də, uzaq gələcək üçün də yararlı olsun". Məhz belə meyarlara cavabverən layihə hazırlanmış və ümumxalq süzgəcindən keçdikdən sonra qəbul olunmuşdur. Bu Konstitusiya böyükbəşəri dəyərlər və məzmuna malik bir qanundur.İkincisi isə, Konstitusiyanın özündə tez-tez əlavə və dəyişikliklər edilməsi cəhdlərinin qarşısınınalınmasını təmin edən xüsusi maddələrin daxil edilməsidir. Yeni Konstitusiyaya məhz belə maddələr daxilolmuşdur. Lakin qanunvericilik prosesi daim inkişaf etdiyi, dinamik olduğu və dövlətin tələblərinə uyğunlaşdığızaman daha mükəmməl və praktik əhəmiyyət daşıyır. Bu səbəbdən də, Konstitusiyaya əlavələr vədəyişikliklərin edilməsi zərurəti yaranır.Bu mənada, 24 avqust 2002-ci il və 18 mart 2009-cu il tarixində "Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyasına əlavə və dəyişikliklər edilməsi haqqında" referendum aktlarına uyğun olaraq ümumxalqsəsverməsi ilə Konstitusiyaya bir sıra əlavə və dəyişikliklər edilməsi ciddi əhəmiyyətə malikdir. Bu əlavə vədəyişikliklər, ilk növbədə, cəmiyyətimizin inkişafından doğan və konstitusiyanın, bütövlükdə, hüquq sisteminintəkmilləşdirilməsi, demokratikləşdirilməsi proseslərinin dərinləşdirilməsi və insan hüquqlarının daha səmərəlimüdafiə edilməsi zərurətindən irəli gəlmişdir. Ümummilli Lider Heydər Əliyev demişdir: "Konstitusiya nəzarəticəmiyyətin inkişafını təmin etmək yolu ilə onun sabitliyinin qorunmasına dövlət hakimiyyəti sisteminintəkmilləşdirilməsinə və ictimai münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsinə qulluq edir, yüksək şüurlu və dövlətçiliktəfəkkürünü formalaşdırır".İlk milli Konstitusiyamızın qəbul olunmasından 20 il keçir. Azərbaycan Respublikasının Prezidentiİlham Əliyev bütün bu illər ərzində qanunçuluğun təkmilləşdirilməsi işində qazanılan uğurlarını çıxışlarınınbirində çox dolğun və dəqiq olaraq belə ifadə edir: "Keçən illər ərzində Konstitusiya humanist, dinamik vərealist bir sənəd olduğunu sübut etmişdir."Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyası xalqımızın böyük oğlu, Ümummilli Liderimiz,dahi Heydər Əliyev zəkasının xalqımıza növbəti hədiyyəsidir. Hər yerdə hüquq və vəzifələrimizin rəmzi vətəminatçısı olan yeni Konstitusiyanı göz bəbəyi kimi qorumaq, ondan irəli gələn vəzifələrimizi vicdanla yerinəyetirmək, "Azərbaycanın vətəndaşıyam!" deyən hər bir kəsin şərəfli borcudur.“Səs” .-2013.-2 may.-N 79.-S.12-13.294

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ümummilli liderin hüquqi baxışlarınınAzərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında təzahürüRamiz Rzayev,Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin sədri.Dövlət və hüququn ictimai–iqtisadi quruluşa xas olan bir formasından digərinə keçid mahiyyətinə görəolduqca mürəkkəb, çoxtərəfli, dövlət və hüquqda, həmçinin ictimai–siyasi həyatda baş verən kifayət qədərziddiyyətli prosesdir. Bu prosesin mərkəzində dayanıb və bir qayda olaraq prosesə böyük təsir göstərən dövlətbir–biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan və bir–birini tamamlayan iki qrup kompleks vəzifəni həll edir. Buvəzifələrdən bir qrupu dövlət mexanizminin — onun mahiyyətinin, məzmununun, formasının, fəaliyyətmetodunun, strukturunun yenidən qurulması ilə əlaqədardır. Digər qrup vəzifələr cəmiyyətin dəyişdirilməsinə,iqtisadiyyatda islahatlar, xarici və daxili siyasətin yeni istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, yeni rəsmiidealogiyanın yaradılması ilə bağlıdır.Keçid dövründə dövlətin fəaliyyətinin əsas istiqamətləri qarşıda duran vəzifələrin xarakter və növündənbirbaşa asılıdır. Dövlətin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərinin məzmunu və həll etdiyi vəzifələr konkret cəmiyyətininkişafının tarixi təcrübəsi, konkret ölkənin iqtisadiyyatının inkişaf səviyyəsi, cəmiyyətdə formalaşmışmünasibətlərin xarakter və növü ilə şərtlənir.Dövlətin qarşısında yeni maliyyə sisteminin yaradılması zəruriliyi, ölkənin təhlükəsizliyinin təmini, hüquqsisteminin köklü dəyişikliyi kimi xüsusi vəzifələr durur. Dövlət bu dövrdə həyata keçirilən iqtisadi və sosial–siyasi islahatların dinamizmini, cəmiyyət daxilində və dövlətdə stabilliyi təmin etməklə yanaşı, həyatın bütünsahələrində tam müstəqilliyini qorumalı və xarici təsirlərdən qeyri–asılılığı təmin etməlidir.Keçid dövründə dövlət və cəmiyyətdə əvvəllər heç vaxt olmayan inamsızlıq və tərəddüdlər baş verdiyinə,mərkəzdənqaçma qüvvələri gücləndiyinə, dağıdıcı proseslər sürətlə inkişaf etdiyinə görə dövlətin dağılması vəcəmiyyətin süqutu ehtimalı dəfələrlə artır. Odur ki, həmin mərhələdə dövlət yalnız yenidənqurma fəaliyyətinədeyil, həm də mühafizə funksiyasına önəm verməli, özünü, iqtisadiyyatı və cəmiyyəti süqut etməkdənqorumalıdır.Ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycanda yenidən hakimiyyətə qayıdışı ölkənin ağır keçid dövrünə təsadüfetdi. Tarix üçün son dərəcədə qısa olan bir müddətdə keçid dövrünün səmt küləklərinin hakimiyyətə gətirdiyi,dövlət idarəçiliyi sahəsində təcrübəsi olmayan insanların ölkəni böhrandan çıxarmaq üçün rəhbərliyə dəvətetdikləri ulu öndərin qarşısında çətin — müstəqilliyin qorunub saxlanılması, erməni təcavüzünündayandırılması, vətəndaş müharibəsinin qarşısının alınması, ərazi bütövlüyünün təmini, cinayətkarlıqlamübarizə, dağılmış iqtisadiyyat və maliyyə sisteminin bərpası, sabitliyin təmini, hüquq sistemindədəyişikliklərin həyata keçirilməsi, yeni qurulan demokratik dövlətin hüquqi əsaslarının yaradılması kimivəzifələr dururdu. Dövlətin hüquqi əsaslarının yaradılması müstəqil, demokratik Azərbaycan dövlətininkonstitusiyasının hazırlanıb qəbul edilməsi ilə birbaşa bağlı idi.Ulu öndər konstitusiya komissiyasının ilk iclaslarında komissiyanın sədri kimi Azərbaycanın əvvəlkikonstitusiyalarının təhlilini verərək yeni qurulan müstəqil Azərbaycan Respublikasının konstitusiyasının qəbuledilməsinin zəruriliyini əsaslandırmış, konstitusiyada ifadəsini tapmasını vacib hesab etdiyi əsas məqamlarıkomissiya üzvlərinin nəzərinə çatdırmışdı: “İndi biz müstəqil Azərbaycan Respublikasının, Azərbaycandövlətinin ilk konstitusiyasını qəbul edirik. Bizim yeni konstitusiyamız, şübhəsiz ki, birinci növbədəAzərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyini, bu müstəqilliyin əbədi olduğunu və dövlət müstəqilliyiniqoruyub saxlamaq, yaşatmaq üçün bütün prinsipləri əks etdirməlidir. Yeni konstitusiyamız demokratikprinsipləri özündə əks etdirməlidir. Yəni dünya demokratiyasının əldə etdiyi bütün nailiyyətlərdən, demokratiyasahəsində inkişaf etmiş dövlətlərin konstitusiya təcrübəsindən istifadə etməli və Azərbaycan Respublikasınınözünəməxsus tarixi, milli ənənələrini əks etdirən prinsipləri özündə cəmləşdirməlidir”.Ulu öndər konstitusiyanın demokratik, hüquqi, sivilizasiyalı dövlət quruculuğu proseslərini və bunu təminetmək üçün bütün şərtləri, müddəaları özündə əks etdirməli olmasını ümumi şəkildə qeyd etməkləkifayətlənməyib, həmin məfumların nəyi ifadə etməsini sadə, anlaşıqlı dildə izah edirdi: “Demokratiyaprinsipləri geniş məfhumdur. Əgər bu, bir tərəfdən insanların, vətəndaşların hüquqlarının təmin edilməsiprinsipləridirsə, ikinci tərəfdən dövlətçiliyin qurulmasını, dövlət quruculuğu prosesinin aparılmasını, inkişafetdirilməsini və Azərbaycanda həm dövlətin, həm xalqın, həm də hər bir vətəndaşın hüquqlarının qorunmasınatəminat verə bilən dövlətin qurulub yaranmasını təmin edən prinsiplər olmalıdır.295

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Konstitusiya gərək elə bir konstitusiya olsun ki, bir tərəfdən insanların hüquqlarını qorusun, insanazadlıqlarını, demokratiyanı təmin etsin, siyasi plüralizmi təmin etsin, mətbuat, söz, din, dil azadlığını təminetsin, ikinci tərəfdən isə dövləti, cəmiyyəti idarə etmək üçün təsisatların yaranmasını təmin etsin”.Müstəqil Azərbaycan dövlətinin konstitusiyasında ifadəsini tapan bir çox müddəalar, əslində Ulu öndərinideya və baxışlarının, hüquqi düşüncələrinin, uğrunda mübarizə apardığı, xalqının xoşbəxt gələcəyini gördüyüamalların hüquq normalarında təcəssümü idi.Ümummilli lider Heydər Əliyevin bilavasitə rəhbərliyi ilə hazırlanan konstitusiya bir sıra xüsusiyyətləri iləsəciyyələnirdi.Əvvəla, Konstitusiya xalqın iradəsini əks etdirməklə xalqın dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyiolmasını hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirdi.Heç vaxt özünü xalqdan ayırmayan, daim xalqına, onun gücünə və qüdrətinə arxalanan ulu öndər xalqıniradəsi ilə və xalqa xidmət etmək üçün hakimiyyətə gəlməsini təkrar–təkrar qeyd edir, — həyatının sondəqiqəsinədək xalqına xidmət edəcəyini və ömrünün sonrakı illərini də xalqına bəxş etdiyini bildirirdi.“Azadlıq, müstəqillik ideyası bizim, xalqımızın ideyasıdır…Öz müstəqilliyini möhkəmləndirmək və onu bumüstəqillikdən məhrum etmək üçün indən belə heç kimə imkan verməmək — Azərbaycan xalqının iradəsidir”,— deyən ulu öndərin kəlamları bir vaxtlar Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidenti A. Linkolnun söylədiyi vəindi demokratik dövlətin devizi kimi qəbul edilən “…xalqın idarəçiliyi, xalqın iradəsi və xalq naminə görülənişlər heç vaxt yer üzündən silinməyəcəkdir” ifadəsi ilə həmahənglik təşkil edir. Məhz bu baxımdanKonstitusiyanın birinci fəslinin xalq hakimiyyətinə həsr olunması və 1–ci maddədə “AzərbaycanRespublikasında dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi Azərbaycan xalqıdır” ifadəsinin əks olunması həmAzərbaycan xalqının, həm də bu xalqın ümummilli lideri statusunu qazanmış Heydər Əliyevin iradəsinin ifadəsikimi qəbul olunmalıdır. Ümummilli lider konstitusiya layihəsindən bəhs edərkən göstərirdi ki, layihənin “əsasməzmunu ondan ibarətdir ki, o, xalqın iradəsini ifadə edir, Azərbaycanın dövlət quruluşunun təsirlərini, hüquqiəsaslarını yaradır, Azərbaycanda dövlətin idarəetmə prinsiplərini əks etdirir, dövlət ilə xalq arasında olanmünasibətləri əks etdirir və müstəqil Azərbaycan Respublikasında hüquqi, demokratik, dünyəvi dövlətinqurulması üçün bütün hüquqi əsasları yaradır. Onun bütün maddələri xalqın iradəsini ifadə edir. Hakimiyyətinmənbəyi xalqdır — bu əsas anlayış burada bariz şəkildə öz əksini tapıbdır”.Ulu öndər hesab edirdi ki, yeni yaranan konstitusiya müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasıolması və Azərbaycan xalqının iradəsini ifadə etməsinə görə əvvəlki bütün konstitusiyalardan fərqlənir və tarixiəhəmiyyət kəsb edir.“Dövlət xalqsız ola bilməz. Xalq isə ayrı–ayrı insanlardan, vətəndaşlardan ibarətdir… Azərbaycan xalqıvahid xalqdır. Azərbaycanın dövlət siyasəti azərbaycançılıq əsasında qurulubdur. Biz hamımız, hansı bölgədənolmağımızdan asılı olmayaraq, azərbaycanlı kimi on illərlə, yüz illərlə belə böyümüşük. Heç vaxt deməmişikbunun kökü nədir” – deyən ulu öndər Heydər Əliyevin fikirləri Konstitusiyanın 5–ci maddəsində aşağıdakı kimiifadəsini tapmışdır: “Azərbaycan xalqı vahiddir. Azərbaycan xalqının vahidliyi Azərbaycan dövlətinin təməlinitəşkil edir. Azərbaycan Respublikası bütün Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının ümumi və bölünməzvətənidir”.İkincisi, konstitusiya vasitəsi ilə dövlət və ictimai quruluşun yeni hüquqi bazası — konstitusiya əsaslarıyaradıldı.Konstitusiyanın dövlətin əsaslarını müəyyən edən fəslinin birinci (Konstitusiyanın 7–ci) maddəsindəAzərbaycan dövlətinin demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublika olması ifadəsi əksini tapdı. MüstəqilAzərbaycan dövlətinin demokratik dövlət quruculuğu yolu ilə inkişafa, nailiyyətə qovuşacağını ulu öndər hələsovet hakimiyyətinin süquta uğradığı ilk illərdən müəyyən etmişdi: “Azərbaycanın demokratiya yolu ilə getməsiüçün ilk addımları mən atdım. Azərbaycanda hörmətli adam olduğuma görə Kommunist Partiyasının və Sovetİttifaqının dağılması haqqında mənim çıxışlarım insanları inandırırdı. Mən o vaxtdan Azərbaycanı demokratik,müstəqil dövlət görmək istəyirəm”.Müstəqilliyi xalq, dövlət üçün ən ülvi dəyər hesab edən ulu öndər göstərirdi: “…bizim xalqımızın tarixində,ölkəmizin tarixində dövlət müstəqilliyini əldə etmək kimi bir nailiyyət olmayıbdır. İndiyə qədər hər birazərbaycanlı üçün bu qədər böyük xoşbəxtlik — dövlət müstəqilliyi kimi böyük bir xoşbəxtlik olmayıbdır”. Uluöndərin müstəqilliyə bu cür dəyər verməsi müstəqilliyi demokratik dövlət quruculuğunun ilkin şərti hesabetməsi ilə bağlı idi. Təbii ki, müstəqil olmayan, daxili və xarici siyasətini müstəqil müəyyən edə bilməyəndövlətdə demokratiyanın bərqərar olması, insanların dövlətin idarəçiliyində birbaşa iştirakı, ictimai–siyasi296

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────həyatın vacib məsələlərini xalqın iradəsi, fikir müxtəlifliyinin nəzərə alınması əsasında həll edilməsi mümkündeyildir.Ümummilli lider Heydər Əliyev ilk növbədə respublikamızın müstəqil bir dövlət kimi hansı siyasi, ictimai,iqtisadi sistem üzrə gedəcəyinin mühüm əhəmiyyətini vurğulayaraq qeyd edirdi: “Yolumuz demokratiyayoludur, biz demokratiya yolundan dönməməliyik. Bizim yolumuz siyasi plüralizm yoludur, biz bu yoldandönməməliyik. Biz Azərbaycanda çoxpartiyalı sistem, çoxpartiyalı cəmiyyət üçün şərait yaratmalıyıq. Əminolun ki, mən bu mövqeyimdən dönməyəcəyəm. Azərbaycanda insan azadlığı, təşəbbüs azadlığı, din azadlığı, dilazadlığı, sahibkarlıq azadlığı — bütün azadlıqlar təmin olunub. İnsan hüquqları, insan haqları qorunmalıdır.Azərbaycan müstəqil dövlət kimi öz vətəndaşlarının hüquqlarını qorumağı əsas vəzifələrindən biri hesabetməlidir. Azərbaycan keçmiş kommunist rejiminə, sosialist sisteminə, keçmiş iqtisadi–siyasi sisteməqayıtmamalıdır”. Ulu öndər eyni zamanda demokratik prinsiplərin bərqərar edilməsini dövlətin bütün vəzifəlişəxslərinin, dövlət orqanlarının və dövlətin əsas vəzifəsi hesab edirdi: “Azərbaycan bundan sonra öz dövlətinidemokratik prinsiplər əsasında qurmalıdır və dövlət orqanları cəmiyyətdə demokratik prinsiplərin bərqərarolması üçün təminat yaratmalıdırlar… Azərbaycan Respublikası bundan sonra bütün demokratik prinsiplərəsadiq qalacaq, onların həyata keçirilməsini təmin edəcəkdir və hamımız birlikdə Azərbaycanı böyük birdemokratik respublika kimi dünya demokratiyasına uyğun səviyyəyə çatdıraraq dünya mədəniyyətinə, dünyaictimaiyyətinə tanıtdıra biləcəyik… Azərbaycan Respublikası demokratiya yolu ilə getməlidir və heç vaxttotalitar sistemə, kommunist rejiminə qayıtmamalıdır. Azərbaycan Respublikasında siyasi partiyaların fəaliyyətgöstərməsinə şərait yaranmalıdır və siyasi plüralizm hökm sürməlidir. Hürriyyət insan üçün ən əsas şərtlərdənbiridir. İnsan hüquqlarının qorunması bizim əsas məqsədlərimizdən biri, dövlət orqanlarının, hüquq — mühafizəorqanlarının əsas vəzifələrindən biri olmalıdır”.Dövlətin mövcudluğunun maddi əsasını onun müəyyən əraziyə malik olması təşkil edir. Ərazitoxunulmazlığı və bütövlüyü dövlətin mövcudluğunun təbii və zəruri şərtidir. Ərazi bütövlüyü prinsipi dövlətinərazi aliliyinə əsaslanan dövlət suverenliyindən irəli gəlir, dövlətin öz ərazisi üzərində hökmranlığını təmin edir.Konstitusiya müəyyən edir ki, Azərbaycan Respublikasının ərazisi özgəninkiləşdirilə bilməz, vahid, toxunulmazvə bölünməzdir. Dövlət sərhədləri xalqın iradəsinə zidd olaraq dəyişdirilə bilməz.Ulu öndər Konstitusiyada Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün, respublikamızınbölünməzliyinin, hakimiyyətin heç bir qüvvə tərəfindən mənimsənilə bilməzliyinin ifadəsini tapmasına da önəmverirdi: “Bu konstitusiya layihəsinin ən əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, Azərbaycan Respublikasının tammüstəqilliyini təmin edir, ölkəmizin ərazi bütövlüyünü təmin edir, Azərbaycan xalqının hüquqlarınıntoxunulmazlığını təmin edir, vətəndaşlarımızın hər birinin hüquqlarının qorunmasını təmin edir və Azərbaycanxalqının, respublikamızın bölünməzliyini, hakimiyyətin heç bir qüvvə tərəfindən mənimsənilə bilməzliyinitəmin edir”.Dövlətin əsasları ilə bilavasitə bağlı olan dövlət dili, silahlı qüvvələr, dövlətin rəmzləri ilə əlaqədarməsələlərə Ulu öndər önəm verirdi.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 21–ci maddəsi dövlət dilinin Azərbaycan dili olmasını təsbitetdi. Ulu öndər Azərbaycan dili məsələsini təkcə dil məsələsi deyil, azərbayçanşılıq məsələsi kimidəyərləndirirdi: “Millətin milliliyini saxlayan onun dilidir. Şübhəsiz ki, musiqi də, ədəbiyyat da, ayrı–ayrı tarixiabidələr də millətin milliliyini təsdiq edir. Amma millətin milliliyini ən birinci təsdiq edən onun dilidir. ƏgərAzərbaycan dili olmasa, Azərbaycan dilində ədəbiyyat da olmaz, Azərbaycan dili olmasa, Azərbaycan dilindəmahnılar olmaz, musiqi olmaz. Bunlar hamısı biri–biri ilə bağlıdır. Ona görə bu beş ildə Azərbaycan dilinindövlət dili kimi yaşaması, möhkəmlənməsi, inkişaf etməsi də bizim ən böyük nailiyyətlərimizdən biridir. Bu,təkcə dil məsələsi deyil, azərbaycançılıq məsələsidir”.Konstitusiya müəyyən etdi ki, Azərbaycan dövləti öz təhlükəsizliyini və müdafiəsini təmin etmək məqsədiilə silahlı qüvvələr və digər silahlı birləşmələr yarada bilər. Ulu öndər öz növbəsində ordunun yaradılmasını,dövlətin təhlükəsizliyinin təminini ən əsas vəzifə kimi dəyərləndirir, bunu müqəddəs borc, müstəqilliyin əsasşərtlərindən biri hesab edirdi: “Ordu quruculuğu, ordu yaratmaq hər birimizin müqəddəs borcudur. Biz bunubilməliyik. Xüsusən müstəqillik haqqında həddindən artıq düşünən, müstəqillik arzusunda olan adamlarbilməlidirlər ki, güclü ordusuz müstəqillik ola bilməz. Ordunu yaratmaq, onu həqiqi orduya, torpaqlarımızıetibarlı müdafiə edə bilən qüdrətli orduya çevirmək bizim müqəddəs borcumuzdur. Ola bilər çörəyimiz dəolmasın, yeməyimiz də olmasın. Ola bilər ac qalaq, ola bilər paltarımız da olmasın, amma gərək ordumuzolsun…Biz müstəqil dövlətik. Müstəqil dövlətin özünəməxsus qüdrəti olmalıdır. Bu qüdrətin əsasını xalq vəonun bir hissəsi olan ordu təşkil edir. Bizim güclü ordumuz olmalıdır. Güclü ordu ona görə lazımdır ki, biz sülh297

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────danışıqlarını cəsarətlə apara bilək. Qüdrətli ordumuz olmalıdır ki, biz ərazimizin təhlükəsizliyini daim qoruyabilək, öz torpaqlarımızı, ölkəmizi müdafiə edək. Bizim qüdrətli, möhkəm ordumuz olmalıdır, ona görə ki,müstəqil Azərbaycan dövləti daim qüdrətli olsun”.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının “Dövlətin əsasları” fəslində dövlətin rəmzləri kimi AzərbaycanRespublikasının Dövlət bayrağı, Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi və Azərbaycan RespublikasınınDövlət himninə yer ayrılmışdır. Ulu öndər Azərbaycan Respublikasının dövlət rəmzlərinə hörməti Vətənə,xalqa, dövlətə olan məhəbbət və hörmətə bərabər tuturdu: “Azərbaycanın bayrağı sadəcə bayraq deyil. O bizimdövlətçiliyimizin, müstəqilliyimizin rəmzidir… Hansı ölkəyə gediriksə–gedək, Azərbaycan bayrağının o ölkədəasılması həm Azərbaycanın orada təmsil olunmasını göstərir, həm də bizim ölkəmizi tanıdır, eyni zamandabizdə böyük iftixar hissi doğurur.Bu bizim müstəqilliyimizin rəmzidir. Ona görə də gərək hər bir Azərbaycan vətəndaşı, xüsusən gənc nəsilbunu dərk etsin, qiymətləndirsin. Onda bayrağa olan məhəbbət eyni zamanda Vətənə, xalqa dövlətə olanməhəbbətə bərabər olsun.Azərbaycanın gerbini təbliğ etmək lazımdır. Azərbaycanın gerbi bayraq ilə bərabər, bizim dövlətmüstəqilliyimizi təmsil edən atributdur. Azərbaycanın gözəl himni var…Hər ölkənin himni özünə görə əzizdir..Öz xalqının musiqisini, mənəvi xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bu təbiidir… Himn çalınan vaxt insanlar sözlərinioxumalıdırlar. Bunlar da insanlarda vətənpərvərlik hissinin daha da möhkəmlənməsinə kömək edir. Eynizamanda bu ona görə vacibdir ki, himnimizə xüsusi hörmətin təzahürüdür”. Hazırda Azərbaycan bayrağınındünyada ən uca qüllədən dalğalanması, dünyanın müxtəlif ölkələrində keçirilən beynəlxalq tədbirlərdə, idmanyarışlarında Azərbaycanın Dövlət himninin səslənməsi beynəlxalq aləmdə Azərbaycan dövlətinin tutduğumövqeyi, qazandığı uğurlara görə Azərbaycan xalqına hörmətin təzahürü kimi qiymətləndirilməlidir.Üçüncüsü, konstitusiya cəmiyyətdə iqtisadi münasibətlərin yeni sisteminin yaradılması üçün hüquqi əsaslarımüəyyən etdi.Azad bazar iqtisadiyyatına keçid zamanı iqtisadiyyatın dövlət bölməsinin azalması, bazarinfrastrukturunun, müxtəlif mülkiyyət formalarının yaranması onlar arasında qarşılıqlı əlaqələrin tənzimlənməsi,sosial, iqtisadi münasibətlərin yeni qanunverici və digər prosedurlarının hazırlanması zəruriliyini meydanaçıxardı. Bunlar əslində kifayət qədər çətin və ağrılı proseslər olmaqla dövlət idarəçiliyində qətiyyət tələb edirdi.Məhz böyük dövlət xadimi Heydər Əliyevin demokratik yol ilə irəliləməkdə əzmkarlığı, ardıcıl, dönməz,məqsədyönlü addımlar atması dövlət idarəçiliyində, demokratik dövlətin hüquqi əsaslarının yaradılmasında vəAzərbaycan dövlətinin bu yol ilə inamla irəliləməsində uğurların əldə olunmasına səbəb oldu.Ulu öndər 19 noyabr 1993–cü il tarixdə keçirilən ümumrespublika müşavirəsində iqtisadi sahədəkiproblemlərlə əlaqədar qeyd edirdi: “Respublikamız ağır iqtisadi böhran vəziyyətindədir. Ölkədə gedən müharibəiqtisadiyyatın vəziyyətinə də ciddi təsir göstərir. Bütün bunlar isə bir sıra ciddi, əsaslı tədbirlər görülməsini tələbedir. Çalışmalıyıq ki, bu tədbirlər iqtisadiyyatda böhran prosesinin qarşısını alsın, iqtisadi potensialdan səmərəliistifadə olunmasına lazımi şərait yaratsın… İqtisadi sahədə yeni qanunlar qəbul edilməli, qəbul edilmiş qanunlarbugünkü tələblərə uyğun deyildirsə, onlara yenidən baxılmalıdır…Əsas məsələlərdən biri özəlləşdirmədir. Bu,asan proses deyildir. Bu işdə risk etmək lazımdır. Bunsuz bir şeyə nail ola bilmərik…Şübhəsiz ki, özəlləşdirməmərhələ–mərhələ getməlidir”.Ulu öndər iqtisadi sahədə dəyişiklikləri, cəmiyyətdə iqtisadi münasibətlərin yeni sisteminin yaradılmasınıdemokratik dövlət quruculuğu ilə əlaqələndirirdi: “Demokratiyanın təmin edilməsi üçün onun iqtisadi əsasıbazar iqtisadiyyatıdır. Bazar iqtisadiyyatının özü demokratiyanın bir hissəsidir…biz bir iqtisadi sistemdən başqaiqtisadi sistemə, bazar iqtisadiyyatına, yeni iqtisadi qurumlara keçirik. Mülkiyyət formaları dəyişir. Bunların dahamısı əzab–əziyyətli, çətin proseslərdir. Bu prosesləri keçmək bizim taleyimizə düşübdür. Ancaq bilin ki, bizbu çətin yollardan keçəcəyik. İşıqlı gələcəyə, — geniş yola çıxacağıq. Azərbaycan iqtisadiyyatı yüksəksəviyyəyə qalxacaqdır. Amma ona gəlib çatmaq üçün biz bu əzab–əziyyətli yolu keçməliyik”.Cəmiyyətdə iqtisadi münasibətlərin yeni sisteminin hüquqi əsaslarının yaradılması ilk növbədəkonstitusiyada mülkiyyətin dövlət mülkiyyəti, xüsusi mülkiyyət, bələdiyyə mülkiyyəti növündə olmasının,Azərbaycan Respublikasında mülkiyyətin toxunulmazlığı və dövlət tərəfindən müdafiə olunmasının elanedilməsində ifadəsini tapdı. Hər kəsin mülkiyyət hüququ vardır. Mülkiyyətin heç bir növünə üstrünlük verilmir.Mülkiyyət hüququ, o cümlədən xüsusi mülkiyyət hüququ qanunla qorunur. Heç kəs məhkəmənin qərarıolmadan mülkiyyətindən məhrum edilə bilməz.298

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Konstitusiya həmçinin elan edirdi ki, Azərbaycan Respublikasında iqtisadiyyatın inkişafı müxtəlif bazarmünasibətləri əsasında iqtisadiyyatın inkişafına şərait yaradır, azad sahibkarlığa təminat verir, iqtisadimünasibətlərdə inhisarçılığa və haqsız rəqabətə yol vermir.Ulu öndərin müdrikliyi, əzmkarlığı sayəsində keçid dövrünün digər ağır problemlərinin həlli ilə yanaşı,iqtisadi sahədə irəliləyişlərə nail olundu. Sonralar o qeyd edirdi: “Biz birinci növbədə, mülkiyyətinözəlləşdirilməsini təmin etdik. Kənd təsərrüfatında torpaq islahatı keçirdik. Torpağı onun sahibinə, kəndlilərəpayladıq. Özəlləşdirmə, torpaq islahatı, xarici ticarətin, ümumiyyətlə ticarətin liberallaşdırılması, xariciinvestisiyaların cəlb olunması — bunlar hamısı qısa bir zamanda Azərbaycanın iqtisadiyyatının ardıcıl surətdəinkişaf etməsinə şərait yaratdı”.Hazırda Azərbaycan Respublikası möhtərəm cənab Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə dünyamiqyasında iqtisadi uğurlara imza atır. Ölkə iqtisadiyyatının günü–gündən inkişafı Azərbaycan Respublikasınıbeynəlxalq səviyyədə iqtisadi cəhətdən tanınan ölkələr sırasına çıxarmış, ölkəmiz xarici ölkələrə sərmayələryatıran donor ölkələr arasında yerini möhkəmlətməkdədir.Dördüncüsü, Konstitusiyada dövlət və ictimai–siyasi həyatın təşkili və fəaliyyətinin yeni prinsipləriifadəsini tapdı.Hər şeydən əvvəl Konstitusiyada hakimiyyətin bölgüsü prinsipinin ifadəsini tapması dövlət hakimiyyətininhəyata keçirilməsinin mütərəqqi prinsipi kimi nəzərdən keçirilməlidir. Konstitusiya müəyyən etdi ki;Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti daxili məsələlərdə yalnız hüquqla, xarici məsələlərdə isəyalnız Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən irəli gələn müddəalarlaməhdudlaşır.Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilir:— qanunvericilik hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi həyata keçirir;—icra hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə mənsubdur;— məhkəmə hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının məhkəmələri həyata keçirir. Bu Konstitusiyanınmüddəalarına əsasən qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri qarşılıqlı fəaliyyət göstərir və özsəlahiyyətləri çərçivəsində müstəqildirlər.Hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipinin əsas mahiyyəti ondadır ki, dövlət hakimiyyəti bir əldə, yaxudhakimiyyətin ayrı–ayrı qolunda — qanunverici, icra, məhkəmə — cəmləşməməli, əksinə həmin hakimiyyətqolları arasında tarazlaşdırılmış şəkildə bölünməlidir. Bu cür bölgü isə zəruri olduqda hakimiyyətin ayrı–ayrıqollarının bir–birini çəkindirib saxlamasına şərait yaradır. Bununla bağlı ulu öndər qeyd edirdi: “Hakimiyyətintəşkil olunması Konstitusiyada hakimiyyətin səlahiyyət bölgüləri əsasında nəzərdə tutulubdur: qanunvericilikhakimiyyəti, icra hakimiyyəti, məhkəmə hakimiyyəti. Bu prinsip XVIII əsrdə fransız filosofları Jan Jak Russo,Monteskye, Didro və digərləri tərəfindən sübut olunub, əsrlərin sınağından keçib, dünyanın demokratiyasahəsində inkişaf etmiş ölkələrində hökm sürür və biz də bu prinsipi demokratik hüquqi dövlət yaratmaq üçünvə respublikamızda demokratiyanı inkişaf etdirmək üçün, vətəndaşların, insanların hüquqlarını qoruyub təminetmək üçün əsas götürmüşük. Konstitusiyamızda bu prinsip əsasında hakimiyyət bölgüsü tam demokratik olaraqöz əksini tapıbdır və bizim də vəzifəmiz, borcumuz konstitusiyaya riayət etmək və konstitusiyanın müddəalarıəsasında hakimiyyətin təşkilini bundan sonra da təmin etməkdən ibarət olacaqdır”.Konstitusiyada vətəndaşların cəmiyyətin və dövlətin siyasi həyatında, o cümlədən dövlətin idarəolunmasında iştirak hüququ öz ifadəsini tapmışdır. Azərbaycan Respublikası vətəndaşları dövlətin idarəolunmasında iştirak etmək hüququnu bilavasitə və ya nümayəndələr vasitəsilə həyata keçirə bilərlər.Ulu öndər qeyd edirdi ki, Konstitusiyada Azərbaycanın həm dövlət quruculuğu, həm respublikamızıniqtisadiyyatının qurulmasının əsas prinsipləri, hakimiyyətin bölgüsü: qanunvericilik, icra hakimiyyəti, məhkəməhakimiyyətinin səlahiyyətləri və onların müstəqilliyi, qarşılıqlı fəaliyyəti öz əksini tapıbdır. Onlar hamısıbirlikdə ahəngdar fəaliyyət göstərməlidir.Beşincisi, konstitusiyada insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təsbitinə və təminatına mühüm yerverilmişdir.Müasir dövrün diqqət mərkəzində olan aktual problemlərdən biri də insan hüquq və azadlıqlarıdır. İnsanhüquqları dünyanın müxtəlif regionlarında bu və ya digər sivilizasiyanın xarakterini müəyyən edən mədəniyyət,din, ictimai dünyagörüş, əxlaqa müvafiq yaranır və inkişaf edir.Hüquqi dövləti səciyyələndirən cəhətlərdən biri də hüququn aliliyinin tanınması, insan hüquq vəazadlıqlarına hörmətdir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını ali299

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────dəyər kimi qiymətləndirərək, insan hüquq və azadlıqlarının qorunmasını qanunvericilik, icra və məhkəməhakimiyyəti orqanlarının vəzifəsi kimi müəyyən etməklə insan hüquqlarına hörmət yolunu seçməsini bəyan etdi.Azərbaycan Respublikasının 2001–ci ilin yanvar ayının 25–də Avropa Şurasına daxil olmaqla və “İnsanhüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında” Avropa Konvensiyasına qoşulmaqla demokratikənənələrə, ədalətə, yurisdiksiyası altında olan insanlar üçün fundamental hüquq və əsas azalıqların təmininəsadiqliyini bir daha ifadə etdi.Müstəqilliyin ilk illəri Azərbaycan Respublikasının universal və regional xarakterli beynəlxalq təşkilatlaradaxil olması və çoxsaylı beynəlxalq müqavilələrə qoşulması ilə səciyyələnir. Həmin müqavilələrin mühüm birhissəsi insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinə yönəlmişdir.İnsan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi sahəsində görülən tədbirlərin bir hissəsini də milli qanunvericiliyintəkmilləşdirilməsi, insan hüquqlarının müdafiəsinə xidmət edən mexanizmlərin yaradılması və yenidənqurulması, məhkəmələrin fəaliyyətinin dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılması, məhkəmə sistemininmüasirləşdirilməsi təşkil edir.İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının dövlət müdafiəsini təmin etmək üçün Konstitusiya həminvəzifənin həyata keçirilməsinin müxtəlif üsul və vasitələri də daxil olmaqla təminat sistemini nəzərdə tutur. İlknövbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının dövlət təminatı yalnızdemokratik siyasi və hüquqi rejimin mövcud olduğu şəraitdə mümkündür. İnsan və vətəndaş hüquq vəazadlıqları tarixən demokratiyanın inkişafı ilə əlaqədar yaranmış və yalnız demokratik cəmiyyətdə həyatakeçirilə bilər.Konstitusiyanın 7–ci maddəsinə əsasən Azərbaycan dövlətinin demokratik, hüquqi, dünyavi, unitarrespublika elan edilməsi insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının dövlət təminatının mühüm şərtidir.Demokratik hüquqi dövlətdə insan hüquqlarının tanınması, hüququn aliliyi, hakimiyyətin bölgüsü insan hüquqvə azadlıqlarının dəqiq fəaliyyət göstərən dövlət təminatının vahid sisteminin yaradılması ilə müşayiətolunmalıdır. İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi hər kəsin qanunla qadağan olunmayan bütünüsul və vasitələrlə müdafiə olunmaq üçün müstəqil fəaliyyət göstərməsini istisna etmir. Bu cür yanaşma insanvə vətəndaş hüquq və azadlıqlarını qorumaq üçün geniş imkanlar açır.İnsan hüquq və azadlıqlarının təmininin demokratik dövlətin əsas vəzifələrindən biri hesab edən ulu öndərqeyd edirdi: “İnsan, vətəndaş hüquqlarının, azadlıqlarının qorunmasına konstitusiyanın çox hissəsi, demək olarki, üçdə bir hissəsi həsr olunubdur. Bu da təbiidir. Biz keçmişdən, totalitar sistemdən yeni bir sistemə keçirik.Biz demokratiyanı inkişaf etdirməliyik, xalqımızı demokratiya yolu ilə aparmalıyıq, insanların hüquqlarınınqorunmasının hər yerdə, hər sahədə təmin olunması üçün əsaslar yaratmalıyıq. Bütün bu əsasları da yeni qəbulolunmuş konstitusiya verir və bütün təminatları biz konstitusiyanın maddələrindən almışıq… Bu da onu sübutedir ki, bu konstitusiya Azərbaycan vətəndaşlarının azad, sərbəst yaşaması üçün bütün şəraitləri yaradan birkonstitusiyadır”.Altıncısı, konstitusiyada insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının elan edilməsi ilə yanaşı, onlarınməhdudlaşdırılması, həmçinin vətəndaşların vəzifələri də ifadəsini tapdı.Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş qanunlar ölkənin Konstitusiyasında, həmçinin beynəlxalqmüqavilələrdə ifadəsini tapmış insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını aradan qaldırmamalı vəməhdudlaşdırmamalıdır. Konstitusiyada təsbit olunmuş insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının hər hansı birqanunla məhdudlaşdırılmasına yalnız buna Konstitusiya normalarının icazə verdiyi hallarda yol verilə bilər.Əgər Konstitusiyada həmin hüquq və azadlığın məhdudlaşdırılması nəzərdə tutulmamışdırsa, heç bir qanunhəmin hüququn məhdudlaşdırmasını nəzərdə tuta bilməz.Hər bir hüquqi, demokratik dövlətdə müəyyən məhdudiyyətlərin olması zəruridir. Onlarsız cəmiyyətdəictimai qaydanın təmin olunması, cəmiyyətin bütün üzvlərinin əsas hüquq və azadlıqlarına hörmətin təminedilməsi mümkün deyildir. İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının müəyyən hissəsinə mütləq və qeyri–məhdud hüquq kimi baxıla bilməz. Hər bir fərd müəyyən cəmiyyətdə yaşayır və müəyyən kollektivdə fəaliyyətgöstərir üzvlərinin müəyyən qaydalara riayət etmədiyi, hər hansı vəzifə daşımadığı normal fəaliyyət göstərəncəmiyyəti təsəvvürə gətirmək mümkün deyildir. İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının qanunla nəzərdətutulan müəyyən məhdudiyyətləri ümumi rifah, hər şeydən əvvəl, şəxsiyyətin hüquqlarının təmini, cəmiyyət vədövlətin normal inkişafı üçün zəruridir.İnsan hüquq və azadlıqların məhdudlaşdırılmasına yalnız müəyyən şərtlərə əməl edildikdə yol verilə bilər.Əvvəla, məhdudiyyət qanunla nəzərdə tutulmalıdır. Burada “qanun” ifadəsi Azərbaycan Respublikasınıntərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələri də əhatə edir. İkincisi, məhdudiyyət hüquq və azadlıqların əsas300

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────məzmununa hörməti qorumalıdır. Bu tələbin məqsədi — əsas hüququn ləğv edilməsinə səbəb ola bilən hədsizməhdudiyyətə yol verilməməsini nəzərdə tutur. Üçüncüsü, hər bir məhdudiyyət proporsionallıq prinsipinəmüvafiq olmalıdır. Hüquq və azadlıqların həyata keçirilməsinin məhdudlaşdırılmasına münasibətdəproporsionallıq prinsipi hər hansı məhdudiyyətin onun qarşısında qoyulan məqsəddən irəli getməməsini bildirir.Başqa sözlə, daha ciddi məhdudiyyət tədbirinə yalnız yumşaq tədbirlər səmərəli olmadıqda yol verilə bilər.Dördüncüsü, məhdudiyyət zəruri olmalıdır. Zərurət şərtləri o deməkdir ki, hər hansı məhdudiyyətə yol verilməsiüçün konkret ictimai problem kimi obyektiv səbəblər mövcud olmalıdır. Bu şərt hüquq və azadlıqların özbaşınaməhdudlaşdırılması imkanını istisna etməyə yönəlmişdir. Beşincisi, məhdudiyyət yalnız qanuni məqsədləqoyula bilər. Məhdudiyyətin qoyulması başqa şəxslərin hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi və ya ümumimənafeyə xidmət etməlidir.Vətəndaş və dövlət Azərbaycan Respublikasında qarşılıqlı hüquq, vəzifə və məsuliyyətlə biri–biri iləəlaqədədirlər. İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına təminat verməklə onların müdaifəsini təmin etməklədövlət ölkənin müdafiəsi və dövlətin təhlükəsizliyinin təmini məqsədilə qanunla hüquq və azadlıqlarıməhdudlaşdıra və konstitusiya quruluşunun əsas dəyərlərinə zərər vuran qəsdən törədilmiş əməllərə görə cinayətməsuliyyəti də nəzərdə tuta bilər. Eyni zamanda ayrı–ayrı fərdlərin özlərinin konstitusiya hüquq və azadlaqlarınıhüquqauyğun surətdə həyata keçirməsi dövtən suverenliyinə qəsd edən əməl kimi qiymətləndirilə bilməz vəonun üçün əlverişsiz hüquqi nəticələrə səbəb olmamalıdır.İnsana öz hüquqlarını müstəqil müdafiə etməkdə geniş seçim imkanı verilir. Lakin onun hərəkətləricəmiyyətdə müəyyən edilmiş qanunlara zidd olmamalıdır: ictimai qaydanı pozmaq olmaz, hüquq–mühafizəorqanları və digər müəssisələrin işinə dağıdıcı təsir göstərmək, insanların həyat və sağlamlığı üçün qorxutörədən şərait yaratmaq yolverilməzdir.Ulu öndər qeyd edirdi: “Konstitusiya insan, vətəndaş hüquqlarının, azadlıqlarının təminatı ilə əlaqədarvətəndaşların qarşısında duran böyük vəzifələri də ətraflı əks etdiribdir. Hər bir vətəndaşın hüququ var, ohüquqlar qorunmalıdır… Ancaq hər bir vətəndaşın vətəndaşlıq vəzifəsi var, borcu var. Vətən qarşısında borcuvar, vəzifəsi var. Bunlar da konstitusiyada öz əksini tapıbdır”.Yeddincisi, konstitusiyada məhkəmə hakimiyyətinin həyata keçirilməsinin əsas prinsipləri və şərtləriifadəsini tapdı.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 7–ci maddəsinin 3–cü hissəsinə müvafiq olaraq məhkəməhakimiyyəti hakimiyyətin qollarından biridir. Ona görə də məhkəmə hakimiyyəti dövlət hakimiyyətinin bir qolukimi gerçəkliyə həqiqi təsir göstərmək imkanı olmadan mövcud ola bilməz.Ulu öndər demokratik dövlət quruculuğu prosesini ölkədə məhkəmə hüquq islahatlarının həyata keçirilməsiilə əlaqələndirirdi: “Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk konstitusiyasının həyata keçirilməsi prosesi hərbirimizin əsas vəzifələrindən biridir. Bu baxımdan məhkəmə, hüquq–mühafizə orqanlarının islahatı ilə əlaqədarqanunların hazırlanması, qəbul olunması çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir”. Ulu öndərin ideyaları əsasındaməhkəmə–hüquq sistemində ardıcıl olaraq həyata keçirilən islahatlar məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyininvə insan hüquqlarının təmininə, ədalət mühakiməsinin müasir standartlara uyğunlaşdırılmasına, məhkəməqərarlarının müasir dövrün tələblərinə cavab verən səviyyədə olmasına, həmin qərarların vaxtında icrasına,vətəndaşların məhkəmələrə inamının artmasına səbəb olmuşdur.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında məhkəmə hakimiyyətinin və onun daşıyıcıları kimihakimlərin statusunun əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldilməsi üçün müvafiq qanunvericilik bazasıformalaşdırılmış, məhkəmə hakimiyyətinin səmərəli işinə zəmin yaratmaq məqsədilə təminatlar nəzərdətutulmuşdur.Məlumdur ki, müstəqil məhkəmə hakimiyyəti olmadan ədalətli cəmiyyət yaratmaq mümkün deyildir.Məhkəmə hakimiyyətinin vəziyyəti cəmiyyəti xarakterizə edən cəhətlərdən biridir. Məhkəmə hakimiyyətininvəziyyətini müəyyən etməyin əsas meyarı fiziki və hüquqi şəxslərin hüquq və qanuni mənafelərinin müdafiəsiüçün məhkəmə müdafiəsinin əlçatan olması, istifadə edilən prosedurların ədalətliliyi və hakimlərinqərəzsizliyidir.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 125–ci maddəsinə müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikasındaməhkəmə hakimiyyətini ədalət mühakiməsi yolu ilə yalnız məhkəmələr həyata keçirirlər. Bu isə ona dəlalət edirki, ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi dövlət hakimiyyətinin müstəqil orqanı kimi məhkəmələrin əsaskonstitusiya funksiyasıdır.Demokratik hüquqi dövlət quruculuğu ictimai həyatın digər sahələrində olduğu kimi, məhkəmə–hüquqsistemində islahatların həyata keçirilməsini tələb edirdi.301

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Məhkəmələrin müstəqilliyinin, qərəzsizliyinin, ədalət mühakiməsinə hər kəsin müraciət etmək imkanının,mübahisələrə qanunamüvafiq qaydada baxılmasının və vaxtında həllinin təmin edilməsi məhkəmə islahatlarınınkeçirilməsinin əsas məqsədini təşkil edir. Ümummilli liderin məhkəmə–hüquq islahatları sahəsində həyatakeçirdiyi dövlət siyasəti Azərbaycanda müstəqil məhkəmə hakimiyyəti formalaşdırılmasının və demokratikprinsiplərə əsaslanan məhkəmələrin yaradılmasının əsasını qoydu.Ulu öndər qanunvericilik sahəsində aparılan işin vacibliyini məhz ölkədə demokratik hüquqi dövlətquruculuğu ilə əsaslandırırdı: “Biz hüquqi dövlət qururuq. Hüquqi dövlətin də əsasını təşkil edən qanunlardır…Ölkəmizdə qəbul edilən qanunlar Avropa Şurası ekspertlərinin bilavasitə iştirakı ilə hazırlanır. Hüquq islahatlarınəticəsində hər bir insan şəxsiyyət azadlığı və toxunulmazlığına, barəsində qaldırılmış işin müstəqil və qərəzsizməhkəmə tərəfindən ədalətlə və açıq şəkildə araşdırılmasına, hüquq müdafiəsinə təminat almışdır…Demokratiya hərc–mərclik, özbaşınalıq deyil, əksinə, qayda–qanunun daha etibarlı qorunması, ona hamınınəməl etməsi deməkdir”.“Məhkəmələr və hakimlər haqqında”, “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında”, “Vəkillik və vəkillik fəaliyyətihaqqında”, “Məhkəmə qərarlarının icrası haqqında”, “Məhkəmə və hüquq — mühafizə orqanları işçilərinindövlət müdafiəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunları məhkəmə islahatları sahəsində islahatlarınhüquqi bazasını yaratmaqla hazırda müstəqil məhkəmə sisteminin uğurlu fəaliyyətinə xidmət edir.Məhkəmə–hüquq sistemində aparılmış islahatlar ilkin olaraq özünü birinci, apelyasiya və kassasiyainstansiyaları kimi fəaliyyət göstərən üçpilləli məhkəmə sisteminin yaradılmasında təzahür etdirdi. Buvətəndaşlara birinci instansiya məhkəməsi qərarlarının apelyasiya qaydasında yenidən mübahisələndirmək,həmçinin kassasiya instansiyası məhkəməsində apelyasiya instansiyası məhkəməsi tərəfindən maddi vəprosessual hüququ normalarının düzgün tətbiq edilib–edilməməsini yoxlamaq imkanı yaratdı. Beləliklə,ölkəmizdə məhkəmə sistemi beynəlxalq səviyyədə sınaqdan çıxmış üçpilləli məhkəmə sistemlərinəuyğunlaşdırıldı. Son nəticədə məhkəmədə işlərin düzgün, hərtərəfli və obyektiv həllinə nail olunması, məhkəməqərarlarının qətiliyi, müstəqilliyi və onlara hörmət edilməsi, məhkəmə sisteminə etimadın artması üçün zəminyarandı.Məhkəmələr tərəfindən hər kəsin ədalətli məhkəmə baxışına olan hüququnun təmin edilməsi məhkəmə–hüquq islahatlarının bir istiqamətini təşkil edir. Məhkəmə hakimiyyətinin səmərəliliyi müəyyən edilmişprosedurun ədalətliliyi şəraitində mümkündür. Ədalətli məhkəmə baxışı hüququ Azərbaycan Respublikasının 25yanvar 2001–ci il tarixdə qoşulduğu “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında” AvropaKonvensiyasının 6–cı maddəsində ifadəsini tapmışdır.Ədalətli məhkəmə baxışı ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi zamanı həmçinin qərəzsizlik vəobyektivliklə də bağlıdır.Məhkəmələrdə işlərə obyektiv baxılması məhkəmənin işə münasibətdə qabaqcadan müəyyənləşdirilmişmövqeyinin olmamasında, işin hallarını gerçəkliyə tam uyğun surətdə müəyyən edilməsi vəqiymətləndirilməsində öz ifadəsini tapır. Bu isə məhkəmədən iş barədə qabaqcadan müəyyən fikirdə olmamağı,məcmudan qoparılmış ayrı–ayrı fakt və sübutlara deyil, onların məcmusuna istinad etməyi tələb edir.Məhkəmələrin işlərə qərəzsiz baxması onda öz ifadəsini tapır ki, hakimin baxdığı iş üzrə ədalətmühakiməsini həyata keçirməkdən başqa heç bir marağı olmur.Ədalət mühakiməsi yalnız o vaxt həqiqi ədalət mühakiməsi hesab oluna bilər ki, o özünün mahiyyəti etibarıilə ədalətlilik tələblərinə cavab versin və hüquqların səmərəli bərpasını təmin etsin.Ədalətli məhkəmə baxışı beynəlxalq müqavilələrdə və ya konstitusiya prinsipi ilə nə qədər çox müdafiə vəmühafizə olunsa da, son nəticədə yalnız hakimlik işinin keyfiyyəti ədalətliliyin məhkəmələrin fəaliyyətində realkök salmasına rəvac verəcək.Ulu öndərin ideyaları əsasında məhkəmə–hüquq sistemində ardıcıl olaraq həyata keçirilən islahatlarməhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin və insan hüquqlarının təmininə, ədalət mühakiməsinin müasirstandartlara uyğunlaşdırılmasına, məhkəmə qəraralarının müasir dövrün tələblərinə cavab verən səviyyədəolmasına, həmin qərarların vaxtında icrasına, vətəndaşların məhkəmələrə inamının artmasına səbəb olmuşdur.Məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin təmin olunması, məhkəmələrin fəaliyyəti üçün yüksəkstandartlara cavab verən şəraitin yaradılması, hakimlərin onlara qarşı irəli sürülən tələblərə cavab verməsiməqsədilə məhkəmə hakimiyyətinin özünüidarə orqanı olan Məhkəmə–Hüquq Şurası səmərəli fəaliyyətgöstərir. Məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin təmin olunmasında hakimlərin şəffaf və obyektiv seçimininmüstəsna rolu vardır. Avropa Şurası ilə birgə aparılmış iş nəticəsində hakimliyə namizədlərin ən mütərəqqi vəşəffaf üsullarla seçilməsi qaydası müəyyən edilmişdir.302

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ulu öndər Heydər Əliyev ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi zamanı məhkəmələrin müstəqilliyinintəmin olunmasına xüsusi önəm verir, məhkəmələrin fəaliyyətinə müdaxilə edilməsini yolverilməz hesab edir,məhkəmənin qərarının yalnız məhkəmə tərəfindən dəyişdirilə biləcəyini qeyd edirdi.Məhkəməyə müraciətin əlçatan olması, əhalinin müraciətinin asanlaşdırılması məqsədilə regionlardaapellyasiya və ağır cinayətlər məhkəmələrinin, həmçinin ölkə ərazisində yeni inzibati məhkəmələrin yaradılmasıməhkəmə–hüquq islahatlarının davamlılığına və bu sahədə ulu öndərin ideyalarının həyata keçirilməsinintəmininə dəlalət edir.Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilən layihə çərçivəsində məhkəmələrin Vahid İnformasiyaİnfrastrukturu strategiyası hazırlanmışdır. Strategiya ölkədə fəaliyyət göstərən bütün müxtəlif instansiyalıməhkəmələri, məhkəmə özünüidarə orqanları və Ədliyyə Nazirliyi üçün əlverişli olan qarşılıqlı əlaqəlikommunikasiya sistemlərinin, avtomatlaşdırma vasitələri komplekslərinin, informasiya resurslarınınyaradılmasını əhatə edir. Bu texnoloji sistem qanunvericiliyə dair məlumat bankına, məhkəmə təcrübəsinin,xüsusilə hüququn yeni və inkişaf edən sahələrində ümumiləşdirmə materiallarına çevik çıxışı təmin etməklə,analitik tədqiqatların imkanlarını artırır, məhkəmə kargüzarlığının unifikasiyasına, məhkəmə sənədlərininicrasının yüksək keyfiyyətini təmin etməyə imkan yaradır. Bundan əlavə, qanunvericilik aktlarına çıxışın əldəolunmasının yalnız hakimlər, prokurorlar, vəkillər və digər hüquqşünaslar üçün deyil, həmçinin vətəndaşlarüçün zəruriliyi nəzərə alınaraq, bütün əhalinin bazaya pulsuz çıxışına imkan yaradılmışdır. AzərbaycanRespublikası Ali Məhkəməsində də bu sahədə əhəmiyyətli işlər görülmüşdür. Tərəflərin, ictimaiyyətin, kütləviinformasiya vasitələrinin məhkəmə baxışının vaxtı və yeri barədə məlumatlandırılması üçün müasir texnikivasitələrdən istifadə olunur, Ali Məhkəmənin xüsusi internet səhifəsində işlərə baxılması vaxtı barədəməlumatlar verilir. Ali Məhkəmənin qərarları bütünlüklə internet səhifəsində dərc olunur. Ali Məhkəmədəelektron sənəd dövriyyəsi tətbiq olunmuş, iclasların video yazısı aparılır, iclas zallarında tərcümə xidmətinitəmin edən sistem fəaliyyət göstərir. Ali Məhkəmədə yaradılmış kommunikasiya sistemi müxtəlif idarələrləvideo–konfransların keçirilməsinə imkan yaradır.Məhkəməyə müraciətin əlçatan olması, əhalinin müraciətinin asanlaşdırılması məqsədilə Ali Məhkəmədəinternet portal fəaliyyət göstərir. İnternet portalda məhkəmədə baxılan işlər, çıxarılan qərarlar, qəbul günləri vəsair barədə məlumatlar öz əksini tapır.Səkkizincisi, konstitusiyada onun birbaşa hüquqi qüvvəsi və beynəlxalq hüquq normalarının qanunvericiliksistemində yeri müəyyən edildi.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 147–ci maddəsinə əsasən Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyası Azərbaycan Respublikasında ən yüksək və birbaşa hüquqi qüvvəyə malikdir.Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ hüquqi aktlar ilə (AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyası və referendumla qəbul edilən aktlar istisna olmaqla) AzərbaycanRespublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələr arasında ziddiyyət yaranarsa, həmin beynəlxalqmüqavilələr tətbiq edilir.Dünya birliyinin vahidliyi, dövlətlərin qarşılıqlı asılılığının möhkəmlənməsi sosial–iqtisadi və siyasi–hüquqi sistemlərin biri–birinə təsir etmək imkanında olmasını tələb edir. Dövlətlərarası münasibətlərin hüquqitənzimləyicisi kimi beynəlxalq hüququn hazırkı mövqeyi dövlətləri beynəlxalq hüquq normalarınının hüquqsistemlərinə inplementasiyasının təmini üçün yeni qayda və mexanizmlər yaratmaq, beynəlxalq öhdəliklərinyerinə yetirilməsinin üzərində nəzarəti həyata keçirmək zərurəti qarşısında qoyur.Beynəlxalq hüquq normalarının hüquq tətbiqedici orqanları tərəfindən tətbiq edilməsinin zəruriliyi“Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi Plenumunun “İnsan hüquqları və azadlıqlarının müdafiəsi haqqında”Avropa Konvensiyası müddəalarının və İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsi presedentlərinin tətbiqihaqqında” 30 mart 2006–cı il tarixli qərarında göstərilir ki, “beynəlxalq hüququn səmərəliliyi, beynəlxalqmüqavilələrin müddəalarının həyata keçirilməsi və beynəlxalq öhdəliklərə əməl olunması dövlət daxilindəhəyata keçirilən təşkilati və hüquqi tədbirlərdən asılıdır.İnsan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi sahəsində bağlanmış müqavilələrdə dövlətlərin üzərlərinəgötürdüyü öhdəliklər iştirakçı dövlətlərə deyil, onların yurisdiksiyası altında olan insanlara ünvanlanmaqla ayrı–ayrı fərdlərin hüquqlarının müdafiəsinə yönəlmiş olur. Respublikamızda müqavilələr icra olunmalıdır prinsipinəmüvafiq olaraq beynəlxalq öhdəliklərin yerinə yetirilməsi prosesi davam etməkdədir. İnsan hüquq vəazadlıqlarının müdafiəsi sahəsində beynəlxalq öhdəliklərin yerinə yetirilməsi məqsədilə görülən tədbirlərin birhissəsini də məhkəmələrin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsidir.303

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ölkəmizdə həyata keçirilən məhkəmə–hüquq islahatları uğurla davam etdirilməkdə, məhkəmələr tərəfindənbeynəlxalq hüquq normaları tətbiq olunmaqdadır”.Ulu öndər beynəlxalq müqavilələrə qoşulmağın, həmçinin insan hüquqları sahəsində beynəlxalqstandartlara riayət edilməsinin zəruriliyinin demokratik yol ilə irəliyə gedən dövlət üçün əhəmiyyətli hesab edirvə Avropa dəyərləri ilə milli dəyərləri birləşdirən cəhətləri axtarıb tapmağı və onlara söykənməyi vacib hesabedirdi: “Azərbaycanın Konstitusiyası beynəlxalq hüququn üstünlüyünə təminat verir. Biz indiyədək AvropaŞurasının 15 konvensiyasına qoşulmuşuq… Bu, ilk növbədə insan hüquqlarına dair Avropa Konvensiyasına vəonun protokollarına aiddir.Biz fərqləri ziddiyyətə çevirməməli, əksinə, bu fərqlər içərisində bizi birləşdirəncəhətləri axtarıb tapmalı və onlara söykənməliyik. Biz müxtəlif xalqlar olsaq da, bir dildə — vahid Avropadilində, azadlıq, demokratiya və qanun dilində danışmalıyıq”.Təbii ki, bir məqalə çərçivəsində ulu öndərin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının hazırlanması vəqəbul edilməsi sahəsində xidmətlərini tam əhatə etmək, onun ideyalarının konstitusiyada ifadəsini tamişıqlandırmaq mümkün deyildir. Lakin danılmaz həqiqətdir ki, ümummilli lider Heydər Əliyevin AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyasında təzahürünü tapan ideya, fəlsəfi və hüquqi baxışları uzun illər ərzindəAzərbaycan xalqına, Azərbaycan vətəndaşlarına xidmət edəcək, xalqın azad, firavan yaşamasına, Azərbaycandövlətinin dünya birliyində layiqli yerini tutmasına zəmin yaradacaqdır. Xalqın işıqlı gələcəyi isə bu ideya vəbaxışların həyata keçirilməsindən asılıdır. Bunun üçün yenə ulu öndərin tövsiyələrinə istinad etmək, onlarasöykənmək, orada ifadəsini tapanlara riayət etmək lazımdır: “Hər bir şeyi itirmək olar… insan gərəkmənəviyyatını itirməsin, bütün çətinliklərin qarşısını alsın, onların qarşısında əyilməsin, sınmasın. Öz iradəsi iləyaşasın, böyüsün, cəmiyyətə fayda versin.Həyatın mənası təkcə insanın bu həyatda yaşaması deyildir… Nə qədər çox, firavan, zəngin yaşasa da,…insan həyatın mənasını bunda görürsə, təbiidir ki, o, zəngin deyil, mənəviyyatca kasıbdır. Həyatın mənasıondan ibarətdir ki, …həyat fəaliyyətinə başlayan insan cəmiyyətə, millətə, ölkəsinə, vətəninə layiqli xidmətetsin, fayda versin”.Ulu öndərin keçdiyi ömür yolu söylədiklərinin real həyatdakı təcəssümü idi. Azərbaycanın hər birvətəndaşının, o cümlədən məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirən şəxslərin vəzifəsi isə ümummilli lider HeydərƏliyevin ideya və baxışlarının işıq saldığı yol ilə getmək, cəmiyyətə, xalqa, vətəninə xidmət etmək, faydaverməkdən ibarətdir.“Respublika”.-2013.-10 may.-N 99.-S.8,10.304

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Heydər Əliyev zəkasının məhsulu olan Azərbaycanın Konstitusiyası demokratik,hüquqi dövlət quruculuğunun təminatçısıdırƏli Hüseynli,Azərbaycan Respublikası Milli MəclisininHüquq siyasəti və dövlət quruculuğu komitəsinin sədri,hüquq üzrə fəlsəfə doktoruAzərbaycanda demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu, insan hüquq və azadlıqlarının fundamentalprinsiplərinin qərar tutmasına zəmin yaradan ardıcıl, məqsədyönlü tədbirlərin həyata keçirilməsi yoluna doğruaparan islahatlar Heydər Əliyev siyasi xəttinin əsasını təşkil etmişdir. Azərbaycan dövləti müstəqilliyin əldəedilməsi ilə paralel şəkildə, tarixdə ilk dəfə olaraq milli dövlət, müstəqil siyasi dövlət, demokratik hüquqi dövlətquruculuğu vəzifələrini eyni vaxtda və qısa bir zamanda həyata keçirmək tələbləri ilə üz-üzə durmuşdur. Əgərtarixə nəzər salsaq, dövlətçilik quruculuğunun müxtəlif dövrlərinə müvafiq gələn bu mərhələlərin hər birinidünya ölkələri çox böyük bir zaman müddətində tədricən keçmiş, təkamül yolu ilə onları ardıcıl qət etmişdir.Bu mərhələləri daha sürətlə və qətiyyətlə keçməyə müvəffəq olan, demokratiya və insan hüquqları,sosial tərəqqi kimi ümumbəşəri dəyərlərə sadiq qalan və hüquqi dövlət quruculuğu yolunda inamla irəliləyənAzərbaycan Respublikası bu gün insanların layiqli həyat şəraitinin, rifah səviyyəsinin, cəmiyyətdə özlərinitəsdiqetmə imkanlarının artırılması üçün ciddi səylər göstərir.1993-cü ildə ulu öndər Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışından sonra Azərbaycan əsl müstəqilliyiniəldə etməklə yanaşı, insan hüquqlarının təmini, inkişaf etdirilməsi, qorunması sahəsində mühüm nailiyyətlərəimza atdı. Məhz ümummilli liderin hakimiyyətə qayıdışı ilə ölkəmizdə hüquqi dövlət quruculuğuna başlandı,söz, fikir və mətbuat azadlığı etibarlı şəkildə təmin edildi, insanların sərbəst toplaşmasına, öz fikirlərini azadifadə etmələrinə şərait yaradıldı, digər demokratik prinsiplərin cəmiyyətdə təşəkkül tapması dövlət siyasətininəsas istiqamətlərindən birinə çevrildi, bu sahədə demokratik prinsiplərə tam cavab verən qanunvericilik bazasıyaradıldı.1993-1995-ci illər müasir Azərbaycanın tarixinə dövlət müstəqilliyinin qorunub saxlanılması uğrundamübarizə dövrü kimi yazıldı. İctimai-siyasi sabitliyin və qanunçuluğun bərqərar edilməsi bu dövrün ən mühümnailiyyəti oldu və ümummilli liderimizə dövlət quruculuğunda, iqtisadi, sosial və mədəni həyatda böyük işlərəbaşlamaq, genişmiqyaslı və ardıcıl islahatlar aparmaq üçün əlverişli imkan yaratdı.Böyük öndər əmin idi ki, demokratik dəyərlərin üstünlüyünü qəbul edən, azadlığın, haqqın və ədalətinbərqərar olunduğu dövlət qurmaq istəyən hər bir ölkə, hər bir xalq üçün Konstitusiya birinci dərəcəli əhəmiyyətdaşıyır. Siyasi, iqtisadi, hüquqi sistemin köklü şəkildə dəyişdiyi, cəmiyyətdə keçid dövrünün başlandığı birvaxtda Konstitusiyanın - Əsas Qanunun rolu qat-qat artır.1994-cü ilin iyul ayında Milli Məclisin iclasında ulu öndər Heydər Əliyevin sədrliyi ilə Konstitusiyalayihəsinin hazırlanmasına məsul olan xüsusi komissiyanın fəaliyyətə başlaması qərarı da bu zərurətdənyaranmışdı. Dəfələrlə bu layihənin açıq müzakirəsini təşkil edərək ali sənədin müasir dəyərləri özündə ehtivaedən ən yetkin formada qəbul olunmasını təmin etmək üçün gərgin əmək sərf edən ulu öndər Konstitusiyalayihəsinin hazırlanması zamanı onun hər bir müddəasını şəxsən nəzərdən keçirmiş, dövlətin gələcək taleyi,demokratik imici baxımından bu işə son dərəcə həssaslıqla yanaşmışdı."Biz elə bir layihə hazırlamalı və nəhayət, elə bir Konstitusiya qəbul etməliyik ki, o, müstəqilAzərbaycan Respublikasında demokratik prinsiplər əsasında uzun müddət sabit yaşamasını təmin edən əsasqanun, tarixi sənəd olsun. Hakimiyyət bölgüsü, - ali icra, qanunvericilik, məhkəmə hakimiyyəti - bunlar hamısıxalqın iradəsinə söykənməli, seçkilər yolu ilə təmin olunmalıdır" - deyən ulu öndər Heydər Əliyev müstəqilAzərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyasının hazırlanmasında həm Azərbaycanın tarixi keçmişinin millidəyərlərindən, həm də ümumbəşəri dəyərlərdən, dünyanın demokratik dövlətlərinin təcrübəsindən istifadəedilməsini mühüm vəzifə kimi irəli sürmüşdü.Nəticədə, ümummilli lider Heydər Əliyevin bilavasitə rəhbərliyi ilə hazırlanan və 1995-ci ildəreferendum yolu ilə qəbul edilən Konstitusiyada bir sıra normaları və beynəlxalq öhdəlikləri qabaqlayan əsashüquqlar və azadlıqlar təsbit olundu, Azərbaycanda söz və fikir azadlığının təmin edilməsi hüquqi baxımdantəsdiqləndi.Azərbaycanın müstəqillik dövründə qəbul etdiyi birinci Konstitusiya həm bütün qabaqcıl demokratikölkələrin qanunvericiliyində təsbit olunan, həm də beynəlxalq hüquq və normalarda nəzərdə tutulan insan305

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────hüquq və azadlıqlarının geniş əhatəsini özündə əks etdirən ilk hüquqi sənəd olmuşdur. Azərbaycanın dövlətçiliktarixində hüquqi dövlətin və qanunun aliliyinin prioritetliyi, demokratik ənənələr həmin vaxta qədərolmamışdır. Buna görə də ümummilli liderin qəbul etdiyi Konstitusiyada insan hüquq və azadlıqlarınınmahiyyətinin təsbit olunması onun ən dəyərli cəhətlərindən idi.Bu bir həqiqətdir ki, müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyasının qəbul olunması və müstəqilliktariximizdə ilk parlament seçkiləri keçirilməsi ilə Azərbaycanın tarixi inkişafının yeni mərhələsi başlandı.Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyası nəinki ölkənin, habelə xalqın dövlətçilik iradəsini,suverenliyini ifadə edən Əsas Qanun olmaqla, cəmiyyətin ictimai-siyasi institutlarının fəaliyyətini, dövlətinözünüidarə sistemini tənzimləyərək vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasının və inkişafının hüquqi təminatçısıqismində çıxış edirdi. Ümummilli lider Heydər Əliyevin Əsas Qanunumuzla bağlı söylədiyi - "Konstitusiyanınhər bir müddəası xalqın iradəsini ifadə edir" fikri, zənnimizcə, bu ali hüquqi sənədin dövlət və cəmiyyətdəkiroluna verilən ən mühüm qiymətdir.Konstitusiyada əksini tapmış mühüm müddəalardan biri də xalqın hüquq və mənafeləri ilə bağlı bütünməsələlərin referendum yolu ilə həllinin nəzərdə tutulmasıdır. Konkret olaraq 3-cü maddədə göstərilir ki,Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbulu və ona dəyişikliklər edilməsi, habelə AzərbaycanRespublikasının dövlət sərhədlərinin dəyişdirilməsi məsələləri yalnız ümumxalq referendumu yolu ilə həll olunabilər.Konstitusiyamızın milli hüquq sisteminə gətirdiyi mühüm yeniliklərdən biri də hüquqi dövlətin ayrılmazatributu olan və müasir tələblərə cavab verən müstəqil məhkəmə hakimiyyətinin yaradılması olmuşdur. ƏsasQanunda öz əksini tapan prinsiplər çərçivəsində ölkəmizdə daha sonra həyata keçirilmiş məhkəmə-hüquqislahatları, məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının bir sıra yeni funksiyalar əldə etməsinə geniş imkanlaryaratmışdır. Azərbaycanda ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədilə müstəqilməhkəmə hakimiyyətinin yaradılmasına yönəlmiş qanunvericilik bazası formalaşmış, hər kəsin hüquq vəazadlıqlarının daha səmərəli təmin edilməsi üçün çoxpilləli məhkəmə sistemi yaradılmışdır.Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının xüsusiyyətlərindən biri də həmindövrədək ölkəmizdə məhkəmə sistemi üçün səciyyəvi olmayan yeni institutun, dövlətçilik tariximizdə ilk dəfəolaraq konstitusiya nəzarəti orqanı - Konstitusiya Məhkəməsinin təsis edilməsi olmuşdur. 1998-ci il iyulun 14-də Milli Məclisin qərarı və ulu öndər Heydər Əliyevin Konstitusiya Məhkəməsinin müstəqilliyini və hakimlərinhüquqi statusunu təmin etmək məqsədilə imzaladığı fərmanla bu orqan rəsmi fəaliyyətə başlamışdır.Konstitusiyanın yüksək məziyyətləri insan və vətəndaş hüquqlarının kifayət qədər aydın və sadə şəkildətəsbit olunması və bunun dövlətin ali məqsədi elan edilməsidir. İnsan hüquqlarına belə həssas münasibət inkişafetmiş bir sıra dövlətlərin konstitusiyalarında bu dərəcədə aydın və geniş göstərilməmişdir.Konstitusiyanın keçid müddəalarında Azərbaycan dövlətinin demokratik cəmiyyətə inteqrasiyası iləəlaqədar bir sıra hüquqi islahatların həyata keçirilməsi öhdəlik kimi qəbul edilmiş və bunun yerinə yetirilməsiyönündə mühüm addımlar atılmışdır.Müstəqil dövlətimizin siyasi həyatında cərəyan edən siyasi proseslər, Azərbaycanın beynəlxalq aləmdəmövqelərinin getdikcə möhkəmlənməsi Avropa xalqları ailəsinə inteqrasiyanın güclənməsi, beynəlxalqtəşkilatlar qarşısında götürülmüş öhdəliklərin yerinə yetirilməsi 1995-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyanınmətninə müvafiq dəyişikliklərin edilməsi zərurətini yaratmışdır. Məhz bununla əlaqədar Heydər Əliyev 2002-ciil 22 iyun tarixli Fərmanı ilə "Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi haqqında"Azərbaycan Respublikasının Referendum Aktı layihəsini ümumxalq səsverməsinə çıxardı. AzərbaycanRespublikasının Milli Məclisi 2002-ci il 29 iyul tarixli iclasında bu sənədi geniş müzakirə edərək, Azərbaycanınparlaq inkişafına xidmət edən bu təşəbbüsü müsbət qiymətləndirdi. Milli Məclis xalqa müraciət edərək onureferendumda fəal iştirak etməyə çağırdı. Avqustun 24-də xalqımız ölkə Prezidentinin müdrik təşəbbüsünüdəstəkləyərək Konstitusiyaya dəyişikliklər edilməsinin lehinə səs verdi.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2003-cü ildə hakimiyyətə gəldikdən sonravətəndaşların yaşayış səviyyəsinin yüksəlməsi, sosial-iqtisadi problemlərin tədricən həllini tapması ilə yanaşı,demokratik və hüquqi islahatlara olan ictimai marağı daha da gücləndirdi. İnsanların hüquq və azadlıqlarınındaha yüksək səviyyədə təmini ilə bağlı dövlətdən gözləntiləri artdı.Bütün bunları nəzərə alaraq 2009-cu il martın 18-də Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına əlavə vədəyişikliklərin edilməsini nəzərdə tutan ümumxalq referendumu keçirildi.Referendumda ciddi ictimai dəstək almış yeniliklər hüquqi baxımdan Konstitusiyanın bir çoxnormalarını yeni dövrün tələblərinə uyğunlaşdırmaq məqsədi daşıyaraq, insan və vətəndaş hüquq və306

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────azadlıqlarının təmini sahəsində dövlətin məsuliyyətini artırmış, onun üzərinə bir sıra yeni hüquqi öhdəliklərqoymuşdur. Konstitusiya islahatı milli qanunvericiliyin beynəlxalq konvensiya və sazişlərə uyğunlaşdırılmasıprosesində keyfiyyətcə yeni mərhələnin əsasını qoydu.Konstitusiyanın 12-ci maddəsinə edilmiş dəyişiklik sosialyönümlü xarakter daşımaqla Azərbaycandahər bir vətəndaşın normal yaşayış səviyyəsinin, rifah halının yüksəldilməsi istiqamətində həyata keçiriləntədbirlərin mahiyyətindən irəli gəlirdi. Bu əlavənin Konstitusiyada əksini tapması respublikamızın iqtisadisiyasətində sosialyönümlü məsələlərin həllinin prioritetə çevrilməsi ilə şərtlənirdi.Referendumun nəticəsi olaraq Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına edilən əlavə və dəyişikliklərmahiyyətcə dövlətin hüquqi əsaslarının möhkəmləndirilməsinə, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının hüquqitəminatı məsələlərinin dəqiqləşdirilməsinə, habelə onların hüquqi çərçivəsinin, əhatə dairəsinin, hüdudlarınınmüəyyənləşdirilməsinə, ali hakimiyyət orqanlarının səlahiyyətlərinin konkretləşdirilərək məsuliyyətininartırılmasına, yerli özünüidarə qurumlarının məsuliyyəti prinsiplərinin təsbit olunmasına yönəlmişdir.Referendumun mühüm nəticələrindən biri də budur ki, Azərbaycan Konstitusiyasının hüquqi və siyasifunksiyası ilə yanaşı, ideoloji funksiyası da təkmilləşdirildi.Bütövlükdə, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına əlavə və dəyişikliklər edilməsi ilə bağlı 2009-cuilin referendum aktı da tamamilə təbii və məntiqəuyğun olub, Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkədəhəyata keçirilən hərtərəfli islahatların mahiyyətindən irəli gəlirdi. Azərbaycan bu gün sosial-iqtisadi, siyasihüquqivə mədəni inkişafının elə yüksək mərhələsindədir ki, əldə olunmuş fundamental nəticələr cəmiyyətinhüquq sisteminin əsasını təşkil edən Konstitusiyada demokratik xarakterli bir sıra əlavə və dəyişiklikləri sosialsifarişə çevirir.Bu baxımdan 2009-cu il Referendum aktında əksini tapmış əlavə və dəyişikliklər də məhz mahiyyətetibarilə Azərbaycanın çağdaş inkişaf dinamikası, cəmiyyətin şüur səviyyəsi, çağdaş modernləşməstrategiyasının tələbləri ilə uzlaşdırılmışdır.Referenduma çıxarılan məsələlərin xalq tərəfindən dəstəklənməsi göstərdi ki, ölkəmizin nailiyyətlərinigündəlik həyatında hiss edən, respublikanın əldə etdiyi inanılmaz nəticələrlə qürur duyan xalqımız dahatəminatlı gələcəyə, yüksək maddi-sosial rifaha, davamlı demokratikləşməyə aparan mövcud siyasi kursaalternativ görmür. Ümumxalq referendumunun nəticələri həm də təsdiqlədi ki, Azərbaycan seçicisiKonstitusiyaya edilən dəyişiklikləri həm şəxsən özünün, həm də respublikanın gələcək taleyi baxımındanəhəmiyyətini düzgün dəyərləndirir. 2013-cü ilin oktyabr ayında keçirilmiş növbəti prezident seçkilərində İlhamƏliyevin möhtəşəm qələbəsi də məhz düzgün dəyərləndirmənin bariz nümunəsi və məntiqi nəticəsisayılmalıdır.Azərbaycan Konstitusiyası bu gün beynəlxalq aləmdə nüfuzu və şöhrəti durmadan artan ölkəmizinhərtərəfli inkişafının təminatçısıdır. Heydər Əliyev zəkasının məhsulu olan təməl qanunumuz dünyanın əndemokratik, ən mükəmməl konstitusiyalarından biridir və beynəlxalq aləmdə Vətənimizə böyük rəğbətqazandırır."1995-ci ildə müstəqil dövlətin Konstitusiyası qəbul edildi, dövlətçiliyin ideoloji əsasları qoyuldu və bugün də ölkəmizin əsas ideoloji şüarı Azərbaycançılıq məfkurəsidir. Məhz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan buəsaslar bu gün Azərbaycan xalqına yol göstərir"- deyən dövlətimizin başçısı İlham Əliyev öz gündəlikfəaliyyətində daim bu Konstitusiyaya istinad edərək dövlətçiliyimizi, iqtisadiyyatımızı və cəmiyyətimizi dahayüksək inkişafa aparır. Bunu hazırda ölkəmizdə həyata keçirilən genişmiqyaslı dövlət proqramlarınınreallaşması, iqtisadi, sosial və mədəni siyasətin nəticələri təsdiq edir.“Azərbaycan”.-2013.-8 noyabr.-№ 247.-S. 5.307

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Konstitusiya dövlətin hüquq sisteminin əsasını təşkil edir"Yeni Konstitusiya Azərbaycanda demokratik, hüquqi dövlətin qurulması, demokratik, vətəndaşcəmiyyətinin yaranması üçün bütün əsaslar yaradıbdır, bütün təminatları veribdir. Bizim borcumuz butəminatlardan, Konstitusiyanın bizə verdiyi qanuni əsaslardan səmərəli istifadə etmək və ölkəmizdə hüquqi,demokratik dövlət yaratmaq, vətəndaşların, insanların hüquqlarının qorunmasını təmin etməkdən ibarətdir".Fərhad Abdullayev,Azərbaycan RespublikasıKonstitusiya Məhkəməsinin sədriHeydər Əliyev,Azərbaycan xalqının ümummilli lideri1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq səsverməsi - referendum yolu ilə Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasının qəbul edilməsi Azərbaycanın dövlətçilik tarixində mühüm hadisə olmuş, ölkəmizdə müasirdövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu üçün böyük yol açmış, insan hüquqlarının və azadlıqlarının həyatakeçirilməsinə zəmin yaratmaqla ölkə həyatının bütün sahələrinin inkişafına təkan vermişdir.Müasir müstəqil Azərbaycan dövlətinin memarı və qurucusu Heydər Əliyevin bilavasitə rəhbərliyi iləhazırlanaraq 18 il bundan əvvəl qəbul edilmiş bu ümumxalq əhəmiyyətli sənəd, sözün əsl mənasında, ölkəninƏsas Qanununa çevrilərək dövlət və cəmiyyət həyatının bütün sahələrini əhatə edən genişmiqyaslıqanunvericilik və institusional islahatların əsası kimi çıxış etmişdir.Bir qayda olaraq yeni müstəqillik əldə edən və demokratik inkişaf yoluna qədəm qoyan dövlətlərdə yenikonstitusiyaların qəbulu zərurətə çevrilir. Belə ki, müasir demokratik dövlətlərdə konstitusiyalar dövlətinbütövlükdə hüquq sisteminin əsasını təşkil edir, cəmiyyətdə hüquq düşüncəsinə və hüquqi-siyasi münasibətlərsisteminə əhəmiyyətli təsir göstərir. Ölkədə siyasi sabitliyin, ictimai sülhün, bəzi hallarda hətta milli barışığınqarantı kimi çıxış edən konstitusiyalar şəxsiyyət, cəmiyyət və dövlət arasındakı münasibətlərin hüquqiçərçivələrini, dövlət quruluşunun əsaslarını, siyasi sistemin təşkili prinsiplərini, hakimiyyət orqanlarınıntəşkilini, səlahiyyətlərini və fəaliyyət qaydalarını müəyyənləşdirir, şəxsiyyətin statusunu, insan hüquqlarının vəazadlıqlarının təminatı ilə bağlı mühüm məsələləri tənzimləyir. Dövlət quruluşunun başlıca prinsiplərinimüəyyən etməklə yanaşı, konstitusiyalar həm də cəmiyyət həyatının müxtəlif sahələrinə dövlətin müdaxiləsininmeyarlarını və belə müdaxilənin yol verilə bilən hədlərini dəqiqləşdirir, bu sahədə dövlət siyasətinin ümumiistiqamətlərini müəyyən edir.Bu və ya digər dövlətin inkişafının başlıca məqsəd və vəzifələrini müəyyən edən konstitusiyalar hüquqixarakter daşımaqla yanaşı, siyasi aspektə də malik olur, cəmiyyətdə gedən siyasi proseslərə və siyasimünasibətlərə tənzimləyici təsir göstərən akt rolunu oynayır.Qeyd edilməlidir ki, demokratik dövlətlərdə konstitusiyalar dövlət hakimiyyətinin təşkilinin konseptualəsaslarını müəyyənləşdirərək siyasi plüralizm, insan hüquqları, hakimiyyətlərin bölgüsü, hakimiyyətin qanuniməhdudlaşdırılması və digər hamılıqla qəbul olunmuş demokratik dəyərləri özlərində cəmləşdirir. Bu mənada,konstitusiyalar dövlətdə mühüm ideoloji funksiyanı da həyata keçirmiş olurlar.Bu baxımdan, 1991-ci il oktyabrın 18-də "Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında"Konstitusiya Aktının qəbul edilməsi ilə dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycan Respublikasıqarşısında hüquqi dövlət quruculuğu üçün zəruri olan tədbirləri həyata keçirmək, o cümlədən demokratikdəyərlərə əsaslanan yeni Konstitusiyanın qəbul edilməsi vəzifəsi dururdu. Lakin müstəqilliyin ilk illərindəölkədə hökm sürən siyasi qeyri-sabitlik və hərc-mərclik, Azərbaycan xalqının mənafelərinə cavab verən siyasiiradənin olmaması bu vəzifənin reallaşdırılmasını qeyri-mümkün edirdi. Məlum olduğu kimi, dövlətmüstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ölkəmiz hərbi təcavüz, iqtisadi tənəzzül, siyasi qeyri-sabitlik kimi millitəhlükəsizliyi təhdid edən ciddi problemlərlə qarşılaşmışdı.Məhz belə bir tarixi məqamda, Azərbaycan dövlətçiliyi üçün taleyüklü bir dönəmdə ölkənin millimaraqlarını təmin edə biləcək ümummilli liderə, tarixi şəxsiyyətə olan ehtiyac özünü daha güclü büruzə verdi.Şübhəsiz ki, irimiqyaslı siyasi dəyişikliklərin müşayiət olunduğu tarixi dönəmlərdə xalqın mənafelərinə uyğunsiyasi iradə nümayiş etdirmək iqtidarında olan böyük şəxsiyyətlərə ehtiyac daha ciddi hiss olunur.308

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan xalqının təkidli tələbi ilə ölkə rəhbərliyinə qayıdışından sonra ulu öndər Heydər Əliyevuzaqgörən və məqsədyönlü fəaliyyəti, qətiyyəti və siyasi bacarığı sayəsində ölkəni vətəndaş müharibəsitəhlükəsindən, ictimai-siyasi anarxiyadan xilas etdi, xalqımızı azərbaycançılıq ideyası ətrafında birləşdirərək öztarixi missiyasını yerinə yetirdi. Ölkə həyatının bütün sahələrini əhatə edən genişmiqyaslı islahatlarınbaşlanmasına, ilk növbədə isə yeni Konstitusiyanın qəbuluna imkan verən şərait formalaşdı, dövlət quruculuğuistiqamətində zəruri və təxirəsalınmaz addımlar atıldı. Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğu naminəgörülmüş işlər ölkənin siyasi, iqtisadi və hüquqi sisteminin demokratik dəyərlərə əsaslanaraq köklüdəyişdirilməsi istiqamətində getmiş və bu proses mahiyyət etibarilə dövlət və cəmiyyət həyatının bütünsahələrini əhatə etmişdir.Yeni Konstitusiya layihəsinin hazırlanması ilə məşğul olan komissiyaya dövlət başçısının sədrliyi iləqanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının nümayəndələri ilə yanaşı, ölkənin hüquqictimaiyyətinin tanınmış simaları da daxil idilər. "Biz elə bir layihə hazırlamalı və nəhayət, elə bir Konstitusiyaqəbul etməliyik ki, o, müstəqil Azərbaycan Respublikasında demokratik prinsiplər əsasında uzun müddət sabityaşamasını təmin edən əsas qanun, tarixi sənəd olsun", - deyən ümummilli lider Heydər Əliyev Əsas Qanunhazırlanarkən ənənəvi hüquqi dövlət ideyaları ilə yanaşı, bu ideyaların inkişaf meyillərinin də nəzərəalınmasına, onların milli dəyərlər və artıq təsdiq olunmuş müasir yanaşmalarla zənginləşdirilməsinə xüsusidiqqət yetirmişdir.Konstitusiya layihəsi hazırlandıqdan sonra cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin iştirakı ilə onun açıqmüzakirələrinin keçirilməsi bu ümumxalq əhəmiyyətli sənədin ən təkmil formada ərsəyə gətirilməsinə şəraityaratmışdır. Bunun ardınca, 1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq səsverməsi - referendum yolu ilə Azərbaycanxalqı Konstitusiyanın preambulasında qeyd edildiyi kimi, "özünün çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrini davametdirərək, bütün cəmiyyətin və hər kəsin firavanlığının təmin edilməsini arzulayaraq, ədalətin, azadlığın vətəhlükəsizliyin bərqərar edilməsini istəyərək, keçmiş, indiki və gələcək nəsillər qarşısında öz məsuliyyətinianlayaraq" bu ümummilli əhəmiyyətli sənədi qəbul etdi.Yeni Konstitusiyanın hazırlanması və qəbul edilməsi heç şübhəsiz ki, ulu öndər Heydər ƏliyevinAzərbaycan xalqı qarşısında misilsiz tarixi xidmətlərindən biri olmuşdur. O, Konstitusiya layihəsininhazırlanması ilə məşğul olan komissiyanın sonuncu iclasında demişdi: "Bu sənədin hazırlanmasına xeyli vaxtsərf etmişəm. Haqqım var deyəm ki, çox zəhmət çəkmişəm. Hər bir kəlmənin, hər bir sözün mənasını dəfələrləaraşdırmışam. Onun bu gün, gələcək üçün nə qədər əsaslı olmasını dəfələrlə təhlil etmişəm. Mən çox rahatlıqhissi ilə bu layihənin altına imza atıram və bu layihəyə görə tam cavabdeh olduğumu bəyan edirəm".Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında müasir sivil cəmiyyətlərin inkişaf istiqamətlərinimüəyyənləşdirən, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğuna imkan verən mütərəqqi ideya və dəyərlərgeniş şəkildə öz əksini tapmış, insan hüquqlarının və azadlıqlarının təminatları müəyyən edilmişdir.Ümumiyyətlə, ölkə Konstitusiyasında dövlətin cəmiyyətdə və ictimai münasibətlər sistemində rolu iləəlaqədar yeni, Azərbaycanın əvvəlki Konstitusiyalarından tamamilə fərqli konseptual yanaşma əksini tapmışdır.Belə ki, Azərbaycanın da uzun illər ərzində daxil olduğu sovet siyasi sistemində dövlətin cəmiyyət həyatındakırolu fövqəladə xarakter daşıyırdı və dövlət maraqları ilə şəxsiyyətin maraqları arasında yaranan münasibətlərdəüstünlük birmənalı olaraq birinciyə verilirdi. Bu isə liberal demokratiyalarda mühüm əhəmiyyət kəsb edən insanhüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsinin arxa plana keçməsinə səbəb olurdu.Ölkə Konstitusiyasının preambulasında Azərbaycan xalqının Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyini,suverenliyini və ərazi bütövlüyünü qorumaq, Konstitusiya çərçivəsində demokratik quruluşa təminat vermək,vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar edilməsinə nail olmaq, xalqın iradəsinin ifadəsi kimi, qanunların aliliyini təminedən hüquqi, dünyəvi dövlət qurmaq, ədalətli iqtisadi və sosial qaydalara uyğun olaraq, hamının layiqli həyatsəviyyəsini təmin etmək, ümumbəşəri dəyərlərə sadiq olaraq, bütün dünya xalqları ilə dostluq, sülh və əminamanlıqşəraitində yaşamaq və bu məqsədlə qarşılıqlı fəaliyyət göstərmək kimi ülvi niyyətləri bəyan edilmişdir.Konstitusiyanın 147-ci maddəsi birmənalı şəkildə təsbit edir ki, Azərbaycan RespublikasınınKonstitusiyası Azərbaycan Respublikasında ən yüksək və birbaşa hüquqi qüvvəyə malikdir və AzərbaycanRespublikasının qanunvericilik sisteminin əsasını təşkil edir.Bu baxımdan, əgər ölkədə qüvvədə olan çoxsaylı hüquqi aktları müəyyən düzümə məxsus və bir-biri iləəlaqəli vahid sistem kimi qəbul etsək, onda Konstitusiyanı bütün hüququn inkişafının əsası, mənbəyiadlandırmaq olar. Konstitusiya dövlət quruluşunu, seçki sistemini, dövlət hakimiyyəti orqanlarının təşkili vəfəaliyyətinin prinsiplərini müəyyən etməklə və qanunvericilik sisteminin əsasını təşkil etməklə yanaşı,vətəndaşların hüquqlarının və azadlıqlarının əsas təminatçısı qismində çıxış edir.309

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ölkəmizin ümumbəşəri dəyərlərə sadiqliyinin, beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul edilmiş normalarınahörmətinin təzahürü olaraq Əsas Qanun Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələriAzərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirir, həminbeynəlxalq müqavilələrin milli qanunvericilik (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və referendumlaqəbul edilən aktlar istisna olmaqla) üzərində üstünlüyünü nəzərdə tutur.Konstitusiyada Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi kimi Azərbaycanxalqının tanınması, sərbəst və müstəqil öz müqəddəratını həll etmək və öz idarəetmə formasını müəyyənetməyin Azərbaycan xalqının suveren hüququ olması təsbit edilmiş və göstərilmişdir ki, Azərbaycan xalqı özsuveren hüququnu bilavasitə ümumxalq səsverməsi - referendum və ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququəsasında sərbəst, gizli və şəxsi səsvermə yolu ilə seçilmiş nümayəndələri vasitəsilə həyata keçirir.Əsas Qanun Azərbaycan dövlətini demokratik, hüquqi, dünyəvi, unitar respublika elan etmişdir.Konstitusiya dövlət hakimiyyətinin hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkilini müəyyən edir,həmçinin qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinin qarşılıqlı fəaliyyət göstərməsi və öz səlahiyyətləriçərçivəsində müstəqil olmaları barəsində prinsipi də əks etdirir.Hər bir şəxs üçün layiqli həyat şəraitinin və azad inkişafın təmin olunmasına istiqamətlənmiş sosialdövlət konsepsiyası Azərbaycanın Əsas Qanununda geniş əksini tapmışdır. Konstitusiya iqtisadiyyatın azadinkişafına təminat verməklə yanaşı, xalqın və hər bir vətəndaşın rifahının yüksəldilməsini, onun sosial müdafiəsivə layiqli həyat səviyyəsi qayğısına qalmağı dövlətin üzərinə vəzifə olaraq qoyur.İctimai münasibətlər sistemində dövlətin roluna məhz müasir cəmiyyət tələblərindən yanaşılaraq, ƏsasQanunda insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına layiqlihəyat səviyyəsinin təmin edilməsinin dövlətin ali məqsədi olaraq təsbit edilməsi müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.Başqa sözlə desək, Konstitusiyamız dövlətin hər hansı abstrakt maraqlara deyil, məhz vətəndaşlarınmənafelərinə xidmət etdiyini, dövlət siyasətinin əsasında məhz vətəndaşın durduğunu ən yüksək səviyyədəbəyan edir.Hər bir demokratik cəmiyyətin əsasını insan hüquq və azadlıqlarının tanınması və onların real təminatımexanizmlərinin mövcudluğu təşkil edir. Cəmiyyətin inkişafı, onun çiçəklənməsi, vətəndaş sülhü yalnız insanınali dəyər, onun hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsinin isə dövlətin başlıca vəzifəsi kimi qəbul edildiyi haldamümkündür.Bu mənada əminliklə deyə bilərik ki, bəşəriyyətin uzun illər ərzində nail olduğu mütərəqqi dəyərlərdənolan insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının, habelə onların reallaşdırılmasının ümumimexanizmlərinin geniş şəkildə təsbit olunması Konstitusiyamızın ən mühüm nailiyyətlərindən biridir. ƏsasQanunun ən böyük fəsli olan üçüncü fəsli bütünlüklə əsas insan və vətəndaş hüquqlarına və azadlıqlarına həsredilmiş, həmin fəsildə demokratik, hüquqi dövlətdə təmin edilməsi zəruri olan hüquq və azadlıqlar, onlarınreallaşdırılması mexanizmləri, habelə ayrı-ayrı hüquqların beynəlxalq standartlara müvafiq olaraq qanuniməhdudlaşdırılmasının yol verilən hədləri nəzərdə tutulmuşdur.Azərbaycanın Əsas Qanunu hazırlanarkən insan hüquqlarının və azadlıqlarının statusu və onlarayanaşmada da müasir meyillərdən çıxış edilərək, əsas insan hüquq və azadlıqları dövlətin öz vətəndaşlarınaverdiyi imtiyaz kimi deyil, hər kəsin doğulduğu andan malik olduğu ali dəyərlər kimi ifadə olunmuş vətoxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz elan edilmişdir. İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının genişsiyahısını təsbit etməklə yanaşı, Konstitusiyada həmin hüquqları və azadlıqları gözləmək və qorumaqqanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının borcu olaraq müəyyənləşdirilir və qeyd edilir ki, buhüquqların və azadlıqların həyata keçirilməsini heç kəs məhdudlaşdıra bilməz.Lakin bu heç də o demək deyildir ki, hüquq və azadlıqlar, ümumiyyətlə, heç bir məhdudiyyətə məruzqala bilməz. Belə ki, Konstitusiyanın özündə nəzərdə tutulmuşdur ki, hüquqlar və azadlıqlar hər kəsin cəmiyyətvə başqa şəxslər qarşısında məsuliyyətini və vəzifələrini də əhatə edir, digər tərəfdən hər kəsin hüquq vəazadlıqları Konstitusiyada və qanunlarda müəyyən edilmiş əsaslarla, habelə digərlərinin hüquq və azadlıqları iləməhdudlaşır. Şübhəsiz ki, demokratik cəmiyyətdə zəruri, qanunla müəyyən edilmiş və dövlətin beynəlxalqöhdəliklərinə uyğun tətbiq edilən məhdudiyyətlər insan hüquqlarının daha səmərəli təmin olunmasına,cəmiyyətin və millətin təhlükəsizliyinin qorunmasına xidmət edir.Bununla yanaşı, Konstitusiyada təsbit olunmuş hüquqların real həyata keçirilməsinin mühümmexanizmlərindən biri kimi çıxış edən, eyni zamanda, ayrıca hüquq və ya təminat kimi nəzərdə tutulan hüquqvə azadlıqların məhkəmə təminatı Əsas Qanunda kifayət qədər geniş mənada ifadə olunmuşdur. Bu konstitusiya310

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────təminatı Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq hüquq sənədlərində əks olunan "ədalətliməhkəmə araşdırılması hüququ"nun bütün zəruri elementlərini özündə ehtiva edir. Konstitusiya MəhkəməsininPlenumu bir sıra qərarlarında Konstitusiyanın 60-cı maddəsində əksini tapan hüquq və azadlıqların məhkəmətəminatı ilə əlaqədar qeyd etmişdir ki, bu hüquq əsas insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları sırasındaolmaqla yanaşı, Konstitusiyada təsbit edilmiş digər hüquq və azadlıqların təminatı qismində çıxış edir.Sözügedən hüquq yalnız məhkəməyə müraciətlə məhdudlaşmır, habelə pozulmuş hüquqları və azadlıqlarısəmərəli bərpa etmək iqtidarında olan ədalət mühakiməsini də nəzərdə tutur.Yuxarıda göstərilənlərə əsasən, əminliklə qeyd etmək olar ki, Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasının, onun bütün normalarının və müddəalarının özəyini məhz demokratik dəyərlərə əsaslananhüquqi, sosial dövlət konsepsiyası, insan şəxsiyyətinə hörmət amili təşkil edir. Bu mənada, ölkə Konstitusiyasımüstəqil dövlətimizin inkişafının əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirən hüquqi prinsipləri özündə ehtiva edəntarixi sənəd olaraq Azərbaycan xalqının rifahına xidmət göstərən dövlət idarəetmə mexanizminin təməlinəçevrilmişdir.Məlum olduğu kimi, konstitusiyaların başlıca hüquqi əlaməti onların stabilliyidir, başqa sözlə,Konstitusiya - məzmununun sabitliyi olan, uzunmüddətli fəaliyyət üçün nəzərdə tutulmuş aktdır.Konstitusiyanın stabilliyi qanunçuluq rejiminin sabitliyinin, dövlət hakimiyyətinin təşkili və həyatakeçirilməsinin, şəxs, dövlət və cəmiyyət arasındakı münasibətlərin əsas şərtlərindəndir.Bununla belə, Konstitusiyanın stabilliyi heç də onun tamamilə dəyişilməzliyi demək deyildir, ictimaimünasibətlərin inkişafı prosesi konstitusiyaların zərurət yarandıqda təkmilləşdirilməsini, onlara müəyyən əlavəvə dəyişikliklərin edilməsini labüd edir. Belə ki, Konstitusiyanın qəbulu zamanı onun tənzimetmə predmetinitəşkil edən ictimai münasibətlər və bu münasibətlərin tərkib hissəsi olan hüquqi, siyasi, sosial və iqtisadivəziyyət zaman keçdikcə dəyişə bilər.Bu baxımdan, hüququn müasir inkişaf tendensiyaları və ölkəmizin Avropa ailəsinə fəal inteqrasiyasıAzərbaycanda konstitusiya islahatlarının aparılmasını, Əsas Qanunun daha da təkmilləşdirilməsini zərurietmişdi. Bu zərurətdən irəli gələrək 2002-ci il avqustun 24-də və 2009-cu il martın 18-də keçirilmişreferendumlar nəticəsində Konstitusiyanın mətninə müvafiq dəyişikliklər edilmiş, bu dəyişikliklər Azərbaycanınhüquq sisteminin inkişaf etmiş dövlətlərin hüquq sisteminə və beynəlxalq hüquq normalarına uyğunlaşdırılması,ölkəmizdə demokratikləşmə proseslərinin dərinləşməsi, insan hüquqlarının və azadlıqlarının daha səmərəlimüdafiə edilməsi məqsədlərinə xidmət etmişdir.Məlum olduğu kimi, Konstitusiyanın Azərbaycanın dövlət və hüquq sisteminə gətirdiyi mühümyeniliklərdən biri müstəqil məhkəmə hakimiyyətinin yaradılması olmuşdur. Konstitusiyada təsbit olunmuşhakimiyyətlər bölgüsü prinsipinə müvafiq olaraq məhkəmə hakimiyyəti orqanları keyfiyyətcə yeni funksiyalarəldə etmiş, məhkəmə hakimiyyətinin özü isə demokratik quruluşun təməli hesab olunan hakimiyyətlər bölgüsüprinsipini reallaşdıran "tarazlaşdırma və çəkindirmə" sisteminin zəruri tərkib hissəsinə çevrilmişdir.Konstitusiya prinsiplərinin həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədilə ölkəmizdə genişmiqyaslıqanunvericilik və məhkəmə-hüquq islahatları aparılmış, həmin islahatlar nəticəsində müstəqil məhkəməhakimiyyətinin yaradılması üçün zəruri qanunvericilik bazası formalaşdırılmış, yeni üçpilləli məhkəmə sistemitəsis edilmiş, məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin və hakimlərin statusunun əsasları qanunvericilikdə təsbitedilməklə onların fəaliyyəti üçün zəruri şərait yaradılmış, məhkəmə icraatında demokratik prinsiplərin həyatakeçirilməsini təmin etmək mümkün olmuşdur.Əsas Qanunda həmçinin dövlətçilik tariximiz üçün səciyyəvi olmayan yeni institutun - konstitusiyanəzarəti orqanının yaradılması nəzərdə tutulmuşdu. Qeyd edilməlidir ki, hüquqi mədəniyyətin mühüm ünsürüolan konstitusiya nəzarəti konstitusiyaların mövcudluğu ilə əlaqədar olub, konstitusiya ilə təsbit olunmuş normavə prinsiplərin qorunması, hakimiyyətin müxtəlif orqanları arasında müəyyən edilmiş səlahiyyət balansınıntəmin edilməsi, habelə insan və vətəndaşların konstitusiya hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi məqsədi daşıyır vəbütövlükdə cəmiyyətə və onun inkişafı prosesinə keyfiyyət baxımından əhəmiyyətli təsir göstərir. Başqa sözlədesək, konstitusiya nəzarəti Konstitusiyanın aliliyinin təmin edilməsi və Konstitusiyada təsbit olunmuş insanhüquq və azadlıqlarının müdafiə olunması, qanunvericilik normalarının təfsiri vasitəsilə hüququn inkişafı vəhüququn tətbiqi təcrübəsinin istiqamətləndirilməsi kimi əhəmiyyətli səlahiyyətləri ehtiva edir.Bu baxımdan, 1998-ci il iyulun 14-də Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyətəbaşlaması olduqca mütərəqqi və əhəmiyyətli hadisə olmuşdur. Konstitusiya ilə onun səlahiyyətlərinə aid edilmişməsələlərə dair ali konstitusiya ədalət mühakiməsi orqanı olan Azərbaycan Respublikasının KonstitusiyaMəhkəməsinin əsas məqsədləri Konstitusiyanın aliliyini təmin etmək və hər kəsin əsas hüquq və azadlıqlarını311

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────müdafiə etməkdir. Məhkəmə Konstitusiyanın və qanunların ona verdiyi səlahiyyətlər çərçivəsində qəbul etdiyiqərarlarla bu məqsədləri həyata keçirir və milli hüquq sistemimizə öz töhfəsini verir. Bu mənada, konstitusiyaədalət mühakiməsi qanunun aliliyinin təmin edilməsinin, insan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsininmühüm mexanizmlərindən biri qismində çıxış edir.Ümumiyyətlə, konstitusiya nəzarətinin səmərəli həyata keçirilməsi, habelə bu institutun özününtəkamülünü nəzərdə tutur. Digər tərəfdən, XXI əsrdə ictimai inkişafın daim yeniləşən tendensiyaları bütövlükdəhüquq sisteminin daim təkmilləşdirilməsini şərtləndirir, insan və vətəndaş hüquqlarının və əsas azadlıqların tamtəmin olunması və vətəndaşların üzərinə qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün zəruri şəraitinyaradılmasına cavabdeh olan dövlət strukturlarına qarşı əlavə tələblər irəli sürür və bununla da cəmiyyətdəkonstitusiya nəzarətinin rolunu və əhəmiyyətini daha da artırır.Bu baxımdan, ölkəmizdə gedən demokratikləşmə prosesləri, məhkəmə islahatları, Azərbaycanın AvropaŞurasına daxil olarkən üzərinə götürdüyü öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin nəticəsi olaraq 2002-ci il avqustun24-də keçirilmiş ümumxalq səsverməsi (referendum) yolu ilə Konstitusiyanın mətninə edilmiş əlavə vədəyişikliklər nəticəsində Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etmək hüququna malik subyektlərin dairəsigenişlənmiş, Azərbaycan Respublikasının İnsan hüquqları üzrə müvəkkili (ombudsman), məhkəmələr vəvətəndaşlar Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etmək hüququ əldə etmişlər. Bu isə öz növbəsində,konstitusiya ədalət mühakiməsinin dünyada gedən müasir inkişaf tendensiyalarına cavab verərək məhkəməninfəaliyyətinin keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoymasına səbəb olmuş, Konstitusiya Məhkəməsinintimsalında insan hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsi üçün əhəmiyyətli vasitənin əldə edilməsi baxımındanəlverişli zəmin yaratmışdır.Fəaliyyətə başladığı dövrdən bugünə qədər Konstitusiya Məhkəməsi ümumilikdə 259 qərar və 59qərardad qəbul etmiş, onların böyük əksəriyyəti birbaşa və ya dolayısı ilə məhz insan hüquq və azadlıqlarınınhəyata keçirilməsi ilə bağlı olmuşdur.Ən son qərarlardan biri olan Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin sorğusu əsasında qəbuledilmiş "Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 228.5-ci və Azərbaycan Respublikası MənzilMəcəlləsinin 30.4-cü maddələrinin şərh edilməsinə dair" 2013-cü il 8 oktyabr tarixli Qərarında KonstitusiyaMəhkəməsinin Plenumu Konstitusiyada təsbit edilmiş mülkiyyət hüququ ilə əlaqədar qeyd etmişdir ki, həminhüququn məhdudlaşdırılması qanunçuluğun tələbinə cavab verməli, başqa şəxslərin hüquq və azadlıqlarınınmüdafiəsi məqsədilə tətbiq edilməli, mütənasib olmalı və bu konstitusion hüququn mahiyyətini dəyişməməlidir.Bu cür məhdudiyyətin mümkünlüyü və onun xarakteri layiqli həyat səviyyəsi də daxil olmaqla konstitusionəhəmiyyətli dəyərlərin müdafiəsi ilə şərtləndirilməlidir. Vətəndaşın sosial müdafiəsi və layiqli həyatsəviyyəsinin qayğısı dövlətin sosial sahədə konstitusion məqsədləri sırasında göstərilməsi və Konstitusiyada heçkəsin yaşadığı mənzildən qanunsuz məhrum olunmasının mümkünsüzlüyünün müəyyən edilməsi mənzilmünasibətləri sahəsində dövlətin siyasətinin vacibliyinə və konstitusiya əhəmiyyətli olduğuna dəlalət edir. Bunagörə konstitusiya əsasları olan dövlətin mənzil siyasəti üzrə qəbul edilən qərarlar Konstitusiyadan irəli gələnşərtlərə riayət olunmaqla, mülkiyyət hüququnun məhdudlaşdırılması üçün əsas kimi çıxış edə bilər. Lakin hərbir halda belə məhdudiyyət qarşıya qoyulmuş məqsədə ağlabatan şəkildə mütənasib olmaqla mülkiyyətçininüzərinə fərdi və həddən artıq yük qoymamalıdır.Ümumiyyətlə, mövcud normativ hüquqi aktlara əsaslanan fəaliyyəti və qəbul etdiyi qərarları iləKonstitusiya Məhkəməsi insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsində qanunvericilik vəməhkəmə təcrübəsinin birliyini mühafizə edir. Bu isə bir daha göstərir ki, Konstitusiyanın aliliyinin təminolunması hüquq və azadlıqların müdafiə olunması ilə ayrılmaz və sıx əlaqədədir.Beləliklə, bu gün əminliklə deyə bilərik ki, Konstitusiya Məhkəməsi Azərbaycanda demokratik, hüquqidövlətin ayrılmaz atributuna, Konstitusiyanın hüquqi müdafiəsi mexanizminin əsas elementinə çevrilmişdir.Qeyd olunanlardan göründüyü kimi, Konstitusiyanın qəbul edilməsindən keçən 18 il ərzində dövlət vəcəmiyyət həyatının bütün sahələrini əhatə edən genişmiqyaslı islahatlar öz mənbəyini məhz AzərbaycanRespublikasının Konstitusiyasından götürmüş, Əsas Qanunda təsbit edilmiş ümumi prinsip və istiqamətlərölkəmizdə siyasi, hüquqi, iqtisadi, sosial və digər sahələrdə gedən davamlı inkişafın əldə olunmasına zəminyaratmışdır.Ulu öndər Heydər Əliyevin siyasi kursunun layiqli davamçısı möhtərəm Prezidentimiz cənab İlhamƏliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan dövləti bu gün öz tarixinin böyük tərəqqi ilə xarakterizə olunan şərəflidövrünü yaşayır, öz inkişafının keyfiyyətcə yeni, daha yüksək mərhələsinə qədəm qoyur. Ölkə iqtisadiyyatıdinamik inkişaf edir, dövlət və cəmiyyət həyatının bütün sahələrində tərəqqi əldə olunur, genişmiqyaslı312

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────quruculuq işləri və sosialyönümlü layihələr uğurla həyata keçirilir, Azərbaycan dünya birliyində özünə layiqliyer tutaraq müstəqil siyasət yürüdür.Bu kontekstdə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi də öz fəaliyyəti ilə Azərbaycandademokratik, hüquqi dövlət quruculuğu prosesinə, Konstitusiyanın aliliyinin təmin edilməsi, insan hüquqlarınınvə azadlıqlarının daha səmərəli müdafiəsi işinə öz töhfələrini verməkdə davam edir. Bu baxımdan, 2013-cü iliyun-iyul aylarında fəaliyyətə başlamasının 15-ci ildönümü ərəfəsində dövlət başçısı cənab İlham Əliyevinsərəncamları ilə Konstitusiya Məhkəməsinin bir qrup əməkdaşının yüksək dövlət təltiflərinə layiq görülmələriKonstitusiyanın aliliyinin təmin olunması, insan hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsi istiqamətindəfəaliyyətimizə ən yüksək səviyyədə verilən qiymətin daha bir təzahürüdür.Əminliyimi bildirmək istəyirəm ki, 2013-cü il oktyabrın 9-da keçirilmiş seçkilərdə müasir və təcrübəlisiyasi lider kimi növbəti dəfə xalqın yüksək etimadını qazanmış cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkəmizintərəqqisi və qüdrəti daimi olacaq, xalqımızın rifahı günbəgün daha da yaxşılaşacaqdır. Fürsətdən istifadə edərək,əlamətdar bayram - Konstitusiya Günü münasibətilə Azərbaycan vətəndaşlarını təbrik edir, xalqımıza firavanlıqarzulayıram.“Azərbaycan”.-2013.-9 noyabr.-№ 248.-S. 4.313

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Kонституция — это документ, который долженразвиваться вместе с обществомПосле восстановления Азербайджаном государственной независимости возникла необходимостьв подготовке новой Конституции.Для этого под руководством Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева быласоздана специальная комиссия по подготовке проекта Конституции, который был вынесен навсенародное обсуждение. Путем всенародного референдума 12 ноября 1995 года была принята перваяКонституция независимого Азербайджана. Это событие открыло новую страницу в истории нашегонарода.Конституция, являющаяся одним из важных институтов демократии, играет большую роль вжизни каждого государства и занимает особое место в его правовой системе.Конституция 1995 года закрепила основы государственного устройства АзербайджанскойРеспублики, новых взаимоотношений между государством и обществом, наиболее важные и социальнозначимыедля отдельного человека, общества и государства права и свободы. Они являютсянеобходимыми условиями обеспечения достоинства и чести, присущей человеческой личности;естественного права на участие в решении вопросов устройства и управления тем обществом, членомкоторого он является; социальных и экономических условий, необходимых для удовлетворенияжизненно важных для него материальных и духовных потребностей. Поэтому, основныефундаментальные права, закрепленные в Конституции Азербайджанской Республики, являютсяправовой базой для производных, но не менее важных прав.Действующая Конституция закрепляет гуманистический характер конституционного строя.Примечательно, что в соотношении «государство — человек» поменялись акценты. Если в условияхтоталитарных систем личность обязывалась согласовывать свои интересы, прежде всего с интересамигосударства, то в действующей Конституции устанавливается иной принцип. Признание, соблюдение, атакже защита прав и свобод человека становится конституционной обязанностью государства.Следовательно, в любых ситуациях права и свободы личности не могут приноситься в жертву интересамотдельных властных структур. Это, естественно, не означает, что допустима вседозволенность,безответственность в поведении личности в обществе. Соблюдение закона, уважение прав и свободдругих лиц — одна из основных конституционных обязанностей каждого гражданина Азербайджана.Признание прав и свобод человека высшей ценностью означает, что в случае столкновения правчеловека с другими конституционно защищаемыми ценностями, приоритет отдается правам человека.Конституция регулирует наиболее важные общественные отношения и является основой длярегулирования других отношений в обществе. Этот документ обладает прямым действием натерритории всей нашей страны. Конституция составила фундамент для работы по созданиюзаконодательной базы, основанной на новых, прогрессивных, демократических ценностях. Идеи ипринципы, закрепленные в данном документе, были развиты в принятых многочисленных нормативноправовыхдокументах, которые придали импульс проведению коренных реформ во всех сферах жизнистраны, построению рыночной экономики, формированию гражданского общества.В Конституции Азербайджана, основанной на демократических ценностях и объявившейобеспечение прав и свобод человека высшей целью государства было предусмотрено созданиемеханизма конституционного контроля, определены важное место и роль Конституционного суда,обеспечивающие верховенство Конституции в системе государственной власти. С начала своейдеятельности Конституционный суд активно участвует в процессе построения в нашей странедемократического, правового, светского государства, посредством принимаемых решений вносит свойвклад в укрепление таких принципов, как справедливость, свобода и гуманизм, в развитие демократии иправовой культуры, осуществление идеи конституционализма. Решения Конституционного Суда,связанные с толкованием конституционных норм, позволили широкой общественности полнее и глубжепонять суть прав и свобод, закрепленных в Основном законе страны.Конституция Азербайджана играла важную роль в процессах, проходивших в нашем обществе втечение последних 14 лет.Основной Закон являлся главным источником реформ, проводимых в различных областях.Именно общие принципы и направления, определенные в положениях Конституции создали все условия314

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────для политических, экономических и других реформ, для подготовки фундаментальной нормативнойбазы, обеспечивающей осуществление защиты прав и свобод человека и гражданина.Вступив в январе 2001 года в Совет Европы, Азербайджан присоединился к множествумеждународных конвенций, был создан институт омбудсмана, значительно расшириласьзаконодательно-правовая база государства, в том числе по части прав и свобод человека, что, в своюочередь, создало необходимость внесения в Конституцию изменений и дополнений.В результате 24 августа 2002 года в Конституцию страны были внесены значительные измененияи дополнения в соответствии с Актом о референдуме. Основой для этих изменений прежде всего сталобыстрое развитие нашего общества, необходимость усовершенствования Конституции и правовойсистемы, углубление процесса демократизации и необходимость более эффективной защиты прав исвобод человека. В целом, эти изменения исходят из необходимости выполнения обязательстввытекающих из ратификации Европейской Конвенции по Правам человека, проводимых судебныхреформ, усовершенствования работы парламента и избирательной системы, более плодотворной защитыправ и свобод человека и достижения согласованности и взаимодействия между государственнымиорганами. Посредством референдума были внесены также изменения в полномочия Конституционногосуда, где круг субъектов, наделенных правом обращения в Конституционный суд, был расширен, чтопозволило гражданам иметь право непосредственного обращения в Конституционный суд.В своих решениях Конституционный суд при определении позиции активно ссылается на нормымеждународного права. Особо широкое применение находили Всеобщая декларация прав человека,Международный пакт о гражданских, социальных и культурных правах. Эта практикаКонституционного суда Азербайджанской Республики, в первую очередь, свидетельствует о том, чторассмотрение конституционной жалобы реально способствует восстановлению нарушенных прав исвобод человека, закрепленных в Конституции.Президент Азербайджана Ильхам Алиев дал высокую оценку деятельности Конституционногосуда подчеркнув, что «Конституционный суд играет важную роль в применении современных идей, вчастности, принципов, закрепленных Европейской конвенцией по правам человека, к национальномуправу, интеграции нашей страны в европейское правовое пространство, принимаемымипостановлениями оказывает влияние на развитие правовой системы и повышение правовой культуры,принимает активное участие в укреплении правовых основ государства в целом».Конституция — это документ, который должен развиваться вместе с обществом.Процессы, происходящие в стране и обществе, время от времени выдвигают новые требования.Жизнь показала, что изменения, внесенные в Конституцию Азербайджана в 2002 году, былидейственными и эффективными.Азербайджан вступил в такой этап своего развития, когда вновь возникла необходимостьвнесения в Основной закон страны определенных дополнений и изменений.В этой связи хотелось бы более подробно остановиться на референдуме по внесению измененийи дополнений в Конституцию Азербайджанской Республики от 18 марта 2009 года.Будучи высшим и непосредственным проявлением народовластия и воли народа, референдум,как форма решения самых насущных для жизни государства вопросов путем всенародного голосования,является важным институтом демократии. Референдум проводится открыто именно в целях решениявопросов, представляющих большое значение для всего народа. Правовые основы проведенияреферендума в Азербайджанской Республике отражены в положениях Конституции АзербайджанскойРеспублики о народовластии. В соответствии с данными положениями, свободно и независимо решатьсвою судьбу и определять свою форму правления — это суверенное право народа Азербайджана. НародАзербайджана путем референдума может решить любой вопрос, затрагивающий его права и интересы.Принятие Конституции Азербайджанской республики и внесение в нее изменений могут решатьсятолько путем референдума (часть 1 статьи 2, часть 1 и пункт 1 части 2 статьи 3 КонституцииАзербайджанской Республики). В статье 152 Конституции Азербайджанской Республики такжеотмечается, что изменения в тексте Конституции Азербайджанской Республики могут приниматьсятолько путем референдума.24 декабря 2008 года Пленум Конституционного суда Азербайджанской Республики, рассмотревпредложенные изменения и дополнения по существу, принял постановление об их соответствиитребованиям статьи 155 Конституции Азербайджанской Республики. После получения заключения315

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Милли Меджлис Азербайджанской Республики 26 декабря 2008 года принял решение вынести проектАкта о референдуме по внесению изменений и дополнений в Конституцию АзербайджанскойРеспублики на всенародное голосование, которое было назначено на 18 марта 2009 года.После этого были осуществлены многочисленные мероприятия по просвещению избирателей,разъяснению гражданам сути предложенных поправок. Проект Акта о референдуме был опубликован вовсех средствах массовой информации, размещен на Интернет-странице избирательной комиссии.18 марта 2009 года в Азербайджанской Республике при высокой активности избирателей прошелреферендум, по итогам которого были внесены соответствующие изменения и дополнения вКонституцию. Главная цель внесения изменений и дополнений в Конституцию — этоусовершенствование государственного управления, расширение прав и свобод человека, развитиегражданского общества. Предложенная конституционная реформа однозначно служит интересам народаи общества.Одной из основных целей нашей Конституции является свободное развитие экономики,обеспечение достойного уровня жизни каждого гражданина, его социальная защита. КонституцияАзербайджана является национальной ценностью, играет исключительную роль в защите и укреплениинашей государственной системы, регулирующей различные аспекты не только сегодняшнего дня, но иобеспечение светлого будущего страны. Основой для успешного развития государства и наших гражданявляется добросовестное соблюдение Конституции, защита Конституции, уважение к Конституции.Движение к правовому государству, приверженность соблюдению прав и свобод становитсяустойчивой традицией, и этому процессу альтернативы нет.Тесное деловое партнерство становится одним из основных средств укрепления стабильности вЕвропе и защиты от повторения тоталитарного прошлого.В рамках Сообщества рождаются качественно новые взаимосвязи международного ивнутригосударственного права.В последнее время совместными усилиями этих государств энергично формируетсяобщеевропейский правовой стандарт как неотъемлемая часть национальных правовых систем. В первуюочередь, это касается сердцевины конституционного законодательства — прав и свобод человека игражданина и в этой связи Конституция Азербайджана занимает свое достойное место средиконституций европейских стран.Т. ХаммедовГ. Аскеров«Бакинский рабочий».-2009.-12 ноября.-№212.-С. 4316

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────На пути к правовому государствуИдеи и ценности правовой государственности являются одним из главных ориентиров восуществлении крупномасштабных преобразований в Азербайджанской Республике. Для построенияправового государства, реального воплощения его принципов (прежде всего принципа верховенстваправа) в жизнь азербайджанского общества требуется совершенствование, как всей правовой сферы, таки отдельных, составляющих ее элементов. Достижение надлежащего качественного состояния правовойсферы — один из шагов по приближению к идеалу правового государства.Основным юридическим актом, который вносит порядок в систему правового регулирования,является Конституция, содержание которой должно быть основано на принципах права исправедливости.Применительно к процессу построения правового государства наиболее соответствующимхарактеристике последнего по смысловому значению является термин «верховенство права».Принятая 12 ноября 1995 года Конституция Азербайджанской Республики, являющаяся первойКонституцией независимого Азербайджана, прямо установила принцип верховенства права. ЭтаКонституция, подготовленная под руководством Президента Азербайджана Гейдара Алиева комиссией,состоящей из представителей законодательных, исполнительных и судебных органов, в том числеизвестных юристов, отличается своим демократизмом и создает всестороннюю почву для обеспеченияправ и свобод граждан в нашей стране, сохранения прогресса нашей независимой государственности. Вней четко сформулировано намерение азербайджанского народа защищать независимость, суверенитет итерриториальную целостность Азербайджанского государства, гарантировать в рамках Конституциидемократический строй, утверждать гражданское общество, построить как выражение воли народаправовое, светское государство, обеспечивающее верховенство права.Эта Конституция составляет основу современного правового государства, прежде всего,опирается на идеи, где превалирует человеческий фактор, обеспечивает превосходство человека надгосударством, а не наоборот. Признание человека, его прав и свобод высшей ценностью и ихгарантированность со стороны государства означает придание им приоритета по отношению к инымкаким-либо ценностям. Ориентиром в деятельности государства, его органов и должностных лицдолжны быть права и свободы человека.Если ранее права и свободы отдельного человека занимали второстепенное место, приоритетотдавался интересам общества или коллектива, класса, то сейчас высшей целью государства (егоорганов, должностных лиц) является осуществление такой деятельности, которая направлена наобеспечение прав и свобод граждан Азербайджанской Республики.По тому, насколько гарантированы права и свободы, мы можем судить о реальности илидекларативности положений Конституции.В первом Основном Законе независимой Азербайджанской Республики обеспечение основныхправ и свобод человека и гражданина провозглашается высшей целью государства, и самым большим вней является раздел «Основные права и свободы человека и гражданина». В статьях 24—71 нашейКонституции предоставляется гарантия обеспечения прав и свобод человека. Как принято вцивилизованных странах, определяются необходимые конституционные нормы и меры по претворениюих в жизнь. В соответствии с международными юридическими нормами и традициями КонституцияАзербайджана охватывает права и свободы в социальной сфере, экономике, политике с обеспечениемравенства, свободы жизни, собственности и интеллектуальной собственности, безопасности, личнойнеприкосновенности.Эти статьи полностью соответствуют таким важнейшим международным документам какВсеобщая декларация прав человека, международные пакты о правах человека, европейская конвенция озащите прав человека и основных свобод.Разумеется, разделы, связанные с правами человека и гражданина, не могут рассматриваться вотрыве от других институтов Конституции. И потому существует юридическая и политическаявзаимосвязь между отдельными разделами Основного Закона. Суть этой взаимосвязи — стремлениеобеспечить строительство свободного общества и права человека, сформировать на этом путисправедливые государственные институты.317

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Как указывалось выше, в самом тексте Конституции Азербайджанской Республикипровозглашен и закреплен необходимый для цивилизованного общества и правового государствапринцип верховенства права. Этот принцип должен пронизывать всю юридическую систему,деятельность законодательных, исполнительных, судебных властей, должностных лиц и граждан,обязанных уважать и исполнять главный закон государства. Это значит, что не могут издаваться законы,правовые акты, не соответствующие положениям Конституции, а правовыми актами, противоречащимией не должны руководствоваться правоприменительные органы и граждане.Специализированным органом правовой охраны Конституции Азербайджанской Республики, ееверховенства, авторитета и престижа является Конституционный суд Азербайджанской Республики.Только он наделен правом толкования Конституции Азербайджана, непосредственного применения ееположений, признания недействительными правовых актов, не соответствующих Конституции.Конституция Азербайджанской Республики провозгласила принцип прямого непосредственногодействия ее положений (норм). Права и свободы человека и гражданина являются непосредственнодействующими. Прямое действие Конституции означает, что ее статьями следует руководствоваться прирассмотрении конкретных дел в судах, органах исполнительной власти. Признание прав и свободчеловека и гражданина непосредственно действующими означает, что человек и гражданин могутосуществлять свои права и свободы, а также защищать их в случае нарушения, руководствуясьКонституцией, ссылаясь на нее.Конституционный Суд Азербайджанской Республики, основываясь на собственном опыте ипрактике работы Европейского суда по правам человека, используя достижения науки, создаетпринципы и правовые идеи, которые должны становиться основополагающими в нашей правовойсистеме и развивать ее дальше. Конституционный Суд Азербайджана в силу своего статуса и стоящихперед ним задач утверждает справедливость и равноправие.В статье 3 Конституции Азербайджанской Республики говорится, что референдум являетсявысшим непосредственным выражением власти народа. Следует отметить, что широко используемый вовсех европейских странах институт референдума имеет довольно глубокие корни. Он уходит корнями вплебисциты Римской Республики, на которых всеобщим голосованием принимались решения понаиболее важным проблемам. Экскурс в историю XX века дает возможность назвать многочисленныепримеры прямого волеизъявления народов по вопросам государственного развития.После принятия Конституции 1995 года, в республике было проведено 2 референдума повнесению в нее дополнений и изменений. 24 августа 2002 года состоялся референдум по внесениюизменений в Конституцию в целях отражения новых постановлений, связанных с необходимостьюприсоединения Азербайджана к Европейской Конвенции по правам человека и защите основных свобод,развитием избирательной системы и судебной реформы. Так, после референдума по внесениюизменений в Конституцию, гражданам было предоставлено право прямого обращения вКонституционный суд, введен институт альтернативной воинской службы, предоставлены широкиеполномочия по защите прав и свобод человека омбудсмену (уполномоченному по правам человека), чтосвидетельствует об отражении общественных интересов в конституционных нормах.Если в Конституции, принятой 12 ноября 1995 года, нашли свое отражение завоевания страны вгоды, предшествовавшие независимости, и исторический путь, пройденный Азербайджаном, товнесенные дополнения и изменения, основаны уже на значительном прогрессе, завоеванном страной загоды независимости.Изменения и дополнения, внесенные в Конституцию 18 марта 2009 года путем референдума,носят прогрессивный характер, полностью соответствуют международным правовым нормам инаправлены на обеспечение и впредь прав и свобод человека и гражданина.В числе изменений можно указать часть 1 статьи 12, где появилась запись о том, что«обеспечение прав и свобод человека и гражданина, достойного уровня жизни граждан — высшая цельгосударства», а также часть 2 статьи 15 и часть 2 статьи 17, принятие которых свидетельствует осоциальном характере нашего государства и о первостепенных шагах по реализации его деятельностикак социального государства. Эти дополнения повышают ответственность государства по защите правдетей и расширяют поле его деятельности. Согласно им государство берет на свое попечение детей, неимеющих родителей и опекунов. Также запрещается привлечение детей к деятельности,представляющей угрозу их жизни, здоровью и нравственности.318

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────В Азербайджане предпочтение главой государства с первых же дней своей деятельностиполитической стратегии социальной направленности является образцовым примером отношения свысокой ответственностью к системе прав человека в соответствии с опытом ряда передовых стран.Президент Азербайджанской Республики Ильхам Алиев придерживается такой линии в связи свосхождением мирового сообщества на новые вершины цивилизации, когда наряду с защитойсформировавшихся духовных ценностей следует с еще большим вниманием относиться к людям,которые нуждаются в социальной защите, поскольку обеспечение их социальных нужд является своегорода показателем духовной состоятельности общества в стране.Все дополнения и изменения, произведенные в 29 статьях Конституции служат не тольконадежному обеспечению прав и свобод человека и гражданина в нашей стране, но также явилисьрезультатом потребностей, которые соответствуют нынешнему широкомасштабному развитиюАзербайджана.В заключение следует особо подчеркнуть, что в отличие от предыдущих, КонституцияАзербайджанской Республики 1995 года не носит чисто декларативный, формальный характер, аявляется политико-правовым актом, действительно способным закреплять, гарантировать, создаватьусловия для охраны прав и свобод каждого гражданина, каждого человека, каждой личности.Эти принципы лежат в основе деятельности Президента Азербайджанской РеспубликиИльхама Алиева, курса главы государства, направленного на построение правового государства иразвитие демократии в нашей стране в свете установок нашей Конституции.Дурдана МАМЕДОВА,заведующая отделом конституционного права,государственный советник III класса«Бакинский рабочий».-2009.-12 ноября.-№212.-С. 4319

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Фундамент юридической системыРамиль АЛИЕВ, Заместитель директора центра мониторинга "Прозрачные выборы",аспирант Института философии и политико-правовых исследований НАНАОсновной Закон отражает все важные особенности, необходимые для выполнения государствомсвоих обязанностей. Каждое государство, следуя общечеловеческим ценностям, в период глобализацииоценивает совершенствование системы обеспечения прав и свобод человека и гражданина каксоциальную необходимость, вытекающую из развития общественных отношений, и систематическиреализует в этой сфере различные реформы. Так как процесс демократизации бесконечен, то ни одногосударство не удовлетворяется достигнутым уровнем в сфере либерализации. АзербайджанскаяРеспублика, будучи в числе государств, продвигающихся по пути демократического развития истроительства гражданского общества, тоже считает важным принятие любого закона, нормативноправовогоакта, регулирующего общественные отношения, и делает все для согласования имеющихсязаконодательных актов с требованиями современности и соответствия интересам народа.Как показывает исторический опыт, политическая власть может завоевать общественное довериетолько в том случае, если она отвечает интересам народа и обеспечивает права и свободы человека игражданина. Реформы, направленные на это и отвечающие запросам граждан республики, не толькоукрепляют юридическую систему государства, но и повышают его имидж на международной арене.Конституция Азербайджанской Республики и поэтапное приведение ее в соответствие с требованиямивремени с этой точки зрения, тоже являются наглядным примером желания наших граждан жить вдемократическом, правовом, справедливом государстве, реализовывать свои законные права. Анализданного процесса с исторически-политологических и юридических позиций еще раз подтверждает тотфакт, что Азербайджан является государством, верным передовым западным ценностям и достигшимрешающих успехов на пути демократического развития.Говоря о Конституции, мы подразумеваем под ней в первую очередь фундаментальныйюридический акт, утверждающий основы конституционного строя государства, юридический статусчеловека и гражданина, основные признаки гражданского общества, национальное государственноестроительство, систему органов законодательной, исполнительной и судебной власти, их организацию ипринципы деятельности, основы местного самоуправления. Конституция, выступающая в качествегаранта политической стабильности в государстве, общественного спокойствия, всеобщейсолидарности, а в некоторых случаях и национального примирения, определяет также приоритетыбудущего развития государства, цивилизованные принципы и границы отношений между личностью,обществом и государством. Конституция, определяющая фундаментальные принципы государственнойструктуры, также утверждает критерии вмешательства государства в основные областижизнедеятельности общества и общие направления политики в данной области. Благодаряперечисленным и многим другим своим особенностям, Конституция играет особую роль в жизнилюбого народа и государства.Несмотря на то, что в Азербайджане исторически существовали определенные правила и законы,регулирующие общественные отношения, принятие 28 мая 1918 года АзербайджанскойДемократической Республикой (АДР) Декларации независимости, ставшей Конституционным актом,стало фундаментом юридической системы, как этого демократического государства, так и общества. Этоэпохальное событие пришлось на начало прошлого века, когда была создана АДР - первоедемократическое, светское, унитарное государство, как на Ближнем Востоке, так и во всеммусульманском мире в целом. АДР, просуществовавшая всего 23 месяца, тем не менее, занимает важноеместо в развитии системы юридического мышления нашего народа как славная эпоха нашей истории. ВДекларации независимости, обнародованной 28 мая 1918 года, говорилось, что АДР стремится наладитьдружеские отношения со всеми народами, обеспечить юридические права всем своим гражданам, внезависимости от их национальной, религиозной, классовой и иной принадлежности. Несмотря на то, чтоДекларация независимости не имела конституционного значения, тем не менее, именно она впервыезаявила мировой общественности о желании Азербайджана продвигаться по демократическому иправовому пути.320

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Основа конституционной структуры нашей республики заложена после падения АДР врезультате захвата Северного Азербайджана большевиками - в советский период. В целом, за 70 слишним лет наша республика четырежды принимала Основной Закон. Конституции АзербайджанскойССР 1921, 1925, 1937 и 1978 годов носили схожие идеи и принципы, больше всего имея идеологическийхарактер. Однако некоторые нормы тех конституций, связанные с правами и свободами человека игражданина, носили всего лишь условный, декларативный характер, и реализация их на практикеоказалась невозможной. Конституция Азербайджанской ССР 1978 года, принятая во время первогопериода руководства страной общенационального лидера Гейдара Алиева, положительно отличаласьсвоими либеральными особенностями от предыдущих. Настойчивые требования общенациональноголидера, верного национальным идеям, привели к тому, что руководство СССР дало согласие наутверждение в данной Конституции азербайджанского языка в качестве родного.После обретения независимости Азербайджанской Республикой первым шагом на пути к новойКонституции стало принятие 18 октября 1991 года "Конституционного акта о государственнойнезависимости Азербайджанской Республики". Тем самым наша республика была официальнообъявлена правопреемницей АДР и независимым государством. Кроме того, в Акте были прописанытакие права граждан Азербайджана, как избрание формы управления государством, определениеотношения к другим народам, развитие своей политической, экономической и культурной жизни всоответствии с собственными историческими, культурными и национальными традициями иобщечеловеческими ценностями.Ввиду того, что в 1991-1993 годы в республике была общественно-политическая нестабильность,а законодательство носило довольно хрупкий характер, а также по причине углубления пропасти международом и правительством, самоуправства незаконных вооруженных формирований, экономическогоупадка, реализация всех намеченных Конституционным актом принципов оказалась невозможной.Несмотря на то, что еще 9 февраля 1991 года Верховный Совет Азербайджанской Республики принялпостановление о создании комиссии из 74-х человек для разработки Конституции, эта работа так и небыла осуществлена.В июне 1993 года вернувшийся к власти по настоятельной просьбе народа общенациональныйлидер Гейдар Алиев, принявший руководство республикой в довольно сложный период, за короткоевремя сумел добиться общественно-политической стабильности, укрепления законности, юридическихнорм, и предпринял ряд шагов для строительства правового государства и гражданского общества.Именно начиная с этого периода в нашей республике стали последовательно осуществляться реформы,что создало предпосылки для принятия новой национальной Конституции, которая бы обеспечилаверховенство закона. Правильно оценив реальность, общенациональный лидер Гейдар Алиев посчиталважным разработку и принятие новой национальной Конституции независимого Азербайджана,поставив целью строительство нашего государства на прочных политико-правовых основах.Общенациональный лидер Гейдар Алиев, руководивший Конституционной комиссией в 1995году, выдвинул идею использовать при формировании Основного Закона как историческое наследиенашей республики и ее национальные ценности, так и общечеловеческие достижения, и практикусветских государств. Таким образом, 12 ноября 1995 года азербайджанский народ, опираясь на своимноговековые традиции государственности и приложив усилия для обеспечения процветания,установления справедливости, мира, спокойствия и стабильности, осознавая свою ответственностьперед прошлыми, настоящим и будущими поколениями, всенародным голосованием принял первуюнациональную Конституцию. Принятие Основного Закона открыло путь демократическим переменам вжизни общества и государства, создало благоприятные условия для реализации прав и свобод человекаи гражданина, дало толчок всестороннему развитию государства, формированию государственности,отвечающей требованиям строительства современного светского и гражданского общества, а такжестало важным шагом в создании стабильного фундамента политической и юридической системы.В преамбуле Конституции говорится о намерениях защищать независимость, суверенитет итерриториальную целостность азербайджанского государства, гарантировать демократическоестроительство, добиваться построения гражданского общества, правового, светского государства,обеспечивающего права и свободы граждан республики. Конституция подтверждает, чтоазербайджанское государство является демократической, правовой, светской, унитарной республикой,организованной на основе принципа единства власти.321

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Одним словом, Основной Закон отражает все важные особенности, необходимые длявыполнения государством своих обязанностей. Конституция, объявившая в качестве важной основыгосударственного строительства народную власть (народный суверенитет) и азербайджанский народединственным источником власти, предусматривает выполнение народом своего суверенного правапутем осуществления референдума, избрания своих представителей путем свободного, тайного иличного голосования.«Эхо».-2010.-8 декабря.-№222.-С. 2, 4322

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Правильный выборСегодня – День Конституции Азербайджанской Республики«После обретения независимости Азербайджанская Республика избрала строительстводемократического, правового и светского государства как путь своего развития. В принятойвсенародным голосованием Конституции Азербайджанской Республики обеспечение прав исвобод человека и гражданина провозглашено высшей целью нашего государства.Азербайджанское государство, полностью используя, свой политический и правовой потенциал,принимает меры для достижения этой цели и создания соответствующих правовых механизмов».Гейдар АлиевПервая Конституция независимой Азербайджанской Республики явилась одним из главныхатрибутов нашего национального и государственного достояния. Обладающая высшей правовой силой,системой юридических норм, регулирующих основы отношений человека, государства и общества, этастрогая и требовательная инстанция защищает демократические институты общества, провозглашаяправо государства самостоятельно решать свои внутренние и внешние проблемы, закрепив принципытерриториальной целостности, национального и государственного суверенитета азербайджанскогонарода. После восстановления Азербайджаном государственной независимости появилась почва дляреализации идеи правового государства. В принятом 18 октября 1991 года «Конституционном Акте онезависимости Азербайджанской Республики» была отражена стратегическая цель азербайджанскогонарода – построение правового государства и гражданского общества. В стране, вставшей на путьдемократии и рыночной экономики, официально провозглашались принадлежность власти и природныхресурсов народу, равенство всех форм собственности, наличие многопартийной системы, обеспечениеизбирательных прав граждан, в целом широкого спектра прав и свобод. Но реально претворить в жизньвсе эти директивы стало возможным лишь после возвращения к руководству страныобщенационального лидера азербайджанского народа Гейдара Алиева, выдвинувшего в качествеприоритета своей политики строительство подлинно независимого правового государства.Новейший этап нашего национального самостояния совпал со сложным, неоднозначнымобщественно-историческим периодом в развитии азербайджанского государства. Мудрая, дальновиднаяполитика, проводимая общенациональным лидером азербайджанского народа Гейдаром Алиевым, вомногом изменила наше мышление и бытие. К середине 1995 года азербайджанское государствополностью окрепло, в нем утвердились прочная общественно-политическая стабильность и законность.Были созданы все условия для осуществления государственного строительства, проведенияэкономических и социальных реформ. В республике, являющейся независимым субъектоммеждународного права, ощущалась потребность в новой национальной Конституции, отражающей волюнарода, обеспечивающей строительство светского государства, гарантирующего достойный жизненныйуровень населения в соответствии с нормами экономической и социальной справедливости. Но главное– существовала настоятельная необходимость законодательно закрепить суверенитет Азербайджана, егоместо в мировом сообществе, обозначить принципы построения обновляющейся экономики,провозглашенные права человека и гражданина, определить конституционную позицию государства вобщемировой политической системе.Думы нашего общенационального лидера об азербайджанском народе, долгими десятилетиямипопираемых его правах и обязанностях нашли отражение в Высшем законодательном документе –Конституции страны. Под руководством Гейдара Алиева была создана специальная комиссия, проектКонституции вынесен на всенародное обсуждение. И 12 ноября 1995 года решением всенародногореферендума был принят Основной закон страны, в котором закреплены главные принципы и цели,стоящие перед азербайджанским народом и, в первую очередь – строительство демократическогообщества.Конституция Азербайджана включает 5 разделов, 12 глав и 158 статей. В ней зримо обозначеныосновные вехи развития и становления азербайджанского государства. Принятые конституционныенормы направлены на достижение политического плюрализма, утверждение в обществе323

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────демократических принципов. Заимствуя лучшее из нашей национальной истории, а также историидемократических государств, Конституция дополняет их новыми достижениями, правовыми изаконодательными нормами. В числе наиважнейших – следующие: обеспечение государственнойнезависимости и территориальной целостности Азербайджана и верховенство закона, отражениепринципов гражданского общества, утверждение статуса азербайджанского языка как государственного,являющегося наряду с гербом, флагом и гимном признаком свободной суверенной республики. Отражаяодобренные народом национальные традиции и мировой опыт, закладывая правовой фундаментцивилизованного гражданского общества, Конституция направлена на формирование и закреплениенародовластия, выразившегося в институтах непосредственной демократии, а также институтахпрезидентства, парламентаризма и местного самоуправления. Являясь Основным законом страны,Конституция Азербайджана не только выражает волю государства и народа, но и выступает в ролиправовой основы человеческих и гражданских прав и свобод, регулирует систему народногосамоуправления.Как указано в Основном законе страны, единственным источником государственнойвласти в Азербайджанской Республике является народ, основным источником власти являютсяобщенародные интересы.Глава государства – президент Азербайджанской Республики, который, согласно Конституции,воплощает единство народа и обеспечивает преемственность азербайджанской государственности.Президент является гарантом независимости и территориальной целостности страны, соблюдениямеждународных договоров и независимости судебной власти, чему способствует широкий кругполномочий, врученных ему народом.Законодательную власть в Азербайджане осуществляет Милли Меджлис – однопалатныйпарламент, избираемый на всеобщих, равных и прямых выборах при тайном голосовании сроком на пятьлет. Обозначены в Конституции и прерогативы исполнительной власти – Кабинета министров,подчиненного президенту страны. Особо следует отметить статью, посвященную четкомуфункциональному разделению различных ветвей власти – исполнительной, законодательной и судебной.В главе, посвященной судебной власти, определяются принципы деятельности судебных органов –Конституционного, Верховного, Экономического, общих и специальных судов. Конституционный судиграет роль гаранта неукоснительного претворения в жизнь Конституции и законов, устанавливаетпорядок взаимодействия и решения спорных вопросов на самом высоком государственном уровне.По Конституции, социально ориентированная рыночная экономика призвана обеспечитьазербайджанским гражданам достойные условия существования, а правовое государство закрепляетвозможности пользования всеми материальными и духовными ценностями. На основе чего в нашейстране еще в середине 90-х годов прошлого века было проведено разгосударствление собственности –осуществлена ее приватизация, включая и землю, созданы условия для развития частногопредпринимательства. Реформирование экономики позволяло перейти к новым этапам структурнойперестройки всего общества, создавая почву для более эффективного и интенсивного осуществленияаграрных реформ, предусматривая создание условий для свободы предпринимательства, недопущениемонополизма и недобросовестной конкуренции.Важным завоеванием новой Конституции стало утверждение статуса азербайджанского языкакак государственного. Язык, как национальное достояние и богатство азербайджанского народа,является одним из основных консолидирующих факторов для всех наций и народностей, издавнанаселяющих Азербайджанскую Республику. Конституцию завершают главы, посвященныеНахчыванской Автономной Республике, местному самоуправлению и порядку внесения изменений вОсновной закон. Нахчыван занимает уникальное геополитическое, экономическое и стратегическоеположение, и поэтому совершенно справедливо наделен особыми правами и обязанностями.Являясь фундаментом всего республиканского законодательства, Конституция Азербайджанаосновывается не только на перспективе и реалиях внутренних политических и экономическихпроцессов, но и связана с вхождением нашей страны в мировое сообщество. АзербайджанскаяКонституция провозглашает в нашей стране справедливость, свободу и безопасность, приверженностьазербайджанского народа общечеловеческим ценностям, сосуществованию на принципах дружбы, мираи безопасности с другими народами. Положения Конституции о свободе совести, мысли и слова,собраний и информации, творчества отвечают аналогичным принципам всеобщей декларации прав324

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────человека. Наша страна присоединилась к более чем двумстам многосторонним международнымсоглашениям, которые стали неотъемлемой частью азербайджанской законодательной системы.Так, конституционные нормы Азербайджанской Республики декларируют не только свободусовести граждан, но и, учитывая многонациональность и многоконфессиональность государства,подчеркивают их равноправие, независимо от отношения к религии. Важным демократическимзавоеванием является статья об отсутствии цензуры в системе средств массовой информации, согласнокоторой, вся печатная, радио– и телекоммуникационная продукция, не противоречащая требованиямКонституции, имеет право на существование. Статья, посвященная презумпции невиновности, такжепредставляет собой яркое свидетельство развития и становления современного демократическогогосударства. Без неопровержимых доказательств и приговора суда никому не дано право подвергатьаресту и осуждению граждан. Все без исключения члены нового общества имеют право слова и защиты.Многие права – такие, как право на свободу, личную неприкосновенность, тайну личной и семейнойжизни, социальное обеспечение, а также бесплатное, обязательное для всех общее среднее образование,право на собственность, в том числе, интеллектуальную, свободное развитие научно-техническихнаправлений и т.д., в целом очерчивают основной круг забот государства о человеке. Естественность инеотчуждаемость прав и свобод, равенство женщины и мужчины, независимо от расы, национальности,языка, происхождения и положения, убеждений призваны создать правовой статус азербайджанскогогражданина во всей полноте и конкретности. Кроме вышеперечисленных, граждане АзербайджанскойРеспублики имеют право избирать и быть избранными в государственные органы, а также приниматьучастие в референдуме. Обязанности граждан по отношению к своему государству – тоже, по-своему,входят в категорию прав, и притом, почетных.Говоря о Конституции, необходимо особо подчеркнуть ее прогрессивность и демократичность.Сравнивая данные положения с приоритетами предыдущих, советских конституций 1924, 1936 и 1977годов, когда все экономические, политические, социальные и прочие ресурсы общества были строгоидеологизированы, нетрудно заметить, что если раньше преимущество отдавалось интересамгосударства, все чаще решаемым за счет человека, личности, то, согласно новой АзербайджанскойКонституции, высшей ценностью государства и общества является сам человек, его интересы, чаяния исвободы, развитие и процветание. Мировоззрение, идеология, духовные ценности и приоритеты играютпреимущественную роль в жизни любого народа, определяют как его стратегию и тактику, так ибудущую историю. Это сегодня для нас саморазумеющимся является возможность выступить в СМИ – слюбой, даже самой смелой идеей или посылом. Или запатентовать в соответствующем агентственаучный или художественный проект, или открыть собственное частное дело. А ведь, казалось бы, ещесовсем недавно роль «простого человека» в канувшем в Лету обществе являлась более чем незавидной идаже в чем-то двусмысленной. Помпезно провозглашенный хозяином свободного и нерушимогогосударства, «простой советский человек», по сути, являлся уютным винтиком чьих-то большихсословий и еще более масштабных перспектив. Как следствие, положение с правами человека в «самойсвободной стране на Земле» наиболее адекватно соответствовало духу эпохи и состоянию самой страны.Мы исступленно воевали не за мировые проблемы, не за цели и интересы человечества, а всеголишь каждодневно отстаивали самих себя и крохотный микромир, величиной с пятачокединомышленников: семью, дом, скромное личное благополучие. Контрастность «совковых» интересовпо сравнению с огромностью мира, масштабностью Вселенной только острее подчеркивалаобъективный трагизм и одновременно тупиковость ситуации: за самое малое нужно было бороться всамом, что ни на есть, прикладном значении этого слова, расталкивая других, переступая через себя, нажитейских мелочах, естественнейших потребностях и запросах личности «свет сходился клином».Данные традиции приобретали масштабный характер, формирующий целые поколения широких слоевсоветского народа, олицетворяющий выживающую и выжидательную позицию, враждебносмиренческуюпо отношению к жизни и ее перипетиям. А еще – вечное чувство подавленности,недовольства или постоянное подспудное желание словчить, урвать то немногое, что предоставлялосьрежимом «наибольшего благоприятствования».Но все чаще это было пожизненное смирение и кропотливый созидательный труд, зачастую,сизифов – на благо тех, кто, несомненно, в этом нуждался, но также очевидно, – не ценил и неприумножал его. Не то, что процветать и лидировать, попросту чувствовать себя «нормально» «простымсоветским людям», по сути, не было дано. Человек являлся или больше своей судьбы, или меньше своей325

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────человечности. В неустанных каждодневных битвах – за насущный моральный и материальный мизер –вынужденно утрачивались изначальные высокие амбиции и притязания «быть большими». Вымывались,подменялись мелкоразменными дарами скудного бытия – единого на всех. Великие – в малом,могущественные – в ничтожном, «простые советские люди» всегда вызывали одновременно и жалость,и уважение, и смех, и слезы остального цивилизованного мира, а к этапу так называемой «перестройки»доля народная, обостренная известными противоречиями и парадоксами, и вовсе выступает в формегрустной пародии на миф о «свободном и гордо дышащем человеке». Неизменно и неизбежноолицетворяя собой народ, которому традиционно «нечего терять», мы были, по сути своей, незаметны,но одновременно, незаменимы, а еще – безмерно ответственны и подотчетны за все приписки и проискивремени, ибо явственней, чем кто-либо, ощущали их последствия на себе.Закономерным представляется и то, что большинство наших соотечественников, будучи«маленькими людьми» в масштабах огромного государства, в те времена не могли себя и представитьвне возможности жить по законам собственных маленьких государств, обществ, единений, обретая вних покой и уют. Когда наряду с эпохальными сталинскими и брежневскими конституциями,суррогатом подлинных демократических прав и свобод существовали более локальные конституции –своего дома, двора, товарищеского коллектива, законы, которых, как микроклимат внутри единогосоциального организма, не могла разрушить ни одна общественно-политическая формация. Свояконституция определяла преимущественное право на гражданство в каждом «маленьком государстве» ссоответствующими для него законами: дружбы, братства, взаимопонимания и сотрудничества. Но этимиры не сообщались друг с другом, что неизменно вызывало бегство людей в себя, собственныепроблемы и заботы, вместо того чтобы искать более человечные, правовые, в интересах общего на всехгосударства, основания форм единения и взаимопонимания. И поэтому все чаще социалистическиеколлективы порождали типы механического и формального объединения людей, в которыхиндивидуальность подавлялась или нивелировалась обстоятельствами, а личность перемалываласьжерновами государственных инстанций.История человеческая близорука. Наверное, кое-кто из представителей старшего поколения и посей день ностальгически вспоминает минувшую пору духовного и морального закабаления, когда вколлективном порядке решались судьбы и планы «маленьких людей», и такие далекие от политическихамбиций и исторических переиначиваний, рапортующие и знаменующие трудящиеся были по-своемусчастливы и честны. Когда было все (и ничего), люди являлись хозяевами государства (и его рабами), аобществом верховодили «взаимовыручка, понимание и коллективизм» (обманутых, покинутых иуниженных сограждан). При этом уметь находить осколки счастья в, казалось бы, вдребезги разбитыхжизненных ситуациях, прозревать за неприглядной изнанкой бытия нечто удивительное,обнадеживающее, важное – тоже являлось талантом, навеянным романтикой феерического общества.Ведь каждая, самая незначительная человеческая судьба – взлелеянная мечта о счастье, свершениях ипобедах, особый мир преодолений и перевоплощений, пусть даже и ничтожных с точки зрения мировогои исторического разума. Натянув эту призрачную, персональную мечту на усталые плечи гражданинатотально коллективизированного общества, «простой советский человек» ощущал себя чуточку уютнейи спокойней – не столько в социально-правовом, сколько в морально-психологическом отношении.Но жизнь человеческая – не только вечное противостояние индивидуального с общим,качественного с количественным, высокого разума с рутиной идеологии и повседневности. Параллельнос покорением новых высот и идей менялись мерки и критерии, ценности и ориентиры, а чьи-то роковыеисторические ошибки и преступления закономерно сменялись общенародными триумфом изавоеваниями. Так уж устроен «простой народ»: стремление к вере, надежде и любви, а значит, счастьюдля него сильнее самых страшных мук и заблуждений. Тот самый народ, который во все временапредставляет собой могучий коллектив подлинных созидателей своего государства, всей нации, нетолько оказываясь в эпицентре эпохальных событий, на острие истории, но и, по большей части,определяя и созидая ее. Новые исторические условия, завоеванный суверенитет, интенсивноеобщественное развитие приводили к эволюции судьбы «маленького человека» в нашем большомобществе, обретению им долгожданных и выстраданных прав. Гейдар Алиев часто отмечал в своихвыступлениях, что невозможно создать сильное государство, не защищая принципы справедливости ине обеспечивая интересы и позиции каждого гражданина. Создание и укрепление гражданского326

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────общества, расширение процесса демократизации, строительство правового государства явилисьглавными условиями всестороннего развития Азербайджана.Процесс законотворчества в любом демократическом обществе непрерывен, постояннотрансформируясь, пополняя и обогащая правовую базу. По ходу развития нашей страны создавалисьновые демократические институты, условия их совершенствования. Со временем в Основном законестраны нашли отражение положения, обеспечивающие претворение в жизнь наиболее эффективнымспособом прав и свобод граждан: такие, к примеру, как институт Уполномоченного по правам человека(омбудсмена). Президентом Ильхамом Алиевым в порядке законодательной инициативы был вынесенна обсуждение Милли Меджлиса Закон «О Конституционном суде». Были созданы и начали работатьорганы местного самоуправления. Согласно результатам общенародного референдума, также быливнесены изменения и дополнения, касающиеся изъятия из Конституции пункта, ограничивающегоизбрание президентом одного лица более двух раз, что связано в первую очередь с сохранением вреспублике устойчивой, стабильной обстановки, последовательностью приоритетов и наращиваниемобщегосударственного потенциала. Но главным образом – отражением воли и стремленияазербайджанского народа претворять в жизнь под руководством президента Азербайджана ИльхамаАлиева курс нашего общенационального лидера Гейдара Алиева.Касаясь других внесенных поправок, напомним, что, к примеру, согласно дополнениям к статье32, никто в нашей стране не может подвергаться слежке, видео- и фотосъемкам, записи разговоров идругим действиям без его на то согласия, за исключением предусмотренных законодательством случаев.Кроме того, каждый гражданин (также за исключением предусмотренных законодательством случаев)может ознакомиться с собранными на него материалами, равно как и обладает правом потребоватьвнесения изменений в них или вовсе ликвидации сведений, не соответствующих действительности.Согласно дополнениям к статье 17 Конституции, дети, не имеющие родителей и опекунов, находятсяпод государственной опекой, запрещается привлечение детей к опасной для их здоровья деятельности,брать на работу детей, не достигших 15 лет.Во внесенных к статье 50 дополнениях отмечается, что каждому гражданину АзербайджанскойРеспублики обеспечивается право опровергать или отвечать на опубликованные в СМИ сведения,нарушающие его права и наносящие вред его интересам. Также в Конституцию были внесены поправки,регулирующие вопросы прав арестованного. Согласно поправкам к статье 67, полномочныегосударственные органы при задержании, либо аресте какого-либо лица, должны немедленно сообщитьему о его правах, объяснить причины ареста и привлечения к ответственности. Согласно поправкам кстатье 88 Конституции, предусматривается проведение закрытых сессий Милли Меджлиса потребованию более 83 депутатов. А согласно поправкам к статье 96 Конституции, с законодательнойинициативой наряду с президентом, депутатами Милли Меджлиса, Верховного меджлиса НахчыванскойАвтономной Республики могут также выступать «рядовые граждане» страны при сборе ими не менее 40тысяч подписей. Согласно поправкам к статье 146 Конституции, государство осуществляет контроль наддеятельностью муниципалитетов. Муниципалитеты же в свою очередь предоставляют отчеты о своейдеятельности Милли Меджлису. И наконец, согласно изменениям, внесенным в статьи 84.1 и 101.5Конституции, в случае, если ведение военных операций в условиях войны не позволяет провестивыборы в Милли Меджлис Азербайджанской Республики и выборы президента АзербайджанскойРеспублики, то срок полномочий созыва Милли Меджлиса Азербайджана и президента Азербайджанапродлевается до окончания военных операций.Вышеназванные, равно как и иные, внесенные в Основной свод законов страны дополненияотвечают цивилизационным нормам, наглядно свидетельствуя, что азербайджанский народ твердо иокончательно сделал свой выбор – в пользу процветания и развития. И это закономерно. Ведь, какизвестно, еще на заре прошлого века, около ста лет назад, именно азербайджанцы создали на Востокепервую демократическую республику парламентского типа, приняли демократические и светскиезаконы, обратились в Лигу наций с просьбой принять Азербайджан в ряды этой организации.В результате реформы законодательства, проведенной в Азербайджане после принятияКонституции, была сформирована широкая нормативная база, регулирующая различные сферыправовой системы. Осуществляемые в республике экономические и социально-политические реформы,перестройка правовой системы, эффективность механизмов демократии трансформируют ситуацию встране, уверенно идущую по пути прогресса и процветания. Президент республики Ильхам Алиев,327

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────систематически ссылаясь на Основной закон, обеспечивает в стране верховенство законов иобщечеловеческих демократических ценностей, что является поистине неоценимым в эпоху масштабнойинтеграции Азербайджана в международное сообщество, определяя уровень развития, имиджа и статусастраны в современном цивилизованном мире. Этот тезис убедительно подкрепляют слова президентаАзербайджанской Республики Ильхама Алиева: «Создание и укрепление гражданского общества,укрепление процесса демократизации, строительство правового государства – это не просто лозунг илинамерение, это – главное условие для всестороннего развития Азербайджана. Наш опыт свидетельствуето том, что путь, избранный Азербайджаном, – правильный путь».Джейла ИБРАГИМОВА«Каспий».-2011.-12 ноября.-№206.-С. 1-2.328

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Фикрет САДЫХОВ, профессор Западного университета, политолог:«Основной закон — живой документ, обладающий прямой и высшей правовой силой»12 ноября страна отметила День Конституции Азербайджана, определившей надолго будущееразвитие нашего государства. О значении принятия Основного закона страны, о его роли в решениипроблем, порожденных новыми вызовами времени, в беседе с корреспондентом «Азербайджанскихизвестий» Элеонорой АБАСКУЛИЕВОЙ размышлял профессор Западного университета, политологФикрет САДЫХОВ.— В чем сегодня значимость принятого 12 ноября 1995 года Основного закона нашейстраны?— Конституция Азербайджана, принятая путем всеобщего народного референдума, безусловно,новая веха в становлении азербайджанской государственности, провозгласившая права и свободычеловека высшей ценностью и гарантировав их защиту государством. Огромная роль в ее принятиипринадлежит общенациональному лидеру Гeйдaру Aлиeву. В истории нашей страны это был сложныйпериод, требующий наличия законодательного акта, который бы регулировал внутриполитическиепроцессы, определял приоритеты внешней политики, законодательно оформлял факт созданиясуверенного независимого государства. Именно Конституция стала документом, наметившимперспективы развития страны на будущее, а самое главное — определила принципы построениясуверенного Азербайджана. В пункте 1 статьи 1 Конституции говорится, что в АзербайджанскойРеспублике единственным источником государственной власти является народ Азербайджана, и этоположение Основного закона определяет его значимость для развития страны.— Какую цель преследуют изменения и поправки, вносимые в Конституцию?— Основной закон ни для одной страны не является догмой, она является живым документом,который обладает прямой и высшей правовой силой. По мере изменения исторических условийактуализируются задачи, которые необходимо решать государству. Это и становится причиной внесениятех или иных поправок и дополнений, осуществляемых также путем всенародного голосования, темболее что было бы преждевременно утверждать, что мы уже полностью добились идеалов правовогогосударства. Заложенные в тех или иных статьях Конституции положения требуют реализации всоответствии с новыми условиями. Каждый из нас свидетель того, как реализация принятых на ихоснове программ служит росту социально-экономического уровня развития, становится основойповышения благосостояния населения, позволяет нашей стране добиться выполнения очередной задачи,поставленной главой государства Ильxaмом Aлиeвым, — войти в число развитых государств мира.— Урегулирование карабахского конфликта сделало бы эту задачу выполнимой в болеекороткие сроки.— Безусловно. Но мы и здесь придерживаемся принципов, заложенных в нашей Конституции, —мы провозгласили курс на сотрудничество с государствами мира и региона и неукоснительно емуследуем. Однако нарушение нашей территориальной целостности позволяет нам в рамкахмеждународных норм и Основного закона добиваться ее восстановления всеми имеющимися у нассредствами.«Азербайджанские известия».-2012.-13 ноября.-№204.-С. 1.329

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Pul1918-1923-cü illərdə Azərbaycan pul dövriyyəsində işlədilmişkağız pullar və qiymətli kağızlar haqqındaSənubər Qasımova,Rövşən ƏhmədovBirinci Dünya müharibəsinin ən ağır iqtisadi nəticələrindən biri qızıl monometallizmi üzərində qurulmuşdünya pul sisteminin çökməsi və monetar pul sistemlərinin kağız pul emissiyaları ilə əvəz olunmasıdır. Buproses müharibədən daha çox zərər çəkən ölkələrdə (Almaniya, Rusiya və s.) özünü daha tez büruzə verdi.Müharibədən sonra dünya pul təsərrüfatında baş verən dəhşətli inflyasiya kağız pul emissiyalarını misligörünməmiş dərəcədə gücləndirdi.Yeni pul dövriyyəsindəki (pulun bütün funksiyalarında) bir-birinə zidd özəlliklərə (dövriyyə üçünmünasibliyi və adi "pul nişanı" kimi tam daxili dəyərsizliyinə) baxmayaraq, buraxılış hüququ ali hakimiyyətorqanlarına aid olan və buna görə də çox önəmli dövlətçilik rəmzlərindən sayılan kağız pullar və qiymətli dövlətkağızları mənsub olduğu dövlətin siyasi-iqtisadi durumunun, xarici əlaqələrinin araşdırılması və tədqiqolunmasında tarixi qaynaq kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan Azərbaycan Milli ElmlərAkademiyası Azərbaycan Tarixi Muzeyinin (ATM) numizmatika fondunun əsasını qoyan mərhum professor Y.A.Paxomovun böyük qayğı və səylə topladığı və hazırda 15 mini ötən bonistika (kağız pullar) kolleksiyası özzənginliyi və dolğunluğu ilə xüsusi diqqət çəkir.Kolleksiya üç böyük bölmədən ibarətdir:Birinci bölmədə 1918-ci ildə Bakıda dövriyyəyə buraxılmış pul vahidləri - Bakı Bələdiyyə İdarəsinin,Bakı Şəhər Təsərrüfatı İdarəsinin, eləcə də Muğan Respublikasının və Zaqafqaziya Seyminin tapşırığı iləZaqafqaziya Komissarlığının buraxdığı kağız pullar toplanmışdır.Oktyabr İnqilabının qələbəsindən sonra çar Rusiyasının ucqar müstəmləkələri kimi Azərbaycanınhəyatında da yeni bir dönəm - xalqın özünüdərk və milli dirçəliş dönəminin təməli qoyuldu. ÇağdaşAzərbaycanın müstəqil pul təsərrüfatı və pul dövriyyəsinin tarixi yüzillik fasilədən sonra elə bu çağlardan,1918-ci ildə Bakı Bələdiyyəsinin buraxdığı kağız pullarla başlanır.1918-ci ilin yanvar-aprel aylarında dövriyyəyə buraxılmış 5,15 və 50 qəpiklik xırda kağız pul, 1,3,5,10 və25 manatlıq iri bələdiyyə pul vahidləri rənginə, kağızın ölçülərinin müxtəlifliyinə görə de bir-birindən fərqlənir.Kolleksiyanın bu bölməsində nadir və çox nadir sayılan ilk sınaq nümunələrindən karandaşla işlənmiş vəüzərində qara tuşla izahatlar verilən 4 ədəd rəsm - 1 rubl, 5 rubl, 10 rubl və 20 rublluq eskiz-layihələri (inv.2161, 2162, 2163, 2164) göstərmək olar. Bu rəsmlərin daha bir maraqlı cəhəti ondan ibarətdir ki, eskizlərinbirində (inv. 2144) əslində mövcud olmayan 20 rublluq nominalın variantı verilmişdir. Bu bölmənin maraqlısənədlərindən bir qrupu da birtərəfli və ikitərəfli sınaq nümunələrinin variantlarından ibarətdir: 29 ədəd 25rublluq ikitərəfli (inv. 2121-21129), 14 ədəd birtərəfli (inv. 2121-21214), 3 ədəd l0 rublluq ikitərəfli (inv. 2131-2133), 8 ədəd 1, 5, 10 rubl dəyərində (inv. 2151-2158) sınaq nümunələri bu qəbildəndir.Kolleksiyada həmçinin çox nadir sayılan dörd ədəd kəsilmiş kağız pul dəsti də saxlanılmaqdadır. Bu çoxmaraqlı material iki pul vahidinə həsr olunmuşdur. Birinci iki kəsilməmiş çap vərəqi 10 rublluq pul vahidinin üzvə əks tərəfinin sınaq nümunələrindən ibarət olub, üz tərəfin vərəqi (6x7=42 ədəd) AC-0243 - AC-0284 seriyailə (inv. 233), əks tərəfin vərəqi isə (6x7=42 ədəd) liter və seriyasız (inv. 234) çap olunmuşdur. İkincikəsilməmiş iki çap vərəqi 25 rublluq pul vahidinin üz və eks tərəfinin sınaq nümunələrindən ibarətdir. Üz tərəfinvərəqi (6x6=36 ədəd) AC-0785 - AC-0820 seriyalı (inv. 235), əks tərəfin vərəqi isə (6x6=36 ədəd) liter vəseriyasızdır (inv. 236). Dörd vərəqin hər biri özünün icra üslubuna görə (vərəqlər deşikli və qıraqları dişlidir)həqiqi sınaq nümunəsi sayılır.330

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bakı Bələdiyyə İdarəsindən yadigar qalmış bu gözəl tarixi abidələr mətbuatda ilk dəfə dərc olunur.1918-ci il aprel ayının 25-dən Bakıda hakimiyyət bolşevik fraksiyasının əlinə keçdi və tezliklə yeni idarəorqanı - Bakı Şəhər Təsərrüfatı Soveti yaradıldı. Bu qurumun qərarı ilə təcili olaraq yeni kağız pullar hazırlanıbdövriyyəyə buraxıldı. Bu pullar bölmənin ikinci hissəsini təşkil edir. 10,25 və 50 manat məbləğində olan bupulların emissiyası Xalq komissarı N.Nərimanovun imzası ilə icra olunurdu. Bu pul vahidləri öz qüvvəsini1918-ci il iyul ayının 31-də istefa verən Bakı kommunasından sonra itirsə də, 1918-1919-cu illərdə əhaliarasında dövriyyə vasitəsi kimi işlədilirdi.Birinci bölmənin üçüncü hissəsində Zaqafqaziya Seyminin süqutuna qədər (31 iyul 1918-ci il)Zaqafqaziya Komissarlığı tərəfindən buraxılan pul vahidləri təmsil olunmuşdur. Muzeyin kolleksiyasında buburaxılış tam şəkildə toplanılıb saxlanılır və 1,3, 5, 10, 50, 100, 250 rublluq kağız pullardan ibarətdir.1918-ci il pul dövriyyəsi tarixinin çox maraqlı səhifələrindən biri də Gəncə şəhərində yerləşənAzərbaycan hökumətinin xahişi ilə Qafqaz cəbhəsindən gələn Türk korpusunun Bakıda fəaliyyəti iləəlaqədardır. Bakıda baş verən hərcmərcliklərə son qoymaq, erməni və başqa ünsürlərdən şəhəri təmizləmək vəAzərbaycan hökumətinin Bakıya köçməsini təmin etmək üçün gələn türk əsgərləri öz qardaşlıq borcunu yerinəyetirdilər. 1918-ci ilin sentyabr-dekabr aylarında Bakıda olarkən Türkiyə "Qırmızı Aypara" cəmiyyətinin bir vəüç rubl dəyərlərində tədavülə buraxdığı çox nadir lotereya biletlərinin də iki nüsxəsi numizmatika fondununkağız pullar kolleksiyasında saxlanılır (inv. 1165, 1166). Bu lotereya bileti və onun kuponları 1918-ci ilinsonunadək əhali arasında pul vahidi kimi işlədilirdi.Azərbaycan kağız pul dövriyyəsi tarixinin maraqlı, lakin çox az tədqiq olunmuş sahələrindən biri 1918-ciildə "Muğan Respublikası" adı ilə fəaliyyətə başlayan qeyri-dövlət qurumunun natamam pul emissiyasıdır.Lənkəran qəzasında özünü müstəqil elan edən bu separativ respublikanın "Muğan istiqrazı" (Myганский заем)adı altında adi dəftərxana kağızı üzərində çap olunmuş pul vahidlərindən üç ədəd çox nadir nüsxə (inv. 238-240)Muzey kolleksiyasında saxlanılır. Bunlardan biri 250 rubl, digər ikisi isə 25 rubl dəyərindədir. Qeyd etməklazımdır ki, 5,10, 25, 50, 100, 250, 500 rublluq pul vahidləri kimi buraxılması nəzərdə tutulan bu "istiqrazların"cəmi dörd ədədi bizə gəlib çatmışdır (1 ədəd 250 rubl şəxsi kolleksiyadadır).Kolleksiyanın ikinci bölməsi bütövlüklə Azərbaycan Cümhuriyyətinin pul sistemi və tədavülünə həsrolunmuşdur. Bu bölmədə Azərbaycan hökuməti adından 1919-cu ilin əvvəllərində tədavülə buraxılan birincikağız pul emissiyasına mənsub 100 manatlıq pul vahidinin bir neçə nüsxəsi, həmin ilin ortalarında buraxılmış25 manat (I-VII seriyalı), 50 manat (I-XI seriyalı), 100 manat (I-VIII seriyalı), 250 manat (I-VII seriyalı) və1920-ci ilin əvvəllərində dövriyyəyə daxil olmuş ən iri nominal - 500 manatlıq (I-IV seriyalı) pul vahidlərisaxlanılır. Sonuncu "əskinasın" üzərində Azərbaycan Respublikasının və nominalın adı Azərbaycan, rus vəfransız dillərində verilmişdir.1919-1920-ci illərdə buraxılmış pul vahidlərinin adlan Azərbaycan dilində manatla, rus dilində isə rubl iləverilmişdir. Burada əsas məqsəd uzun illər Rusiya kağız pullarına öyrəşən əhalinin hələ də dövriyyədə qalanRusiya rubluna nisbətdə tədricən yeni milli Respublika puluna inancını qazanmaq idi. AzərbaycanCümhuriyyətinin bu sahədəki iqtisadi siyasəti milli valyuta-manatın beynəlxalq miqyasda tanınması ilə üzvisurətdə bağlı olmuşdur.Məhz buna görə də Fransa hökumətinin dəstəyini hiss edərək (qismən de fransız dilinin o çağlardabeynəlxalq dil rolunu nəzərə alaraq), Cümhuriyyət 500 manatlıq pulların üzərində Respublikanın və nominalınadlarını fransız dilində verməyi lazım bilmişdi.Bu bölmədə təmsil olunmuş pul dövriyyəsinin nadir sənədləri sırasında ilk yoxlama - sınaq zamanı (çapprosesində) yararsız sayılan və tələf edilməsi nəzərdə tutulan Azərbaycan pul vahidlərini, eləcə də saxta pullarıgöstərmək olar.Azərbaycan Cümhuriyyətinin kağız pul və qiymətli kağızlar kolleksiyasında saxlanılan nadir və çoxdəyərli sənədlərdən biri de Bakı şəhərinin daxili faizsiz aparışlı (uduşlu) iki ədəd 500 manatlıq biletləridir (inv.207-208). Bu biletlər Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin icazəsi ilə Bakı Bələdiyyə idarəsi tərəfindən 1919-331

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────cu il avqust ayının 20-də buraxılan, hər biri 500 manat olmaqla yüz min ədəd nəzərdə tutulan və hərəsi əlli biletolmaqla iki min seriyaya bölünmüş əlli milyon manatlıq uduşlu istiqraza məxsusdur. Biletlərin üzərindəistiqrazın buraxılması haqda Qanundan iqtibas-uduşun miqdarı, qaydaları və müddəti (1920-1972)göstərilmişdir.Birinci dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra müttəfiq dövlətlərin Paris Sülh Konfransında qəbulolunmuş qərara əsasən Türk Qafqaz korpusu Bakını tərk etdi. Konfransa qoşulan Azərbaycan MüttəfiqDövlətlərin Nəzarət Komissiyasının qərarı ilə Bakıda "türklərdən ziyan çəkmiş" ailələrə ödəniş qəbzləri verməlioldu. Muzeyin kolleksiyasında bu çox nadir və qiymətli sənədin bir nüsxəsi - 9300 rubl məbləğində qəbz (inv.209) xüsusi zərfdə mühafizə olunur.Kolleksiyanın üçüncü bölməsində Azərbaycan İctimai Şura Cümhuriyyətinin (İŞC - Sovet SosialistRespublikasının, ASSR) 1920-ci ilin aprelindən 1923-cü ilin martına kimi dövriyyəyə buraxılmış pul vahidləritam dolğunluğu ilə təmsil olunmuş, xronoloji nöqteyi-nəzərdən düzgün qruplaşdırılmış və yerləşdirilmişdir.Bölmənin birinci hissəsini ümumdövlət pul vahidlərinin tam kolleksiyası təşkil edir. İŞC-nin 1920-ci ildədövriyyəyə buraxılmış birinci pul vahidi böyük formatda çap olunan 100 manat dəyərindədir. Bu nominal I-IVseriya ilə tədavülə buraxılırdı. 1920-ci ildə ikinci pul emissiyası həyata keçirildi. Bu emissiya 5 manat (ikivariantda), 100 manat (iki variantda) və 1000 manat (kiçik variantda) pul vahidlərindən ibarət idi. 1922-ci ildəbu buraxılış dörd yeni pul vahidi - 5000, 10000, 25000, 50000 manat (iki variantda) ilə davam etdirildi.1921-ci ildən başlayan iqtisadi böhran 1922-ci ildə daha böyük sahələri əhatə etdiyindən, pul alıcılıqqabiliyyətini sürətlə itirməyə, dəyərsizləşməyə başladı. Güclü inflyasiyaya məruz qalan İŞC hökumətidövriyyəyə daha iri pul vahidləri buraxmağa məcbur oldu. Beləliklə, 1922-ci ildə pul dövriyyəsinə üç yeni kağızpul - 100000 (üç variantda), 250000 (iki variantda) və 1000000 rubl 1923-cü ilin əvvəlində isə 5000000 rubləlavə olundu.İŞC-nin sadalanan pul vahidlərinin tam kolleksiyası ilə yanaşı Muzeyin numizmatika fondunun kağızpullar bölməsində saxlanılan brak (zay) kağız pul örnəkləri də kolleksiyaçılıq tələbatı baxımından böyük maraqdoğurar və Sovet dövləti bonistikasının çox nadir realiyalarından sayılır.Muzeyin kağız pullar fondu 1923-1924-cü illərdə Azərbaycan ərazisində dövriyyədə olmuş. ZaqafqaziyaSovet Federativ Sosialist Respublikasının (ZSFSR) pul vahidlərinin də zəngin və mükəmməl kolleksiyasınamalikdir. ZSFSR-107-nin dörd pul emissiyası olmuşdur. Birinci buraxılış 1923-cü ilin əvvəllərində "ulduz" sunişanlı kağızlarda həyata keçirilmişdi. Emissiyaya 5000, 10 000, 50 000, 100 000, 250 000, 500 000 və1 000 000 manat, yenə həmin ildə "ulduz" su nişanlı kağızlarda çap olunan ikinci buraxılışa 5000 manatdanbaşlayaraq 10 000, 50 000, 100 000, 250 000, 500 000, 1 000 000, 5 000 000 və 10 000 000 rubl - manatlıqnominallar və üçüncü buraxılışa isə xüsusi nişanı olmayan kağızlarda çap olunmuş 10000 manatdan başlayaraq25 000, 50 000, 100 000, 250 000, 500 000, 1 000 000, 5 000 000 və 10 000 000 manatlıq nominallar daxiledilmişdir. 1922-1923-cü illərdə Zaqafqaziya respublikalarında günü-gündən şiddətlənən təsərrüfat böhranı vəhədsiz inflyasiyanın nəticəsi olaraq, 1924-cü ilin əvvəlində ZSFSR hökumətinin qərarı ilə dövriyyəyə dahaböyük pul vahidləri buraxıldı. ZSFSR-nin sonuncu IV pul buraxılışına 25 milyon rubl - manatdan başlayaraq 50,75, 100, 250 milyon rubl - manat və 1, 10 milyardlıq pul vahidləri daxildir.Maraqlıdır ki, dünya pul tədavülü tarixində 10 milyardlıq pul vahidinə yalnız bir dəfə, ZSFSR puldövriyyəsində rast gəlinmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, iqtisadi durumu digər Cənubi Qafqazrespublikalarına nisbətən yüksək olan Azərbaycanda yerli manat ZSFSR-nin alternativ pul vahidindən bir qədərüstün tutulurdu. Bu iki pul qrupu ASSR-də hökumət tərəfindən təyin edilmiş xüsusi mübadilə kursu iləişlədilirdi.Bu son emissiyanın pulları iki növdə: saxtalıqdan qorunmaq üçün tətbiq olunan su nişanlı kağızlarda vəxüsusi nişanı olmayan kağızlarda (25 000 000, 75 000 000) çap olunmuşdur.332

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Yuxarıda adları çəkilən pul kolleksiyalarında olduğu kimi, ZSFSR kağız pulları kolleksiyasında mühafizəolunan saxta pullar, standarta uyğun gəlməyən və keyfiyyətsiz pul örnəkləri də öz orijinallığı və başqakolleksiyalarda təsadüf olunmaması ilə diqqəti cəlb edir.Bu bölmədə saxlanılan maraqlı eksponatların bir qrupunu da Zaqafqaziya dəmir yolları idarəsininkollektiv təchizatı tərəfindən istifadə olunan əşyaların saxlanılması və ödənilməsi üçün buraxılmış və həminillərdə ZSFSR ərazisində dövriyyədə olan "ödəmə nişanları" təşkil edir. Bu qeyri-dövlət qiymətli kağızlarkolleksiyası 5 min, 10 min, 50 min və 100 minlik kağızlardan ibarətdir.ATM-nin numizmatika və epiqrafika şöbəsinin nəzdində fəaliyyət göstərən numizmatika fondununbonistika bölməsində Azərbaycan pulları ilə yanaşı bir sıra yabançı ölkə, o cümlədən, Avropa, Şimali və CənubiQafqaz, Orta Asiya ölkələrinin, eləcə də Rusiya və Türkiyənin maraqlı və nadir nüsxələrə malik kağız pulkolleksiyaları toplanılıb saxlanılır.Mənbə: Azərbaycan Tarixi Muzeyi - 80. Bakı, ”Elm”, 2001, s. 103-109333

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Sənubər Qasımova,Rövşən ƏhmədovAzərbaycan cümhuriyyətinin dövlət realiyalarıhaqqındaQocaman Şərqin siyasi tarixinə ilk respublika kimi daxil olan Azərbaycan Cümhuriyyəti müstəmləkəzülmündən xilas olmuş xalqların müvəqqəti də olsa əldə etdiyi azadlığın bəhrəsi olmaq dolayısilə qeyrətli vəzəkalı Vətən oğullarının dövrün ən qabaqcıl ideyalarına əsaslanaraq yaratdıqları müstəqil demokratik bir dövlət,öz torpağında hakim çar inzibati qurumlarına dilmanc vasitəsilə dərdi-dilini bildirən ata-babalarımızın yüzillikbir fasilədən sonra gerçəkləşmiş arzuları, amalı idi.Hədsiz qurbanlar hesabına əldə olunmuş bu istiqlaliyyət uzun sürməsə də, gənc Respublika özünün bir sıradövlət rəmzlərini həyata keçirməklə siyasi-hərbi, sosial-iqtisadi və mədəni quruculuqda qazandığı uğurları iləAzərbaycan dövlətçiliyi tarixində özünə məxsus silinməz izlər qoya bildi. Təəssüflər olsun ki, bayağı sosializmdurumu illərində, digər sovet respublikalarında olduğu kimi, "mənfur keçmişə" xor baxan, dürlü vasitələrlə onunizlərini yox etməyə çalışan sovet ideoloji maşınının "fəaliyyəti", qismən də unutqanlıq və laqeydliyimizinucbatından Azərbaycan Cümhuriyyətinin tarixinə aid maddi və mədəni mədəniyyət abidələri vaxtındatoplanılmamış və son dərəcə az miqdarda gəlib bizə çatmışdır. Hazırda Azərbaycan Milli Elmlər AkademiyasıAzərbaycan Tarixi Muzeyinin fondlarında Azərbaycan Cümhuriyyətinin qısa müddətli, lakin olduqca dolğun vəçoxşaxəli fəaliyyətindən xəbər verən bir sıra tarixi sənəd və əşya toplanılıb saxlanmaqdadır. Bunların içərisindəMuzeyin numizmatika və epiqrafika şöbəsinin numizmatika fondunda mühafizə olunan materiallar - kağızpullar, poçt markaları, istiqraz, nişan və s. xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məmnuniyyət hissi ilə qeyd etmək olarki, fondun bonistika və filateliya bölməsində Azərbaycan Cümhuriyyətinin kağız pul və poçt markalarının tamkolleksiyaları saxlanılır. Bu çox önəmli dövlətçilik rəmzlərinin bir qismi uyğun elmi mətbuatda dərc olunmuş(4. 103-110; 5. 277-282), muzeyin yeni ekspozisiyasının uyğun bölməsində nümayiş etdiriləcəkdir.Son vaxtlar fondun kolleksiyasına Azərbaycan Cümhuriyyəti Hökumətinin fəaliyyətini əks etdirən yenimateriallar daxil olmuşdur. Bu materialların içərisində Azərbaycan Cümhuriyyətinin Silahlı Qüvvələrininbayrağının,Dövlət himni, Dövlət gerbi, Dövlət möhürü və Respublikanın ilk ordeni - "İstiqlal" ordeninin təsisi ilə bağlımüsabiqələr haqqında "Azərbaycan" qəzetində çap olunan elanların surətləri, şəxsi kolleksiyalarda saxlanılanbir sıra dövlət realiyalarının fotoşəkilləri, "İstiqlal" ordeninin iki variantdan - hərbi və mülki xidmətlərinə görə -ibarət eskizləri (bu eskizlər müsabiqədən sonra ən məqbul örnək kimi seçilərək, Fətəli xan Xoyskinin şəxsiarxivində saxlanılmışdır - müəlliflər) xüsusi maraq doğurur.Fonda təqdim olunmuş 2 vərəqdən ibarət sənəddə - 1919-cu ildə hərbi nazir, artilleriya üzrə tam generalSəməd bəy Mehmandarov tərəfindən 561 saylı əmrlə təsis edilmiş və Baş Qərargah rəisi general-leytenantK.Sulkeviç tərəfindən (Litva tatarı, 1865-1920-ci illərdə yaşayıb) imzalanmış bu sənəd "Suvari, piyada alaylar,əlahiddə batalyonlar və hərbi məktəblərin bayrağının təsviri" adlanır - bayrağın bütün ölçüləri, tikişləri və milliüslubda işlənmiş naxışları gümüş saplarla verilmiş, bayrağın parçasının qıraqlarında SəmərqənddəTeymurləngin məzarında həkk olunan naxışlar təkrar olunmuşdur. Bayrağın təsvirini verən sənəd 6 başlıqdanibarət olub, bütün elementləri bir-birinin ardınca təsvir edir. Təqdim olunan rəsmlərin (5 vərəqdə) yuxarıhissəsində "Hərbi-topoqrafik idarənin şöbəsi sözləri yazılmışdır. Rəsmlərdən dördü A4 formatda, biri isə A3formatda verilmişdir. Bayrağın üz tərəfində gümüş saplarla tikilmiş "Azərbaycan" sözü, arxa tərəfində isəQurani-Kərimdən "Allahdan kömək və qələbə yaxındır" ayəsi verilmişdir. Bayrağın ölçüləri 120 x 105 x 260sm-dir. Bayrağın yuxarı hissəsində 21,5 sm hündürlüyündə gümüş başlıq yerləşdirilmişdir. Bayrağı eni 10 və 15sm, uzunluğu 115 və 125 sm olan qırmızı və yaşıl rəngli iki lent bəzəyir.334

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────15 fevral 1920-ci il tarixli "Azərbaycan" qəzetində "İstiqlal" ordeni layihəsinin yaradılması haqqındamüsabiqədən bəhs olunur. Bu müsabiqənin şərtlərinə görə hazırlanan eskizlər hərbi topoqraflıya şöbəsinin rəisigeneral-mayor Vəkilova təqdim olunmalı idi. Hazırlanan layihədə ordenin iki variantının işlənməsi nəzərdətutulmuşdu. Birinci – hərbi xidmətlərə görə, ikinci – mülki xidmətlərə görə. Müsabiqənin qalibini 2500 manatmükafat gözləyirdi.19 fevral 1920-ci il tarixli "Azərbaycan" qəzetində dərc olunmuş Dövlət himni, Dövlət gerbi və möhürülayihələrinin yaradılması haqqında müsabiqənin şərtlərinə görə ən yaxşı himn layihəsinə 50 000 manat və ənyaxşı gerb və möhür layihələrinə isə 25 000 manat mükafat ayrılırdı. Layihələrin təqdim olunması 1 may 1920-ci ildə başa çatdırılmalı idi.Yuxarıda adı çəkilən bütün sənədlər Azərbaycan Hökumətinin başçısı Fətəli xan Xoyski ailəsinə məxsusolub, 1986-1987-ci illərdə Moskvada yerləşən Dövlət Tarix Muzeyinə verilərkən surətləri çıxarılmışdır.Azərbaycan KP MK Partiya Tarixi İnstitutunun Partiya arxivi fondlarında 1990-cı ildə aşkar edilən 100-əyaxın ilk Azərbaycan ordeninin müsabiqəyə təqdim olunan layihələri 1992-ci ildə Bakıda "İşıq" nəşriyyatındaçap olunmuş "Azərbaycan Demokratik Respublikasının rəmzləri (1918-1920) "albomunda öz əksini tapmışdır.Bu albomun çapında istifadə edilən 5 layihənin fotoşəkilləri də Muzeyə təqdim edilmişdir. Aparılan tədqiqatişləri onu da göstərmişdir ki, Fətəli xan Xoyskinin arxivindən olan "İstiqlal" ordeninin rəsmləri "İşıq"nəşriyyatında dərc olunan albomda göstərilməyib. Belə güman etmək olar ki, həmin rəsmlər müsabiqəyə təqdimedildikdən sonra seçilib saxlanılıb, qalan layihələr isə arxivə verilibmiş.Muzeyə təqdim olunan materialların biri də Azərbaycan Cümhuriyyətinin ilk öncə qəbul olunmuş Dövlətrəmzi – Milli bayrağın təsdiqi ilə əlaqədardır. Bu baxımdan Azərbaycan Cümhuriyyəti Dövlət bayrağının(sənəddə milli bayraq göstərilmişdir) təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan hökumətinin Qətnamələrikitabçasından 9 noyabr 1918-ci il tarixli "Çıxarış" çox önəmli sayıla bilər.Bu sənəd çox konkret və dəqiq şəkildə bayrağın yaşıl, qırmızı, göy rəngli parça üzərində ağ rəngli aypara vəsəkkiz-guşəli ulduzdan ibarət olaraq qəbul edildiyini göstərir. Çıxarışın aşağı hissəsində bu sənədin Daxili İşlərNazirinə məlumat üçün göndərildiyi, Hökumətin katibi tərəfindən 11 noyabr 1918-ci il tarixi ilə imzalandığı,sağ, aşağı tərəfində isə Daxili İşlər Nazirliyinin 2023 saylı qeydiyyat ilə 12 noyabr 1918-ci il tarixində qəbuledilməsi əks etdirilmişdir.Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, "Azərbaycan Cümhuriyyəti" ifadəsi Respublikanın əsas dövlətçilikrəmzlərindən sayılan kağız pullar üzərində rusca "Азербайджанская Республика ", fransızca "Republiqued'Azerbaidyan", eləcə də digər dövlət sənədlərində, o sıradan, sözü gedən "Çıxarış"dakı Daxili İşlər Nazirliyininştampında da rus dilində "Azerbaydjanskaə respublika" [6] kimi tərcümə olunmuşdur. Odur ki, son illərdə buifadənin elmi və dövri mətbuatda Azərbaycan Demokratik Respublikası kimi işlənməsi, zənnimizcə, məqbulsayılmamalıdır.Fonda daxil olan yeni materiallardan Cümhuriyyətin ilk pul vahidlərinin çap olunduğu mətbəə haqqındaarayış və həmin mətbəədə çap olunmuş 50 manatlıq kağız pulun təsviri verilən sənədlərin surəti (2 vərəqdə) dədiqqəti çəkir. Arayışda ilk Bakı pullarının hələ 1918-ci ildə Karantinnaya və Krasnovodski küçələrininkəsişməsində yerləşən (indiki Səməd Vurğun və Həzi Aslanov küçəsinin kəsişdiyi yer) Daqesov və Zelinovlarınlitoqrafiyasında çap olunduğu göstərilir.Muzeyə təqdim olunan maraqlı sənədlərdən biri də Cümhuriyyətin Silahlı Qüvvələrinin "Azərbaycan"süvari alayının kapitan rütbəli zabitinə məxsus Paqonunun şəklidir. Bizim dövrümüzə qədər gəlib çatan bu nadirraritet hazırda tarix elmləri namizədi Rauf Musayevin şəxsi kolleksiyasında saxlanılır. Paqonun embleması ərəbqrafikası ilə kimi verilmişdir. Xülasəsini apardığımız sənədlər sırasında Musa Nağıyevin başkontorundan Mirzə Şəmsi oğlu Əsədullayevə ünvanlanmış 13 yanvar 1920-ci il tarixli məktubu və 1919-cu ildəAzərbaycan Dövlət Opera və Balet teatrının indiki binasında "Minon" operasının xeyriyyə tamaşasının afişasınıgöstərmək olar.335

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Muzeyə təqdim edilən bir fotoşəkil haqqında əlavə məlumat da çox maraqlıdır. 1919-cu ildə AzərbaycanCümhuriyyətinin Parlamenti qarşısında 45 nəfərin kollektiv çəkilmiş şəklinin qısa da olsa açıqlaması belədir:şəkildə göstərilən ağalar və 5 xanım Parlamentin aparat işçiləridir. Bu şəkildə soldan ikinci cərgədə əyləşən şəxspolkovnik rütbəsində olan Parlamentin mühafizə rəisi Mehti bəy Eynulla oğlu Sultanovdur. Onun haqqındayalnız 1880-1937-ci illərdə yaşadığını və döyüş zabiti olduğunu demək olar. Şəkilə diqqətlə baxsaq, onunRusiya imperiyasının 4 döyüş ordeni ilə təltif edilməsini görərik. Bunlar II dərəcəli Müqəddəs Anna, III dərəcəliMüqəddəs Vladimir, III dərəcəli Müqəddəs Anna, III dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordenləridir.İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT1. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Azərbaycan Hökuməti 1918-1920. Bakı, “Gənclik”, 1990.2. Azərbaycan Demokratik Respublikasının rəmzləri (1918-1920). Albom. Bakı, “İşıq”,1992.3. Р.Ахмедов. Из истории первых марок Азербайджана. «Филантелия», Mосква, Mapт 2000 г.4. Sənubər Qasımova, Rövşən Əhmədov. 1918-23-cü illərdə Azərbaycan pul dövriyyəsində işlədilmiş kağızpullar və qiymətli kağızlar haqında. Azərbaycan Tarixi Muzeyi – 80. Bakı, “Elm”, 2001.5. Cанубар Касимова, Ровшан Ахмедов. Первые марки Азербайджана. Azərbaycan Tarixi Muzeyi -2002, Bakı, “Elm”, 2002.6. ГAAP, ф.894, oп.l, д. 25, л.142.Mənbə: Azərbaycan Tarixi Muzeyi - 2003. Bakı, ”Elm”, 2003, s. 207-212336

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Zümrüd ƏləskərovaYeni numizmatik tapıntılarAzərbaycan zəngin numizmatik irsə malikdir. Bu irsin bir hissəsi Azərbaycan Tarixi Muzeyininnumizmatika fondunda mühafizə və tədqiq olunur. Respublikanın yeganə numizmatik mərkəzi olan bu fonddahazırda 150 mindən çox sikkə, medal, möhür və s. maddi-mədəniyyət nümunəsi saxlanılır. Numizmatika fonduAzərbaycan ərazisində təsadüfən aşkara çıxarılan pul dəfinələri və tək-tək tapılan numizmatik faktlar hesabınaildən-ilə zənginləşir. Lakin, təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, son illər bu tapıntıların əksəriyyəti Muzeydən yankeçir, tapıntı "sahibləri", yaxud kolleksiyaçılar tərəfindən mənimsənilir.Muzeyə az da olsa son vaxtlar daxil olmuş numizmatik tapıntıların tarixi qaynaq kimi əhəmiyyətini nəzərəalaraq, aşağıda onların ilkin tədqiqat nəticələrini təqdim edirik:1. Mis sikkələrdən ibarət dəfinənin bir hissəsi (37 ədəd) – Sikkələri Muzeyə təqdim edən QulamovSəlimin verdiyi məlumata əsasən onlar bir neçə il bundan əvvəl Sabirabad rayonu ərazisində tapılmış dəfinəyəmənsubdur. Dəfinə sikkələri haqqında dəqiq topoqrafik məlumat əldə olunmasa da onların Sabirabad bölgəsində1987-ci ildə aşkara çıxarılan və Muzeyin numizmatika və epiqrafika şöbəsinin müdiri Ə.M.Rəcəbli tərəfindəntoplanılaraq Muzeyə gətirilən və hazırda təmizlənmə və ilkin işləmə prosesində olan iri həcmli (24 kq) missikkələr dəfinəsinə aidiyyəti ehtimal olunur.Bu sikkələrin əksəriyyəti Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin son hökmdarları Əbubəkr və Özbəyinadlarından vurulmuş qeyri-müəyyən formalı mis felslərdir. Onların Naxçıvan zərbxanasında kəsildiyini gümanetmək olar. Sikkələrin ilkin işləmədən sonra təyinatı aşağıdakı kimidir:1-7. Azərbaycan Atabəyləri, Eldənizlər, Əbubəkr (1192-1210).8-18. "Eldənizlər", Özbək (1210-1225).19-35. "Eldənizlər", Əbubəkr və ya Özbək.35-37. "Bişkinilər", Bışkin (?-1225).Bu pulların heç birinin zərb yeri və ili görünmür.2. Cəbrayıl bölgəsinin Horolu kəndində tapılmış sikkə dəfinəsinə mənsub yeddi ədəd gümüş pul. OnlarıMuzeyə təqdim edən Ərəbov Rəhim Surxay oğlunun verdiyi məlumata əsasən, dəfinəyə 1999-cu ildə, evinhəyətində təsərrüfat işləri aparılarkən, çürümüş həsir parçası içərisində təsadüf olunmuşdur.Sikkələrin ümumi sayı 15-20-dən çox olmamış, bir neçə sikkə isə əldən-ələ keçərək itmişdir.Sikkələr təmizləndikdən sonra aşağıdakı kimi təyin olunmuşdur:1Səfəvilər 1 I Hüseyn (1695-1723) Rəşt, 1131 h. ili gümüş abbası.23452345" " " Rəşt, 1131 h. ili " "" " " Qəzvin, 1132 h. ili " "" " " Məşhəd, 1131 h. ili " "" " " Naxçıvan, 1130 h. ili mis abbası337

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────6 " " " Təbriz, 1136 h. ili gümüş abbası (qulplu)677" " " " " mis abbası (dəliyi var)Dəfinə tərkibi və həcmi baxımından xüsusi diqqətə layiqdir. Belə ki, tutumuna görə çox da böyükolmayan bu dəfinə sahibləri, görünür, kasıb zümrəyə mənsub olmuş və zaman-zaman əlinə keçən sürtülmüşgümüş pulları, eləcə də gümüş suyuna tutulmuş qəlp mis abbasıları "yaman gün" üçün yığıb saxlamış və hansısabir təhlükə qarşısında tələsik, elə öz həyətindəcə yerə basdırılmalı olmuşlar. Digər tərəfdən, tarixi ədəbiyyatdahaqqında bəhs edilən, lakin faktiki olaraq çox az təsadüf olunan son Səfəvi şahları I Hüseyn və II Təhmasibinşahlığı çağlarında pul dövriyyəsində işlədilən qəlp abbasıların dəfinə tərkibində olması özü-özlüyündə uyğundönəmin ictimai-iqtisadi və sosial durumunu əks etdirən tutarlı dəlildir.Mənbə: Azərbaycan Tarixi Muzeyi -80. Bakı, ”Elm”, 2001, s. 110-111338

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dövlət atributlarımıza necə hörmət edirik?AlimAvropaya inteqrasiya milli dəyərlərin qorunması ilə baş verməlidirAzərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra bir sıra dövlət atributlarını bərpa edib. Bu atributların təkcədövlət himni, bayraqdan ibarət olmadığını nəzərə alsaq, onların tətbiqi sahəsində bir sıra problemlərinmövcudluğu göz önünə gəlir. Hərçənd bu atributların tətbiqində də kifayət qədər bizi qane etməyən məqamlarmövcuddur. Məlumdur ki, dövlət bayraqları qanunla müəyyən edilməmiş ölçüdə və rəngdə olmalıdır.Lakin xaricdə istehsal olunan heç bir standartlara cavab verməyən bayraqlar istənilən yerdə yerləşdirilir.Köhnəlmiş, cırılmış bayraqların dəyişdirilməməsi isə heç kimi narahat etmir. Eləcə də, istər dövlət, istərsə dəbeynəlxalq tədbirlərdə Azərbaycan himni qətiyyən oхunmur. Vəziyyət o həddə çatıb ki, bir sıra dövlətməmurları, millət vəkilləri bəlkə də belə tədbirlərdə dövlət himnini oxumağı özlərinə sığışdırmırlar.Müstəqilliyin ilk illərindən fərqli olaraq orta məktəb şagirdlərinin əksəriyyəti dövlət himnin mətnini əzbərbilmir. Hansı ki, insafən deyilməlidir ki, əksər dərs vəsaitlərinin ilk səhifələrində dövlət himninin mətni verilib.Azərbaycan dilinə təcavüz edilirEyni vəziyyət Azərbaycan dilinin tətbiqi və milli manatın istifadəsində hökm sürür. Etiraf edilməlidir ki,belə vəziyyət müstəqil dövlət kimi Azərbaycanın imicinə mənfi təsir göstərir. Ölkəmizin dünya dövlətləriarasında müstəqil respublika kimi təqdim olunması üçün onun atributlarına hörmətlə yanaşılmaqla bərabərtəbliği məsələsinə də diqqət yetirilməlidir. Bunun əsas şərtlərindən biri dövlət atributlarının qanunla müəyyənedilmiş tərzdə tətbiqi ilə bağlıdır. Təəssüf ki, Azərbaycanda bu məsələlərə lazımi diqqət yetirilmədiyindənvətənpərvərlik hissindən uzaq insanlar və əcnəbi vətəndaşlar sui-istifadə hallarına yol verirlər. Təkcə paytaхtBakıda fəaliyyət göstərən restoran və barlardakı təqdimatları müşahidə etsək, hər şeyin bizim əleyhimizəişlədiyinin şahidi olarıq. Əvvəla onu deyim ki, paytaxtda mili adla fəaliyyət göstərən restoran və barlara çoхnadir hallarda rast gəlindiyi kimi onların təqdimatı da Azərbaycan dilinin tətbiqi haqqında qanunvericilikləziddiyyət təşkil edir. Mövcud qanunvericiliyə görə, belə iaşə obyektlərinin adları latın qrafikası ilə Azərbaycandilində böyük formatda, xarici dildə isə kiçik ölçüdə verilməlidir. Ancaq hazırda nəinki buna əməl edilmir, həttarestoran və barlara əcnəbi adlar qoyularaq türk və ingilis dillərində yazılır. Düzdür, belə halların mövcudluğunuölkəmizin Avropaya inteqrasiyası kimi dəyərləndirənlər də tapılar. Ancaq etiraf edilməlidir ki, bu inteqrasiyamilli dəyərləri qoruyub saхlamaq və dövlət atributlarına hörmət zəminində baş verməlidir. Əks halda dilimizəəcnəbi sözlərinin daхil olması kimi yad elementlərin qarşısını almaq çətin olacaq. Bu bir yana qalsın, beləfaktlar var ki, vətəndaşlar aldıqları teхniki və məişət əşyalarının satıldığı dükanların adlarını belə tələffüz edəbilmirlər. Məlumdur ki, bir müddətdən sonra həmin söz adiləşərək dilimizdə işlək sözə çevriləcək. Çünki belədükanların uzun müddət fəaliyyət göstərəcəyi heç kimə sirr deyil.Ermənilər kulinariyamızı oğurlayırlarTəqdimatlarını əcnəbi dillərdə həyata keçirməklə kifayətlənməyən restoran və bar sahibləri onlarınfəaliyyətində də öz qayda qanunlarını tətbiq edirlər. Belə ki, indi restoranlarda müştərilərə Azərbaycan dilindəmenyu təklif olunmasına rast gəlmək qeyri-mümkündür. Üstəlik menyudakı yeməklərin əksəriyyəti Avropaxörəkləridir. Halbuki ölkəmizə səfər edən istənilən avropalı ağzının tamını dəyişmək məqsədilə Azərbaycanınmilli xörəklərini dadmaq istəyir. Qeyd edək ki, Azərbaycan kulinariyası heç də Avropa ölkələrindəkindən geridəqalmır. Əksinə bir çox xörəklərimiz nəinki Avropada, hətta dünyada bəyənilir. Belə halda əcnəbi vətəndaşlarayalnız Avropa xörəklərinin təklif edilməsinə nə ad vermək olar? İş o həddə çatıb ki, restoranlarda müştərilərəxidmət göstərilməsi üçün zəncilərə üstünlük verilir. Artıq paytaxtın bir sıra restoranlarında müştərilərə qaradərili əcnəbi vətəndaşları хidmət göstərirlər. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən restoranlarda xarici ölkəvətəndaşlarına Avropa xörəkləri təklif edildiyi halda, ermənilər müхtəlif dünya ölkələrində Azərbaycanхörəklərini milli kulinariyaları kimi təqdim etməklə məşğuldurlar. Bu yaxınlarda Ukraynadan qayıdan yaхındostumun verdiyi məlumata görə, Odessada ermənilər dolma, küftə, aş kimi Azərbaycan xörəklərinihazırlayaraq supermarketlərə Ermənistan məhsulu adı ilə təhvil verirlər. Azərbaycanın Standartlarşdırma,Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Agentliyi isə hələ aş, küftə, dolma və dovğaya milli standartın verilibverilməməsibarədə düşünür. Bizim restoran və barlarda zəncilər müştərilərə хidmət göstərdikləri haldaazərbaycanlı kişilər хarici ölkələrdə kabab çəkməklə ailələrini dolandırırlar. Mətbuatda dərc olunan məlumatagörə, paytaхtda fəaliyyət göstərən хarici ölkə vətəndaşlarına məхsus restoran və barların qarşısında təmsiletdikləri ölkələrin bayraqları dalğalanır. Etiraf edilməlidir ki, bu, birbaşa Azərbaycan qanunlarına hörmətsizliyin339

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────əlamətidir. Nə qədər ki, belə iaşə obyektlərində ölkə qanunvericiliyinə hörmət edilməsinin vacibliyianladılmayacaq, həmin bayraqları endirmək problem olaraq qalacaq. Qeyd edək ki, son vaхtlar Azərbaycandaturizm sahəsinin inkişafına xüsusi diqqət yetirilir. Azərbaycan öz gözəl təbiəti, tariхi və mədəni abidələri iləöyünə bilər. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, ölkəyə daha çoх turistin cəlb edilməsi yollarından biri də millikulinariyanın təbliğidir. Özü də öz spesifikliyi ilə seçilən Azərbaycan kulinariyasının. Heç olmasa bu məqsədləmilli kulinariyadan bəhs edən kitab və jurnallar hazırlayaraq beynəlxalq hava limanında təbliğ edilməsi işinхeyrinə olardı."Məmməd", "şirvan" hələ də dəbdədirQeyd edək ki, ölkədə milli manatın istifadəsi sahəsində də çoхsaylı neqativ hallar müşahidə olunmaqadır.Belə ki, ölkədə хarici valyutaların satışına və хarici valyuta ilə ticarətin aparılmasına rəsmi şəkildə qadağaqoyulmasına baхmayaraq mərkəzi küçələrdə belə biznes açıq şəkildə baş verir. Хidmət sahələrininəksəriyyətində mallar dollarla satılır. Bakı metropoliteninin "28 May" metrostansiyasının qarşısında хaricivalyutaların açıq satışı çəkinmədən həyata keçirilir. Eyni zamanda, əksər dükan-bazarlarda və xüsusən kreditləmal satışı mərkəzlərində dollar əsas ödəmə vasitəsi kimi istifadə olunur. Hətta ölkənin bir sıra rəsmi şəхslərihesabatlarını milli manatla deyil, dolarla təqdim edirlər. Məsələn, maliyyə naziri Samir Şərifov, iqtisadi inkişafnaziri Heydər Babayev və Milli Bankın İdarə Heyətinin sədri Elman Rüstəmov mütəmadi olaraq parlamentdəkihesabatlarında göstəriciləri dollarla ifadə edirlər. Dükan-bazarlarda isə satıcılar ata-baba qaydası ilə hesabataparırlar. Manatın denominasiyasından sonra tədavülə buraхılan yeni pullar hələ də öz adı ilə səslənmir.Vətəndaşların həmin ödəmə vasitəsindən istifadəsini asanlaşdırmaq məqsədilə müxtəlif tədbirlərin görülməsinəbaхmayaraq, hələ də problemi birdəfəlik həll etmək mümkün olmayıb.Qeyd edək ki, görülən tədbirlər nəticəsində malların üzərində qiymətlər həm köhnə, həm də təzə pullagöstərilsə də bəzi vətəndaşlar inkişaf etmək əvəzinə geridə qalıblar. İndi ticarət mərkəzlərində köhnəqiymətlərin göstəriciləri yığışdırılsa da yaddaşlarda həmin qiymətlər qalıb. Maraqlı fakt ondan ibarətdir ki,alıcının əlində yeni manat olduğu, malın üzərində 60 qəpik yazıldığı halda onun 3 "məmməd"ə olduğunusoruşur. Satıcı isə alış-veriş zamanı 1 manatlıqları çinləyərək 5 "məmməd", 1 "şirvan", "şirvan yarım" deyərəkqalıq qaytarır. Milli manatla bağlı yaranan digər problem qəpiklərin istifadəsi ilə bağlıdır. Artıq bir sıramağazalarda 1, 3, 5 qəpiklərlə alverdən imtina edilir. Belə hallar daha çoх sürücülərlə yaşanır. Belə ki, bəzisahibkarlar artıq хırda pullardan ödəmə vasitəsi kimi istifadə etməkdən yayınırlar. Demək olar ki, artıq bu pullartədavüldən çıхmaq üzrədir. Bu isə birbaşa milli atributa hörmətsizliyin əlamətidir. Qeyd edim ki, əgər biz özdövlət atributlarımıza hörmət etməsək, əcnəbilərdən belə hörməti tələb etməyə qətiyyən haqqımız çatmaz. Bizöz dəyərlərimizə hörmət etməliyik ki, yad ünsürlərin müdaхiləsinin qarşısını ala bilək.“Səs”.- 2008.- 15 avqust.- N138.- S.8.340

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────AYGÜN MƏMMƏDOVA,Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin aspirantıAbbasi Xəlifələri dövründəAzərbaycanda pul zərbinə dairSəmavi dinlərdən olan İslam bəşəriyyət tarixində mühüm dəyişikliklər etmiş, bir çox dünya xalqlarınınictimai-siyasi həyatına əsaslı təsir göstərmişdir. Məhz bu təsir nəticəsində müsəlman xalqlarının mədəni irsi vəənənələrinin öyrənilməsinə maraq artmaqdadır.Ərəb Şərqi və Avropa tədqiqatçıları hakimiyyətin Əməvilərdən (661-749) Abbasilərə keçməsini yalnızhakim sülalənin məğlubiyyəti kimi deyil, «ümummüsəlman dövlətçiliyi tarixində köklü çevriliş yaratmışAbbasilər inqilabı» kimi qiymətləndirmişlər. Abbasilər Əməvilərin Qüreyş qəbiləsinə mənsub olmalarınabaxmayaraq, Həzrət Məhəmmədə (s) qohumluğu çatmamalarını əsas götürərək, müsəlman icmasında ədalətinyalnız hakimiyyətin peyğəmbərin (s) ən yaxın qohumlarına (yəni Abbasilərə) keçməsilə bərqərar olacağını iddiaetmişlər. Tarixi hadisələrin təhlilindən aydın olur ki, Abbasilər zahirən Həzrət Peyğəmbərin (s) tərəfdarı kimiçıxış etsələr də, ikili oyun aparır və şəxsi maraqlarının xeyrinə fəaliyyət göstərmişlər.Əməvilərdən fərqli olaraq Abbasilərin xarici siyasəti о qədər də aktiv olmamış və onlar böyük fəthləretməmişlər. Abbasilərin hakimiyyəti illərində Azərbaycanda baş verən hadisələr barədə bir çox mənbələrdəməlumatlar verilmişdir. Ərəb tarixçisi Əbu Məhəmməd Əhməd ibn Əsəm əl-Kufinin (v. 926) üçcildlik «Kitabəl-futuh» («Fəthlər kitabı») əsəri bu baxımdan maraq doğurur. İlk dəfə akademik Ziya Bünyadov tərəfindən rusdilinə tərcümə edilərək 1981-ci ildə nəşr olunan bu əsərdə ərəblərin Azərbaycana yürüşləri, ölkəmizin orta əsrşəhər və kəndlərində ərəb canişinlərinin fəaliyyətləri, ərəb-xəzər qoşunlarının Azərbaycan uğrunda savaşları iləyanaşı, ölkənin şimalında yerləşən əsas müdafiə istehkamları olan Dərbənd, Beyləqan, Qazax, Bərdə, Bərzəndşəhərləri haqqında məlumatlar verilmişdir. Qeyd edilən məlumatlar respublikamızda və onun hüdudlarındankənarda tapılmış pul dəfinələri və təksaylı sikkələrlə təsdiqlənir. Mənbə rolunu oynayan sikkələr isə qeyd ediləndövrdə Azərbaycanın ictimai, iqtisadi və siyasi vəziyyətini öyrənməyə imkan yaradır.Xəlifə I Vəlidin hakimiyyəti dövründən (705-715) başlayan ərəb-xəzər müharibələri Abbasilərdövründə də davam etmişdir. Sonrakı X əsr salnamələrində bu hadisələrin nəticəsi olaraq, Ərəb xilafətinin şimalsərhədlərində mühafizə dəstəsi rolunu oynayaraq ruslar və digər xalqların Cənubi Qafqaz vasitəsilə müsəlmanölkələri ərazisini ələ keçirmələrinə maneə olması qeyd edilir.Son Əməvi xəlifəsinin dirhəmlərinin tədqiqi sübut edir ki, onların üst tərəfində «kəlmeyi-tövhid»ləyanaşı, dairəvi şəkildə «əş-Şura» surəsinin 22-ci ayəsi həkk olunmuşdu. Həmçinin, Əməvi sikkələrinin əkstərəfinə «əl-İxlas» surəsinin bəzi ayələri həkk edilirdisə, Abbasilər bu zərb üslubunu üç sırada «MəhəmmədRəsulullah» ifadələrilə dəyişdirdilər. Bu ifadələr bəzi Əməvi felslərində də nəzərə çarpmaqdadır.Əl-Kufinin məlumatına görə, ilk Abbasi xəlifəsi (əs-Səffah) titulu ilə tanınan Əbul-Abbas Məhəmmədoğlu (749-754) Məhəmməd ibn Sulu Azərbaycan əmiri təyin edərək 100 min atlıdan ibarət qoşunu onuntabeliyinə vermişdir. Onun işğalçılıq niyyətindən xəbərdar olan Musafir ibn Kəsir əl-Qəssab başçılıq etdiyidəstəsilə Bizansda yerləşən Sərt qalasında möhkəmlənir. İbn Sul ilə əl-Qəssab arasındakı uzunmüddətli döyüşlərsonuncunun qətlə yetirilməsi, sağ qalmış üsyançıların isə Sicistana qaçması ilə başa çatır. Əl-Qəssab və onunsilahdaşlarının başlarını xəlifəyə göndərən ibn Sul Beyləqana gedərək bir neçə gün orada qalır. Daha sonraBərdədə məskunlaşaraq uzun müddət ölkəni idarə edir. İbn Sul vəzifəsindən kənar edildikdən sonra onun yerinəxəlifənin qardaşı Əbu Cəfər əl-Mənsur 751/2-ci ildə Azərbaycan, Ərməniyyə və əl-Cəzirə ərazilərinin əmiritəyin edilir. O, qışı Təbrizlə Beyləqan arasında yerləşən Kiran şəhərində, yayı isə əd-Dariba yaylağında keçirir.Əs-Səffahdan sonra xəlifə olan qardaşı «əl-Mənsur» ləqəbli Əbu Cəfərin (754-775) əmrilə Yezid ibnÜseyd ibn Zəfir əs-Süləmi Arran, Yezid ibn Hatim isə Azərbaycan əmiri təyin edilirlər.İraqdan Arrana yola düşən Yezid ibn Üseyd Bərdədə iqamətgahını quraraq vergi toplayanlara (amillərə)vəzifələrini yerinə yetirmək əmrini verir. Xəlifə ona məktub yazaraq bildirir: «xəzərlərlə qohumluq münasibətiyaranmayanadək Arran ölkəsində sülh olmayacaq. Əgər xəzərlər istəsələr, qoşun toplayıb səni və amilləriniməhv edərək qələbə çala bilərlər. Mənim məsləhətimə etinasız yanaşma və xəzərlərlə qohum olmağa çalış!»Əmrə itaət edən Yezid xəzər xaqanı Təəturun (bəzi mənbələrdə Ras Tərxan və ya Astarxan) qızıXatunla evlənmək üçün elçilər göndərir. Xəzər çarı razılıq verir və Yezid 100 min dirhəm mehriyyə verərəkXatunla evlənərək Bərdə yaxınlığındakı əl-Kabbab ərazisində məskən salır. O, Yeziddən xahiş edir ki, İslamınmahiyyətini anlamaq və Quran oxumağı öyrətmək üçün müsəlman qadınları onun yanına göndərsin. Xatunun bu341

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────xahişi yerinə yetirilir. Mənbədəki məlumata görə, onun Yəzidlə iki il dörd ay davam edən evliliyi müddətindəiki (bəzi mənbələrə görə isə bir) oğlu dünyaya gəlir. Lakin qəfildən əvvəl Xatun, sonra isə oğlanlar dünyasınıdəyişirlər. Bu xəbər Yezidi çox pərişan edir, lakin xəzərlər bu hadisədə onu günahkar bilir və Babul-Əbvabdanböyük qoşunla hücuma keçirlər. Döyüşdə xəzərlər qalib gəlir.Xəlifə əl-Mənsur müsəlmanların bu məğlubiyyətindən kədərlənsə də, ruhdan düşmür və Yezidinməsləhətilə 10 min əsgərdən ibarət qoşunu toplayır. Böyük qoşunla Bərdə şəhərinə doğru yola düşən Yezid Kürçayını keçərək Babul-Əbvab şəhərinə çatır. O, bu şəhərin müdafiə istehkamlarını möhkəmlədir və əl-Kunak(Cəlqan) dağınadək uzanan qala divarı boyunca 9 yeni qala qapıları tikdirir. Sonra isə Babul-Əbvabın və dağkeçidlərinin müdafiəsi məqsədilə hərbi birləşmələri burada məskunlaşdırır.Orta əsr müəllifi Yaqutun məlumatına əsaslansaq, müasir Şamaxı şəhəri vaxtilə «əl-Yezidiyyə»adlandırılırdı. «Dərbəndnamə» əsərində Yezidiyyə şəhərinin təməlinin Yezid ibn Üsəydin hakimiyyəti dövründəqoyulması qeyd edilmişdir. «ƏI-Yezidiyyə» zərbxanasının felsləri 757/8 və 766/7-767/8-ci illərdə zərbedilmişlər.Əl-Mənsurun hakimiyyəti illərindən etibarən əvvəlcə Rey şəhəri dirhəmlərində, sonradan isə digərşəhərlərdə buraxılan dirhəmlərdə «Məhəmmədən rəsulullah» ifadələrinin əvəzinə «möminlər əmirinin oğlu əl-Mehdi Məhəmmədin əmri ilə (zərb edilmişdir)» ifadələri həkk olundu.Qeyd edilən dövrə aid gümüş dirhəmlərin arxa hissəsində «Musa rasulullah» ifadələrinin zərb edilməsimaraqlı faktlardandır (şəkil 1).Yaqubinin məlumatına əsaslansaq, əl-Mənsur dövründə Dərbəndə yaxın ərazilərdəki xəzərlər ərəbordusuna hücum edirlər. Yerli ərəb canişini məğlub olacağını dərk edərək qaçır, bu vəziyyətdən xəbərdar olanYəzid xəlifədən əlavə qoşun göndərməsini istəyir. Xəlifə Cəbrayıl ibn Yəhya əl-Bəcəlinin rəhbərliyilə Suriya,əl-Cəzirə və Mosul döyüşçülərindən ibarət 200 minlik qoşun göndərir. Ət-Təbərinin məlumatına görə, 763-cüildə baş vermiş bu döyüş ərəblərin məğlubiyyəti, Yezidlə əl-Bəcəlinin qaçması ilə nəticələnir. Qeyd edilən ildəƏrdəbildə kəsilmiş fels üzərində Cəbrayıl ibn Yəhyanın adı zərb edilmişdir.769-cu ildə Arran əmiri vəzifəsinə Bəkkar ibn Muslim əl-Üqəyli təyin edilir. Həmin ildən 770-ci ilədəkolan Arran dirhəmlərində onun adına rast gəlinir.Əl-Üqəyli bir il dörd ay əmirlik etdikdən sonra bu vəzifəyə əl-Həsən ibn Kəhtəbə ət-Tayi təyin edilir.Xorasan, Suriya və İraq hərbçilərindən ibarət 50 minlik qoşunla Arran ölkəsinə qədəm qoyan ət-Tayininhakimiyyətini tanımaq istəməyən Alazan çayının şimal ərazisi və Şəki şəhərinin şimal-qərbindəki İlisu vilayətisakinləri olan sənərilər üsyan etdilər. Bu mübarizədə məğlub olacağını anlayan əl-Tayi xəlifədən kömək istəyir.Onun bu xahişini yerinə yetirən xəlifə ona 4 hərbi rəisin başçılıq etdiyi 30 min hərbçidən ibarət qoşun göndərirvə bu dəstə Curzana doğru yola düşür.Gürcüstanın Axal-Kalaki çayı sahilindəki Cavaxet sakinlərilə birləşən sənərilər çoxsaylı qoşun toplayırvə ət-Tayinin qoşununa hücum edirlər. 10 min sənərini məğlub edən ət-Tayinin tərəfdarları qələbə çalaraq çoxsaylıqənimət, mal-qara və silah ələ keçirir, xəlifənin göndərdiyi hərbçilər isə geriyə - İraqa qayıdırlar.Xəlifənin Azərbaycana təyin etdiyi canişini Həsənin adından 710/1, 771/2 və 774/5-ci illərdə Arrandasikkələr zərb edilmişdi.Arrana rəhbərlik edərək iqamətgahını Bərdədə qurmuş əmir ət-Tayi Kahtəbə adlı oğlunu Babul-Əbvaba,digər oğlu İbrahimi Tiflisdən başlayaraq digər ərazilərin daxil olduğu Curzana, üçüncü oğlu Məhəmmədi isəHilat, Qəliqala və digər şəhərlərin daxil olduğu Ərməniyyəyə hakim təyin edir.Xəlifə Məhəmməd (əl-Mehdi) dövründə (775-785) Yezid əs-Sulaminin adından Bərdədə, onun oğluXalidin adından isə Babul-Əbvabda (Dərbənddə) 775/6-cı illərdə felslər kəsilmişdi (şəkil 2).Əl-Mehdinin əmrilə dirhəmlərin arxa tərəfindəki «Məhəmməd rəsulullah» ifadələrinə «səllallahu ələyhivə səlləm» (Allahın salami Ona və ailəsinə olsun!) təbiri həkk edildi (şəkil 1). Onun oğlu Musa əl-Hadi (785-786) də bu zərb üsulunu dəyişdirmədi.Arranda zərb olunmuş 169=785/6-cı il dirhəmində əmir Rauhun adı həkk edilmişdir. Yazılı mənbələrdəMuhəlləbilər soyuna mənsub Rauh ibn Hatimin əl-Mehdinin hakimiyyət illərində Kufə, 159-160-cı illərdə Sind,161-ci ildə Bəsrə əmiri olması, qardaşı Yezidin vəfatından sonra isə Harun ər-Rəşidin əmrilə Afrika bölgəsiniidarə etməsi qeyd edilməkdədir. Onun Ərməniyyə, həmçinin Arranı idarə etməsilə bağlı məlumatlara isəGevondun əsərində rast gəlinir.Xəlifə Harun ər-Rəşid (786-809) əl-Fadl ibn Yəhya əl-Bərməkini Azərbaycan və Ərməniyyənin hakimitəyin edir.342

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Həmzin qalası müdafiəçilərilə döyüşdə məğlub olan Bərməki geri - Bərdəyə qayıdır. Burada az müddətqaldıqdan sonra vəzifəsinin icrasını Ömər ibn Əyyub əl-Qinaniyə tapşırır və İraqa gedir.Əl-Qinanidən sonra əşarilərin mövlası Əbus-Səbbah, ondan sonra isə Səid ibn Məhəmməd əl-Ləhəbi buvəzifəyə təyin edilir.Xəlifə Harunun əmrilə dostu İshaq ibn Müslüm əl-Üqəylinin başçılığı ilə İraq hərbçilərindən ibarət 5minlik atlı dəstəsi Beyləqanda şiələrin tərəfdarı Əbu Müslüm və üsyançıları məhv etmək üçün yola düşürlər.Qələbə qazanan Əbu Müslüm Naxçıvanı ələ keçirir, Dəbilə hücum edərək oranı 4 ay mühasirədə saxlayır, lakinistəyinə nail ola bilmir və Beyləqana qayıdır. O, buradan müxtəlif yerlərə hücumlar edərək qətllər, yanğınlar vəqarətlər törədir.Harun ər-Rəşid Azərbaycan və Arran əmirlərini geri çağıraraq, Said ibn Salma ibn Qüteybəni buərazilərin əmiri təyin edir. Səid Bərdəyə gələrək Nəsr ibn Ananı Babul-Əbvabın canişini elan edir.Əmirin göstərişilə əl-Haris ibn Yəhya əl-Bərməki Babul-Əbvab əhalisindən xərac toplamağa başlayır.Yerli əhali birləşərək vergi toplayan əl-Haris və dəstəsini darmadağın edirlər.Xəlifə Səidi tutduğu vəzifədən uzaqlaşdıraraq onun yerinə Əli ibn İsa ibn Məhəni təyin edir. Lakin İsaibn Məhənin də vəzifəsinin öhdəsindən layiqincə gələ bilmədiyini görən xəlifə onu Yezid ibn Məzyəd əş-Şeybani ilə əvəzləyir.Arrana gələn Yezid Bərdədə iqamətgahını quraraq əhalinin təhlükəsizliyini təmin edərək sakitlikyaradır. Sonra isə o, əl-Haris və onun tərəfdarlarını qandalladaraq xəlifə Harun ər-Rəşidə göndərir, Babul-Əbvab sakinlərinə isə müraciət göndərərək onları əfv etdiyini bildirir. O, ömrünün sonunadək Bərdədə yaşamışvə burada da vəfat etmişdir. Onun adından kəsilmiş sikkələr Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin NumizmatikaFondunda qorunur (şəkil 3).Məzyədilər sülaləsindən olan Əhməd, Əsəd, Məhəmməd, həmçinin Təmimilərə mənsub Huzeymə,Bəşir, Nəim kimi canişinlərin Azərbaycanda kəsilmiş sikkələri onların «sülalə» hakimiyyəti qurduğunu sübutedən faktlardandır.Həmçinin, Harunun hakimiyyəti illərində bəzi Bağdad dinarlarının arxa hissəsinə «möminlərin əmiri,Allahın qulu Harunun əmrilə (zərb edilmişdir)» ifadələri həkk edilirdi.809-cu ildə xəlifə Harun ər-Rəşid vəfat etdikdən sonra onun oğlanları Məhəmməd (əl-Əmin) vəAbdullah (əl-Məmun) arasında hakimiyyət uğrunda savaş başlanır. Bağdadı zorla ələ keçirən əl-Məmunimperiyanın tam hüquqlu rəhbəri olsa da, bu qələbə ona sülh gətirmədi. Əl-Əminin Suriyadakı tərəfdarları onunhakimiyyətini tanımaq istəməməsi, 816-cı ildən Xilafətin şərq vilayətlərində başlayan Xürrəmilər hərəkatıAbbasilər imperiyasına ağır zərbə vurdu. Abbasilər dövründə İspaniya, 800-cü ildən isə İfriqiyyə xilafətdənayrıldı. Əl-Əminin sikkələrinin arxa tərəfində «Rəbbim Allah» ifadələri zərb edildi, sonradan isə bu ifadələrdənyalnız «Allah» sözünün saxlanması şərti ilə sikkələrin zərbi davam etdirildi.Beləliklə, ilk 4 Abbasi xəlifəsi dövründə Azərbaycan uğrunda ərəb-xəzər müharibələri fonunda sikkəzərbi və pul dövriyyəsinin tədqiqatı göstərir ki, Əməvilərdən fərqli olaraq əl-Mehdi, əl-Hadi, Harun, əl-Əmin vəəl-Məmun dövründə kəsilən dinar və dirhəmlərə Xəlifələrin titulları həkk edilmişdir.Abbasi xəlifələri dövründə Azərbaycan (Bərdə, Ərdəbil, Hunan, Marağa, əl-Bab və s.) sikkələrininXIX-XX yüzilliklərdə Şərqi Avropa dəfinələrində aşkarlanması Şərqi və Şimali Avropa ölkələrilə beynəlxalqticarətdə ölkəmizin iştirakını sübuta yetirir.ƏDƏBİYYAT1. Yəzid ibn Usəyd ibn Zəfir əs-Suləmi ilk dəfə 751-753-cü illərdə Ərməniyyənin əmiri olmuş, ondansonra isə bu vəzifəni əl-Həsən ibn Qahtəbə, ondan sonra isə bu vəzifədə kimin olması dəqiq bilinməsə də,numizmatik təhlil nəticəsində 758/9-765/6-cı illərdə Yəzidin yenidən ikinci, 775/6-779/80-ci illərdə isə üçüncüdəfə Ərməniyyə və Azərbaycan əmiri olması aydın olur.2. KovalevR. Creating «Khazar ldentity» Through Coins - The 'Special Issue' Dirhams of 837/38 / EastCentral and Eastern Europe in the Early Middle Ages, ed. Florin Curta (Ann Arbor: Univ. of Michigan Press,2005), p. 220-253.3. http://www. vostlit.info/Texts/rus/Kufi/frametext1 .htm4. Монеты Восточного Халифата. В.Тизенгаузена. СЛ., 1873.5. История халифов вардапета Гевонда, писателя VIII века. СПб. 1862.343

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────РЕЗЮМЕОб особенностях монетной чеканки в Азербайджанев период правления первых аббасидских халифовВ статье ссылаясь на источники представлена историческая ситуация Азербайджана в периодарабо-хазарских войн, а также изменения произошедшие в монетной чеканке в Азербайджане. Переходвласти от Омейадов к Аббасидам был коренным поворотом в истории общемусульманскогогосударства, который отразился в монетном деле изменением наружности монеты. При третьемаббасидском халифе ал-Мехди (775-785) монеты начинают снабжаться именами халифов, ихнаследников, иногда областных эмиров и их наместников, а также дополнительными словами изнаками. Исследование монетных кладов, а также единичных монет, найденных в Азербайджане и запределами, доказывает громадную международную торговлю, возросшую в течении IX в. иразвившуюся в X в. В статье представлены рисунки монет периода правления первых аббасидскиххалифов, чеканенные в Азербайджане и участвовавшие в монетном обращении Арабского Халифата.SUMMARYOn coins minting in Azerbaijan during board of the first Abbasids CaliphsIn article alongside with a historical statement of a situation of Azerbaijan during arabkhazarian wars,have been examined changes in monetary stamoing Azerbaijan. Transition of authority from Omeyyads toAbbasid was radical turn in history of all muslim the states which was reflected in monetary deal by change ofan exterior of the coin. At the third Abbasi Caliph Mehdi (775-785) coins start to be supplied with names ofcaliphs, their successors, sometimes regional emirs and their deputies, and also additional words and signs.Research monetary treasures and also the individual coins found in Azerbaijan and outside, proves theenormous international trade which was increased in current of IX century and developed in X century. In thearticle are presented figures of coins of the period of board of the first Abbasids caliphs, minted in Azerbaijanand participated in the monetary circulation of Arabian Caliphate.“Dövlət və Din” .- 2010.- № 3 .- S. 72-79.344

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Qədim pullar silinməz tarixdir(Tariximiz sikkələr güzgüsündə)Əski zamanlardan bizə gəlib çatmış maddi mədəniyyət abidələrinin böyük bir qismini çeşidlimetallardan (əsasən qızıl, gümüş, misdən) kəsilmiş pullar—sikkələr təşkil edir. Sikkələrin tədqiqatı iləməşğul olan elm numizmatika (yun. :—adət, qanun, sikkə) adlanır.AMEA-nın Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika və Epiqrafika Şöbəsinin NumizmatikaFondu respublikamızda numizmatika irsimizin qorunub saxlandığı yeganə elm mərkəzidir. Müsahibimizmuzeyin Numizmatika və Epiqrafika şöbəsinin müdiri, tarix elmləri doktoru, professor Əli Rəcəblidir.—Əli müəllim, ilk öncə, xahiş edirəm Azərbaycan numizmatikasının təşəkkülü, numizmatikabidələrin toplanılıb saxlanması və uçotu haqqında bilgi verəsiniz.—Sualınıza keçməmiş düşünürəm ki, müsahibəmizdə tez-tez rast gələcəyimiz iki numizmatik ifadə— pulvə sikkə istilahları haqqında bir neçə kəlmə demək gərəkdir. Pulun tarixi ictimai-iqtisadi anlam, kateqoriya kimiçox uzaq zamanlardan, demək olar ki, tunc dönəmindən başladığı halda, pulun xüsusi növü - forması olan sikkəisə e.ö. VII yüzilin başlanğıcında meydana çıxmışdır.Lakin hər iki istilah əcnəbi mənşəli olub, eyni zaman və məkan mühitindən qaynaqlanır. Pul, Bizansimperiyasının mis pul vahidi "follis"in (lat.: follis—pul kisəsi, köhnə metal, mis pul) Ərəb xilafətində də missikkələrin adı olaraq, "fəls" kimi işlənməsi, daha sonra türk dünyasında, Türk - Altay dil qrupunun fonetikasınauyğun f-p dissimilyasiyası və son "s" səsinin düşməsi nəticəsində, "sikkə" isə (ərəb.: Sekkatun—döymə,zərbetmə) eynilə dilimizin lüğət tərkibinə daxil olub vətəndaşlıq hüququ qazanmış istilahlardır.Sualınıza cavab olaraq, ilk öncə, qeyd edim ki, ümumiyyətlə, numizmatika elmi bir sıra elmlər kimi,Qərbi Avropa renessansı dönəmində təşəkkül tapmış, XVIII-XIX yüzillərdə avstriyalı abbat-numizmat JozefHilarius von Eckel tərəfindən yunan numizmatikasının, rusiyalı akademik-şərqşünas Xristian Fren tərəfindən isəmüsəlman numizmatikasının elmi əsasları qoyulmuşdur.Azərbaycan numizmatikası isə nisbətən daha gənc elmdir. Yüz il öncə Azərbaycanda nə bir sikkəkolleksiyası, nə də numizmat vardı. Azərbaycan sikkələri əcnəbi numizmatların nəzər-diqqətini cəlb etsə də, sonzamanlaradək bu sahədə hökm sürən kolleksiyaçılıq ənənələri üzündən ciddi araşdırmalardan kənarda qalmışdı.Azərbaycan Cümhuriyyətinin təsis etdiyi Azərbaycan Dövlət Universitetinə (indiki BDU) dəvət olunanxarici alim-mütəxəssislər sırasında 1919-cu ildə Tiflisdən Bakıya köçərək universitetdə mühazirə oxumaqlayanaşı, yenicə yaradılmış İstiqlal Muzeyində işə başlayan məşhur numizmat-alim Yevgeni AleksandroviçPaxomov bir neçə sikkədən ibarət numizmatika kabinəsi fondu təşkil etmiş və Azərbaycanda numizmatikaelminin təməl daşını qoymuşdur. Tarix elmləri doktoru, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü,professor Y. Paxomov Azərbaycanda və Qafqazda aşkar olunan numizmatik abidələrin, özəlliklə, sikkədəfinələrinin toplanması, qeydə alınması və tədqiqi sahəsində misilsiz xidmətlər göstərmiş, numizmatika üzrərespublikada ilk aspirant kimi mənim və arxeologiya üzrə ilk azərbaycanlı qadın Güllü Əbilovanın namizədlikdissertasiyasının elmi rəhbəri olmuşdur.—Hazırda muzeydə nə qədər sikkə və maddi mədəniyyət abidəsi mühafizə olunur, numizmatikaelminin ictimai-iqtisadi, siyasi, dövləti əhəmiyyəti nədən ibarətdir?—Azərbaycan sikkələrinin toplanıb saxlanıldığı, tədqiq, nəşr və nümayiş etdirildiyi respublikanınNumizmatik Tədqiqatlar Mərkəzində Numizmatika Fondunda 150 mindən çox sikkə və digər maddi mədəniyyətabidəsi (möhür, medal, orden, nişan, kağız pul, marka) mühafizə olunur. Muzeyin eksponatlarının sayı isə 300mindən çoxdur. Muzeyin Numizmatika Fondunda saxlanılan materiallar əsasında doktorluq, namizədlikdissertasiyaları yazılmış, kitab, albom, kataloq və məqalələr çap edilmişdir. Numizmatika Fondunun sikkəkolleksiyalarının əksəriyyəti Azərbaycanda monetar pul dövriyyəsinin iki min ildən artıq bir zaman kəsiyindəAzərbaycan dövlətləri tərəfindən kəsilmiş, eləcə də Azərbaycan pul dövriyyəsində işlənmiş xarici ölkə sikkələritəşkil edir. Numizmatika Fondu əsasən respublika ərazisində tapılan pul-sikkə dəfinələri hesabına zənginləşir.Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, hər il Azərbaycanda, akademik İ. Meşşaninovun təbirincə desək, "yeraltımuzeylər ölkəsi"ndə aşağı-yuxarı 10-15 dəfinə aşkar olunur. Təəssüflər olsun ki, bu tapıntıların əksəriyyətimöhtəkirlərin təcavüzünə məruz qalır. Hər bir dəfinə son dərəcə qiymətli tarixi qaynaqdır. Hər hansı yeraltısərvət kimi, dəfinələr də xalqa məxsus olub qorunmalı, qeydə alınmalı və tədqiq olunmalıdır. Qocaman tarixindigər yardımçı sahələri (arxeologiya, etnoqrafiya, epiqrafika, tarixi coğrafiya və s.) ilə müqayisədə numizmatik345

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────faktlar dəqiqliyi və çoxşaxəli informasiya tutumuna malik olması ilə xüsusi önəm kəsb edir. Bu önəm, ilk öncə,sikkənin qanuni dövlət aktı olması ilə izah olunur. Digər tərəfdən, sikkə mənsub olduğu dövlətin iqtisadi-siyasidurumunu termometrin civə sütununun amplitudası kimi əks etdirən qərəzsiz və əvəzolunmaz maddi dəlil vəgöstəricidir.Sikkə, ilk növbədə, iqtisadi amil olub kəsildiyi metaldan asılı olaraq pulun çeşidli funksiyalarını icraetmişdir (gümüş sikkələr pulun bütün funksiyalarında—dəyər ölçüsü, dövriyyə, tədiyə, yığım vasitəsi, dünyapulu kimi çıxış etdiyi halda, qızıl bəzi eksordinar dönəmlər istisna olunmaqla, əsasən yığım və dünya pulufunksiyasını, mis isə lokal dövriyyə vasitəsi rolunu icra etmişdir). Daşıdığı funksiyalarından asılı olmayaraq,qiymətli metallardan kəsilən sikkələrin çəki və əyarının dövriyyə prosesində təbəddülata uğraması, daha aydındesək, bu göstəricilərin aşağı düşməsi dövlətin iqtisadi-siyasi həyatındakı dəyişikliklərdən və çətinliklərdənxəbər verir. Belə hallarda dövlətin öz maliyyə durumunu yaxşılaşdırmaq məqsədilə həyata keçirdiyi tədbirlərdənbiri, bəlkə də birincisi sikkənin vəzn və əyarını azaltmaqla, sikkə kəsimindən əlavə fisqal gəlir əldə etməkolmuşdur. Belə ki, bir sıra əski və ortaçağ dövlətlərin tarixi, əksər hallarda yüksək əyarlı və ağır çəkili sikkələrilə başlayır, korlanmış sikkələr və... dövlətin çökməsi ilə başa çatır.Sikkə, eyni zamanda, çox önəmli siyasi amildir (bəzi hallarda, məsələn, "işğal zərbi"ndə). Bu keyfiyyətsikkənin iqtisadi mahiyyətini də üstələyir. Sikkənin meydana çıxdığı ilk çağlardan (e.ö. VIII-VII yüzillər) sikkəzərbi hüququ (sikkə reqaliyası) ali hakimiyyət orqanlarına mənsub olmuş və suveren dövlət təmsilçilərinin(bazilevs, çar, şah, imperator və b.) adından icra olunmuşdur. Odur ki, ali hakimiyyətin əsas atributları (taxt, tac,möhür, bayraq və s.) sırasında sikkə ən önəmli dövlətçilik rəmzlərindən biri sayılmaqdadır.Azərbaycan sikkəsi də istisna deyil. İki min ildən artıq bir tarixə malik Azərbaycan permanentdövlətçiliyinin təməlində duran rəmzlər sırasında Azərbaycan dövlət sikkəsi ən vacib, bəzi hallarda yeganəmaddi dəlil və qaynaq rolunu oynayır.—Belə görünür ki, sikkələr yalnız suveren dövlətlərin tarixini əks etdirir.—Tamamilə doğrudur. Sikkə, indicə qeyd etdiyim kimi, qanuni dövlət aktı olub qanuni və suveren dövləttərəfindən zərb olunurdu. Lakin müstəqil olmayan dövlətlərin də sikkələri məlumdur. Belə dövlətlər qızıl sikkəzərbi hüququna malik olmasalar da, iqtisadi tələbat müqabilində gümüş və mis sikkə kəsmək məcburiyyətindəqalır, lakin bu halda sikkələr anonim, sikkə üzərində eponimin (hakimin) adı göstərilmədən kəsilirdi və hakiminqeyri-müstəqilliyindən xəbər verirdi. Belə bir durumla biz Teymurilərin himayəsi altında bulunan şirvanşah Iİbrahimin (1392 - 1417), xələfi I Xəlilullahın (1447 - 1462) və XVIII-XIX yüzillərdə Azərbaycan xanlıqlarınınsikkə kəsimində rastlaşırıq.—Azərbaycana ilk sikkələr haradan və nə vaxt gəlib çıxıb və Azərbaycanda ilk sikkə zərbi hansışəraitdə icra olunub?—Azərbaycan Respublikası ərazisində təsadüf olunan ilk sikkələr Makedoniyalı İsgəndərin adındankəsilən gümüş tetradraxma və draxmalardır. Zəngin təbii sərvətlərə və böyük iqtisadi potensiala malik olan vəantik dünyanın iki qütbünü Yunan-Makedoniya və Yunan-Baktriya dövlətlərini birləşdirən Böyük ipək Yolununtam mərkəzində yerləşən antik Azərbaycanın (klassik Atropatena və Albaniya-Aranın) ellinist mədəni dünyasıilə sıx iqtisadi və siyasi əlaqələrinin nəticəsi olaraq Azərbaycana xarici ölkələrin—Frakiya, Afina, Selevkiya,Kappadokiya, Pont, Parfiya, Baktriya və s. dövlətlərin gümüş sikkə axını başlayır: Azərbaycan monetar puldövriyyəsi sferasına daxil olur və tezliklə tarixi Azərbaycan ərazisində özəl sikkə zərbi həyata keçirilir. Uyğundönəmdə yalnız respublika ərazisində və yalnız son yüzildə 10-dan çox antik sikkə dəfinəsi aşkar olunmuşdur.XVIII yüzilin 50-60-cı illərində bir-birinin ardınca tapılan və hər biri 1000-dən çox sikkədən ibarət olan Xınıslı(Şamaxı bölgəsi) və Çuxur Qəbələ (Qəbələ bölgəsi) dəfinələri tərkibində (daha iki xırda dəfinə İsmayıllı vəLənkəran bölgələrində tapılmışdır). ilk dəfə xarici ölkə sikkələri ilə birlikdə yüzlərlə yerli alban gümüşsikkəsinə də təsadüf olunmuşdur. Bu sikkələr Makedoniyalı İskəndərin bütün antik dünyada rəvac tapan vəböyük fatehin ölümündən sonra da emissiyaları davam etdirilən gümüş sikkələrinə bənzədilərək kəsilmişdir (Bunöv təqlidi sikkə kəsimi bütün ellinist periferiyası-Orta Asiyadan tutmuş Britaniya adalarına qədər üçün dəsəciyyəvidir). Albaniya sikkə tapıntılarının topoqrafik özəllikləri, onlara başlıca olaraq Azərbaycanın quzeyində,Yaloylu təpə arxeoloji mədəniyyəti arealında təsadüf olunması, əksinə, qonşu ölkələrdə belə sikkələrə rastgəlinməməsi onların özəl alban sikkəsi olması və Albaniyanın paytaxtı Kabalaka (indiki Qəbələ) şəhərində zərbolunması haqqında heç bir şübhə doğurmur. Azərbaycan pul dövriyyəsinin əsas komponentlərindən biri olaraq,bu sikkələr, Albaniya haqqında ən məlumatlı bilginlərdən sayılan yunan coğrafiyaşünası Strabonun albanlarınsikkə ilə tanış olmaması və yalnız yüzə qədər saya bildikləri haqda verdiyi bilgilərə rəğmən, məşhurcoğrafiyaşünasdan öncə Albaniyada nəinki sikkə kəsiminin mövcud olması, həmçinin burada əmtəə-pul346

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────mübadiləsinin vüsət tapmasından, digər tərəfdən, Azərbaycan dövlətçilik atributikasının ilkin örnəkləri olmaqdolayısı ilə Albaniyada ilk inzibati-iqtisadi və maliyyə institutlarının formalaşmasından xəbər verir.—Böyük İpək Yolunun mərkəzində yerləşən Azərbaycanda daha hansı ölkələrin gümüş və qızılsikkələrini və əksinə, Azərbaycanda kəsilmiş qədim gümüş və qızıl sikkələrə digər hansı dövlətlərinərazisində təsadüf olunur?—Azərbaycanda əmtəə-pul mübadiləsinin yeni inkişaf mərhələsi ilkin feodalizmə xas olan durğunluqillərindən sonrakı yüzillərə—sasanilərin ağalığı dönəminə təsadüf edir və Dərbənd-Beşbarmaq - Baş Qafqazsilsiləsi boyunca uzanan möhtəşəm müdafiə istehkamının qurulmasından sonra yaranmış nisbi əmin-amanlıqşəraitində nəzərə çarpan iqtisadi dirçəliş ilə xarakterizə olunur. Azərbaycan şəhərlərindən Dərbənd, Bakı, Bərdə,Aran, Gilan, Naxçıvanda lokal zərbxanaların fəaliyyət göstərməsi respublika ərazisində tapılan gümüşdirhəmlərdən və qismən Bizans gümüş hersoqramlarından ibarət onlarca irili-xırdalı sikkə dəfinəsi, budəfinələrin tərkibindəki bir çox İranşəhr zərbxanasında kəsilmiş minlərlə sikkə təkcə Albaniyanın daxili iqtisadidurumunu və əmtəə-pul münasibətlərinin dinamik inkişafını əks etdirmir, həmçinin ölkənin çeşidli xariciəlaqələrinin araşdırılmasında, özəlliklə, hələ antik çağlardan Məğriblə Məşriqi birləşdirən Böyük İpək Yolununtam mərkəzində bulunan Azərbaycanın beynəlxalq ticarətdə tutduğu mövqeyinin açıqlanmasında çox dəyərli vətəkzibolunmaz qaynaq rolunu oynayır.Azərbaycanın xarici əlaqələrinin zirvə çağı bir qədər sonraya, Ərəb xilafəti dönəminə təsadüf edir vəbunun da ən bariz göstəricisi pul-sikkə dəfinələridir. Məsələ burasındadır ki, Vlll-X yüzillərdə yeni yaranmışteokratik dünya imperiyası tərkibinə daxil olan Güney müsəlman ölkələri ilə Quzey məsihi dünyası arasındaqızğın ticarət gedirdi. Bu ticarətin əsas ödəniş vasitəsi rolunu müsəlman ölkələrinin, o sıradan Azərbaycandövlətlərinin—Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilərin—gümüş dirhəmləri oynayırdı. Güney-Quzey beynəlxalq ticarətyolunun əsas qollarından biri Azərbaycandan - Dərbənddən keçirdi. Güney tacirlərinin dəvə karvanları iləQuzeyə—Rusiyaya, Skandinaviyaya və Avropa ölkələrinə apardıqları külli miqdarda gümüş dirhəm, alınanmalların müqabilində alış-veriş yerlərində qalır və geri qayıtmırdı. Quzey ölkələrində tez-tez aşkar olunan pulsikkədəfinələri (bəzən bu tapıntıların həcmi kilo və pudlarla ölçülür: XIX yüzildə bu ticarətin tranzit mərkəziolan Kotland adasında (Baltik dənizində) gümüş dirhəmlərdən ibarət 400-ə yaxın dəfinə aşkarlanmışdır). Bu,beynəlxalq ticarətin hüdud və miqyasını təsəvvür etmək üçün yetərincə imkan verir. Valyuta metalının—gümüşün həddən ziyadə ixracı, digər tərəfdən, Güney ölkələrində gümüş ehtiyatlarının tükənməsi pullu ticarətdəuzunmüddətli "gümüş böhranı" ilə sonuclandı. Beləliklə, XI-XIII yüzillərdə yoxa çıxmış gümüş, Ön Asiyaölkələrinin əmtəə-pul mübadiləsində, sikkə kəsimi və pul dövriyyəsində Ərəb xilafətinin, Səlcuq soltanlarınınqızıl dinarları və Bizans imperatorlarının qızıl nomismaları ilə, daxili dövriyyə vasitəsi kimi isə Şirvanşahların,Azərbaycan Atabəyləri və onların vassallarının mis dirhəm və fəlsləri ilə əvəzləndi.—Məşum "gümüş böhranı"nın səbəb və nəticələri haqqında bir qədər geniş danışmağınızı xahişedərdim.—Bu böhranın iki ən əsas səbəbindən biri—gümüş dirhəmlərin külli miqdarda xaricə daşınmasıdır ki, buhaqda indicə qeyd etdim. İkinci, bəlkə də həlledici səbəbi Vlll-X yüzillərdə Ərəb xilafətinə daxil olanƏndəlisdən Çin səddinə qədər uzanan ərazidə daxili konfessional və siyasi separatizmə, eləcə də xarici, ardıarasıkəsilməyən cihad savaşlarına rəğmən, İslam dəyərləri sayəsində baş verən sürətli iqtisadi dirçəliş əmtəəpulmünasibətlərinin inkişafına güclü təkan verdi. Təkcə onu demək kifayətdir ki, 200-dən ziyadə zərbxana təsisolunub, milyonlarla gümüş dirhəm və qızıl dinar kəsilərək, dövriyyəyə buraxılırdı. Xəlifə Harun ər-Rəşid (785-809) illik gəlirini soruşanda, xəzinədar gəlirin 873 milyon dirhəm olduğunu söyləmiş, xəlifə isə bu gəlirinmilyard olmasını arzuladığını bildirmişdi. Məğrib - Məşriq, əsasən Afrika - İran tranzit ticarətində hələİslamdan çox öncə böyük səriştəyə malik olan ərəblər—ticarətin hüquqi əsasları Qurani-Şərifdə də öz əksinitapmışdır—özəlliklə, xarici ticarətə xüsusi diqqət yetirməklə, artıq qeyd etdiyimiz kimi, yüzillərlə davam edənGüney-Quzey beynəlxalq ticarətinin əsasını qoydular. ticarətinin əsasını qoydular. Doğrudur, bu ticarət Güneyölkələri üçün passiv mahiyyət daşıyırdı—indiki bəzi inhisarçılar kimi, xaricə valyuta-gümüş aparılır, əvəzindəçeşidli mallar idxal olunurdu. Bununla yanaşı, yazılı qaynaqlardan göründüyü kimi, Gündoğan ölkələrində yenişəhərlər salınır, əmtəə istehsalı, sənətkarlıq, ticarət inkişaf edirdi. Bu da dövriyyə vasitələrinə—gümüşdirhəmlərə tələbatı artırırdı. Gümüşün ixracı və ona daxili tələbatın qat-qat artması arasındakı təzad məlumböhranın ikinci səbəbkarını yaratdı. Beləliklə, bu böhranı "məşum" yox, məşhur adlandırmaq daha düzgün olar.Çünki "böhran" ifadəsi xəstəliklə bağlıdırsa da, bu böhran, əslində, sağlamlığın, başqa sözlə, iqtisadi inkişafıntəzahür forması olub gələcək möhtəşəm "müsəlman intibahı"nın (A. Mez) maddi bazasının yaranmasında əsasamillərdən biri rolunu oynadı.347

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────—İndi dilimizdə işlədilən bəzi pul adları (şahi, abbasi) nə ilə bağlıdır və Azərbaycanda hansı pulsistemləri mövcud olmuşdur?—Sadaladığınız sikkə adlarından başqa bədii və tarixi ədəbiyyatda dirhəm, dinar, daha öncə, antikdönəmdə draxma, tetradraxma kimi sikkə adlarına da tez-tez rast gəlinir. 700 il ərzində müsəlman ölkələrininəsas pul vahidi rolunu oynayan gümüş dirhəmin XI-XIII yüzillərdə mis dirhəmlə əvəz olunmasına rəğmən,parodoksal görünsə də, onun statusu monqol istilası dönəmində bərpa olundu. Qazan xanın (1295-1304)islahatlarından sonra yeni təsis olunmuş ümumdövlət sikkəsi - gümüş dirhəm (2,13 q) 50-dən çox Azərbaycanşəhərində, o sıradan, yalnız sikkələr əsasında adları və qismən yerləri bəlli olan Alagöz, Babi, Bazar, Balıq,Bəm, Qarqar, Qaraağac, Qarabağ, Poli-Aras kimi şəhərlərdə və yazılı qaynaqlarda adları çəkilən, lakinkoordinatları bilinməyən Gəştaşbi, Mahmudabad, Hunan, Ərəş, Zəyəm kimi ortaçağ Azərbaycan şəhərzərbxanalarındakəsilirdi. Lakin Elxanilər və "Hülaki taxtının varisi" (S. Len. pul) Cəlairilər dönəmindədirhəmin çəkisi bir qrama qədər düşdüyündən, Topal Teymur (1370-1405) özünün nəhəng imperiyası üçün yenipul vahidi— təngəni (6,2 q) qəbul etdi. Təngə tezliklə Teymurilərin nüfuz dairəsinə daxil olan ərazilərdə—Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Şirvan (XIV-XVI yüzillər) dövlətlərində—əsas dövriyyə vasitəsinə çevrildi. QüdrətliAzərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranması I Şah İsmayılın (1502-1524) yüksək əyarlı və ağır çəkili (9,4 q)"şahi" sikkə vahidi ilə yad olundu. Səfəvi şahı Məhəmməd Xudabəndinin (1576-1587) fərmanı ilə"məhəmmədi" (4,8 q), I Abbasın adı ilə "abbasi" (7,8 q) əsas sikkə nominal - ları zərb edilirdi. Soltan Nadirin(1736-1749) təsis etdiyi yeni sikkə vahidi "nadiri", Qarabağ xanlığının orijinal gümüş sikkəsi "pənabadi"adlanırdı. XV-XVI yüzillərdə Azərbaycan-türk sülalələrinin Azərbaycan və İranda yaratdıqları feodaldövlətlərində sikkə zərbi tarixinin numizmatika elminə bəxş etdiyi yeni milli pul vahidləri Azərbaycandövlətçiliyinin danılmaz atributları kimi dilimizdə indi də yaşamaqdadır.Oxucularımıza onu da bildirim ki, Əli Məhəmməd oğlu Rəcəbli 1927-ci ildə Zaqatala bölgəsinin Göyəmkəndində anadan olub, 1951-ci ildə ADU-nun (indiki BDU) Şərqşünaslıq fakültəsini fərqlənmə diplomu iləbitirdikdən sonra "numizmatika" ixtisası üzrə AMEA-nın Azərbaycan Tarix Muzeyinin aspiranturasına daxilolmuş, eyni zamanda, ona muzeyin Numizmatika Fondunun mühafizi vəzifəsi həvalə olunmuşdur.Ə. Rəcəbli 1953-cü ildən muzeydə kiçik elmi işçi, sonra baş elmi işçi, 1968-ci ildən muzeyinnumizmatika və epiqrafiya şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləyir. Professor Ə. Rəcəbli Milli Azərbaycan TarixiMuzeyinin elmi ekspozisiyasının yaradıcılarından biri olmaqla, muzeyin mövzu-ekspozisiya planlarınıntərtibində, muzey ekspozisiyasının təşkili və reekspozisiya işlərində, habelə respublikamızın bir sıradiyarşünaslıq muzeylərinin (Naxçıvan, Zaqatala, Hişkədərə-Masallı, Şamaxı, Gəncə) mövzu-ekspozisiyaplanlarının tərtibi, ekspozisiyaların montajı işlərində bilavasitə iştirak etmişdir.1963-cü ildə "Səfəvilər dövlətində məskukat işi" mövzusunda namizədlik dissertasiyası, 2000-ci ildə isə"Azərbaycan Numizmatikası (sikkə zərbi və pul dövriyyəsinin oçerkləri)" mövzusunda doktorluq dissertasiyasımüdafiə etmişdir.Professor Ə. Rəcəbli səksəndən çox elmi məqalə və monoqrafiyanın müəllifidir. Muzeyin fondmaterialları əsasında yazılmış "Numizmatika Azerbadjana" adlı monoqrafiyanın, "Drevnie i srednevekovıemonetı Azerbaydjana" albomunun müəllifi olan Ə. Rəcəblinin hazırda "Monetı Azerbaydjana" kitabı, "DenqiKavkaza " adlı kitab-albomu çapa hazırlanır.1966-cı ildən Azərbaycan Dövlət Universitetində Arxeologiya və etnoqrafiya kafedrasının professoru Ə.Rəcəbli numizmatika üzrə mühazirələr oxuyur, aspirant və dissertantların işlərinə rəhbərlik edir.1972-ci ildən respublikanın əməkdar mədəniyyət işçisi adına layiq görülən ilk Azərbaycan numizmatalimi, professor Əli Rəcəbli ömrünün müdriklik çağında da yorulmadan yazıb-yaradır. Silinməz tariximiz olanqədim pulların toplanılıb qeydə alınmasında, qorunub gələcək nəsilə çatdırılmasında onun gördüyü xidmətlər əsltəqdirə və ehtirama layiq bir işdir.Rauf İLYASOĞLU.“Respublika”.-2010.-9 oktyabr.-N 219.-S.3.348

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Sikkə dövlətçilik rəmzidirƏLİ RəcəbliHansı dövlətin sikkəsi yoxdursa, onun dövlətçiliyindən danışmağa dəyməzNumizmatika yaşına görə nisbətən cavan elmdir. Azərbaycanda bu elmin yaranması ötən əsrin əvvəlbrinətəsadüf edir. Demokratik Cümhuriyyət dövründə inkişaf tempini artırmaq məqsədilə xaricdən mütəxəssisləri,alimləri dəvət edirdilər. Bunlardan biri də o dövrdə tanınmış arxeoloq-numizmatik Paxomov olub. O, 1919-cuildə Azərbaycana gəlib, İstiqlal muzeyində işləyib, universitetdə dərs deyib, Azərbaycanın tarixi, o cümlədən,numizmatika və arxeologiyası ilə məşğul olub. Azərbaycanda numizmatikanın əsasını o qoyub. Ancaq vaxtiləXIX əsrdə almanlar burada arxeoloji işlər aparıblar.Numizmatika ilə məşğul olmaq tədqiqatçınm zəngin kolleksiyaya malik olmasmdan çox asılıdır. Kolleksiyaolmasa, numizmatika da olmaz. O, özü də kolleksiya toplamağa başlayıb, məşhur kolleksioner olub. Buragəlməzdən qabaq Gürcüstan pullarının tarixini araşdırıb kitab yazmışdı. Rusiya Arxeologiya Cəmiyyətinin1910-cu ildə gümüş medalını da alıb. O, Azərbaycanın sikkə tarixini araşdıraraq "Monetı Azerbaydjana" adlırusca kitab yazıb. Universitetin şərqşünaslıq fakültəsində dövlət imtahanı verdiyim zaman Paxomov məniaspiranturaya dəvət etdi. Sonra bu sahədə ardıcıl tədqiqatlar apardım.Tarixən sikkələr hər bir dövlətin atributunu özündə əks etdirməyə çalışıb. Muzeydə toplanmış sikkələrinəksəriyyəti Azərbaycanın müxtəlif dövrlərinə məxsusdur. O sikkələr bu ərazilərdə kəsilib, burada tapılıb, buradada saxlanıhr. Sikkə dediyimizin latınca adı ""moneta"dır, ruslardan bizə "manat" şəklində dilimizə daxil olub."Sikkə" "döymək" sözündəndir, onu təbii ki, döyərək hazırlayırdılar. "Sikkə" yalnız iqtisadi amil deyil. Hamıdaha çox fıkirləşir ki, sikkə dövriyyədə iştirak etmək, ticarət üçün buraxılır. Pulun 5 funksiyası var, bu amil dəəsasdır. Hər şeydən əvvəl sikkə çox vacib dövlətçilik rəmzidir. Bizə məlum olan tarixin VIII-VII əsrlərindəYunanıstanda, kiçik Asiyada, Midiya çarlığında sikkələr buraxılıb. Tarixən sikkə zərbi ali hakimiyyətə mənsubolub, indiyə kimi də belədir. Əgər hansı dövlətin sikkəsi yoxdursa, onun dövlətçiliyindən danışmağa dəyməz.Tarixin yaşı çox qədimdir, keçmişdən bu günə, sabaha qalan soraqlar isə azdır: dövlətlə bağlı taxt-tac,möhür, bayraq... Ancaq bunların hamısından daha çox sikkələr qalıb. Çünki əvvəla, sikkələr çoxly sayda, yəniminlərlə kəsilib. Nə qədər it-bata düşsə də bizə gəlib çatıb. Digər tərəfdəndə qızıl, gümüş sikkələr həmişəlik qalır, həmin dövlətin tarixi haqqmda aydın təsəvvür yaradır. Ancaq mispulların ömrü çox olmur. Rusiyada sikkə zərbi X əsrdə Kiyev knyazlığında başlayıb. Bundan sonra rusların 300-400 il sikkəsizlik dövrü olub. Bu müddət ərzində onlar Şərq pulları, o cümlədən Azərbaycan pulları ilə tədavüledirdilər. Nəhayət, XV əsrdən sonra bunların öz sikkələri yaranır. M.Ə.Sabir yazır ki, bir vaxt Ağqoyunlu,Qaraqoyunlu olduq, bir-birimizi qırdıq, Teymurləng gəldi Bəyazidi əsir aldı, getdi, Toxtamışın başını əzdi,Moskva padşahının baxtı açıldı. XV əsrin əvvəllərində Moskva Moskva oldu, Rusiya bundan sonra dirçəldi.Bizim sikkə tariximiz qədimdir. Makedoniyalı İsgəndərin yürüşündən sonra burada o sikkələrdən istifadəolunub. Bu dövrə aid qiymətli dəfınələr tapılıb. Numizmatika tarixi baxımdan nə qazanırsa, dəfınələrin hesabınaəldə edir. Bəzən o sikkələr dövrün tamamilə güzgüsü olur. Makedoniyalı İsgəndərin yürüşündən sonraAzərbaycanm ərazisində antik pul dövriyyəsi başladı. Azərbaycanda eradan əvvəl III yüzildən başlayaraq yerlisikkələr ləğv edildi. Eramızın III əsrindən başlayaraq Atropatena, Albaniya ərazisində sikkələr kəsilib.Dövlətçiliyimizin tarixi XIX əsrə qədər davam edir. Sonra Azərbaycanın Rusiyaya ilhaqı baş verir. Xanlıqlardövründə Azərbaycanın xanlıqlarında sikkələr kəsilir. İlhaqdan sonra Azərbaycanın sikkə zərbi hüququ ləğvedilir. Azərbaycan Rusiya pul dövriyyəsi sferasma daxil olur.Hazırda pul vahidimizin adı "manaf”dır. "Lirə" türklərin deyil, Fransadan gəlib. Türk lirəsindən əvvəlməcidiyyə, onluq, beşlik, otuzluq, altmışlıq kimi sikkələr, ondan da əvvəl axça adlı sikkə vardı. "Axça" türksözüdür. Osmanhlar dövründə xırda gümüş sikkələr kəsilib, orta əsrlərdə bu sikkələr "axça" adı ilə məşhur olub."Rubl" ruslarındır. Dövlətsizlik dövründə rusların sikkələri yox idi, onlar gümüş "qrivna"dan istifadəedirdilər. Biz ona "girvənkə" deyirik. I Pyotrun atası öz dövründə istədi ki, "qrivna"nı iki yerə bölüb "rubl"yaratsın. Ancaq bu, keçmədi, "mis üsyanı" qalxdı: rubl gümüşdən, yüz qəpiklər misdən kəsilmişdi. ƏhalininMoskvadakı üsyanından sonra bu, ləğv olundu. I Pyotr isə bunu ustalıqla həyata keçirdi: əwəl başqa nominallar,sonda mis pullar buraxdı. Rusların xırda gümüş sikkələrinin üzərində Müzəffər Qriqorinin təsviri var, əlindəkinizə ilə əjdahanı öldürür. "Nizə" rusca "kapyo"dur. O pullara "kopeyka" dedilər, bu, "kapyo" sözündəndir."Qəpik" bunun dilimizə təhrif olunmuş formasıdır.349

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ərəblərdən sonra islam aləmində yeni pullar kəsildi: "dinar", "dirhəm" pul adları bizdə də işlədilib.Teymurləng dövründə yeni bir sikkə buraxıldı - XIV əsrin sonlarında buraxılan bu pul vahidinin adı "təngə" idi."Təngə" hind sözüdür, "danq" sözündəndir, çəki vahidi olub. Hazırda qazaxlar təngədən pul vahidi kimi istifadəedirlər. Şah İsmayıhn dövründə pul islahatı ilə bağlı iri həcmli, ağır çəkili sikkələr buraxılıb. Bu sikkələr şahınadı ilə iransayağı "Şahi" adlanıb. Özbəkistanda hakimiyyət başmda xanlar dururdu. Bu səbəbdən də onların pulvahidi "xani" adlanırdı - bir misqallıq gümüş sikkələrə belə deyilirdi.Türklər həmişə təəssüf ki, adlar məsələsində də kənara meyl ediblər. Səlcuqların dövründə Anadolusəlcuqlarının adlarma baxın: Keyxosrov, Keykavus, Şirvanşahlarda Mənuçöhr, Axsitan və sair...Məhəmməd Xudabəndənin dövründə Səfəvilərin sikkəsinin çəkisi xeyli dəyişmişdi. Sikkə dövriyyəsinə aidtarixi hadisələr çoxdur. Xətainin nəvəsi II Şah İsmayıl şiəlik və sünnilik arasmdakı nifaqı aradan qaldırmaqüçün yeni bir sikkə vurdurdu. Xətai hakimiyyətə gələndən sonra şiəlik dövlət dini kimi geniş təbliğ olunmağabaşlamışdı. İslamın kəlmeyi- şəhadətinə şiəlik rəmzi də əlavə olundu, habelə imamların adları. II İsmayıl bunuaradan götürmək istəyinə düşdü ki, bütün islam aləmində barışıq yaratsın. Pulların üzərindəki yazını oxuyantəbii ki, şiəliyə meyl edirdi. II İsmayıhn islahatını Məhəmməd Xudabəndə ləğv etdi, pula yenidən şiə rəmzlərihəkk edildi. Sikkə "Məhəmmə- di" adlanmağa başladı. Şah Abbas taxta çıxan kimi yeni islahat keçirdi və yenipullar kəsdi. Bu iri gümüş pullar iki "Məhəmmmədi"yə bərabər idi, "Abbasi" adlandı. "Abbas" ərəb sözüdür,ancaq "i" fars sonluğudur. Sasanilərdən sonra İran dövlətinin başında türklər durub. Baxmayaraq ki, dünyatarixində İran dövləti kimi tanınıb. Sünni-şiə məsələsi həmişə hakimiyyət adamları üçün vasitə olub. Şahİsmayılın oğlu Təhmasib paytaxtı Təbrizdən Qəzvinə köçürdü. Sonra isə Şah Abbas Qəzvini İsfahan- la əvəzetdi.Bayaq Sabirdən misal gətirdim, yüz il qabaq çox gözəl deyib. O zaman dünyanı üç türkcahangiri idarə edirdi. Şərqə Topal Teymur, Avropanm yarısı, Asiyamn böyük hissəsi Osmanlıların, yəniİldırım Bəyazidin, Rusiya isə Qızıl Orda xanlarının, Toxtamışın əlində idi. Toxtamış Moskvanı yandırmışdı ki,töycünü vaxtında verməyib. Türklər bir-birilərini qırdılar, türkü də sevməyənlər elə bunu istəyirdilər.Çəki, pul vahidləri uzun müddət yaddaşlarda qalır. "Dirhəm" ərəbin deyil, "dinar" "dinarius"dandır,Romadan gəlib. "Pul" sözü "follis" sözündəndir. Ərəblər buna "pels", türklər "pul" deyiblər. Bizansda qara,köhnə mis pula "follis" deyərdilər. "Follis" həm də "mis" deməkdir. Ruslar Qızıl Orda xanının qapazı altındaolanda orada təngə pullar kəsilirdi. Rus knyazları altun, denqa, altun kimi pullar kəsirdilər. "Altun" türksözüdür. "Bakır" adlı pul vahidi də türkündür. "Bakır" - "paxır" sözündəndir, "mis" deməkdir. Mis pullara"bakır" deyirdilər. Numizmatika itən şəhərlərin, adı qalmayan şahların bu günümüzdə tanınması deməkdir.Dünya pulu çoxdan var: qızıl və gümüş qədimdən sərhəd bilməyib. Təki keyfıyyəti yaxşı olsun. Misqiymətsiz metaldır, o yalnız öz sərhədində işlənib. XIX əsrin sonlarında böyük dövlətlər qərara gəldilər ki,kimin. nə qədər qızıl ehtiyatı varsa, o dəyərdə də kağız pullar buraxsın. Bununla da qızılın kökünə balta vuruldu.Sonra dünya müharibələri, inflyasiya başlandı. Vaxtilə SSRİ-dən güclü dövlət yox idi, ancaq pulu xaricdə oqədər də işləmirdi. İndi dünya pulu avrodur, ABŞ dollandır, fınt-sterlinqdir.“Xalq Cəbhəsi”.-2010.-10 dekabr.-N S.14.350

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Qənirə PİRQULİYEVA,tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoruAzərbaycanın ilk sikkələri və zərbxanası haqqındaAzərbaycanın ən qədim zərbxanalarından biri Bakı şəhərində yerləşmişdi. Bakıda sikkə zərbi işinin tarixiAzərbaycanın Sasanilər imperiyasının tərkibində olduğu zamandan başlayır. Belə ki, ilk dəfə Sasani hökmdarıIV Hörmüzün hakimiyyəti zamanı Bakı inkişaf etmiş Şərq şəhərləri sırasında sikkə zərbi hüququnu əldəetmişdir. İmperiya ərazisində bu statusu hər şəhər qazana bilməzdi. Bunun üçün vacib faktorlar sırasındabeynəlxalq ticarət yollarının yaxınlığında yerləşməsi, zərb etmə işinin imperiya daxilində həyata keçirmək üçünlazımi materialların, o cümlədən gərəkli xammalın kifayət qədər olması və yerlərdə pul çatışmamazlığıyaranmasını xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır.Eramızın VI əsrində Bakı artıq yetkin şəhər olaraq dövlətçiliklə bağlı olan bütün infrastruktura malik olanbir şəhər idi. Keçən əsrdə Bakının ən qədim insan məskəni olan İçəri şəhər ərazisində aparılan arxeolojiqazıntılar zamanı davamlı olaraq aşkar edilən maddi-mədəniyyət qalıqları, ayrı-ayrı tikinti elementləri buərazinin sikkə zərbi kimi vacib bir işin burada həyata keçirilməsi üçün münbit zəminin yarandığını bir dahasübuta yetirir (2-5).Bakı zərbxanasının ilk məhsullarının üzərində qədim pəhləvi əlifbasında Baqvan və yaxud Baqavanmonoqrammı zərb edilmişdir. Azərbaycanın numizmat - alimi Ə.Rəcəbli bu yer adının məhz Bakıya aidolmasını İçəri şəhərdən keçən əsrdə aşkar olunan sikkə dəfinəsinə əsasən sübut etmişdir (31, s.4). Baqvanınadından zərb edilən gümüş draxmalar ehtimal ki, imperiyanın bütün ərazisində tamhüquqlu tədavül vasitələrikimi qəbul edilmişdi.Xəzər dənizinin sahilində təpəlikdə yerləşən bu şəhərdə sasani dövrünün sikkələrinin zərb edilməsindəqeyri-adi heç nə yox idi. Qafqaz Albaniyası dövründə Paytakaran adlı vilayətin tərkibində olan bu şəhərhaqqında antik dövrün tanınmış alimlərinin əsərlərində müəyyən məlumatlar vardır (42; 43, s.283-285).Antik dövrün əvvəllərindən Pont-Xəzər dənizi-Hindistan ticarət yolunun üstündə yerləşən Bakı dünyaiqtisadi münasibətlərində mühüm strateji mövqedə yerləşmişdi. Bu səbəbdən İçəri şəhər ərazisindən dünyamonetar sisteminin ən qədim nümunələri- Makedoniyalı İskəndərin adından zərb edilən draxma, tetradraxma vəobollar, Selevkilərin sikkə nümunələri, Yunan -Baktriyanın, Soqdiananın, Pont çarlığının və digər qədimdünyanın tanınmış dövlətlərinin rəsmi dəyər vahidləri deyilənlərin bariz nümunələridir.Bu cür sikkə nümunələrini təsadüfi tapıntı hesab etmək düzgün yanaşma deyildir. Xüsusilə numizmatikmaterialların ictimai- iqtisadi münasibətlərin ən dəqiq "barometr" göstəricisi olmasını həmişə diqqət mərkəzindəsaxlamaq lazımdır.Belə ki, keçən əsrin sonlarında İçəri şəhərin ərazisində aparılan arxeologi tədqiqatlar nəticəsindəMəhəmməd məscidi yaxınlığında Əhəməni hökmdarı Kserksin adından zərb edilən mis qarışıqlı bürünc "xalk"adlı dəyər nominalı aşkar edilmişdir (35, s.35-36). Bu sikkə Azərbaycan ərazisindən tapılmış nadir tapıntılarsırasına aiddir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki Avropada "qəhrəmanlar hökmdarı" kimi tanınanHaşayarın adından əsasən daxili bazar üçün zərb edilən, müasir leksikologiyaya uyğun olaraq xırda pulfunksiyasını daştyan " xalk" sikkə nominalı imperiyanın hüdudlarından kənarda çox az aşkar edilmişdir.Beləliklə, sikkənin numizmatik təsviri aşağıdakı kimidir: Üz tərəf: Kartuşun daxili səthində hökmdarınportreti uzun saçları sadə baş bəzəyi ilə boynunun arxasında düyünlənmiş şəkildə düz biçimli paltar geyimindəsinədən yuxarı təsvir olunmuşdu. Obraz profildən sağa yönəlmişdir. Onun başının arxa səmtində ayrı-ayrıişarələr ehtimal ki, qədim pəhləvi hərfləri pozulmuş vəziyyətdədir.Kənar çərçivə düz xəttin vasitəsilə yaradılmışdır.Əks tərəf: Eyni dairəvi düz xətli kartuşun daxilində sağa istiqamətlənən qədim gəmi obrazı çoxmükəmməl olaraq zərb edilmişdir.Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, dünya numizmatika elmində eyni tipdə olan gəmi obrazlarısikkələrin üzərində ilk dəfə eramızdan əvvəl VIII-VI əsrlərdə Romanın erkən pul nümunələri üzərindəmütəxəssislər tərəfindən araşdırılmışdı. Sonralar oxşar hərbi gəmi obrazları romalıların Karfagen üzərində dənizdöyüşləri zamanı göstərdikləri qələbələr şərəfinə zərb edilmişdir.Bakının qədim yaşayış yeri olan İçəri şəhərdən belə bir sikkənin tapılması qeyri-adi bir hadisə deyildir.Belə ki, dünya şöhrətli şərqşünas M.S. Marten əsərlərinin birində Bakının çox qədimlərdən pars tayfalarınınsitayiş etdikləri müqəddəs məkanlardan biri olduğunu xüsusi qeyd etmişdir (42, s.72). Digər tərəfdən, İçəri351

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────şəhərin ən qədim mədəni təbəqələrindən aşkar edilən tapıntılar sırasında atəşpərəstliklə bağlı maddi-mədəniyyətqalıqlarının olması, burada oda sitayişlə bağlı məbədlərin mövcudluğu və ən önəmli tarixi faktor kimiAzərbaycanın qədim torpaqlarının Əhəmənilər imperiyasının tərkibində olması, deməli buranın imperiyadaxiliiqtisadi münasibətlərdə iştirak etməsini bir daha sübut edir.Abşeron, o cümlədən Bakı toponimini uzun illər araşdıran hörmətli alim S. Aşurbəylinin mülahizələrinəgörə, Baqavan - Baqan yer adlarının həmin ərazidə və ona yaxın yerlərin atəşpərəstliklə bağlı olub eyni mənanıdaşıması kifayət qədər faktlarla sübuta yetirilmişdir.Beləliklə, Bakının ərazisində Sasanilər dövründə sikkə zərbi isinin başlanılması faktı bu cür qədim pulbazarı ənənəsi olan bir şəhər üçün yenilik deyildi."Baqvan" adlı yer adının sikkələr üzərində zərbi Sasanilər dövründə sona yetməmişdir. Aparılanaraşdırmalar zamanı bu baxımdan çox maraqlı faktlarla rastlaşdıq. 1889-cuildə rus numizmat alimi baronV.Tizenqauzenin sikkə kolleksiyası həvəskarı A.Komarovun şərq pullarına həsr etdiyi bir məqalədə XIX əsrinsonlarında Zaqatala ərazisində aşkar edilən 687 ədəd sikkə nominalından (onlardan 463-ü mis, 206-sı gümüş.18-i qızıldan) ibarət dəfinənin tərkibində 3 ədəd mis sikkə haqqında qısa qeydləri vardır. Həmin illərdə müəlliftərəfindən təyin edilməmiş mis sikkələrin dəqiq rəsmi əsərdə öz əksini tapmışdır. Uzun illərin təcrübəsinə vəelmi araşdırmalara əsaslanaraq, ehtimal edirik ki, hər 3 mis fulus Bakıda Hülakilər hakimiyyətinin son illərindəzərb edilmlşdir. Hər 3 sikkənin üz tərəfində aydın ərəb əlifbası ilə " Baqan" yer adı oxunur (45, s.4-5).Deməli, Baqan - Bakı yer adı yenidən monqolların Azərbaycanda hakimiyyəti zamanı daxili ticarətdəistifadə olunan fuluslarda zərb edilmişdi.Erkən orta əsrlərdə Bakının Şirvanın inkişaf etmiş şəhərlərindən biri olması haqqında tarix elmindəkifayət qədər məlumatlar vardır. Numizmatik baxımdan İcəri şəhərdən keçən əsrdə aşkar edilən sikkələrsırasında Sasanilərə aid 3 böyük həcmli dəfinə məhz göstərilən yüzilliklərdə Bakının ticarət münasibətlərininyüksək həddə çatmasını göstərir (12, s.4-5).Elmi ədəbiyyata əsasən ilk kütləvi tirajlı, çoxsaylı sikkələr dəfinə statusu ilə eramızın V-VI əsrlərindəAzərbaycanın Sasanilər imperiyasının tərkibində olduğu zaman dövriyyəyə buraxılmışla. Sikkə tapıntılarınaəsasən Azərbaycanda və ümumilikdə, xilafətin işğal zonalarında əvvəlki dövrlərə aid sikkələr dövriyyədəsaxlanılmışdı. Ölkəmizin ərazisi VII-VIII əsrlərdə xəzərlərlə ərəblər arasında döyüş meydanına çevrilmişdi. Busəbəbdən də yerli sikkə zərbi işi bu zaman dayandırılmışdır. Bu zaman iqtisadi münasibətlərində sasani-ərəbsikkələrindən istifadə edilirdi. İçəri şəhərin ərazisindən zaman-zaman aşkar edilən Sasanilər zamanına aid olansikkə dəfinələrinin tərkibində bu cür pullar vardır. Ərəblərin işğalları sona çatdırması ilə dövlət quruculuğununəsas atributu olan sikkə zərbi işinə başladılar. Bakının ərazisindən aşkar edilən, erkən ərəb dövrünə aid edilənsikkələrdən bir qismi məhz İçəri şəhərdən tapılmışdı. Artıq VIII əsrin sonlarından başlayaraq Azərbaycanınsikkə zərbi işi bərpa edilmlşdi. IX-X əsrlərdə Azərbaycanın digər mərkəzi şəhərləri kimi Bakıda da pullar zərbedilmişdi (5, s.63 ).Azərbaycanın ərəb xilafətinin tərkibinə daxil olması ilə Bakı həm ticarət əlaqələrinin genişliyi, həm dəliman kimi fəaliyyət göstərirdi. Mərkəzləşmiş Ərəb xilafətində eyni çəki, ölçü, pul vahidlərinin qəbul edilməsiilə bütün imperiyanın hüdudlarında ticarət əlaqələrinin inkişafında, həmçinin xarici ölkələrlə iqtisadimünasibətlərin genişlənməsində heç bir problem yox idi. Bu zaman Azərbaycanın da daxil olduğu xilafətinticarət əlaqələri uzaq şimal ölkələrinə qədər yayılmlşdı. Göstərilən faktları sübut edən numizmatik materiallarsırasında Arranın şəhərlərində, о cümlədən Bakıda zərb edilən nəfis gümüş dirhəmlər Rusiyanın şimalından,Almaniyadan, İsveç- dən, Norveçdən, Baltikyani ölkələrdən külli miqdarda aşkar edilir. (1, 11-23).Xilafətin pul-əmtəə münasibətləri gümüş dirhəmlərə əsaslansa da, dövlətin güclənməsi ilə mis fuluslarhəm daxili, bəzi hallarda xarici bazarlara çıxarılan valyutalar sırasına qədər yüksəlirlər.Bu dövrün mis sikkələriikonoqrafik, metroloji baxımdan sonrakı zamanlarda buraxılan eyni adlı sikkələrdən çox üstün olaraq, keyfiyyətbaxımından daha "uzunömürlüdürlər". Mis fuluslar islam dövrünün əsil müsəlman pullarıdır. Bu və digərsəbəblərdən ərəb xilafətinin mis fulusları anonim pullar sırasına daxil deyildir; çünki əksər hallarda beləsikkələrin möhüründə hökmdarların adı lakonik şəkildə, titulları, zərb yeri və tarixi göstərilirdi. О cümlədən,Bakıda göstərilən yüzillikdə dövriyyədə olan mis - fuluslarda göstərilən detallar sırasında zərb yeri Bakuh,Bakuyya kimi xüsusi bəzək elemeratləri çərçivəsində vurulurdu.IX əsrin sonu X əsrin əvvəllərində Abbasilərin zəifləməsinin ilk göstəricisi, yenə də hər şeydən əvvəlözünü sikkə zərbi işində özünü göstərmişdi. Siyasi baxımdan güclü, ərazisi üç qitəni əhatə edən ərəb xilafətininparçalanması və yerində kiçik feodal dövlətlərinin yaranması əslində islam bayrağı altında birləşən dövlətlərinparçalanması demək idi. Yeni yaranan dövlət və dövlət qurumları xaricdə "de fakto" və " de yure" olaraq352

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────tanınmaq üçün cürbəcür yollara əl atırdılar. Azərbaycan ərazisində yaranan belə dövlətlərindən biri dəŞirvanşahlar idi. Alimbrin apardıqları araşdırmalara görə bu dövlətin tarixi VI-XVI əsrin birinci yarısını, yəni1000 ilə yaxın bir vaxtı əhatə edir. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş Sovetlər imperiyasında Şirvanşahlarən uzun müddətdə fəaliyyət göstərən dövlət olmuşdur.Şirvanşahlar dövlətində rəsmi olaraq sikkə zərbi işinə 861-ci ildən başlanmışdı. X əsrin birinci yarısındanAzərbaycanda fəaliyyət göstərən zərbxanalarda, о cümlədən Bakıda xəlifələrin adından Abbasi dirhəmlərininzərbi prosesinə son qoyulur. Bu zaman Şərq ölkələrində, о cümlədən Azərbaycanda həyatın bütün sahələrindəözünü göstərməyə başlayan intibahın əlamətləri meydana gəlməyə başlayırdı. Bu ilk rüşeymlər sırasında sikkəzərbi işində, deməli pul təsərrüfatında və ticarət əlaqələrində özünü büruzə verən "gümüş böhranı"nı xüsusiqeyd etmək lazımdır. Mahiyyət etibarilə bu hadisə bir çox inkişaf etmiş Şərq ölkələrində iqtisadiyyətin vəiqtisadi əlaqələrin görünməmiş bir həddə çatması demək idi. Qərb ilk dəfə gümüş dirhəmlərin hansı dəyərəmalik olmasını intensivləşmiş beynəlxalq ticarət əlaqələri nəticəsində anlamağa başlayaraq, çox dəyərli əmtəəkimi öz ölkələrinə daşımağa başladılar. Bunun nəticəsində ilk dəfə Şərq ölkələrinin tarixində insanlarınyüzilliklərlə öyrəşdikləri, qəbul etdikləri gümüş dirhəmlərin tərkibi dövlətlərin başçıları tərəfindən məcburiolaraq dəyişdirilir və "kredit" - müvəqqəti xarakterli ucuz metalların qarışığından kəsdirdikləri sikkələrin üztərəfində "dirhəm" və ya "sim" sözü zərb edilməyə başlayır. Bu zaman ikinci böyük yenilik xarici ticarətəlaqələrinin güclənməsi ilə əlaqədar olaraq, konkret olaraq Azərbaycanın daxili bazarlarına Bizansın qızılsolidləri və mis follislərinin daxil olması faktlarıdır. İçəri şəhərdən keçən əsrin ortalarından başlayaraq Bizansaaid xeyli miqdarda sikkələr aşkar edilmişdi. Onların sırasında 1944-1945-ci illərdə Şirvanşahlar sarayıərazisində aparılmış qazıntılar zamanı tapılan Bizans imperatoru 1 Aleksey Komnenin (1089-1118) adındankəsilmiş qızıl solidi ilk qeydiyyatdan keçmiş tapıntılar sırasında qeyd etmək lazımdır (11, s. 12).Şirvanşahların paytaxtının Şamaxıdan Bakıya köçürülməsi məhz bu intibahın və gümüş böhranının başverdiyi zamana təsadüf edir. Apardığımız statistik analizə görə İçəri şəhərdən son 70 ildə aşkar edilib, elmiədəbiyyatda öz yerini tapan sikkə və dəfinə tapıntıları sırasında 60-63 % XI-XIII əsrin əvvəllərində zərb edilmişvə dövriyyədə istifadə edilmişlər. Bu zaman Bakı bir şəhər kimi öz inkişafının kulminasiyasına, zirvəsinəçatmışdı. Burada Şirvanşahların adından zərb edilən külli miqdarda " bilon" sikkələr fikrimizi tam olaraq sübutedir. İlk dəfə kredit xarakterli bilon dirhəmlərin tərkibindəki gümüşün əyarının düşünülmüş şəkildə aşağısalınması Şirvanşah Yəzid ibn Əhməd ibn Məhəmmədin (974-1027) və Salman ibn Yəzid ibn Əhmədin (1049-1053) zamanında həyata keçirilməyə daşlamışdı. XII əsrin birinci onilliyindən etibarən gümüş böhranı"psixoloji həddi" keçir və konkret olaraq, Şirvanşahların adından zərb edilən sikkələrin üzərində aparılankimyəvi analizlərin nəticəsində gümüşün faizinin 0,089 milliqrama qədər düşdüyü məlum olur (21, s.28-30).Belə sikkələr əsasən daxili bazarı və yaxın ölkələrlə ticarət əlaqələrini təmin edirdi. O cümlədən, üzərində zərbyeri və tarixi göstərilməyən Şirvanşah Fərruxzadın Fəribürzün adından zərb edilən, cürbəcür qeyri-standartformalı sikkələr kütləvi şəkildə Gürcüstanda, indiki Ermənistanda (Qərbi Azərbaycanda ) xeyli miqdarda aşkaredilmişdi. Şirvanşahlar uzaq ölkələrlə ticarət əlaqələrində numizmatik baxımdan çox mükəmməl olan qızıldinarlardan istifadə etmişlər. Şirvanşahların nadir qızıl dinarları haqqında əsasən xarici ədəbiyyatda qısaməlumatlar vardır (45; 4). Azərbaycan numizmatikasına aid elmi ədəbiyyatda bu cür sikkələr haqqında məlumatyoxdur. Gümüş dirhəmlərin zərbi bu zaman kəskin şəkildə azaldığı üçün belə pullar nadir tapıntılar sırasınaaiddir.İçəri şəhərdən aşkar edilən sikkələr sırasında Hülakilər-Elxanilərin 100 illik hakimiyyəti zamanı zərbedilən sikkələr kəmiyyət etibarı ilə ikinci yerdə dururlar. Numizmatik materialların araşdırmalarına görəŞirvanda zərbxanaların yenidən fəaliyyətə başlaması monqol hökmdarı Arpa Qaunun hakimiyyəti zamanı bərpaolunmuşdu. Bu zaman dövriyyəyə buraxılan sikkələr onun adından zərb olunurdu.Hülaki xanın hücumlarından əvvəl Şirvanın monqollardan asılılığının göstəricisi olan sikkələrin üzərindəMenqu-kaanın titulu olan "kaan-al-adil" və II Axsitanın adı Şirvanşah titulu göstərilmədən zərb edilirdi.Yenidən bu titul III Fəriburzun hakimiyyəti zamanı bərpa olundu. Bu zaman onun adından zərb edilənsikkələrdə monqol hökmdarlarının adı yoxdur. Bu cür sikkələr 653 h. İlinə qədər (1255-1256) zərb edilmişdir.Belə standartlara məxsus sikkələri zərb etdirmək hüququ yalnız ulu xaqanın iqamətgahına gedib bu hüququ alabilən yerli hökmdarlara aid idi. Görünür, Şirvanşahlar da bu zaman belə yüksək imtiyazı əldə edə bilmişlər.İçəri şəhərdən monqolların hakimiyyəti zamanı Cucılərə, Qızıl Orda xanlarına, Teymurilərə aid, əsasənBakıda zərb edilən ayrı-ayrı sikkə nominalları da aşkar edilmişdi. Bunların arasında elə sikkələr var ki, onlaryalnız Şirvanın mərkəzi şəhərlərində - Bakıda, Dərbənddə və Şamaxıda zərb edilmişlər. Belə sikkə nümunələrisiyasi hadisələrin gedişində qısamüddətli zaman çərçivəsində elə bu şəhərlərdə dövriyyədə olmuşlar. Belə353

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────maraqlı sikkə nümunələrindən Qızıl Orda hökmdarı Şadi bəyin adından Bakıda zərb edibn gümüş dirhəmlərinnümunələri" İçəri şəhərin tarixi" muzeyinin fondunda saxlanılır.Bakıda XV əsrin ikinci yarısında qısamüddətli bir zamanda Şadi bəyin adından gümüş dirhəmlərindövriyyədə olmaları haqqında ilk dəfə Y.A. Paxomov qeyd etmişdir. Müəllif bu hadisəni Şeyx I İbrahiminAzərbaycan uğrunda Cəlairilərin, Cucilərin və Teymurilərin apardıqları gərgin mübarizə illərində uzaqgörənsiyasətlə sikkə zərbi işini Teymurun, Toxtamışın və yaxud Şadi bəyin adından həyata keçirilməsi ilə Şirvanıdağıntılardan xilas etməsini göstərirdi. Sonralar həm Azərbaycanın qədim ərazilərdən, həm də başqa ölkələrdənaşkar edilən bəzi sikkə nümunələrinin araşdırmaları nəticəsində daha dəqiq nəticələr əldə edilmişdir (1,c.91-99).Belə ki, Bakıda XIV əsrin II yarısından XV əsrin sonlarına qədər ayrı-ayrı monqol-türk hökmdarlarınınadından zərb edilən sikkələr Rusiyadan, indiki Ermənistandan, Orta Asiyadan, Dağıstandan,Tatarıstandan,Gürcüstandan və digər ərazilərdən aşkar edilmişdir. Hesab edirik ki, Bakı zərbxanasının məmulatlarının beləgeniş ərazilərdə yayılmasının bir səbəbi də Azərbaycanın XII-XV əsrdə ticarət əlaqələrinin daha dagüclənməsidir. Burada həm ticarət yollarının dəyişilməsi, həm də Bakı limanının rolunun güclənməsini xüsusiqeyd etmək lazımdır. Bu zaman avropalıların Şamaxı ipəyinin sorağı ilə ucuz su yolu olan Qara dəniz - Xəzərvasitəsilə Şirvana çatmaları əslində Avropa pullarının bura axınına rəvac verdi. Şirvan ipəyi Bakı limanı vasitəsiilə Həştərxana daşınır, sonra Volqa və Dona keçirilir, oradan da Venesiya tacirləri öz ticarət gəmilərindəqalerlərdəAzov dənizi ilə Avropaya aparırdılar. Əmir Teymur l395-ci ildə Həştərxanı dağıtdıqdan sonra ticarətyollarının istiqaməti dəyişildi. Azərbaycandan Avropaya gedən malları İran və Suriyadan keçməyə başladı (5,s.106). Bu zaman ilk dəfə Avropa mənşəli mənbələrdə indiki Xəzər dənizinin adı Bakı dənizi adlanır (48, s. 177;7, s.86; 47, s.145-146).Həm keçən əsrin tapıntıları, həm də son i illərdə aparılan arxeoloji qazıntılardan aşkar edilən numizmatikmateriallar Bakının XV-XVI əsrin əvvəllərində tanınmış liman şəhəri kimi tanınmasını sübut edir. Bu fakthəmçinin əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafının ən yüksək mərhələsinə çatmasını göstərir. Göstərilənyüzilliklərdə hakimiyyətdə olan Dərbəndilər sülaləsinin apardığı uzaqgörən siyasət nəticəsində Bakı həm dəYaxın Şərqin mühüm şəhərlərindən birinə çevrilmişdir.Beləliklə, VII əsrdən başlayaraq qədim Azərbaycan torpaqlarında fəaliyyət göstərən "Bakı" adındakızərbxana çox qısa fasilələrlə XIX əsrin əvvəllərinə qədər fəaliyyət göstərmişdi. Şəhərin Şirvanşahlarınpaytaxtına çevrilməsi ilə pul və pul işi ehtimal ki, elə İçəri şəhərdə Şirvanşahlar sarayının daxilində yerləşmişdi.1000 illik tarixə malik olan Şirvanın dövlətçiliyinin mərkəzi şəhəri kimi Bakı məşhur Şamaxı zəlzələsindən1191-1538-ci ilə kimi öz statusunu saxlamışdı. 600 ilə yaxın paytaxt olan Bakı sözsüz ki, öz zərbxanasınıhəmişə qorumuşdu.861-ci ildən rəsmi olaraq yaranan Şirvanşahlar dövlətinin Kəsranilər və Dərbəndilər sülaləsininnümayəndələri demək olar ki, öz sikkələrini əsasən Şamaxıda və Bakıda zərb etdirmişlər. Bəzi vaxtlarda, həttavassal dövlətə belə çevrildikdə belə, Şirvanşahlar bu statusu saxlamağa müəyyən qədər nail olmuşlar, yəni bugün XXI əsrin birinci onilliyində numizmatika elmi ilə az-çox məşğul olan hər kəs Şirvanşahların zərbetdirdikləri sikkələri yalnız onlara aid olan elementlərinə-xətt üslubuna, bəzək vasitələrinə və yaxud metalınrənginə, zərb formalarına görə, hətta anepiqrafiq (lal pullar-yazıları olmayan, yalnız bəzəklərdən ibarət olan)olsalar belə, təyin etməkdə çətinlik çəkmir. 1538-ci ildən sonra, yəni Səfəvi hökmdarlarının bu dövlətə sonqoymasından sonra Bakıda zərb edilən sikkələr əsasən mis fuluslardır. Bu cür mis sikkələrin üzərində mövcudolan elementlərin ciddi araşdırması nəticəsində onların üz və əks tərəfində Bakının dövlətçilik rəmzlərinin"üstüörtülü" şəkildə olması aydınlaşır. Bu cür sikkələrin üzərində Bakının adı ərəb əlifbası ilə "Bakuyya,Bakua" kimi cürbəcür yazılışlarla zərb edilmişdi. Mis sikkələr üzərində apardığımız elmi analizlər nəticəsindəhesab edirik ki, artıq XIV əsrin II yarısından başlayaraq fulusların zərbetmə hüququ şəhərlərin iqtisadi yüksəlişiilə onlara həvalə edilmişdir. Bundan istifadə edən şəhər zərbxanaları dövriyyəyə buraxdıqları mis fuluslarınmöhüründə əksər hallarda zərb yeri və tarixini kifayət qədər aydın vururdular. Anonim xarakterli bu pulların üzvə əks tərəflərində əsasən cürbəcür balıq, şir, dəvə, suitiyə bənzər məməlilər sinfinə aid canlıların obrazları,həmçinin Bakı zərbxanası üçün xarakterik olan xətli dairə və ətrafında altı ədəd nöqtəvari bəzək elementi ortaəsrlərin sonuna qədər pul zərbi işində istifadə edilmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, analoji balıq obrazları İçərişəhərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan saxsı qabların oturacaq hissəsində aşkar edilmişdi (32; 35;36; 38 və s.).İçəri şəhərdən aşkar edilən numizmatik materiallar sırasında, əsasən XVI əsrdən Azərbaycanın bütünərazilərindən tapılan Avropa ölkələrinin gümüş və digər ucuz metalların qarışığından hazırlanan pulları da qeydetmək lazımdır. Belə dəyər vahidləri arasında say hesabına görə Rusiya dövlətinə aid olan "qrivenniklər" çoxluq354

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────təşkil edirlər. Bu fakt öz növbəsində XVIII-XIX əsrin I yarısında Rusiyanın Azərbaycanın işğal prosesinə məhzburadan başlaması və Volqa- Xəzər su yoluna daha çox önəm verməsini bir daha sübut edir.Beləliklə, Bakı zərbxanası V əsrdən etibarən kiçik fasilələrlə XIX əsrin ortalarına qədər fəaliyyətgöstərmişdir. Bakının ilkin yaşayış məskəni olan İçəri şəhərdən aşkar edilən erkən sikkə nümunələri buradaantik dövrdən iqtisadi münasibətlərin о cümlədən, pul və pul təsərrüfatının mövcudluğunu tam olaraq sübutedir.ƏDƏBİYYAT1. Алиева Г. Материалы к каталогу монет Амира Тимура, чеканенные в городах Западного Иранаи Азербайджана - В сб. «Нумизматика Узбекистана». т-I. Ташкент, 1990.2. Асланов Г. Об археологических памятниках Апшерона - Материальная культура Азербайджана.т.1Х. Баку, 1980.3. АшурбейлиС.Очеркисториисредневекового Баку. Баку, 1964.4. Ашурбейли С. Bakı şəhərinin tarixi. Bakı, 1998.5. Ашурбейли С. Государства Ширваншахов. (VI-XVI вв) Баку, 1983.6. Бартольд В. Отчет об осмотре древнего мусульманского кладбища в г. Баку - ИзвестияИмператорской археологической комиссии. Вып. XVI. СТб., 1905.7. Г.Ваrbarо. Traveis to Taha and Persia, printed for the Haklnyt Sosity. MDCCCLXX III. p.86.8. Левиатов В. Об археологических раскопках 1946 г. в Баку - Изв. АН Аз.ССР. № 8,1948.9. Левиатов В. Археологические раскопки 1945 г. при дворце Ширваншахов в городе Баку. - Изв.АН Аз.ССР. № 1, 1948.10. Луконин В. Искусство древнего Ирана. История иранского государства и культуры. М, 1971.11. Пахомов Е. Монетные клады Азербайджана и других республик, краев и Кавказа. - Вып. I.Баку, 1926.12. Его же. Вып. II. Баку, 1938.13. Его же. Вып. III. Баку, 1940.14. Его же. Вып. IV. Баку, 1949.15. Его же. Вып. V. Баку,16. Его же. Вып. VI. Баку, 1954.17. Его же. Вып. VII. Баку, 1957.18. Его же. Вып. VIII. Баку, 1959.19. Его же. Вып. IX. Баку, 1966.20. Его же. Монеты Азербайджана. Баку, 1959.21. Его же. Химический анализ Ширванских монет - Изв. Азкомстарис. Баку, 1927.22. Его же. Уточнение даты крепости бакинской бухты - Изв. Аз ФАН, №1,1941.23. Пиргулиева Г. Денежное обращение и метрология монет Азербайджана конца XIV - нач. XVвв. Баку, 2001.24. Его же. Вопросы метрологии Азербайджанских монет XV - XVI вв. В сб.: «Археология иэтнография Азербайджана», №1, 2005.25. Onun. Bakının tarixinə dair (numiazmatik materiallar əsasında) - "Tarix və onun problemləri" №4,Bakı. 200626. Onun. Orta əsrlərdə Azərbyacan və Bizans arasında əmtəə-pul münasibətləri (sikkə materiallarınaəsasən) - Elmi məcmuə "Xəbərlər", №4, Bakı, 2007.27. Ее же. Медные монеты Азербайджана. Баку, 2007.28. Onun. Numizmatikanın əsasları. Bakı, 2009.29. Птолемей К. География. Кн. V. Гл. II - В кн. Латышева В. Известия древних писателей оСкифии и Кавказе. 4.1. Вестник древней истории, т.2. М., 1948.30. Рагимов А. Бакинский клад - Материальная культура Азербайджана. Вып. III Баку, 1953.31. Раджабли А. Нумизматика Азербайджана. Автореферат. Доктора ист. наук. Баку, 2000.32. Ибрагимов Ф.А., Исмизаде О.Ш., Фоменко В.П. Гусейнова С.Б. Археологическиеисследования Ичеришехер в 1980 году. - В сб. Археологические и этнографические изыскания вАзербайджане (1985). Баку, 1986.355

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────33. Ибрагимов Ф. Раскопки 1986 г. в Бакинской крепости - Тезисы докладов конференции. Баку,1988.34. İbrahimov F. Nadir tapıntı. - "Elm və həyat", №1, 1990.35. İbrahimov F. Bakının qədim dövr tarixinə dair. -"Azərbaycan arxeologiyası və etnoqrafiyası" №2,Bakı, 2003.36. Исмизаде О. О крашенной керамике средневекового Баку. - Изв. Ан. Аз ССР. (СИФП) №1,Баку, 1942.37. İsimzadə O. Ciddi H. Bakı, "Qız qalası". Bakı, 1968.38. Исмизаде О., Ибрагимов Ф. Художественная штампования керамика средневекового Баку,1983.39. Исмизаде О.Ш, Ибрагимов Ф.А., Минкевич-Мустафаева Н.В., Фоменко В.П. О раскопках усеверных стен Баку - Археологические и этнографические изыскания в Азербайджане (1973г). Баку,1974.40. Исмизаде О.Ш., Гадиров Ф.В., Минкевич-Мустафаева Н.В., Ибрагимов Ф.А. Отчет о работеБакинской археологической экспедиции 1968, 1969, 1959-1970 гг на территории «Ичеришехер» -Научный архив Института Истории, д. 7417;7998;д.7498;ф.1. от 1. д.7498.41. Сейфеддини М. Средневековые монетные дворы Азербайджана. (1968 - 1983) Баку, 1994.42. Saint J. Martin.Memaoriies, historiques et geographique sur Armenia.t.l.Paris,1818.43. Тревер К. Очерки по истории и культуры Кавказской Албании. М., 1959.44. Тебризи К. Jehal - е farhazde Iran. Tehran,1335.45. Тизенгаузен В. Новоесобрание восточных монет А.В. Комарова. - Отдельный оттиск иззаписок Восточного отделена Императорского Русского археологического общество. Т. III. Ст.б., 1888.46. Марков А. Каталог Джелаиридсках монет. Стб. 1897.47. Contrani A. The Travels of the Mesnidgicient. London, Sositej. MDCCC LXXIII.48. Клавихо P.T. Дневник путешествия по двору Тимура в Самарканде в 1405 - 1406 гг. СТб., 1881.Пиргулиева Г.РЕЗЮМЕО монетном дворе Баку.В статье посвященной рассматривается пути образования и формирования денежной системы имонетного двора города Баку . Выявлены нумизматические материалы, найденные на территориидревнейшей части города- Ичеришехер.Автор на основе опубликованных археологических, нумизматических и рукописных данныхдатирует сложения города Баку с периода античности. Хронологическом порядке формы монетменяется и выявляется новые данные по истории города, и одновременно государства Ширваншаховвплоть до присоединения Азербайджана Российской империи.Pirguliyeva Q.SUMMARYRoyal Mint of BakuThe article deals with the ways of creation and formation of money system and mint of Baku.Numismatic materials found in the territory of the ancient part of the city - Icheri Sheher are defined.On the basis of published archaeological, numismatic and manuscript data, the author dates the formationof the city of Baku to antique period. Forms of coins change chronologically and there are discovered new dataon the history of the city and Shirvanshahs state till the annexation of Azerbaijan to Russian Empire.«Qarapapaqlar».-2010.-№5(35).-S.36-42.356

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycanın pul dövriyyəsi tarixiQədim dövlətlərimizdəki pullarArxeoloji tətqiqatlar nəticəsində, dəfinə və tək şəkildə aşkar edilmiş numizmatik materialların analiziAzərbaycan ərazisində pul dövriyyəsinin e.ə. VII-VI əsrlərdə meydana çıxmasını təsdiq edir.Y. A. Paxomovun fikrincə, Albaniya ərazisində pul dövriyyəsi e.ə. III əsrin əvvəllərində meydanaçıxmışdır. Burada dövr edən pullar Makedoniyalı İskəndərin adından Suriya, Mesopotamiya və KiçikAsiyada zərb edilmiş gümüş draxma və tetradraxmalar olmuşdur. E.ə. III əsrin sonu - II əsrinəvvəllərində Albaniyada pul-əmtəə münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq sikkələrə tələbatartdığından yerli zərbxanalar fəaliyyətə başlamışdır. Yerli zərbxanalarda Makedoniyalı İskəndərinsikkələrinə oxşar çümüş sikkələr zərb edilmişdir. Bu sikkələr bədii baxımdan zəif tərtib edilmiş, sikkəninüzərində Makedoniyalı İskəndərin portreti, arxa tərəfində isə Zevsin kobud təsviri verilmişdir.Sonrakı dövrlərdə Albaniyanın pul dövriyyəsində Selevki, Frakiya, Viflniya, Pont, Baktriya, Afinasikkələrindən də istifadə edilmişdir. E.ə. II əsrdən başlayaraq Albaniya ərazisinə pont, arşaki və roma sikkələridə daxil olmağa başlamışdır. 1897-ci ildə Gülüstanda, 1925-1929-cu illərdə Bərdədə, 1933-cü ildə Ordubadda,1958-ci ildə Xınıslıda, 1964-cü ildə Zəngilanda, 1966-cı ildə Qəbələdə antik dövrə aid gümüş pul dəfinələrininaşkar edilməsi Albaniyada pul-maliyyə münasibətlərinin yüksək inkişafından xəbər verir.Azərbaycan VII əsrdə ərəb istilasına məruz qaldıqdan sonra Xilafətin pul dövriyyəsinə qatılır. IX-XI əsrAzərbaycan Feodal dövlətlərində, O cümlədən Şirvanşahlar - Məzghidlər, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər,Şəddadilər dövlətlərinin sikkələri, xüsusən də gümüş dirhəmlər nəinki Azərbaycanın daxili bazarının tələbatınıödəyir, hətta Qafqazda Xilafət sikkələri ilə yanaşı bir növ beynəlxalq pul vahidi rolunu da oynayırdı. XV-XVIəsrlərdə Şirvanşah sikkələri - tənqələr bütün Qafqazda ödəniş vasitəsi hesab edilirdi. Ölkənin cənubunda isə birbirininardınca türkdilli sülalələr Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər dövləti meydana çıxırdı. Həmindövlətlər gümüş və qızıl sikkələr kəsirdi. XVI əsrin əvvəlində Səfəvilər dövlətində buraxılan 9,4 qramlıq ağırgümüş sikkələr müəyyən mənada həmin dövlətin iqtisadi gücünə dəlalət edirdi. Gülüstan (1813) və Türkmənçay(1828) müqavilələrinə görə Azərbaycanın şimal hissəsi Rusiyanın tərkibinə keçdikdən sonra xanlıqlara sikkəkəsməyə qadağa qoyuldu. Azərbaycan ümumrusiya pul dövriyyəsinə daxil edildi.Azərbaycan ərazisində arxeoloji axtarışlar zamanı aşkar edilən müxtəlif dövrlərə aid pul nümunələri bu güntarixi irsimiz kimi qorunur.İlk milli valyutamızMüsəlman dünyasında ilk demokratik dövlət olan Azərbaycan Cümhuriyyətinin - Azərbaycan DemokratikRespublikasının ilk müstəqil pul emissiyası 1919-cu ilin əvvəlində tədavülə buraxılan 25, 50, 100 və 250manatlıq əskinaslarla başlayır. Əskinasın üz tərəfində Cümhuriyyət, arxa tərəfində isə rus dilində"Azərbaydjanskaya Respublika" ifadələri, əskinasın nominal dəyəri və buraxıldığı tarix göstərilmişdir.1919-1920-ci illərdə buraxılmış pul vahidlərinin adları Azərbaycan dilində manatla, rus dilində isə rubl iləverilmişdir. Burada əsas məqsəd uzun illər işlədilən və hələ də dövriyyədə qalan Rusiya pul nişanlarına öyrəşənəhalinin tədricən yeni milli pul vahidinə inamının artırılması idi. Eyni zamanda, Azərbaycan Cümhuriyyətininbu sahədəki iqtisadi siyasəti milli valyuta - manatın beynəlxalq miqyasda tanınması ilə bağlı olmuşdur. Məhzbuna görə də Fransa hökumətinin dəstəyini hiss edərək (qismən də fransız dilinin beynəlxalq dil olduğununəzərə alaraq), Cümhuriyyət 500 manatlıq əskinasların üzərində Respublikanın və nominalın adlarını fransızdilində də verməyi lazım bilmişdi.Sovet dövründəki pul nişanlarıAzərbaycanda ikinci pul emissiyası 1920-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının (ASSR)adından dövriyyəyə buraxılmışdır. Bu emissiya çərçivəsində birinci əskinas - 1.000 rubl (böyük format- da),sonra isə 5 (2 variantda), 100 (2 variantda) və 1.000 (kiçik formatda) manatlıq, 1921-ci ildə isə yeni dizaynladörd yeni nominal - 5.000, 10.000, 25.000 (2 variantda) və 50.000 manatlıq əskinaslar tədavülə buraxılmışdır.357

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────1921-ci ildən başlayan iqtisadi böhran nəticəsində 1922-ci ildə 3 yeni əskinas - 100.000 (3 variantda),250.000 (2 variantda) və 1.000.000 (2 variantda) manatlıq əskinaslar, 1923-cü ilin əvvəlində isə 5.000.000manat nominallı pul nişanı dövriyyəyə buraxıldı.ASSR-in 1920-23-cü illərdə həyata keçirdiyi emissiyanın əskinaslarının üzərində onların dəyəri Azərbaycandilində manatla, rusca isə rublla göstərilmişdir. Bütün əskinaslarda dövlət atributlarının elementləri - "aypara vəulduz", "oraq və çəkic" təsvir edilmiş, üzərində buraxdığı tarix əks olunmuşdur.1923-24-cü illər ərzində Azərbaycan ərazisində Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının(ZSFSR) 4 pul emissiyası olmuşdur. 1922-1923-cü illərdə Cənubi Qafqaz respublikalarında güclənən təsərrüfatböhranı və inflyasiya nəticəsində, 1924-cü ilin əvvəlində ZSFSR hökumətinin qərarı ilə tədavülə 25, 50, 75,100, 250 milyon və 1 milyard rublluq əskinaslar buraxılmışdır.Bu dövrdə ZSFSR-in pul təsərrüfatı dövriyyəyə dünya pul tədavülü tarixində yalnız bir dəfə 10 milyardnominallı əskinas buraxması ilə xarakterikdir.ZSFSR pul vahidləri Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanda dövriyyədə olmuşdur. Bu üç respublikaarasında iqtisadi durum Azərbaycanda yüksək olduğundan Azərbaycan manatı - ZSFSR rublundan dəyərli idi.Zaqafqaziya Federasiyasının bütün 4 emissiyasının əskinaslarının dizaynı eyni tərzdə yerinə yetirilmişdir.Belə ki, əskinasların üz tərəfində mərkəzdə Tiflisdə yerləşən ZSFSR-in Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin binası,arxa tərəfdə isə ulduz içərisində aypara, oraq və çəkic təsvirləri verilmişdir. Bütün əskinasların üzərindəburaxıldığı tarix göstərilmişdir. 1 və 10 milyardlıq əskinasların arxa tərəfində qadın təsviri və onun yanında isətaxıl, meyvə və tərəvəz təsvirləri verilmişdir.1923-cü ildə SSRİ Dövlət Bankı yaradıldı və onun Bakı filialı açıldı, bununla da Azərbaycanın bank sistemiMoskvadan idarə olunmağa başlandı. 1936-cı ildə SSRİ-nin qəbul edilmiş Konstitusiyasına əsasən AzərbaycanSSRİ-nin tərkibinə daxil oldu. SSRİ Dövlət Bankının Azərbaycan filialı 1991-ci ilədək fəaliyyət göstərdi vəSSRİ məkanında vahid valyuta funksiyasını sovet rublu həyata keçirdi. SSRİ dövründə İttifaqa daxil olan digərrespublikalar kimi Azərbaycanda da nağd pul dövriyyəsinin təşkili mərkəzləşdirilmiş qaydada həyata keçirilirdi.1936-cı ildə qəbul edilmiş Konstitusiya aktına görə, Dövlət gerbində 11 respublikanın adının göstərilməsiləəlaqədar olaraq tədavülə buraxılan əskinaslarda dövlətin adı və pulun nominalı 11 dildə göstərilmişdir.Əskinaslar dövriyyədə 1947-ci il pul islahatlarına qədər qalmışdır.Sovet dövründə 3 pul islahatı (1947, 1961, 1991) həyata keçirilmişdir. Sonuncu, 1991-ci ildə həyata keçirilənpul islahatı əhalinin yaddaşlarında "Pavlov islahatı" kimi qalmışdır. O vaxt 50 və 100 rublluq əskinaslardövriyyədən üç gün müddətində çıxarıldı.SSRİ dövründə ən üzunmüddətli tədavüldə olan pul nişanları 1961-ci il islahatlarından sonra dövriyyəyəburaxılan 1, 3, 5 rubl dəyərində SSRİ Dövlət Xəzinədarlıq biletləri və 10,25,50 və 100 rubl dəyərində SSRİDövlət Bankının biletləri olmuşdur.Bununla yanaşı, 1961-ci ildə dövriyyəyə yeni dizaynla 1, 2, 3, 5, 10, 15, 20, 50 qəpik və 1 rubl dəyərindəsikkələr buraxılmışdır.Müstəqilliyin ilk milli pul nişanlarıAzərbaycanın XX əsrin sonunda müstəqillik əldə etməsi suveren dövlətin mühüm atributlarından biri sayılanmilli valyutanın dövriyyəyə buraxılmasını şərtləndirdi. Belə ki, ölkədə pul tədavülünün yaradılmasının və təşkiledilməsinin əsası, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 fevral 1992-ci il tarixli "Azərbaycan RespublikasıMilli Bankının yaradılması haqqında" Fərmanı ilə Milli Bankın yaradılması və Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin 15 iyul 1992-ci il tarixli "Azərbaycan Respublikası milli valyutasının dövriyyəyə buraxılmasıhaqqında" Fərmanına müvafiq olaraq milli valyutanın dövriyyəyə buraxılması ilə qoyulmuşdur.Bununla əlaqədar olaraq, 1992-ci ilin avqustunda 1, 10 və 250 manatlıq əskinaslar, noyabrında 5, 10, 20 və50 qəpiklik sikkələr, dekabrında 5 manatlıq əskinas, 1993-cü ilin martında isə 50, 100, 500 və 1000 manatnominallı kağız əskinaslar dövriyyəyə buraxıldı. Azərbaycan Respublikasının 1-ci pul emissiyası 1992-ci ildəFransa Mərkəzi Bankı tərəfindən çap edilmişdir. Yeni dizaynla 1 və 10 manatlıq əskinaslar həmin şirkətdəistehsal olunmuşdur.Milli Bank tərəfindən ölkədə nağd pul dövriyyəsinin nizamlanması, nağd pula olan tələbatınoptimallaşdırılması məqsədilə 1994-cü ildə 10.000 manatlıq, 1996-cı ildə isə 50.000 manatlıq əskinaslar çapetdirilərək dövriyyəyə buraxıldı.358

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────1994-cü ildə Almaniyada "Giesecke & Devrient" şirkəti tərəfindən istehsal edilən 10.000 manatlıq əskinasınüzərində "Şirvanşahlar" kompleksinin ümumi görünüşü, arxa tərəfində isə ənənəvi olaraq milli ornamentləhaşiyələnmiş çərçivədə həm rəqəmlə, həm də söz ilə nominal verilmişdir.İngiltərənin "De La Rue" şirkəti tərəfindən çapedilən 50.000 manat dəyərində əskinaslar 1996-cı ildən dövriyyəyə buraxılmış və bu pul vahidinin üzərindəorijinal üslubda Naxçıvanda olan memarlıq abidəsi - "Mömünə Xatun türbəsi", arxa hissəsində isə ənənəviolaraq milli ornamentlə haşiyələnmiş çərçivədə nominalın dəyəri həm rəqəmlə, həm də sözlə verilmişdir.İngiltərədə 2001-ci ildə "De La Rue" şirkəti tərəfindən yeni dizaynla 1000 manat dəyərində əskinasburaxılmışdır. Bu əskinas Azərbaycanda neftin çıxarılması və istehsal edilməsinə həsr edilmişdir. Əskinasındizaynında ənənəvi çərçivələr və ornamentlər istifadə edilmişdir.Yeni pul nişanlarının dövriyyəyə buraxılmasıAzərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən 7 fevral 2005-ci il tarixdə "Azərbaycan Respublikasında pulnişanlarının nominal dəyərinin və qiymətlər miqyasının dəyişdirilməsi (denominasiyası) haqqında" Fərmanimzalanmışdır.Fərmana uyğun olaraq, 2006-cı il yanvarın 1-dən etibarən yeni manata keçidlə əlaqədar 1 yeni manat AZN5000 köhnə AZM-ə bərabər tutuldu. AZM və AZN-in birgə 1 il ərzində - 2006-cı ildə dövriyyədə oldu və yalnız2007-ci il yanvarın 1-dən isə yeni manata tam keçid təmin edildi. Lakin AZM-lərin AZN-lərə dəyişdirilməsiprosesinə heç bir məhdudiyyət qoyulmadı və hazırda da bu proses xırda həcmdə olsa da davam etməkdədir.Dövriyyəyə buraxılan yeni manat 1, 5, 10, 20, 50, 100 ekvivalentində olan əskinaslar və 1, 3, 5, 10, 20, 50metal pul nişanlarından ibarət oldu.Denominasiya prosesində tədavülə yeni nəsil pul nişanlarının buraxılmasının əsas məqsədi manatın nominalməzənnəsinin dünyanın aparıcı valyutalarının məzənnələrinə uyğun formalaşdırmaq, milli pul nişanlarıdizaynını, mühafizəsini, nominal strukturunu beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırmaq, məzənnə və qiymətlərmiqyasını optimallaşdırmaq, uçot və hesablaşma sistemini sadələşdirməkdən ibarət idi. Bununla yanaşı, yeninəsil pul nişanlarına keçid pul nişanlarında milli və tarixçilik ənənələrinin daha qabarıq ifadə edilməsini, ölkədəpul dövriyyəsini yaxşılaşdırılmasını, o cümlədən nağd pulun istehsalı, daşınması, saxlanması və emalı ilə bağlıdövlət xərclərinə qənaət edilməsini təmin etdi.Azərbaycanın yeni nəsil əskinas və sikkələrinin dizaynları vahid konsepsiya əsasında hazırlanmışdır. Yenipulların dizayn mövzusu "Müstəqil Azərbaycan" müəyyən edilmişdir."Azadlıq"ın Araşdırmaçı Jurnalistlər QrupuKİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyədəstəyilə çap edilir“Azadlıq”.-2011.-2 fevral.-N 24.-S.13.359

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────AYGÜN MƏMMƏDOVA,Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin aspirantıBərdə zərbxanasında kəsilmiş VI-IX əsr sikkələriAçar sözlər: numizmatika, Bərdə, fəls, dirhəm, Sasanilər, Əməvilər, Abbasilər.Ключевые слова: нумизматика, Барда, фельс, дирхем, Сасаниды, Омейады, Аббасиды.Key words: numismatics, Barda, fels, dirham, Sassanids, Umayyads, Abbasids.Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar və təsadüfi tapıntılar nəticəsində aşkarlanan VIII-IXəsr sikkələrinin təyinatı, onların elmi əsərlərdə müqayisəli təhlili milli numizmatikanın və tariximizinaraşdırılmamış problemlərini açıqlamaqla yanaşı, orta əsr dünya tarixi ilə bağlı mövzulara da müəyyən aydınlıqgətirməkdədir.Azərbaycanın orta əsr şəhərlərinin tədqiqinə dair bir sıra elmi əsərlər yazılsa da, onların numizmatiktəhlili yetərincə işlənilməmişdir. Belə orta əsr şəhərlərindən biri də mənbələrdə "Partav", "Вərdəə" və b. adlarlaqeyd edilmiş Bərdədir. Şəhərin salınmasının hansı dövrə təsadiif etməsi ilə əlaqədar məsələləri kənara qoyaraqnumizmatik faktlara istinad etsək, Bərdə əhalisinin sikkə dövriyyəsi ilə çox erkən tanış olduğunu görərik.Respublikamızda tapılmış Makedoniyalı İsgəndərin (е. э. 336-323) tetradraxmaları, е. э. II əsrdə torpağagömülmüş Selevki sikkə dəfinələri, daha sonrakı dövrlərə aid Ərsaki draxmaları və e. ə. I əsrə aid Romadenariləri söylədiklərimizi sübut edən faktiki mənbələrdir.Bərdə zərbxanasının sikkələrinin ətraflı təhlili ilk dəfə professor Y.Paxomovun 1943-ci ildə nəşr edilmiş"Bərdə sikkələri" məqaləsində təqdim edilmişdir. Onun tədqiqatlarının nəticələrindən məlum olur ki, V əsrdənetibarən Sasani mərzbanının iqamətgahının yerləşdiyi Bərdə şəhərində yerli sikkə zərbi həyata keçirilməmişdir(1, 67).Sasani sikkələri tədqiqatçıları əsərlərində göstərmişlər ki, PR monoqramlı sikkələr I Qubadın (488-496;498-531) dövründən kəsilmişdir (2, 407) (şəkil 1).Bərdə zərbxanasında zərb edilmiş 4,11 qram çəkisi olan Sasani sikkələrindən biri Milli Azərbaycan TarixiMuzeyinin Numizmatika Fondunda qorunur (NF 13277, şəkil 2).Bu monoqramın tədqiqatçıları (3) onu, əsasən, Şərqi Xorasandakı Zuzen (və ya Zuzun), Furat, Firuzabadvə digər şəhərlərlə əlaqələndirsələr də, professor Ə.Rəcəbli belə draxmaların topoqrafik özəlliklərinə və oxunuşmexanizminə əsaslanaraq onların Bərdə zərbxanasında kəsildiyini müəyyən etmişdir (4, 35-36).Beləliklə, güman etmək olar ki, Alban dövlətinin siyasi və dini mərkəzi olan Bərdədə sikkə zərbi Vəsrdən də həyata keçirilə bilərdi. Azərbaycan ərazisində Sasani hakimlərinin qızıl və mis sikkə zərbi həyatakeçirməsi halları istisna olunmasa da, belə sikkələr respublikanın ərazisində tapılmamışdır.VII əsrin 30-cu illərindən Azərbaycan uğrunda aparılan ərəb yürüşləri pul-sikkə təsərrüfatına müəyyənziyan yetirsə də, onun tamamilə məhv olması ilə nəticələnməmişdir.Xəlifə Osman (644-656) dövründə Bərdə şəhəri ərəblərin tabeçiliyinə keçmişdir. İran-Bizans müharibəsizamanı xəzərlər tərəfindən dağıdıldığı üçün Əməvilərin Arrandakı ilk hakimi Əbdüləziz ibn Xatim şəhərinyenidən qurulması haqqında əmr vermişdir (5, 85).Azərbaycan əhalisi YII əsrdə pul dövriyyəsində istifadə edilən və xəzinədə qorunan Sasani sikkələri iləyanaşı, "islamiləşdirilmiş" Sasani sikkələrindən də istifadə etmişdir. İngiltərə numizmatlarının təyinatına görə,Bərdə, yaxud əl-Bab (Dərbənd) zərbxanasında kəsildiyi ehtimal olunan nadir sikkələrdən biri də İngiltərəninKembric Universiteti nəzdindəki Fitzvilyam Muzeyində qorunur (6).3,02 qramlıq bu ərəb-sasani draxmasının təyinatını vermiş ingilis numizmatları onun 671-672-ci illərdəIV Hörmüz (579-590) sikkəsinə bənzər zərb edibn çox nadir tiplərdən olduğu, ilk Əməvi xəlifəsi I Müaviyəninqardaşı, canişin Mahammed ibn Mərvanın hakimiyyəti dövründə Əməvilərin şimal vilayətlərində (ya Bərdə, yada əl-Bab (Dərbənd) şəhərində) kəsildiyini qeyd etmişlər (7, 24).Professor Y.Paxomov monoqramı ilə işarələnmiş bu tipli sikkələrdən ibarət dəfinələrin Abşeronyarımadasında daha çox aşkarlandığını yazmış və onların "Qurqan və ya Dvində" kəsildiyini ehtimal etmişdir(8,33,35). Professor Ə.Rəcəbli isə belə sikkələrin atəşpərəstlərin ziyarət məqsədilə gəldiyi Abşeronyarımadasında daha çox tapıldığını qeyd etmişdir. Onları fərqli oxunuşa əsaslanaraq təhlil etmiş və Bakıdakəsildiyini yazmışdır (9, 153).Beşinci əməvi xəlifəsi Əbd əl-Məlik ibn Mərvanın (685-705) 696-cı ildə təsis etdiyi "İslami sikkə"zərbindən sonra bütün xilafət ərazisində olduğu kimi, Azərbaycanda da zərb edilən sikkələrdə yalnız İslamiifadələr həkk edilmişdir.360

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Xilafətdəki inzibati ərazi bölgüsünü orta əsr müəlliflərinə istinadən təhlil etmiş akademik N.Vəlixanlı"Ərminiyə" inzibati bölgəsinin adına aydınlıq gətirmək məqsədilə qeyd edir ki, "xəlifə Əbd əl-Məlik ibnMərvanın yeni inzibati bölgü sisteminə görə, Cənubi Qafqazda ərəb işğalı dairəsinə daxil edilmiş bütüntorpaqlar I-IV Ərminiyə adı ilə dörd hissəyə bölünmüşdür. I Ərminiyə ərazisi ərəblərin Arran adlandırdıqlarıqədim Albaniya torpaqlarmı (Sünik-Sisəcanla birlikdə) birləşdirirdi" (10).Qeyd etdiyimiz bölgü dövründən etibarən zərb edilən gümüş dirhəmlər və mis fəlslərə "Ərminiyə"inzibati bölgəsinin və "Aran" vilayətinin adları həkk edilmişdir (11, 43).Beləliklə, tarixi tədqiqatlar və numizmatik materialların təhlili sübut edir ki, Əməvilər dövründə"Ərminiyə" və "Aran" adı ilə kəsilən sikkələr Bərdə şəhərinin də istehsalı ola bilərdi (11, 45-60).Abbasilərin (750-1258) hakimiyyətə gəlməsi ilə Bərdə xilafətin Cənubi Qafqazdakı inzibati və siyasimərkəzinə çevrilmişdir (5, 85).VIII əsrdə "Bərdə" sözünün həkk edildiyi ilk İslam sikkələri, əsasən, mis fəlslərdir. Onların təhlili Abbasixəlifələrinin Azərbaycana təyin etdikləri canişinləri aydınlaşdırmağa imkan yaradır.İkinci Abbasi xəlifəsi Əbu Cəfər əl-Mənsurun (754-775) hakimiyyəti dövrünə təsadüf edən Yəzid ibnUsəydin adından Bərdədə kəsilmiş ilk fəls Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika Fondunda qorunur(NF 14169, şəkil 3). 21,5-24 mm diametrə, 0,2-0,8 mm hündürlüyə malik 2,57 qramlıq bu fəlsin üz tərəfindəkiiki sətirdə: "Allahdan başqa allah yoxdur", ətrafında isə: "Allahın adı ilə. Yəzid ibn Usəydin əmri ilə" sözləri,arxa tərəfinin mərkəzi hissəsində: "Məhəmməd Allahın elçisidir", ətrafında isə: "Bərdədə zərb edilib, yüz qırxikinci ildə" sözləri həkk edilmişdir (11, 60). Beləliklə, Bərdədə zərb edilən ilk fəlsin hicri tarixlə 142, miladitəqvimlə isə 759/60-cı ildə kəsildiyi məlum olur.Növbəti ildə zərb edilmiş, Ermitaj Muzeyində 48/50 saylı inventarla qorunan fəls üzərində isə: "ƏmirYəzid ibn Usəydin əmri ilə. Allah onun qələbəsini ucaltsın!" sözləri zərb edilmişdir [12, s. 72]:Yazılı mənbələr və elmi tədqiqatlar göstərir ki, Yəzid ibn Usəyd əs-Sulami ilk dəfə hicri 134/5-ci(751/53) illərdə Ərminiyənin canişini olmuş, hicri 136-cı (753/54) ildə isə bu vəzifəyə Həsən ibn Qahtəbə təyinedilmişdir. Y.Paxomovun qeydlərinə əsaslansaq, Yəzid əs-Sulami ikinci dəfə hicri 141-148-ci (758-766) illərdə,üçüncü dəfə isə hicri 159-163-cü (775-780) illərdə Azərbaycan və Ərminiyəni idarə etmişdir. Bu fikir MilliAzərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika Fondunda 14297 saylı inventarla qorunan və 3,92 qram çəkisi olan159-cu ilin (775/6) Bərdə falsi ilə təsdiqini tapir (NF 14297, şəkil 3).Fəlsin üz tərəfində kəlmeyi-şəhadətin əvvəli, son sətrin altında kiçik ulduz, ətrafında "Əmir Yəzid ibnUsəydin əmri ilə. Allah onun qələbəsini ucaltsın!", arxa tərəfdə isə "Məhəmməd Allahın rəsuludur" ifadəsininaltında yenə də kiçik ulduz, ətrafında isə "Allahın adıyla bu fəls Bərdədə yüz əlli doqquzuncu ildə zərb edilib"sözləri həkk olunmuşdur.Asiya və Gürcüstan muzeylərində, Amerika Numizmatika Cəmiyyətində qorunan hicri 163-cü (779/80) ilfalsi də Yəzid ibn Usəydin adından kəsilmişdir.Yəzidin ikinci və üçüncü canişinliyi arasındakı fasilədə vəzifəsinin Həsən ibn Qahtəbəyə həvalə edilməsihicri 155-158-ci (771-775) illərdə Bərdədə kəsilmiş fəlslərlə sübut olunur. Fəlslərin üz tərəfində "əl-Həsən"sözü həkk edilmiş, arxa tərəfində isə "kəlmeyi-şəhadət"lə bərabər, zərbxana və zərb ili göstərilmişdir (11, 61).Beləliklə, 759-780-ci il fəlslərinin təhlili sübut edir ki, qeyd edilən dövrdə Barda zərbxanasında, əsasən,lokal səciyyəli mis sikkələr kəsilmişdir. Bu dövrə dair bütün xilafət ərazisində işlək funksiyaya malik gümüşdirhəmlərin təhlilindən isə məlum olur ki, Ərminiyə, Aran inzibati bölgələrində kəsilmiş sikkələr həm də Bərdəzərbxanasında zərb edilə bilərdi.767-830-cu illərdə Azərbaycan canişinləri olmuş Yəzid ibn Məzyədin oğulları Əsəd, Məhəmməd, Xalidvə qardaşı Əhmədin adından əl-Bab, əl-Yəzidiyyə və Aranda kəsilmiş sırf fəlslərdən ibarət dəfınələrdən biriDərbənddə (93 sikkə), digəri isə Bərdədə (51 sikkə) aşkarlanmışdır (4,47-48). Milli Azərbaycan TarixiMuzeyinin Numizmatika Fondunda Xalid ibn Yəzidin adından 142-ci (759/60) ildə kəsilmiş mis fəls qorunur(NF 6070, şəkil 4).Qeyd edilən fəlsə ilk dəfə ikili ad yəni həm ərazi, həm də şəhər adı birgə qeyd edilmişdir. Bu məsələyə ilkdəfə nəzər salmış Y.Paxomov belə ikili zərbxana adlarının qeyd edildiyi sikkənin ilk dəfə hicri 267-ci (880/81)ildə kəsildiyini yazsa da (13, 142), sonralar Azərbaycan ərazisində tapılmış və yuxarıda təqdim edilmiş fəls bebzərb üsulunun daha erkən həyata keçirilməsini sübut etməkdədir.Beləliklə, hicri 142-ci (759/60) ildə Sulamilər nəslinin iki nümayəndəsi Yəzid əs-Sulami və oğlu Xalid"Ərminiyə" inzibati bölgəsini və Bərdə şəhərini eyni ildə ayrı-ayrılıqda idarə etmiş, onların adından mis fəlslərkəsilmişdir.Stokholm, Ermitaj və b. muzeylərdə qorunan hicri 267-ci (880/81) il dirhəmində də Ərminiyə inzibatiərazisinin adı Bərdə ilə birgə çəkilmişdir. İlk dəfə bu problemə diqqət yetirmiş professor Y.Paxomov ŞərqiQafqazın sikkə zərbində belə zərb halın müşahidə edilməsini xüsusi vurğulayaraq Abbasilər dövrü sikkələrinin361

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────təhlili nəticəsində "Ərminiуə" vilayətinə daxil olan Bərdə şəhəri ilə yanaşı, Xorasan vilayətinə daxil olanHaruniyə, Mərv, Əbərşəhr (Nişapur), Bəlx, Herat şəhərlərində zərb edilən sikkələrdə şəhər adının həm sikkəninüz, həm də arxa tərəfində qeyd olunduğunu yazmışdır (13, 142).Hicri 267-ci (880/81) ildə Bərdədə kəsilmiş ilk gümüş dirhəm XV Abbasi xəlifəsi Əbul-Abbas Əhməd əl-Mutamidin (870-892) hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir (14, 17). Dirhəmin üz tərəfində "Bərdədə iki yüz altmışyeddinci ildə", aşağı hissəsində "əl-Muvaffaq billah" (Allahla razılaşdırılmış), arxa tərəfində isə kəlmeyişəhadətinaltında "əl-Mutamid əl-Allah" (Allaha əsaslanan) sözləri həkk edilmişdir. "Əl-Muvaffaq billah" tituluxəlifə əl-Mutamidin qardaşı Əbu Əhməd Təlhəyə aid edilmişdir. Xəlifə onu hicri 261-ci (874/75) ildə taxt-tacınikinci varisi və Şərq vilayətlərinin (İraq, Hicaz, Yəmən, Fars, İsfəhan, Rey, Xorasan, Тəbəristan, Səcəstan vəSind) hakimi elan etmişdir (15, 458) (şəkil 5, 16, 21).Başqa bir dirhəmin üz tərəfində isə "əl-Mufavvid iləllah" "Allaha tərəf yönələn" yazısı həkk olunmuşdur.Xəlifə əl-Mutamid belə titulla oğlunu adlandırmış və özünün ilk varisi elan etmişdir. Hicri 279-cu (892/93)ildən isə o, öz qohumu Əbul-Abbas əl-Mutadid billahı bu vəzifəyə təyin etmişdir (15, 477).Hicri 270 (883/84) və 277 (890/91)-ci illərdə Ərminiyə inzibati ərazisi ilə yanaşı, Bərdə zərbxanasınınadının qeyd edildiyi, çəkisi 2,68-3,31 qram arasında dəyişən dirhəmlərdə də xəlifənin adı saxlanılmış və "əl-Mufavvid iləllah" (Allaha tərəf yönələn) sözləri həkk edilmişdir.IX əsrdə Bərdədə zərb edilmiş son dirhəm isə XVI Abbasi xəlifəsi əl-Mutadidin hakimiyyəti dövrünə(892-902) 898/99-cu ilə aiddir.Beləliklə, tədqiqatımız nəticəsində aşağıdakı qənaətlərə gəlirik:- Bərdə şəhərində sikkə zərbi V əsrdən də həyata keçirilə bilərdi.- Əməvi xəlifələrinin (661-750) Azərbaycan canişinlərinin hakimiyyəti dövründə məhz "Bərdə sözününhəkk edildiyi mis fəlslərə və dirhəmlərə rast gəlməsək də, Ərminiyə inzibati bölgəsinin və Aranın adı ilə kəsiləngümüş dirhəmlər, mis fəlslər Bərdədə də zərb edilə bilərdi.- Abbasilər dövründə isə (750-1258) Bərdədə kəsilən mis fəlslər və gümüş dirhəmlər, əsasən, "Ərminiyə"və "Aran" adları ilə təmsil olunsalar da, həm "Bərdə" adının, həm də ikili Bərdə və "Ərminiyə" adlarının həkkedildiyi sikkələr də zərb edilmişdir. Qeyd edilən dövrdə Bərdədə yerli canişinlərin adlarının zərb edildiyi misfəlslər, 880-ci ildən etibarən isə daha çox gümüş dirhəmlər kəsilmişdir. Bu dövrün sikkələrinin təhlilindən aydınolur ki, onlara xəlifə adı, titulu, canişin və varis adları və müxtəlif fərqləndirici işarələr həkk edilmişdir. Canişinvəzifəsi bəzi ərəb nəsilləri (məsələn, Sulami nəsli) üçün irsi olmuşdur.IX əsrdən etibarən Sacilərin idarəçiliyinə keçən Bərdə şəhəri iqtisadi əhəmiyyətini saxlaya bilmişdir.Burada zərb edilən gümüş sikkələrdə xəlifə adı ilə yanaşı, Saci hakimlərinin də adları həkk olunmuşdur.Qeyd edilən dövrdə Bərdədə kəsilmiş gümüş dirhəmlərin Rusiya, Almaniya, İsveçrə, Norveç, Danimarka,Niderland, İngiltərə, İsveçrə, İtaliya, Macarıstan və b. ölkələrdə aşkarlanması Azərbaycanın Avropa ölkələri iləticarət münasibətlərini sübut edən faktlardır.ƏDƏBİYYAT1. Пахомов E.A. Монеты Барда 'а/ Известия азербайджанского филиала Академии Наук СССР. №4, 1943, с. 67-72.2. Mochiri M.İ. Etude De Numismatique Iranienne sous les Sassanides Et Arabe-Sassanides, Tome II,Teheran, Ministere de la Culture et des Arts Teheran, 1977, p. 407.3. An Introduction to Sasanian Coins by D.Sellwood, P. Whit ting, R. Williams. London, Spink&SonLtd., 1985; Mochiri M.I. Etude De Numismatique Iranienne sous les Sassanides Et Arabe-Sassanides, Tome II,Teheran, Ministere de la Culture et des Arts Teheran, 1977.4. Раджабли A.M. Нумизматика Азербайджана. Баку, Элмвахаят, 1997.5. Vəlixanlı N. Ərəb Xilafəti və Azərbaycan. Bakı, ADN, 1993.6. www.mortonandeden.com ttp://www. mortonandeden.com; www.desa.art.htttp://www.desa.art.pl;www.artfact. com ttp://www.artfact. com.7. Walker C.A catalogue of the Muhammadan coins in the British Museum. London, printed by order ofthe Trustees (London), 1941.8. Пахомов E.A. Монетные клады Азербайджана и других республик, краев и областей Кавказа.Баку: Изд. АН АССР, 1954.9. Раджабли A.M. История Ичери-шехера в зеркале монет/Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi-2010.Bah, Ziya-KPM, 2010, s. 152-157.10. Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. Пер. с араб., ком., исс. Н.Велихановой. Баку, Элм, 1986, s.48-49; Vəlixanlı N. Ərəb Xilafəti və Azərbaycan. Bakı, ADN, 1993, s. 35.362

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────11. Пахомов E.A. Монеты Азербайджана. Вып. 1, Баку, Изд. АН Азербайджана, 1959.12. Тизенгаузен В. Монеты Восточного Халифата. СПб, Тип. Императорской Академии Наук,1873.13. Пахомов Е.А. Монеты Азербайджана. Вып. 2, Баку, Изд. АН Азербайджана, 1963.14. Tornberg C.C. Symbolae ad rem numariam muhammedanorum. Part III, 1856.15. Weil G. Geschichte der Chalifen//2, Die Abbasiden bis zur Einnahme von Bagdad durch die Buciden.132-334 d.H. 749-945 n. Mannheim, Stuttgart, 1848.16. Stephen A. Specializing in Oriental Numismatics. Catalog. USA, California Santa Rosa, 2008.Айгюн МамедоваО монетах VI-IX вв., чеканенных в БардеРЕЗЮМЕВ статье на основании нумизматических фактов исследуются монеты VI-IX вв., которые былиотчеканены в древнем городе Азербайджана Барде. Автор статьи опираясь на источники,нумизматические труды и монетные коллекции Национального Музея Истории Азербайджана и другихмузеев мира, на основе сравнительного анализа изложил нумизматическое определение монет, выявилособенности денежного оборота того периода, также дал яркую картину торговых связей Азербайджанас другими государствами в средневековье.Aygun MammadovaCoins minted in Barda mint in VI-IX centuriesSUMMARYBasing on the numismatic facts are investigated the coins of VI-IX centuries, minted m Bar da of theAzerbaijan Republic in the article. The author, relying on the sources, numismatic labour and monetarycollections of the National Museum of History of Azerbaijan and other world's museums, set forth numismaticdefinition of coins on the basis of the comparative analysis revealed their peculiarities and mentioned traderelations of Azerbaijan as well.«Dövlət və Din».-2011.-№6(26).-S.121-127.363

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Денежное хозяйство Азербайджанских РеспубликАЛИ РАДЖАБЛИ,доктор исторических наук, профессорБумажные деньги в Северном Азербайджане. Как было отмечено в предыдущей статье, послевключения в начале XIX века северо-азербайджанских земель в состав Российской империи, ханстваАзербайджана были лишены своих привилегий, в том числе, права чеканить свою монету и СеверныйАзербайджан вступил в сферу общероссийского денежного обращения. Следовательно, монетарноеденежное обращение на территории страны в течение последующего столетия продолжалось, ноосуществлялось оно согласно канонам российской денежно-монетной системы, базирующейся назолотом и серебряном биметаллизме. Основной единицей этой системы со времен Петра Первогослужил серебряный рубль, равный 100 медным копейкам. Общее русское название этих двух и всехдругих металлических номиналов - «монета» (от лат: moneta = "советчица" - прозвище римской богиниЮноны Монеты) трансформировавшиеся в азербайджанском языке в «manat» и «qəpik» (от русск:«копейка») стало обозначать со временем национальную валюту - основную денежную единицуАзербайджанской Республики «manat» и ее 1/100 частицу «qəpik».Денежная реформа 1896 г., проведенная по решению крупных держав капиталистического мира(США, Англии, России и др.) с целью урегулировать мировые финансовые и денежно-банковскиесистемы путем введения золотого стандарта (золотого монометаллизма) и выпуска обеспеченныхзолотым достоянием государства национальных бумажных денег - банкнот, ознаменовала конецмноговековой эпохи монетарного обращения и начало господства бумажных денег. Но Перваямировая война перечеркнула ожидаемые дивиденты мирового капитала: она ознаменовалась небывалойразрухой и крахом хозяйственно-экономических, финансовых, банковских структур вовлеченных в неегосударств. Это более всего проявило себя в странах, больше других пострадавших от войны (Германиии России). Одним из главных последствий этого катаклизма явилась ломка построенной на золотомстандарте мировой денежно-финансовой системы. Начавшаяся после войны гиперинфляция адекватноотразилась и в денежном хозяйстве Кавказского региона, где после крушения Российской империиобразовались новые независимые национальные государства, в том числе, первая на мусульманскомВостоке демократическая республика - Азербайджан Джумхуриййети - Азербайджанская Республика(АР), осуществившая выпуск собственных бумажно-денежных знаков. Но прежде чем перейти кизложению денежного хозяйства АР считаю не лишним остановиться вкратце на истории денежногообращения и эмиссий бумажноденежных знаков на Северном Азербайджане в предреспубликанскийпериод.364

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Следует отметить, что бумажные деньги имеют более древнюю историю: они появились еще вIX веке в Китае при правителе Юаньхэ (806-821) Танской династии (618-916) и назывались «фэй цянь»(«летающие монеты»). В Азербайджане бумажные деньги впервые были выпущены, согласно авторутрактата «Джами ат-Таварих» Рашид ад-Дину, при ильхане Кейхату (1290-1295) из династиикулакуидов, под названием «чао», хотя, по словам того же источника, успеха не имели и вскоре былиотменены.Первые бумажно-денежные знаки в Северном Азербайджане появились в январе 1918 г.Это были мелкие разменные бумажные деньги (в виде марок) достоинством в 5, 15 и 50 копеек икрупные номиналы в 1, 3, 5,10, 25 рублей, выпущенные муниципалитетом города Баку - БакинскойГородской Управой, учрежденной в 1878г. Эти денежные знаки находились в обращении параллельно сроссийскими денежными знаками до апреля 1918 г. После перехода 25 апреля 1918 года городскойвласти к Бакинскому Народному Комиссариату (Бакинскому Совету). Бакинская Городская Управа былаликвидирована и создан Совет Бакинского Городского Хозяйства. По распоряжению Народного Комиссарафинансов Наримана Нариманова Советом Городского Хозяйства срочно были изготовленыэскизы, выпущены в обращение новые бумажно-денежные знаки в 10,25, 50 - рублевых купюрахза подписью Н.Нариманова, с которых берет свое начало история собственного бумажно-365

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────денежного обращения современного Северного Азербайджана. Выпуск этих денежных знаков былпрекращен после отставки большевистской фракции Бакинской коммуны 31 июля 1918 г. Но онипродолжали циркулировать в течение всего 1918-го и частично, 1919 годов. Одновременно вАзербайджане обращались бумажно-денежные знаки Закавказского Комиссариата, созданного послеоктябрьского переворота 1917 года в Петрограде, на состоявшемся 28 ноября 1917 г. в Тифлисе совещании.19 января 1918 г. Закавказский Комиссариат принял решение о выпуске денежных знаков - 1, 5, 10,50 , 100, 250-рублевых купюр, которые обращались на всем Центральном Кавказе до июля 1919 г.наравне с кредитными билетами бывшей Российской империи и Временного Правительства вПетрограде.В серии дореспубликанских эмиссий бумажных денег особый интерес представляют две группыденежных знаков. Первая группа состоит из лотерейных билетов в 1 и 3 рубля, выпущенных обществом«Гырмызы айпара» («Красный полумесяц») в сентябре - декабре 1918 г., во время нахождения в БакуКавказской Исламской Армии, подоспевшей на помощь Азербайджану «с самопожертвованием,достойным быть описанным золотыми буквами» (М.Расулзаде). Два экземпляра этих лоторей хранятся вНумизматическом Фонде Национального Музея Истории Азербайджана (НФНМИА). Другую группупредставляют изготовленные на канцелярской бумаге и выпущенные сепаративной внегосударственнойструктурой в Ленкоране под названием «Муган истигразы» («Муганский заём») 25 и 250 рублевыезаймы (был запланирован также выпуск 5,10,50,100 рублевых).Бумажно-денежные знаки первой Азербайджанской республики - АзербайджанДжумхурий-йети. НФНМИА располагает полным собранием бумажно-денежных знаков первойАзербайджанской Республики, среди которых немало редких и уникальных экземпляров. Бумажныеденьги и государственные ценные бумаги представляют собою, наравне с монетами, один из основныхатрибутов государственной власти. Выпуск бумажных денег АР означал восстановление денежногохозяйства Азербайджана и азербайджанской национальной государственности, прерванных послеаннексии Северного Азербайджана царской Россией.Свою первую эмиссию бумажных денег Азербайджанская Республика осуществила впервом квартале 1919 года. 7 марта 1919 года было принято постановление об образованииГосударственного банка и 30 марта от имени Азербайджанского Правительства были выпушенысторублевые денежные знаки. На заседании Правительства от 26 мая 1919 года одновременно были366

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────приняты постановления об учреждении Государственного банка Республики и о выпуске 250 рублевыхбумажно-денежных знаков. Вслед за этим, 6 июня было решено выпустить новую серию 100 рублевыхкупюр. Эмиссии бумажных денег, включавшие в себя также 10, 25, 50 рублевые номиналы,продолжались в течении 1919-1920 годов, а в начале 1920 года была выпущена самая крупная денежнаяединица - 500 рублевые билеты.Название денег - государственной валюты обозначались термином «manat» на азербайджанскоми "рубль" на русском языках, а на пятисотрублевых еще и на французском. На манатах помещалисьнадписи и «Азербайджанская Республика», а на пятисотрублевых купюрах ещё на французском -«Republique d'Azerbaidjan», что было связано не только признанием Азербайджанской Республикигосударствами Антанты, но и стремлением республики к быстрейшему международному признаниюсвоей валюты. Немаловажно отметить, что бумажноденежные знаки Азербайджанской Республикипривлекают внимание строгостью содержания и совершенством дизайна. Согласно М.Расулзаде,соотношение (паритет) маната к английскому фунту-стерлингу составлял 20:1.367

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ценные бумаги. Еще одну важную группу атрибутов власти АР составляют ценные бумаги внутреннеговыигрышного займа, выпущенные по указанию Правительства Бакинским ГородскимУправлением в августе 1919 года.Согласно утвержденному положению «О внутреннем беспроцентном займе Бакинского городскогообщественного Управления», билеты займа выпускались достоинством в 500 манат (рублей) вколичестве 100.000 штук, разделенных на 2000 серий по 50 билетов в каждой, общей суммой в 50миллионов манат.Выпустив в обращение билеты внутреннего, беспроцентного с выигрышами займа, Правительствов значительной мере решило финансовые проблемы городского хозяйства, а сами билеты займавскоре, завоевав доверие населения, стали выполнять дополнительные функции - функции платежа исредств обращения, циркулируя наравне с синхронными бумажно-денежными знакамиАзербайджанской Республики, находящимися в денежном обращении.Бумажно-денежные знаки Азербайджанской ССР. В течение 1920-1923 гг. в обращениинаходились бумажно-денежные знаки 11 номиналов - 5, 10, 100, 1000, 5000, 10000, 25000, 50000, 100000,250000, 1000000, 5000000 манат. После образования в марте 1922 г. Закавказской Советской ФедеративнойСоциалистической Республики (1922-1936) от имени ее учредителей - Азербайджана, Грузии иАрмении были осуществлены эмиссии бумажно-денежных знаков в 4-х выпусках и 17-ти номиналах - от1000 до 10000000000000 рублей (уникальный случай в мировой практике эмиссии бумажно-денежныхзнаков!), которые циркулировали в денежном обращении Азербайджанской ССР до перехода набумажно-денежные знаки СССР. Банкноты и разменные монеты Государственного Банка СССР,претерпев несколько денежных реформ и деноминаций, служили законным средством платежа натерритории Азербайджанской СССР до введения в обращение национальной валюты третьейАзербайджанской Республики. В течение 1961-1991 гг. советскими монетными дворами в Ленинграде иМоскве выбивались мемориальные, юбилейные монеты и медали на азербайджанскую тематику.Деньги Азербайджанской Республики. После провозглашения независимости 18 октября 1991г. были приняты меры по претворению в жизнь основных атрибутов суверенитета республики.11 февраля 1992 г. был издан Указ Президента Азербайджанской Республики АбульфазаЭльчибея «Об образовании Национального Банка Азербайджанской Республики», а указом 15 июля1992г. «Об обращении национальной валюты Азербайджанской Республики», были установлены ивведены в обращение национальные бумажные денежные знаки, которые до 1 января 1994 годаобращались параллельно с рублем. В декабре 1993 года по указу президента страны Гейдара Алиева368

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────манат был утвержден в качестве единственной валюты. Это означало выход из рублевой зоны ивосстановление собственного денежного обращения, прерванного после вхождения АзербайджанскойССР в состав СССР. Согласно статье 19 Конституции Азербайджанской Республики основной денежнойединицей стал «манат», и право его выпуска, обращения и изъятия из обращения было возложено наНациональный Банк Республики, переименованный ныне в Центральный Банк АзербайджанскойРеспублики. В 15 августа 1992 г. в обращении появились бумажно-денежные знаки с номинальнойстоимостью 1,10, 250 манат, а в ноябре 1992 г. - металлические фракции маната - монеты в 5, 10,20, 50 гяпик. В марте 1993 г. были осуществлены эмиссии денежных знаков в 50,100,250,500,1000манат. В целях оптиматизации денежной системы были выпущены купюры в 10000 (1994г.) и 50000(1996г.) манат.В 1996 г. были отчеканены юбилейные, мемориальные монеты из драгметаллов в памятьгениального азербайджанского поэта Мухаммеда Физули (золото, 100 манат) и в ознаменование 1300-летия тюркского героического эпоса «Китаб-и-Деде Гор-гуд» (золото, 100 манат).Согласно Указу Президента страны от 10 марта 2004 г. об увековечивании памяти ГейдараАлиева, Центральный Банк выпустил в обращение три однотипных, коммеморативных монет изплатины, золота и серебра.Согласно указу Президента страны «Об изменении номинальной стоимости денежных знаков имасштаба цен (деноминации) в Азербайджанской Республике», с 2005 г. в обращение были выпущеныденоминированные банкноты достоинством в 1, 5,10, 20, 50,100 манат и разменные монеты 1, 3, 5, 10,20, 50 гяпик.ЛИТЕРАТУРА1. История Азербайджана. Т. 1, Баку, 19582. Qasimova S., 9hmadov R. 1988-1920-ci illərdə Azərbaycan pul dövriyyəsində işlədilmiş kağız pullarvə qiymətli kağızlar haqqında // Azərbaycan Tarixi Muzeyi- 80. В.: Elm, 2001, s. 103-1103. Əhmədov R. Azərbaycanda kağız pul dövriyyəsi tarixindən / Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi-2004,Baki, 20074. Каталог бон и денежных знаков России, РСФСР, СССр, окраин и образований (1769-1927).Под ред.: Чучина Ф.Г. Изд. 3-е, М., Изд-е Сов. Фил. Ассос, 1927, с. 53-585. Рябченко П.Ф. Полный каталог бумажных денежных знаков и бон России, СССР, стран СНГ(1769-1994). Изд-е 2, Киев, Лисбанк, 1995, с. 522-5236. Малышев А.И., Таранков В.И., Смиренный И.Н. Бумажные денежные знаки России и СССР.М., Финансы и статистика, 1991, с. 62-647. Алиев Ф. Деньги Республики / Газета «Биржа - Plus», 27 декабр 2004 , с. 178. Бабаева С. Бакинские боны / Журнал «Банки и бизнес», № 3 (4), июль-август 2004, с. 24-279. Рашид ад-Дин Ф. Джами ат-таварих. (Пер. с перс: А.К.Арендса).Б.: Изд. Акад. Наук Аз.ССР,1957, т. 310. Rəsulzadə М.Э. Azərbaycan Cumhuriyyəti. Bakı, 1990369

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────11. Быков А.А. Монеты Китая. Л-д, 1969The article briefly describes the history of the monetary economy and money circulation in NorthernAzerbaijan after the Russian annexation in the beginning of the 19th century to the present day - as a componentof the Russian Empire, in the period of the Transcaucasian Federation, in the Democratic Republic ofAzerbaijan (1918-1920), in the AzSSR after it joined the USSR and following independence in 1991.«İRS наследие».-2008.-№5.-С.4-9.370

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Денежное обращение и монетная чеканка вСефевидском государстве(XVI - I ПОЛОВИНА XVIII В., МОНЕТНЫЕ РЕФОРМЫ АББАСА I И ХУСЕЙНА I)Али РАДЖАБЛИ,доктор исторических наук, профессорСТАТЬЯ 2-ЯПравление слабого шаха Мухаммада Худабенде (1578-1587) стало сплошным бедствием дляСефевидской державы. Усилия его жены Махд-и-Ульи, старшего сына Хамзы Мирзы и визиря МирзыСалмана укрепить центральную власть и подчинить необузданных глав кызылбашских племенвстретили самый решительный отпор со стороны последних. Сначала Махд-и-Улья в 988 = 1581 г., вслед за ней Мирза Салман в 991 = 1584 г. и Хамза Мирза в994 = 1587 г. поочередно стали жертвами сговора сефевидской военно-кочевойзнати. Плачевными оказались также последствия интервенции соседнихгосударств - Османской Турции и Шейбанидов Средней Азии, осуществлявших назавоеванных ими территориях права «сикке» и «хутбе». То и дело появлялись встране самозванцы, выдававшие себя за Исмаила II. В поисках сильной личностиодин за другим были провозглашены шахами царевичи Аббас Мирза (в 989 = 1581г. в Герате), Тахмасиб Мирза и Абуталыб Мирза (в 994 = 1587 г. в Казвине). Провозглашениеэтих принцев, согласно письменным источникам, сопровождалосьхутбе и сикке, но монеты, чеканенные от их имени, неизвестны.Наместник Хорасана Аббас Мирза былпровозглашен еще дважды - в 994 = 1585/86 г. в Мешхедеи, наконец, в 996 = 1587/8 г. в столице - Казвине, икаждый раз, как сообщают хронисты, с хутбе и сикке. Номонет, выбитых до последнего джулуса 996 г.х., нет.Молодому шаху потребовалось несколько лет, чтобы залечить раны,нанесенные государству при его предшественниках как извне, так и изнутри.Заключив мир в 1590 г. с главным противником - Османской империей, онвыступил против узбеков, занявших к тому времени почти весь Хорасан, гдевновь была восстановлена хутбе сефевидских шахов, прерванная после ИсмаилаI в течение почти 80 лет.Объединение раздробленных областей, усиление центральной властисоздали благоприятные условия для развития хозяйственной жизни, оживлениятоварно-денежных отношений и торгового капитала, требующих, в своюочередь, новых инъекций в денежное обращение. При Исмаиле II иМухаммаде Худабенде было выпущено немного денежной массы, которая вусловиях, когда внутренняя торговля была парализована, а внешняяотсутствовала вовсе, и на значительных территориях, захваченных Османами и Шейбанидамиобращалась монета завоевателей, удовлетворяла потребности рынка в ходячей монете.Изменившиеся экономические и политические условия требовали изменения структурыденежного хозяйства, в первую очередь монетной системы. Эта необходимость нашла свое разрешение вмонетной реформе Аббаса I.Суть реформы. В первые годы царствования Аббаса I государственный чекан осуществлялся поустановленному при Мухаммаде Худабенде весовому стандарту - мискалю, равному 4,68 г или 24нохудам (Нохуд – мера веса = 0,195 г; 24 нохуда = 1 мискалю – 4,68 г) по 0,195 г. В качестве основнойденежной единицы выпускались одномискалевые мухаммади с номинальной стоимостью 100 медныхдинаров, кратные мухаммади (9,36 г = 200 медным динарам) и фракции мухаммади - шахи (2,34 г = 50динарам), 1/5 часть мухаммади = «бисти» (фарс: «двадцатка») (0,936 г = 20 динарам).371

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────С 1003 = 1594/5 г. появляются уже новые монеты, отличимые от прежних своей весовойсистемой. Средний вес этих монет в количестве 18 экземпляров изФонда нумизматики Национального музея истории АзербайджанаНациональной академии наук Азербайджана (НФ НМИА НАНА),выбитых между 1595-1617 гг., составляет 7,62 г. Теоретический же(указной) их вес, видимо, был чуть больше и соответствовал 40 нохудам -40 х0,195 или 7,8 г серебра, в то время как номинальная стоимость новойденежной единицы, которая в честь своего учредителя стала называться -«аббаси» (аббасова монета), согласно письменным источникам равнялась 200медным динарам. Фискальные цели новой реформы очевидны: еслиисходить из предыдущего курса (мискаль 4,68 г серебра = 100 динарам), тономинальная стоимость аббаси весом 7,8 г, или 1.2/3 мискаля серебра,должна была составить 7,8 х 100 : 4,68 = ок. 167 динарам. Разницу междустарым и новым курсами - 200 - 167 = 33 динарам (1,3 г серебра)несомненно, следует расценивать как введение принудительнозавышенногокурса ― один из источников получения доходов отмонетной регалии (права чеканки монет).Эксплуатация монетной регалии по принудительно-завышенномукурсув отличие от часто встречавшейся на практике простой формы эксплуатации – снижения веса и качества(пробы) монет, должна была иметь под собой определенную почву. Одним изфакторов, содействовавших принудительно-завышенному курсу денежного обращения,являлось наличие у государства большого запаса собственного монетного материала,который давал возможность осуществлять собственный чекан и присвоить всефискальные доходы.Вполне возможно, что после восстановления прежних границ государства,усиления центральной власти и налогового ведомстваправительство Аббаса I располагало всем необходимым для собственногоденежного чекана (не исключено, что Аббасу I понаследству досталась часть, если не полный набор золотых исеребряных слитков, отлитых при Тахмасибе I и хранившихся,согласно хронисту Хидаяту, в зловещей крепости Кахках, о чемречь шла в предыдущей статье). По всей вероятности, подобные эмиссии денегосуществлялись в Исфаханском монетном дворе, провинциальные же монетныедворы, нередко отдававшиеся на откуп, находясь под эгидой центрального монетногодвора и во всем следуя его директивам относительно метрологии итипологии государственной монеты, функционировали автономно, организуяпроизводственный процесс и обеспечивая себя денежным материалом.Учитывая практику применения свободного чекана в средневековых государствах,можно допустить, что сефевидские финансисты также непрепятствовали свободному чекану. Доходы же от такого чекана поступали вказну главным образом по принципу деления монет на группу «старых» и«новых». Перечекан старых монет - мухаммади, шахи и др., поступавших вмонетные дворы от физических лиц, мог дать немалые фискальные доходыпо той простой причине, что после перечеканки они, оставляя за собой прежнее название ипрежнюю номинальную стоимость, выпускались в обращение в виде новых мухаммади, шахи, нос сильно ослабленным весом соответственно 3,90 и 1,95 г. Разница в весе старых и новых мухаммади(4,68 - 3,90 = 0,78 г), которая по новому официальному курсу составляла 4,68 - 3,90:4,68 х 100 = 16,7динара, даже после вычета всех расходов на чеканку монет и убытка, вызванного угаром металла приего расплавлении, могла принести порядочные барыши.Итак, постреформенная денежно-монетная система Аббаса I в конечном итоге состояла изаббаси - основной единицы (7,8 г = 200 динарам), мухаммади (3,90 г = 100 динарам), шахи (1,91 г = 50динарам) и бисти (0,78 г = 20 динарам); аббаси = 2 мухаммади = 4 шахи = 5 бисти. Чеканились372

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────разменные медные монеты - казбеки (5,6 г = 5 динарам) и золотые монеты - ашрафи (3,5 г = 1000динарам), которые в основном играли роль донативных монет.Новая денежно-монетная система, которая, несмотря на принудительно завышенный курс,вскоре получила широкое и беспрепятственное распространение по всему государству, полностьювытеснила из обращения османскую и узбекскую монету и продержалась, с некоторыми весовымиизменениями, до конца существования Сефевидской державы.На базе новой монетной системы произошло усиление внутренней междугородной и особенновнешней международной торговли, которой в свою очередь во многомсодействовал экономический рост западноевропейских стран. Нужда в рынкахсбыта мануфактурных изделий, а также в источниках сырья привела косвоению в XVII в. морского пути из Европы в Индию вокруг Африки ирасширила транзитную караванную торговлю между Западом и Востоком.Результатом развития внешнеторговых отношений явился усиленныйприток в Сефевидское государство иностранных, в основномзападноевропейских монет. Судя по монетным находкам в Азербайджане, завозившиесяв Сефевидское «мамалик-е-махрусе» (фарс. "огражденные страны"- государства) иностранные монеты состояли из серебряных талеров Австрии,Тироля, Саксонии, Эльзаса, Моравии, Зальцбурга, Трансильвании и др.,пиастров Испании, скудо Флоренции, грошевиков Польши, золотых дукатовВенеции, Венгрии, Османской империи. Однако почти все завозныеиностранные монеты, хотя и могли участвовать в денежном обращении наустановившихся на местном рынке паритетныхначалах (путем весового сопоставления их сместными монетами), но для большего удобства иразборчивости в купле и продаже обменивалисьместными саррафами (менялами) на сефевидскиемонеты и поступали на монетные дворы для перечеканки на шахскиемонеты. При этом, согласно данным письменных источников, высокопробныеталеры весом в одну унцию (28-30 г) оценивались сопределенным лажем за 10-13 шахи, суммарный вес которых составлялоколо 23 г. Как видно, чистая прибыль от перечеканки одного талерадоходила до 6-7 г или 4 шахи, или одного аббаси.Чеканка монет при ближайших преемниках Аббаса I - Сафи I (1629-1642), Аббасе II (1642-1667) и Сулеймане I (1667-1694) осуществлялась безсущественных изменений. В обращении находились серебряные номиналыдостоинством в 5 аббаси, 3 аббаси, 5 шахи, аббаси, мухаммади, шахи, бистии лари. При Аббасе II вес аббаси немного падает (до 7,5 г). Терпитизменения и монетная типология: на монетах появляются стихотворныелегенды на фарси.Со времени Сулеймана I появляются первые и явные признаки общего хозяйственного иполитического упадка государства. Происходит некоторое снижение веса (до 7,23 г) и ухудшениекачества монет. Согласно осведомленному немцу Кемпферу, из 30.000 туманов, поступивших в казну в1684 г., только 300 были признаны полноценными. Хотя Сулейман I чеканил хорошие монеты, как сообщаетдругой европейский миссионер П. Сансон, они тут же исчезали из обращения. При создавшейсяситуации в денежном хозяйстве государства особой популярностью пользовалась своеобразная серебрянаямонета - мухаммади города Ховейзы в Хузистане, о чем, в частности, свидетельствуют монетныеклады этого времени со значительной долей ховейзинских мухаммади.Вопреки завещанию Сулеймана I о престолонаследии, из семи его сыновей шахом стал старший,но безвольный и фанатичный султан Хусейн I (1694-1722). Именно при нем пришел конец двухсотлетнемусуществованию Сефевидского государства. Сначала Мир-Вейс ― предводитель племени Гильзаев,каландар города Кандагара обьявил о своей самостоятельности и осуществил хутбе и сикке. Согласноавтору хроники «Сефевийе падишахлары» (Сефевидские падишахи), он чеканил монеты, на которыхпомещал следующее двустишие:373

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Выбил монету в месте покоя ГандахареРаб царя страны, именитый Мир-Вейс.Затем его сын Мир-Махмуд осадил столицу Исфахан и 11 мухаррама 1135 г. = 22 октября 1722 г.сам шах, будучи в безвыходном положении, во главе своей свиты отправился в лагерь противника вФарахабад и собственноручно возложил шахскую корону на голову Мир-Махмуда (1722-1724) ―основателя семилетней династии Увейсидов.По количеству дошедших до нас монет период правления Хусейна I занимает первое место. Иэто в то время, когда сокращалось количество монетных дворов и еще в большой степени ― эмиссиидействовавших монетных дворов. Подобный диссонанс объясняется отнюдь не обилием чекана, амножеством факторов, повлиявших на переход монеты из состояния «подрукой» в состояние «под землей». Как пишет К.Маркс, «в период потрясенийв общественном обмене веществ даже в развитом буржуазном обществе имеетместо закапывание в землю денег как сокровища».Понижение веса монет Хусейна I имело место еще в начале егоправления. Средний вес аббаси 1700-1711 гг. составляет только 7,30 г. Слабойпопыткой навести порядок в денежном хозяйстве государства можно считатьпоявление с 1123 = 1711/2 г. монет нового типа ― продолговатых и четырехугольныхмонет достоинством 5 шахи или пянджшахи, мухаммади и шахи.Судя по взвешенным нами большому количеству монет из НФ НМИАНАНА, средний вес нового номинала пянджшахи составил 8,65 г, но указнойего вес, очевидно, содержал в себе 50 нохудов = 9,75 г или 7,8 г + 1,95 = 9,75 гсеребра. Как видно, выпуск новой денежной единицы пянджшахи, номинальнаястоимость которого согласно письменным источникам составляла 250 динаров,был осуществлен не столько с целью усовершенствованиясуществующей монетной системы, сколькополучения дополнительной выгоды. Повышениеноминальной стоимости панджшахи на 250 - 250 х 8,65 : 9,75 = 28,2 динарасоставляло ту сумму, которую получала казна в виде дополнительной выгоды отчеканки новых монет.Чекан прямоугольных монет был прекращен в 1129 = 1717 г., когда вденежном обращении государства появились новые аббаси, вес которых,согласно трактату «Тазкират аль-мулук», был установлен в 7 дангов (Данг –мера весов, равная 0,78 г; 6 дангов = 1 мискалю – 4,68г.) = 5,46 г., т.е. былпонижен почти на 2 г. (7,30-5,46 = 1,94 г.). Но и это понижение веса монет былоне последним. Согласно тому же «Тазкират аль-мулук», перед катастрофической Гульнабадской битвойвес аббаси был установлен в шесть дангов, т.е. в 1 мискаль = 4,68 г. Согласно П. Быткову, для последнихэмиссий были использованы имеющиеся в казнохранилище драгоценные металлические изделия, в томчисле погребальные ценности. Последняя реформа, проведенная в обстановке обострившегосяполитического и экономического кризиса, не имела сколько-нибудь длительного успеха из-засужения сферы и времени денежного обращения. Серебряные монеты в дальнейшем, как в чеканеузурпаторов Увейсидов, так и при последних шахах - Тахмасибе II (1722-1731) и Аббасе III (1731-1736),чеканились по весу, установленному в 1717 г. - 5,46 г.Монеты сефевидских шахов чеканились в азербайджанских городах ― Табризе, Ардабиле,Нахчыване, Ордубаде, Иреване, Гяндже, Шамахе, Араше, Дербенде.ЛИТЕРАТУРА1. Бутков П.П. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 гг. СПб, 1869.374

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────2. Маркс К. К критике политической экономии. М., Госполитиздат, 1949.3. Мирза Сулейман Дилмадж. Сефевиййе падишахлары / Рукопись Ин-та рукописей НАНА, ш. -А - 422.4. Олеарий А. Подробное описание путешествия Гольштинского посольства в Московию иПерсию в 1633, 1636 годах. Пер. П. Барсова. М., 1896.5. Kaempfer Dr.E. Amaenutotum exoticarum. Fax. V, Lemgo, 1712.6. Rabino H.L. Coins, medals and seals of the Shahs of Iran. Hertford, 1945.7. Sanson Pere. The Present State of Persia. London, 1695.8. Tazkirat al-muluk. A Manual of Safavid Administration. Trans, and exp.: by V.Minorskiy. Cambridge,1945.9. Лит. изд. Тегеран, 1304 г.х.,The article briefly traces the history of monetary circulation and monetary works in the Safavid State,against the background of political events, beginning with the weakening of the State in the 1680s underMuhammad Khuda-bende and its renewal under the following Shah Abbas I until the end of the State in the1820s. Information is given about the coinage reforms of Abbas I in 1595, referring to the reduction of theweight of coins and the implementation of compulsory inflated exchange rates followed by emissions whichresulted in the revival of internal and foreign trade and influx of foreign, including European, coins into thecountry. It also describes the monetary reform of Hussein I which was implemented during the decline of theState.* * *Источник:İRS – Наследие. Международный Азербайджанский журнал. – Москва, 2009,№2(38). С. 16-19.375

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Али РАДЖАБЛИ,доктор исторических наук, профессорМонетная чеканка и денежное обращениеАзербайджана VII-IX ввПоявление в середине VII века под знаменем ислама новой мировой империи - Арабского халифатакоренным образом изменило структуру формировавшихся веками политических, социально-экономическихи культурных институтов стран Среднего и Переднего Востока, подвластных двум постоянносоперничавшим за гегемонию в регионе державам - Византийской империи и «упорядоченной монархииСасанидов» (Ф.Энгельс) Ирана. Южная часть исторического Азербайджана - сасанидский Атурпатаканпосле Нихавендского сражения (642 г.) вошел в состав халифата, получив новую арабскую транскрипциюназвания - Азербайджан. Что касается северной части Большого Азербайджана - классическойКавказской Албании, или Аррана, то ее завоевание арабами продолжалось несколько десятилетий,и несмотря на отчаянные попытки энергичного албанского князяДжаваншира (638-680) восстановить албанскую государственность, лавируямежду Арабским халифатом, Хазарским каганатом и Византией,завершилось к концу VII века, и Албания, как и Атурпатакан, былавключена в состав исламского Дар ал-Мулька (исламского государства).Нетрудно представить состояние денежного хозяйства и уровеньтоварно-денежных отношений второй половины VII века и начала VIII века- этого смутного периода в истории Азербайджана, в особенности Албании -Аррана, которая вследствие бесконечных военных стычек на ее территории,опустошительных набегов хазар была совершенно разорена. Не случайно,что у нас нет сколько-нибудь значительных нумизматических находок,относящихся к этому периоду. До арабской же экспансии Азербайджанблагодаря своим природным ресурсам, благоприятному климату икоммуникационным возможностям переживал ощутимый подъемпроизводительных сил, считался одной из богатейших стран, о чемкрасноречиво свидетельствуют многочисленные клады сасанидскихмонет - серебряных драхм, которыми буквально усеяна вся территорияАзербайджанской Республики. За последние полтора столетия, согласноданным основоположника азербайджанской нумизматики проф. Е.А.Пахомова, здесь было обнаружено около 30 более или менее крупныхмонетных кладов и десятки единичных находок сасанидских (а такжеримских и византийских) монет, представляющих продукцию более чемстамонетных дворов городов Ирана. Значительную часть этих находоксоставляют монеты, выпущенные в монетных дворахазербайджанских городов. Эти города были священными очагами ортодоксального зороастризмаГанзак, Шиз и Ардабиль - стольный город Атурпатаканского кустака Сасанидов, монеты которогообозначались монограммой AT - Атурпатакан, а также крупные торгово-экономические и религиознокультурныецентры Албании Партав (Барда), Арран (Байлаган), Гилан, Нахчыван, Богуван (Баку),Дербенд. Большинство кладов встречается вдоль водных и наземных транспортных магистралей, покоторым осуществлялись внешнеторговые связи Азербайджана. Известно, что Азербайджан занималодно из ключевых мест на Великом шелковом пути.Ситуация на денежном рынке Азербайджана, как и всего Переднего Востока изменилась, как мыуже отметили, после арабо-сасанидских войн и образования Арабского халифата. Однако нельзясказать, что смена многовекового владычества Сасанидов в Азербайджане арабами привела ктотальной ломке существовавших к тому времени социально-экономических устоев, в том числеденежно-монетной системы. Халифат находился еще на этапе становления, ему предстояло преодолетьвнутренний кризис 50-х годов VII века, прежде чем приступить к формированию арабо-мусульманскойтеократии.376

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Существенные изменения произошли позднее, при Омейадах. Упадок хозяйственной жизни ирасстройство денежного обращения в период арабских завоеваний своеобразно отразились на составеденежного обращения Азербайджана второй половины VII века. Дело в том, что ни сасанидскийАтурпатакан, ни албанские Михраниды, не располагавшие монетной регалией (правом чеканки монеты),не имели своей государственной монеты, халифат же долгое время воздерживался от чеканкисобственной монеты. С одной стороны, в обращении находилась еще масса монет - сасанидскиесеребряные драхмы, византийские золотые солиды и другие монетные группы завоеванных стран. Ктому же длительный опыт общения с монетой (пусть и не своей), приобретенной в международнойтранзитной торговле между Магрибом и Машриком, подсказывал новым хозяевам огромного регионаизбегать резкой ломки основ устоявшихся столетиями денежно-монетных систем на завоеванныхтерриториях - требовалась определенная подготовка, адаптация населения к новым условиям.Постепенно сасанидские и византийские монеты приспосабливались к новым социально-идеологическими финансово-экономическим требованиям путем нанесения (при повторном чекане)коранических фраз, пропагандирующих догмы ислама. Так появились своеобразные арабопехлевийские,арабо-византийские и более мелкие группы «гибридных монет». Выпуском этих монетведали наместники, но эмиссии были невелики. Этими, а такжесохранившимися в ходу иранскими серебряными монетами отчастиобеспечивалось пассивное в целом денежное обращение Азербайджана второйполовины VII века.Подготовка к выпуску новых монет в халифате была завершена кконцу VII века. В 696 г. при пятом омейадском халифе, известномреформаторе Абд ал-Мапике (685-705) были отчеканеныобщегосударственные унифицированные монеты из всех трех монетныхметаллов - золотые динары весом в один мискаль (4,26 г), серебряныедирхемы (2,98 г) и медные фельсы (2-3 г). Новые монеты отличалисьбезупречной выделкой и каллиграфическим изяществом надписей. Нооблик монет радикально изменился. Монетная регалия (по-арабски«сикка» - монета, монетное право) и «хутба» (упоминание имени правителяс благопожеланием во время пятничных намазов в соборной мечети) были сильноконфессионализированы.По негласному ригоризму на изображения живых существ, установленному при Омейадах иприписываемому Мухаммаду (согласно одному из хадисов, Пророк запретил изображения живыхсуществ, ссылаясь на то, что создателем всего живого является Аллах, а те, которые изображают живыесущества, в судный день не смогут их оживить и попадутв ад), монеты стали чеканиться анонимно - с них исчезлине только имена коронованных особ, но и всякиеизображения, которые во всех домусульманскихгосударствах составляли важный элемент монетнойтипологии. Их место заняли надписи. В качествеосновного типа лицевой стороны монет был избранранний исламский символ веры - «Нет божества, кромеАллаха. Он - един, нет Ему сотоварища». На оборотнойстороне выбивалась 112-я сура - «Аллах един, Аллахвечен, не родил, не рожден и нет Ему равного никого»,вокруг - «Мухаммед посланник Аллаха...». Серебряные и медные монеты чеканились во многихгородах: только на востоке империи их было больше 150. Золотые монеты - динары чеканили сначала вДамаске - столице Омейадов, затем на окраинах Халифата - Африкийе, Мысре (Египте), Арране.Одной из первых среди завоеванных областей, где стали чеканиться монеты халифата, сталАзербайджан - как южный (собственно Азербайджан), так и северный, т.е. Албания (Арран). Каквидно из дошедших до нас редких пореформенных монет, эти монеты обозначались не именем города,где они чеканились, а именем области, где находился данный город - монетный двор. Так, самая ранняяотчеканенная в Арране монета - серебряный омейадский дирхем, датирован 89 = 709 годом, а подобныйже дирхем, чеканенный в Азербайджане – 105 = 724 годом. Кроме Аррана и Азербайджана, монеты377

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────на территории Азербайджана чеканились также под названием «Ирминиййе» - так назывался всоответствии с ранним административно-географическим делением халифата Южный Кавказ,который, в свою очередь, был разделен на 4 «Ирминиййе». Столицей наместника этой провинциислужил военно-стратегический и хозяйственно-культурный центр Аррана Партав, или по арабской транскрипцииБарда. Монетный двор Барды работал больше и дольше всех - в течение VIII-Х вв. Здесьчеканились не только общегосударственные серебряные дирхемы и медные фельсы наместниковхалифа, но и золотые динары. Помимо региональных монетных дворов Азербайджана, халифатскийчекан производился в городах ал-Бабе (Дербенд), ал-Йазидиййе (Шамахы), Балх ал-Байде и Арзал-Хазаре (в округе Дербенда), а также в арранских городах Джанзе (Гянджа), Барде и ал-Мутаваккилиййе (Шамкире).Нужно заметить, что подавляющее большинство назначавшихся халифами наместниковпровинций - вилайетов занимали этот пост очень недолго испорадически выпускали монеты. Лишь немногим из нихудавалось держаться у власти дольше и создать свое«фамильно-семейное» правление. Одним из такихнаместников Азербайджана были отец и сын - Йазид бинУсайд ас-Сулами и Халид бин Йазид, условно названныенами Сулаймидами. Отец Йазида Усайд бин Зафир былэмиром ал-Баба (Дербенда). Йазид еще в 135 = 753/4 гг. былназначен халифом ал-Мансуром (754-775) наместникомАррана, и согласно письменным источникам, им былвосстановлен на новом месте город Шамахы, названный в его честь ал-Йазидиййа. Известны медныефельсы, отчеканенные от его имени в ал-Йазидиййе, Барде, ал-Бабе. Последний известный нам медныйфельс от имени Йазида чеканен в 163 = 780 г. в Барде, а фельс его сына Халида - в Арране в 177 = 794 г.Другое, более представительное «фамильное» наместничество связано с именами Хазима бинХузаймы, Хузаймы бин Хазима и Башра бин Хузаймы - наместников Аррана и Ирминийи. Сохранилисьсеребряные дирхемы и медные фельсы, чеканенные от их имени в промежутке времени 170 = 785 – 191= 807 гг.Заслуживает особого внимания золотой динар халифа Харуна ар-Рашида (786-809),чеканенный в Арране в 170 = 786 г. Хузаймой. Данная монета, представляющая собоюнумизматическую редкость, опровергает существующее негласное мнение об отсутствии вАзербайджане халифатского чекана. Она является неоспоримым доказательством высокогоэкономического потенциала и важного геополитическогозначения Аррана, свидетельствуя о начале нового периода -периода господства монеты в денежном обращенииАзербайджана. Это был период, когда в Арабском халифатезакладывалась материальная база будущего социальноэкономическогои культурного феномена «мусульманскогоренессанса» (А.Мец) ближневосточных стран, включая иАзербайджан.Вслед за распадом величайшей в мировой историитеократической империи на две части – Омейадский(Андалусский) и Аббасидский (восточный) халифаты, религиозно-политический сепаратизм наокраинах империи по прецеденту алидских государств Магриба (Идрисидов, Фатимидов) и Машрика(Алидов, Тахиридов) положил начало появлению целого ряда независимых и полунезависимыхгосударств, управляемых собственными династиями. Этот процесс не обошел стороной Азербайджан.Одним из первых зачинателей этого процесса в Аббасидском халифате стали Мазйадиды, основавшиенесколько позже династию в Ширване. В отличие от многих эфемерных государственных образованийрассматриваемой эпохи, государство Ширваншахов оказалось весьма долговечным, просуществовавоколо восьмисот лет. Основоположник династии Йазид бин Мазйад аш-Шайбани, предводительарабского племени Рабиа, был назначен халифом Харуном ар-Рашидом наместником Азербайджана иИрминиййи. Известны серебряные дирхемы, чеканенные Йазидом в 183-185 = 799-801 г. в Арране.После внезапной его смерти в 801 г. наместниками Аррана, Ширвана и Ирминиййи назначались378

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────последовательно его брат Ахмад, сыновья Асад, Мухаммед и Халид. Последняя монета Халидадатирована 217 = 832 г.Сын и преемник Халида Хайсам, согласно письменным источникам, в 861 году принял титул«ширваншах». Но монет, чеканенных ни от его, ни других ширваншахов имени в течении более чем сталет, мы не имеем. Трудно представить, что за это время никто из них не прибегал к такому престижномугосударственному акту, как выпуск собственных монет. Видимо, сказались последствия пресловутогосеребряного кризиса в денежном товарообороте ближневосточных стран, наступившего в конце X в. Обэтом и о монетах азербайджанских феодальных государств VIII-XIII вв. мы расскажем в следующейстатье.Brief information is given concerning coinage in Azerbaijan within the context of such politicaloccurrences in this region as Arabian invasion and downfall of the caliphate as well as emergence ofindependent states including Shirvanshahs' state. It is pointed out that Byzantine and Sasani coins werein use at the beginning of the Arabian invasion. And only in 7-8 centuries, under the rule of caliph AbdAl-Malik Arabian golden, copper and silver coins became dominant currency. Besides, caliph deputies'coins had also been in turnover. Barda, Derbent, Shamahi, Ganja and Shamkir were mostly developedcoinage centers in Azerbaijan.* * *Источник:İRS – Наследие. Международный Азербайджанский журнал. – Москва, 2008,№1(31). С. 4-6.379

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Монетная чеканка и денежное обращение Азербайджана в XV векеТенга тимуридов в денежных системахазербайджанских государств кара-койунлу, ак-койунлу и ширваншаховАли РАДЖАБЛИ,доктор исторических наук, профессорПоследствия военных походов Тимура против Османидов (султана Йылдырыма Баязида - 1389-1403) и Джучидов Золотой Орды (Тохтамыш хана -1389-1406), проходивших, как известно, черезАзербайджан, неоднозначно отразились на политической жизни Азербайджана. Находясь все еще ворбите военно-политического влияния Тимуридов, Северный Азербайджан (от Куры до Дербенда),который уже длительное время находился в составе государства ширваншахов Мазйадидов, обезопасивсебя от нападений сильных соседей, благодаря мудрому и сбалансированному правлению ширваншахаИбрахима I (1382-1417) стал быстро развиваться. Ширван в XV в., по описаниям западныхпутешественников (Клавихо, Контарини и др.) представлял собою цветущую и богатую страну. Носитуация в Южном Азербайджане, ставшем ареной борьбы между Тимуридами и военной коалицией воглаве с джелаиридским султаном Ахмедом (1382-1410) и Кара-Йусифом (1411-1420), предводителемтюрко-огузского племенного объединения Кара-койунлу, оставалось нестабильной. Однако, нанесяпоражения тимуриду Мираншаху (1408) и Ахмеду джелаириду (1410), Кара-Йусиф посадил своего сынаПир-Бутака (1411-1417, женатого на одной из джелаиридских принцесс) на престол в Тебризе, заложивоснову нового азербайджанского государства, в состав которого вошли восточная Анатолия сКурдистаном и прилегающими территориями, часть Южного Кавказа и весь Ирак арабский с Багдадом.Согласно письменным источникам (Шерефхан Бидлиси, Хондемир), во всех этих вилайетах былиосуществлены важнейшие государственные акты - хутба и сикка Кара-гойунлу. Однако Кара-Йусифстрого придерживался своего статуса в иерархической лестнице престолонаследия: чеканка монет ипровозглашение хутбы осуществлялись от имени Пир-Бутака, имевшего титул «ас-султан ал-азам» -султан высочайший, а на монетах, отчеканенных от имени их обоих, он представляется скромно -«Йусиф ноян бахадур». Государственные указы также начинались с именем Пир-Бутака: «Pir-Budak xanbahadur yarlikindan əbu Nosr Qara Yusif bahadur sozumuz» - «По Йарлыку Пир-Бутак хана бахадура, поповелению Абу Насра Кара-Йусифа бахадура». Отныне тюркский (азербайджанский) язык становитсяобщегосударственным языком и употребляется наравне с фарси при официальных устных переговорах исоставлении государственных документов.Тенга в денежно-монетной системе государства Гара-гойунлу.Как отмечалось в предыдущей статье, высокопробная и тяжеловесная (6,2 г) серебряная тенгаТимуридов с самого начала была принята основной денежной единицей государства Кара-койунлу, новес тенги при внуке Тимура Шахрухе (1404-1447) был снижен до одного среднеазиатского мискаля (4,8г), получив название «тенге-и-шахрухи».Судя по имеющимся данным о нумизматическом наследии Кара-койунлу, опубликованным вразличных изданиях и частично по хранящимся в Нумизматическом фонде Национального музеяистории Азербайджана Национальной академии наук Азербайджана (НФ НМИА НАНА) монетам,приходится констатировать, что монетное дело в этом государстве было не очень развитым. Монетычеканились в основном в столице - Тебризе и крупных городах Урмийе, Султанийе, Эрзинджане, атакже в городах Ширвана - Махмуда-баде и Бакубе, но здесь эмиссии носили эпизодический характер.Бесконечные междоусобицы и военные столкновения, усилившиеся при сыне Кара-ЙусифаИскендере (1417-1435), находившемся в конфронтации со всеми своими соседями - Ширваншахами,Тимуридами, а затем и Ак-койунлу, препятствовали торговым связям между регионами, регулярномутоварообмену город-деревня. Не менее важный фактор, тормозящий развитие производительных сил итоварно-денежных отношений, таился в самом социальном укладе племенного объединения Кара-койунлу.Дело в том, что кочевые и полукочевые племена, составлявшие ядро военно-политической исоциально-экономической мощи государства, продолжали вести традиционное «пастбищное» хозяйство,380

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────а активная раздача земли в виде союргалов военно-кочевой знати и представителям служилой иплеменной аристократии не только подогревала центробежные настроения у последней, но и налагалатяжелые путы на обработку земли, на обмен излишками сельскохозяйственной продукции, в конечномитоге на денежную торговлю.Социально-экономическое и военно-политическое положение государства Кара-койунлу несколькостабилизировалось при последнем падишахе Джаханшахе (1435-1467), просвещенном монархе ипоэте, писавшем на азербайджанском языке под псевдонимом «Хагиги». От него сохранилось сравнительномного монет, часть которых хранится в НФ МИА. Благодаря хорасанской военной кампанииДжаханшаха (1457-1458), закончившейся завоеванием ряда территорий на востоке и мирным договоромс тимуридом Абу-Саидом (1459-1469), значительно расширились границы монетного права государстваКара-койунлу. В крупном кладе серебряных монет-тенга, найденном в 1962 г. в бассейне озера Гёйчи(Севан), где оказалось большое количество монет тимуридских царевичей (Бабура, султана Махмуда,Улуг-бека, Абдуллаха, Абу Саида, Шаха Махмуда), перечеканенных Джаханшахом, и редкие монетысамого Джаханшаха, чеканенные в ходе этой военной акции почти во всех захваченных городах(Аберкухе, Ларе, Лахиджане, Кашане, Шейх-Абу-Исхаке, Шуштаре). Восстановлению внутренних ивнешних торговых связей, наращиванию военно-политического и хозяйственно-культурного потенциалагосударства Кара-койунлу помешала смена власти. Длительное соперничество двух родственныхплеменных объединений Кара-койунлу и Ак-койунлу завершилось в пользу последних. И новымхозяевам Азербайджана - династии Ак-койунлу все пришлось начать сызнова.Основатель государства Ак-койунлу Узун Хасан (Хасан Высокий) вошел в историю как решительныйи дальновидный политик, государь-законовед. Составленным им «Кануннаме» (Свод законов)пользовались в средние века не только в Азербайджане, но и в Турции и Иране. Но созданное УзунХасаном обширное государство после смерти его сына и преемника Йакуб падишаха (1478-1490) быстропришло в упадок (за десятилетие на троне Ак-койунлу пребывал десяток царевичей) и разделилось надве части, которые вскоре вошли в состав нового азербайджанского государства - Сефевидскойдержавы. В основе денежно-монетной системы Ак-койунлу, генетически связанной с системой Каракойунлу,лежала та же серебряная тенга, но теперь уже весом в один мискал-и-шари (4,26 г). При этом еевес имел тенденцию к снижению и при последних правителях составлял в среднем около 2 г.Мало что изменилось в денежном хозяйстве и в денежном товарообмене после перехода власти кАк-койунлу. Идентичная по социальному укладу военно-кочевая верхушка Ак-койунлу вскоре сталапомехой на пути центростремительной политики Узун Хасана. Кроме того, много сил отнимала борьба сОсманами и Мамлюками на западе, Тимуридами на востоке. В условиях господствовавших в странеформ землевладения и землепользования, тяготевших к натуральному хозяйству, решительные усилияУзун Хасана в области упорядочения финансовой и налоговой систем оказывались малоэффективными.Малочисленность дошедших до нас монет Узун Хасана не позволяет сделать определенные выводы одинамике денежного обращения государства. Но государственной монетной продукции выпускалось,очевидно, столько, сколько требовалось для собственных нужд (оплаты расходов дворца,вознаграждений, раздачи), а чеканка монет из материала заказчика (свободный чекан) производилась отслучая к случаю. Источники сообщают о крупных денежных суммах, переходящих из рук в руки в видеподарков, выкупа, дани, штрафов, но это были большей частью мертвые сокровища -деньги и предметыиз благородных металлов, принадлежащие отдельным представителям знати, а не нажитые в процессетоварного обращения.Несколько больше монет дошло до нас от времен правления преемников Узун Хасана, в особенностипоследних, которые, сменяя друг друга в условиях всеобщего политического и экономическогохаоса в стране, по-видимому, первым долгом заботились о своем монетном праве, нежели о нуждах всредствах обращения. В этом контексте следует рассматривать довольно крупный клад измельчавшихсясеребряных монет-тенга падишахов Байсунгура (1490-1491), Рустама (1491-1496), Ахмеда (1496-1497),Мурада (1497; 1501-1502), Мухаммеда (1500-1501), Алвенда (1499-1500), найденный в селе ТатянМасаллинского района Азербайджана в 1962 г.Тенга в Ширванском государстве381

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────В отличие от государств Кара-койунлу и Ак-койунлу, тенга в Ширванском государстве сыгралаособую роль. Как известно, чекан ширваншахов-Мазйадидов с конца VIII в. был фактически прекращенв 1260 г. после убийства ширваншаха Ахситана II по указанию Хулагу-хана. В последней четверти XIVв. отсутствие монетного чекана ширваншахов частично компенсировалась спорадичными эмиссиями,осуществляемыми в зависимости от военно-политической коньюктуры соперничавшими за гегемонию вАзербайджане государствами - Джелаиридами, Джучидами и Тимуридами. Однако Ширванскоегосударство, переживавшее в течение XV в. социально-экономический подъем, не могло обойтись безсобственных средств обращения. Политические условия для выпуска такой монеты созрели, повидимому,после смерти Тимура (1405 г.). Этой монетой оказалась та же тяжеловесная и высокопробнаясеребряная тенга, выпуск которой вскоре был налажен во всех столицах Ширваншахов - Дербенде,Бакубе и Шамахе. Но чеканилась она анонимно, без указания имени ширваншаха Ибрахима I. Гарантомее достоинства служили тип и металлические параметры - вес и проба. Не случайно анонимное ширванскоесеребро, как показывает топография находок, обращалось не только на территории эмитента,удовлетворяя потребности внутреннего рынка, но питало также денежное обращение соседних стран.Известно несколько крупных кладов ширванской тенги, не считая многочисленных единичных находокпо всему Южному Кавказу. Особый интерес представляют монетные клады, обнаруженные в бассейнеозера Гёйчи (Севана) и в восточной Грузии. В составе клада, найденного в Кахетии, помимо ширванскойсеребряной тенги первой половины XV в. оказалось большое количество местных, грузинскихподражаний ширваншахским монетам. Обращение монет из благородных металлов за пределамиметрополии - обычное явление в истории. Монеты из благородных металлов, разумеется, полноценных,как известно, не знают границ, если даже они принадлежат враждебному государству. Но в случае скахетинским кладом привлекает внимание то, что ширваншахские монеты количественно доминируютнад местными. Если в данном случае это объяснялось отсутствием доброкачественной собственнойсеребряной монеты в Грузии, переживавшей в первой половине XV в. сильную феодальнуюраздробленность, сопровождавшуюся катастрофической порчей монеты, то нахождение ширванскихмонет во владениях Кара-койунлу, куда входил бассейн озера Гёйчи, было связано с высокой конкурентоспособностьюмонет ширваншахов.Приход к власти Фарруха Йассара I (1462-1501 гг.) ознаменовался важными переменами вмонетном деле Ширваншахов: после длительного перерыва был восстановлен традиционныйсуверенный чекан Ширванского государства, централизованно налаженный в монетном дворе Шамахи.Однако после сокрушительного поражения от сефевидских кызылбашей и гибели Фарруха Йассара I вбитве в местности Джабани (1500) вес тенги быстро уменьшился и к концу правления ширваншаховсоставлял лишь около 0,5 г.Несмотря на мощную экспансию другого азербайджанского государства – Сефевидской державы,чекан ширваншахов продолжался вплоть до 1548 г. До нас дошли редчайшие монеты такихмалоизвестных ширваншахов, как Бахрам-бек (1500-1501), Султан Мухаммад Гази (1501), СултанМахмуд (1501/02), Фаррух Йассар II (1527/28 г.). Заслуживает особого внимания дошедшая до насуникальная серебряная монета Бурхана Али (1548/49), одного из последних представителейтысячелетней династии Мазйадидов, которому в 1548/9 г., спустя десять лет после ликвидацииширванского государства и превращения его при сефевиде Тахмасибе I (1524-1576) в одно избеглярбекств, удалось возродить ширваншахскую государственность и чеканку государственноймонеты. •ЛИТЕРАТУРА1. Azerbaycan tarixi. Z.Bunyadovun va Y. Yusifovun redaktəsilə. Bakı, 1994.2. Марков А. Инвентарный каталог мусульманских монет императорского Эрмитажа. СПб, 1896.3. Марков А. Каталог джелаиридских монет. Спб, 1847.4. Пахомов Е. Монеты Грузии. Тбилиси, 1970.5. Петрушевский И. Государства Азербайджана в XV веке / История Азербайджана. Вып. 1. Баку,1949.6. Рагимов А. Бакинский клад (находка 1948 г.)/ Материальная культура Азербайджана. Т. 3. Баку,1953.382

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────7. Раджабли А. К истории денежного обращения Азербайджана в первой половине XV в. /Материалы к Всесоюзной сессии, посвященной итогам археологических и этнографических исследований1969 года в СССР. Баку, 1970.8. Раджабли А. Нумизматические материалы к истории отношений Ширваншахов, Кара-койунлу иТимуридов / Итоги полевых археологических и этнографических исследований за 1972 год в АзербССР.Баку, 1973.9. Раджабли А. Древние и средневековые монеты Азербайджана. Внешторгиздат, М., 1981.10. Раджабли А. Нумизматика Азербайджана. Баку, 1997.Рукопись Института Рукописей НАНА. Ш. IV, 53On the basis of material evidence found in Azerbaijan and close regions, the author tell about monetarysystem used in the period since last attack by Timur till middle 16 century when Sefevi dynasty was mostpowerful in Azerbaijan. Strong monetary accommodation in Shirvan states in comparison with Aq-Qoyunlu andQara-Qoyunlu states is pointed out.«İRS - nasledie».-2008.-№4(34).-S.4-8.383

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Али Раджабли,доктор исторических наук, профессорМонетное дело карабахского ханстваПосле смерти Надира, основателя тюркской династии Афшаридов, процесс разложения их государстваи возникновения во второй половине XVIII в. в Азербайджане и Иране самостоятельныхфеодальных государственных образований - ханств (ханство представляло собой миниатюру шахскойвласти) усилился. Одним из мощных среди них было Карабахское ханство. Оказав достойноесопротивление соперничавшим с ним другим азербайджанским ханствам, оно устояло на некотороевремя даже против грозного противника Ага Мухаммед-хана Каджара, нашедшего здесь свою погибель(могущество ханства одно время настолько возросло, что дворцовая знать, согласно Ахмед-бекуДжаванширу, предлагала сыну Панах-хана, основателя ханства, Ибрагим-хану объявить себя шахом).Монетное дело Карабахского ханства занимает особое место в азербайджанской нумизматике.Дело не только в том, что в этом ханстве, вернее, в его столице, построенной Панах ханом (1748-1758/9)городе-крепости, названной в честь основателя Панахабадом, чеканилась оригинальная серебрянаямонета, известная в нумизматической литературе как «панабади» (от «панахабади» - панахабадская).Это был уникальный случай в истории монетного дела Азербайджана, когда локальная монета сталаназываться именем города-эмитента. Когда началась чеканка этих монет, точно не известно. Авторхроники «О политическом состоянии Карабахского ханства в 1745-1805 годах» Ахмед бек Джаванширсвязывает это событие с завершением строительства города в 1754 г. Отмечая эту дату как времяпостроения Панахабада Ахмед бек, очевидно имел ввиду 1100 год хиджры, который по григорианскомулетоисчислению соответствует 1756/7 году, на который ссылаются и другие хронисты времени(Адигезал-бек, Ахмед-бек и др., по другим же данным город был построен еще в 1751 г.). Дошедшиеранние экземпляры панабади датируются 1201=1787 годом. Судя по ним же, выпуск их продолжался до1237=1822 г., до ликвидации ханства.На лицевой стороне панабади помещено несколько искаженное двустишие на фарси: «ИменемСахиб аз-Замана («Повелителя Времени» -12-го шиитского имама Мухаммада Махди) золото и сереброподобно солнцу и луне превратились в монету".На оборотной стороне, в центре, в бутаобразном картуше - место чекана: «зарб-и Панахабад» =чекан Панабахада, над картушем - призыв: «О, Аллах!», под картушем - дата чекана 1201=1787.Как видим, панабади чеканились, как и все денежные единицы огромного региона, лишенногопосле падения Афшаридов наследственной шахской власти, анонимно, без упоминания имени эпонима.Оригинальность этой новой, несколько продолговатой денежной единицы заключалась еще втом, что установленный для нее указной вес резко отличался от весового стандарта общеизвестнойденежной единицы «аббаси», служившей со времени ее введения при сефевидском шахе Аббасе I (1587-1629) основной единицей денежно-монетных систем Азербайджана и Ирана. Номинальная стоимостьаббаси равнялась 200 медным динарам, но его вес со временем сильно деградировал и крассматриваемому времени - середине XVIII века составлял 2,6 - 3,0 г. Средний же вес хранящихся нынев Нумизматическом фонде отдела нумизматики и эпиграфики Национального музея ИсторииАзербайджана Национальной академии наук Азербайджана 23 экземпляра панабади составляет 5,2 г.,что соответствует примерно 28 нохудам или 7 дангам, составляющим 5,46 г. Нетрудно заметить, что веспанабади вдвое превышал вес аббаси. В этой связи немалый интерес представляет вопрос обустановлении номинальной стоимости панабади. Согласно тому же Ахмед беку Джаванширу, панабадиравнялся (в паритетном Отношении) российской серебряной монете в 15 копеек весам ок. 5,0 г. Еслиучесть при этом почти идентичный совокупный вес двух аббси с суммарной номинальной стоимостью 2х 200 - 400 медных динаров, то номинальная стоимость панабади с несколько завышенным весом (5,46г) должна была быть несколько выше, чем 400 динаров. Не располагая письменными данными, априорноможно предположить что, она могла быть в два с лишним раза больше, чем номинальная стоимостьдвух аббаси и равняться округленно 500 медным динарам. Возможно, также при введении панабади необошлось без применения принудительно-завышенного курса, как это обычно практиковалосьсредневековыми государствами при выпуске новых денежных единиц или изменении старых денежномонетныхсистем. Как бы там ни было, денежная реформа Панах-хана не только отличалась384

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────своеобразием и самобытностью, одновременно она символизировала, помимо престижных намерений еезачинщика, укрепившийся социально-экономический потенциал Карабахского ханства.В этой связи обращает на себя внимание приведенное автором «Карабахнаме» Мирзой Адигезалбекомизвестное крылатое изречение другого выдающегося военно-политического деятелясредневекового Азербайджана, Гаджи Челеби-хана Шекинского (1743-1755), высказанное им послепоражения, нанесенного ему Панах-ханом: «Панах-хан до сих пор представлял собою монету без чекана.Мы пришли, отчеканили его и вернулись» (это высказывание передается другими авторами в различныхвариантах: «Панах-хан был всего лишь ханом. Мы пришли, сразились с ним и ничего не добились.Теперь возвращаемся, сделав его шахом» (Мирза Джамал Джаваншир); и «Панахали объявил себяханом, а я своим поражением подтвердил его ханство» (Ахмед-бек Джаваншир). Помило панабади, вПанахабаде чеканились такие же продолговатые медные монеты с легендами на лицевой стороне - «О,Сахиб аз-Заман», на обороте - «зарб-и-Панахабад».Судя по находкам, на территории Карабахского ханства обращались также серебряные монеты -аббаси соседних ханств (Гянджинского, Ширванского ИДР.).После образования новой тюркской династии Фатали-шахом (1211-1250) в ЮжномАзербайджане, а Иране - государства Каджаров Карабахское ханство как и некоторыесевероазербайджанские ханства - Гянджинское, Шекинское оказалось в сфере влияния этогогосударства и, естественно, на его территории обращались и серебряные монеты Каджаров. Касаясьэтого вопроса, хронист Адигезал-бек пишет о выпуске в Панахабаде от имени Фатали-шаха серебряныхмонет под названием «сахибкран», равных 30 российским серебряным копейкам. Подобные монеты свесом около 7 г. и номинальной стоимостью 1000 медных динаров чеканились также в Гяндже и Шеки иобращались наравне с местными монетами.Монеты Карабахского ханства являются ценными памятниками не только Карабахского ханства,но и Азербайджана в целом. Трудно переоценить значение этих металлических реликвийазербайджанской нумизматики, когда в наше время воинствующий армянский шовинизм с молчаливогосогласия сильных мира сего стал претендовать на эту исконно азербайджанскую землю под названиемДаглыг Гарабаг (я не понимаю, почему мы позволяем иностранцам употреблять эту географическуючастицу Азербайджана в переводе на русский «Нагорный Карабах». Вспомним рецидив с названиямиТаллин - Таллинн, Тифлис - Тбилиси).В общем и целом, высокопробные и тяжеловесные панахабади оставили глубокие следы вистории азербайджанской нумизматики как неоспоримые свидетельства зарождающейся политическойи экономической базы государственности Азербайджана в период Карабахского ханства. Вместе тем этимонеты подтверждают роль и место Панах-хана, который в трудных условиях политическойраздробленности и раздирающей страну междоусобицы сумел создать это мощное и обширноегосударство, чьи границы в пору его расцвета простирались далеко за пределы территории, которуюмногие привычно именуют «Нагорным Карабахом». *ЛИТЕРАТУРА1. Azerbaycan tarixi. Bakı, 19962. Qarabagnamalar. Bakı, 19893. Раджабли А. Нумизматика Азербайджана. Баку, 19974. Пахомов Е.А. Монетные клады Азербайджана и других республик, краев и областей Закавказья.Баку, 1926-19595. Синицина Е. А. Денежное обращение Азербайджана (Гянджинского, Карабахского,Шемахинского, Шекинского, Бакинского, Дербендского, Кубинского ханств) во второй половинеXVIII - перв. четверти XIX вв. Автореф. канд. дисе. Баку, 1992«İRS наследие».-2008.-№5.-С.12-13.385

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Монетное делово второй половине XVIII - начале XIX века(чеканка монет и денежное обращение в азербайджанских ханствах)АЛИ РАДЖАБЛИ,доктор исторических наук, профессорСоциально-политическое состояние Азербайджана во второй половине XVIII векахарактеризуется, с одной стороны, хозяйственной разрухой и низким уровнем производительных силвследствие карательных походов султана Надира (1735-1747; именно титулом «султан» величал себя насвоих монетах, в отличие от ирано-персидских шахов, представитель этнически тюркской династииНадир шах Афшар), и образованием после убийства Надира около двух десятков новыхполунезависимых феодальных государственных образований - ханств с другой стороны. Робкиепопытки мимолетно восходивших на престол после Надира Адил шаха (1747-1748), Ибрахима (1748-1749), Шахруха (1748-1750) укрепить власть Афшаров наталкивались на упорное сопротивление вождейотдельных племенных объединений - ханов, наследственных наместников шаха в отдельныхпровинциях страны. Следует заметить, что хан - один из древних тюркских титулов, которымпользовались как коронованные особы (Османиды, Шейбаниды и др.), так и приближенные ко дворуили унаследовавшая от предков этот титул родовая знать, представители которой назначались нагосударственные должности или наместниками отдельных вилайетов. Ханство представляло собоюминиатюрную форму шахской власти. Располагая всеми атрибутами государственности - троном,короной, знаменем, печатью и др., ханы, как пишет в своей научно-исторической хронике «Гюлистан-иИрам» А.А.Бакиханов, «...управляя наследственно и независимо, стали самостоятельными государями».Ханы распоряжались также правом чеканить монеты (монетной регалией), но это делалосьанонимно, без упоминания имени эпонима, т.е. имени самого хана. Такими эпонимами могли бытьупомянутые выше преемники султана Надира, но они были чересчур поглощены борьбой за власть,чтобы представлять угрозу для центробежных сил. Именной же чекан был связан больше с сильной иреальной властью, нежели легитимностью эпонима. С другой стороны, слабые экономически и вечновраждующие между собой ханы не располагали ни легитимностью или прерогативой высшей власти, ниconsensus omnium (общим согласием), чтобы добиться этой власти силой оружия. Усилия некоторыхдальновидных ханов по достижению единения и независимости натолкнулись на честолюбивыеамбиции остальных. Кровопролитное же столкновение Челеби хана Нухинского (1743-1755) и Панахалихана Карабахского (1748-1763), правителей наиболее сильных и обширных из азербайджанских ханств,достигших определенной самостоятельности еще при жизни Надир шаха, привело к тому, чтоблагоприятный шанс создать единое азербайджанское государство был упущен. Вскоре эти ханства,подтвердившие свое реноме, помимо прочих государственных реалий, собственным чеканом (хоть ианонимным), по Гюлистанскому (1813) и Туркменчайскому (1828) договорам были частьюаннексированы царской Россией, частью остались под эгидой шахов Ирана.Монетное дело северо-азербайджанских ханств.Следует отметить, что вплоть до появления на иранской политической арене Керим хана Зенда(1753-1779), регента сефевида Исмаила III (1750-1779) мы не встречаем монет, чеканенных в ханствах.Денежное обращение Азербайджана до появления ханского чекана питалось в основном серебряноймонетной продукцией Афшаров (аббаси, шахи, надири) и серебром Великих Моголов Дели (рупийами),привезенным Надиром после индийского похода, а в меньшей мере все еще находившимися вобращении монетами последних Сефевидов (аббаси, мухаммади, шахи) и выбиваемыми от именишиитских святых серебряными монетами так называемого «имамитского чекана» 1 (аббаси, шахи). Взападных районах Азербайджана обращались также серебряные монеты «оккупационного чекана»Османов (онлук, бешлик и нимбешлик).1 Появление чекана от имени шиитских святых — восьмого имама Али б. Муса ар-Рзы и двенадцатого имама МухаммадаМуртузы (аль-Махди) было связано с отсутствием признанной всеми коронованной особы, будь это сефевид или афшарид.386

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Некоторая стабилизация политической обстановки в Иране в 60-70-х годах XVIII в. при Керимхане и временное объединение, благодаря усилиям Фатали хана Губинского (1758-1789), некоторыхсевероазербайджанских ханств благоприятно отразились на хозяйственной жизни и налаживанииторгово-экономических связей между отдельными регионами страны.Монеты Гянджинского ханства.Время Шахверди хана (1747-1760). Наиболее развитое в экономическом отношении ирасположенное в центре торговых коммуникаций Гянджинское ханство раньше других североазербайджанскихханств приступило к чекану своей монеты. Гянджинский монетный двор бесперебойноработал и раньше, при османской оккупации и Афшарах. Чеканка монет (аббаси 4,6 г) от имени султанаНадира продолжалась и после его смерти, при Шахверди хане.Время Мухаммад Хасан хана (1760-1780). Упрочение власти Керим хана Зенда в ИранеМухаммад Хасан хан «отметил» выпуском серебряных аббаси несколько пониженного веса 3,9 г своззванием = «О, Карим» («Карим» - один из эпитетов Аллаха и намек на Керим хана). Чеканилисьтакже аббаси с двустишием, посвященным = «Сахиб аз-Заману» - «Владыке времени» (двенадцатомуимаму Мухаммаду Махди):Солнце и Луна превратились в золото и серебро Во имя монеты сахиба аз-замана. Приэфемерных провителях Хаджи-бека и Рахим-бека (1785-1786) монетный двор Гянджи продолжал чекансеребряных аббаси весом в 2-2,5 г с той же легендой и двустишием «Солнце и Луна ...».Время Джафар хана ал-Джавада (1785-1804). Средний вес аббаси Джавад хана не превышает2,5 г. Помимо аббаси и шахи - основных номиналов денежно-монетных систем ханств, при Джавад ханевременами чеканились также кратные аббаси и шахи - 5 аббаси (12,5 г) с номинальной стоимостью 1000динаров и 10 шахи (около 6,0 г) с номинальной стоимостью 500 динаров. На этих монетах впервыепоявляются призывы к Аллаху - «О, Аллах» и первому шиитскому имаму Али - «О, Али, близкийАллаху» или к 12-му имаму Мухаммаду Махди. После провозглашения Ага Мухаммад хана Каджарашахом (1796) монеты чеканятся с воззванием - «О, Мухаммад» - обращение к пророку Мухаммаду инамек на шаха.Монеты Карабахского ханства.Монетному делу этого ханства нами была посвящена отдельная статья (см.: Монетное делоКарабахского ханства / Irs-Наследие, № 5 (35), 2008).Время Панахали хана (1748-1763). На территории ханства, которое при Панахали ханепростиралось до Карадага и Араза на юге и Куры на севере, включая в себе весь Нагорный Карабах,обращались, как и во всем Северном Азербайджане, серебряные монеты, в основном «аббаси» и «шахи»Сефевидов, Османидов, Афшаридов и серебряные рупии Великих Моголов (Бабуридов).Время Ибрахим Халил хана (1759-1806). Улучшение социально-экономического состояния,оживление товаро-денежного обмена на территории ханства и успешная внешняя политика ИбрахимХалил хана, которого, согласно Алигезал-беку Джаванширу, приближенные прочили в шахи,естественно, породили потребность во вливании новых монетных инъекций в денежное обращениеханства. Эта потребность наилучшим образом была удовлетворена денежно-монетной реформойИбрахим Халил хана, о чем было подробно изложено в вышеупомянутой статье. Здесь вкратце отметим,что тяжеловесная по сравнению с прежним, но измельчавшим в рассматриваемый период аббаси весом в2,5 г новая денежная единица, получившая в честь города Панахабада - столицы ханства, свое название«панахабади» (или панабади) весом 5,2 г и номинальной стоимостью 500 медных динаров, хотя и носиланекоторый отпечаток принудительно завышенного курса, но в общем и целом отражала растущийэкономический потенциал ханства и политическую зрелость его руководителей Ибрахим-Халил хана ивизиря Моллы Панаха Вагифа (1717-1787). Но вскоре приход к власти в Иране новой тюркскойдинастии Каджаров в лице Фатхали шаха (1797-1834) лишил ханство иллюзорной самостоятельности,вынудив Ибрахим хана чеканить монеты от имени Фатхали шаха, а подневольная иранская ориентацияИбрахим хана, возможно, послужило одной из причин злодейского истребления ханской семьицарскими сатрапами.387

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Время Махди-кули хана (1806-1820). Сыну Ибрахим-халил хана, генерал-майору российскойармии, назначенному по указке царской администрации карабахским ханом, пришлось чеканить монетыс царской короной. Чекан анонимных серебряных аббаси с шиитской формулой и двустишием «Солнцеи Луна...» продолжался до 1238/1833 г.Монеты Ширванского ханства.Время Мухаммад Сеид хана (1768-1766). Судя по дошедшим до нас монетам, чеканка в этомханстве была начата во втором году правления Мухаммада Сеид хана. В 1178-1179 гг. были отчеканенысеребряные аббаси 4,5 г) с шиитским символом веры на лицевой стороне и воззванием на оборотной.Время Фатхали хана (1768-1788). Аббаси с несколько ослабленным весом (около 3 г), но по тойже типологии, что и при Мухаммад Хасан хане, чеканился до 1203 г, когда ханством завладел Аскер хан(1203). Но проводилась ли при его кратковременном правлении монетная чеканка - сказать трудно.Время Касим хана (1789-1794) и Мустафа хана (1794-1820). При этих ханах вес аббасистановится еще меньше (2,3 г), монета чеканилась с перерывами до конца 20-х годов XIX в.Монеты Шекинского (Нухинского) ханства.Время Хаджи Челеби хана (1747-1755). Шекинское ханство при Челеби хане превратилось вобширное и сильное в военном отношении государственное образование, сумевшее оказать достойноесопротивление превосходящим силам Надир-шаха, но к выпуску своих монет оно приступило, судя повсему только при Керим хане. Об этом свидетельствуют хранящиеся в Нумизматическом фондеНационального музея истории Азербайджана (НФ НМИА) плохо сохранившиеся или не датированныелегковесные серебряные монеты аббаси, весом около 2,3 г с воззванием «Йа Карим» и «Йа Сахиб аззаман»на лицевой стороне. Фактически без существенных изменений в монетной типологии иметрологии происходила чеканка анонимных серебряных аббаси и его фракций при Хусайнагахане(1759-1780), Абдул Кадир хане (1779-1783), Мухаммад Хасан хане (1783-1795), Селим хане (1795-1804), Мустафа хане (1802-1806) и Джафар кули хане (1806-1845).Монеты Губинского ханства.Время Фатхали хана (1758-1789). Несмотря на серьезные военно-политические и социальноэкономические успехи, достигнутые благодаря усилиям подлинного основателя этого ханства (исобирателя азербайджанских земель), энергичного и дальневидного Фатхали хана, нумизматическиефакты Губинского монетного двора до XIX в. науке не известны. Несколько экземпляров аббаси сосредним весом 2,19 г, хранящиеся в НФ НМИА, представляют собою едва ли не все известные нынемонеты этого ханства. Большинство монет надчеканено словом = «ходячая». Губинский чеканвыделяется грубой выделкой и небрежным почерком надписей - результат отсутствия нормальноготехнического оборудования и квалифицированных мастеров-монетчиков.Монеты Дербендского ханства.Все, что сказано в отношении времени начала чекана, веса, фактуры, выделки и количествамонет Губинского ханства, касается и монет Дербендского ханства, присоединенного Фатхали ханом в1759 г.С ликвидацией ханств прекратили свою деятельность монетные дворы Азербайджана, хотяотчеканенные в них в последней четверти XVIII и первой четверти XIX вв. серебряные монеты ещедолго обращались на местных рынках, а затем служили своеобразным аксессуаром к женскому наряду.Монеты Нахчыванского ханства.388

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Такие крупные и сильные ханства как Ардабильское, Табризское и Нахчыванское, чеканилисобственные, хотя и анонимные, серебряные монеты, кстати, очень высокой фабрикации, но они дошлидо нас в единичных экземплярах, которые не позволяют судить о состоянии монетного дела в этихханствах.Некоторые североазербайджанские ханства (Иреванское, Талышское, Бакинское) судя по всему,чеканили только медные монеты.Монеты Иреванского ханства.Монетный двор Иреванского ханства, созданного на территории бывшего Чухур-Саидскогобеглярбекства и расположенного на стыке торговых путей, соединявших Южный Кавказ с османскойМалой Азией и Южным Азербайджаном, был одним из плодотворных и интенсивно работавшихмонетных дворов при последних сефевидских шахах, оставил только медные анонимные городскиемонеты-фулусы.Монеты Бакинского ханства.Включенное вскоре после своего образования в состав Губинского ханства так же выпускалмедные анонимные городские фулусы.Состав монетных кладов конца XVIII - начала XIX вв. (число зарегистрованных кладовпревышает полсотни) весьма пестр. На первых порах в них преобладают монеты Сефевидов, Афшаров иБабуридов вперемешку с монетами Османов и Увейсидов. Затем, в последней четверти XVIII в.появляется анонимный, по сути имамитский чекан Зендов, Каджаров и азербайджанских ханств, восновном Гянджинского и Ширванского, чьи монеты доминируют уже к началу XIX в. После вторженияроссийских войск состав кладов «обогащается» монетами Российской империи и отчасти такназываемым русско-грузинским серебром.Золотые монеты ханств науке неизвестны. Скорее всего, ханства были лишены права чеканитьзолотые монеты.В качестве разменных денег в ханствах выпускались медные монеты под общим названием«фулус» или «гара пул». Как и серебряные, медные монеты выпускались анонимно, в ханских столицах.Медные монеты ходили в границах одного ханства, причем их обращение ограничивалось по времени,часто одним годом. Согласно источнику, с наступлением праздника Новруза, т.е. началом нового годачеканилась новая разменная монета. На лицевой стороне медных монет обозначались место и датачекана. Датирование монет осуществлялось цифрами и, хотя и не всегда последовательно, монголотюркскимспособом исчисления времени по двенадцатилетнему циклу, а на оборотной сторонеизображались соответствующие животные цикла, или отдельные легенды на фарси и арабском языке. ♦ЛИТЕРАТУРА1. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. Ill с. Bakı, Elm, 1999.2. Bakıxanov A. Gülüstani-Irəm.Bakı, 1951.3. Əliyev F. XVIII əsrin II yarısında Azərbaycan şəhərləri. Bakı, 1960.4. Qarabağnamələr, с. 1-2.Bakı, 1989,1991.5. Абдуллаев Г. Из истории Северно-восточного Азербайджана в 60-80-х годах XVIII в. Баку,1958.6. Олеарий А. Подробное описание путешествия голштинского посольства в Московию иПерсию в 1633, 1636 и 1639 гг. Пер.: Б.Барсова. М.: Уп. типография, 1870.7. Пахомов ЕА. Монетные клады Азербайджана и других республик, краев и областей Кавказа.Вып. III. Баку 1940.8. Раджабли А. Нумизматика Азербайджана. Баку, 1997.9. Синицина Е. Денежное обращение Азербайджана (Гянджинского, Карабахского,Шемахинского, Шекинского, Бакинского, Дербентского, Кубинского ханств) во второй половине XVIII -первой четверти XIX вв. Автореф. канд. дисс. Баку, 1992.389

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────10. Stephen Album. A Checbist of Islamic Coins. Second Edition. Santa-Rosa, 1998.«İRS Наследие».-2009.-№3.-С.4-9390

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Нумизматика АзербайджанаСвои первые шаги азербайджанская нумизматика (изучение истории монетной чеканки иденежного обращения – «АК») сделала в 20-е годы XX столетия благодаря усилиям известногоколлекционера и нумизмата Евгения Пахомова. Он создал Hумизматический кабинет, который,обогащаясь со временем, превратился в солидный монетный фонд в Музее истории Азербайджана.Ученый и нумизмат Али Раджабли в декабре прошлого года издал очередную свою книгу “МонетыАзербайджана”. Книга охватывает историю монет, имевших хождение и появившихся на территорииАзербайджана, начиная с античности по настоящее время. Ее экземпляры находятся во многих крупныхбиблиотеках мира, в том числе в Российской государственной библиотеке им. Ленина.Монеты древностиОбитатели Кура-Араксинского междуречья в Азербайджане издревле осуществлялимежплеменной обмен продуктами, предметами и минеральным сырьем. Возможно, одними из раннихвидов товаро-денежных отношений в Азербайджане стали всемирно известные морские раковиныкаури. Они известны и у азербайджанцев под названием "гарны ярык" ("распоротый живот").Первыми металлическими деньгами, по всей вероятности, служили бронзовые браслеты и кольцаразного размера и веса. Они встречаются в погребениях конца II - начала I тысячелетий до н.э. Браслетылишены орнамента и изготовлены по определенному весовому стандарту. Археолог Ж. Морган назвалих "кавказским сиглом". В некоторых погребениях они встречаются и в начале нашей эры. Неисключено, что кое-где они употреблялись наравне с монетами, когда они появились в Азербайджане.Первые монеты на территории Азербайджана появились во времена Александра Македонского.Это были серебряные драхмы и тетрадрахмы, а после смерти великого завоевателя и раздела империи -серебряные монеты того же достоинства эллинских государств (Селевкии, Парфии, Бактрии, Понта идр.) и отдельных центров античного мира (Афин, Рима и др.).Наряду с широким обращением античных монет, начиная с III в. до н.э, в древнем Азербайджане- в Антропатене и Кавказской Албании, началась чеканка собственных серебряных монет - подражаниймонетам Александра Македонского, царей Селевкии и Парфии. Такие монеты в большом количественаходят среди античных монет.Самыми значительными находками античного времени как по составу, так и по количествумонет, являются два клада серебряных монет, найденных примерно в одно и то же время и недалекодруг от друга на севере Азербайджана, у подножия Главного Кавказского хребта. Один из кладовобнаружили на окраине села Хыныслы, на месте античного городища, в 2 км от города Шемахи. Кладсодержал тетрадрахмы царя Фракии Лисимаха (323-281), города Афин, царей Вифинии Никомеда II(149-91) и Никомеда III (91-74), тетрадрахмы селевнидских царей Антиоха IV (175-164), Деметрия I(162-150), Александра I (150-145), Антиоха VII (138-129), Александра II (128-123), Антиоха VIII(125-96),Селевка VI (96-95), Антиоха X (94-83), Филиппа I (92-83), царя Понта Митридата VI (121-63), драхмыАрсакидов Парфии Фраата I (176-171), Митридата II (123-88), Артабана II (88-77), Санатрука (77-70),Фраата III (70-57), денарии Римской республики 82 г. до н.э. и местные подражания монетам АлександраМакедонского, Селевкидов и Арсакидов.Второй клад обнаружен в 1966 году недалеко от городища Кабала - столицы античной Албании,вблизи села Чухур-Кабала Кабалинского района. Помимо уже встречавшихся на территорииАзербайджана монет Македонии, Фракии, Селевкии, Парфии клад содержал тетрадрахмы бактрийскихцарей Диадота (250-247) и Евкратида (169-159), а также местный новый и более ранний тип подражанийдрахмам Александра Македонского и тетрадрахмы - подражания монетам Селевкидов.Раннее СредневековьеИстория товаро-денежных отношений Азербайджана в период раннего Средневековьяхарактеризуется многочисленными кладами монет, состоящими из серебряных драхм сасанидскогоИрана, чеканенных на азербайджанских монетных дворах Нахичевани, Баку, Дербента, Партавы (Барды)391

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────с примесью византийского серебра (это отражало соперничество и борьбу между государствами Востоказа гегемонию в Закавказье в VI-VII веков).Завоевание Азербайджана в VII веке арабами и включение его спустя некоторое время в сферуденежного обращения Халифата ознаменовались оживлением городского хозяйства, ремесла и торговли,а в итоге - открытием новых монетных дворов. Со второй половины IX века, воспользовавшисьослаблением власти халифа на окраинах, могущественные наместники Азербайджана превратили своиадминистративные области в самостоятельные государства и создают собственные династии с правом"сикка" (монетная регалия - право чеканки монет). Монеты, в особенности серебряные дирхемы, такихфеодальных государств Азербайджана как государства Ширваншахов-Мазядидов (в Ширване),Саджидов, Саларидов, Раввадидов, Шеддадидов (в Арране) не только удовлетворяли потребностивнутреннего рынка, но и играли роль международных денег наравне с общехалифатскими монетами.Хотя монгольское нашествие надолго приостановило поступательное движениеазербайджанского ренессанса, но экономическая жизнь в стране постепенно оживлялась. Так, столетиемпозже в Азербайджане функционировало около 30 монетных дворов (Алинджа, Ардебиль, Ареш,Астара, Баби, Базар, Баку, Байлакан, Барда, Гянджа, Гештасби, Дербент, Кабала, Кар-кар, Кара-агач,Кара-баг, Махмудабад, Марага, Нахичевань, Ордубад, Салмас, Тебриз, Шабран, Шемаха, Хой, Урмийа) -бесспорное свидетельство высокого уровня городского хозяйства и товарно-денежных отношений.Монеты различных завоевателей как в зеркале отражают политическую ситуацию и социальноэкономическоеположение в Азербайджане в XIV веке.Освободительная борьба азербайджанского народа во второй половине XVIII века, в ходекоторой были созданы мелкие феодальные княжества - ханства, осуществлявшие анонимный чекансеребра и меди, завершилась присоединением Азербайджана к России по Гюлистанскому миру (1813) иТуркманчайскому миру (1828) между Ираном и Российской империей. Ханская чеканка монет былапрекращена, Азербайджан вошел в сферу общероссийского денежного обращения.Новейшая историяИстория денежного обращения независимого Азербайджана после 100-летнего перерываначинается с бумажных денег, выпущенных Бакинским муниципалитетом в 1918 году.С 25 апреля 1918 года власть в Баку перешла в руки большевиков и нового органа управления –Совета Бакинского Городского Хозяйства. По решению этого учреждения были подготовлены ивыпущены в оборот новые бумажные деньги. Эмиссия этих денег стоимостью 10, 25 и 50 манат,выполнялась за подписью Народного комиссара Н.Нариманова. Эти денежные единицы потеряли своюсилу 31 июля 1918 года после отставки Бакинской коммуны, но функционировали как средствообращения среди населения в 1918-1919 годах.Первую эмиссию бумажных денег Азербайджанская Демократическая Республика осуществилав первом квартале 1919 года. 7 марта 1919 года было принято постановление об образованииГосударственного банка. Название денег - государственной валюты обозначались термином «manat» наазербайджанском языке и "рубль" на русском. На пятисотрублевых надписи делались еще и нафранцузском, в том числе и «Азербайджанская Республика» - «Republique d'Azerbaidjan», что былосвязано не только с признанием Азербайджанской Республики государствами Антанты, но истремлением республики к международному признанию своей валюты.В результате завоевания Азербайджана большевистской Россией 28 апреля 1920 годасуществующая денежно-кредитная система была уничтожена.После образования в декабре 1922 года Закавказской Советской ФедеративнойСоциалистической Республики (1922-1936), по декрету Совета Союза ЗСФСР от 10 января 1923 г.,Закавказье перешло на единую денежную систему. От имени учредителей ЗСФСР - Азербайджана,Грузии и Армении были осуществлены эмиссии бумажноденежных знаков в 4 выпусках и 17 номиналах- от 1000 до 10000000000000 рублей (уникальный случай в мировой практике эмиссиибумажноденежных знаков), которые циркулировали в денежном обращении Азербайджанской ССР доперехода на бумажноденежные знаки СССР. Согласно Конституции СССР, принятой в декабре 1936года, Азербайджан вошел в состав СССР как «суверенная республика». С этого времени и до конца 1991392

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────года банкноты и разменные монеты Государственного Банка СССР, претерпев несколько денежныхреформ и деноминаций, служили законным средством платежа на территории Азербайджанской ССР.После приобретения независимости Азербайджанской Республики в 1991 году появиласьнеобходимость выпуска собственных денег. Национальная валюта Азербайджанской Республики -манат – выпущена в оборот в 1992 году. С августа 1992 года манат начал использоваться в качествеплатежного средства в обороте на территории республики параллельно с рублем. Лишь с 1 января 1994года манат был утвержден в качестве единственного платежного средства в обороте.«Азербайджанский конгресс».-2013.-20 сентября.-№ 33.-С. 8-9.393

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dilİ. ƏLİYEVAAzərbaycan dili təlimi ideyasının görkəmli nümayəndələri vəilk ana dilli məktəblərXIX əsr Azərbaycan məktəbi tarixi ana dili təlimi ideyasının meydana gəlməsi və inkişafı baxımındanmühüm bir dövr kimi səciyyələndirilir. Bir neçə əsr Azərbaycanda hökmranlıq edənlər yerli əhalinin ana dilitəliminə həmişə etinasız yanaşmışlar. Onlar ölkədə islam ideologiyasını yaymaq və möhkəmləndirməkməqsədilə dilimizi assimilyasiya etmişlər. Şərq ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da ərəb və fars dilləriədəbi dil sayılmış, dini, elmi, bədii əsərlər, əhali arasında rəsmi yazışmalar əsasən bu dillərdə qələmə alınmışdı.Bütün bunlara baxmayaraq xalqımız öz dilini mühafizə edib saxlamış, eyni zamanda, onun lüğət tərkibini vəqrammatik quruluşunu zənginləşdirmişdir.Azərbaycan dilinin qorunması və inkişafında bu dili sevən, bu dildə gözəl əsərlər yaradan görkəmlinümayəndələr - Həsənoğlu, İmaməddin Nəsimi, Xətib Təbrizi, Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətai, QövsiTəbrizi, Saib Təbrizi, Molla Vəli Vidadi, Molla Pənah Vaqif və başqalarının böyük rolu olmuşdur. Bu şair vəyazıçıların əsərlərinin məktəb və mədrəsələrdə şagirdlər tərəfindən oxunması ana dilinin qorunubsaxlanılmasına xeyli kömək etmişdir.Ana dilində məktəb ideyasının ilkin olaraq meydana gəlməsində və əsaslandırılmasında bir sıra ədəbiməclislərin böyük rolu olmuşdur. XIX əsrdə Azərbaycanın Bakı, Şamaxı, Şuşa, Ordubad və başqa şəhərlərindəyeniyetmələrdə doğma ana dilinə sevgi tərbiyə edən, Azərbaycan poeziyasına məhəbbət aşılayan və yüzlərləgənc şairlərin formalaşmasında əvəzsiz xidmətləri olan ədəbi dərnəklər, məclislər mövcud idi. Həmin məclislərsonralar XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan şairlərinin bütöv bir nəslini yetişdirmiş əsl ədəbi məktəblərəçevrildilər. Belə məclislərdən biri XIX əsrin 30-cu illərində Abbasqulu Ağa Bakıxanov tərəfindən Qubada təşkiledilmiş "Gülüstan" ədəbi məclisi idi. Məclislərdən biri də Tiflisdə fəaliyyət göstərirdi. Bu, Tiflis qəzaməktəbinin Azərbaycan dili müəllimi, məşhur şair Mirzə Şəfi Vazeh tərəfindən 1844-cü ildə təşkil edilmiş"Divani-hikmət" məclisi idi. Burada iştirak edənlərin çoxu Mirzə Şəfinin şagirdləri və dostları idi. A.Bakıxanovilə M.F.Axundov həmin məclisin fəal iştirakçılarından idilər. Burada yaxşı şeir yazmaq uğrunda müsabiqələrkeçirilir, qızğın ədəbi və fəlsəfi müzakirələr aparılırdı. Belə ədəbi məclislər bəzən ayrı-ayrı məktəblərinnəzdində də təşkil olunurdu. 1838-ci ildə Ordubadda "Əncüməni-şüara", 1864-cü ildə Şuşada "Məclisi-üns" vəaz sonra "Məclisi-fəramuşan" ("Məclisi-xumuşam"), 1870-ci illərdə isə Şamaxıda "Beytüş-səfa", digəri isəBakıda "Məcməüş-şüara" adı ilə fəaliyyət göstərmişdir. Bu məclislərdə Firdovsinin, Xəyyamın, Xaqaninin,Nizaminin, Sədinin, Hafizin, Nəvainin, Füzulinin əsərləri oxunur, həmin şeirlərə nəzirələr yazılır, ana dilindəşeirləşmələr təşkil olunurdu.Ədəbi məclislərə dövrün tanınmış şair və ədibləri - görkəmli pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqi, şairə XurşudBanu Natəvan, Seyid Əzim Şirvani, Mir Mövsum Nəvvab və başqaları rəhbərlik edirdilər. Bura istedadlı vəyaradıcı gənclər cəlb edilir, onlara ana dilində şeir yaratmaq bacarığı və vərdişi aşılayır, yeni şairlər nəsliyetişdirilirdi.Bir fakt xüsusi qeyd olunmalıdır ki, ana dili təlimi ideyasının meydana gəlməsində və inkişafında rusməktəbləri çox mühüm rol oynamışdır. Bu onunla izah edilir ki, XIX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq yaradılanqəza məktəblərinin tədris planına Azərbaycan dili müstəqil fənn kimi daxil edilmişdir. 1200 il ərzində ərəb vəfars dilləri tərəfindən sıxışdırılan Azərbaycan dili yalnız rus məktəbləri yarandıqdan sonra müstəqil fənn olaraqrəsmi şəkildə tədris edilməyə başlanmışdır. Düzdür, Azərbaycan dilinin dövlət məktəblərində məcburi fənn kimitədrisi bir tərəfdən ölkədə ərəb və fars dilinin təsir dairəsini zəiflətmək idisə, digər tərəfdən rus millətindən olanşagirdlərin - ölkənin idarə edilməsi üçün hazırlanan gələcək məmurların bu dili bilməsi zərurətindən irəli gəlirdi.Bununla da Azərbaycan dilinin bütün Qafqazdakı ibtidai və orta məktəblərdə tədris edilməsi onun həyatiəhəmiyyətini bir daha artırırdı.XIX əsrin 70-ci illərinin irtica dövründə mürtəce qraf D.Tolstoyun maarif naziri təyin edilməsi iləAzərbaycan dili məcburi fənlər cərgəsindən çıxarıldı. Lakin 1881-ci ildən mütərəqqi rus və Azərbaycanpedaqoji fikrinin təsiri ilə dilimiz yenidən ibtidai məktəblərin tədris planına daxil edildi.394

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan dilinin tədrisi və ana dili təlimi ideyasının sonrakı inkişafında Zaqafqaziya MüəllimlərSeminariyasının müstəsna rolu olmuşdur. Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Cənubi Qafqazda bu seminariyanınxalq maarifi və məktəblərin inkişafı tarixindəki xidmətləri danılmazdır. Ana dili təlimi nəzəriyyəçilərinin böyükbir qrupu R.Əfəndiyev, S.Vəlibəyov, F.Köçərli, C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov, M.Mahmudbəyov,Ü.Hacıbəyov və onlarla başqaları məhz burada təhsil alıb yetişmişlər. Bu seminariyanın ətrafında toplananmütərəqqi ruhlu pedaqoqlar K.D.Uşinskinin ardıcılları olan D.Semyonov, A.Çernyayevski və başqaları istərmüəllim kadrları hazırlığında, istər ana dilində yeni dərsliklərin tərtibində, istərsə də tələbələrə ana dili təlimiideyasını aşılamaqda böyük xidmətlər göstərmişlər.Məktəb tarixçiləri Azərbaycan maarifçilərinin ana dili məktəbi uğrunda mübarizəsini iki dövrə bölürlər.Birinci dövr maarifçiliyin əsas nümayəndələri içərisində A.Bakıxanov ilə M.Ş.Vazehin, ikinci dövrdə isəM.F.Axundov, H.Zərdabi, S.Ə.Şirvani, N.Vəzirov, A.O.çernyayevski, M.Şahtaxtlı, R.Əfəndiyev, F.Köçərli,C.Məmmədquluzadə, N.Nərimanov və başqalarının xidmətləri xüsusi qeyd olunmalıdır.Birinciləri ilk maarifçilər adlandırırlar. Onların müəyyən proqramları olmasa da, əsas məqsədləri xalqkütlələri içərisində elmi, savadı yaymaq idi. A.Bakıxanovun 1832-ci ildə Bakıda məktəb açmağa təşəbbüsgöstərməsi də məhz bununla bağlı idi. Sırf maarifçilik cəbhəsində çıxış etməsinə baxmayaraq A.Bakıxanovundünyəvi məktəb açmaq təşəbbüsü ana dili məktəbi ideyasının gələcək inkişafında müsbət rol oynamışdı. MirzəŞəfi Vazeh də gəncləri ruhani təhsilindən uzaqlaşdırmağa və müasir elmləri öyrənməyə çağırırdı. Onun anadilində dərslik tərtib etməsi bu təlimin inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.Ana dili məktəbi uğrunda mübarizə XIX əsrin ikinci yarısında daha da güclənmişdi. Bu məsələ ictimaisiyasihərəkatın tərkib hissəsi olmaqla Rusiyada geniş müzakirə obyektinə çevrilmiş və rus mütərəqqi pedaqojifikri çarizmin mürtəce siyasəti əleyhinə olaraq ana dili təlimini əsaslı surətdə irəli sürmüş və müdafiə etmişdir.Rus inqilabçı demokratlarından N.Q.Çernışevski və böyük rus pedaqoqu K.D.Uşinski təlimin ana dilindəaparılmasına müstəsna əhəmiyyət verirdilər. Onlar göstərirdilər ki, "...hər kəs ana dilini mənimsəməkləəcdadının fikir və hisslərini də mənimsəyir". Ana dilinin qüdrəti ondadır ki, uşaq yalnız sözləri, onlarınbirləşmələrini və dəyişmələrini deyil, həm də saysız-hesabsız anlayışları, bir çox fikirləri, hissləri, bədiiobrazları, dilin məntiqini və fəlsəfəsini də mənimsəyir.Bu dövrdə ana dili təlimi ideyasının praktik olaraq həyata keçirilməsinə ciddi cəhdlər göstərilmişdir. Birqrup ziyalı rus dilində təhsil almasına baxmayaraq mütərəqqi pedaqoji fikrin təsiri ilə ana dilində məktəblər açır,proqram və dərsliklər tərtib edir, bu dilin tədrisini yaxşılaşdırmağa çalışırdı. XIX əsrin ortalarında və ikinciyarısında açılan ana dilli məktəblərdən biri Mirzə İsmayıl Qasirin məktəbi idi. Qasir təxəllüsü ilə məşhur olanbu şəxs Şirvanın Ləki kəndində anadan olmuşdur. O, gənclik illərində Cənubi Azərbaycanın bir sıra şəhərlərinigəzmiş, ərəb və fars dillərini mükəmməl mənimsəmiş, sonralar rus dilini öyrənmiş və 1840-cı ildə Qaradonlusərhəd dairəsində tərcüməçilik etmişdir. Füzuli ədəbi məktəbinin davamçılarından olan Qasir dövrününgörkəmli maarifçiləri, o cümlədən M.F.Axundov, M.T.Sidqi, M.M.Nəvvab və başqaları, həmçinin qabaqcıl rusədəbiyyatı və mədəniyyəti nümayəndələri ilə tanış olmuş, onlarla yaxından əlaqə saxlamışdır.M.İ.Qasirin fəaliyyətində yeni üsullu məktəb açmaq ideyası xüsusi yer tutmuşdur. O, XIX əsrin ortalarında,təxminən 1848-ci ildə Talış mahalında məktəb açmış və burada ana dilindən dərs demişdir. Həmin məktəbintəşkilində görkəmli sərkərdə Səməd bəy Mehmandarovun atası, dövrün qabaqcıl ziyalı mülkədarı Mirzə Sadıqbəy Mehmandarovun böyük xidməti olmuşdur. Məhkəmə tərcüməçisi kimi Qarabağdan Lənkərana gələn MirzəSadıq bəy xalqın təhsilə olan ehtiyacını hiss edərək yerli ziyalıların yeni məktəb meylinə kömək etmiş, buməqsədlə də Qasiri Qaradonludan Lənkərana dəvət etmişdir. O, burada ana dili ilə bərabər, rus və fars dillərini,ədəbiyyatı tədris etmiş, təbiət fənnindən ibtidai məlumat vermişdir. Qasir şagirdlərə məişətdə ən çox işlənənəməli yazılar - məktub, ərizə nümunələri yazmağı öyrətmiş və xüsusi məcmuə tərtib etmişdir. Bu materiallarəsasında 1894-cü ildə "Qanuni-Mirzə-İsmayıl-Qasir" adlı dərs vəsaiti yazmışdır. O, 18 il Lənkərandakı ikisinifli ibtidai məktəbdə ana dili və şəriət müəllimi vəzifəsində çalışmışdır. XIX əsrdə Lənkəran ziyalılarınınböyük bir dəstəsi ilk təhsillərini Qasirin məktəbində almışlar.Azərbaycan maarifçiləri içərisində Həsən bəy Zərdabinin xidmətləri misilsizdir. O, M.F.Axundovdan sonraana dili təlimini inkişaf etdirərək yeni yüksəkliyə qaldırmışdır. Savad təlimi ideyasını irəli sürən Həsən bəyuşaqların ümumi təhsilini ana dilində dünyəvi məktəblər yaratmaqda görürdü və bunu dövrün tələblərinəmüvafiq olaraq əsaslandırırdı. O, Azərbaycanda ana dilində təhsilin, eyni zamanda, qadın təhsilinin zəruriolduğunu bildirirdi. Həsən bəy pedaqoji fəaliyyətə 1865-ci ildə başlamışdır. 1869-cu ilin noyabrında Bakı realnıgimnaziyasına təbiət tarixi müəllimi vəzifəsinə təyin edilmişdir. H.Zərdabi yalnız dərs deməkləkifayətlənməmiş, o həm də azərbaycanlı balalarını məktəbə cəlb etmiş, tələbələrə maddi kömək məqsədilə bir395

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────tərəfdən teatr tamaşaları təşkil etmiş, digər tərəfdən də xeyriyyə cəmiyyətləri yaratmışdır. 1875-ci il iyul ayının22-də Azərbaycanda ana dilində ilk milli mətbuatımız olan "Əkinçi" qəzetini nəşr etmişdir. Rusiyanın bir çoxşəhərlərindən göndərilən təbrik teleqramlarında "Əkinçi" "maarif xəzinəsinin qapısı" adlandırılmışdır.Həsən bəy Bakı realnı məktəbində 1878-ci ilə qədər işləmiş və "Əkinçi"ni də ancaq bu dövrdə çıxarmağanail olmuşdur. Rusiya ilə Türkiyə arasında müharibənin başlanması, Dağıstanda olan üsyanlar nəticəsində"Əkinçi"nin üzərində senzor nəzarəti güclənmiş, Həsən bəyin özünün siyasi cəhətdən təhlükəli və etibarsızadlandırılması onun müəllimlikdən azad edilməsinə səbəb olmuşdur. H.Zərdabi ömrünün 16 ilini doğma Zərdabkəndində keçirmiş, mürtəcelərin təzyiqinə baxmayaraq orada məktəb açmağa təşəbbüs etmişdir. 1896-cı ildəBakıya qayıdan Həsən bəy "Kaspi" qəzetində əməkdaşlıq etməklə 1897-ci ildən ömrünün sonunadək şəhərdumasında məktəb komissiyasının daimi üzvü olmuşdur. Həsən bəy Zərdabi ana dili məktəbləri ilə bərabər,dünyəvi təhsil uğrunda da mübarizə aparırdı.XIX əsr Azərbaycan pedaqoji fikrinin görkəmli simalarından biri də Seyid Əzim Şirvani olmuşdur. Onunpedaqoji fəaliyyətə başladığı dövr 1860-1870-ci illərə təsadüf edir. Bu vaxt Şamaxı şəhərində ayrı-ayrı şəxslərtərəfindən açılmış məhəlli məktəblər mövcud idi. Onların bəzilərində təlimin məzmunu köhnə məktəblərdənfərqlənirdi. Belə təhsil ocaqlarından biri də Seyid Əzim tərəfindən 1869-cu ildə açılan xüsusi məktəb idi.S.Ə.Şirvaninin pedaqoji fəaliyyəti daha iki məktəblə sıx bağlı olmuşdur. Bu məktəblərdən biri Bakı vilayətiruhani məclisinin nəzarəti altında olan, 1874-cü ildə Şamaxıda açılan yarı dünyəvi və yarı ruhani məktəbi idi.Azərbaycanın məktəb tarixinə daxil olmuş bu təhsil ocağı özünün quruluşu, tədris planı və proqramı iləfərqlənirdi. Uşaqlar dizi üstə yox, xüsusi skamyalarda otururdular. Dərs otağında yazı taxtası var idi. Məktəbintədris planında ana dili əsas yer tuturdu. Məhz bu xüsusiyyətinə görə həmin təhsil ocağı Azərbaycan tarixindəilk nümunəvi ana dilli məktəb hesab edilir. Burada Azərbaycan və rus dilləri ilə yanaşı, ərəb və fars dillərinintədrisi də aparılırdı. O vaxtlar hələ də ərəb və fars dilləri Azərbaycanda elmi və ədəbi dil kimi öz nüfuzunusaxlayırdı. Klassik Şərq ədəbiyyatı ilə tanışlıq üçün də bu dillər böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Lakin bununlabelə, Seyid Əzimin məktəbi burada ərəb və fars dilləri tədris edildiyinə görə deyil, Azərbaycan və rus dilləriöyrənildiyinə görə məşhurlaşdı. Bunun nəticəsi idi ki, Şamaxının bəzi mühafizəkar adamları öz uşaqlarınımollaxanalardan çıxarıb həmin məktəbə gətirirdilər. Seyid Əzimin məktəbi 14 il fəaliyyət göstərdi. 1887-ci ildəmürtəce ruhanilərin təzyiqi və ağır maddi vəziyyətlə əlaqədar olaraq bağlandı. Bu dövrdə Seyid Əzim birinci vəikinci sinif şagirdləri üçün "Rəbiül-Ətfal" və "Tacül-Kütüb" adlı dərslik yazmış, "Şəriət" adlı dərs vəsaiti tərtibetmişdir.M.F.Axundov, H.Zərdabi və onların ideya ardıcıllarının ana dili təlimi ideyası, S.Ə.Şirvaninin ana diliməktəbinin uğurları digər yerlərdə də yeni üsullu təhsil ocaqlarının yaranmasına təkan verdi. Belə məktəblərdənbiri də XIX əsrin sonlarında dövrünün məşhur müəllimi və pedaqoqu, "Sidqi" təxəllüsü ilə tanınanM.T.Səfərovun məktəbi idi.Məhəmməd Tağı Sidqi 1892-ci ildə Ordubad şəhərində ilk dəfə olaraq İbrahim xan mədrəsəsi adlananbinada ana dilində məktəb açmış və ona "Əxtər" (Ulduz) adı vermişdir. Burada yeni təlim və tərbiyə üsullarıtətbiq edilirdi. Onun tədris planına ana dili, hesab, coğrafiya, hifsi-səhiyyə, fars və ərəb dilləri daxil idi.Şagirdlər partalarda otururdu. Ordubadda belə bir məktəbin açılmasını alqışlayan əhali 1894-cü ildə M.T.SidqiniNaxçıvana dəvət etməyi qərara aldı. O, burada "Məktəbi-tərbiyə" adlanan təhsil ocağı açdı. Onun mühümxidmətlərindən biri də ilk dəfə "Pedaqogika" adlı dərsliyi tərtib etməsi idi.XIX əsrin sonlarında ana dilində məktəb açan görkəmli müəllimlərdən biri də Mir Möhsum Nəvvab idi. O,ruhani təhsili almasına baxmayaraq ədəbi və pedaqoji fəaliyyətində yeniliyə meyil edirdi. Nəvvab 1890-cıillərdə Şuşada yeni üsullu ana dili məktəbi açmışdır. Orada Azərbaycan dili və ədəbiyyatı, fars dili, təbiətelmləri üzrə fənlər tədris edilir, dünyəvi elmlərdən məlumat verilirdi. M.M.Nəvvab "Kəşf-ül-həqiqə", "Kifayətül-ətfal","Vüzuh-ül-ərqam" və "Nəsihətnamə" adlı dörd dərsliyin müəllifi idi. Ana dilli məktəblərin inkişafındaFirudin bəy Köçərlinin, Rəşid bəy Əfəndiyevin, Səfərəli bəy Vəlibəyovun, M.Mahmudbəyovun, M.Şahtaxtlınınvə başqalarının mühüm xidmətləri olmuşdur. Ona görə də XIX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Bakı, Şuşa,Naxçıvan, Şamaxı, Şəki və s. şəhərlərdə dövrün qabaqcıl ziyalıları tərəfindən ana dili məktəbləri yaratmaqcəhdləri get-gedə artmışdır. Bu təsir sonralar Tiflis və İrəvan kimi iri şəhərlərdə də özünü göstərmiş və kütləvişəkildə yeni üsullu məktəblər meydana gəlməyə başlamışdır.“Azərbaycan”.-2008.- 31 iyul.-N167.-S.3.396

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Əliqismət BƏDƏLOVAna dilimizin qorunması hər bir azərbaycanlının müqəddəs borcudurDil millətin təsdiqi, onun milli varlığını müəyyənləşdirən əsas amillərdən biridir. Milli-mənəvisərvətimizdən, mənəviyyatımızdan söhbət düşəndə, ilk növbədə ana dilimiz yada düşür. Əgər bir xalqın ana diliyoxdursa, demək həmin xalqın özü də yoxdur.Dövlət müstəqilliyimizin atributlarından biri hesab edilən ana dilimizi qorumaq, inkişaf etdirmək vəyaşatmaq hər bir azərbaycanlının vətəndaşlıq borcudur. Belə olan halda xalqımız zəngin dil mədəniyyətinə sahibolar. Bu da müstəqil dövlətimizin gələcək inkişafına zəmin yaradar.SSRİ dövründə Azərbaycan dilinin inkişafına süni maneələr yaradılırdı. Lakin xalqımızın müdrik oğlu,ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin Vətəninə, millətinə sonsuz məhəbbəti bu maneələri aradan qaldırdı.1978-ci ildə SSRİ Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması haqqında maddə daxil edildi. Onu daqeyd edək ki, həmin dövrdə Azərbaycan buna nail olan 3 respublikadan biri idi.Sovet İttifaqının süqutundan sonra müstəqillik yolunda ilk kövrək addımlarını atan respublikamıza rəhbərliktəəssüf ki, idarəetmədə naşı, savadsız şəxslərin əlinə keçdi. Onlar düşünülməmiş qərarlar qəbul edir,demokratiyanı, müstəqilliyi mahiyyətini dərindən dərk edə bilmir, ölkədə xaos, anarxiya və başıpozuqluğunyaranmasına zəmin yaradır, yenicə əldə edilmiş müstəqilliyimizi uçuruma daha da yaxınlaşdırırdılar. AXC-Müsavat cütlüyünün hakimiyyəti dövründə qəbul edilən qərarlar Azərbaycanın varlığına, milli-mənəvidəyərlərimizə daha ciddi zərbələr vurdu. Belə zərbələrdən biri də Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi ləğvedilməsi oldu. 1992-ci il noyabrın 25-də (İsa Qəmbərin Ali Sovetin sədri olduğu vaxt) Milli Şuranın iclasıkeçirildi. O vaxt Milli Şuranın 50 üzvü vardı. Onlardan yalnız 24-nün iştirak etdiyi iclasda Azərbaycanın dövlətdili məsələsi müzakirə olundu. İştirakçıların sayından da görünür ki, iclasın keçirilməsi üçün yetərsay olmayıb.Ona görə də iclasın keçirilməsi, qəbul etdiyi qərarlar qanunsuz hesab edilməlidir. Lakin buna baxmayaraq, İsaQəmbərin sədrliyi ilə Milli Şuranın 24 üzvünün iştirakı ilə iclas keçirildi və bu iclasda Azərbaycan dilinindövlət dili kimi ləğv olunması barədə qərar qəbul edildi.Ümummilli lider Heydər Əliyev xalqın təkidli tələbi və xahişi ilə 1993-cü ildə yenidən siyasi hakimiyyətəqayıtdıqdan sonra öz müdrikliyi, təcrübəsi, iradəsi, zəhməti və gərgin səyi sayəsində Azərbaycanı bəlalardanqurtardı, onu parçalanmaq, yer üzündən silinmək təhlükəsindən xilas etdi. Milli-mənəvi sərvətimiz olan anadilimiz özümüzə qaytarıldı. Hakimiyyətə gəldiyi qısa vaxtdan sonra respublikanın tanınmış dilçi alimlərini,görkəmli ziyalılarını bir yerə toplayıb geniş müzakirələr apardı və Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi ləğvolunmasının düşünülməmiş, səhv qərar olduğunu bildirdi. 1995-ci il noyabrın 12-də qəbul edilmiş müstəqildövlətimizin Konstitusiyasında Azərbaycan dili dövlət dili kimi öz əksini tapdı. Konstitusiyanın 21-cimaddəsində deyilir: “Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan RespublikasıAzərbaycan dilinin inkişafını təmin edir”.2001-ci il iyulun 18-də Prezident Heydər Əliyev “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında”fərman imzaladı. Bu sənəd ana dilimizin inkişafı üçün böyük imkanlar yaratdı. Fərmanda deyilir: “İnkişaf etmişzəngin dil mədəniyyətinə malik xalq əyilməzdir, böyük gələcəyə malikdir. Ona görə də xalqımıza ulubabalardan miras qalan bu ən qiymətli milli sərvəti hər bir Azərbaycan övladı göz bəbəyi kimi qorumalı, daimqayğı ilə əhatə etməlidir. Bu, onun müqəddəs vətəndaşlıq borcudur”.Ana dilinin daha da inkişaf etdirilməsi, işlənməsi və saflığının qorunması ilə əlaqədar müxtəlif illərdə dövlətbaşçısı tərəfindən fərmanlar imzalanmış və Milli Məclis tərəfindən qanunlar qəbul edilmişdir. 2002-ci ilinsentyabrında qəbul olunmuş “Dövlət dili haqqında” Qanun, 2003-cü ilin yanvarında imzalanmış “AzərbaycanRespublikasında dövlət dili haqqında” fərman, həmin il qəbul olunmuş “Azərbaycan dilinin işlənməsi vəqorunması haqqında” qanun və digər sənədlər ana dilinin işlənməsi və qorunmasına xidmət edir.“Azərbaycan dilinin işlənməsi və qorunması haqqında” qanunda Azərbaycan dilinin geniş tətbiq edilməsi vəqorunması irəli sürülmüş, buna qarşı çıxanların isə məsuliyyətə cəlb olunması və cəzalandırılması öz əksinitapmışdır. Təəssüf ki, bəzi kütləvi informasiya vasitələri, reklam agentlikləri, radio verilişlərinin aparıcıları,xüsusilə də bəzi televiziya kanallarının idman şərhçiləri ana dilimizin işlənməsi və qorunması ilə əlaqədarimzalanmış fərmanlara, habelə qanunlara əhəmiyyət vermir, dilimizin saflığına xələl gətirirlər. Bu gün Bakışəhərində elə küçələr var ki, oradan keçərkən özünü hansısa xarici ölkələrin birində hiss edirsən. çünkimağazaların, yeməkxanaların, çil-çırağa qərq olmuş gecə barlarının, restoranların qarşısından asılmış reklamlövhələri xarici dillərdə yazılmış və burada milliliyimizi əks etdirən əlamətlərdən əsər-əlamət belə yoxdur. Bu397

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────obyektlərin sahibləri bəlkə də xarici ölkə vətəndaşlarıdır. Lakin onlar Azərbaycanın qayda-qanunlarına, ocümlədən “Dil haqqında” qanuna riayət etməli, fəaliyyətlərini Konstitusiyanın müddəalarınauyğunlaşdırmalıdırlar.Azərbaycan müstəqillik qazandığı vaxtdan bir müddət sonra demokratik prinsiplərin inkişafına xüsusi önəmyetirildi. Müstəqil mətbuatın inkişafı üçün hər cür şərait yaradıldı. çoxlu sayda qəzet və jurnallar, radio,televiziya kanalları açıldı. Qeyri-peşəkarların kütləvi informasiya vasitələrinə asanlıqla yol tapmaları, dahadəqiq desək, axını digər mənfi amillərlə yanaşı dilimizin korlanmasını, bəzi sözlərin əcaib, dilimizə yad formadasəsləndirilməsini, əhalinin böyük əksəriyyətinin başa düşmədiyi xarici sözlərdən istifadə olunmasını xeyliçoxaltdı. Belə qeyri-peşəkarlar, savadsızlar ana dilimizin işlənməsi və qorunması haqqında qanunlardan dabixəbər olduqlarını təsdiqlədilər. Bu baxımdan televiziyanın idman şərhçilərinə daha çox irad bildirmək olar.Əksər futbol şərhçiləri reportaj apararkən dilimizdə olmayan sözlər işlədirlər. Məsələn, “küncdən zərbə” sözüəvəzinə — “korner”. “Korner” sözü ingilis sözü olsa da yenə düzgün işlədilmir. Sadəcə olaraq futbol şərhçisi busözü özünün düzgün olmayan formada dərk etdiyi kimi səsləndirir. Bu da nə Azərbaycan, nə də ingilis dilinəuyğun gəlmir. Əksər idman şərhçiləri futbolçuya “topqovan”, oyunu idarə edən hakimə “referi” (bu da ingilisdilindədir — Ə.B.) qapıçıya “qolkiper”, hücumçuya “forvard” deməklə dilimizin saflığına xələl gətirir və busahədə qəbul olunmuş qanunları pozurlar. Bəzi şərhçilər isə futbolçulara müxtəlif “ad”lar qoyaraq tamaşaçılarınəsəbləri ilə oynayırlar. Onlar sanki unudurlar ki, işlədikləri televiziya kanalları Azərbaycana məxsusdur.Tamaşaçı hardan bilsin ki, futbol şərhçisi “zadəganlar”, “qırmızı şeytanlar”, “canavarlar”, “sarı-qırmızılar”,“cim-bomlar” və digər qəribə “ad”lar səsləndirməklə hansı komandaları nəzərdə tuturlar. Ona görə də idmanşərhçiləri məsuliyyətli olmalı, azərbaycanlı olduğunu unutmamalı və ana dilinə hörmətlə yanaşmalıdırlar. Belətənqidi fikirləri bəzi özəl radio verilişlərinin aparıcılarına da aid etmək olar. Televiziya və radio aparıcıları ilknövbədə Azərbaycan dilini mükəmməl bilməli, sonra efirə çıxmalıdırlar. Mən belələrinə “AzərbaycanRespublikası Dövlət dili haqqında” qanunun 6-cı – “Dövlət dilinin televiziya və radio yayımlarında işlənməsi”maddəsini xatırlatmaq istərdim. Həmin maddədə deyilir: “Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, AzərbaycanRespublikası ərazisində təmsil edilən və fəaliyyət göstərən, dövlət dilində yayımlanan bütün televiziya və radiokanallarının aparıcıları dövlət dilini mükəmməl bilməli və səlis danışıq qabiliyyətinə malik olmalıdırlar...”Həmin qanunun 7-ci maddəsi isə reklam və elanlarda Azərbaycan dilinin işlədilməsinə aiddir. Həmin maddənidə xatırlatmağı vacib hesab edirik: “Azərbaycan Respublikası ərazisində bütün xidmət sahələrində, reklam vəelanlarda dövlət dili işlənir. Əcnəbilərə xidmət göstərilməsi ilə bağlı müvafiq xidmət sahələrində dövlət dili iləyanaşı, digər dillər də tətbiq oluna bilər. Zəruri hallarda reklam və elanlarda (lövhələrdə, tablolarda, plakatlardavə sair) dövlət dili ilə yanaşı, digər dillərdən də istifadə oluna bilər. Lakin onun tutduğu sahə Azərbaycandilindəki qarşılığının tutduğu sahədən böyük olmamalı və Azərbaycan dilindəki yazıdan sonra gəlməlidir”.Gəlin görək Bakı şəhərinin mərkəzi küçələrində bu qanuna əməl olunurmu? Əsla yox!Ana dilimizin zənginliyi tanınmış xarici dilçilər tərəfindən yüksək qiymətləndirilsə də, öz ölkəmizdə beləlaqeyd münasibətə yalnız təəssüflənirik. Bir faktı diqqətinizə çatdırmaq istərdim. Bir çox dünya xalqlarınındilini bilən ingilis dilçisi Maks Müller Azərbaycan dilinin zənginliyi haqqında heyranlıqla danışaraq yazırdı:“Azərbaycan dili öz zənginliyinə görə budaqları barlı-bəhrəli meyvə ağacını xatırladır”.Hər bir azərbaycanlı unutmamalıdır ki, xalqımızı dünyada tanıdan ana dilimizdir. Azərbaycan müstəqildövlətdir. Təbii ki, onun dövlət dili haqqındakı qanunları da realdır və hər birimizin bu qanunlara ciddi riayətetməyimiz ən ülvi borcumuzdur. Ümummilli lider Heydər Əliyevin bu müdrik kəlamı hər bir azərbaycanlıyaörnək olmalıdır: “Mən hər bir dilə öz hörmət və ehtiramımı bildirirəm, amma hesab edirəm ki, öz dilimizlə –Azərbaycan dili ilə hər birimiz fəxr edə bilərik. çünki bu, zəngin dildir, artıq dünyada tanınıb, dilimizin adıtanınıb”.“Xalq qəzeti”.-2008.- 23 dekabr.-N 286.-S.3.398

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Səlminaz ZeynalovaDövlət dilinin əhəmiyyəti haqqındaXalqların həyatında dilin oynadığı rol tarixi ənənəyə, siyasi əhəmiyyətə malikdir. Bəzən dil etnosunyeganə həlledici əlaməti olubdur. Qədim yunanların özlərini vahid xalq kimi hiss etməsində adət-ənənələri, diniəfsanələri ilə yanaşı malik olduqları ümumi dil mühüm amil olmuşdur. Azərbaycanın qüdrətli dövləti olanSəfəvilər dövlətinin milli məzmununu təyin edən göstəricilərdən biri də dövlət işlərinin aparıldığı Azərbaycandili hesab edilir. Hər bir xalqın danışdığı dilin dövlət statusu qazanması adətən həmin xalqın dövlətçiliksəviyyəsi ilə bağlıdır. Bir əsirlik əsarətdən sonra Azərbaycan xalqı XX əsrdə müstəqil dövlət qura bildi. Bu,müsəlman Şərqində ilk respublika oldu. Azərbaycanın dövlətçilik ənənəsində respublikanın 1918-ci ildənbaşlayan tarixi 80 ildən artıq ardıcıl bir müddət təşkil edir. Bu baxımdan XX əsr Azərbaycan dövlətçiliyitarixində mühüm mərhələdir.Bəyan etdiyi dövlətin tam ərazisi hüdudunda siyasi hakimiyyətini qura bilməyən, paytaxtına qovuşmaquğrunda mübarizə aparan Cümhuriyyətin elanından bir ay, müvəqqəti paytaxta - Gəncəyə köçəndən on günsonra hökumət türk (Azərbaycan) dilini dövlət dili elan etdi. 1Parlament iclaslarında çıxışların dövlət dilində olması haqqında məsələ müzakirə edildikdən sonra bütündövlət sənədlərinin həmin dildə tərtib edilməsinə səy göstərilirdi. Parlamentin sədr müavini Həsən bəy Ağayevdövlət dilində olmayan sənədlərin üzərində "Ərizə türkcə lisanda olmadığı üçün əncamsız qalır" dərkənarınıqoyurdu. 2Aprel çevrilişindən az sonra, sovet hakimiyyəti qurulanda Nəriman Nərimanov türk (Azərbaycan) dilinin,dövlət dili səviyyəsində inkişafına xüsusi əhəmiyyət verirdi. Onun bu barədə Cümhuriyyət hökumətinə "Türkdilinin dövlət dili olması üçün dekret verməyə bir cəsarət etməyiblər" 3 iradı yanlışlıqdan irəli gəlirdi. Nərimanovüçün milli dilin cəmiyyətdə rolu mühüm faktor idi: "Öz dilini lazımi səviyyədə bilməyən ziyalı millətininhəyatında gərəksiz bir heçə çevrilir". Türk (Azərbaycan) dili dərslərinin sayını ixtisar etmək meyllərinə,çıxışlarına qarşı N.Nərimanov "Bəzi yoldaşlara cavab" başlıqlı məqalə çap etdirir. 4 Məqalə hakimiyyəttərəfindən reaksiya ilə qarşılanır, məqaləni nəşr edən qəzetin redaktoru vəzifəsindən uzaqlaşdırılır. 5 Məqalədədeyilən Türk dili Azərbaycanda dövlət dili elan edilmişdir və bu [dövlət] dilin bütün hüquq və üstünlüklərindənfaydalanmalıdır. Heç kim bunu ləğv etmək iqtidarında deyil və edə də bilməz. Azərbaycan... öz doğma dilindənimtina edə bilməz və kimliyindən asılı olmayaraq heç kəsə Azərbaycanda bu dilin əhəmiyyətini azaltmağaimkan verməz. Azərbaycanda türk dilinə qarşı müxtəlif adlar altında çıxış edənlər bunu qəti yəqin etməlidirlər" 6sözlərinin əsası var idi. Milli ruhlu Azərbaycan ziyalılarının tələbkar mövqeyi 1920-ci illərdə dövlət dilininhəqiqi funksiyasını təmin etməyə yönəlmişdi. Bu proses əlifba islahatının keçirilməsi ilə bir dövrə təsadüfedirdi. Əski (ərəb qrafikalı) əlifbadan latın qrafikasına keçidin müsbət məziyyətlərini nəzərə alaraq xüsusikomissiya təşkil edilmişdi. Yenə də müsəlman xalqları içərisində ilk addımı Azərbaycan xalqı atdı.Ümumiyyətlə, XX əsrin əvvəllərində azərbaycanlılar mədəniyyətin əksər sahələrində Şərqin müsəlmanxalqlarını qabaqlamışlar. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: "ilk türk dramaturqu Azərbaycanlı, ilk türk bəstəkarıAzərbaycanlı, Rusiya türkləri arasında ilk qəzet yaradıcısı Azərbaycanlı, məzhəb uzlaşmadığını ilk olaraqortadan qaldıran yenə Azərbaycanlı, əlifba islahını ilk düşünən Azərbaycanlı, nəhayət, islam aləmində ilk dəfəcümhuriyyət elan edən də azərbaycanlıdır". 7 Təəssüf ki, yazı qrafikasının bir əsr ərzində dəfələrlə dəyişdirilməsiAzərbaycan xalqının mənəvi irsinə faciəli təsir göstərdi.XX yüzillikdə xalqımızın yazı qrafikası dörd dəfə dəyişdirildi. Siyasi, ədəbi, tarixi, texniki mülahizələrlə1991-ci ildə latın qrafikasına keçmək haqqında fərman verildi. Yeni qrafikanın yayılması məhdud səciyyədaşıyırdı: "Latın qrafikasının bərpa olunması barədə qanun qəbul edilməsindən on ilə yaxın bir müddətkeçməsinə baxmayaraq, onun həyata keçirilməsi olduqca ləng gedir". 8 Bu baxımdan AzərbaycanRespublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin 2001-ci il 18 iyun tarixli "Dövlət dilinin tətbiqi işinin399

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────təkmilləşdirilməsi haqqında" fərmanı böyük siyasi və tarixi əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan Respublikasınınmüstəqilliyinin onuncu ildönümü üçün dövlət dilinin statusu verilən fərmanla bir daha möhkəmləndi: "inkişafetmiş zəngin dil mədəniyyətinə sahib olan xalq əyilməzdir, ölməzdir, böyük gələcəyə malikdir. Ona görə dəxalqımıza ulu babalardan miras qalan bu ən qiymətli milli sərvəti hər bir Azərbaycan övladı göz bəbəyi kimiqorumalı, daim qayğı ilə əhatə etməlidir. Bu, onun müqəddəs vətəndaşlıq borcudur". 9Qeyd edək ki, hələ 1978-ci ildə Azərbaycan SSR Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olmasıhaqqında maddə əlavə edildi. Bu, həmin dövr üçün qətiyyətli addım idi.Ona görə də Azərbaycanın hər bir vətəndaşı dövlət dilini bilməli və ona hörmətlə yanaşmalıdır. Dövlətdilinə münasibət dövlətçiliyə bəslənilən münasibət qədər mühümdür.İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT1. ARDA,f.894, s.l, iş25, v.21.2. N.Nəsibzadə. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Bakı, 1990, s.81.3. Hapимaнoв H. Избранные произведения. T.2, c,481.4. Гaзema "Бaкинский рабочий", 1922, 15 июня.5. Nərimanov N. Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair. Bakı, 1992, s.41.6. Hapuманов Н. Избранные статьи, речи и письма, Баку, Язычы,1987, c. 51-52.7. M.Ə.Rəsulzadə. Əsrimizin Səyavuşu. Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı. Çağdaş Azərbaycan tarixi. Bakı,1991, s.40.8. "Azərbaycan" qəzeti, 2001, 19 iyun9. Yenə orada.Mənbə: Azərbaycan Tarixi Muzeyi -80. Bakı, ”Elm”, 2001, s. 305-307400

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Cəmil ƏLİBƏYOVDövlət dilimizin vicdan səsiPROFESSOR CƏMİL HƏSƏNLİYƏ VƏ MİLLİ TARİXİMİZİNGERÇƏKLİKLƏRİ İNTİZARINDA OLANLARA AÇIQ MƏKTUBHörmətli professor, dövlət dilimizin vicdan səsi olan kitabınız (Cəmil Həsənlinin "Azərbaycanda milliməsələ: siyasi rəhbərlik və ziyalılar. 1954-1959" kitabı nəzərdə tutulur - red.) haqqında fikrimi ləng bildirdiyimüçün məni üzrlü sayın. Bilirsiniz ki, kitablarınızın yolunu səbirsizliklə gözləyənlərdən biri də mənəm. Düzdür,jurnalist dostumuz Azad Şərif təzə kitabınız çıxdığını və orada mənim barəmdə də söz deyildiyini xəbərvermişdi. İstirahətə getməklə qayğılandığımdan, kitabı tələsik gözdən keçirdim, amma fikrimi Sizə şifahiçatdırmağa imkan tapmadım. Dilimizə dövlət dili statusu verilməsi ilə bağlı hadisələrin iştirakçısı olsam da,mənim üçün qaranlıq qalmış sualların cavabına müntəzir idim, həqiqəti isə get-gedə toz basırdı. Elm xəbərsizqalmışdı.Gümanda olmayasınız ki, dilimizin milli statusu ilə bağlı hadisələrin, hüquqi ibarə ilə səciyyələndirsək"hal şahidi" olduğumdan Sizin kitabınıza biganəlik etmişəm və ya bildiklərimlə kifayətlənmişəm. Belə deyil!Sizdən və oxuculardan rica edirəm ki, özümü saxlaya bilməyib, kitabın təhkiyəsinə müdaxilə etdiyimitəbii hal sayasınız. O illərin fərəhi və sarsıntıları hələ də məni tərk etməyib. Bir də axı, milli dilə status almaqyalnız şərafət deyil, onun vasitəsiylə milli ənənələri, mənəviyyatı, mədəniyyəti - ümumiyyətlə insanı inkişafetdirmək gərəkdir. Bununla bağlı uğurlarımız da az olmayıb, çağdaş dövrdə eləyəcəklərimiz də kifayət qədərdir!Mən Sizin şəxsinizdə təcrübəli, istedadlı bir tarixçi kimi keçmişimizin əsaslı surətdə bizə qaytarılmasınacan yandıran, eyni zamanda parlament üzvü kimi qanun yaradıcılığında xalqın haqq mövqeyindən çıxış edən -nəzəriyyə ilə əməliyyənin vəhdətini görürəm. Aylarla xəstə çarpayısından ayrılmayanda da çıxışlarınızıizləmişəm, bunlardan mənəvi şəfa almışam. Mənim səhhətimlə daim maraqlandığınız üçün minnətdaram.Oxucu mülahizələrimə kitabdan gətirdiyim bu iqtibasla başlamaq istəyirəm."Sovetlər birliyinin dağılmasından sonra üzə çıxan yeni arxiv materialları bu dövrün dolğun siyasimənzərəsini yaratmaq üçün böyük imkanlar açmışdır". Haqlı etirafdır, uzun illər bu imkanın olmaması tarixelmimizdə xronik xəstəliyə çevrilmişdi. Medalın bəzəkli üzünün təsvirinə daha çox meyl olunmuşdu. Hərçənd,imkanların məhdudiyyətinə baxmayaraq, tarixçilərimiz böyük iş görmüşlər, birinci növbədə universitetmüəllimim Əlövsət Quliyevin başçılığı ilə yaradılmış üç cildlik "Azərbaycan tarixi"ni nəzərdə tuturam. çoxyaxşı ki, nisbətən yeni nəslin nümayəndəsi olan Yaqub Mahmudovun rəhbərliyi ilə indi təkmil şəkildə yeddicildlik hasilə gətirilib, ümumiyyətlə tarixçilərimizin son vaxtlar səmərəli fəaliyyəti ilə qiymətli tarix ədəbiyyatıyaradılması təqdirə layiqdir. Sizinlə tam şərikəm, yazırsınız ki, son illərdə professor E.İsmayılovun nəşrolunmuş iki dəyərli monoqrafiyası bu sahədə hökm sürən sükutu pozmuşdur. Xronoloji cəhətdən bir-birinitamamlayan bu əsərlərdə 40-cı illərin ortalarından 50-ci illərin ortalarına qədər Azərbaycanda baş vermişhadisələrin dolğun mənzərəsi yaradılmışdır.Mənə belə gəlir ki, Sizin 1954-1959-cu illərin hadisələrini əhatə edən monoqrafiyanız çağdaş oxucunu birdə ona görə qane edir ki, iki tarixçi, sanki, düşünülmüş halda, xalqımız üçün çox vacib olan bu dövrün bitkintarixini yaratmaq qətiyyəti göstərmişdir. Doğrudur, həmin dövrdən başqa əsərlər də meydana çıxmışdır. Bunlarısərf-nəzər etmək olmaz. Oxucular arasında rəğbətlə qarşılanan şair-publisist Teyyub Qurbanın, jurnalist RamizƏhmədovun, partiya xadimləri-filoloqlar Sadıq Murtuzayevin, Xeyrulla Əliyevin və başqalarının kitabları bumürəkkəb dövrə və hələ də diqqətdə müəmmalı şəkildə qalmış siyasi rəhbərlərə yeni münasibəti özündə ehtivaedir. Əsəd bəyin Stalin haqqında yazdığı fundamental əsər maraqla oxunsa da, qərəzlikdən xali deyildir.Sizin kitabı oxuyana qədər intizarım onunla bağlı idi ki, görəsən, Cəmil müəllim bundan əvvəlkikitablarının əsasında duran mövzunu - milli tariximizin gerçək tədqiqini davam etdirəcəkmi?Bir şəhərdə, bir səma altında yaşamağımıza baxmayaraq, fürsət tapıb üzbəsurət otura bilməmişik ki, mənbunlar barədə məlumat alım, daha çox da Azərbaycanın o tayının və bu tayının səriştəli, böyük sevgi ilətariximizə gətirilməsinin dövrün tələbatındanmı, yoxsa peşəkar tarixçilikdən gəldiyini müəyyənləşdirim. Axı,bütöv Azərbaycan məsələsi yüz illərdir ki, uşaqlı-böyüklü bütün xalqımızı düşündürür. Bir müddət xalq içindəngələn nisgili bayatılarda tərənnüm eləyib, sonra, ötən əsrin ortalarından etibarən dahi Səməd Vurğunun"Azərbaycan" epopeyası, böyük Şəhriyarın "Heydərbabaya salam"ı xalqı özünə qayıtmağa çağırış oldu, məncəbunlar tariximizin bütövlükdə, gerçəkliklə öyrənilməsini növbəyə gətirmişdir.401

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bunu da gizlətmək istəmirəm ki, bizi birləşdirən məhz milli hisslərimizin bənzərliyidir. Cənub mövzusuvə ana dilinə məhəbbət sizin iki əsərinizdə - XX əsrin ağır sınaq illərində Cənubi Azərbaycan hadisələrindən vəəllinci illərdə Azərbaycanda milli oyanışdan yazdığınız əsərlərdə çox bitkin səciyyə daşıyır. Və mən tələbəlikillərində yazdığım elmi referatlarda, tələbə elmi cəmiyyətlərində məruzələrdə niyə bu dərinliyə gedəbilməməyimin xəcalətini yaşamalı oluram.Gümanım odur ki, Sizin xalqa bəxş etdiklərinizi yeni zəmanə diktə eləyib, bir də o səbəbkar olub ki, Sizkamil tarixçi olmaqla yanaşı, özünüz milli mənlik şüurunun oyanışı dövrünün, keçmişimizə, taleyimizə hədsizmaraq göstərən nəslin nümayəndəsisiniz, önəmli təmsilçisisiniz!Və birinci əsərinizdən fərqli olaraq, "Azərbaycanda milli məsələ: siyasi rəhbərlik və ziyalılar. 1954-1959"monoqrafiyasında birbaşa məlumdan - dərinlikləri qavradıqlarınızdan - məchula doğru yaradıcılıq istiqamətigötürmüsünüz və yeni tədqiqat sənədləri ilə dövrün təkmil mənzərəsini yaratmaq əzmi göstərmisiniz.Fikrimə kitabın adından başlamaq istərdim: siyasi rəhbərlik və ziyalılar! Biz köhnə oxucular cəmiyyətiniki qütbünün - rəhbərlərin və xalqın münasibəti çərçivəsində zəmanəyə qiymət verməyə alışmışıq. Sizfikirlərimizə təzəlik gətirmisiniz, daha doğrusu, tarix elmimizə də. Ziyalıları təkcə xalqı maarifləndirən yaradıcıbir qüvvə kimi deyil, cəmiyyətin siyasi sükanı arxasında dayanan güclü, mübariz bir qüvvə kimi göstərmisiniz.Siyasi rəhbərliyi də başqa cür, yəni o zaman olduğu kimi qiymətləndirmisiniz - Azərbaycan rəhbərləri xalqıtəmsil edir və ziyalı mövqeyində dayanırlar.Söz düşmüşkən, ziyalılara münasibətiniz üzərinə gələk və həm də ona görə ki, kitabda bu, aparıcımövqedədir, onlara münasibətinizi əsər boyu diqqətə çəkirsiniz.Ən ümdəsi xalqı - ziyalı simasında, ziyalını xalq təmsilçisi kimi görürsünüz. Bu dövr - ziyalı-xalqbirliyinin, hətta siyasi rəhbərlər və xalq birliyinin təcəssümü, həmişə arzu ediləcək təəssübkeş vətəndaşlıqqovuşuğunun yaratdığı bir dövr idi.Kitabınızda ziyalı sifəti, məramı, sədaqəti əvvəlcə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının ikinci qurultayınıngeniş təsvirində gündəmə gətirilir: "Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının ikinci qurultayı və eləcə də digəryaradıcılıq birliklərinin respublika toplantıları 50-ci illərin ortasında bütünlüklə ziyalı mühitində ağırlıqmərkəzinin azərbaycanlıların üzərinə keçməsinin açıq təzahürü idi".Onu da unutmamısınız ki, Azərbaycanın azadlıq mücahidliyinin rəmzi olan ulu Nəriman Nərimanovunuzun illər sükutdan sonra ziyalılaşmış Azərbaycan mühitində ümummilli sevgi qazanması, xalqın"nərimanlaşması" azadlıq naminə cəsarətli addımlar atılmasına güclü təpər olmuşdur.Kitabda Yazıçılar İttifaqının qurultayında idarə heyətinin sədri Süleyman Rəhimovun və katibi MehdiHüseynin məruzələri, çıxışlar ədəbiyyatda xəlqilik üzərində qurulduğu kimi, mədəniyyət sahəsində də bununöncül qayə olduğu geniş şərh edilmişdir. 1957-ci ildə keçirilən respublika fəallar yığıncağında mədəniyyətnazirinin müavini İsrafil Nəzərovun əsas məruzəsi, Yazıçılar İttifaqının sədri Süleyman Rəhimovun, Bəstəkarlarİttifaqının sədri Qara Qarayevin, Rəssamlar İttifaqının sədri M.Tərlanovun əlavə məruzələri daha dəqiqbəyanatla - "Ədəbiyyat və incəsənətin xalqın həyatı ilə sıx əlaqəsi uğrunda" - ana xətt kimi şərh edilmişdir.Bizcə, bu baza - ziyalıların cəmiyyətin həyatında, milli oyanışda təşkil olunmuş toplu halında iştirakı Sizə, haqlıolaraq, intellekt sahiblərini müstəqim, aparıcı siyasi qüvvə kimi üzə çıxarmaq imkanı verib və siz tariximizdə ilkdəfə belə cəsarətli bir addım atmısınız!Kitabınız bədii əsər kimi, mədəniyyət, mənəviyyat romanı kimi oxunur. Xalqın şüurununformalaşmasında aparıcı ziyalıların müstəqil rolu aydın göstərilir və oxucuları əmin edirəm ki, heç bir ziyalıunudulmayıb. Hətta bədii əsərlər ədəbiyyatşünas dəqiqliyi ilə şərh edilib. Bununla da həmin dövr ziyalılarınınsiyasi işinin, zəhmətinin bəhrəsini həm onların ruhuna, həm bilavasitə varislərinə, ümumən xalqa qaytarmısınız.Mövzunu kamil bildiyinizdən kitabın əvvəlində suallar qoymuş və yeni aşkarlanmış sənədlərdənfaydalanaraq onlara cavab verməyə çalışmısınız.Suallar belədir.1954-1959-cu illərdə Azərbaycanda nə baş vermişdir? Bəziləri üçün qaranlıq, bəziləri üçün müəmmalı,bəziləri üçün də şirin bir xatirəyə çevrilən bu illərdə, sözün əsl mənasında, Moskvanı hövsələdən çıxaran hansıaddımlar atıldı? 1954-cü ilin əvvəllərindən başlayaraq 1959-cu ilin ortalarına qədər respublikada siyasi həyatıncanlanmasına, millətin və onun mənəvi dəyərlərinin dirçəlməsinə səbəb olan hansı hadisələr cərəyan etdi?Bütövlükdə respublika rəhbərliyində Azərbaycanın taleyinə münasibətdə güclü təəssübkeşlik hissininformalaşması nə ilə bağlı idi? Doğrudanmı o dövrdə Azərbaycanda millətçilik ideyası gücləndi, milli özünüdərkprosesi dərinləşdi? Azərbaycan ədəbiyyatında, tarix elmində və mədəniyyətində hansı yeniliklər baş verdi? Niyə402

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────50-ci illərin axırlarında Azərbaycan SSR-in dövlət, partiya və hökumət rəhbərləri bilavasitə sovet rəhbərlərininkəskin müdaxiləsi ilə vəzifədən uzaqlaşdırıldılar?Təkcə o dövr tariximiz üçün deyil, ümumi taleyimiz üçün də əhəmiyyətli olan belə çoxsaylı suallara bukitabda cavab verməyə cəhd göstərilmiş və istənilən nəticə alınmışdır. Düzdür, həmin məsələlər zaman-zamanAzərbaycan tarixçilərinin, ədəbiyyat və dilşünas alimlərinin, tədqiqatçı jurnalistlərin bu və ya digər anlamdanşərhlərinin obyekti olmuşdur. Bu kitabın dəyəri ondadır ki, burada yüzlərlə səhifələrdə həmin dövr ardıcıllıqla,məntiqi praktik-nəzəri ümumiləşdirmələrlə, aydın, şirin publisist üslub ilə calaqlanmışdır və vizual şəkildəcanlandırılmışdır. Yaxşı sözdür ki, tarixçi baş verənləri hərb döyüşündə rəşadət göstərmiş əsgərdən daha səhihnəzərə çarpdırır.Kitabda dramatik vəziyyətin əsasında dayanan məsələ - milli dil statusunun tarixinə müraciət, qısa desək,belə xarakter daşıyır: ötən yüzilliyin ortalarında elmin, sənətin inkişafında tərəqqiyə nail olmuş xalqda milliözünüdərk prosesi dərinləşmişdi. Bununla baş vermiş fövqəladə siyasi hadisənin qaçılmaz olduğu iqrar edilir,sonra hadisənin şərhi başlanır."1954-cü ilin əvvəllərində respublikada yeni rəhbərlik formalaşdırıldı. Azərbaycan KP-nin XXqurultayında MK-nın birinci katibi seçilən İ.Mustafayev, respublika Nazirlər Sovetinin sədri təyin olunanS.Rəhimov və Azərbaycan Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinə başçılıq edən M.İbrahimov partiya, təsərrüfat vəmədəniyyət sahəsində rəhbərliyə gəldilər. Onların keçmişi XX əsrin 3040-cı illərində ölkədə, o cümlədənrespublikada baş vermiş Stalin repressiyaları ilə bağlı olmadığından, tərcümeyi-halları bir növ təmizolduğundan, Azərbaycanın yeni rəhbərliyi Sovet İttifaqında gedən siyasi proseslərin dərinləşməsində maraqlıidilər. Ona görə də onlar M.C. Bağırovun həbsindən sonra əsasən Bakı şəhərinin partiya təşkilatında çoxluqtəşkil edən qeyri-azərbaycanlıların, yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək özlərini Bağırov rejiminin qurbanlarıkimi təqdim etmək cəhdlərinin qarşısını ala bildilər və bütövlükdə ölkədə başlanmış prosesləri Azərbaycanınmilli maraqlarına istiqamətləndirməyə başladılar".HaşiyəBir xalqın tez bir zaman içərisində parçalanması, amansız şəkildə qarşılıqlı ittihamı, bəlkə də tariximizdəbənzəri olmayan dəhşətli hadisə idi. Nəinki Bağırov dövründə mötəbər vəzifə tutmuş kommunistlər, böyük birsəlahiyyəti olmayan komsomol başçıları da rəqiblərini sıradan çıxarmaq üçün nələrə əl atmırdılar?! Komsomolplenumunun iştirakçısı kimi onu deyə bilərəm ki, kənd rayonlarından olan plenum üzvləri olmasaydı, NazimHacıyev kimi milli qan daşıyan gənc kadrların bir çoxu sıradan çıxarılacaqdı. Bunu da deməliyəm ki, əksmövqedə dayananlar təkcə qeyri-azərbaycanlılar deyildi, rusdilli "özümüzünkülər" lap tüğyan edirdilər. Kitabıdiqqətlə oxuyanda belələrinin milli dil statusu hərəkatında da əyintili mövqeləri nəzərə çarpır.Müəllifin yuxarıdakı şərhinə, onun özünün əsər boyu vurğuladığı həqiqəti əlavə etmək istərdik. Düzdür,təyinatda hər bir siyasi rəhbərin fəaliyyət dairəsi konkret müəyyənləşdirilmişdi, ancaq onlar bu çərçivələri keçib,milli məsələdə ümumi, yekdil bir qərar ətrafında birlik yaratmağa başladılar. Və bunun sayəsində 1956-cı ilinavqustunda respublika konstitusiyasına dövlət dili haqqında xüsusi maddə əlavə edildi.Beləliklə, 1954-cü ilin əvvəllərindən etibarən 1959-cu ilin ortalarına qədər respublikada siyasi həyatıncanlanmasına, millətin və onun mənəvi dəyərlərinin dirçəlməsinə rəvac verildi."1956-cı ilin yazında Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri M.İbrahimov Azərbaycan diliməsələsini hüquqi müstəviyə keçirməyə təşəbbüs göstərdi. İlk dəfə o, bu məsələni 1956-cı ilin iyununda AliSovetdəki Kabinetində İ.Mustafayevlə ikilikdə müzakirə etdi. İ.Mustafayev prinsip etibarilə məsələ ilə razılaşdıvə MK bürosunda müzakirə etməyi zəruri saydı... Məsələnin şifahi şəkildə fikir mübadiləsinə çıxarılacağınısöylədi. 1956-cı ilin iyul ayının ilk günlərində Azərbaycan dilinin dövlət dili olması ilə bağlı Konstitusiyayatəklif edilən dəyişikliklərin layihəsi Azərbaycan KP MK-da müzakirə edilib bəyənildi və M.İbrahimovatapşırıldı ki, məsələni SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti ilə razılaşdırsın. M.İbrahimov elə həmin ay, iyulun 17-dəMoskvada olarkən bu işin öhdəsindən gəldi və məsələni SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədriK.Y.Voroşilovla razılaşdırdı".Nəticədə Azərbaycan dili Azərbaycan SSR-in dövlət dili kimi qanunla təsbit olundu. 151-ci maddədədeyilirdi: Azərbaycan SSR-in dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan SSR ərazisində yaşayıb azlıq təşkiledən millətlərin həm öz mədəniyyət idarələrində, həm də dövlət idarələrində ana dilini sərbəst inkişaf etdirməkvə işlətmək hüququ təmin edilir.403

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────İlk baxışda hər şey qaydasında görünür. Belə: qeyri-azərbaycanlılar öz dillərini paralel işlədə bilərlər.Ancaq az sonra aşkarlandı ki, Azərbaycanda yaşayan qeyri-yerlilər üçün bu heç cür məqbul hesab edilmir,iştahları dil altında imiş...Hörmətli professor, Siz bu qeyri-məqbulluğun kökünü açmaqla, dilin ünsiyyət vasitəsi olmasından savayı,bir də həyat tərzinin münasibliyini, o dövrdə azlıqda qalan xalqların başqalarından yaxşı yaşamaq üçün öziddialarını həyata keçirmək cəhdini təzə arxiv sənədlərinə müraciət etməklə ətraflı şərh etmisiniz. Həm də çoxyaxşı ki, dövlət dili statusu məsələsinin təkcə qeyrətli azərbaycanlıların təşəbbüsü kimi anlama gətirilməsi iləkifayətlənmirsiniz. İctimai inkişafla bağlı tarixçi mövqeyinizi açmalı olmusunuz. Yazırsınız ki, bu təkcəAzərbaycan hadisəsi deyildi. İ.Stalinin ölümündən sonra, xüsusən reabilitasiya prosesinin başlanması ilə ölkədə- Ukraynada, Latviyada, Litvada, Estoniyada milli məsələ problemləri gündəmə gəlmişdi. Ancaq iki respublika -Gürcüstan və Ermənistan hələ 1937-ci ildə milli dillərini dövlət dili kimi konstitusiyaya daxil etmişdilər.Və "Azərbaycan tək respublika idi ki, Sov.İKP MK-nın razılığı olmadan 1956-cı ildə bu addımı atdı vəqonşuları ilə arasında yaranmış qeyri-bərabərliyi aradan qaldırdı".İki cəhət də diqqəti cəlb edir. Birisi budur ki, həmin dövrdə müttəfiq respublikaların hüquqlarınıngenişləndirilməsinə, təsərrüfat müstəqilliyinin müəyyən dərəcədə artmasına baxmayaraq, yerli millətlər bunlarlaqənaətlənmirdilər. İkincisi də o idi ki, digər respublikalardan fərqli olaraq Azərbaycan rəhbərliyi xalqa arxalanıbbelə qətiyyətli addım ata bilmişdir.İbrətli bir müqayisəniz fikrinizi tamamlayır. Bunu deyirəm: Mərkəzdə partiya diktaturasının güclənməsiilə bağlı yerli rəhbərliklər millətçilik ittihamından oddan qorxan kimi qorxur və milli məsələ ilə ehtiyatlı olmağaçalışırdılar.Həmin dövr Azərbaycan rəhbərliyini şərafətləndirən də məhz bu idi - onlar qorxmadan belə bir milliiradəni - qeyrəti ortalığa qoymuşdular. Halbuki, ara-fasilə vermədən Sov.İKP MK aparatının işçilərirespublikada yoxlamalar keçirirdilər. Onlar yerlərə gələndə özlərini əsl "satrap", müstəbid-ağa kimi aparırdılar.Və ölkə rəhbərliyinə bir qayda olaraq qərəzli məlumatlar çatdırırdılar.Ancaq mərkəzin başı hakimiyyətdaxili intriqalara, çəkişmələrə, kürsü şöhrəti qazanmaq marafonunaqatışmışdı. Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişin ifşası ilə bağlı qaldırdığı siyasi şou partiyanın başçısı N.Xruşşovudaha çox aludə etmişdi. Bu hay-küylə o özünə nüfuz qazandırmağa çalışır və rəqiblərini bir-bir hakimiyyətdənkənarlaşdırırdı. Vəzifə varisliyinə sahib olmağa digərləri də tamarzı qalmaq istəmirdilər. Birinci rəhbər olmaqtamahı artmışdı.Monoqrafiya müəllifi "müəmmalı, bəziləri üçün də şirin bir xatirəyə çevrilən" bu dövrün, həmçinin siyasirəhbərlərin əsl simasını, obrazını arxiv materialları əsasında yarada bilmişdir.Doğrudur, bəlağətli, diqqət çəkən çıxışlarına baxmayaraq, Xruşşovun əməli fəaliyyəti çox çəkmədənxalqa əyan olmuşdu, məzhəkəli lətifələr yaranmışdı haqqında. Ancaq milli məsələyə münasibətindən, xüsusənAzərbaycan rəhbərliyinə təhqiramiz, mərifətsiz, ədəbsiz hücumlarından xəbərsiz idik.Bu həqiqətdir ki, Xruşşov dövrü indiki ifadə ilə demiş olsaq, siyasi şou, təmtəraqlı şüarlar dövrü idi. Oardı-arası kəsilmədən məruzələr eləyir, kütlə isə sürəkli alqışlarla onu ruhlandırırdı. Əl vuranlar arasında bizqəzetçilər də vardıq, bu çıxışları səhifə-səhifə yerləşdirməkdən bezikən daha çox da biz idik. Demə, yuxarılar dabizim əzabımızı qiymətləndirirmişlər. Xruşşov vəzifədən kənarlaşdırıldıqdan sonra Vəli Axundovun ilk görüşürespublika qəzetlərinin rəhbərləri ilə oldu. Dedi: biz də uzun məruzələri oxuyub başa çıxa bilmirdik, ancaq sizinüçün lap əzablı idi, dərhal tərcümə etmək, qəzetdə yerləşdirmək ağır iş idi.Ağırlıq təkcə bunda deyildi. Qara camaata nisbətən ayıq olan bizlər, bunların cəfəngiyyat olduğunuanlaya-anlaya geniş təbliğat-təşviqat işi aparırdıq. Tarixçilər də bizdən geri qalmırdılar. çağdaş qələm sahiblərimin dəfə şükür etməlidilər ki, belə bir vadarlıq yoxdur, hər kəs öz vicdanı nisbətində böyük məmurlaramədhiyyə oxuya və ya oxumaya bilər.Ancaq içimizdə təzadlı bir cərəyan var idi. Xruşşovun islahatlarından, insanlara nisbətən sərbəstlikverilməsindən, kök salmış inzibatçılıqdan xilas meyli ilə bağlı rahatlıq tapır, başqa tərəfdən dərk edirdik ki,mus-mus deyincə Mustafa demək lazımdır. Ölkədə az-çox baş verməkdə olan milli hərəkatlar bizləri kəndirbazehtiyatlılığına - gözümüzlə irəli baxıb ayaqlarımızı tarazla atmağa sövq etdirirdi. Bu nə qədər çəkəcəydi?!1954-1959-cu illərin hadisələrinin bu kitabda təfsilatı ilə verilməsi, gecikmiş olsa da, bizdə indi də bəziolaylara şiddətli qəzəb doğurur. Demə, ziyafət süfrəmizin başında oturtduğumuz qeyri-yerli millətə məxsusolanlar Kreml havadarlarına güvənib böyük millətçilik iddiası ilə yaşayırmışlar. Və bu indiki nəslə dərsolmalıdır ki, özgələri aralı məsafədə - öz marağımıza uyğun tərzdə kənarda saxlamalıyıq, yoxsa... aylar, illərkeçə, onların əsl maraqları üzə çıxar... Sonrakı peşmançılıq isə fayda verməz.404

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Cəmil müəllim, sizin milli mənsubiyyətlə bağlı təzadlı ovqatları arxiv sənədləri ilə açıqlamağınız -cavablandırmağı qarşıya qoyduğunuz sualı - "Moskvanı hövsələdən çıxaran addımlar"ı çox yaxşı aydınlaşdırır.İki sənədi nəzərdə tuturuq.Azərbaycan rəhbərliyinin adına göndərilən anonim məktubda deyilir:"Siz Azərbaycan xalqının böyük rəhbərləri və nümayəndələrisiniz. İnqilab bizə müvafiq qanunların ayrıayrımaddələri əsasında hüquqlar verib, biz azad yaşamalıyıq, öz idarə və müəssisələrimizdə yazı işlərimizi vəşifahi danışıqlarımızı ana dilimizdə aparmalıyıq. İndi 35 il keçir, Azərbaycanda heç olmasa bir dənə idarə vəmüəssisə göstərin ki, yazı işlərini Azərbaycan dilində aparsın. Qəti şəkildə deyirəm: belə bir idarə və müəssisəyoxdur. Bu onu göstərir ki, biz əzilmiş, hüquqsuz, məzlum, müdafiəsiz, tapdanmış xalqıq..."Bundan xeyli sonra, kitabda açıqlanan bir olay sübut etdi ki, millətçilikdə qınanan, təhlükəsizlikorqanlarının nəzarətinə götürülən və həbs edilənlər xalqın qeyrətli, cəsarətli, mərd övladları imişlər, ziyalı adı vəəməli ilə təqdir edilənlər xalqın təmsilçiləri imişlər. Kitaba müraciət edək. DTK müstəntiqi ilə ƏbülfəzElçibəyin arasında olan söhbəti yuxarıda dediklərimizə qüvvət kimi yazıya salmağa lüzum görürük."Ə.Əliyev. Mən Leninin deyil, dərisi soyulmuş, qanı sorulmuş bir millətin övladıyam. Sənin üçün vətənSSRİ ola bilər. Mənim üçün vətən ikiyə bölünmüş Azərbaycandır. Mənim həyatımın qayəsi bu yaranısağaltmaqdır, özünü türk bilən bütün insanlarla birlikdə Azərbaycanı azadlığa aparmaqdır".Tələbələr arasında DTK-nın aşkarladığı başqa bir məşhur antisovet təşkilat özünü daha bariz şəkildəgöstərmişdi. Bu barədə çox yazıldığından qısaca danışmalı olacağıq. Qırxıncı illərin axırlarında təhlükəsizlikidarəsinin axtarışı nəticəsində artıq iştirakçıların bir neçəsi tutulmuşdu. Azərbaycan Dövlət Universitetininfilologiya-şərqşünaslıq fakültəsindən olanlar: Gülhüseyn, Azər, Hacı mənim tələbə yoldaşlarım idi. Məni vəşərqşünaslıq şöbəsindən olan bir neçə tələbəni də suçlamışdılar. Hər cür nəzarət-axtarış tədbirləri keçirsələr də,bizləri günahlandıra bilmədilər, əsas yox idi, ancaq məni şərqşünaslığın İran şöbəsindən, ümumiyyətləAzərbaycan Dövlət Universitetindən xaric etdilər (İctimai keçmişimlə bağlı. Atam Ədil bəy İranda mühacirətdəolmuşdu, bundan şübhələnmişdilər). Xeyirxah insanların sayəsində əmri dəyişib, məni V kursdan tarixfakültəsinin birinci kursuna keçirdilər. Tələbə dostlarım isə uzun çəkən qazamat həyatını yaşamalı oldular.Xalqın belindən gələn, bətnindən çıxan övladlar: ziyalılar və qeyriləri 50-ci illərin milli təəssübkeşlikhisslərini coşdurmuşdular. Biz həmin dövrün Azərbaycan rəhbərliyinin də bu ovqatla kökləndiyinin şahidioluruq. İlk növbədə M. İbrahimov, İ. Mustafayev və S. Rəhimovu cümləmizin mübtədası hesab edirdik. Buhaqda sonra.İndi də başqa bir anonim məktuba nəzər salaq.Bakı məktəblərindən birinin milliyyətcə rus olan 8-ci sinif şagirdi N. Xruşşova yazırdı: "Niyəazərbaycanlılar Azərbaycan dili haqqında belə çox danışırlar, çox qışqırırlar. Niyə onlar başa düşmürlər ki,Azərbaycanda ruslar hansı missiyaya malikdirlər. Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin keçilməsi nəinki rusməktəblərində, heç Azərbaycan məktəblərinin özündə belə lazım deyildir. Azərbaycan dilində danışmaq kiməlazımdır. Nə qədər ki, biz burada həyatın belə çətin şəraitinə dözürük, ölçü götürün".Bax, güman edirik ki, 70 illik tariximizdə ilk dəfə olaraq Moskva ilə Bakı arasında baş verən siyasiqarşıdurmaya əsl bais nə imiş: respublikada siyasi həyatın canlanması, milli oyanış və Kremlin şovinistmövqeyi.Siz bu xətti bütün kitab boyu izləmiş, əsaslandırmış və həmin dövr haqqında oxucularınızda dolğun qənaətyarada bilmisiniz. İndi bizə tam aydın olur ki, Moskva rəhbərliyi ilə Azərbaycan rəhbərliyi arasından keçən"qara pişik" hansı münasibətdən təzahür edibmiş.Kitaba müraciət edirik: Sov. İKP Rəyasət Heyətində Azərbaycan rəhbərliyinin məsələsi müzakirə edilir.Məruzə ilə çıxış edən MK-nın məsul işçisi İ.Şıkin araşdırmaların nəticəsi olaraq bildirir ki, milli dil haqqındaqanunun qəbul edilməsinin ardınca bütün dövlət sənaye müəssisələri, müalicə müəssisələri və sair təsisatlardaAzərbaycan dilinin işlədilməsi tələbi irəli sürülür. Halbuki, bu ilin əhali sayına görə Bakıda yaşayan 968 minəhalidən azərbaycanlılar 36,9 faiz təşkil edir. Qalanları qeyri-azərbaycanlılardır. 600 min nəfər - ruslar,ermənilər, ukraynalılar, belaruslar və başqa millətlərin nümayəndələridir. Bakıda yaşayan qeyri-azərbaycanlılararasında təşviş ovqatı yaranmışdır. Buna dözmək olmaz!İ.Mustafayev onun haqsız ittihamına cavab verir. Bu zaman N. Xruşşov qəzəb atına minir və cilovu da atıratın boynuna (uşaqlıqda ilxı otarandan başında qalıbmış bu xislət!): "Siz özünüz şübhəli adamsınız. Partiyabiletiniz var, amma kommunist deyilsiniz". M.İbrahimovun millətin haqlı hüququnu müdafiəsinə həsr edilmişnitq isə yarımçıq kəsilir. Və "O, rəhbərliyə soxulmuş millətçi düşməndir" ayaması ilə ittiham edilir.405

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Belə bir ağa-nökər münasibəti təsadüfi idimi? Əlbəttə, yox! "Burjua millətçiliyi girdabına yuvarlananlar"ona görə qəzəbə düçar olmuşdular ki, Kreml hiss edirdi ki, böyük millət şovinizmi bundan zədə ala bilər. Neçəki, aldı və Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini bərpa etdi.Hələ 1978-ci ilin aprel ayının 20-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin növbədənkənar sessiyasının təsdiqetdiyi yeni konstitusiyanın 73-cü maddəsində yazıldı: "Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət diliAzərbaycan dilidir. Azərbaycan SSR Azərbaycan dilinin dövlət və ictimai orqanlarda, mədəniyyət, maarif vədigər orqanlarda işlədilməsini təmin edir və onun hərtərəfli inkişafına dövlət tərəfindən qayğı göstərir".Haşiyə.Həmin maddə ilə bağlı Moskva və digər respublika başçıları ilə necə gərgin mübahisələr aparıldığınıntəfərrüatını Heydər Əliyevin dilindən eşitmək mənə müyəssər olub. Brejnevin Bakıya son səfəri ilə əlaqədarfilm hazırlamışdıq. Kadrları Nazirlər Sovetinin kino zalında Birinci katibə göstərir, məsləhət alırdıq. Birməsələdə biz inadkarlıq elədik. H.Əliyev konstitusiyanın qəbulu ilə əlaqədar çıxışında "Azərbaycan" şeirindənbir bəndi çox hərarətlə oxumuşdu. Kadr çox canlı çıxmışdı. Ancaq H.Əliyev təklif etdi ki, onu çıxarın...Nəhayət, inadımızı görüb, aydınlaşdırdı: yaradıcı adam kimi sizi başa düşürəm, ancaq bu incə mətləbdir, filməbütün ölkə baxacaq... Bizə lazım olan işi görüb qurtarmışıq, təzədən tərifə özümüzdən başlamayaq.Filmə Brejnevin ailəsi ilə birlikdə baxmışdılar. Moskvadan qayıdandan sonra kinostudiyaya telefon zəngioldu. Brejnevin və özünün təbriklərini çatdırdıqdan sonra H.Əliyev gülə-gülə dedi: o kadr məsələsində siz dəhaqlıydınız, mən də... filmin yüksək səviyyədə qəbul edilməsi uğurumuzdur. Bizə bu lazım idi... Leonid İliçdedi ki, bu, mənim haqqımda ən yaxşı filmdir. Qazaxların çəkdiyi film əsasən öz təsərrüfatlarındandı...Demək istəyirəm ki, bu, dünya səviyyəli siyasi rəhbərliyə incə bir nümunədir!Burada nöqtə qoymaq istəməzdim və tariximizi olduğu kimi mənimsəmək meylində olanlara bir həqiqətiçatdırmağı özümə borc bilirəm.Sovet sosialist qurumuna başdan ayağa qara yaxmaq, yetmiş ilimizi heç-puç kimi qiymətləndirməkdüzgün olmazdı. Bu, tərəzinin bir gözünə suni surətdə pərsəng - barmaq qoymağa bənzərdi. Əvvəla, onu deyəkki, kommunist olmaqla milyonlarla adam öz insanlıq simasını itirməmişdi. Bizlər cibimizdə kommunist biletigəzdirməklə heç də xalqımızın milli marağına arxa çevirməmişdik. Kitabda bu əyani surətdə təsbit olunub -sübutlu - sənədli! İkinci, sovet qurumu dövründə Azərbaycan yüksək iqtisadi, mədəni-mənəvi inkişaf yolukeçmişdir. Bu gün qısa müddətdə Avropa ölkələri ilə tarazlaşa bilməyimizin bünövrəsi o vaxt qoyulmuşdur.Azərbaycan xalqı bu və ya digər zərərli, yanlış siyasi istiqaməti ehkam kimi qəbul etmirdi, o, xislətinə,əqidəsinə uyğun, zəmanənin tələblərinə münasib həyatını yaşayırdı, inkişaf etdirirdi. çox da ki Xruşşov deyirdidonuz ferması saxlayın və ya sarı buğda əvəzinə qarğıdalı əkin və bir addım da atın, ərzaq istehsalındaAmerikanı ötüb keçəcəksiniz və s. və i.a. Xruşşovun Azərbaycana, təkcə bizim respublikamıza deyil,başqalarına da gətirdiyi mikrob - rəqəmlərin şişirdilməsi cəmiyyəti yalançılığa yönəltdi, indiyə qədər saxtalıqbir çox məmurları tərk etməyib. Və ya imperiyanın başqa bir başçısı Qorbaçov tamahının xatirinə xalqımızı hələdə sağalmayan bəlaya salmışdır və utanmaz-utanmaz öz memuarında sübut etməyə çalışır ki, münaqişənin baisibizik, milli məsələni düz həll etməmişik. Bu sərsəm hərəkəti ilə Xruşşova elə çoban xislətində olsa da, rəhmətlikbəxş edilə bilər. O da var ki, başqa bir rəhbər Leonid Brejnev Bakının, respublikamızın tərifini göylərə qaldırdı.Onun "Azərbaycan iri addımlarla irəliləyir!" qanadlı sözləri həqiqəti əks etdirdiyi kimi, başçının insaniyyətmeylini də önə gətirirdi.Hakim millətin şovinizminə gəldikdə isə bu, Pyotrun məlum vəsiyyətlərindən su içirdi, böyük rus xalqınınxislətində biz bunu görmürdük. Bu sətirlərin müəllifinin iki romanı Azərbaycan-rus qarşılıqlı münasibətinə həsredilmişdir. Bunlar Rusiyanın içindən yazılmışdı, canlı müşahidələr əsasında... Odur ki, xalqla siyasi rəhbərlərieyniləşdirməyə meyli düzgün hesab etmirik!çağdaş günlərdə bütün bunlarda yəqinlik hasil olsun deyə, bir daha kitabın əsas obyektinin - milli dilindövlət statusu almasının üzərinə qayıtmalı oluruq."Sözün əsl mənasında, Moskvanı hövsələdən çıxaran hansı addımlar" atıldığının təhkiyəsinə müraciətedək."M.İbrahimov 1956-cı ilin dekabr ayının 29-da "Respublikanın bəzi nazirliklərində Azərbaycan dilininişlədilməsi haqqında" məsələni Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin müzakirəsinə çıxardı... Dekabrayının birinci yarısında komissiyalar yoxlamaları başa çatdırıb M.İbrahimovun adına məlumatlarhazırlamışdılar. Kənd təsərrüfatı nazirliyinə göndərilən komissiya üzvləri - Azərbaycan SSR Ali Soveti RəyasətHeyətinin referenti M.Abdullayev və "Azərbaycan gəncləri" qəzetinin məsul katibi Cəmil Əlibəyov yoxlamanın406

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────nəticələri barədə hazırladıqları məlumatda qeyd edirlər ki, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin rəhbərləri, ilk növbədənazir və onun müavinləri kargüzarlıq işlərinin Azərbaycan dilində aparılması sahəsində heç bir təşəbbüsgöstərməmişlər".Tarixçi alim bizim komissiyanın və maliyyə nazirliyində, mədəniyyət nazirliyində yoxlama aparmış digərkomissiyaların o zaman da, indi də həyəcan doğuran o məsələləri diqqətə çəkmişdir ki, bunlara sonralar bu vəya digər şəkildə istinad edilməsi gərək olmuşdur.Belə: MTS və mexanizasiya idarəsində işləyən 42 nəfərdən yalnız 9 nəfəri Azərbaycan dilini bilir. Bütünyazışma işləri rus dilində aparılır. Kargüzarlıq işlərinin Azərbaycan dilində aparılmasına daha böyük ehtiyacolan Kənd Təsərrüfatı Təbliğatı idarəsi şəbəkəsində 982 nəfər işçi çalışır. Onlardan 352 nəfəri elmi işçidir.Onların əksəriyyəti isə Azərbaycan dilində yaza bilmir. Maliyyə nazirliyində işləyən 156 nəfər əsas işçilərdən78 nəfəri, 122 nəfər idarə, şöbə rəisləri və rəis müavinlərindən 87 nəfəri, yerli maliyyə orqanlarında işləyənlərin78,4 faizi Azərbaycan dilini bilmir. Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyinin istər mərkəzi aparatına, istərsə dəyerli orqanlarına aid olan əmrlər, demək olar ki, rus dilində yazılır. Nazirliyin aparatındakı beş makinaçıdanancaq biri Azərbaycan dilində işləyir.Belə bir ciddi məqamda Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi İ.Mustafayev "xəstəlik bəhanəsi iləRəyasət Heyətinin iclasına gəlməmişdi". Nəinki iclasın iştirakçısı olan bizlər üçün, səriştəli qulluq sahibləriüçün də xeyli müddət bu müəmmalı sirr olaraq qalmaqda idi. Düzdür, eşitmişdik ki, Birinci katib bu iclasərəfəsində Moskvada olub və ölkə başçısı ilə aralarında sərt öcəşmə baş verib. Kitabda bütün ittiham nöqtə vənidalarına qədər açıqlanıb. Və mənim də ürəyimi göynədən bu idi ki, dəyanətli rəhbər xadim kimi tanıdığımİ.Mustafayevin bu dönüklüyü nə ilə bağlı olub. Nəylə bağlı olub ki, mərd bir insan fikrini dəyişib. SadıqRəhimov haqqındakı kitabda (müəlliflər: C.Əlibəyov, A.Şərif -red.) biz buna eyhamımızı bəzi arxivmateriallarına əsaslanıb bildirmişdik. Dövlət Arxivinin materialları ilə tanışlıq müəyyən aydınlıq yaratmışdı.Altı il bundan əvvəl BDU-nun istedadlı tələbə-tədqiqatçısı Xaqan Balayevin "Azərbaycan dilinin dövlət dilikimi təşəkkül tarixindən" (2002) adlı kitabından (bunu bizim "Elm və həyat" nəşriyyatı çapa hazırlamışdı)bilgimiz bir qədər də artdı. Eşitdik ki, BDU-nun məzunu aspiranturaya daxil olub, Cəmil Həsənlinin rəhbərliyiilə dissertasiya üzərində işləyir, sevindik - tarix müstəvisinə gənclik gəlir!Oxuculardan rica edirik ki, kitabda geniş yer almış komissiya materialları ilə özləri tanış olsunlar. Bu,onlara müstəqil dövlətə sahib olmağın fəziləti haqqında, o zaman insanın ən qiymətli neməti olan dilininögeyləşdirildiyinin, xalqa qarşı saymamazlığın mənəvi zilləti barədə müqayisə aparmağa imkan verər.Bu mövzu kitabın ana nöqtəsi olduğundan, mən də qısaca müşahidələrimi bölüşmək istəyirəm.Haşiyə.Necə olmuşdur ki, nə kommunist, nə deputat, nə nomenklatur işçi olan komsomol qəzetinin işçisinə beləməsul etimad göstərilmişdi? Bunun üçün Azərbaycan KP MK-nın şöbə müdiri Nazim Hacıyevə minnətdaram.O, millətsevən insan idi. Hələ komsomolun birinci katibi işləyəndə Azərbaycan ədəbiyyatı klassikləri haqdasöhbətlərimiz olardı. O zaman komsomolda da işlər rus dilində aparılırdı. Ancaq sonralar "Bağırovçuluq"daqınanan Nazim müəllim məruzəsini Azərbaycan dilinə tərcümə etdirir və yayırdı. Fikrini obrazla çatdırmaqüçün klassiklərdən Azərbaycan dilində iqtibaslar, atalar sözündən nümunələr gətirməyi xoşlayırdı. İş eləgətirmişdi ki, iki il əvvəl Moskva komsomoluna yazılan anonim məktub yoxlanılmış, ictimai keçmişimlə bağlıkomsomol bürosu məni işdən çıxarmışdı. Stalinin ölümündən az sonra gənclərin liderinin və redaktorun təkidiilə mən həmin işimə bərpa olunmuşdum.Kommunist baxımından tərcümeyi-halım ləkəli idi. Bir daha xatırladım ki, hələ 1949-cu ildə ictimaikeçmişimə görə məni ADU-nun şərqşünaslıq fakültəsinin beşinci kursundan çıxarıb, tarix fakültəsinin birincikursuna keçirmişdilər... Bu dəfə mükafatım o oldu ki, siz keçmiş ictimai mənşəyinizdən xoflanıb, qəzetçi kimiciddi çıxışlardan çəkinə bilərsiniz. Moskvanın yumşaq ifadəsi beləydi.Həyat, o zamanki "Azərbaycan gəncləri"nin səhifələri və qəzetin tirajının qalxması (mən işlədiyim dövrdə20 mindən yarım milyona çatmışdı) bunun əksini göstərdi...Bu dəfə MK-ya dəvət və təklif həm fərəh verdi, həm qorxu təşvişində qoydu məni... Nazim müəllim dedi:"Mirzə İbrahimovla razılaşmışıq, deputatlardan ibarət komissiyada iştirak etməlisən. Vacibdir, dilimizin taleyiilə bağlı məsələdir".Bu da iştirak!...Sədrin qəbul otağındayıq. İçəri dəvət olunmağımızın narahatlığını keçiririk. Rəhbər işçilər arasındapıçhapıç başlayır. Nəhayət, sədrin kabinetinə dəvət olunuruq.407

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Hər hərəkəti, davranışı, sözü ölçülüb biçilən Mirzə müəllimi başqa qiyafədə görürük. Kürsüdən azacıqqalxıb başı ilə oturmağa iltifat edir, qulağına yapışdırdığı telefon dəstəyindən ayrılmadan əsəbi söhbətini davametdirir, hərdən masanın üstündəki Leninin əsərlərinin cildlərini açır, sitatlar oxuyur... Başa düşüldü ki, debatBirinci katiblədir. O, iclasın keçirilməsinə etiraz edir...Düzdür, sonralar bu hadisənin ucundan-qulağından xəbər tutduq və hər iki siyasi rəhbəri ogünkü savaşınagörə anlamağa başladıq.Əsl anlam isə hörmətli Cəmil müəllim, sizin kitabınız sayəsində mümkün oldu. Monoqrafiyada təkraredirəm, sənədlər də təzədir, fikirlər də gerçəkliklə, nəzəri əsasla ümumiləşdirilib. Bir üslub da xoşlanılır ki,müəllif, belə deyək, əsərin qəhrəmanlarını çağdaş siyasi müstəvidə göstərməklə kifayətlənmir, Azərbaycanrəhbərlərinin tərcümeyi-hallarını da təqdim edir. Şahidlik edir ki, kim kim olub!Yenə bir izaha ehtiyac görürük.Bu yaxınlarda təziyə yerində acı bir ovqat sarsıtdı məni. Söhbət Mirzə İbrahimov haqqında kitabburaxılmasından düşmüşdü. Ədib dostum dedi ki, sizin yazınızı oxudum, hamınızın çox səmimi sözünüzdənsonra həyəcanlandım. Bilirsiniz niyə? Heydər Əliyevin onun yubileyini keçirmək haqqında sərəncamı vardı, nəoldu? Susdum. Söhbətdə iştirak edən cavan oğlan soruşdu: kimdi Mirzə İbrahimov, haralıdı? Oturub MilliMəclisdə, yubiley keçirə bilmir özüçün?! Quruyub qaldım, nə deyim, "yüksək" təhsil görmüş gənc Mirzəİbrahimovla başqa İbrahimovu dəyişik salmışdı?!Və kitab müəllifinə minnətdarlıq edir və bədbəxt Gəncə xatırlatmaq üçün (belələri az deyil) Mirzəİbrahimovun kitabda verilmiş tərcümeyi-halından bir neçə cümləni yazıya salmalı oluruq:"...1938-ci ildən başlayaraq M.İbrahimov mədəniyyət, maarif və incəsənət sahəsində müxtəlif vəzifələrdəçalışmışdı. 1938-ci ildə o, Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti yanında incəsənət məsələləri üzrə idarəninrəisi işləmiş, 1942-ci ildə Maarif Komissarı vəzifəsinə irəli çəkilmişdi. 1948-ci ildən başlayaraq Ali SovetinRəyasət Heyətinin sədri seçilənə qədər M.İbrahimov Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri olmuşdu...1941-ci ildə Sovet qoşunları İrana girəndə M.İbrahimov Cənubi Azərbaycana göndərilən ilk ziyalılardanidi. "Vətən yolunda" qəzetinin ilk redaktoru olmuşdu, 1945-ci ilin sentyabr ayının 20-də Cənubi Azərbaycanagöndərilən Sovet Azərbaycanı siyasi işçilərinin rəhbəri kimi İrana ezam olunmuşdu...".Mirzə İbrahimovu ədəbi-bədii yaradıcılığı, Elmlər Akademiyasının ilk akademiki kimi şərəfli elm yoluhaqqında da kitabdan kifayət qədər məlumat almaq olar. Ancaq vurğulamaq istəyirik ki, M.İbrahimovun özxalqı qarşısında müstəsna xidməti - onun milli dilimizə konstitusiyada dövlət dili statusu verilməsi ilə bağlıdır.N.Nərimanovdan sonra demək olar ki, görkəmli yazıçı, müdrik siyasi rəhbər Mirzə İbrahimov qeyrətlimillətsevər ziyalıların sovet rejimi tərəfindən təqib olunduğu dövrdə bunu etmişdi. O, sözün əsl mənasında xalqrəhbəri nüfuzu qazanmışdı. Bununla avam gəncin sualına müəyyən qədər cavab verməli olduq. Nəticəni özü,daha çox da fərman sahibləri və ziyalı toplularının başçıları çıxara bilərlər, elə unutqanlıq xəstəliyinətutulmuşuq biz hamımız: media və qələm sahibləri!Kitabda Mirzə müəllimin portreti böyük məhəbbətlə yaradılıb - müəllifin siyasi rəhbərə verdiyi qiymətbelə təsbit olunub:"50-ci illərdə respublikada gedən ictimai-siyasi proseslərdə milli ideyanın və milli təəssübkeşliyin əsasdaşıyıcısı, milli maraqların əsas təşəbbüsçüsü Mirzə İbrahimov idi".Zaman Mirzə müəllimi dönə-dönə çox ağır sınaqlara çəkdi, məhz möhkəm milli əqidəsi və iradəsi ilə oAzərbaycan dili məsələsini hüquqi müstəviyə qaldıra bildi. Və onun müdafiəsi üçün sinəsini qalxan etdi. Vəxalqın qəflət yuxusundan ayılmasının, imperiyaya bağlılıq kəndirlərinin qırılacağı zəruriliyini ötən əsrinortalarında məhz o rəsmi orqana gətirdi."...Hakim millətin, "böyük" millətin məzlum millətə, "kiçik" millətə göstərdiyi hər hansı təzyiq ancaqnifrət və nifaq duyğuları oyadır, əzilən milləti tarixi intiqam saatını gözləməyə məcbur edir" ("Kommunist"qəzeti, 1956).Bunlar kitabın qızıl sətirləridir!Kitabda siyasi rəhbərlərin - milli cümhuriyyətin banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin, böyük NərimanNərimanovun, müəllifin ifadəsi ilə demiş olsaq istedadlı, hazırlıqlı, mədəni və geniş dünyagörüşünə malik VəliAxundovun və Azərbaycan dilinin Sovet dövründə və istiqlal zamanı konstitusiyamızda möhkəm yer tutmasınınvə ən ümdəsi millətimizin bu cür ali hüquqlarının həyati qüvvə almasının yaradıcısı və təşkilatçısı olmuş"Azərbaycanın taleyində, eləcə də SSRİ həyatında mühüm rol oynamış" milli öndər Heydər Əliyevin portretcizgiləri birbaşa milli məsələnin inkişaf tarixinə xidmət edir.408

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Həmin dövrün aparıcı siyasi rəhbərləri olmuş İ.Mustafayev və S.Rəhimovun ömür yolu haqqında dakitabda müfəssəl təqdimat vardır. Müəllif kitabın əvvəlində M.C.Bağırovdan sonra hakimiyyətə gəlmişrəhbərləri qısaca belə xarakterizə edir. Xatırlayırıq: "1954-cü ilin fevral - mart aylarında formalaşdırılan yenirəhbərlik İ.Mustafayevin simasında Kənd Təsərrüfatı, S.Rəhimovun simasında sənaye, M.İbrahimovunsimasında mədəniyyət sahəsini əhatə edirdi".çox yaxşı ki, ilk əvvəl vəzifə bölgüsü bu cür istiqamətlənsə də, hadisələrin təlatümü, gur inkişafı dövründəonların hər birinin daha böyük milli vətəndaş işləri gördüklərinin şahidi oluruq, ölkənin dəlisov başçısı ilə başbaşahaqq işimizi qorumaq üçün qoç kimi döyüşən İmam Mustafayev, Azərbaycan qazını özümüzü təminetməmiş heç bir qonşuya verməyəcəyinə sərt iradə göstərdiyinə görə azərbaycançılıq yerlibazlığındatəqsirləndirilən Sadıq Rəhimov sözün əsl mənasında Azərbaycan rəhbərləri idilər.Oxucuda siyasi rəhbərlərimizin yekdilliyi haqqında qəti fikrə yanlış, birtərəfli münasibət oyanmasın deyə,"Azərbaycan rəhbərliyində siyasi böhranın dərinləşməsi" fəslinə də müraciət etməli oluruq. Diqqət edin - bu dabizim qanımızdadır - irəli gedənin ayağından çəkirik!"1957-ci idin əvvəllərində Azərbaycan rəhbərliyinin öz daxilindəki münasibətlər də çat verməyəbaşlamışdı. İ.Mustafayev üçün artıq başağrısına çevrilmiş Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin yanında DTK-nınsədrinin keçmiş müavini, 1955-ci ilin avqust ayında Azərbaycan KP MK bürosunun qərarı ilə Naxçıvan MSSRNazirlər Soveti yanında DTK-nın sədri seçilmiş M.Əlizadənin məsələsi 1957-ci ilin yanvar ayının 15-dəyenidən büronun müzakirəsinə çıxarıldı. Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında DTK-nin keçmiş sədriA.Quskov M.Əlizadənin məsələsindən məharətlə İ.Mustafayevə qarşı istifadə edir. Və onu bütün vasitələrləBakıya, DTK-nın mərkəzi aparatına qaytarmaq istəyirdi".A.Quskov Azərbaycan KP MK bürosuna göndərdiyi məktubda M.Əlizadəni yüksək qiymətləndirirdi.İ.Mustafayev isə başqa fikirdə idi. Və hətta N.Xruşşova bildirmişdi ki, o, bütün DTK aparatını KP MK-ya qarşıqaldırır və ona işləməyə imkan vermir. Belə bir neçə məsələdə də büro üzvləri arasında anlaşma yox idi."İ.Mustafayevlə Nazirlər Sovetinin sədri S.Rəhimov arasında qarşılıqlı etimad zəifləmişdi. S.RəhimovlaM.İbrahimov arasındakı münasibətlər də gərginliyə doğru gedirdi". Kiçik bir məsələdən ciddi münaqişəyaranmışdı. Belə: İndoneziya prezidenti Sukarnonun qarşılanmasının Moskva tərəfindən S.Rəhimova deyil,M.İbrahimova tapşırılmasını Nazirlər Sovetinin sədri özünə qarşı etimadsızlıq kimi qəbul etmişdi. Hətta yüksəkqonağı gəzdirmək üçün xüsusi maşın vermək istəməmişdi.Sadıq Rəhimovun hər şeyə komanda verməsi, Mərkəzi Komitəyə qısqanclığı, İ.Mustafayevin vəzifədəngedəcəyi barədə yayılan şayiələr silahdaşlar arasında da qruplaşmalar yaratmışdı. Artıq məsələ böyümüşdü.Bakı Şəhər Partiya Komitəsinin katibi T.Allahverdiyevlə İ.Mustafayev arasında nifaq toxumu səpilmişdi. SadıqRəhimov T.Allahverdiyevi çağırtdırıb ona demişdi: "Sən görərsən ki, İ.Mustafayev hamımızın başını yeyəcəkvə susmağın öz başında çatlayacaq". İntriqa qızışdı, çünki T.Allahverdiyev S.Rəhimovla aralarında olan söhbətiİ.Mustafayevə çatdırmışdı. T.Allahverdiyev Moskva nümayəndələrinin ehtiramını qazanmış şəxs kimi də şübhədoğururdu.Elə bu zaman M.İbrahimov iki aylıq məzuniyyətə çıxmışdı. Bir neçə vaxtdan sonra taleyin qisməti iləMirzə müəllimlə Şuşada görüşdük.İndi ADU-nun hörmətli professoru Nəcəf Quliyev o zaman "Bakinski raboçi" qəzetinin zona müxbiri idi,mən "Azərbaycan gəncləri" qəzetinin redaktoruydum. Hər ikimizin Mirzə müəllimlə yaxın, ehtiramlımünasibətlərimiz vardı. Yazıçını Daşaltıya gəzintiyə dəvət etdik. Daşaltı Cıdır düzü seyrangahının mənzərəliyeri hesab olunurdu: çayın zümzüməsi - qışıltısı, qırxpilləkənin ətrafındakı sıldırım qayalar, topxana meşəsiMirzə müəllimi heyran etmişdi. Ovqatının xoşluğundan istifadə edib, ürəyimdə qaynayan sözü ehtiyatla diliməgətirdim. İclas zamanı Birinci katiblə sərt danışığının səbəbini öyrənmək istədim... Mirzə müəllimin obrazladediklərini eyniylə sizə çatdırmalı olacağam.O zaman yazılmış "Gündəlik"dən qeydlər. "Mirzə müəllim çayın kənarında, iri qayanın üstündə dayanıbətrafı seyr edirdi. Suala cavab vermək istəmirdi. Xasiyyətcə belə hallarda kirpiklərini döyərdi, bu dəfə dəüzünün bütün cizgiləri ilə çatdırmaq istəyirdi ki, təbiətin bu dilbər guşəsində siyasi söhbətə hacət yoxdur. Ancaqqarşıdakı yalçın qayalara bir xeyli göz gəzdirdikdən sonra dedi: "Təsəvvür edin ki, indi sizinlə olduğumuz kimi,o zaman da millətə münasibətdə tam səmimi idik. Bu çay kimi dupduru idi fikirlərimiz. Mustafayevlə də,Rəhimovla da eyni səma altında böyümüşdük. Sadıqla daha yaxın idik. Uşaqlıq, gənclik dövrüm onundoğulduğu rayonda, Sabunçuda keçmişdi. Neftçi ailəsindəndi, həyatın dibindən çıxmışdı öz bacarığına görə.Mustafayev Qaxdan idi, Azərbaycanın gözəl guşəsindən. Kasıb kəndli ailəsində doğulmuşdu. Kəndtəsərrüfatı bilicisi, sərt, ciddi adam idi. Tale elə gətirdi ki, Bağırov getdi, bizi rəhbər işə irəli çəkdilər. Gərgin,409

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────acı zamanın burulğanı içindən salamat çıxmışdıq. Mən hər ikisiylə dil barədə söhbət etmişdim. Razılıqlaqarşılamışdılar. Təsəvvür edin ki, bura gəldiyimiz rahat cığırla deyil, bu sıldırım qayalığa dırmaşaraq Cıdırdüzünə qalxmağı qərarlaşdırmışıq. Qaya başına qalxa-qalxda, xəbislik insanların içindəkiləri üzə vurdu. Bir dəhiss elədim ki, arxadakılar ətəyimdən dartışdırırlar. Özlərini xətadan hifz etmək, yuxarı-zirvəyə birinci çıxmaq,şan-şöhrət qazanmaq istəyirlər... Kimlərə isə bu lazım idi. Mənə yox, yazıq xalq həyəcan, təşviş zillətinə məruzqaldı. Görək axır necə olacaq... Mənim əqidəsinə pərəstiş etdiyim, ibrət götürdüyüm Azərbaycanın Nərimanovkimi dahi şəxsiyyətlərinin nümunəsi ilə qanımda irsi bir varislik formalaşıb, mən ona xəyanət edə bilmərəm, lapqaya başından bu qaranlıq dərəyə uçurlanmış olsam da..."Müəllif M.İbrahimov haqqında fikrini belə tamamlayır: "O, sovet dövrünün bütün layiqli mükafatlarınıalmışdı. Ömrünün sonlarında Kreml tərəfindən qatı millətçi ayaması alsa da, hər cür həqarətli baxışlara məruzqalsa da, öz milli əqidəsindən bir addım belə geriyə atmamışdı. Düzdür, dövlət işlərində göstərdiyi prinsipiallığagörə məsul vəzifələrdən kənarlaşdırılmışdı. Ancaq siyasi səhnədən, qazandığı şərafətli kürsüdən enməmişdi.İ.Mustafayevdən sonra gələn respublika rəhbərləri də onunla hesablaşmalı oldular. 1961-ci ildə o Azərbaycanınxalq yazıçısı adını aldı və N.Xruşşov Sovet rəhbərliyindən gedəndən sonra V.Axundovun təqdimatı ilə 1965-ciildə o, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi seçildi. V.Axundovdan sonra respublika rəhbərliyinə gələnH.Əliyev ilk dövrlərdə onu vəzifədən uzaqlaşdırsa da, lakin az sonra məhz onun təqdimatı və yaxından dəstəyiilə M.İbrahimov 1977-ci ildə Asiya və Afrika Ölkələri ilə Sovet Həmrəylik Komitəsinin sədri oldu. 1981-ci ildəMirzə İbrahimov Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adını aldı".Haşiyə.Mirzə müəllim deyirdi ki, Heydər Əliyev təzə təyinatla bağlı xəbəri mənə çatdıranda, qapıdan çıxarkəndilimə gələn ilk söz bu oldu: "Mənim qəribə taleyim var!"Burada, Mirzə İbrahimovun dahi Sabir haqqında ümumiləşmiş bir fikrinə istinad etməli oluruq. "Sabirürəyinin bütün telləri ilə xalqa bağlı idi. Sabir ölməz sənətkardır. Yüz illər keçsə də o, ədəbiyyatımız üçün birörnək olaraq qalacaqdır. Azərbaycanın yeni nəsilləri onun yaradıcılıq cəsarəti, böyüklüyü haqqında düşünərkəniftixarla bu sözlərini xatırlayacaqlar:Bənzərəm bir qocaman dağa ki, dəryada durar".Haqdan gələn bu müdrik kəlamları Mirzə İbrahimovun özünə də şamil etməklə, fikrimizi, daha doğrusukitabın oxucuda oyadacağı xoş fikirləri tamamlayırıq. Və deyirik: Cəmil Həsənli öz əsəri ilə böyük Mirzəİbrahimova qranit heykəl qoymuş oldu!Bir halda ki, siyasi rəhbərlərdən bəhs edirik, onda həmin təzadlı dövrlə bilavasitə və bilavasitə bağlı olaniki tarixi şəxsiyyət haqqında müəllifin münasibətini bir qədər geniş açıqlayaq. İ.V.Stalini və M.C.Bağırovunəzərdə tuturuq. Əslində hər ikisinə məxsus arxiv bütünlüklə açılmadığından, münasibəti nisbi gerçəklik sayabilərik. Stalinə həsr edilmiş çoxlu kitablar nəşr edilmişdir. Hər müəllif öz əqidəsi, öz arşını ilə ölçü aparmışdır.Bu - təbiidir. M.C.Bağırov haqqında da onun kimi. ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin arayışındaM.C.Bağırovun fəaliyyəti bir neçə mərhələyə bölünür.Belə ümumiləşmə aparılır: "Bağırov içki içən, siqaret çəkən və ünsiyyət yaradan bir adam idi. O, praktikvə təşkilatçı idi, lakin nəzəriyyəçi deyildi... Şərq siyasətçiliyinin bariz nümayəndəsi idi. O, Yaxın və Orta Şərqi,oranın xalqlarını, psixologiyasını və tarixini yaxşı bilirdi. Bağırov İranda, türk Azərbaycanında (CənubiAzərbaycan nəzərdə tutulur) və Yaxın Şərqin ərəb dövlətlərində diversiya işlərinin əsas təşkilatçısı idi. Sovetkəşfiyyatı bu rayonda onunla birgə işləyirdi".Belə rəylər, onun şəxsiyyəti barədə yuxarıda dediyimiz kimi, tam təsəvvür yaratmır. Azərbaycanarəhbərlik etmiş şəxsə belə münasibəti yetkin hesab etmək olmaz.Bunu Cəmil müəllimin 42-45-ci illərdən bəhs edən yazılarından, həmçinin elmi redaktorluğu ilə buyaxınlarda çapdan çıxmış "İran gündəliyi"nə yazılmış ön sözdən (müəllif o zaman Cənubi Azərbaycandafəaliyyət göstərən qrupun başçısı, Azərbaycan KP MK-nin ideoloji katibi Həsən Həsənovdur) aydın seçirik. Heçolmazsa o qədər ki, tarixçi bunun dərindən araşdırılmasına ehtiyac görür.Bu məqamda tarixçinin mövqeyini bölüşürük. Daha doğrusu, qədim yunan tarixçisi - yazıçısı Plutarxaistinad etməli oluruq. Bizim eranın əvvəlində yaşamış təzkirənəvis yazar, mifologiya dövründən üzü bəridünyanın məşhur adamlarının bədii-sənədli ömürnaməsini qələmə almışdır (Romuldan Aleksandr, Sezar vəDemosfenə qədər). Onun əsəri on doqquz əsrdi ki, qiymətini itirmir. O bu anlamda olmuşdur ki, tarixişəxsiyyətlərə ehtiramla yanaşmaq lazımdır: onların yaxşı cəhətlərinə üstünlük vermək, qüsur və qəbahətlərininisə səbəbini göstərmək gərəkdir.410

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ümumiyyətlə, oxuculara çatdırmaq istəyirəm ki, bu və ya digər məxəzlərdəki müddəalar hələ də Bağırovkimi bir şəxsiyyətin müsbət və mənfi cəhətlərini özündə cəm edən səviyyədə deyildir.Belə deyək: Cəmil müəllimin bəxtinə elə bir zəmanə gəldi ki, gözlənilmədən fələyin çərxi əksinə dövreləməyə başladı, əski olaylar aşkarlandı və az qala bir əsr, söhbətləri dünyanı bürümüşlər və bütün haqlarınınüstündən qara karandaşla xətt çəkilmişlər başqa görkəmdə mizan-səhnəyə çıxarıldılar. Həssas tarixçi isə fürsətiəldən vermədi, beynəlxalq mövzuları milli dəyərlərlə əvəz etməli oldu. Güman edirəm ki, tarixçinin sonəsərlərini oxuyanlar mənimlə razılaşar. O, keçmiş şəxslərlə bağlı Plutarx sayağı isti rənglərlə işləməyə lüzumgördü. Onlardan biri də uzun müddət Azərbaycan sovet respublikasına başçılıq etmiş M.C.Bağırovdur.Doğrudur, fikir qətiyyətində ürkəklik - ehtiyatlılıq hiss olunur. Bu da təbiidir. Cənub məsələsində, Azərbaycanınbütövlük amalı uğrunda baş verənlərdə iştirakını bəlağətli sözlə yox, hətta Stalin kimi ağır zabitəli bir rəhbərlə,Sovet qoşunlarının Cənubi Azərbaycandan çıxarılması məsələsində razılığa gəlmədiyini sezdirməklə də nəzərəçatdırmışdır.Təbii ki, milli oyanış təkamülünün şah dalğaları İ.V.Stalinin ölümü ilə "doqquz bal"a qalxmışdı. Kitabdabu, dönə-dönə tədqiqata gətirilir. Xarakterik olan birində deyilir: 1963-cü ildə Sumqayıtda, "ellər atası"dünyasını dəyişəndən on il sonu iğtişaş baş vermişdi. Bunu iki yerə yozmaq olar. Stalin hələ ürəklərdənçıxmayıb və Xruşşova nifrət səbir kasasını daşdırmışdı. "May nümayişi zamanı qəzəblənmiş kütlə şəhərinmərkəzi meydanındakı tribunanın aşağısına vurulmuş N.Xruşşovun böyük portretinin üzərinə yeriyərək onudaşa basdı. Daha sonra Stalinin nəhəng portreti nümayişçilər tərəfindən meydana gətirildi". Arxivdən kitabasalınmış bir məlumat da xarakterikdir. Hərbi hissənin xidmət rəisi M.Napaxin cəsarətlə iki epoxanı beləqiymətləndirir: "Stalin bütün hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirmişdi. Və hamı Stalinin qorxusundan vicdanlaişləyirdi. Stalinin ölümündən sonra hər kəs hakimiyyətdə olmaq istəyir".Bu, Stalinin ölümündən sonra vəzifə uğrunda, kimliyindən, rəhbərliyə layiq olub-olmamasından asılıolmayaraq başlanan hərki-hərkiliyə dəlalət edir. Bizim nəsil 80-ci illərin xalq hərəkatı zamanı və az sonra bununAzərbaycan timsalının şahidi olmuşdur. Savadsız fəhlə şöhrət qazanmaq üçün xalqa mərkəzi meydanda siyasigimnastika təlimi keçirdi. Heydər Əliyevin qayıdışı ilə belələrinin yüksək vəzifə arzusu gözlərində qaldı,sabitlik yarandı.Təəssüf ki, belə hadisələrə münasibətdə hələ də tarixçilər yekdil fikrə gəlməmişlər və həmin dövr əsaslısurətdə tədqiqata cəlb olunmamışdır. Yazılarda iki rəng var: ağ və ya qara!Cəmil müəllim bu kitabında siyasi rəhbərlərdən danışarkən, Stalinin totalitarizm dövrünə daha çox 50-ciillərdə ölkədə cərəyan edən kontekstdən, necə deyərlər yeri gəlmişkən atüstü toxunur.Ancaq tarixçi vicdanı bunun da üstündən keçməməyi gərəkli sayıb, kitabda oxuyuruq: "N.Xruşşov ilkdəfə olaraq qurultayda Almaniyanın SSRİ-yə hücumu ərəfəsində müharibənin başlanacağı haqqında çoxqiymətli kəşfiyyat materiallarının və bir sıra xarici dövlət xadimlərindən zəruri materiallar alındığını, lakinİ.Stalinin bunlara məhəl qoymadığını açıqladı, ümumilikdə məruzədə Sovet hakimiyyətində, ictimai fikirdəmöhkəmlənmiş İ.Stalinin müharibədəki böyük sərkərdə obrazı şübhə altına alındı".Mən bu yarımcümləni vacib saydığımdan xüsusi nəzərə çarpdırmalı oldum. Axı, sabiq başçı nə qədərmüxtəlif rakurslardan baxışa gətirilsə də, tarix dediyində durur: İ.Stalin Makedoniyalı İsgəndər, Sezar,Napoleon kimi möhtəşəm sərkərdə olmuşdur. Kimliyindən asılı olmayaraq tarixi şəxsiyyətlərin portretiniyaradarkən onlara ehtiramla yanaşmaq lazımdır. Dahi Nizamidən isə onu öyrənmək gərək olar ki, İsgəndər kimifateh, cahangir bir sərkərdənin obrazını necə sevgi ilə yaratmışdır.N.Xruşşova da, M.C.Bağırova da - birincinin ölkədə islahat aparmaq səyinə, ikincinin gəlmə siyasirəhbərlərlə müqayisədə Azərbaycanın iqtisadi - mədəni inkişafının tərəqqisində oynadığı rola, incəsənətinMoskvada ləyaqətlə təqdim olunmasında və "Bütöv Azərbaycan" iddiasında sabitqədəm olmasına görə, tarixisaxtalaşdırmadan həqiqət meyarı ilə yanaşmaq lazımdır.Haşiyə.N.Xruşşovun siyasi və şəxsi qəbahətlərindən kitabda kifayət qədər bəhs edilmişdir. Onun bəzi qəbahətləriadi bir Azərbaycan vətəndaşı kimi məni indinin özündə də həyəcanlandırır. Üç hadisəni qısaca xatırlatmalıoluram. Ən qəlizi Avropanın ürəyi Avstriyanın paytaxtı Vyanada baş vermişdi. Gənclərin ümumdünyafestivalına gedən Azərbaycan nümayəndələrinin əhvalımıza soğan doğrayan ovqatla qarşılanmağı olmuşdu.Vyana qəzetləri Xruşşovun nitqlərinə istinadən Azərbaycan rəhbəri İ.Mustafayevin hərəkətlərini bu xalqıngeriliyi kimi qiymətləndirmişdilər. Qəzeti Pasternakin "Doktor Jivaqo"su ilə birlikdə balışımızın altınaqoymuşdular. Bundan əvvəl Moskvada oxuyarkən M.C.Bağırovun məhkəməsində aşkara çıxarılanlardan411

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────hiddətlənmiş paytaxt sakinləri "qaraları" açıq-açığına ictimai yerlərdə, küçədə təhqir etmələrindən həyəcankeçirmişdik. Üçüncüsü haqqında bir qədər geniş.1960-cı ilin payızında sovet gənclərindən ibarət ilk nümayəndə heyəti ABŞ-a səfər etmişdi. Ölkənigəzdikdən sonra bizi Nyu-Yorkda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qərargahına apardılar. Birinci mərtəbədəabidələşmiş Sovet sputniki hədsiz fərəh doğurdu. Burada bizə ziyafət verdilər Sonra böyük iclas zalınaapardılar. Gürcü qızı bizi zalın ön cərgəsindəki oturacağın yanına gətirdi. Oturacaq qırmızı lentləhaşiyələnmişdi. Gid dedi: Sovet rəhbəri Xruşşov burada oturmuşdu: Natiqin çıxışından qəzəblənən Sovet başçısıayaqqabısını çıxarıb, bu masaya döyəcləyərək qışqırmağa başlamışdı...Kitab haqqında fəal oxucu mülahizələrimi bitirərkən, yenə ziyalı və milli siyasətdə onun mövqeyi üstünəqayıtmalı oluram. Son illərdə mətbuata nisbətən sərbəstlik verilməsi, yazıçı və şairlər haqqında haqsız, qanacaqgözləmədən hədyan fikirlərin intişarına səbəb olmuşdur. Camaat, onların varisləri, biz hamımız bundanhiddətlənirik. Bu, xalqa zədə vurmaqdır.Heç vaxt, heç vəchlə unutmaq olmaz ki, ziyalısız xalq yoxdur və ola da bilməz. İyirminci əsr Azərbaycantimsalında bunun önəmli nümunəsini verdi: yüzilliyin əvvəlində Azərbaycan ziyalıları birləşərək, sözü bir yerəqoyaraq, qan axıtmadan, dağıntı, hədə-qorxu gəlmədən Şərqdə ilk demokratik respublika yaratdılar; Azərbaycansovet hökumətinin ilk rəhbəri Nəriman Nərimanov xalqımızın çoxillik arzularını gerçəkləşdirdi; Milli dilədövlət dili nüfuzu qazandırmaq uğrunda mübarizə dövründə milli ideyanın formalaşmasında başda Mirzəİbrahimov olmaqla Rəsul Rza, Süleyman Rəhimov, Süleyman Rüstəm, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Niyazi,Rəşid Behbudov, M.Hüseynov və çoxları dəyərli işlər gördülər. Milli inqilab uğrunda döyüş anlarında, o zamanəbədi dünyalarına getmiş olsalar da, Üzeyir Hacıbəyov, Səməd Vurğun mənəvi sərkərdə hünəri göstərdilər. Birqədər əvvəllərə gedib deyə bilərik ki, Həsən bəy Zərdabidən, Sabirdən, Mirzə Cəlildən (onların əməlləri iləbağlı hər şey bəllidir) dərs alan biz jurnalistlərin peşə sələfi Ömər Faiq görün əsrin xüsusiyyətlərini necəhəssaslıqla duyub yazmışdır: Mən inanmıram ki, dilini sevməyən millətini sevsin. Millətin dilində danışmaqistəməyənin millətpərəstlikdən dəm vurması yalandan, saxtakarlıqdan özgə bir şey ola bilməz.İstiqlal uğrunda ictimai hərəkat zamanı bu ideyanın - yalançı millətçiliyin yenidən önəmə gətirilməsinəqarşı Bəxtiyar Vahabzadə, İsmayıl Şıxlı, Sabir Rüstəmxanlı, Qabil, Fikrət Qoca, Nəriman Həsənzadə, TeymurƏliyev, Məmməd İsmayıl və onlarca başqaları klassiklərimizin ləyaqətli varisləri kimi özlərini göstərdilər.Bundan əvvəl Şıxəli Qurbanov, Nazim Hacıyev Mərkəzin münasibətini bilə-bilə qətiyyətli addımlaratmışdılar.O zamandan başlayaraq Novruz bayramı nümayişyanə, açıq-saçıqca bayram edilməyə başlandı. Kitabdahəmin dövrdə Azərbaycan komsomolunun lideri olmuş Əbdürrəhman Vəzirovun bir çıxışı oxucularaçatdırılmışdır."Azərbaycan Kommunist Partiyasının XXII qurultayında (1958) "Azərbaycan komsomolunun birincikatibi Əbdürrəhman Vəzirovun çıxışı çoxları üçün gözlənilməz oldu. O dedi ki, gənclər arasında işicanlandırmaq üçün bizim xalq bayramlarını geniş qeyd etmək, unudulmuş milli oyunları dirçəltmək lazımdır.Niyə biz fevral ayında rus xalq bayramı olan maslenitsanı (xristianlarda pəhriz bayramı - C.H.) qeyd etməyəhazırlaşan moskvalılar kimi, özündə heç bir dini məzmun daşımayan "Novruz" bayramını qeyd etməyək. Mənəbelə gəlir ki, biz "Novruz" bayramını bahar bayramı, sevinc və gənclik bayramına çevirməliyik. Ə.Vəzirovun busözləri alqışlarla qarşılandı".Ziyalıların, qeyrətli siyasi rəhbərlərin əl-ələ, ürək-ürəyə, çiyin-çiyinə verib cəsarətlə mübarizə aparmasıKreml rəhbərlərini, Köhnə dalanda (Sov.İKP MK aparatı burada yerləşirdi) oturanları həstəməyə, bir qədər gerioturmağa, Pyotrun vəsiyyətlərinin indiki dövrdə əmələ gəlməyəcəyi inamına gətirdi. Bu təsadüfi deyildir ki,Kremldə, necə deyərlər, başçılarımızın daşını daş üstünə qoymayan imperiya başçıları, qısa bir müddətdəAzərbaycanda baş verənlərə gözlərini yumdular, təzə birinci katib V.Y.Axundov milli ruhu daha cəsarətləaşılamaq kursu götürdü, özündən əvvəlki rəhbərlərin cəzasını yüngülləşdirdi, onları layiqli işlə təmin etdi. ŞıxəliQurbanov kimi parlaq milli ideya daşıyıcısı Azərbaycan KP MK-nın ideoloji işlər üzrə katibi seçildi, sonrasolçuluqda qınanan Cəfər Cəfərov onun xələfi oldu. Ə.Vəzirov Moskvaya, Ümumittifaq Komsomoluna katibseçildi. Nazim Hacıyev Sov.İKP MK-ya məsul işə təyinat aldı və s.Rəşadətli mübarizə öz işini - tarixi işi görmüşdü.İndi şükür olsun ki, yeni zəmanənin mənəvi nemətlərindən faydalanırıq. Böyük ziyalılıq funksiyasını dərkedənlər çox səmərəli, hətta deyərdik ki, dünyada misli görünməmiş işlər görürlər. Kitabda bundan nümunələrvardır. Millət vəkili Mehriban Əliyevanın ziyalı fəaliyyəti həqiqətən fövqəladə bir xeyirxahlıqdır. Ancaq "təkəldən səs çıxmaz" deyiblər, hərçənd bu fəaliyyət bütün dünyaya səs salıbdır! O biri tərəfdən də, axı412

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycanda intellekt sahiblərinin sayı əvvəlkilərə nisbətən müqayisəyə gəlməz dərəcədə çoxdur. Belə birvəziyyətdə ziyalıların süstlüyü, qeyri-fəallığı anlaşılmazdır. Sözün əsl mənasında, istiqlaldan az qala iyirmi ilkeçməsinə baxmayaraq, əsaslı surətdə təşkilatlanmamışıq. Görüləcək işlər isə kifayət qədərdir: Qarabağındüşmən tapdağından qurtarması üçün əlbir iş; erməni faşistlərinin indiyədək əsirlikdə olanları qul kimi işlətməsivə zillət verməsi haqqında dünya ictimaiyyətini həyəcanlandıra bilməməyimiz; Ana dilimizin get-gedəşirinliyini itirməsi ilə bağlı həqiqətin təsdiqi və əncam çəkilməsi (gizli deyildir ki, iri bir roman bir bayatınınoyatdığı hissi coşdura bilmir); əxlaq pozğuntularının sel kimi cəmiyyəti bürüməsi; insanlar arasında pakünsiyyətin mal-pul marağı ilə əvəz olunması; bəlkə də ən əsasi - latın əlifbasına hazırlıqsız keçildiyinə görəsavadsızlığın baş alıb getməsi, insanların öz konstitusiya hüquqlarını anlamaması ucbatından əzab-əziyyətlərləüzləşməsi və s. və i.a.Təhsildən söz düşmüşkən, məktəblərdə tariximizin öyrənilməsi sahəsində sistemsizlik (tarix kimi maraqlıfənnə yaşlılar cavanlardan daha çox kütləvi maraq göstərirlər), tarix dərsliklərinin quru, lazımsız rəqəmlərləyüklənməsi uşağı bezdirir və bir çox hallarda o məcburən yazılanları əzbərləyib qiymət almaq istəyir. Sonra hərşey unudulur. Çünki dərslikdə tarixin ibrət dərsləri vurğulanmır. O biri tərəfdən də, tarixçilərimizinaraşdırmaları ilə bağlı hadisələrə əvvəlki anlamın dəyişdirilməsi olmazın qarma-qarışıqlıqlar yaradır. Cəmilmüəllimin Azərbaycan tarixinin yeddinci cildi haqqında yazdıqları yeganə hal deyildir. Nəzərə almaq lazımdırki, uşağın zehnindəki bir fikri ordan çıxarmaq, onu təzələmək - yeni fikir təlqin etməkdən qat-qat çətindir.Bu yaxınlarda "İstoriki sporyat" adlı bir kitab əlimə düşmüşdü. Moskva tarixçilərinin Oktyabr inqilabı,sosialist qurumu haqqında keçirdikləri müzakirənin mətni verilmişdir. Xoşa gələn odur ki, tarixçilər hər şeyhaqqında tələm-tələsik hökm verməkdən çəkinirlər. Təkcə Bakının tarixi ilə bağlı neçə mövqedən kitab, məqaləyazılmışdır. İstərdik ki, tarixçilərimiz teleekrana çıxmazdan mübahisəli məsələləri öz aralarında diqqətəçəksinlər və geniş müzakirə etsinlər, tam əsaslanmış fikirlər kütləyə çatdırılsın.Məlumat üçün onu da deyək ki, italiyalılar Roma tarixini XVIII əsrdə tam-kamil şəkildə oxucuya təqdimedə bilmişlər. Tələsmək olmaz, ləngimək də!Tarixə tarix kimi deyil, müasir dövrün siyasi mövqeyindən yanaşmağın altını, itki nisgilini xalq sonralarçəkir. Bir misal.Səksəninci ilin əvvəlində Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyevin tapşırığı ilə "Mosfilm"ləbirlikdə Azərbaycan kinostudiyası Böyük Vətən müharibəsində Bakının oynadığı böyük roldan film çəkməliydi.Ssenari hazırlandı, MK-nın ideoloji şöbəsində müzakirəyə çıxarıldı. Ancaq ordan keçmədi. O zamanAzərbaycana başçılıq etmiş şəxsin - Bağırovun obrazı ilə bağlı mübahisəni qısaca təqdim edirəm.Katib: Bağırov xalq düşmənidir!Ssenarist: Xalq nə vaxt deyib ki, o mənim düşmənimdir?!Katib: Qəzetlərdə yazılıb.Ssenarist: Stalin Bakı nefti ilə bağlı kimlə danışmalıydı?! Neftçi fəhlə ilə! Absurd!Beləliklə, Bakının qəhrəman şəhərlər sırasında rəsmi şərafətlənməsi baş tutmadı. O zaman H.ƏliyeviMoskvaya aparmışdılar, hökumətdə ikinci məsul şəxs idi. 87-ci ildə Moskvada keçirilən Beynəlxalq kitabsərgisində görüşdük. Əvvəlcə məni təbrik etdi ki, nəhayət, istədiyin peşəyə qayıtdın. Sonra tənbeh elədi ki, Bakıhaqqında filmin çəkilişini yarımçıq qoydunuz. Gərək mənə xəbər çatdıraydınız.Yeri gəlmişkən, telekanalların tariximizin maarifçiliyi ilə bağlı faydalı işlər gördüyünü deməliyik, ammaehtiyatlı olmaq lazımdır. Dahiləri müğənnilər simasında ulduz axtarışı forması ilə seçmək olmaz! Məzmunluverilişə uyğun üslub tapılmalıydı. Dahiləri sıraya düzmək, onlara xal yığmaq və milyonlara demək ki, baxınbirinci kimdir... Və kimlərsə xal yığmayıbsa, demək dahi deyil?!Bu da absurddur!Kitabı konseptual baxımdan dəyərləndirərkən belə bir faktı da nəzərə alırıq ki, C.Həsənlinin kitabları qısabir vaxt ərzində əcnəbi dillərə tərcümə edilib yayılmışdır. ABŞ-da, Rusiyada, Türkiyədə nəşr edilmiş kitab elmiictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. Sual olunur: nəyə görə? İlk növbədə ona görə ki, müəllif şəxsimövqeyinə görə deyil, tarixin fəlsəfəsinə riayət edərək, olmuş həqiqəti elmə və geniş oxucu kütləsinəgerçəkliklə çatdırmışdır. Dünya tarixi mövqeyindən bu kitabda təhkiyə edilənlər məhz ona görə qiymətlidir ki,hələ də planetimizdə bütün xalqlar öz haqlarına qovuşmamışlar, hələ də kiçik xalqlar böyük dövlətlərin onlarındaxili işlərinə müdaxiləsindən, zabitəsindən, hədə-qorxusundan həyəcan keçirməkdədirlər, milli kimliyinə, millidilinə, mədəniyyətinə tamamilə qovuşmaq heç də bütün xalqlara müyəssər olmayıb. Və Azərbaycan timsalıonlar üçün cəzbedici ola bilər, bu mənada ki, istəyinə qovuşmaq üçün mübariz olmaq, milli birlik yaratmaq,milli ənənələrə sədaqətli olmaq gərəkdir!413

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycanın bugünkü sürətli tərəqqisi, dünya miqyasında qazandığı şöhrət, Avropa kimi böyük birqitənin təhlükəsizliyində öncül mövqeyə çıxması xalqın yaradıcılığının, onun roşənfikir insanlarının sayəsindəmümkün olmuşdur. Kitab bu həqiqətə möhür vurub: milli dilin dövlət statusu alması "50-ci illərdən başlayaraqmilli kimliyə qovuşmaq, milli dilinə və mədəniyyətinə sahib çıxmaq uğrunda mübarizədə böyük sarsıntılaryaşamış Azərbaycanın tarixi nailiyyəti idi.Vəssalam! Bu da tariximizin mühüm bir dövründə xalqın mücahidliyinə verilən qiymət!Kaş mürəkkəb təzadlarla dolu tariximizin digər zəmanələri də belə gerçəkliklə qiymətləndirilə idi. Xalqıntarixçilərimizdən arzu və diləyi budur ki, yazdıqları tarix saxtalaşdırılmadan, bəzədilmədən, kasıblaşdırılmadantər-təmiz məzmun daşısın!Tariximizin gerçəklikləri intizarında olanlara təlimat kim deyil, ağsaqqalyanə demək istəyirik ki, kitabısəhifə-səhifə oxuduqca tariximizin atası A.Bakıxanovun bu sözlərini meyar kimi qəbul etsinlər: tarix ibrətdərsidir! Xronoloji cəhətdən monoqrafiya qısa bir dövrü əhatə etsə də, orada siyasi rəhbər üçün də, ziyalı üçündə, adi vətəndaş üçün də ibrət götürüləsi, hafizənin və ürəyin xəzinəsində daim saxlanılası mətləb var: Vətəninecə sevmək vacibatı!«525-ci qəzet».-2008.- 16 oktyabr.-№190(2781).-S.4.414

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Flora XƏLİLZADƏDilə münasibət Vətən sevgisidirYUNESKO tərəfindən 21 fevralın Beynəlxalq Ana Dili Günü kimi qeyd edilməsi haqqında qərar 1999-cuildə verilib. Dünyanın ana dili uğrunda mübarizəyə qalxması çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bir dahatəsdiqlənir ki, həm nitqimizdə, həm də yazılarımızda ədəbi dilimizin tələblərinə tabe olmaq, onun qaydaqanunlarınaəməl etmək hər birimizin vətəndaşlıq borcudur. Bu faktdır ki, Azərbaycan dili öz şirinliyini ilknövbədə anamızın laylalarından alıb. Hələ körpəlikdən sözün nə olduğunu bilmədiyimiz çağlarda qulağımızıoxşayan səsin ahəngindəki qeyri-adi şirinlik ruhumuza axaraq bütün varlığımıza hopur. Bəlkə də buna görədirki, insanlar arasında ünsiyyət yaradan bu vasitəyə Ana dili deyirik. Elə qucağında böyüdüyümüz, boya-başaçatdığımız, daşına, torpağına vurğun kəsildiyimiz, yolunda hər cür fədakarlığa hazır olduğumuz məmləkətimizədə Ana Vətən deyirik. Anaya məhəbbət dilə münasibəti formalaşdırır, dilə məhəbbət isə Vətən sevgisideməkdir. Gərəkdir ki, hər kəs öz doğma dilində mükəmməl və səlis danışmağı bacarsın. Bu, tamam ayrıməsələdir ki, insan nə qədər çox dil bilsə, bir o qədər yaxşıdır.Hələ sovet dönəmində ziyalılarımız, xüsusilə də şair və yazıçılar Azərbaycan dilinin saflığı uğrundaqətiyyətlə mübarizə aparırdılar. Lüğət tərkibinin məna çalarlarının zənginliyinə görə, dünyanın ən mədənixalqlarının dil səviyyəsinə yüksəlmiş ana dilimizin mühafizəsi ilə əlaqədar milli ruhlu ziyalılar əllərindən gələniəsirgəmədilər. Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Bəxtiyar Vahabzadə, Əli Tudə, Anar, Xəlil Rza Ulutürk,Məmməd Araz dillə bağlı möhtəşəm əsərlər yaratdılar. Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov dil uğrunda mübarizədədövrün ziddiyyətləri, təzyiqləri ilə üzləşərək vəzifəsindən azad edildi, sərt münasibətlərlə üzləşdi, ammaəqidəsindən dönmədi. Zaman böyük yazıçının arzularını təsdiqlədi. Ümummilli lider Heydər Əliyev hələ sovetdövründə quruluşun müəyyən təzyiqlərinə, diktələrinə baxmayaraq Azərbaycan dilinin ölkəmizdə dövlət dilinəçevrilməsində böyük rol oynamışdır. Dilin inkişafı ilə bağlı ulu öndərin müntəzəm olaraq verdiyi fərman vəsərəncamlarda, eləcə də tövsiyələrdə, çıxış və məruzələrdə vaxtaşırı bu məsələdə ortaya çıxan ciddiproblemlərin həlli vacib sayılırdı. Sovet dövründə qəbul edilmiş Konstitusiyada dilimizlə bağlı ayrıca bir maddədə var idi.Hər bir dilin özəlliyi və özünəməxsus gözəlliyi var. Bunu kimsə inkar edə bilməz. Amma bir vətəndaşolaraq bizim üçün Azərbaycan dilinin analoqu yoxdur. Bu dilin cazibəsini heç bir dildə tapmaq olmaz. Vaxtiləəcnəbi dillərə meyilli olan insanlar ana dilində danışmağı belə, özlərinə ar bilirdilər. Hətta elə bir məqamyaranmışdı ki, Azərbaycanın rəsmi dairələrində, iş yerlərində özgə dildə danışmağa üstünlük verilirdi.Quruluşun sərt rejimi bir sıra məmurlar arasında ögey münasibət yaratmışdı. O ziddiyyətli dövrdə yenə dəAzərbaycanın yazıçı və şairləri dilimizin keşikçisi olmaq missiyasını ləyaqətlə yerinə yetirdilər. Onlar anadilində yazıb-yaratdılar. Bunun da nəticəsində dilin şirinliyi, təbiiliyi qorunub saxlandı.Əlbəttə, bizim milli varlığımızın əks-sədası ana dilimizdir. Onun başının üstünü almış təhlükəni dəmillətdən uzaqlaşdıran, dilin statusunu özünə qaytaran, ona yeni həyat verən məhz ümummilli lider HeydərƏliyev oldu. Ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərinin uzun illər sətiraltı mənalarda, bədii əsərlərdə, nitq vəçıxışlarında çatmaq istədikləri arzularını yenə də ulu öndər reallaşdırdı.Sovet dövründə Şüvəlanda yaradıcılıq evində yazıçılarla olan görüşündə Heydər Əliyev belə bir cümləişlətmişdir: "Sizə nə olub? Niyə doğma dilinizdə danışmırsınız?" Əlbəttə, cəmiyyətə ünvanlanan bu mesajınməna çaları çoxdur. Heydər Əliyevin Azərbaycan yazıçılarını, yaradıcılarını ana dili uğrunda mübarizəyəsəsləməsi bütün vətəndaşların diqqətini bu yönə çəkmək idi.Dövlət müstəqilliyini qazandıqdan sonra Azərbaycan dilinin tədqiqi və işlədilməsi ilə bağlı müxtəliftədbirlər görüldü. "Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında" Qanunun respublikamızda tətbiq edilməsibarədə 2003-cü il tarixdə fərman imzalandı. Konstitusiyamıza uyğun olaraq Azərbaycan dilinin dövlət dili kimihüquqi statusu nizamlandı. Bir daha həm öz vətəndaşlarımıza, həm də respublikamızda müəyyən işlər görənxarici iş adamlarına bəlli oldu ki, Azərbaycan dili ölkənin ictimai-siyasi, iqtisadi, elmi və mədəni həyatınınbütün sahələrində işlədilməlidir. Bununla bərabər onun qorunması və inkişafı da əsas məsələlərdən biridir.Bakıda keçirilən Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayında (2001-ci il) dəyərli nitq söyləyən ümummillilider Heydər Əliyev planetin müxtəlif guşələrindən paytaxtımıza toplaşmış soydaşlarımıza üz tutaraq birməsələni dəfələrlə vurğulayırdı ki, hər bir azərbaycanlı öz ana dilində təmiz danışmağa, həm də onu qorumağaborcludur. Unudulmaz Heydər Əliyev deyirdi: "Hər bir Azərbaycan vətəndaşı, hər bir azərbaycanlı öz ana dilini- Azərbaycan dilini, dövlət dilini mükəmməl bilməlidir".415

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────"Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında" qanunun 6-cı maddəsinin ikinci bəndində oxuyuruq:"Azərbaycan Respublikasının ərazisində təsis edilən və fəaliyyət göstərən, mülkiyyət formasından asılıolmayaraq dövlət dilində yayımlanan bütün televiziya və radio kanallarının aparıcıları dövlət dilini mükəmməlbilməlidirlər və onların səlis danışıq qabiliyyəti olmalıdır. Dublyaj olanın filmlər və verilişlər dövlətin müəyyənetdiyi dil normasına uyğun olmalıdır". Sözsüz ki, qanunun bu tələbindən sonra dilin qorunması ilə bağlıteleviziya verilişlərində, xüsusilə özəl kanallarda müəyyən normalara, Azərbaycan dilinin qrammatik qayda vəqanunlarına mütləq əməl edilməlidir. Təəssüf ki, bu gün Azərbaycan teleməkanında müşahidə etdiyimiz qəribəovqat, xoşagəlməyən məqamlar illərdir ki, davam etməkdədir. çox halda dilimizin saflığını pozanlar məhz onunkeşiyində dayanmalı insanların özləri olurlar. Xüsusilə bu məsələdə bir sıra televiziya aparıcılarının, qəzetredaktorlarının, müxbirlərin günahı çoxdur. Aparıcının dilindən qopan ifadələrin mənasını tapmaq üçün lüğətbelə, kömək edə bilmir. Özəl teleradiokanallar bu məsələdə daha çox diqqət çəkməkdədir. Azərbaycan dilindəmükəmməl danışa bilməyən, aparıcılıqdan çox uzaq kəslər şit, duzsuz danışıqları, yersiz zarafatları ilətamaşaçını bezdirməkdə davam edirlər. Müxtəlif ləhcələr, şivələr teleməkanlara hücum edib. Bəzən də müxtəlifdillərdən gəlmə ifadələr aparıcının dilində o qədər lövbər salır ki, nəticədə qeyri-normal bir veriliş təqdimolunur. Dəfələrlə demişik və bir də təkrarlayırıq ki, bir sıra teleproqram və verilişlərin məqsədi sanki diliqılınclamağa, mənəviyyata zərbə vurmağa, sözün çürüyünü çıxarmağa xidmət edir.Hələ də vəzifə başında olan məmurlarımızın bir çoxu ana dilimizdə danışa bilmir, sözü təhrif edərək onumənasından çıxarıb başqa səmtə çəkir. "Yaylım atəşi"nə "yayılan atəş", "qabında olsun" əvəzinə "qabığındaolsun", "mütəxəssis"ə "mütəəssiz", "müsahibə"yə "müsabiqə" deyənlər var.İstər televiziya verilişlərində, istərsə də mətbuat səhifələrində son günlər "genosid" sözünü tez-tez işlədirlər.Halbuki bu sözün Azərbaycan dilində adı var - "soyqırımı". Bu fakta istinadən deyək ki, dilimizin mühafizəsihələ də bərbad gündədir. Hər məsələdə bir hədd olmalıdır. Təbii danışmaq, yaxud da yazmaq fikrini, qəzəbinisöyüşlə ifadə etmək deyil, bu, ən bəsit formada məişət pintiliyi ilə müqayisə edilə bilər. Bəzən qəzetlərdə eləifadə oxuyursan ki, onu təkrarlamağa utancaqlıq duyursan. Dil həm də hər bir kəsin mənəviyyatının güzgüsüdür.Vay o hala ki, pinti dil sahibləri xarici ölkə televiziyalarının qonağı ola, ona da sual verilə. Alınan cavabıtəsəvvür edirsiniz? Adam xəcalət çəkir. Təkcə dilin gözəlliyi pozulmur, mənəviyyata, mentalitetə, daha dəqiqdesək, həmin adamın mənsub olduğu xalqın adına ləkə gətirilir. Bu yaxınlarda Azərbaycanın tanınmışmüğənnilərindən biri, xalq artisti Türkiyə televiziyasının qonağı idi. Ona həmin məmləkətin tanınmış birsənətçisi sual verdi: "Siz Türkiyəyə eşinizləmi gəlibsiniz?" "Xayır. Mən bura kəndimlə samovar (həyatyoldaşını nəzərdə tutur - F.X.) gətirməmişəm! Bir də burda o qədər samovar var ki" - deyə şit-şit güldü. Özgəmillətin atalar sözündən qidalanan bu "zərif" xanım unudur ki, o, kiminsə şəxsi qonağı deyil, ağzına gələnidanışır. Ona minlərlə göz baxır. Bu xəcalətin ağrısı kimə dəyir? Yadımdadır ki, ötən illərin birində Almaniyadaolan bu xanım Qurban bayramı zamanı qoyun kəsən türklərə ağız büzərək "vallah bu vəhşilikdir" - demişdi.İllərdir ki, televiziya verilişlərində aparıcıların əksəriyyəti Azərbaycan danışıq dilinə xas olmayan ahəngiözünəməxsus inadla davam etdirir. Sürətlə danışmaq, qışqırmaq, gurultulu hay-küy qoparmaq... Bu, müasirlikdeyil, həm dilin evini yıxmaqdır, həm də tamaşaçının zövqünü korlayaraq əsəblərinə toxunmaqdır. Bu günAzərbaycan teleməkanında maarifçilik ideyalarına xidmət edən verilişlər demək olar ki, çox azdır. Bəzən butelekanalların ekranı bir-birinə o qədər bənzəyir ki, düşünürsən, bir müğənnidən neçə nüsxə var? Hansı kanalıaçırsan, onun əcaib formasını, şit danışığını, yöndəmsiz hərəkətlərini görürsən. Niyə indiyə qədər özəltelekanalların birində Azərbaycan dilinin gözəlliyi ilə bağlı sanballı bir veriliş hazırlanmayıb? Bəzən də eləinsanlara efir vaxtı ayrılır ki, bütün danışığı boyu bir mükəmməl cümləsinə, məntiqli fikrinə rast gəlinmir. Nəyəgörə, dilin başına xoşagəlməz oyunlar açan, qafiyə xatirinə yerinə düşməyən sözləri yan-yana düzən "şair"lərinyaradıcılıq gecəsinə baxmalı, sözlərinə yazılmış şit mahnılarına qulaq asmalıyıq? Məntiqsizliyə fikir verin,sevdiyi qıza elçi göndərən, bir tərəfdən də deyir: "Amma anam bilməsin". Gör neçə söz xiridarının goru çatladı.Dilə də bu qədər zərbə, sitəm vurub, onu belə gülünc vəziyyətə salarlar? Dil həm də mədəniyyət atributudur.Onun məntiqini qorumaq, ədəbli danışmaq söz sahibinin daxili aləmini göstərir.Ümummilli lider Heydər Əliyevin 2001-ci ildə imzaladığı "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsihaqqında" fərmanda göstərilir: "Azərbaycan dili bu gün dərin fikirlərin ən incə çalarlarınadək olduqca aydın birşəkildə ifadə etmək qüdrətinə malik dillərdəndir. Düşüncələrdəki dərinliyi, hisslərdəki incəlikləri bütünlükləifadə etmək kamilliyinə yetişə bilməsi üçün hər hansı xalqdan bir neçə minillik tarixi yaşaması lazım gəlir.Azərbaycan dilinin bugünkü inkişaf səviyyəsi göstərir ki, Azərbaycan xalqı dünyanın ən qədimxalqlarındandır".416

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Təbii ki, dilin təşəkkülü müxtəlif proseslərdən keçir. Bu gün istər danışıq, istərsə də yazılı şəkildəişlətdiyimiz Azərbaycan dili mürəkkəb bir yol keçmişdir. Biz dəfələrlə qəzetimizdə ana dili ilə bağlı müxtəlifproblemlərə toxunmuş, dilimizə xələl gətirən nöqsanları göstərmiş, alimləri, ziyalıları, jurnalistləri ana dilimizinkeşiyində dayanmağa səsləmişik. Unutmaq olmaz ki, dilimiz çox zəngindir, hər sözün neçə mənası, yozumu var.Ona görə də istər yazıda, istərsə də danışıqda məntiqli olmaq, sözü düzgün ifadə etmək lazımdır.Qəzetdə dəfələrlə şəhərimizdəki reklam və elanların dili, eləcə də fəaliyyət göstərən şirkətlərin,müəssisələrin adları ilə bağlı müxtəlif qüsurların olduğunu yazmışıq. Amma hələ də heç nə dəyişməyib. Bəzənelə reklama rast gəlinir ki, mənası anlaşılmır. Bəzi mağaza və dükan adları lap əcaibdir. Hətta şəhərimizdə eləküçələr var ki, fasadlara vurulmuş reklamlara, adlara nəzər salanda hansı ölkədə olduğunu anlaya bilmirsən.Bakıda onlarla şadlıq sarayı var. Əksəriyyətinin də adı bizim dildə deyil. Niyə? Məgər orda ancaq xarici ölkədəngələn müsafirlər toy edir, ziyafət verir və yaxud da dincəlirlər? "Kleopatra", "Neapol", "Neolit", "Praqa","Viktoriya", "Flaminqo", "Mona Liza", "Madonna", "Niaqara", "Oskar", "Kral", "İmperial", "İmperator","Prins" kimi yad isimlərdə şadlıq sarayları quranlar məgər Azərbaycan dilində uyğun ad tapa bilməzdilərmi?Biz itirilmiş torpaqlarımızın adlarının şadlıq saraylarına, restoranlara verilməsinin də tərəfdarı deyilik. Təsəvvüredin ki, yurdumuzun dilbər guşəsi Şuşa yağı tapdağında tar-mar olub. Soydaşlarımızın bir qismi Şuşadandidərgin düşərək yurd həsrətində saralır. Bir qismimiz isə bu adı daşıyan restoranda gecə-gündüz atılıb-düşür."Xudafərin", "Xarı bülbül", "Xan qızı" (istər-istəməz Natəvan yada düşür), "Laçın" və digər bu kimi adlarınrestoranlara verilməsi də xoşa gəlmir. Ad da tarixidir, məqamdır, onu da qorumaq gərəkdir.Ümummilli lider Heydər Əliyevin 9 avqust 2001-ci ildə ana dili ilə bağlı imzaladığı fərmanda yazılırdı ki,qədim və zəngin mədəniyyətə malik olan Azərbaycan xalqı dünya sivilizasiyasına bir çox dəyərli töhfələrvermişdir. Onların ilk nümunələri bəşər tarixinin böyük kəşfi olan yazı vasitəsidir. Deməli, yenə də bütünfikirlər dilin üzərində cəmləşir. Ana laylasından rişələnmiş dilimizin saflığını qorumaq hər birimizin vətəndaşlıqborcudur. Dilə münasibət Vətən sevgisidir. Gələcək tarix bu gün yazılır. Təsəvvür edin ki, yüz ildən sonratədqiqatçılar Bakıda olan tikililər və onların adları haqqında araşdırmalar aparır. Hər ad öz millətinin düşüncətərzindən, təfəkküründən, ətrafa münasibətindən, mənəvi aləmindən xəbər verməlidir. Nahaq yerə deməyiblərki, adlarda tarix yaşayır. Bu mənada dilimiz uğrunda mübarizə onun saflığı naminə çalışmaqdan ibarətdir.“Azərbaycan”.-2009.- 21 fevral.-N 41.-S.5.417

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Zamirə İlqarDilimizin elektron imkanlarıBu gün bütün dünyada İnternet beynəlxalq, sürətli və özünü ifadə baxımından ən optimal ünsiyyət vasitəsihesab olunur. Bəli, ünsiyyət vasitəsi. Məlumdur ki, ünsiyyət vasitəsi olaraq dil əsas predmet kimi çıxış edir.Amma İnternetin inkişafı ilə əlaqədar olaraq, bu gün dilimizi yad ünsürlərdən qorumaq bir qədər çətinləşib.Ehtimal edilir ki, İnternet adlı qlobal şəbəkənin inkişafı yeni terminologiyanın - “yad ünsürlər”in meydanagəlməsini zəruri edir. Yəni elm və texnologiyanın inkişafı ilə əlaqədar neologizmlər (yeni sözlər) yaranır ki, buda bir çox mütəxəssislər tərəfindən bir o qədər də məqbul hesab edilmir. Onların qənaətincə, yeni sözlərdilimizə özü ilə bərabər çoxlu sayda yad ünsürlər gətirir.Yeni terminlər Azərbaycan dilinə tərcümə olunmalıdırmı?Hətta bəzi mütəxəssislər hesab edir ki, yeni terminlər dilimizin “ekologiyasını” korlayır. Amma fakt özfaktlığında qalır ki, bundan sonra da elmi-texniki tərəqqi nəticəsində yeni terminlər yaranacaq. Bəllidir ki,texniki tərəqqinin qarşısını almaq müşkül məsələdir, amma dilimizin korlanmasının qarşısını almaq olar.Məsələn, bir çox ölkələrdə yeni terminlər dilə uyğunlaşdırılır, yeni terminoloji lüğətlər işlənib hazırlanır. Ammabəzi sözlər də var ki, elə onlar beynəlxalq söz kimi dilə daxil edilir. Mən deyərdim ki, Azərbaycan dilindəbeynəlxalq termin kimi qəbul edilən sözlər üstünlük təşkil edir. Belə terminlər isə əksər vaxt dilçilər tərəfindənqəbul olunmur, amma maraqlıdır ki, həmin sözlərin Azərbaycan dilində qarşılığı da tapılmır.Müşahidələr göstərir ki, İKT sahəsində Azərbaycanca terminoloji lüğətlər yox səviyyəsindədir. Birmüddət əvvəl buna cidd-cəhd göstərilsə də, qəribə də olsa, hətta bir çox sözlərin Azərbaycan dilində qarşılığıbelə tapılmadı. Bəlkə də, bu işə daha peşəkarlar ciddi səy göstərmədilər?!Qeyd edək ki, bir qədər əvvəl Microsoft şirkətinin sifarişi “SİNAM” şirkəti tərəfindən Windows Vista vəOffice 2007 proqramlarının Azərbaycan dilinə tərcüməsi yerinə yetirilib və “BakuTel” sərgisində də nümayişetdirilib:Məlumat üçün bildirək ki, Microsoft şirkəti öz sistemlərinin 150-yə qədər dilə tərcümə edilməsi iləməşğul olub.İndiyə qədər təxminən 800 mindən artıq söz və ifadə Azərbaycan dilinə tərcümə olunub. Amma, başqadillərdə çoxdan standart tərcümə variantları olan İKT terminlərinin bizim dildə əksəriyyəti olmayıb. Bir maraqlıməqam da var ki, “Windows XP”nin Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş versiyasını istifadə etmək üçünəvvəlcədən kompyuterdə lisenziyalı rus dilli “Windows XP” olmalıdır. Əks halda proqram kompyuterəyüklənməyəcək.İKT sahəsində izahlı lüğət problemiİT üzrə mütəxəssislər hesab edir ki, bu işi daha mükəmməl səviyyədə təşkil etmək üçün uyğun işçi qrupuyaradılmalı və bu iş bu sahədə təcrübəsi olan bir şirkətə həvalə olunmalıdır.Digər bir problem isə İKT sahəsində izahlı lüğətlərin olmaması ilə bağlıdır. Hətta başqa dillərdən tərcüməolunan izahlı lüğətlər belə azlıq təşkil edir. Maraqlı bir nüans isə ondan ibarətdir ki, ingilis və rus dillərində olanbir çox terminlərin bizim dildə uğurlu qarşılığı tapılmayıb. Elə ona görə də, bir çox halda bu terminlər olduğukimi saxlanılıb. Məsələn, “kompyuter”, “fayl” kimi terminlərin Azərbaycanca həmin məzmunu verən tamamfövqəladə, ayrıca bir qarşılığı yoxdur.Bəzi ekspertlər hesab edir ki, İKT sektorunun dinamik inkişaf tempi ilə ayaqlaşmaq belə bəzən çətin olur,nəinki, yeni texnoloji terminlərin qarşılığı tapılsın. Bunun üçün də, İKT terminləri ilə bağlı xüsusi komissiyanınfəaliyyət göstərməsi təklif olunur.Bir yazı sistemindəki hərflərin başqa yazı sistemi hərfləri ilə verilməsi bütün dillərə məxsus birproblemdir və bu transliterasiya adlanır. Azərbaycanda da bu problemlər var. Bu da öz növbəsində elektronmühitdə Azərbaycan haqqında informasiya alınmasını çətinləşdirir. Tutaq ki, kimsə Qarabağa aid internetəinformasiya qoyub. Amma məsələ burasındadır ki, “Qarabağ” kəlməsini başqa cür yazsaq həmin informasiyaçıxmayacaq.Uğurlu qarşılıq tapılmadan beynəlxalq sözlərin Azərbaycan dilinə çevrilməsi məqsədəuyğun deyil.418

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Digər qrup mütəxəssislər uğurlu qarşılıq tapılmadan beynəlxalq sözlərin Azərbaycan dilinə çevrilməsinintərəfdarı deyil. Onların fikrincə, burda bir standart yoxdur. Onlar hesab edir ki, buna baxmayaraq, dilimizinleksikonunda kifayət qədər sözlər vardır. Bu sözlərdən maksimal şəkildə istifadə edilməli, tərcümə işləri yaxşıaparılmalıdır. Amma, əgər qarşılığı olmayan söz varsa, beynəlxalq cəmiyyətin qəbul etdiyi terminləri qəbuletməlidir, çünki, başqa çıxış yolu yoxdur.Məlumat üçün bildirək ki, bir müddət əvvəl Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının mütəxəssislərinətapşırılıb ki, Azərbaycan dilinin leksikonunda olan terminləri əks etdirən bir “web portal” yaradılsın. Bu prosesdavam edir. Təkliflər sırasında “web portalın” üzərində bir internet forumun təşkili, həmin forumda hər kəs özsözünü demək imkanın yaradılması da var. Bir termin haqda ümumi fikir və rəy formalaşdıqdan sonra, həminterminin Terminologiya Komissiyasının ali səsverməsinə çıxarılması təklif olunur.Məlumdur ki, dilin öyrədilməsi prosesinə ilkin olaraq orta məktəblərdən başlanılır. Nəzərə alsaq ki, artıqorta məktəblərdə İnformatika dərsləri keçirilir və kompyuter bilikləri aşılanır, onda termin problemininümumtəhsil məktəblərində də özünü göstərdiyini demək çətin deyil. Təhsil Nazirliyindən verilən məlumatagörə, hazırda məktəblərdə ingilis dilində olan proqramdan istifadə olunur. Dərsliklərdə isə, həmin terminlərinizahı verilir.Dilimizi qorumalı, yenilikləri isə qəbul etməliyikDil bir millətin milli sərvətidir, dilin saf tərkibini qoruyub saxlamaqla onu gələcək nəsillərə ötürmək hərbirimizin borcudur. Bununla belə, dili inkişaf etdirmək, onun beynəlxalq aləmə inteqrasiyasını da təmin etməklazımdır. Yəni, yad ünsürlər dilimizi korlayır deyə, beynəlxalq terminlərdən də qaçmaq düzgün deyil. İlknövbədə çalışıb həmin sözün öz dilimizdə qarşılığını tapmaq lazımdır, qarşılığı olmadıqda isə həmin terminbeynəlxalq söz kimi qəbul olunmalıdır.“Rabitə dünyası”.- 2009.- 13 mart.-N.9.-S.7.419

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Arif HÜSEYNOVGözəl ana dilimiz və biz özümüzKütləvi informasiya vasitələrində bəzi hallarda rus dilindən gələn və mənası baxımından dəqiqləşdirilmədənqəzet səhifələrində, radio və televerilişlərdə yer alan terminlər və ifadələr oxucu-dinləyicilərin düzgünmaarifləndirilməsinə yardımçı olmur. Məsələn, astronomik "Qod Bıka" ifadəsi "Öküz ili" kimi təqdim edilir. Buisə termin yanlışlığına gətirib çıxarır. Ona görə ki, "Bık"ın düzgün qarşılığı "Öküz" yox, "Buğa"dır. Buğa iləöküz anlayışı arasında fizioloji-linqvistik fərq kiçik deyildir. Rus dili lüğətində "Öküz" "Bık" deyil, "Vol"dur.Elə buna görə də "Bık"ı "öküz" kimi təqdim etmək yanlışlıqdır. "Öküz" qaramalın axtalaşdırılmış erkəyinədeyilir. Kənd yerlərində bu yaxın dövrlərə qədər, yəni, motorlu nəqliyyat vasitələri azlıq təşkil edən vaxtlardaöküzü, yəni, axtalaşdırılmış buğanı arabaya qoşub yük daşıyırdılar. Öküzün qüvvəsindən yer şumlamaq üçün dəistifadə edirdilər. Hazırda cavan erkək danaları ətlik məqsədilə kökəltmək üçün axtalayırlar. Öküzün axtalamazamanı cinsi vəzləri çıxarıldığından və cinsi hormonları azaldığından o, əks-cinsə etinasızlıq göstərir və özünüçox sakit aparır.Milli radio-televerilişlərdə İspaniyanın, Cənubi Amerikanın bəzi ölkələrinin stadionlarında - çox saydatamaşaçı toplaşmış stadionlarda korridalar, yəni, buğalarla döyüş zamanı matadorların dəqiq zərbə vurmaqlaöldürməli olduğu heyvana səhvən öküz deyirlər. Matador əlindəki qırmızı parçanı yellədə-yellədə buğanınüstünə gedəndə qırmızı rəngdən cuşa gələn buğa buynuzları ilə matadora xətər yetirməkdən ötrü hücuma keçir.İrəlidə dediyimiz kimi, cinsi vəzləri çıxarılmış öküzü heç bir vasitə ilə coşdurmaq mümkün olmur. Ona görə dəyük heyvanı ilə döyüş heyvanı arasındakı fərqi unudaraq buğaya öküz demək yaramaz. Matadorla döyüşəöküzün deyil, buğanın atıla bilməsi danılmaz faktdır.Qəzet səhifələrində və televerilişlərdə gedən siyasi xəbərlərdə bəzi Asiya dövlətlərinin - SəudiyyəƏrəbistanının, İordaniyanın, Mərakeşin hökmdarları kral kimi təqdim olunurlar. Onların ölkələri də krallıqadlandırılır. Bu da bir dil xətası sayılmalıdır.Məlumat xatirinə bildirək ki, slavyan sözü olan kral öz başlanğıcını frankların kralı Böyük Karlın adındangötürmüşdür. Slavyan hökmdarlarının heç biri kral titulu hüququ Roma papası Dördüncü İnnokentii tərəfindənverilmiş və tac qoyma mərasimi 1253-cü ilin dekabrında Doroqoçində keçirilmiş Qaliç və Volın knyazı QaliçliDaniildən savayı, kral adlandırılmamışdı.Ərəb monarxlarının, xarici dillərə tərcümə olunmayan əmir, yaxud sultan kimi titullarından fərqli olaraqmalik (məlik) sözü (titulu), adətən, kral kimi tərcümə edilir. Ərəb dilində məmləgah adlanan SəudiyyəƏrəbistanı, İordaniya, Mərakeş kimi ölkələrə səhvən krallıq deyilir. Azərbaycan mətbuatında ərəb ölkələrinədüşünülmədən krallıq deyilməsi də bəyənilməz bir faktdır.Azərbaycan mətbuatında rus dilindən gələn sözlərin adlıq halında yazılışı tapılmadan söz sonluğununixtisarı yolu ilə yazılması da narahatlıq doğurur. Məsələn, Sankt-Peterburqun məşhur opera və balet teatrınınMariya teatrı əvəzinə, Mariinsk adlandırılması da dediklərimizin bariz sübutudur. Yaddaşları təzələmək xatirinədeyək ki, həmin teatr Rusiyanın imperatoru İkinci Aleksandrın xeyriyyəçilik işləri ilə ad çıxarmış arvadı MariyaFyodorovanın şərəfinə adlandırılmışdır. "Mariya" sözü isə hallandırılanda "Mariinsk" şəklini alır. Məsləhətgörürük ki, məşhurların adlarının adlıq halındakı variantına xüsusi diqqət yetirilsin.Tele-radio verilişlərində və qəzet məqalələrində hələ də rus dilindən gələn sözlərin lüğəti mənasınaəhəmiyyət verilmədiyindən qələt ifadələr işlədilməsi adət halını almışdır. Məsələn, "nabor" sözü "yığılmaq"kimi təqdim olunur. "Nabor skorosti" "sürət yığılması", "nabor vısotı" "hündürlük yığılması" kimi verilir.Halbuki bu, "sürətin artırılması" deməkdir. Bir də ki, biz heç vaxt "samolyot nabral vısotı" ifadəsini"...yüksəklik yığdı" kimi işlətmirik. Deyirik ki, "təyyarə havaya qalxdı" və s.Televerilişlərdə yerli-yersiz işlədilən "ad günü" ifadəsinin dəqiqliyinə şübhəmiz daha çoxdur. Xüsusilə,"Space" kanalında demək olar ki, tez-tez düzənlənən təbrik məclislərində elə hey "ad günü" ifadəsi səslənir.Nədir görəsən bu ad günü? Səhv ifadə deyildirmi? Axı bu ifadə Azərbaycan mühitinə yaddır, ona görə ki,xristianlıqdan götürülmə ifadədir. Əgər Azərbaycan dilində buraxılmış ensiklopedik nəşrlərə baxsanız, ad günüifadəsinə rast gəlməzsiniz. Ona görə ki, ad günü (rus dilində imeninı adlanır) xristianlıq aləmində kilsəşəraitində icra edilən dini bir olaydır və den anqela adlanır. çünki hər bir xristianın adı onun doğulduğu vaxtdanbütün həyatı boyu şəxsiyyətinin bir hissəsi sayılır. Ad magiyası böyükdür.Pravoslav dininə mənsub şəxsə o, xaç suyuna salınan zaman övliyaların siyahısına düşmüş ad verilir. Həminadın sahibi sayılan övliyanın həmin şəxsin bütün həyatı boyu himayəçisi olacağı güman edilir. Müqəddəslərdən420

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────birinin adı qoyulmuş bu və ya digər şəxs işi çətinə düşəndə kilsəyə gedərək üzünü göyə tutub özünün talemələyinə "Məni ağır vəziyyətdən çıxar, bəd əməllərdən qoru, pisi yaxşıdan seçməyimə yardımçı ol, qurtuluşyoluna istiqamətləndir" deyir. Xristianlıqda ad təkcə adamı səsləmək üçün deyil, ad həm də müqəddəslərin ətaetdiyi xarakterdir, taledir və i.a.İbtidai məktəbdə təhsil aldığım illərdə şəhərin dağüstü məhəlləsində şəbbə-xeyir adlanan adqoymamərasimləri keçirilərdi. Əsasən qadınların yığışdığı qohum-əqrəba məclisində əvvəlcə xəmraşı paylanır, sonrada mollagünə qadınlardan biri qırxı çıxmış körpəni qucağına alıb dua oxuyar, sonda da qulağına adınıpıçıldayardı: "Adını Əli (Məhəmməd, Hüseyn, Həsən) qoyduq, adınla böyüyəsən". Bununla da milli adqoydumərasimi birdəfəlik başa çatardı, vəssalam. Ad günü (den anqela) deyimi millətimizin dini ənənələrinə yad birifadə idi.Televerilişlərdə nədənsə doğum günü ifadəsi ad günü kimi işlədilməkdədir.Televerilişlərdə son vaxtlar "belə deyək də", "demək istəyirəm ki" kimi yersiz ifadələr yer alır. Danışanzaman söz tapmaqda çətinlik çəkənlər, "belə deyək də", yaxud "demək istəyirəm ki" ifadəsini işlətməkləvəziyyətdən çıxmağa çalışırlar. Yerində işlədilməyən hər bir artıq söz isə adamı istər-istəməz qıcıqlandırır."Həyata keçirilir", yaxud "həyata keçirildi" ifadəsi də "belə deyək də" ifadəsi qəbilindəndir. Dediklərimiziəyani olaraq sübuta yetirməyə çalışaq. Məsələn, tez-tez eşitməli olursan: "Körpünün tikilməsi həyata keçirilir","pul ödənişi həyata keçirilir", "kənd təsərrüfatı məhsulları satışı həyata keçirilir" və s. Diqqət yetirin ki, lazımsızyerə işlədilən "həyata keçirilir" ifadəsi dilimizi nə qədər ağırlaşdırır. Məgər, "körpü tikilir", "pul ödənilir", "kəndtəsərrüfatı məhsulları satılır" və s. desək, pismi olar? Əlbəttə ki, yox!Hazırda səsləndirilən idman xəbərləri öz xoşagəlimliyi ilə diqqət çəkir. Lakin idman xəbərləri zamanı daqəribə ifadələr işlədilməsi təəccüb doğurur. Məsələn, idman şərhçisi deyir: " Vurulan zərbə qapının üstündənkeçdi". Heç zərbə də qapının üstündən keçər? Qapının üstündən keçən zərbə yox, topdur!Televerilişlərdə öz dilində çox pis danışan azərbaycanlıların rus dilində danışmasına rəvac verilməsipislənməlidir. Nədənsə müğənni Rəşidə Rəşid, Natəvan Şeyxova rus dilində danışmağa üstünlük verir vəaparıcılar da susub dururlar. Görəsən, bu kəslər ANS kanalının aparıcısı Yelena Sidorenkodan, müğənniManana Caparidzedən, idman şərhçisi Xose Bernardan nümunə götürə bilməzlərmi? Onların, xüsusilə də,Yelena Sidorenkonun Azərbaycan dilində səlis danışması "rus dilli" vətən övladlarının milli qürurunatoxunmurmu?Bu yaxınlarda telemüğənnilərin, teleaparıcıların və digərlərinin Manana Caparidzenin qız övladınınpişvazına çıxması televiziyada yayımlanırdı. Manana onlar gəlməmişdən qabaq Azərbaycan dilində bülbül kimiötürdü, elə ki, onu araya alan azərbaycanlı ifaçılar və jurnalistlər rus dilində danışmağa başladılar, zavallıManana da rus dilində danışmaq məcburiyyətində qaldı. Görəsən, çox zəngin və əlvan musiqi çalarlı dilimiziqoyub, rus dilində danışmağa səy göstərənlərdə milli qürur hissi varmı, məgər onlar ana dilimizin rəsmi dövlətdili olmasını unutmuşlarmı?Telekanallarda Azərbaycan ədəbi və danışıq dilinin gözəlliklərindən bəhs edən verilişlərə yer verməkdənsə,müxtəlif şouların yayımlanmasına çox qiymətli efir vaxtı ayrılır. Səsdən məhrum, dildən pərgar "ifaçılar"özlərinin yüz minlərlə qiyməti olan avtomobillərindən danışmaqla, sanki işə şəhərin ictimai nəqliyyatvasitələrində gedib-gələn çox dəyərli əmək adamlarına acıq verirlər. Savad sarıdan axsayan belələri ifadəçətinliyinə düşəndə rus kəlmələri işlətməklə guya ki, özlərini dil biliciləri kimi aparmağa cəhd göstərirlər.Başabəla jurnalistlər də belələrini sükan arxasında oturmuş vəziyyətdə danışdırırlar...Üzeyir Hacıbəyovun, Səid Rüstəmovun, Cahangir Cahangirovun, Tofiq Quliyevin bənzərsiz bəstələriniBülbülün, Rəşid Behbudovun, Zeynəb Xanlarovanın, Firəngiz Əhmədovanın, Şövkət Ələkbərovanın, SaraQədimovanın, Xan Şuşinskinin, Mirzə Babayevin, Gülağa Məmmədovun, Əbülfət Əliyevin və digər unudulmazmüğənnilərimizin ifalarında dinləməkdən zövq alan dinləyicilərimiz artıq neçə müddətdir ki, nə adları, nəsəsləri, nə də ifa mədəniyyətləri diqqət çəkən müğənnilərin və bəstəkarların dərhal unudulan "mahnılarını"dinləmək məcburiyyətində qaldıqlarından yayım dalğalarını dəyişməklə "əziyyətdən" qurtarırlar. Teleradiodalğalarında səsləndirilən "mahnılar"ın sözlərini də çox zaman musiqiçilərin özləri yazırlar. Belə hallardavaxtilə musiqili komediya teatrında bir tamaşa personajı - Səlyanski yada düşür. Axı, Səlyanski də kəndklubunun konsertlərində hər dəfə "Musiqisi Səlyanskinin", sözləri "Səlyanskinin", lap axırda da "ifa edirSəlyanski" deyirdi. Bir sözlə, efir məkanında keyfiyyət kəmiyyətə keçib. Və buna diqqət verən də yoxdur.Nitq mədəniyyətimizin yüksəldilməsi, danışıq dilimizin ona çirkinlik gətirən ifadələrdən təmizlənməsiyolunda dilçi alimlərimizin , yazıçılarımızın, şairlərimizin fəaliyyətə başlamalarına böyük ehtiyac var. Ona görəki, məişət dilimiz getdikcə korlanmaqdadır. Azərbaycanlıların böyük bir qismi öz ana dilində səlis danışa bilmir.421

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Nəqliyyatda gedən sərnişinlər sürücüyə "avtomobili dayanacaqda saxla" demək əvəzinə, "ostanovkada saxla" -deyə müraciət edirlər. Bəlkə də belələri dayanacaq yerinə" ostanovka" deyilməli olduğuna şübhə etmirlər.Camaat arasında "mən dünən işıq pulunu platit elədim", "sveji balıq aldım", "prosto səni başa düşmürəm","vanna qəbul elədim", "duş qəbul elədim", "şaumyan bolniskəsinə gedib, leçaşiy vraçla danışdım", "Həkimmənə vodnı prosedur yazdı", "subbota məgəzinə getmişdim", "volnı borbaya baxdım" və s. kimi əttökənifadələri çox eşitməli oluruq. Belələrinə irad tutanda da deyirlər ki, "Urusuycax danışmağa öyrənmişik də bə, nəedək?" Onu edək ki, doğma ana dilimizdə təmiz danışmağı öyrənək. Bundan ötrü geniş imkanlar var. Yalnız vəyalnız istək, həm də güclü milli qürur hissi olmalıdır! Axı, Azərbaycan dili candan artıq sevdiyimiz ölkəmizinhəm də dövlət dilidir.“Azərbaycan”.- 2009.- 4 mart.- N 50.-S.6.422

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Heydər Əliyevin Azərbaycan dili siyasətinin uğurlarıNizami XUDİYEVYAP idarə heyətinin üzvü, Milli Məclisin deputatı, filologiya elmləri doktoru, professor“Dilimiz çox zəngin və ahəngdar dildir, dərin tarixi köklərə malikdir. Şəxsən mən öz ana dilimi çox sevirvə bu dildə danışmağımla fəxr edirəm...” Bu müdrik sözlər Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyevəməxsusdur. Bütün həyatını doğma xalqının, Vətəninin inkişafına, intibahına həsr edən, bu yolda misilsiz tarixiuğurlar qazanan Heydər Əliyev Azərbaycan dilinə həmişə layiqincə diqqət yetirib, tükənməz övlad məhəbbəti,rəhbər uzaqgörənliyi ilə xüsusi qayğı göstərib. Hələ sovet dövründə, imperiya qadağalarına baxmayaraq,dilimizin dövlət dili statusu alması, Azərbaycan dilçi alimlərinin yüksək dövlət mükafatlarına layiq görülərəkdaha böyük tədqiqat işlərinə ruhlandırılması, nəticədə Azərbaycan dilçiliyinin sürətli inkişafı, eləcə də dahiyanənitq mədəniyyəti ilə hamıya nümunə göstərməsi Heydər Əliyevin şərəfli xidmətlərindən idi. Azərbaycan dilinəhəmin tarixi xidmət bu gün, müstəqillik dövründə daha böyük miqyasda davam etdirilir. Dövlət başçısının“Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” 18 iyun 2001-ci il tarixli fərmanı, dahi şairimizMəhəmməd Füzulinin 500, Azərbaycan varlığının ensiklopediyası sayılan “Dədə Qorqud” eposunun 1300illiyinin dünya miqyasında təntənə ilə qeyd edilməsi, respublikamızda Azərbaycan dili haqqında qanunun ciddielmi-praktik müzakirələri bunu bir daha təsdiq etdi.Müdrik şəxsiyyət Heydər Əliyevin doğma Azərbaycan dili uğrunda on illər boyu necə şərəflə, cəsarətlə,elmi-nəzəri əsaslara söykənən prinsipiallıqla mübarizə aparması, real nəticələrə nail olması dünyada yaşayanbütün azərbaycanlılara, 50 milyonluq Azərbaycan xalqına ən gözəl nümunədir. Onun dil siyasətinin uğurlarıbütün incə, “görünməz” məqamları ilə öyrənilməli, ciddi elmi-analitik təhlil, tədqiq yolu ilə xalqımıza, xüsusilə,gənc nəslə çatdırılmalıdır.Bu mənada Heydər Əliyevin “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” 18 iyun 2001-ci iltarixli fərmanı dil haqqında XIII əsrin Məhəmməd bəy Qaramanoğlu, XVI yüzilliyin Şah İsmayıl Xətaifərmanlarını yada salır. Lakin o tarixi göstərişlərdən daha bütöv, daha bitkin olan bu tarixi sənəd inanıram ki,yüz illər boyu Azərbaycan dili, Azərbaycan milli mənəviyyatı naminə iş görəcək, uğurlar qazanacaq...Yeni Azərbaycan Partiyasının yaradıcısı və lideri, dahi öndərimiz Heydər Əliyevin öz doğma dilinə —Azərbaycan dilinə on illər boyu davam edən misilsiz qayğı və diqqəti tarixdə az-az hallarda təsadüf olunan nadirmədəniyyət faktı, fenomenal hadisədir.Qeyd edək ki, vaxtı ilə öz dilində danışa bilməyən, yaxud danışmaq istəməyən bir sıra yüksək vəzifəlidövlət məmurları Heydər Əliyevin ciddi tələbkarlığı nəticəsində indi Azərbaycan dilində sərbəst danışırlar.Ümumiyyətlə, dövlət dilimizə kampaniyaçılıqdan uzaq olan daimi diqqət və qayğı cəmiyyətimizin milli dilmühitinin — dövlət dili mühitinin əsaslı şəkildə genişlənməsinə, əsl ümumdövlət xarakteri almasına gətiribçıxarmışdır. Bu, həm də Heydər Əliyevin dil siyasətini həyata keçirən, bu yaxınlarda on beş yaşı tamam olanYeni Azərbaycan Partiyasının uğurudur.Müstəqilliyini təzəcə qazanmış Azərbaycan 1992-ci ildə faciəli günlər yaşayır, sosial-iqtisadi burulğanlar,dərəbəylik və anarxiya məngənəsində sıxılırdı. Cəmiyyətin həqiqi milli liderə, əsl rəhbərə, müdrik yolgöstərənəehtiyacı vardı. Azərbaycanın 91 nəfər görkəmli ziyalısı, alimi, sənətkarı bir araya gələrək dünya miqyaslı liderə— xalqın yeganə ümidi, pənahı, xilaskarı Heydər Əliyevə üz tutdu. Bu, təkcə 91 nəfər ziyalının yox, əslindəbütün xalqın dar ayaqda ümidi, tələbi, xahişi, təkidli çağırışı idi.Heydər Əliyev xalqın səsinə səs verdi, Azərbaycanın xilası, dirçəlişi, böyük intibahı, əbədi azadlığınaminə zamanın sözünü dedi, Yeni Azərbaycan Partiyasını yaratdı. Qısa bir tarixi dövrdə çox böyük uğurlar,ümumxalq, ümumdövlət miqyaslı qələbələr qazanan bu partiya zəmanəmizin Atatürkü Heydər ƏliyevinAzərbaycan xalqına misilsiz töhfəsidir, tarixi xidmətidir.Məmnuniyyətlə bildirirəm ki, dahi və əbədiyaşar dövlət xadimi Heydər Əliyevin yaratdığı, bu yaxınlardatəntənə ilə 15 illik yubileyini qeyd etdiyimiz Yeni Azərbaycan Partiyası müasir dövrdə Azərbaycanın ən böyük,ən kütləvi partiyası, əsas, həlledici siyasi qüvvəsidir. O, cəmiyyətimizin bütün təbəqələrini əhatə edən,xalqımızın arzu və istəklərinin ifadəçisi olan partiyadır, bu günün və sabahın partiyasıdır. Bu məqamdaAzərbaycan Respublikasının Prezidenti möhtərəm İlham Əliyevin sözlərini xatırlayıram: “Əminik ki, YeniAzərbaycan Partiyası öz fəaliyyəti ilə uzun illər Azərbaycan xalqına xidmət edəcək. Bizim məqsədimiz budur.Biz ümumxalq partiyasıyıq. çünki xalqla birik, xalqa arxalanırıq və xalq üçün də xidmət edirik”.423

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bu, bütün həyatını xalqına, onun əbədi azadlığına, milli müstəqilliyinə həsr edən fədakar bir insanın, artıqdünya miqyasında tanınan, etiraf və qəbul olunan regional-praqmatik bir siyasətçinin mövqeyi, missiyasıdır.İstər ABŞ-da nüfuzlu siyasət, politologiya dairələrindəki çoxsaylı görüşləri, istər Avropa Şurasındakı gərgin,cəsarətli fəaliyyəti onu dünya miqyasında yeni, çox böyük perspektivləri olan siyasət və dövlət adamı, millilider kimi tanıtmışdır. Dahi xilaskar Heydər Əliyevin həyat, hakimiyyət, siyasət, diplomatiya universitetləriniuğurla bitirən, Heydər Əliyev ideyalarının xilaskarlıq qüdrəti ilə, tükənməz Azərbaycan sevgisilə silahlananİlham Əliyev sabahlarımızın ən ümidverici, ən real, əsl ümumxalq sevgisi qazanan lideridir.Respublikamızın dövlət dilinə, doğma Azərbaycan dilinə həqiqi övlad, əsl vətəndaş münasibəti, dilimizintarixi və çağdaş maraqlarını layiqincə qorumaq, onu daim inkişaf etdirmək xətti azərbaycançılıq ideyaları iləsilahlanan, dilimizə elmi-praktik münasibəti ilə digər kiçik partiyalardan seçilən, yüksəkdə duran YeniAzərbaycan Partiyasının strateji hədəflərindən biridir. Yeni əlifbaya — latın qrafikalı yeni Azərbaycanəlifbasına keçidi özünəməxsus elmi-nəzəri təmkinlə, cəsarətli prinsipiallıqla reallaşdıran, dövlət dilinin tətbiqiişinin təkmilləşdirilməsi işi ilə bağlı xüsusi fərman imzalayan və bunu daim nəzarətdə saxlayan Heydər Əliyevon illər boyu Azərbaycan dilinin ən böyük müdafiəçisi olub.Bu məqamda bir qədər tarixə nəzər salaq. Azərbaycan KP MK-nın 1969-cu il iyul plenumundarespublikanın rəhbəri seçilən Heydər Əliyev ana dilinə, onun özünəməxsus mülayimliyinə, səmimiyyətinə, eynizamanda sərt məntiqinə, məhəbbətlə böyümüş bir azərbaycanlı kimi həmin dilin daşıdığı psixoloji gücü, mənəvienerjini mənimsəmişdi. Böyük fəxr və qürur hissi ilə demək olar ki, rus dilini nə qədər gözəl öyrənib, həmindildə ölkənin tanınmış ictimai-siyasi xadimlərinin belə qibtə etdikləri bir səviyyədə danışsa, nitqlər söyləsə,məruzələr etsə də, doğma Azərbaycan dilinin cazibəsindən heç zaman qopmamışdı.Keçən əsrin 70-ci illərindən etibarən Azərbaycanın müxtəlif ali məktəblərində “Ana dili və ədəbiyyat”ixtisası üzrə tələbə qəbulunun həcmi artırıldı: qəbulda ana dilində yazılı imtahan ən müxtəlif ixtisaslar üzrəməcburi hesab edildi. Təəssüf ki, o vaxt Azərbaycan rəhbərinin “millətçi mövqeyi barədə” Moskvaya “donos”yazan ziyalılar da vardı. Bəzi elm, ədəbiyyat və mədəniyyət xadimləri isə hadisələrin axarından qıraqda,gözləmə mövqeyində dayanmağı üstün tuturdular. Məhz buna görə, yetmişinci illərin ikinci yarısındaAzərbaycan SSR-in Konstitusiyası hazırlanarkən respublika rəhbəri Heydər Əliyev özü yaradıcı ittifaqlara xəbərgöndərməli olmuşdu ki, Konstitusiyaya Azərbaycan SSR-də dövlət dilinin Azərbaycan dili olması barədə xüsusimaddə salınmasını tələb etsinlər. Yalnız bu xəbər - işarədən sonra yaradıcılıq ittifaqları hərəkətə gəlmiş vəMoskvanın, imperiya strukturlarının ciddi, ardıcıl müqavimətini qırmaq mümkün olmuşdu. “Pərdə arxasında”gedən, cəmiyyətdən gizlədilən bu mübarizədə o vaxtkı SSRİ rəhbərliyi dəfələrlə Heydər Əliyevi öz sərtmövqeyindən çəkindirməyə çalışsa da, nəticədə Heydər Əliyev iradəsi, Heydər Əliyev cəsarəti qalib gəldi:Konstitusiyada 73-cü maddə — “Azərbaycan SSR-in dövlət dili Azərbaycan dilidir” maddəsi təsdiq olundu,tarixi fakta çevrildi. Təxminən 20 il sonra — 1995-ci il oktyabrın 31-də Azərbaycan Elmlər Akademiyasındakeçirilən ümumrespublika müzakirəsində Prezident Heydər Əliyev o gərgin mübarizəni və qələbəni bir dahayada saldı.Ötən əsrin 70-ci illəri Azərbaycan dili və milli dilçilik elmimizlə bağlı itirilənlərin bərpası, səhvlərin,saxtalıqların düzəlişi dövrü oldu. Belə ki, 30-cu illərdə Azərbaycanda qadağa edilən, arzuolunmaz “qara sahə”adlandırılan türkologiya 70-ci illərdə əsaslı inkişaf dövrünə qədəm qoydu. Bununla da əsrin əvvəllərində olduğukimi, Bakı yenidən dünya türkologiya elminin mərkəzinə çevrildi. Təsadüfi deyildir ki, Sovetlər İttifaqındaburaxılan yeganə “Türkologiya” jurnalı Azərbaycanda nəşr edilirdi. Həmçinin 70-ci illərin sonlarında HeydərƏliyevin təşəbbüsü ilə dördcildlik “Müasir Azərbaycan dili” dərsliyinə Dövlət mükafatı verilməsi Azərbaycandilinə böyük qayğının, əsl rəhbər diqqətinin nəticəsi idi.Müəyyən qədər unudulan, tarixin gizlinində xalqdan ayrı salınan milli ədəbiyyat və mədəniyyətnəhənglərinin üzə çıxarılması, bu yolla Azərbaycan dilinin böyük əbədi yaddaşının, qanunauyğun bədii şüurhərəkətinin bərpası, nəticədə dilin daxili enerjisinin min illər boyu yığılan etnogenetik, ruhi-mənəvipotensialının oyadılması, hərəkətə gətirilməsi Heydər Əliyevin misilsiz xidmətlərindən biridir. Xalqın ədəbiyyatvə mədəniyyət xadimlərinə ucaldılan heykəllər, yubileylər vasitəsilə xalqa qaytarılan İmaməddin Nəsimilər,Molla Pənah Vaqiflər, Həsən bəy Zərdabilər... Onların heykəlləri Azərbaycan dilinin tarixi uğurlarını, sənətzirvələrini milli mühitin daimi, əbədi enerji mənbəyinə çevirir, ümummilli intibahda “gizli” iş görürdü.Beləliklə, Heydər Əliyevin Azərbaycan dili siyasəti çox geniş mənası, elmi-konseptual əsasları ilə, əslində,Azərbaycanı xilasetmə yolunun mühüm tərkib hissəsi idi.Zəngin dövlətçilik təcrübəsinə malik, ideyalarının əsas, bütöv, son məqsədi, məramı Azərbaycanın əbədiazadlığı olan ümummilli lider Heydər Əliyevin “Azadlıq, istiqlaliyyət hər bir xalqın milli sərvətidir” və “Tarixi424

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək və olduğu kimi qiymətləndirmək lazımdır. Tariximiz bizim üçün dərsolmalıdır”– müdrik və dahiyanə sözləri xalqımızı, müasir cəmiyyətimizi ayıq-sayıq olmağa, bu gün və sabahmiqyasında düşünməyə, keçmişin ibrət dərslərini tam öyrənməklə gələcəyin qapılarını açmağa, böyük, dönməz,əbədi intibah, inkişaf yollarına çıxmağa çağırır.Qətiyyətlə deyə bilərəm ki, 1993-cü ilin iyununda xalqın çağırışı ilə Heydər Əliyevin hakimiyyətəxilaskar qayıdışı, əslində, müstəqillik dövrünün başlanğıcı oldu. “Ömrümün qalan hissəsini də xalqıma qurbanverirəm”, — deyib Azərbaycanın xilası, əbədi qurtuluşu naminə mübarizə meydanına atılan Heydər Əliyevsiyasi müdriklik nümunəsi göstərdi. Bir daha vurğulamaq istəyirəm ki, 18 oktyabrda bünövrəsi qoyulan, 15iyunla məhvolmadan xilas edilən Milli Qurtuluş yolu günbəgün, aybaay, ilbəil möhkəmləndi, davam və inkişafetdirildi. Bir məqamı da məmnuniyyətlə vurğulamaq, səmimiyyətlə bildirmək istəyirəm ki, azad, müstəqilAzərbaycan dövlətini XXI əsrə Prezident Heydər Əliyev apardı. XXI əsrin ilk günlərindən başlayan bu yolunöndəri, dahi yol göstərəni də Heydər Əliyevdir. Bu yolun böyük uğurlara, əbədi xoşbəxtliyə qovuşacağınainanırıq. Buna Heydər Əliyevi özünə ümummilli lider seçən Azərbaycan xalqı, dünyanın 50 milyonluqazərbaycanlıları inanır. Nəhayət inanırıq ki, 15 yaşlı Yeni Azərbaycan Partiyası əbədi qalib partiya olacaq.Bu gün dünya miqyasında tanınan, öz sözünü deyən, azad və müstəqil Azərbaycan Respublikası ulu öndərHeydər Əliyevin şah əsəridir – desək yanılmarıq. Və mən bu sözləri yaza-yaza Heydər Əliyevin Azərbaycanxalqına bəxş etdiyi ən böyük töhfə, ən layiqli davamçı haqqında da düşünürəm. Bu, Azərbaycanın bu günü vəgələcək inkişafı istiqamətində, onun beynəlxalq əməkdaşlıq imkanlarının genişlənməsində, qloballaşan dünyadamöhkəm və güclü mövqe tutmasında müstəsna rolu olan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlhamƏliyevdir. Biz günü-gündən dəyişən və qloballaşan dünyada yaşayırıq. Təbii olaraq dəyişən dünyada dövlətinrolu da dəyişir. Bu gün Azərbaycan dövləti bütünlükdə öz fəaliyyətində reallıqdan, sabit və dinamik inkişafdandoğan prosesləri daha miqyaslı şəkildə nəzərə almaq imkanına malikdir. Tarixi şəxsiyyət Heydər Əliyevinmüəyyən etdiyi Azərbaycanın inkişaf strategiyasının nəticəsi olan bu imkan, davamlı, sabit və dinamik inkişafhələ uzun dövrlər davam edəcək, xalqımızın xoşbəxt gələcəyini təmin edəcəkdir.İnsanın böyüklüyü, dühası, hər şeydən əvvəl, onun mənsub olduğu xalqa xidmətinin miqyası, əhatədairəsi, praktik nəticələri tarixi perspektivləri ilə ölçülür. Xalqının, millətinin tarixi yolunda misilsiz xidmətləriolan, taleyüklü vəzifələr, epoxal missiyalar həyata keçirən, beləliklə, ümummilli dayağa, xilaskara dönəninsanlar dünyanın ən böyük, əbədi xoşbəxtləridir. Bu baxımdan, “yola saldığımız və hazırda yaşadığımızəsrlərin ən xoşbəxti kimdir?” – sualına tam cəsarətlə və məsuliyyətlə belə cavab verə bilərəm: HEYDƏRƏLİYEV!Dahi xilaskarımız, zəmanəmizin müdrik şəxsiyyəti Heydər Əliyevin vətənçilik, milliliklə dünyəviliyinvəhdəti, bir sözlə, azərbaycançılıq mövqeyi hər bir azərbaycanlıya örnək və bariz nümunədir. O, Azərbaycantarixinin tək-tək dahilərinə, böyük dövlət xadimlərinə nəsib olan qlobal işlər görmüş, doğma Azərbaycan xalqı,Azərbaycan milli mənəviyyatı, milli-mənəvi oyanışı, Azərbaycan dili naminə misilsiz titanik fəaliyyətgöstərmişdir. Bu mənada Heydər Əliyev tariximizə taleyin xoş töhfəsi, əvəzolunmaz qisməti, hətta deyərdim ki,xalqı daxilən, ruhən səfərbər edib böyük işlərə, böyük inkişafa istiqamətləndirmək üçün Tanrı bəxşişi idi.«Xalq qəzeti».- 2008.- 3 may.-№94.-S.3.425

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Milləti yaşadan onun dilidir"Səs" qəzeti "Azərbaycan dili və onun müasir dövrdə aktual problemləri"mövzusunda dəyirmi masa keçirdiNəzakət Ələddinqızı,Murad İsmayılzadəArtıq iki ildən çoxdur ki, "Səs" qəzeti ənənəvi olaraq, Azərbaycanın ictimai-siyasi, sosial-mədənihəyatında baş verən mühüm hadisələr ətrafında dəyirmi masalar təşkil edir. Bu ənənənin davamı olaraq, dünən"Səs" qəzeti redaksiyasında "Azərbaycan dili və onun müasir dövrdə aktual problemləri" mövzusunda dəyirmimasa təşkil olunmuşdur. Dəyirmi masada Milli Məclisin Mədəniyyət Məsələləri üzrə Komissiyasının sədri,millət vəkili, professor Nizami Cəfərov, Milli Məclisin Mədəniyyət Məsələləri üzrə Komissiyasının üzvü, millətvəkili Aynur Quliyeva, ADPU-nun elmi işlər üzrə prorektoru, Dövlət Dil Komissiyasının üzvü, filologiyaelmləri doktoru, professor Vilayət Əliyev, BDU-nun şərqşünaslıq fakültəsinin türk filologiya kafedrasınınmüdiri, filologiya elmləri doktoru, professor Rüfət Rüstəmov, Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun dosenti,pedaqoji elmlər namizədi Vaqif Qurbanov, filologiya elmləri namizədi, dosent, ADPU-nun Azərbaycan dili vəonun tədrisi metodikası kafedrasının müdiri, professor Həsən Balıyev, AMEA Nəsimi adına Dilçilikİnstitutunun aparıcı elmi işçisi Sevinc Məmmədova, Qaradağ rayon 16 saylı Bakı Peşə Litseyinin direktoruƏlizaman Babaşov və Səbail rayon 8 saylı orta ümumtəhsil məktəbinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimiBədircahan Ağabəyli iştirak edirdilər.Dəyirmi masanı giriş sözü ilə "Səs" qəzetinin şöbə müdiri İlham Əliyev açaraq, müasir dövrümüzdəAzərbaycan dilində olan müəyyən problemlərin dövri mətbuatımızda qəzet və televiziyalara öz təsirini bildirdi.O, qeyd etdi ki, Azərbaycan dilinin saflığı, təmizliyi ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən hər zamanqorunmuş və 2001-ci il tarixində Azərbaycan dilinin təkmilləşməsi ilə bağlı imzaladığı sərəncamı əsasındadilimizə diqqət və qayğı daha da artmışdır. çağdaş dövrümüzdə dil siyasəti ölkə Prezidenti İlham Əliyevcənabları tərəfindən məqsədyönlü şəkildə davam etdirilir.Qəzetin şöbə müdiri dəyirmi masa iştirakçılarına Azərbaycan mətbuatında, eləcə də, danışıq dilindəmövcud olan halların aradan qaldırılmasında hansı addımlar atılmalıdır sualı ilə müraciət etdi:BUGÜNKÜ DÜNYA YAZAN DÜNYADAN DAHA ÇOX DANIŞAN DÜNYADIRNizami Cəfərov:- Ayrı-ayrı televiziyaların, KİV-lərin bir-birindən fərqli cəhətlərini xarakterizə etsək, onda əsas olaraqpeşəkarlıq məsələsinə diqqəti yönəltməliyik. Bu, doğrudan da, müzakirə olunmalı aktual məsələlərdən biridir.Təbii ki, istənilən jurnalistin, aparıcının özünəməxsus, fərdi dili olmalıdır. Bu, normal haldır. Mən bununlarazıyam, yəni, əgər bir televiziyanın dili varsa, bu, tətbiq olunmalı və müzakirəyə çıxarılmalıdır. Biz burada,ümumiyyətlə, ünsiyyət vasitəsi olan dildən danışmırıq. Burada fərdin dilindən danışılır və bu fərdi dil öz-özünəmövcuddur. Burada ayrı-ayrı jurnalistlərin, aparıcıların və mən deyərdim ki, hətta bu sahəyə təsadüfi gələnfərdlərin dili müzakirə olunmalı və bu jurnalistlərin işlədikləri televiziyaların onların dil imkanlarını göstərməküçün nə dərəcə texniki imkanlar yaratdığını müzakirə etməliyik. Bundan başqa ümumi məsələlər də özünügöstərir.Bildiyimiz kimi, uzun illər televiziya və radiolarımızda mətni yazıb oxuyurduq. Yəni, sərbəst danışmaqanlayışı xeyli sonralar meydana çıxmışdır. Hətta mənim yadımdadır ki, hansısa bir televiziya və ya radiovasitəsilə çıxış edənlərin kifayət qədər danışıq qabiliyyəti olmasına baxmayaraq, yenə də həmin şəxslərəmüəyyən məhdudiyyətlər qoyulurdu. Bu da istər-istəməz həmişə bizim danışıq üslubumuza gətirib çıxarırdı,yəni yazı intonasiyasına. Bu isə tamamilə səhv idi. çünki yazı dili ilə şifahi nitq tam fərqlidir. Bu ənənə müasirdövrümüzdə də öz təsirini saxlayıb. Qəribədir ki, buna savadlılıq, ədəbilik nümunəsi kimi baxılır. Bu isə uzunillərin mənfi mənada ənənəsindən, təcrübəsindən irəli gəlir.Bugünkü dünya yazan dünyadan daha çox danışan dünyadır. Azərbaycanlılar o qədərdə yaxşı danışanmillət hesab olunmur. Deyək ki, məsələn, bizim başqa xalqlarda olduğu kimi, uzun illər teatrımız, kinomuzolmayıb. Uzun müddət biz danışmaqdan qorxmuşuq, utanmışıq. Bizim danışıq dili imkanlarımızda da xeyliproblemlər var. Söhbət ədəbi danışıqdan gedir. Yəni, dialekt, şivə, ləhcə səviyyəsində bizim danışıq tərzimiz426

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────normaldır. Amma bu danışıqla mühazirə oxumaq olmaz. Şifahi danışıq dilinin ənənəsinin zəif olduğunudedikdə, mən bunu nəzərdə tuturam. Burada söhbət ağlına gələni danışmaqdan getmir. Söhbət akademik,publisist səviyyədə və ya lazımi siyasi leksikon və məntiqlə danışıqdan gedir.Başqa bir problem bundan ibarətdir ki, biz danışıq dili ilə məşğul olduğumuza görə, yazılı informasiyavasitələrimizdə belə problem yaranır. Yəni, vaxtilə əgər bizim qəzetlərimiz və jurnallarımızda yazı dilininnormalarına çox ciddi əməl olunurdu. çünki yazı dilindən istifadə edirdik. Amma bu gün necədir? Bu gün dahaçox müsahibələrdən, danışıqlardan birbaşa yazı dilinə keçilir. Yəni, mikrofon vasitəsilə lentə alınan danışıqlarolduğu kimi qəzetlərdə dərc edilir. Bu danışığı yazıya çevirmək çox ağır məsələdir, bu mənada ki, vaxtməhdudiyyəti imkan vermir. Bu baxımdan, qəzetlərimizin, jurnallarımızın dilində şifahi dildən irəli gələnmüəyyən problemlər ortaya çıxır. Bizim qəzetlərimizdə, artıq əvvəllər olduğu kimi, korrektorluq institutu,demək olar ki, yoxdur. çünki hamı savadlıdır. Amma əvvəl korrektordan keçməyən bir yazının çapa getməsiqeyri-mümkün idi. Bir də bizim dilimizin düşdüyü bir şəraitdə belə problemlər var. Amma mən yenə dədüşünürəm ki, bu, inkişaf yoludur. Müasir zamanda Azərbaycan dili inkişaf edib. Düşünürəm ki, bizimsöhbətimiz də bu istiqamətdə qurulmalıdır. Birincisi, ümumi cəmiyyətdən irəli gələn dil məsələləri, ikincisi,dilimizin özünün vəziyyətindən yaranan məsələlərin və bu prosesdə, bu mühitdə danışanın, yazanın fərdi üslubimkanları. Yəni, bu, artıq inkişaf etdirilməlidir. Şəraitin mürəkkəbliyinə baxmayaraq yetişdirilməlidir. Hərhalda, indi bunun üçün münbit şərait var.Bütün bunlara əlavə etməliyik ki, iyirmi birinci yüzillikdə, dilimizin inkişafına şərait yaradan millidövlətçiliyimiz var, dilimizin inkişafı ilə bağlı 1990-cı ilin ortalarında ciddi müzakirələr gedirdi. 2001-ci iliniyun ayında ümummilli liderimiz Heydər Əliyev dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında fərmanimzaladı. Bu fərman, ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin mövcud olduğu tarix boyu Azərbaycan dilinə bu qədəryüksək qiymət verilməsinin qarşısında geniş perspektivlərin açılmasının elan olunması və bununla yanaşıproblemlərin də göstərilməsi demək idi. Bundan sonrakı illərdə dövlət dili haqqında qanunun qəbul olunması birdaha dövlətin dilə olan qayğısını göstərdi. Bütün bunlar bizə imkan verir ki, qeyd olunan məsələləri beləməhsuldar bir mühitdə müzakirə edək."Səs" qəzetinin əməkdaşı: Bəzən deyirlər ki, uşağın xarici dil öyrənməsi nə elmi, nə pedaqoji, nə də,psixoloji cəhətdən düzgün deyil. Bu fikrə münasibətiniz necədir?JURNALİSTİKADA PEŞƏKARLIQLA İSTEDAD BİR-BİRİ İLƏ AHƏNG TƏŞKİL ETMƏLİDİRAynur Quliyeva:- Ümumiyyətlə, mən belə düşünürəm ki, bir neçə dil bilmək, bir adam üçün onun fikirlərini daha aydınifadə etməsinə şərait yaradır. Nə qədər çox dil bilsək, xeyrimizədir. Lakin bizim mentalitetimizdən, yoxsahansısa amildən irəli gələn bir haldır ki, qeyri-dili öyrənmək istəyən şəxs milli dilimizi yaddan çıxarır. Bu günqloballaşan dünyada hər kəs daha çox əksəriyyətin bildiyi dildə danışmaq istəyir. Azərbaycanın rəsminümayəndələrinin beynəlxalq təşkilatlarda çıxışına nəzər salsaq, görərik ki, bizim xalq Azərbaycan dilini yaxşıbilir və fikrimizi çox yüksək səviyyədə ifadə edə bilirik. Amma dünya bunu başa düşmürsə, bu, bizə heç nəverməyəcək. Biz onların başa düşdüyü dildə danışmalıyıq, başqa yolu yoxdur. Bütövlükdə dilimizə münasibətəgəldikdə, mən belə hesab edirəm ki, bizim dillə bağlı problemlərimiz orta məktəbdən, ilk təhsildən başlayır.Mən öz oxuduğum illəri xatırlayıram, nəinki sovet dövründəkini. İndi də dillə bağlı dərslər çox aşağısəviyyədədir. Ümumiyyətlə, bizdə qrammatika, sintaksislə bağlı uşaqların bilikləri çox məhduddur. Bu da, təbiiki, bizim üçün çox böyük problemlər yaradır. Orta məktəbi bitirmiş uşaqlar mətbuat sahəsində, televiziyadaişləməyə başlayanda təbii olaraq ortaya böyük problemlər çıxır. Bu gün biz bu sahədə daha çox elektron vəyazılı medianı günahlandırırıq. Təbii ki, haqqımız da var. çünki bu sahələrdə peşəkarlıq çox aşağı səviyyədədirvə ümumiyyətlə, onları işə götürən hansısa bir media strukturunun rəhbəri peşəkarlığa müəyyən məqamlardaüstünlük vermir. Düzdür, çox zaman deyirlər ki, jurnalistika elə bir sahədir ki, burada istedad daha böyük roloynayır. Amma eyni zamanda, peşəkarlıqla istedad bir-biri ilə ahəngdarlıq təşkil etməlidir. Ona görə də,istedadlı insanın belə dilin qanunlarını bilmədən işə məsuliyyətlə yanaşması mümkün deyil.TƏDRİS MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ KİFAYƏT QƏDƏR SAVADLI MÜƏLLİMLƏR FƏALİYYƏT GÖSTƏRİRLƏRNizami Cəfərov:- Sizin fikrinizə əsasən, orta məktəb dərsliklərində problemlər var. Orta məktəb dərsliklərinin mütləqəksəriyyətinin müəllifi mənəm və dəqiq bildiyim, araşdıraraq qənaətə gəldiklərimi yazmışam. Dərsliklərin yarı427

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────hissəsini orta məktəb müəllimləri və pedaqoqlar yazıblar. Yəni, uzun müzakirələrdən sonra dərsliklər yazılıb.Belə deyək ki, tədris müəssisələrində də kifayət qədər savadlı orta məktəb müəllimləri fəaliyyətdədir. Ammadilin qrammatikasını bilmək lazımdır. Bu sahədə son zamanlar jurnalistika sahəsində problemlər yaşanır. Birzamanlar jurnalistika fakültəsinə ən azı filologiya fakültəsini bitirməyən təhsilli mütəxəssisləri mətbuata yaxınqoymazdılar. Nə televiziyaya, nə radioya, nə yazılı informasiya vasitələrinə. Amma indi dövr elə gəlib ki, kiminağlına nə gəldi yazır. Bu gün bizim istənilən qəzetimizdə həmin fərdlər çalışırlar. O şəxslər jurnalistika təhsilialmayıblar. Belə insanlar bilmirlər ki, cəmiyyətlə nə dildə danışmaq lazımdır. Yalnız sırf öz iddiaları iləməşğuldurlar. Ona görə də, mətbuat siyasiləşdi və reket mətbuata çevrildi. Belə mətbuatda, əlbəttə ki, söyüşolacaq, tərbiyəsiz ifadələr səslənəcək.NİTQ POETİK, QRAMMATİK VƏ LEKSİK NORMALARA ƏSASLANMALIDIRVaqif Qurbanov:- Burada təkcə dilçilik məsələləri deyil, nitq problemləri də ortaya çıxır. Mən mətbuatda, radioda,televiziyada çalışanların nitqinə diqqət yetirirəm. Özüm nitq mədəniyyətindən dərs dediyimə görə, düşünürəmki, nitq poetik, qrammatik və leksik normalara əsaslanmalıdır. Biz orta məktəbdən öyrədə bilmirik ki, şivədəyox, ədəbi dildə danışmaq lazımdır. çünki bəzi müəllimlər də, buna lazımı səviyyədə yiyələnə bilməyiblər. Nəqədər çalışsaq da, biz bunu öyrənə bilmirik. Bütün dərsliklərdə yazılış və deyiliş formaları fərqləndirilir.Bilmirəm nədənsə biz bunu öz təfəkkürümüzə yeridə bilmirik. Bununla bağlı konkret faktlar da var. Məsələn,biz hələ indiyədək müəyyənləşdirə bilməmişik ki, uşaq sözünün tələffüzü necə olmalıdır. Bir qayda olaraq,şagirdlər orta məktəbdə sözlərin yazılış formasını tələffüz edirlər. Orfoepik forma isə tamamilə yaddan çıxıb. Buda vahid orfoepiya lüğətinin olmaması ilə əlaqədardır.ÜMUMMİLLİ LİDERİMİZ DÜNYANI GƏZƏRKƏN, ƏLİNDƏ İKİ SİLAHTUTURDU: BİRİ BAYRAQ, DİGƏRİ İSƏ DİL İDİVilayət Əliyev:- Mən belə düşünürəm ki, biz belə müzakirələr etməklə toplantının əsas mövzusundan kənara çıxmışoluruq. Məsələnin əsas məğzi hazırkı zamanda respublikamızda ayrı-ayrı telekanallarda, mətbuat səhifələrindəAzərbaycan dili, onun bugünkü ümumi vəziyyəti, bu dilin qorunması və ayrı-ayrı sahələrdə tətbiqindənibarətdir. Bu da çox vacib məsələlərdəndir. Xalqın dili yarandığı gündən onu bir yerə toplamaq üçün bir amalolmuşdur. Lakin dilin qorunması, dilə qayğı, xalq və millət formalaşandan sonra çox aktual probleməçevrilmişdir. Əgər biz 20 il bundan əvvəlki dövrə nəzər salsaq, görərik ki, Azərbaycanda Azərbaycan dilindədanışılan sahələrdə və ayrı-ayrı insanların dilə münasibətində vəziyyət başqa cür olmuşdur. Artıq neçə ildir ki,biz müstəqil dövlət qurmuşuq.Bu dövlət qurulana qədər də bizim dilimiz var idi. Dilimiz yaşayırdı. Onu yaşadan isə xalq idi. Xalqınmüəyyən nümayəndələri idi. Yazı olmadığı bir dövrdə aşıqlarımız, analarımız, el ağsaqqallarımız bu diliyaşatmışdır. Mən deyərdim ki, tarix boyunca Azərbaycan dilinə heç vaxt belə münasibət olmamışdır. Bubaxımdan ki, ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan dövlətinin qurucusu olmaqla yanaşı, milli-mənəvidəyərlərimizdən olan dilimizin qorunmasına da böyük qayğı göstərmişdir. O, çox böyük uzaqgörənlikgöstərərək, dövlət dil komissiyası yaratdı. Komissiyanın tərkibinə ayrı-ayrı sahələrdə dilçiliklə məşğul olanfiloloq alimləri daxil etdi. çox təəssüf ki, bu komissiya indi fəaliyyət göstərmir. Onun fəaliyyət göstərməməsininəsas problemli cəhəti isə bu sahəyə nəzarətin olmamasıdır. Bu gün Azərbaycan açıq bir ölkədir. Bakınınküçələrində müxtəlif xalqların nümayəndələrini görmək mümkündür. Hətta burada onların müxtəlif peşəsahələrində fəaliyyət göstərdiklərini də müşahidə etmək olar. Belə bir dövrdə dilin qorunması çox mühüməhəmiyyət kəsb etməyə başlayır. Azərbaycan dili beynəlxalq arenaya çıxır.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev bütün dünya ölkələrini gəzərkən, əlində iki silah tuturdu. Bunlardanbiri bayraq, digəri isə dil idi. O, danışığı, nitqi ilə bütün beynəlxalq təşkilatlarda Azərbaycan dilini səsləndirirdi.O, elə-belə adamın nitqi deyildi. Heydər Əliyev kimi dünyada gedən bütün prosesləri dərk edən bir İnsanın nitqiidi. Bu dildə danışarkən bütün dünyanı Ona qulaq asmağa vadar edirdi. Beləliklə O, Azərbaycan dilinə olanmarağı artırırdı. Heydər Əliyev "Dilimiz necə adlandırılmalıdır" sualı ətrafında aparılan müzakirələrdə belə birfikir səsləndirmişdi ki, dilimiz Azərbaycan dili adlandırılmalıdır. Hələ o zaman Bakıda türkdilli ölkələrinmədəniyyət nazirlərinin toplantısında Heydər Əliyev Azərbaycan dilinin türk dillərinin bir üzvü olduğunuvurğulamışdı.428

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Hazırda Azərbaycanda müxtəlif ölkələrin nümayəndələri fəaliyyət göstərir. Gəlin diqqət yetirək, görəkonların hansı biri Azərbaycan dilinə hörmətlə yanaşır. Yalnız ABŞ səfirinin bu sahədə irəlidə olduğunu qeydetmək olar. Belə ki, Azərbaycana gəldiyi gündən milli dilimizi öyrənməyə cəhd göstərir. Digərləri isə belə biraddım atmağa heç cəhd də göstərmirlər. Ancaq hansısa bir millətin hörmətini qazanmaq üçün onun dilindədanışmaq lazımdır.Nizami Cəfərov:- Mahmud Kaşğari belə bir ifadə işlətmişdir ki, hər hansı bir millətin dilini öyrənmək ona hörmətəlamətidir. Buradan belə çıxır ki, digər millətlər M.Kaşğarinin fikrini bizdən yaxşı bilirlər. O məqama bir dahatoxunmaq istəyirəm ki, Heydər Əliyev türkdilli ölkələrin toplantısında belə bir mövqe ortaya qoymuşdur ki,Azərbaycan dilini türk dilləri qrupuna aid etmək lazımdır. Baxmayaraq ki, onun adı Azərbaycan dilidir.Vilayət Əliyev:- Mən burada başqa bir məqama, doğulan uşaqlara adların düzgün qoyulmasına diqqət yetirmək istədim.Bu mənada Türkiyə türklərinin ad seçimi çox doğru və düzgün olduğunu nəzərinizə çatdırıram. Onlarınqoyduğu adlar çox gözəl və mənalı adlardır. Onlar uşaqlarına elə bir ad verirlər ki, ömrü boyu o adla fəxr etsin.O ki qaldı televiziyalara şou məqamına daha çox diqqət yetirmək istərdim. Biz şounun əleyhinə deyilik. Lakinonlar insanların mənəviyyatını korlamamalıdır. Azərbaycan dilinə nöqsanlar gətirməməlidir.Milləti yaşadan onun dilidir(II)"Səs" qəzeti "Azərbaycan dili və onun müasir dövrdə aktual problemləri" mövzusunda dəyirmi masa keçirdiArtıq iki ildən çoxdur ki, "Səs" qəzeti ənənəvi olaraq Azərbaycanın ictimai-siyasi, sosial-mədənihəyatında baş verən mühüm hadisələr ətrafında dəyirmi masalar təşkil edir. Bu ənənənin davamı olaraq, "Səs"qəzeti redaksiyasında "Azərbaycan dili və onun müasir dövrdə aktual problemləri" mövzusunda dəyirmi masatəşkil olunmuşdur. Dəyirmi masada Milli Məclisin Mədəniyyət Məsələləri üzrə Komissiyasının sədri, millətvəkili, professor Nizami Cəfərov, Milli Məclisin Mədəniyyət Məsələləri üzrə Komissiyasının üzvü, millət vəkiliAynur Quliyeva, ADPU-nun elmi işlər üzrə prorektoru, Dövlət Dil Komissiyasının üzvü, filologiya elmləridoktoru, professor Vilayət Əliyev, BDU-nun şərqşünaslıq fakültəsinin türk filologiya kafedrasının müdiri,filologiya elmləri doktoru, professor Rüfət Rüstəmov, Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun dosenti, pedaqojielmlər namizədi Vaqif Qurbanov, filologiya elmləri namizədi, dosent, ADPU-nun Azərbaycan dili və onuntədrisi metodikası kafedrasının müdiri, professor Həsən Balıyev, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutununaparıcı elmi işçisi Sevinc Məmmədova, Qaradağ rayon 16 saylı Bakı Peşə Liseyinin direktoru ƏlizamanBabaşov və Səbail rayon 8 saylı orta ümumtəhsil məktəbinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimiBədircahan Ağabəyli iştirak edirdilər.Dəyirmi masanı giriş sözü ilə "Səs" qəzetinin şöbə müdiri İlham Əliyev açaraq, müasir dövrümüzdəAzərbaycan dilində olan müəyyən problemlərin dövri mətbuatımızda qəzet və televiziyalara öz təsirini bildirdi.O, qeyd etdi ki, Azərbaycan dilinin saflığı, təmizliyi ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən hər zamanqorunmuş və 2001-ci il tarixində Azərbaycan dilinin təkmilləşməsi ilə bağlı imzaladığı sərəncamı əsasındadilimizə diqqət və qayğı daha da artmışdır. çağdaş dövrümüzdə dil siyasəti ölkə Prezidenti İlham Əliyevcənabları tərəfindən məqsədyönlü şəkildə davam etdirilir.Qəzetin şöbə müdiri dəyirmi masa iştirakçılarına "Azərbaycan mətbuatında, eləcə də, danışıq dilindəmövcud olan halların aradan qaldırılmasında hansı addımlar atılmalıdır" sualı ilə müraciət etdi:SƏHNƏ MƏDƏNİYYƏTİ, SƏS İMKANLARI OLMAYANLARIN YARIŞLARDA YER ALMALARINIBİRMƏNALI QARŞILAMAQ OLMAZAynur Quliyeva:- Mən bəzi məsələdə, əsasən, telekanalları günahlandırıram. Bu baxımdan ki, həyata keçirilən müəyyənlayihələri telekanallardan izlədikdən sonra mənfi fikirlər formalaşmağa başlayır. Məsələn, ANS TV-ningerçəkləşdirdiyi "Toylar kralı" layihəsinin təsadüfən son buraxılışına tamaşa etdim və mənim diqqətimi çəkdi.429

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Verilişdə çox aşağı səviyyəli, heç bir musiqi təhsili olmayan insanların təbliğ edilməsinə əsas yer verilmişdi.Belə insanların yeri efir deyil. Heç bir səhnə mədəniyyəti, səs imkanları olmayan şəxslərin yarışlarda yeralmalarını birmənalı qarşılamaq olmaz. Bu layihədə çıxış edən "istedadlı musiqiçilər"in yeri səhv düşüb. Guyaonlar sənət göstərirlər, amma başdan ayağa xaric oxuyurlar. Yarışmada iştirak edən və münsiflər qismində çıxışedən musiqiçilərimiz də onları elə tərif edirlər ki, guya bunlar böyük sənətkardırlar. Hətta tamaşaçılar verilişinsonunda onlara bir milyon səs göndərmişlər. Gəlin, biz hansısa bir maarifləndirici nöqteyi-nəzərindən olan birlayihə üçün cəmiyyətə müraciət edək, lap çıxıb televiziyalarda saatlarla çıxış edək, görək, bizə bir milyon səsgöndərən olacaqmı? Uşaq evlərinə, əlillərə belə bir yaxşılıq edərikmi? Amma adını müğənni qoymuş iki qeyriprofessionalınyarışmasında qalibin seçilməsinə səs veririk.HEYDƏR ƏLİYEVİN ÇIXIŞLARINA QULAQ ASMAQ NİTQ MƏDƏNİYYƏTİNİ, AZƏRBAYCAN DİLİNİYÜKSƏK SƏVİYYƏDƏ ÖYRƏNMƏK DEMƏK İDİRüfət Rüstəmov:- Mən, əvvəla, "Səs" qəzetinə təşəkkür edirəm ki, belə bir mövzu ətrafında dəyirmi masa təşkil edib.Bəzən mühüm əhəmiyyəti olan məsələlərə soyuq münasibətdə oluruq, amma unutmamalıyıq ki, Azərbaycanınsivil səviyyədə inkişafına xırda iş kimi qəbul etdiyimiz bəzi hallar təsirini göstərə bilər. Bu, çox mühüm birmövzudur. Biz buna ciddi tərzdə yanaşmalıyıq. Unutmayaq ki, biz Azərbaycan ziyalılarıyıq. Əgər televiziyadaçıxış etmiş olsaq, bizə tamaşa edənlər hər bir ziyalıdan çox şey gözləyəcəklər ki, görək bu alimlər nə tövsiyəedirlər ki, biz səhv addım atmayaq. Mən buna görə sizə təşəkkür edirəm. Bu mövzu ilə əlaqədar fikirlərimçoxdur. Mən heç kimin çıxışına müdaxilə edib, onu tənqid etmək istəmirəm. Azərbaycanın mədəniyyət vəincəsənətinə hörmətlə yanaşmaq lazımdır. Hər halda iki müğənninin efirdə çıxıb sənət nümayiş etdirməsinin heçbir pis tərəfi yoxdur. Əksinə, klassik musiqinin bəzilərini bizə məxsusi tərzdə təqdim edirlər və biz dədinləyirik.Mən daha çox nitq mədəniyyətinə yüksək səviyyədə malik olan insanların çıxışına qulaq asıram. Uluöndərimiz Heydər Əliyev bu mənada Azərbaycan xalqı üçün böyük örnəkdir. Onun çıxışlarına qulaq asmaq nitqmədəniyyətini, eyni zamanda, Azərbaycan dilini yüksək səviyyədə öyrənmək demək idi. Bu nöqteyi-nəzərdənAzərbaycan dilinə yanaşmaq lazımdır.Qəzetin əməkdaşı:- Rüfət müəllim, son vaxtlar bir çox türk sözlərinin dilimizə daxil olması nə dərəcədə düzgündür?Xüsusilə də, uşaqlar arasında bu hala tez-tez təsadüf olunur. Bu sahənin mütəxəssisi olaraq fikirlərinizi bilməkmaraqlı olardı.DİL XALQIN TOXUNULMAZ SƏRVƏTİDİRRüfət Rüstəmov:- Siz, tamamilə haqlısınız. Düzdür, Türkiyədə ortaq türk dili, ortaq türk mədəniyyəti yaradılmasıməqsədilə tədbirlər təşkil olunur. Ümumiyyətlə, bu, çox gözəl proyektdir. Bu proyekti işləyib hazırlamaqlazımdır. Sizin dediyiniz fikirdən belə qənaətə gəlmək mümkündür ki, Azərbaycan xalqı 15 ildir təqlidçilikləməşğuldur. Yəni, hər bir dilin öz spesifik xüsusiyyətləri, onun danışıq tərzi var. Müasir türk ədəbi dilindəkarlaşma və cingiltiləşmə qanunu var. Kar samitlər sözün sonunda işlədilmir. Məsələ burasındadır ki, məhz buincəlikləri bilməyən bir azərbaycanlı türk dilində söz işlətdikdə, mütləq bir xəta meydana çıxacaq. Bizim dövrümətbuatın dilinə baxsaq, o bərbad vəziyyətdədir. Ona görə mətbu orqanlarda ağızlarına gələni yazırlar. Şifahinitq necədirsə bu, o şəkildə də yazıya alınır. Özünün eşitdiyi, haradansa oğurladığı bir termin qəzet dilinəgətirilir. Bu, düzgün deyil, bunun qarşısı alınmalıdır. Biz bir şeyi dərindən dərk etməliyik ki, dil xalqıntoxunulmaz sərvətidir. Dildən danışdıqda, bir az ehtiyatla danışmaq və ona hörmətlə yanaşmaq lazımdır.Mən açığını deyim ki, siz hamınız mənim üçün doğma insanlarsınız. Amma burada belə bir fikir səsləndiki, uşaq orta məktəbdə savadsız yetişir. Elə deyil. Orta məktəbdə də həyatını, canını qoyan, ona bütünpotensialını həsr edən mütəxəssislər var. Gəlin, götürək türklərin yazdığı orta məktəb kitablarını. Görün nəvəziyyətdədir. Amma bizim dərsliklərə baxanda, görürsən ki, onun qrammatikası, fonetikası, leksikası,morfologiyası da təkmil formadadır. O ki qaldı xarici dil məsələsinə, deyim ki, xarici dili öyrənmək üçün zəkalazımdır. Dil bilmək ikinci bir insan olmaq deməkdir. Dil mədəniyyətdir, ünsiyyət vasitəsidir. Dili alimlərdən430

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────öyrənmək lazımdır. Balzakın gözəl bir sözü var: "Biliyinin əfəndisi olmaq üçün çalışmanın köləsi olacaqsan".Yəni, elmi cəhətdən hər şeyi öyrənmək lazımdır.İfadə etdiyin fikri kiməsə şamil edərkən səni dinləyən şəxs bilməlidir ki, özün Azərbaycan ədəbi dilinəlazımi səviyyədə riayət edirsən. Ziyalı sırf ədəbi dildə danışmalıdır. Sırf qəbul olunmuş Azərbaycan dilinormaları əsasında. Ziyalı efirdə doğulub boya-başa çatdığı el-obanın dilində danışa bilməz. Bizim çox hörmətetdiyimiz alim Vilayət Əliyev də folklorumuzdan danışdı. Əlbəttə, şifahi xalq ədəbiyyatı dilin əsas xammalıdır.Nizami Cəfərov kimi ziyalılar efir vasitəsilə öz etirazlarını bildirməlidirlər ki, televiziyada çıxış edən insanlararəhbərlik tərəfindən xəbərdarlıq edilsin və istənilən sahənin mütəxəssisi qəbul olunmuş dil normalarındankənara çıxmasın. Onlara xalq baxır. Hər sözü ifadə edərkən düşünmək, leksik mənasına diqqət yetirməkvacibdir. Fikrin, sözün məsuliyyətini daşımaq lazımdır. Amma bütövlükdə Azərbaycan dili zəngin və çox gözəldildir, mən deyərdim ki, bütün dillərin şahıdır. Belə bir dilə hörmətlə yanaşmaq lazımdır.Nizami Cəfərov:- Bilirsiniz nəyə görə bizim televiziyalarımızda belə nöqsanlar yaranır? çünki orada danışanların mütləqəksəriyyəti müğənnilərdir və həmin şəxslər qrammatikanı lazımı şəkildə bilmədiklərindən Azərbaycan diliningözəlliyinə xələl gəlir. Qeyri-sahənin mütəxəssisi veriliş aparır. Səhnədə ifa etmək əvəzinə, aparıcılıq edir.Qəzetin əməkdaşı:- Burada orta məktəb nümayəndələri də iştirak edir. Onların fikirlərini dinləmək pis olmazdı. Görəsən,orta məktəbdə Azərbaycan dili hansı səviyyədə tədris olunur?TELEVİZİYA TƏRBİYƏEDİCİ FUNKSİYANIN DAŞIYICISIDIRƏlizaman Babaşov:- çox təşəkkür edirəm ki, məni də dəyirmi masaya dəvət etmisiniz. Müzakirə zamanı mən burada çoxşeylər öyrəndim. Azərbaycan dili, əlbəttə, çox zəngin dildir. Bu dilin müasir zamanda qorunması, yaşamasıüçün qeyd olunduğu kimi, dövlət tərəfindən yüksək tədbirlər görülür. Mən də bir vətəndaş kimi mövqeyimibildirmək istəyirəm. Mənim doğulduğum, böyüdüyüm kənddə nənəm nöqtə-vergül yeri və qrammatikanıbilmədiyi halda bayatını çox səlis deyirdi. Doğurdan da, bu deyimə valeh olmamaq mümkün deyildi.Pedaqoq kimi təcrübəmə əsaslanıb deyərdim ki, orta məktəbdən əvvəl tərbiyə, məhz ailədən başlayır.Ailədən sonra isə televiziyanın, mətbuatın böyük rolu var. çünki bugünkü müasir uşaqlar qadağan etdiyimizşeyləri televiziyadan izləyib görürlər. Televiziya tərbiyəedici funksiyaya malikdir. Elə mətbuatın özü də.Əvvəllər mətbuatda hansısa bir səhv gedəndə növbəti sayda o səhvə düzəliş verilirdi. çox təəssüf ki, bu hallar bugün diqqətdən kənarda qalıb.Dili qorumaq, yaşatmaq onu inkişaf etdirmək, əlbəttə ki dövlətlə bərabər xalqın da borcudur. Şouproqramlarına gəlincə isə, demək istərdim ki, Türkiyədə reklam işlərində belə türk dilinə, türk millətinə böyükhörmətlə yanaşılır. Amma bütün bunlara baxmayaraq, yenə də demək istəyirəm ki, bu sahədə bizdə böyükirəliləyişlər var.VƏTƏNPƏRVƏRLİK DİLƏ HÖRMƏTDİRBədircahan Ağabəyli:- Azərbaycan dili zəngin və orijinal bir dildir. Bu dil dünya xalqlarının dilindən özünün fərqli cəhətləri iləsəciyyələnir. Mən bir dil-ədəbiyyat müəllimi kimi deyərdim ki, orta məktəb bazasında şagirdlərə Azərbaycandilinin spesifik qanunauyğunluqları öyrədilir və onlar vətənpərvər ruhda tərbiyə alırlar. Vətənpərvərlik diləhörmətdir. Yetişən nəsil Azərbaycan dilinə hörmətlə yanaşmağı bacarır və onun yad ünsürlərdən qorunmasınagələcəkdə nail olacaq.Orta məktəb dərsliklərində tədris proqramları əsasında nəzərdə tutulmuş dilin qrammatikası lazımi birsəviyyədə uşaqlara çatdırılır və sintaktik, qrammatik, morfoloji cəhətdən dilin qanunauyğunluqlarınınöyrənilməsinə nail oluruq. Dil ünsiyyət vasitəsidir. Bunun üçün dilin qrammatik cəhətdən öyrənilməsi vacibşərtlərdən biridir ki, hər kəs, xüsusilə də, ziyalılar ədəbi dil normalarına riayət edərək ünsiyyət yarada bilsinlərvə fikirlərini aydın, səlis, ardıcıllıqla qarşı tərəfə çatdırmaq imkanına nail olsunlar. Hər bir valideyn, eləcə də,məktəbdə tədris edən müəllim öz yeniyetmələrinə Azərbaycan dilini sevdirməli və ona məhəbbət431

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────yaratmalıdırlar. Dilə məhəbbət olmadan onu qorumaq da mümkün deyildir. Biz hamımız birgə bunu həyatakeçirməliyik.Dil dövlətin ən əsas silahıdır. Dilimizin saflaşmasında, təmizliyinin qorunmasında yetişən nəslintəfəkkürünə lazımi səviyyədə təsir etməyi bacarmalıyıq. Kifayət qədər bu sahənin mütəxəssisləri, orta məktəbmüəllimləri var. Tədrisimizin bünövrəsi güclüdür. Bunu daha da təkmilləşdirilmiş şəkildə təqdim etməliyik ki,qeyri-dillərin təsirinə düşməyək.DÖVLƏT HƏR HANSI ÖLKƏNİN MÜSTƏMLƏKƏSİNƏ DÜŞƏNDƏ DİL HƏMİN İMPERİYA TƏRƏFİNDƏNHÜCUMLARA MƏRUZ QALIRAynur Quliyeva:- Dil haqqında aylarla, illərlə danışmaq olar. Bu, çox maraqlı bir mövzudur, amma mən əsas diqqəticəmiyyətin və xalqın dilə münasibətinə yönəltmək istəyirəm. Düşünürəm ki, dilə dövlət səviyyəsində nə qədərböyük qayğı göstərilsə də, cəmiyyətin dilə münasibəti dəyişməsə, heç nə dəyişməyəcək. Müzakirələrdə qeydolundu ki, biz hər hansısa bir dili öyrənəndə onun əsarətinə düşürük. Məsələn, bilirsiniz ki, Fransa dünyanın ənçox Avropa dəyərlərinə sadiq bir ölkədir. Əgər məişət üslubunda orada danışmaq mümkün deyilsə, kiminsəFransada ünsiyyət qurması baş tuta bilməz. Hətta rus dilində, ingilis dilində belə yaxşı bilən bir fransız qeyridildəona ünvanlanan suala cavab verməyəcək. Bu halda məcburiyyət qarşısında ən azı fransız məişət üslubundadanışmağı öyrənməlisən. Bu, həmin xalqın öz dilinə münasibətini göstərir.Mənə elə gəlir ki, biz bu məsələlərdə çox şeyi öyrənməliyik və bunu tətbiq etməyə başlamalıyıq. Bizhansı bir mühitə düşürüksə, çalışırıq onlardan nə isə götürək. Müsbət cəhətləri öyrənib işimizdə tətbiq etməliyik.Dillə bağlı bir məqama da toxunmaq istərdim ki, telekanallarımızda son vaxtlar dəbdədir ki, verilişləryayımlanarkən, ekranların aşağı hissəsində titrlərindən tamaşaçıların, daha çox da gənclərin mesajları gəlir. Bumesajların məzmununa fikir versək, görərik ki, Azərbaycanın bir qisim gəncinin səviyyəsi nə qədər aşağıdır.Daxilən, mənəviyyatca nə qədər yoxsuldurlar. Eyni mənzərəni mən Türkiyə kanallarında da görürəm. çoxtəəccüb edirəm ki, 15-17 yaş arasında olan türk gənci nə qədər duyğusaldır, nə qədər daxilən zəngindir. Obaxımdan, belə düşünürəm ki, dilimizi qoruyarkən türk dilindən gələn bəzi sözlərdən qorxmamalıyıq. çünki türkdili əsrlərlə, illərlə mövcud olan bir dildir. Amma Azərbaycan dili illərlə əsarətdə olub. Dövlət hər hansı birdövlətin müstəmləkəsinə düşəndə, təbii ki, həmin imperiya dili tərəfindən hücumlara məruz qalır.Bu yaxınlarda Milli Teleradio Şurasının verdiyi qərara əsasən, Azərbaycan telekanallarında türk filmləri,türk proqramları mütləq tərcümə olunmalıdır. Belə düşünürəm ki, bu əlavə xərc tələb edən addımdır. Osmanlıtürkcəsindən, Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmək çox gülünc bir şeydir. O şeyi tərcümə edərlər ki, onu səninxalqın başa düşməsin. Əgər biz bunu başa düşürüksə, tərcümə etməyə nə ehtiyac var.Milləti yaşadan onun dilidir(III)"Səs" qəzeti "Azərbaycan dili və onun müasir dövrdə aktual problemləri" mövzusunda dəyirmi masa keçirdiİki ildən artıqdır ki, "Səs" qəzeti ənənəvi olaraq Azərbaycanın ictimai-siyasi, sosial-mədəni həyatındabaş verən mühüm hadisələr ətrafında dəyirmi masalar təşkil edir. Bu ənənənin davamı olaraq, "Səs" qəzetiredaksiyasında "Azərbaycan dili və onun müasir dövrdə aktual problemləri" mövzusunda dəyirmi masa təşkilolunmuşdur. Dəyirmi masada Milli Məclisin Mədəniyyət Məsələləri üzrə Komissiyasının sədri, millət vəkili,professor Nizami Cəfərov, Milli Məclisin Mədəniyyət Məsələləri üzrə Komissiyasının üzvü, millət vəkili AynurQuliyeva, ADPU-nun elmi işlər üzrə prorektoru, Dövlət Dil Komissiyasının üzvü, professor Vilayət Əliyev,BDU-nun şərqşünaslıq fakültəsinin türk filologiya kafedrasının müdiri, professor Rüfət Rüstəmov, AzərbaycanMüəllimlər İnstitutunun dosenti, pedaqoji elmlər namizədi Vaqif Qurbanov, filologiya elmləri namizədi,professor Həsən Balıyev, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Sevinc Məmmədova,Qaradağ rayon 16 saylı Bakı Peşə Liseyinin direktoru Əlizaman Babaşov və Səbail rayon 8 saylı ortaümumtəhsil məktəbinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi Bədircahan Ağabəyli iştirak edirdilər.Dəyirmi masanı giriş sözü ilə "Səs" qəzetinin şöbə müdiri İlham Əliyev açaraq, müasir dövrümüzdəAzərbaycan dilində olan müəyyən problemlərin dövri mətbuatımızda qəzet və televiziyalara öz təsirini bildirdi.O, qeyd etdi ki, Azərbaycan dilinin saflığı, təmizliyi ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən hər zamanqorunmuş və 2001-ci il tarixində Azərbaycan dilinin təkmilləşməsi ilə bağlı imzaladığı sərəncamı əsasında432

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────dilimizə diqqət və qayğı daha da artmışdır. çağdaş dövrümüzdə dil siyasəti ölkə Prezidenti İlham Əliyevcənabları tərəfindən məqsədyönlü şəkildə davam etdirilir.Qəzetin şöbə müdiri dəyirmi masa iştirakçılarına "Azərbaycan mətbuatında, eləcə də, danışıq dilindəmövcud olan halların aradan qaldırılmasında hansı addımlar atılmalıdır" sualı ilə müraciət etdi:SERİALLAR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ OLMALIDIRHəsən Balıyev:- Bizim millətin özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Məsələn, biz öz qonaqpərvərliyimizlə seçilirik. Bunagörə də, Azərbaycandakı telekanallar geniş bir şəkildə Türk dilini təbliğ etməyə başlayıb. Belə bir xüsusiyyət -qeyri dilə sonsuz məhəbbət, isti münasibət heç bir yerdə yoxdur. Bu millətimizin həm mənfi, həm də müsbətxüsusiyyətidir. Ona görə də, ermənilər də daxil olmaqla bütün millətlər bizdən istifadə edirlər. Şəhərdə gəzibreklamlara baxarkən, onların ingiliscə variantının olduğunu görürük. Biz başqasını yamsılamağı xoşlayırıq.Azərbaycan dilində reklamların şəhərimizdə yer almasına nail olmalıyıq. Bizim dil dövlət dilidir.Türk seriallarına gəlincə isə, mən belə düşünürəm ki, onlar Azərbaycan dilində olmalıdır ki, bizimmillətimiz başqa millətlər arasında əriyib getməsin. Türk milləti, əlbəttə, bizim qardaşımızdır. Ammaunutmamalıyıq ki, dilimiz Azərbaycan dilidir. Türk millətinin türk dili var, Azərbaycan millətinin dəAzərbaycan dili var. Onları qarışdırmaq lazım deyil. Təkcə türk dili deyil, onun ideologiyasını da yamsılayırıqki, bu da çox mənfi cəhətləri ilə səciyyələnir.Rüfət Rüstəmov:- Azərbaycanın müstəqilliyini qorumaq şərtilə türk dünyası ilə biz əlaqələrimizi inkişaf etdirməliyik.Hazırda İran istehsalı olan filmlər nümayiş olunur. Mən istərdim ki, həmin filmlər də tərcümə olunsun. Əslində,kanallar türk filmini, türk verilişini yeri gəldikcə verməlidir. Amma bu qədər kütləvi şəkildə nümayişə lüzumbelə yoxdur.ŞİFAHİ VƏ YAZILI DİL ÜSLUBUNDA KİFAYƏT QƏDƏR ÇATIŞMAZLIQLAR VARSevinc Məmmədova:- Mən Dilçilik İnstitutunda kütləvi informasiya vasitələrində dilin nə dərəcədə düzgün işlədilməsibarədə araşdırmalar aparan bir mütəxəssisəm. Mütəmadi olaraq telekanallarda verilən verilişlərdə səhvləriaxtarmaq üzrə ixtisaslaşmışam. Dəyirmi masada elə mövzu bu məsələ ilə bağlı olduğundan, apardığımaraşdırmaları nəzərə çatdırmağa çalışıram. Şifahi və yazılı dil üslubunda kifayət qədər çatışmazlıqlar var.Məsələn, ən çox səhvləri ANS kanalında özünü büruzə verir. "Space" kanalının daha çox radio verilişlərindəbelə səhvlər olur və Xəzər televiziyasının titrlərində də Azərbaycan dilinin qrammatikasına riayət olunmur.Məsələn, ANS kanalında hava haqqında proqnozlar verərkən aparıcı tez-tez hidrometeorologiya sözünü səhvişlədir. Buna heç bir redaktor müdaxilə etmir. Hətta öz iradımızı da bildirsək nəticəsi olmur. Eləcə də, OrxanFikrətoğlunun müəllifi olduğu "Zorxana" verilişində də dərk edilməsi müşkül olan və qrammatik cəhətdəndüzgün olmayan cümlələr işlədilər. Bundan əlavə "Azadlıq" qəzetində türk dilindən gələn cümlələrdən istifadəolunur. Məsələn, "Bakının küçələrində mitinq keçirildi" əvəzinə "Bakının küçələrində mitinq yapıldı" ifadəsiniişlətmək dilimizə hörmətsizlik əlamətidir. Və yaxud "Onlar Bakıda sıcaq qarşılandı".Biz bilirik ki, qloballaşma ilə əlaqədar Avropa dillərinə bir sıra sözlər bizim dilə keçmişdir. Onlarınbəziləri anlaşır, bəziləri isə anlaşa bilmir. Başa düşülməyən sözlərin yanında mənasını yazmaq daha düzgünolardı. Məsələn, təhsillə bağlı kurrikulum sözü son vaxtlar daha çox işlənilir. Amma əksəriyyət bunun mənasınıbilmir. Ümumiyyətlə, mən sizə minnətdaram ki, belə bir mövzu ətrafında dəyirmi masa təşkil etmisiniz və mənidə iştirakçı olaraq dəvət etmisiniz.ULU ÖNDƏR HEYDƏR ƏLİYEV DİL MƏSƏLƏSİNƏ ÇOX BÖYÜK HƏSSASLIQ VƏTƏLƏBKARLIQLA YANAŞIBRüfət Rüstəmov:- Mən Sevinc xanımın fikir və araşdırmalarına münasibətimi bildirmək istərdim. Sözün həm lüğəvi,həm də konseptual mənası var. Bunları ayırd etmək, fərqləndirmək lazımdır. Sözlərin mətni situasiyada müxtəlifmənaları verə bilər. Məsələn, müasir türk ədəbi dilində açıq sözü iki mənada işlədilir. Onun bir mənası açıq-433

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────saçıq, digər mənası isə çatışmazlıq deməkdir. Mən bir daha bildirmək istəyirəm ki, bu dəyirmi masa əsilzamanına düşmüş bir tədbirdir. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev dil məsələsinə çox böyük həssaslıq vətələbkarlıqla yanaşırdı. O, çox çalışırdı ki, dil haqqında, xalqın milli-mənəvi dəyərləri, qanunları haqqında qərarqəbul edilsin. Bu gün onun dilimizə qarşı məhəbbətini hiss edirik. İlham Əliyev cənabları tərəfindən aparılan dilsiyasəti Azərbaycan dilinin təmizliyinə, qorunmasına xidmət edir. Müzakirə apararkən düzgün qeyd edildi ki,əgər filmlərin tərcümə olunması ilə bağlı Prezidentin sərəncamı varsa, onda filmlər də tərcümə olunmalıdır.Azərbaycanda bütün verilişlər ana dilində yayımlanmalıdır.İCTİMAİYYƏT, ZİYALILAR, KÜTLƏVİ İNFORMASİYA VASİTƏLƏRİAZƏRBAYCAN DİLİNİN DÜZGÜN DANIŞILMASINA, YAZILMASINA, TƏBLİĞİNƏ KÖMƏK ETMƏLİDİRVilayət Əliyev:- Mən belə düşünürəm ki, bir dəyirmi masa ilə bu məsələyə aydınlıq gətirmək olmaz. Konkret mövzu vəkonkret suallar qoyulmalıdır ki, onlara aydınlıq gətirilsin. Siz burada reklama toxundunuz. Əslində, reklamdilim əlifbasıdır. Şəhərin dili reklamlardadır. Əgər şəhərdə gəzsək, görərik ki, Azərbaycan dilində reklamlaraçox az rast gəlinir. Bəzən kimsə özünə restoran açır və onun adını öz ailə üzvlərinin baş hərfi ilə və başqamənasız şeylərlə bağlayır. Anlaşılmayan, başa düşülməyən ifadə reklamda əks olunmamalıdır. Reklamın buvəziyyətə düşməsinin iki səbəbi var. Birincisi, varlanan iş adamları gecə barlarına, restoranlara belə adlarıqoyurlar ki, maraq yaratsınlar. İkincisi, isə daha faciəli səbəbdir. Belə ki, bu əvvəllər daha çox müşahidəolunurdu ki, kimsə bir restoran və yaxud kafe açır və üzərində indiyə qədər işğal altında olan rayonların adınıqoyur. Məsələn, Zəngəzur, İstisu, Şuşa belə rayonların adları Azərbaycanın ürəkağrısı olduğu halda, onlar buadlardan istifadə edirlər. Heç olmasa onların adını bir mədəni təsisatın adına qoysalar, buna göz yummaq olar.Belə adları qoyan adamlar da araşdırılsa, görərik ki, onların heç nəsil-nəcabəti də məlum deyil.Mən yekun olaraq efirlərdə yayımlanan türk filmlərinin tərcümə olunması məsələsinə qayıtmaqistərdim. Türk filmlərinin Azərbaycan dilində verilməsinin qəti əleyhdarıyam. çünki orada böyük aktyorlarındanışığı bizim danışıq qabiliyyəti olmayan aktyorlar tərəfindən tərcümə olunur. Mən bütün siz dediyinizproblemlərin həllində üç cəhəti qeyd etmək istəyirəm. Azərbaycan ictimaiyyəti, Azərbaycan ziyalıları, kütləviinformasiya vasitələri Azərbaycan dilinin düzgün danışılmasına, düzgün yazılmasına, düzgün təbliğinə köməketməlidir. Bütün səviyyələrdə – dövlət başçısından tutmuş, məktəbdə dərs deyən müəllimə qədər hər kəs bunaəməl etməlidir.Prezident buna yüksək səviyyədə əməl edir. Amma gəlin görək müxtəlif vəzifələrdə oturan insanlarbuna necə əməl edirlər? Onlar heç Azərbaycan dilində danışmasalar yaxşıdır. İkincisi, kütləvi informasiyavasitələrində, müxtəlif yerlərdə ədəbi dilin normalarına əməl olunmalıdır. Hansı televiziyada ki, Azərbaycandilinin ədəbi normaları pozulur, mənə elə gəlir ki, müəyyən bir cəza qoyulmalı, kanalların bir neçə günlükyayımı dayandırılmalıdır. Üçüncüsü, müəyyən şou proqramlar yığışdırılmalıdır. Onların aparıcıları özmüsahiblərini çox gülünc bir vəziyyətə salırlar. Müxtəlif atmacalar atmaqla, qarşılarındakıların şəxsiyyətinialçaldırlar. Danışıq tərzimizdə məntiqi, ifadəni qorumalıyıq. Mənəvi dəyərlərimizin, Azərbaycan dilininqorunmasına əməl olunmalıdır. Mətni oxuyan insan onun məğzini bilməlidir. Belə məsələlərin müzakirəyəçıxarılması əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan, problemlərimizi həll etməliyik.DİL NORMALARI TELEVİZİYA VASİTƏSİLƏ, PUBLİSİST YAZILARDAALİMLƏR TƏRƏFİNDƏN DƏ QORUNMALIDIRVaqif Qurbanov:- Nitq mədəniyyətinin dəqiqliyini, səlisliyini, aydınlığını, zənginliyini, məntiqliyini, ifadəliyiniqorumalıyıq. Bu, bütöv bir şəkildə aparılmalıdır. Televiziya vasitəsilə də, publisist yazılarda və alimlərtərəfindən də qorunmalıdır. Dil normalarına, nitq mədəniyyətinə yiyələnmək əsas məsələlərdəndir. Nitqmədəniyyəti geniş bir şəkildə tədris edilməlidir. Dil normaları vasitədir. Nitq mədəniyyətinə yiyələndirmək isəməqsəddir. Bizim natiqlərimizin nitqini öyrənməliyik. Heydər Əliyevin nitqi bir nümunədir. Gözəlnatiqlərimizin üslubunu gənclərə öyrətmək lazımdır. Ədəbi tələffüzün normaları var. Bunu tədris etməklazımdır. Televiziyanın danışıq dili ilə bizim tədris prosesində öyrətdiyimiz dil üst-üstə düşmür. Bu işlə sistemlibir şəkildə məşğul olmaq lazımdır.434

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Şifahi və yazılı nitq mədəniyyətində normalara məsuliyyət və nəzarət göstərilməlidir. Ən başlıcaproblem ədəbi tələffüzün pozulmasıdır. Vurğu və orfoepiya ilə bağlı nitq qüsurlarına yol verilir. Xüsusilə də,televiziyada veriliş aparanların tələffüzündə nitq mədəniyyəti normaları təbliğ olunmalıdır.FİLMLƏRİN TƏRCÜMƏ OLUNMASINDA BÜTÜN XIRDALIQLAR NƏZƏRƏ ALINMALIDIRNizami Cəfərov:- Biz həmişə istənilən bir məsələni müzakirəyə qoyduqda öz potensial imkanlarımızı nəzərə almalıyıq.Hind filmlərini tərcümə edirik. Diqqət yetirin, ötən əsrin 50-60-70-cı illərində tərcümə olunan filmlərin dili necəgözəldir. Rus filmlərini, adətən, tərcümə etməmişik. İndi biz Amerika filmlərini tərcümə etməliyik. çünki dünyakinosunun səviyyəsi, onların istehsal etdiyi filmlərlə ölçülür. Filmlərin tərcümə olunmasında bütün xırdalıqlarnəzərə alınmalıdır.Müasir dövrümüzdə ingilis dili nəyə görə çox yayılmışdır? Bu dilin daşıyıcıları çox böyük dövlətləriəhatə edir. Digər tərəfdən isə nə alman dilinin fəlsəfi tərəfini, nə də fransız dilinin yüksək estetikasını tədrisedirik. İngilis dili bu dillərlə müqayisədə kasıb dildir. Bəs bu dilin belə şəkildə yayılmasına səbəb nədir? Onagörə ki, ingilis dili çevik dildir, eyni zamanda, bunun arxasında ABŞ, Fransa kimi böyük dövlətlər dayanır.Amma biz hamımız bir şeyi dəqiq bilirik ki, nə alman dilinin fəlsəfi tərəfini, nə də fransız dilinin yüksəkestetikasını öyrənib, mənən rahatlanmırıq. Müasir dünya pul qazanmağa, əylənməyə, yüngül bir həyata meyillidünyadır. Bu mənada dil proseslərinə diqqət yetirdikdə və dil proseslərini istiqamətləndirməyə çalışdıqda VaqifQurbanovun qeyd etdiyi prinsipləri vermək olar. Amma həyata keçirməyə gəldikcə isə çox çətin prosesdir.Aynur Quliyeva:- Bütün fikirlərə çox diqqətlə qulaq asdım. Dillə bağlı məsələləri aradan qaldırmaq istəyiriksə, mütləqtədris və təhsil məsələsində əsas məqamlara diqqət yetirməliyik. Söhbət ibtidai orta təhsildən gedir. Ailədə,bağçada dilin təməli möhkəm olmalıdır ki, bu problemləri aradan qaldıra bilək.İCTİMAİYYƏT KÜTLƏVİ BİR ŞƏKİLDƏ BELƏ MÜZAKİRƏLƏRƏ MÖHTACDIRRüfət Rüstəmov:- Biz Azərbaycanın kiçik bir damlasıyıq ki, bura toplaşıb, dillə bağlı müəyyən məsələlərə toxunubçatışmazlıqları müzakirə etdik. Amma ictimaiyyət kütləvi bir şəkildə belə müzakirələrə möhtacdır. Beləyığıncağa, maarifləndirici xarakter daşıyan diskussiyalara mənəvi aclıq vardır. Bu gün bizim televiziyalarınhazırladıqları şou proqramları ictimaiyyətin zövqünə mənfi mənada öz təsirini göstərir. Amma belə məqsədli vəxarakterli görüşləri, müzakirələri geniş bir şəkildə işıqlandırmaq lazımdır. "Səs" qəzeti nüfuzlu bir partiyanınqəzetidir. Partiyanın da aparıcı qollarından biri məhz bu mətbu orqandır. Biz əgər məsələni bu gün geniş birictimaiyyətə çatdıra biliriksə, hansısa bir işin öhdəsindən gəlmiş oluruq. Azərbaycan dili nəyə görə geri qalıb?Azərbaycan dilində yazmaq və danışmaq sovet məkanında məhdudiyyətli olub. Amma sevindirici haldır ki, bugün Azərbaycan öz dilinin inkişafına nail ola bilir. Azərbaycanda görün nə qədər televiziya kanalları fəaliyyətgöstərir.Nitq mədəniyyətimizdə bir qədər qüsurlar olsa da, yenə də biz inkişafdayıq. O yerdə ki, danışılmır,orada inkişaf da yoxdur. Belə bir səpkidə dəyirmi masa keçirdiyinizə görə, sizə bir daha öz təşəkkürümübildirirəm.“Səs”.-2009.-29 yanvar.-N.17.-S.8-9“Səs”.-2009.-30 yanvar.-N.18.-S.8-9“Səs”.-2009.-31 yanvar.-N.19.-S.8-9.435

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Şahin MəhəmmədoğluMilli mədəniyyət, dil və müasirləşmə:Qloballaşma yadlaşma demək deyilAzərbaycanda yeni nəslin yetişdirilməsinin əhəmiyyətini bir daha vurğulamağa ehtiyac vardır. Müstəqildövlət quruculuğu prosesi göstərir ki, cəmiyyətimizə müxtəlif istiqamətlərdən olan təsirlər artır. Bu prosesinümumi məntiqi ondan ibarətdir ki, kənardan cəmiyyətdə öz mənəvi dəyərlərinin dominantlıq təşkil etməsiniistəyənlər fəallaşırlar. Son vaxtlar rusların burada nələrsə etmək istədiyi müşahidə edilir. Burada bir incəməqamı vurğulamaq gərəkdir.Məsələni bəzən müasirləşmə ilə bağlamağa çalışırlar. Yəni mədəniyyətlərarası əlaqələrin genişlənməsizamanın tələbidir. Bunun fonunda da milli dəyərlərə qarşı müəyyən laqeydlik formalaşa bilər. Ancaq situasiyabundan tamamilə fərqli bir müstəvidə formalaşmaqdadır. Belə ki, böyük dövlətlər dünyaya hər şeydən öncəgeomədəni sahədə nəzarət etmək xəttini seçiblər. Yəni öz mənəvi, tarixi və mədəni dəyərlərini digərlərinəsırımaq siyasəti ilə qarşı-qarşıyayıq. Bir misal üzərində bunu konkret izah edək. İndi Qərbdə belə bir fikirmöhkəmlənib ki, XXI əsr mədəniyyətlərin, beyinlərin, ideologiyaların yarışı əsridir. Bu da avtomatik olaraq özmənəvi ölçülərini dünya miqyasında universallaşdırmaq tendensiyasını gücləndirir. Böyük mədəniyyət sahibləriözlərinin qaydalarını çox müxtəlif yollarla digərlərinə nümunə olaraq yeritməyə çalışırlar. Müasir zamandabunun elə incə üsulları və formaları mövcuddur ki, insanlar bəzən hansı prosesin getdiyinin fərqinə varmırlar.İnformasiya texnologiyalarının incələşməsi, hissiyyata toxunmadan onun məzmununu dəyişmək üsullarınınhazırlanması bu prosesə xüsusi məzmun verir. Ona görə də bu əsrdə xüsusi təbliğat sistemləri, ideolojikonsepsiyalar işlənir. Onlar insan mənəviyyatının konkret məqamlarına təsir edirlər. Nəticədə fərd konkretmədəniyyət sahibi olur, ancaq milli təkamül xəttini itirir. Hələlik bu prosesin dünyanı hansı istiqamətdədəyişəcəyi bəlli deyil. Bəziləri millətlərüstü inteqrasiya formasının dominantlığı olacağını deyir. Fərqli fikirlərdə var. Hər bir halda indi böyük dövlətlər hərbi silahdan çox, mənəviyyata, beyinə və davranışa təsir edənüsullara üstünlük verirlər. Bu, milli dövlətçilik mərhələsində olan ölkələrə hansı dərəcədə təsir edə bilir?Rus mədəni elementlərinin Azərbaycanda fəallaşmasına bu sualın prizmasında baxanda birmənalımənzərəni görmürük. Eyni fikri Qərb mədəniyyəti elementləri ilə bağlı söyləmək olar. Təbii ki, bizimcəmiyyətin bu mədəniyyət nümunələrinə qapanmasından söhbət gedə bilməz. Qloballaşmanın diktə etdiyi kültürözəlliklərindən, kommunikasiya növlərindən imtina etməyin xeyri də olmaz. Bunlarla yanaşı, azərbaycanlı fərdvə vətəndaş olaraq milli zəmində formalaşmalıdır. O, milli kimliyini, mədəni özgürlüyünü tam dərk etmiş insanolaraq müasir mədəniyyətlərə baş vurmalıdır. Mənəviyyatı tam formalaşmayan insanın yadların təsiri altınadüşməsi və bununla da özgürlüyünü itirməsi riski çoxdur. Deməli, məsələ gənc nəslin milli zəmində yetişməsiprioritet təşkil etməlidir. Digər mədəniyyət nümunələri ilə tanışlıq bu hakim tendensiyaya tabe olmalıdır. Bu dacəmiyyətdə Azərbaycan dilinin, mədəniyyətinin və həyat tərzinin dominantlığını təmin etməyin daha aktual birməsələyə çevrildiyini göstərməkdədir. O tələbat prizmasında təhsil sahəsinə nəzər saldıqda onun nə dərəcədəaktuallıq kəsb etdiyini görürük. Ona görə də yeni nəslin yetişdirilməsində əsas faktorun təhsil olduğunu deyəbilərik. Təhsil uşaqları milli mədəniyyətə kökləməlidir. Və bu işi peşəkarlıqla görməlidir. Əks halda cəmiyyətinitirəcəyi şeylər çox olmalıdır. Görünür, bu prosesdə tarixin öyrənilməsi daha çox önəm daşıyır. Milli tarixinibilən gənc dilinə, həyat tərzinə və dövlətçiliyinə bağlı olar. Ona görə də yeni yazılan dəyərli tarixi əsərləriməktəblərdə geniş tədris etmək gərəkdir. Ana dilinin tədrisi yeni səviyyəyə qalxmalıdır. Bunu bilməliyik ki, yaddildə danışmaq mədəniyyət nümunəsi deyil, öz dilinə sayğısızlıqdır. Bir millətin övladları öz aralarında yaddildə danışırlarsa, ilk növbədə öz kimliklərinə hörmətsizlik edirlər. Ona görə də cəmiyyətdə Azərbaycan dilinintam hakim olması xətti dönmədən yeridilməlidir. Yalnız bunun fonunda ingilis və ya rus dilindən danışmaq olar.Yeni nəsil gələcək cəmiyyət deməkdir. Bu nəslin necə olacağından dövlətçiliyin taleyi asılı olacaq. Bizyüksələn bayrağımızı zirvədə görmək istəyiriksə, mədəniyyətimizin, dilimizin “bayrağını” bütün dəyərlərdənyüksəkdə tutmağı öyrənməliyik.“Olaylar”.-2009.-3 aprel.-N.56.-S.5.436

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan dili günüXalqları yaşadan, onları tarixin qaranlıqlarından dartıb işığa gətirən amillərdən biri ana dilidir.Ana dili millətin varlığını qoruyan, onu zamanın ağır sınaqlarından keçirərək əbədiyaşar edən birməfhumdur. Elə xalqlar var ki, onların ana dili tarixin ağır dövrlərindən adlaya bilməyərək məhv olub.O xalq dilsiz, mədəniyyətsiz qaldığından həm başqa xalqların dilinə, həm də milli mənsubiyyətinə əluzadıb.Onlar bir başqa xalqın genetik varisləridir, amma başqa ad, dil daşıyıcılarıdır. Xalqlar da var ki, onlarınana dilinin dünyanın, insanlığın yaşı qədər yaşı var. Azərbaycan dili bu dillər sırasında durur. Tarix göstərir ki,ana dilimiz ayrı-ayrı dövrlərdə müxtəlif dillərin, mədəniyyətlərin təsirinə məruz qalıb. Amma dilimizin qüdrəti,xalqımızın dilimizi qorumaq iqtidarında olması onu işğaldan xilas edib. Ana dilin varlığı millətin yaşamasıdeməkdir. Bunu hər bir azərbaycanlı bilməlidir. Xüsusən də gənc nəslin bu məsələdə məlumatı geniş olmalıdır.Azərbaycanda ana dili məsələsi hər zaman çox həssas bir mövzu olub və ona ziyalıların münasibətifərqli olub. Kimin hansı mövqedə olmasından asılı olmayaraq ana dilimizin yaşaması bizə çox şey deyir.Tarixin müxtəlif mərhələlərində dilimiz başqa adlarla təqdim edilib. Lap tatar dili kimi də. Amma butəqdimatlar dilimizin nüfuzuna, çəkisinə qətiyyən xələl gətirə bilməyib. Çünki onu yaşadan, məişətindən tutmuşali səviyyəyə qədər işlədən Azərbaycan xalqı olub. Xalqımız dilimizin ən böyük mühafizəçisi, qoruyucusu olub.Bu dil tarixdə məişətdən saraylara qədər ucalıb. Bu dildə çox böyük bədii, elmi, publisistik əsərlər yaranıb.Unikal musiqi nümunələri oxunub.Azərbaycan dilinin yaşaması həm də azərbaycançılıq ideologiyasının yaşaması, yayılması, inkişafıdeməkdir.Azərbaycan dilinə dövlət səviyyəsində ən böyük qayğı Azərbaycanın mərhum prezidenti HeydərƏliyevin dövründə olub. H. Əliyev ana dilimizin inkişafına böyük töhfələr verən bir sıra rəsmi sənədə imza atıb.Bu haqda sonra.Dilçi alimlər bildirir ki, uzun illər Azərbaycan imperiya əsarəti altında olduğundan bu illər ərzindədilimizə və əlifbamıza saysız-hesabsız zərbələr dəyib. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Çar Rusiyasının təsirialtında olduğu vaxtlarda ərəb əlifbasından istifadə olunurdu. Lakin 1920-ci il aprel ayından etibarən bolşeviklərvə kommunistlər bir sıra təcrübələr keçirtmiş oldular. Belə ki, Azərbaycan xalqının bir sıra adət-ənənələri, eynizamanda dili və əlifbası nəzərdən keçirildi...Azərbaycanda rus dili faktiki olaraq dövlət dilinə çevrilməkdə idi. XX əsrin sonu Azərbaycan ikincidəfə dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra əlifba sualı yenidən aktual mövzuya çevrildi. ilk dəfə olaraq 1991-ci ildə yeni əlifbaya keçid baş verdi. Lakin həmin vaxt real olaraq bu keçidi tam başa vurmağa icazə yox idi.Ölkədə poliqraf işi paralel olaraq 2 dildə aparılırdı. Qəzetlərin yarısı latın, yarısı isə kiril əlifbasında buraxılırdı.Bu isə yeni nəsil üçün böyük narahatlıq törədirdi. Bu hal 2001-ci ilin ortalarına qədər davam etdi.Köklü dəyişiklik isə 2001-ci il 18 iyun tarixində Prezidentin göstərişi ilə baş verdi. Məhz həmin günPrezident Heydər Əliyev Azərbaycan dövlət dili haqda sənəd imzaladı.Azərbaycan Respublikasının sabiq prezidenti Heydər Əliyevin 9 avqust2001-ci ildə verdiyi«Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında» fərmanı azərbaycançılıqideologiyasının möhkəmlənməsində böyük zəmin rolunu oynadı.Fərmanda bildirilirdi ki, qədim və zəngin mədəniyyətə malik olan Azərbaycan xalqı dünyasivilizasiyasına bir çox dəyərli töhfələr verib və onların ilk nümunələri bəşər tarixinin böyük kəşfi olan yazıvasitəsi ilə Qobustan və Gəmiqaya təsvirləri, həmçinin epiqrafik abidələr şəklində daşların yaddaşına həkkolunaraq günümüzədək yaşayır: «Tarixi faktlar sübut edir ki, bu qiymətli əsərləri yaradarkən Azərbaycan xalqımüxtəlif əlifbalardan istifadə edib.Islamın qəbuluna qədər olan dövrün yazıları ilə yaradılan bu qiymətli xəzinənin böyük bir qismi məhvedilib, zaman keçdikdə həmin abidələrin qələmə alındığı yazı şəkilləri unudulub və ya ərəb qrafikasına keçirilib.İslamın yayıldığı dövrlərdən isə xalqımız ərəb əlifbasından istifadə yolu ilə min ildən artıq bir zaman ərzindətariximizin ən yeni mərhələsinədək zəngin mədəni irs yaradıb. Ərəb əlifbası yüzillər boyu geniş məkandaMüsəlman Şərqi xalqlarının ümumi yazı sistemi kimi formalaşıb. Böyük Azərbaycan ədibləri, alimləri,mütəfəkkirləri, islam mədəniyyətinin təşəkkül tapıb inkişaf etməsində mühüm rol oynayaraq bəşərsivilizasiyasını zənginləşdirib. Lakin əsrlərlə müxtəlif xalqların mədəni əlaqəsinə xidmət edən ərəb qrafikasınındilimizin səs sistemini bütün dolğunluğu ilə əks etdirə bilməməsi, onun quruluşu və xarakteri haqqında tamaydın təsəvvür yaratmaması XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Mirzə Fətəli Axundov başda olmaqla dövrün437

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────mütərəqqi maarifçi ziyalılarım əlifba islahatı problemi üzərində düşünməyə vadar edib. Bu, Azərbaycanxalqının həmin dövrdə yaşadığı tarixi şəraitdən doğan zərurət idi. Öz qaynağını Avropadan alan yeni dövrünmaarifçilik hərəkatı Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirib və bu da yeni mədəniyyəttipinə uyğun müasir əlifbaya olan ehtiyacı aktuallaşdırıb. XX əsrin əvvəllərində cərəyan edən ictimai-siyasi vəmədəni proseslərin gedişatı mövcud əlifbanı daha münasibi ilə əvəz etmək ideyasını meydana atıb.1922-ci ildə Azərbaycan hökumətinin qərarı əsasında yeni Əlifba Komitəsinin yaradılması, həminkomitəyə Azərbaycan dili üçün latın qrafikalı əlifba tərtibinin tapşırılması yeni qrafikaya keçilməsi yolundaatılmış ilk ciddi addım oldu. 1923-cü ildən etibarən latın əsaslı əlifbaya keçmə prosesi sürətləndirildi. 1926-cıildə keçirilmiş Birinci Ümumittifaq Türkoloji Qurultayın tövsiyələrinə cavab olaraq 1929-cu il yanvarın 1-dənetibarən Azərbaycanda kütləvi şəkildə latın qrafikalı əlifba tətbiq edildi».Azərbaycanda bir neçə dəfə dəyişdirilən əlifbaya münasibət bildirilən fərmanda qeyd edilir ki,Azərbaycan dövləti dövlət müstəqilliyini qazandıqdan sonra dilimiz və əlifbamız öz haqqına qovuşub:«Müstəqilliyimizin qazanılmasından sonra yaranmış tarixi şərait xalqımızın dünya xalqlarının ümumi yazısisteminə qoşulması üçün yeni perspektivlər açdı və latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpasını zəruri etdi.Bu isə müvafiq qanunun qəbul olunması ilə nəticələndi.On ilə yaxın bir müddətdə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçidin ölkəmizdə 2001-ci ilinavqust ayında bütövlükdə təmin edildiyini və yeni əlifbadan istifadənin müstəqil AzərbaycanRespublikasının ictimai-siyasi həyatında, yazı mədəniyyətimizin tarixində mühüm hadisə olduğununəzərə alaraq qərara alıram:1. Hər il avqust ayının 1- i Azərbaycan. Respublikasında Azərbaycan əlifbası vəAzərbaycan dili günü kimi qeyd edilsin.2. Artıq 11 ildir respublikamızda 1 avqust Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günükimi keçirilir.Heydər Əliyevin məlum sərəncamı ilə bağlı mətndə bildirilir ki, mərhum Prezident ana dilimizininkişafını azərbaycançılıq ideologiyasının əsas hərəkətverici qüvvəsi olduğunu dəfələrlə vurğulayıb: « Anadilimizin inkişafına dövlətin həmişə xüsusi diqqət və qayğısı olub. Sovet dövründə quruluşun müəyyəntəzyiqlərinə, diktələrinə baxmayaraq, ümummilli lider Heydər Əliyev Azərbaycan dilinin respublikada dövlətdilinə çevrilməsində əsl fədakarlıq göstərib. Ana dilinin inkişafı ilə əlaqədar ulu öndərin müntəzəm imzaladığıfərman və sərəncamlarda, eləcə də çıxış və məruzələrində, tövsiyələrində vaxtaşırı ortaya çıxan problemlərinhəlli vacib sayılırdı. Ötən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq Azərbaycan dilinin hərtərəfli inkişafına, onun rəsmidövlət dilinə çevrilməsinə, beynəlxalq münasibətlər sisteminə yol tapmasına, zənginləşməsinə, zənginləşəzənginləşənüfuz qazanmasına böyük əhəmiyyət verilirdi. «Dil ədəbiyyatla, mədəniyyətlə, mənəviyyatlabağlıdır, bunlarsız isə vətənpərvərlik formulu yoxdur» - söyləyən Heydər Əliyev yürütdüyü dil siyasətindəhəmişə çalışırdı ki, gənc nəsildə bu cür nəcib hisslərin tərbiyə edilməsi ön planda olsun. Ümummilli lider anadilini sadəcə öyrənmək deyil, onu sevməyi də tələb edirdi. Bu mənada dillə bağlı söylədiyi bütün fikirlərdə,çıxış və məruzələrində həmişə böyük mənalar duyular, müdriklik hiss edilərdi: «Xatirimdədir, 70-ci illərdə mənbir neçə dəfə çox narahatlıqla göstərişlər verdim ki, rusdilli məktəblərdə Azərbaycan ədəbiyyatına çox yerverilsin. Azərbaycan dilinin bugünkü inkişaf səviyyəsi təsdiqləyir ki, xalqımız dünyanın ən qədimxalqlarındandır. Təbii ki, dilin təşəkkülü müxtəlif proseslərdən keçir. Bu gün istər danışıq, istərsə də yazılışəkildə işlətdiyimiz Azərbaycan dili də mürəkkəb və ziddiyyətli bir yol qət etmişdir. Əlbəttə, dilin əsasyaradıcısı millətin özüdür. Elə ifadələr, kəlmələr var ki, xalq onu necə işlədibsə, bu gün də elə qəbul edilməlidir.Bir sözün yerinə düşməməsi onun mənasının itməsinə, təhrif olunmasına gətirib çıxarır. Nahaq demirlər ki, dilsöz sərvətinin yaradıcısıdır. Bəlkə də Allahın insana bəxş etdiyi ən qüdrətli, ecazkar nemətlərdən biri dildir və otəkcə ünsiyyət vasitəsi deyil».Ekspertlərin fikrincə, müstəqil Azərbaycan dövlətinin dil siyasətinin müəyyənləşməsində HeydərƏliyevin çox müstəsna xidmətləri olub. Onun imzaladığı, yuxarıda adını çəkdiyimiz 18 iyun 2001-ci il tarixli«Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında»kı fərmanını şərh edən alimlər H. Əliyevin fikrinixatırlayır: «Azərbaycan dili bu gün dərin fikirləri ən incə çalarlarınadək olduqca aydın bir şəkildə ifadə etməkqüdrətinə malik dillərdəndir. Düşüncələrdəki dərinliyi, hisslərdəki incəlikləri bütünlüklə ifadə etmək kamilliyinəyetişə bil- məsi üçün hər hansı xalqdan bir neçə minillik tarixi yaşaması lazım gəlir. Bu mənada biz xoşbəxtikki, doğma Azərbaycan xalqı həqiqətən də dünyanın ən qədim xalqlarından biridir». Heydər Əliyevin məşhur birfikrini dönə-dönə xatırlayan dilçilər bildirir ki, dil və milli ideologiya haqda tarixdə ən qiymətli fikirlərdən biriniHeydər Əliyev deyib: «Millətin milliliyini saxlayan onun dilidir».438

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ana dilimizin yüksək məziyyətlərindən bəhs edən alimlər deyir ki, bu məsələ H. Əliyevin ən çox diqqətyetirdiyi sahələrdən olub. Dilçi alimlərin sözlərinə görə. Mərhum Prezident dil məsələsində həmişə «Hansıölkədə yaşamasından asılı olmayaraq hər bir azərbaycanlı öz ana dilini, milli adət-ənənələrini unutmamalıdır.Dil həm də bir döyüşçü kimi xalqımızın mənəvi keşikçisidir. Bu səbəbdən də onu elə sözlə yükləməliyik ki,döyüşlərdən qələbə ilə qayıtsın»-deyə bildirirdi.Heydər Əliyev başqa bir çıxışında isə «nə yaxşı ki, Azərbaycan dili bütün tələblərə cavab verir. Dahadoğrusu, onun böyük potensialı imkan verib ki, o artıq dünya dilləri içərisində öz layiqli yerini tutub» fəxrləbildirib.Bu deyim dilimizin hərtərəfli və zəngin xüsusiyyətlərə malik olduğunu bir daha təsdiqləyir. Xalqımızınmilli sərvəti sayılan ana dilimizin inkişafına yönələn qərarların qəbulu və həyata keçirilməsi hər birimizdənasılıdır. Bu həm də bizim vətəndaşlıq borcumuzdur.Avqustun 1-də Azərbaycanda dövlət səviyyəsində Azərbaycan əlifbası və ana dili günü keçirilir.Müxtəlif tədbirlə, yığıncaqla müşayiət olunan mərasimdə ana dilimizin, əlifbamızın qorunması, inkişafetdirilməsi istiqamətində müzakirələr aparılır. Məlumatımıza görə, heç də bütün ölkələrdə Ana Dili və ƏlifbaGünü kimi müstəsna bir tarix qeyd edilmir. Amma Azərbaycanda belə bir tarixi gün hər il yada salınır. Buəlamətdar tarix də azərbaycançılıq ideologiyasının inkişafına müsbət təsir göstərir. Dilimiz yaşayırsa, deməkmillət kimi biz də yaşayırıq, azərbaycançılıq ideologiyası da həmişə yüksəkdə-öz yerində dayanacaq.İradə SARIYEVAYazı Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti Yanında Kütləvi İnformasiyaVasitələrinin İnkişafına Dövlət DəstəyiFondunun maliyyə yardımı ilə hazırlanıb“Bakı Xəbər”.-2012.-17 sentyabr.-N 163.-S.12.439

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ana dili - milli dövlətçiliyin başlıca rəmziDövlət Proqramı Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğunistifadəsini, ölkədə dilçilik araşdırmalarının əsaslı surətdə yaxşılaşdırılmasını təmin edəcəkBu gün Azərbaycan dilinin istifadəsi və əsaslı tədqiqi, ölkədə dilçilik elmi sahəsində vəziyyətinyaxşılaşdırılması üçün əlverişli zəmin yaradılıb. Eyni zamanda, elm və texnikanın sürətlə inkişaf etdiyi hazırkıqloballaşma dövrü ana dilimizin zənginləşməsi və tətbiqi imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində aparılanişlərin yeni səviyyəyə qalxmasını zəruri edir.Prezident İlham Əliyevin “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğunistifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında sərəncamı da buzərurətdən irəli gəlib.Dövrün tələbiQeyd edək ki, ölkədə dil siyasətinin birmənalı şəkildə formalaşdırılması, ana dilinin dövlət dili kimitətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi və dünya azərbaycanlılarının ünsiyyət vasitəsinə çevrilərək milli həmrəyliyingöstəricisi kimi beynəlxalq aləmdə rolu və nüfuzunun yüksəlməsi ümummilli lider Heydər Əliyevin adı iləbağlıdır.Müstəqil Azərbaycanın 1995-ci ildə qəbul olunan Konstitusiyasında Azərbaycan dilinin AzərbaycanRespublikasının dövlət dili kimi təsbiti ilə yanaşı, “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” və“Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” fərmanlar imzalanıb. Həmçinin“Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” qanun və dil siyasəti sahəsində nor¬mativ hüquqi aktlar vədigər tədbirlər ölkəmizdə dilçilik sahəsinin hüquqi əsaslarını və icra mexanizmini müəyyən edib.Prezidentin “Azərbaycan Milli Ensiklopediyasının nəşri haqqında” və “Azərbaycan dilində latınqrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” sərəncamlarına əsasən, latın qrafikalı yeniAzərbaycan əlifbası ilə dərsliklərin, elmi əsərlərin, lüğətlər və bədii ədəbiyyat nümunələrinin çap olunaraqistifadəyə verilməsi milli ədəbi dilin daha da zənginləşməsi baxımından əhəmiyyətli olub. Bu addım, həmçinindilçiliyin əsaslı inkişafına da təkan verib. Eyni zamanda, Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanıntələblərinə uyğun istifadəsi və azərbaycançılıq məfkurəsi əsasında hərtərəfli inkişafı baxımından gənc nəslin anadilinə sevgi və hörmət ruhunda tərbiyə olunması, ədəbi dilin normalarına ciddi surətdə əməl edilməsi, ocümlədən dilçilik elminin müxtəlif sahələri üzrə yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanması dövrün tələbi olaraqqalır.Dövlət Proqramının məqsədi nədir?Ölkə başçısının “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə vəölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında” 2012-ci il 23 may tarixli və “Azərbaycan MilliElmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi haqqında”sərəncamları ölkədə dil siyasətinin uğurla həyata keçirilməsində mühüm fəaliyyət sənədləridir. Bu DövlətProqramı da həmin sərəncamlardan irəli gələn məsələlərin həllinə yönəlib və 2013–2020-ci illər ərzində buistiqamətdə zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.Dövlət Proqramının məqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tədqiqinə dövlət qayğısınınartırılmasını, dilin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsini, ölkədə dilçilik araşdırmalarınınəsaslı surətdə yaxşılaşdırılmasını təmin etməkdir. Dövlət Proqramı, həmçinin dilçiliyin aparıcı istiqamətlərindəfundamental və tətbiqi tədqiqatların inkişafına yönəldilmiş yaradıcılıq səylərinin birləşdirilməsini və dilçiliyinmüasir cəmiyyətin aktual problemləri ilə əlaqələndirilməsi məqsədini qarşıya qoyur.Dövlət Proqramında yer alan əsas vəzifələr sırasına Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanıntələblərinə uyğun inkişafı, qorunması, elektron məkanda daha geniş istifadəsi və ölkədə dilçiliyin inkişafetdirilməsi mexanizminin yaradılması, dilçilik sahəsində yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanmasınıntəkmilləşdirilməsi məsələləri daxildir.Həmçinin dünya dilçilik elminin müasir inkişaf meyllərini nəzərə almaqla, elmi tədqiqatların prioritetistiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi, dilçilik sahəsində dünyanın aparıcı elmi mərkəzləri ilə əməkdaşlığın440

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────inkişaf etdirilməsi, dilin inkişafı və tədrisi məsələlərinin uzlaşdırılması və təkmilləşdirilməsi məsələləri sənəddəyer alıb. Eləcə də dilçi alimlərin müasir informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının yaradılmasındaiştirakının təmin edilməsi, dil (ədəbi dil) və mədəniyyət tarixinin daha əsaslı tədqiqini təmin etmək üçün qədimdillərin tarixinin öyrənilməsi vəzifələri qarşıya qoyulub. Dilin inkişafını və ədəbi dil normalarının qorunmasınıtəmin edən qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi, dil və nitq mədəniyyətinin yüksəldilməsi, Azərbaycandilinin lüğət tərkibinin və qrammatik normalarının sistemləşdirilməsi, Azərbaycanda dil situasiyalarının və diləlaqələrinin öyrənilməsi də sənəddə yer alan vəzifələrdir.Təhsilin bütün pillələri üzrə yeni standartlarDövlət Proqramının icrasına dair Tədbirlər Planında həyata keçiriləcək tədbirlərin adı və icraçılar daqeyd olunub. Belə ki, dövlət dilinin elm və təhsil müəssisələrində istifadəsi və tətbiqi ilə bağlı mövcud normativhüquqi aktların təkmilləşdirilməsinə dair təkliflərin hazırlanması məsələləri, Azərbaycan dilinin tədrisimetodikasının təhsilin bütün pillələri üzrə yeni standartlarının, Milli transliterasiya standartlarının hazırlanmasıqeyd olunub. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi inkişafında və dilin təmizliyinin qorunmasında, eləcə də ədəbidilin normaları¬na əməl olunmamasının, reklamlarda, ictimai iaşə obyektlərində dilin leksik və qrammatikqaydalarının pozulmasının qarşısının alınmasında ictimaiyyətin iştirakının təmin edilməsi və operativ tədbirlərgörülməsi məqsədilə qaynar xəttin yaradılması göstərilib. Tədbirlər planında küçə adları, afişa və reklamlardaAzərbaycan ədəbi dilinin normalarının pozulması hallarının qarşısını almaq məqsədilə zəruri tədbirlərin həyatakeçirilməsinin təmin edilməsi ilə bağlı məsələlər yer alıb.Azərbaycan dilinin tədrisinin genişləndirilməsi ölkəmizin xaricdəki diplomatik nümayəndəliklərindəəcnəbi vətəndaşlar, diaspor nümayəndələri və digər maraq göstərən şəxslər üçün təsərrüfat hesablı Azərbaycandili kurslarının yaradılmasına dair təkliflərin hazırlanması, ali təhsil müəssisələrində müvafiq ixtisaslar üzrə“Nitq mədəniyyəti” fənninin tədris olunmasının təmin edilməsi məsələsini qarşıya qoyub. Eləcə də dövlətidarəçiliyində Azərbaycan dilinin düzgün tətbiq olunması məqsədilə maarifləndirmə tədbirlərinin və treninqlərintəşkil edilməsi məsələləri Tədbirlər Planında yer alıb.Azərbaycan dilinin tətbiqinin genişləndirilməsi isə ölkədə tədrisin digər dillərdə aparıldığı ümumtəhsilmüəssisələrində dövlət dilinin tədrisinin təmin edilməsi, qədim dünya dillərinin və qədim mədəniyyətlərinöyrənilməsi üçün yeni layihələrin hazırlanması və həyata keçirilməsini nəzərdə tutub. Türk dillərinin fonetika,leksika və qrammatikasının müqayisəli tədqiqi sahəsində işlərin intensivləşdirilməsi, ortaq əlifba, terminologiyavə ədəbi dillə bağlı birgə layihələrin hazırlanması məsələləri də Tədbirlər Planına daxil edilib. O cümlədən,Azərbaycan dilinə daxil olan yeni elementlərin öyrənilməsi, sistemləşdirilməsi və tətbiqinin genişləndirilməsiilə bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsi, ana dilimizin müxtəlif dialekt və şivələrinin müasir dövrün tələblərinəuyğun olaraq öyrənilməsinin təmin edilməsi də sənəddə yer alıb.KİV-də dövlət dilinin təbliğiTədbirlər Planında, həmçinin qeyd edilib ki, qloballaşma şəraitində Azərbaycanda dil situasiyasının vədillərin qarşılıqlı əlaqəsinin öyrənilməsi intensivləşdirilməli, ölkəyə idxal olunan malların etiketlərində vəadlarında istehlakçılar üçün Azərbaycan dilində zəruri məlumatların olmasına nəzarət edilməli, küçə adları, afişavə reklamlarda Azərbaycan ədəbi dilinin normalarının pozulması hallarının qarşısını almaq məqsədilə zəruritədbirlərin həyata keçirilməsi təmin edilməlidir. Həmçinin milli transliterasiya standartları əsasında Azərbaycanəlifbasından digər əlifbalara transliterasiyanı həyata keçirən proqram təminatı hazırlanmalıdır.Azərbaycan dilinin öyrənilməsi və təbliği sahəsində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarınıntətbiqi ilə bağlı Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi ümumi informasiya bazasının yaradılması, ana dilinintəkmilləşdirilmiş yeni orfoqrafik, izahlı, frazeoloji, terminoloji, tərcümə, ensiklopedik və tezlik elektronlüğətlərinin hazırlanması qeyd olunub. O cümlədən, Azərbaycan dilində internet resurslarının, elektron vəinteraktiv dərsliklərin yaradılması istiqamətində fəaliyyətin gücləndirilməsi, AMEA Əlyazmalar İnstitutundasaxlanılan əlyazmalardan istifadəni asanlaşdırmaq məqsədilə “Əlyazmaların elektron kitabxanası”nın və internetportalının yaradılması məsələləri sənəddə yer alb. Beynəlxalq standartlar əsasında milli terminoloji informasiyasisteminin və Azərbaycan dilində antiplagiat sistemin yaradılması, Azərbaycan dilinin daha geniş istifadəsinintəmin edilməsi üçün internet texnologiyalarının, maşın tərcüməsi sistemlərinin və digər müasir tətbiqi linqvistiktexnologiyaların yaradılması və inkişaf etdirilməsi də Tədbirlər Planına daxildir.441

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan dilinin təbliği ilə bağlı KİV-in də qarşısına müəyyən məsələlər qoyulub. Belə ki, KİV-dədövlət dilinin təbliğinin gücləndirilməsi, televiziya və radio verilişlərində, yazılı və elektron mətbuatdaAzərbaycan ədəbi dilinin normalarına əməl olunmasını təmin etmək məqsədilə teleradio şirkətləri və KİVsahəsində çalışan mütəxəssislərin dil hazırlıqlarının yüksəldilməsinin təmin edilməsi, həmçinin teleradioşirkətlərində dil və nitq mədəniyyətinin qorunması üçün bədii şuraların yaradılması məsələləri sənəddə yer alıb.Həmçinin QHT-lərin, kütləvi informasiya vasitələri nümayəndələrinin iştirakı ilə seminarlar, dəyirmi masalar,konfranslar, televiziya və radio verilişlərinin təşkil edilməsi qeyd edilib.Qeyd edək ki, Tədbirlər Planında yer alan məsələlərin icrası AMEA, Təhsil Nazirliyi, Milli Televiziyavə Radio Şurası, Mətbuat Şurası, Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi, Rabitə vəİnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi və QHT-lər tərəfindən həyata keçiriləcək.Təranə Məhərrəmova“Kaspi”.-2013.-11 aprel.-№62.-S. 6.442

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ana dilimiz müstəqil Azərbaycanın ən böyük milli sərvətidirAzərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 21-ci maddəsinin I hissəsində göstərilir ki, AzərbaycanRespublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təminedir. Həmin maddənin II hissəsində isə göstərilir: “Azərbaycan Respublikası əhalinin danışdığı başqa dillərinsərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir”. Xalqımızın başına zaman-zaman gətirilmiş faciələr,ədalətsizliklər ana dilimizdən də yan keçməyib. Lakin tarixin müxtəlif mərhələlərində dilimizə qarşı edilmişhaqsızlıqların, təzyiq və təhriflərin nəticələrinin aradan qaldırılması üçün hazırda dövlətimizdə çox əlverişlişərait yaranıb.Danılmaz faktdır ki, ümummilli lider Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərlik etdiyi ötən əsrin 70-80-ciilləri ölkəmizin ictimai-siyasi həyatının bütün sahələrində, o cümlədən sənayedə, kənd təsərrüfatında,mədəniyyətimizdə, təhsilimizdə, incəsənətimizdə yüksəliş illəri olub. Ümummilli lider Heydər Əliyev keçmişsovet rejiminin qadağalarına baxmayaraq, ana dilinin qorunmasına, onun tətbiqində öz prinsipial mövqeyinəhəmişə sadiq olub.Keçmiş Sovetlər Birliyi dövründə bütün rəsmi tədbirlər, digər müttəfiq respublikalarda olduğu kimi,Azərbaycanda da yalnız rus dilində aparılırdı. Lakin ümummilli lider Heydər Əliyev 14 iyul 1969-cu ildərespublika partiya təşkilatının rəhbəri seçildikdən sonra o, bu sahədə də öz müstəqil, prinsipial mövqeyininümayiş etdirdi.Respublika rəhbərliyinə gəlişindən az sonra 1 noyabr 1969-cu il tarixində Azərbaycan DövlətUniversitetinin (hazırkı BDU) 50 illiyinə həsr olunmuş təntənəli yığıncaqda iştirak edən Heydər Əliyev odövrün qadağalarını, o cümlədən ana dilinin tətbiqi ilə əlaqədar kommunist rejiminin məhdudiyyətlərini pozaraqAzərbaycan dilində çıxış etdi və bu çıxış universitet ziyalılarının uzun illərdən bəri gözlədiyi milli oyanışistiqamətində həlledici addım oldu. Bu gün böyük qürur hissi keçirirəm ki, həmin yığıncaqda iştirak edərək birqrup əlaçı və ictimaiyyətçi tələbə ilə birlikdə yığıncağın rəyasət heyətində qoyulmuş universitet bayrağının fəxriqarovulunda dayanmışdım, o bayrağın ki, ümummilli lider Heydər Əliyev yığıncaqda həmin bayrağa “QırmızıƏmək Bayrağı” ordenini sancdı. Yığıncağın sonunda respublika rəhbəri səhnədən düşərkən fəxri qarovuldadayanmış tələbələrlə də səmimi görüşdü.Azərbaycan Respublikasının 21 aprel 1978-ci il tarixli Konstitusiyasının layihəsini hazırlayankomissiyanın sədri olmuş Heydər Əliyevin ana dilinə olan sonsuz məhəbbəti və prinsipiallığı nəticəsindəKonstitusiyanın 73-cü maddəsinə dövlət dilinin Azərbaycan dili olması barədə müddəa daxil edilmişdi. Nəzərəalmaq lazımdır ki, həmin dövrdə milli dilin yalnız üç müttəfiq respublikada dövlət dili olması nəzərdətutulmuşdu.Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Milli Şurası tərəfindən 22 dekabr 1992-ci il tarixdə qəbuledilmiş “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Qanunda dövlət dilinin əsassız olaraq türk diliolması göstərilmişdi. Bizim türk xalqına, onun tarixinə, mədəniyyətinə, ədəbiyyatına və dilinə böyükhörmətimiz var. Belə ki, Azərbaycan dili qədim və zəngin tarixə malik türk dilləri qrupunun Oğuz ailəsinədaxildir. Lakin zaman keçdikcə Azərbaycan dili özünəməxsus inkişaf qanunları ilə cilalanmış kamil qrammatikquruluşa, zəngin lüğət fonduna, geniş ifadə imkanları, yüksək səviyyəli yazı normalarına malik müstəqil dilkimi formalaşıb. Ona görə də bu gün demək olmaz ki, müasir Azərbaycan dili elə türk dili deməkdir.Doğrudur, xalqımız türk dilində danışığı başa düşür. Həmçinin türklər də Azərbaycan dilini başa düşür.Lakin tərcüməsiz hər hansı bir dildə danışmaq və danışığı başa düşmək heç də o demək deyildir ki, bu dillərarasında bərabərlik işarəsi qoymaq olar. Bu məntiqlə yanaşsaq, belə çıxır ki, rus, belarus, ukrayna və polyakdilləri də eyni bir dildir. Bəli, həmin dildə danışanlar az da olsa, bir-birini başa düşürlər. Halbuki bu dillərinhamısı slavyan dil qrupuna daxil olmaqla, uzun illər ərzində müstəqil dil kimi formalaşıblar.Müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyası 12 noyabr 1995-ci il tarixdə referendum (ümumxalqsəsverməsi) yolu ilə qəbul edilərkən, məhz, ümummilli lider Heydər Əliyevin ana dilinə olan dəyişməz mövqeyivə prinsipiallığı nəticəsində Konstitusiyanın 21-ci maddəsində Azərbaycan dilinin dövlət dili olması barədəmüddəa qanunvericilik qaydasında bir daha öz əksini tapdı.Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Milli Şurasının 25 dekabr 1991-ci il tarixdə qəbul etdiyi “Latınqrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu uzun müddət icrasızqaldığına görə, təsadüfi deyildir ki, ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən 18 iyun 2001-ci il tarixdə“Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanıimzalandı.443

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Fərmanın preambulasında Azərbaycan dilinin inkişaf tarixi və onun inkişaf mərhələləri barədə yığcam,əsl elmi məlumat verilib.Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 9 avqust 2001-ci il tarixli fərmanı ilə hər ilin avqust ayının 1-ninAzərbaycan Respublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi qeyd edilməsi qərara alınıb.Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” 18iyun 2001-ci il tarixli fərmanında Azərbaycan dilinin tətbiq və inkişaf etdirilməsinə dövlət qayğısınınartırılması, ana dilimizin öyrənilməsi, elmi tədqiqinin fəallaşdırılması, dilimizin cəmiyyətdə tətbiq dairəsiningenişləndirilməsi və bu işə nəzarətin gücləndirilməsi məqsədilə bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdətutulub.Həmin fərmana əsasən, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə bir sıra tədbirlərin, o cümlədənAzərbaycan Respublikasında dövlət dilinə qarşı gizli, yaxud açıq təbliğat aparmaq, Azərbaycan dilininişlənməsinə və inkişafına müqavimət göstərmək, onun hüquqlarının məhdudlaşdırılmasına cəhd etmək kimihallara, latın qrafikasının tətbiq olunmasına maneələr törədilməsinə görə məsuliyyət növlərini müəyyən edənqanunvericilik aktının layihəsinin hazırlanması, 2001-ci il avqust ayının 1-dək mərkəzi və yerli icra hakimiyyətiorqanlarında kargüzarlığın latın qrafikası ilə aparılmasının təmin edilməsi tapşırılıb.“Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” 22 dekabr 1992-ci il tarixli AzərbaycanRespublikası Qanununun təkmilləşdirilməsinə ciddi ehtiyac olması nəzərə alınaraq, qeyd olunan fərmanda“Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” yeni qanun layihəsinin hazırlanması nəzərdə tutulmuşdu.Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən 30 sentyabr 2002-ci il tarixdə“Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilib.Həmin qanunun 5-ci maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasında təhsil dövlət dilində aparılır,başqa dillərdə təhsil müəssisələrinin fəaliyyəti qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada həyata keçirilir, beləmüəssisələrdə dövlət dilinin tədrisi məcburidir.“Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının 30 sentyabr 2002-ci iltarixli qanununun 7-ci maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikası ərazisində bütün xidmət sahələrində,reklam və elanlarda dövlət dili işlənilir. Əcnəbilərə xidmət göstərilməsi ilə bağlı müvafiq xidmət sahələrindədövlət dili ilə yanaşı, digər dillər də tətbiq oluna bilər. Zəruri hallarda reklam və elanlarda (lövhələrdə,tablolarda, plakatlarda və s.) dövlət dili ilə yanaşı, digər dillər də istifadə oluna bilər, lakin bu zaman onlarıntutduğu sahə Azərbaycan dilindəki qarşılığının tutduğu sahədən böyük olmamalı və Azərbaycan dilindəkiyazıdan sonra gəlməlidir.Təəssüflər olsun ki, bir çox hallarda qanunun bu tələbi ciddi surətdə pozulur, xüsusilə özəlmüəssisələrdə lövhələr, reklamlar yalnız əcnəbi dildə yazılır.“Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 13-cümaddəsinə əsasən, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və orfoepiya normaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanıtərəfindən təsdiq edilir. Hüquqi, fiziki və vəzifəli şəxslər həmin normalara əməl etməlidirlər. Həmin orqan 5 ildəbir dəfədən az olmayaraq yazı dili normalarını təsbit edən lüğətin (orfoqrafiya lüğətinin) nəşr olunmasını təminetməlidir.Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2004-cü il 5 avqust tarixli 108 №-li qərarı ilə“Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları” təsdiq edilib. Təəssüflər olsun ki, “Azərbaycan dilinin orfoqrafiyaqaydaları” təsdiq edilərkən qaydaların 1-ci və 3-cü bəndlərində orfoqrafik səhvə yol verilib. Belə ki, ara sözləricümlənin əvvəlində gələrsə, özündən sonra, cümlənin ortasında gələrsə, hər iki tərəfdən, cümlənin axırındagələrsə, özündən əvvəl vergül qoyulmalıdır. Lakin qaydalar qəbul edilərkən bu qaydaya əməl edilməyib. Nəzərəalsaq ki, orfoqrafiya qaydaları bir etalon olmalıdır, belə qaydalarda orfoqrafik səhv yolverilməzdir.Hazırda mətbuat vasitələrində gedən məlumata görə, Azərbaycan dilinin yeni orfoqrafiya qaydalarıhazırlanır. Ona görə də bu qaydaların layihəsi mətbuatda dərc edilərək geniş müzakirə predmeti olmalı,ixtisasından, peşəsindən, tutduğu vəzifəsindən asılı olmayaraq, hər bir vətəndaş, xüsusilə, mütəxəssislər bubarədə öz sözünü deməli, dilimizin daha da təkmilləşdirilməsi və zənginləşdirilməsi üçün mövqeyinibildirməlidir. Bu, hər bir azərbaycanlının müqəddəs mənəvi borcudur.Hesab edirəm ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsihaqqında” 18 iyun 2001-ci il tarixli Fərmanının bütün tədris müəssisələrində, ixtisas profilindən asılı olmayaraq,ali məktəblərdə öyrənilməsi üçün tədris planlarına müvafiq mövzuların daxil edilməsi vacibdir. Həmçinin qeydedilən fərmanın mərkəzi icra orqanları və onların bütün tabe qurumlarında öyrənilməsinin təşkil edilməsi dəxüsusilə vacibdir.444

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ölkə başçısının qeyd edilən fərmanının öyrənilməsi ilə bağlı mövzular Ədliyyə Nazirliyinin ƏdliyyəAkademiyası tərəfindən vaxtaşırı təşkil olunan ixtisasartırma kurslarının tədris-təqvim planlarına, bir qaydaolaraq, daxil edilir, bu haqda mühazirələr dinləyicilərin dərin marağına səbəb olmaqla, onlar da bu mövzu iləbağlı müzakirələrdə fəal iştirak edirlər.“Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18iyun 2001-ci il tarixli Fərmanı, “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” AzərbaycanRespublikasının Qanunu Azərbaycan dilinin inkişafında müstəqil bir mərhələ olmaqla, qanunda və fərmandanəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsi qədim tarixə malik, özünəməxsus inkişaf qanunları iləcilalanmış kamil qrammatik quruluşa, zəngin lüğət fonduna, geniş ifadə imkanlarına, yüksək səviyyəli yazınormalarına malik Ana dilimizin daha da inkişaf etdirilməsi üçün güclü təkan olacaq.Dünya şöhrətli siyasətçi Heydər Əliyev idarəçilik məktəbinin layiqli nümayəndəsi, onun daxili və xaricisiyasətinin davamçısı-Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 12 yanvar 2004-cü il tarixdə“Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” sərəncam imzalaması ölkəbaşçısının bu məktəbin ənənələrinə sadiqliyinə bir daha dəlalət edir.Hesab edirik ki, sərəncamda nəzərdə tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi Azərbaycan dilinincəmiyyətdə rolunun daha da möhkəmlənməsinə xidmət edəcək.Ümummilli lider Heydər Əliyev deyib: “Ana dilimiz müstəqil Azərbaycanın, Azərbaycan xalqının ənböyük milli sərvətidir”. Bunu hamı yadda saxlamalı, ixtisasından, təhsilindən, vəzifəsindən və cəmiyyətdəkimövqeyindən asılı olmayaraq, bu milli sərvətin qorunması və inkişafı üçün əlindən gələni əsirgəməməlidir.İlham ABBASOVƏdliyyə Nazirliyi Ədliyyə Akademiyasının prorektoru,hüquq elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, Baş ədliyyə müşaviri, prokurorluğun fəxri işçisi“Olaylar”.-2013.-1 may.-№76.-S.12.445

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dövlət Proqramı ana dilimizə dövlət qayğısının təzahürüdürFəxrəddin VEYSƏLLİ,AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunundirektor vəzifəsini icra edən, filologiya elmləri doktoru,professorBu il aprelin 9-da Azərbaycn Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev "Azərbaycan dilinin qloballaşmaşəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı" haqqındasərəncam imzladı.Dövlət Proqramı 6 bölmədən ibarətdir. Sənədin 5 bəndi əhatə edən preambula hissəsində ana dilimiz vədilçiliyimiz sahəsində son illər görülmüş işlər və həyata keçirilmiş tədbirlər sadalanır. Burada çox haqlı olaraqvurğulanır ki, müstəqillik illərində, xüsusilə 1995-ci ildə Azərbaycanın qəbul etdiyi Konstitusiyada ayrıcamaddə ilə dilimizin dövlət dili kimi təsbit edilməsindən cəmi 18 il keçsə də, Azərbaycan dilinin tətbiqinintəkmilləşdirilməsi (18 iyun 2001-ci il), Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi (8 avqust2001-ci il), akademik nəşrlər haqqında (2 yanvar 2004-cü il), Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitindəzamanın tələblərinə uyğun işlənməsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı (23 may 2012-ci il ),AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi (29 may 2012-ci il) vənəhayət, hazırkı Dövlət Proqramı dövlətimizin ana dilimizə, onun gələcək perspektivinə göstərdiyi qayğınınbariz nümunəsidir. Doğrudan da, bu sərəncamlar və onların yerinə yetirilməsi üçün görülən tədbirlər xalqınbütün təbəqələrinə dilimizin və dilçiliyimizin problemlərini açıb göstərmək və geniş ictimaiyyətin diqqətinionların həllinə yönəltmək, dilin keşiyində duran qurumlara konkret kömək göstərmək qayğısından irəli gəlib.Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, hazırkı Dövlət Proqramını işləyib hazırlamaq üçün görkəmli alim, AMEAnınmüxbir üzvü K.Abdullayevin rəhbərliyi altında respublikanın elm, təhsil, ədliyyə, mədəniyyət, televiziya vəradio kanalları, KİV-lərin nümayəndələrini, habelə idarəetmə srukturlarını və parlament üzvlərini əhatə edənİşçi qrupu 4 ay ərzində mütəmadi olaraq toplaşıb ciddi diskussiyalar şəraitində geniş tədbirlər planı hazırlamışvə onu müzakirə üçün Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinə təqdim etmişdir. Nazirlər Kabinetindətəkliflər paketinə baxılmış və indiki variantda imzalanması üçün Prezident Administrasiyasına təqdimetdilmişdir. Hazırda Prezident tərəfindən imzalanan Dövlət Proqramı icra üçün müfaviq qurumlaraünvanlanmışdır. Sənədin ikinci və üçüncü bölmələrində proqramın məqsəd və vəzifələri göstərilir. Məqsəd isəAzərbaycan dilinin müasir dövrdə işlənməsinə və onun perspektivlərinə dövlətin, müvafiq qurumların vəictimaiyyətin qayğılarını artırmaqdan ibarətdir. Proqramda bu məqsədə çatmaq üçün 11 bənddən ibarət vəzifələrmüəyyənləşdirilib. Proqramda dilin maneəsiz işlənməsi və dilçilyin əsas istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi,dünya dilçiliyinin zəngin irsini mənimsəmək və gələcək inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirmək, daxili vəxarici dilçilik mərkəzləri ilə əlaqələndirilmiş işlər həyata keçirmək, müasir kompyuter metodları ilə dilintədqiqini və tədrisini təmin etmək, yüksək ixtisaslı kadr hazırlığı, informasiya və kommunikasiyatexnologiyalarının tətbiqilə dilin təhlili və sintezi, habelə maşınla tərcümə, ədəbi dil normalarının pozulmasınınqarşısının alınması, dilimizin internet və virtual məkanda işlənməsi üçün konkret tədbirlərin görülməsigöstərilir.Bu vəzifələri həyata keçirməklə biz nəyə nail ola bilərik? Bu və bu kimi suallara Dövlət Poqramının 4-cübəndi kifayət qədər dolğun və aydın cavab verir. Bunlardan bir neçəsini nəzərdən keçirək.1. Dil fəlsəfəsi və dilçilik fəlsəfəsi istiqamətində araşdırmaları hər vəchlə həvəsləndirmək, dilin semiotiksistem olmasını Azərbaycan dilinin materialına rəğmən əsaslandırmaq, dilimizdə olan yazılı abidələrinmətnlərinin semiolinqvistik və avtomatik təhlilini həyata keçirmək, dilin tədqiqində müasir semantiknəzəriyyələri tətbiq etmək;2. Respublikanın tanınmış alimlərinin cəlb olunması ilə dilimizin monoqrafik və fundamentalqrammatikasının müasir metodların tətbiqi ilə yazılıb çap edilməsi;3. Müasir tələblərə cavab verən orfoqrafik və orfofonik lüğətlərin hazırlanması, onların elektron versiyasınınçapı, sərbəst və internet yolu ilə dilimizin öyrənilməsinin təşkili;4. Dünya dilçilik irsinin dərindən öyrənilməsi və Azərbaycana gətirilməsi üçün onların ən yaxşılarınınyüksək səviyyədə tərcümə edilib yayılması, bununla da gənclərimizin onları öz ana dillərində oxuyub təhlil edəbilməsi üçün real imkanların yaradılması;446

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────5. Azərbaycan dilçiliyinin zəngin irsini toplayıb müntəxəbat şəklində çap etdirmək və onlardan ən yaxşılarınıbaşqa dillərə tərcümə edib dünyada yayılmasına nail olmaq;6. Azərbaycan dilçiliyi tarixinin yazılması və dünyanın qabaqcıl dillərinə tərcümə edilməsi;7. Azərbaycan xüsusi adlarının (şəxs, yer, şəhər, çay, dağ və s.) bir neçə dilə və eyni zamanda, dünyaölkələrinin şəxs, yer və media adlarının aparıcı dillərdən dilimizə transliterasiyası və terminolojiensiklopediyaların hazırlanması və orfoqrafik və orfofonik lüğətlərin eksperimental tədqiqat metodu vasitəsiləhazırlanması;8. Qədim dillərin və respublikada dil situasiyasının öyrənilməsi, bu sahələr üzrə yüksəkixtisaslı kadrlarınhazırlanması, beynəlxalq əlaqələrin inkişaf etdirilməsi;9. Dilimizin təmizliyini qorumaq, alınmaların mənimsənilməsini öyrənmək, Azərbaycan dilinin bütünsahələrdə (radio dalğalarında, teleməkanlarda, KİV-də, dublyajda, reklamlarda, idarəetmədə, kargüzarlıqsahələrində normaya uyğun işlənməsinə nəzarətin güclənməsi və s. kimi tədbirlərin həyata keçirilməsi DövlətProqramında gözlənilən nəticələr kimi dəyərləndirilə bilər.Dövlət Poqramının maliyyələşdirilməsi də onda xüsusi bənd kimi göstərilmişdir.Bundan sonra proqramda ayrı-ayrı bəndlər üzrə tədbirlər planı sadalanır və onların icrası üçün müvafiqqurumlar göstərilir.Burada bizim Dilçilik İnstitutunun strukturca təkmilləşdirilməsi və onun maddi-texniki bazasınınmüasirləşdirilməsi ayrıca maddə ilə göstərilmişdir. Doğrudan da, qlobal işləri günün tələbləri səviyyəsindəhəyata keçirmək üçün müvafiq struktur və müasirləşdirilmiş maddi-texniki baza yaradılmalıdır. Artıq bu işlərinböyük bir qismi reallaşmışdır. Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə instituta ayrılan vəsait hesabına soninformasiya və kommunikasiya texnologiyaları alınmış, bütün şöbələr yeni avadanlıqlarla təmin olunmuş,tədbirlərin əksəriyyəti planlaşdırılmış və onların həyata keçirilməsi reallaşdırılmaqdadır (fundamentalmonoqrafik əsərin yazılması, Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı, dünya dilçilik irsindən tərcümələr, orfofoniklüğətin hazırlanması, Azərbaycan dilçiliyi tarixinin yazılması və s. bu qəbildən olan işlərdəndir).AMEA Nəsimi adına Dilçilk İnstitutunda yeni struktur dəyişikliyini əhatə edən əsaslandırılmış modelhazırlanmışdır və bu institutun Elmi Şurasında müzakirə edilərək AMEA-nın Humanitar və Sosial elmlərbölməsinə təqdim olunmuşdur. Bölmədə müzakirədən sonra yeni struktur dəyişikliyinin modeli AMEA-nınRəyasət Heyətində müzakirə ediləcəkdir.Bununla yanaşı, Dilçilik İnstitutunda Dövlət Poqramında göstərilən qurumlarla birlikdə "qaynar xətt" deyilənnəzarət mexanizmi üzərində iş gedir. Həmçinin bizim struktur dəyişikliyimizdə institutda dilimizin təbliği vəişlənməsi ilə bağlı monitorinq qrupunun yaradılması nəzərdə tutulur. Hazırda Dövlət Proqramı diqqətlə oxunurvə öyrənilir, şöbələrin tədqiqat istiqamətlərinə və mövzularına uyğun olaraq tədbirlər planı hazırlanıb ElmiŞuraya təqdim edilir.Dövlət Proqramında Azərbaycan dilinin təbliği, tətbiqi və tədqiqi ilə bağlı konkret vəzifələrmüəyyənləşdirilib və onların yerinə yetirilməsi üçün müvafiq qurumlar göstərilib. Həmin qurumlarla birlikdəkonkret iş görmək üçün bu Dövlət Proqramını ciddi şəkildə öyrənmək və sonra konkret işlər planını işləyibhazırlamaq lazımdır.Proqramın icrası üçün xeyli vaxt ayrılıb (2013-2020-ci illər). İndi bizim hər birimzin qarşısında duran əsasvəzifə ondan ibarətdir ki, bütün qüvvələrimizi səfərbər edib bu mühüm dövlət sənədinin ayrı-ayrı bəndlərindəgöstərilən tapşırıqları layiqincə yerinə yetirək.“Azərbaycan”.-2013.-3 may.-N 94.-S.11.447

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Qloballaşma dövründə Azərbaycan dilinin qorunması obyektiv sosial zərurətdir"Azərbaycan xalqının dili onun milli varlığını müəyyən edən başlıca amillərdəndir".Heydər ƏLİYEVXXI əsr əbəs yerə sürət əsri adlandırılmır: dünya sürətlə qloballaşır - bu qarşısıalınmaz proses obrazlışəkildə "oxundan çıxmış yay"la müqayisə oluna bilər. Qloballaşma, sadəcə, ölkələr arasında coğrafiiqtisadisərhədlərin aradan qalxması, dünyanın sürətlə kiçilməsi, yaxud həyat tərzi və davranışlarınvahid standartlarının yaranması, iqtisadiyyatın transmilliləşməsi zəminində cərəyan etmir. Yeni dünyanizamı kütləvi mədəniyyət stereotipləri formalaşdıraraq ayrı-ayrı xalqların milli özünəməxsusluğuna,milli-mənəvi dəyərlərinə, tarixən formalaşmış mental dəyərlərinə, dilinə, mənəviyyatına mənfi təsirgöstərir.Ən müxtəlif mövqe və yanaşmalardan asılı olmayaraq qloballaşmaya doğru istiqamətlənmiş nəhənginteqrasiya magistralı bütün planeti öz ardınca aparır. Bu gün nə qloballaşma proseslərinin, nə də elmi-texnikitərəqqinin qarşısına sipər çəkmək mümkündür. Mümkün və həm də zəruri olan bu proseslərin doğurduğu çeşidliproblemləri əvvəlcədən müəyyənləşdirərək qabaqlayıcı tədbirlər görmək, milli-mənəvi dəyərlərin zərərçəkməsinin qarşısını almaq gərəkdir. Bu qlobal problem hazırda bütün dünya alimlərini səylərini birləşdirməyə,insanların normal fiziki, sosial, mənəvi yaşam tərzinə yönələn açıq təhdidlərə qarşı səmərəli mexanizmlərüzərində düşünməyə məcbur edir. Mümkün olan ən optimal variant bu prosesə hər bir etnosun milli-mənəvi"Mən"ini dərk edərək qoşulmasından ibarət ola bilər. Bəlkə də bu zərurətin dərkindən doğan həqiqətinnəticəsidir ki, indi qloballaşma ayrı-ayrı xalqların etnik-mənəvi köklərinə yenidən dönüşü ilə xarakterizə olunur.Yeni geosiyasi şəraitdə dünyada hegemonluq iddiasına düşərək qərbləşmə və qloballaşmanın dirijoru qismindəçıxış edən fövqəlgüc dövlətləri ideoloji silah kimi öz dillərinin (ingilis, fransız, rus və s.) bütün ölkələrdə genişyayılmasına, bir növ, ideya müstəmləkəçiliyinə çalışırlar.Fəlsəfi dilçilik məktəbinin banisi, alman dilçisi V.Humboldt yazır ki, "xalqın dili onun ruhudur və xalqınruhu onun dilidir - bundan da güclü olan eynilik təsəvvür etmək çətindir".Ana dili hər bir xalqın, millətin varlığıdır. Hazırda hər bir xalq, etnos özünəməxsusluğunu, milli ruhunu vəmənəvi irsini qorumağın ümdə şərtlərindən biri kimi ana dilini yad təsirlərdən, assimilyasiyadan qorumağaçalışır. Dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan xalqlar dil amilini tarixi mədəniyyətin və digər özünəməxsusxüsusiyyətlərin kompleks halında birləşdiyi unikal hadisə kimi dəyərləndirirlər. Dilin suveren xarakterə malikolduğunu təsdiqləyən əsas amillərdən biri də budur ki, o, istənilən xalq və ya etnos üçün ən ümdə fərqlənməetalonu kimi qəbul edilir. Milliyyətin təyinində ən mühüm amil olması səbəbindəndir ki, dillə millət məfhumlarıçox vaxt eyni anlamda qavranılır. Bu prinsip, demək olar ki, bütün sosioloq, kulturoloq və digər fikir adamlarıtərəfindən mənimsənilmişdir. Dil birliyi təmin edilməyən bir cəmiyyətdə milli kimlik və milli şəxsiyyət axtarışıda mənasızdır.Qloballaşan dünyanın yeni çağırışlarına müsbət cavab verən Azərbaycan bu prosesin müəyyən neqativtəsirlərini də nəzərə alır, xüsusən mühüm siyasi mədəniyyət hadisəsi olan milli dilin təmizliyinin qorunmasınaçalışır. Ana dilinə yüksək məhəbbət azərbaycançılıq ideologiyasının milli mahiyyətini açmaqla yanaşı,xalqımızın etnik fərdiliyini özündə təcəssüm etdirən mühüm amildir. Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraqişlədilməsi müstəqil dövlətçiliyimizin mühüm atributlarından biri kimi həm də dünya azərbaycanlılarının millimədəniözünüifadə ehtiyaclarının ödənilməsinə imkan yaradır.Görkəmli rus yazıçısı Konstantin Uşinski demişdir: "Bir millətin, xalqın varını, dövlətini əlindən alsan, omillət ölməz, yaşayar. Ancaq ana dilini əlindən alsan, həmin millət məhv olar, ondan əsər-əlamət qalmaz".Xalqımız tarix boyu müxtəlif təsirlərə, ərazi işğalına məruz qalsa da, ana dilinin özünəməxsusluğunu,zənginliyini və saflığını qoruyub saxlamış, zənginləşdirmişdir. 70 illik SSRİ kimi böyük imperiyanın tərkibindəyaşayan Azərbaycan xalqı rus mədəniyyətinin hegemonluğu və ifrat ideoloji-siyasi təsiri şəraitində milli-mənəvidəyərlərinin ifadəçisi olan ana dilini unutmamış, onu göz bəbəyi kimi qorumuşdur. Milli ideallara bağlışəxsiyyət olan Heydər Əliyev dühası hələ respublikaya birinci rəhbərliyi dövründə böyük vətənpərvərliklə,siyasi iradə və əzmlə nəinki ana dilinin sıxışdırılmasına yol verməmiş, eyni zamanda, onun inkişafına xidmətedən çoxsaylı tədbirlər həyata keçirmişdir. 1969-cu ilin sentyabrında Azərbaycan Dövlət Universitetinin 50 ililkyubileyində Azərbaycan dilində səlis çıxış edən respublika rəhbəri Heydər Əliyev ana dilinin qorunması və448

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────yayılması ilə bağlı cəmiyyətə mühüm siyasi mesaj vermiş, sonrakı mərhələdə üç cildlik "Azərbaycan dili"dərsliyini dövlət mükafatına layiq görmüş, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutununinkişafına böyük dəstək vermişdir.1978-ci ildə Azərbaycan SSR-in Konstitusiyasında Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təsbit olunması isəHeydər Əliyevin xalqımız qarşısındakı ən böyük tarixi xidmətlərindən biri kimi bu gün də böyük ehtiramlaxatırlanır. Heydər Əliyevin həmin vaxt böyük israrla irəli sürdüyü bu təşəbbüs ittifaq rəhbərliyi tərəfindənmüsbət qarşılanmamış, bir çoxları bunu milli ayrı-seçkilik siyasətinin təzahürü kimi qələmə vermişdi. Belə biraddımın guya digər müttəfiq respublikalarda mənfi reaksiya doğuracağı iddia edilmişdi. Konstitusiyanıhazırlayan komissiyanın rəhbəri Heydər Əliyev bütün bu iddialara qarşı tutarlı arqumentlərlə çıxış edərək öztəşəbbüsünün kifayət qədər real olduğunu sübuta yetirmişdi. Maneələrə, ciddi təzyiqlərə baxmayaraq, böyükstrateq konstitusiya layihəsindən Azərbaycan dilini dövlət dili kimi təsbit edən 73-cü maddənin çıxarılmasıbarədə təkliflərlə razılaşmamışdı. Beləliklə, Azərbaycan dili dövlət dili statusu almış, bu addım respublikadaxalqın milli ruhunun oyanışı, mədəni-tarixi inkişafının stimullaşdırılması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsbetmişdi.Ötən əsrin sonlarına doğru dövlət müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycanda ana dili məsələsinə yanaşmadamüxtəlif ziddiyyət və fikir ayrılıqları meydana çıxmağa başladı. Bu, xüsusilə xalqın real dəstəyindən məhrumolmuş AXC-Müsavat cütlüyünün iqtidarı dövründə özünü daha qabarıq şəkildə büruzə verirdi. Bəzi qüvvələrheç bir məntiqi əsasa söykənmədən dövlət dilinin adının dəyişdirilməsini və onun "türk dili" adlandırılmasınıtəklif edirdilər. Psevdomillətçilik mərəzinə tutulmuş bəzi qüvvələr Azərbaycanın dövlət dilinin türk diliadlandırılmasına çalışır, amma bunun çoxluq tərəfindən qəbul olunan elmi izahını verə bilmirdilər. Uzunmüzakirələrdən sonra 1992-ci ilin dekabrında Milli Məclisdə dövlət dili haqqında qanun müzakirə olunmuş,dövlət dilinin "türk dili" olması barədə qərar qəbul edilmişdi. Qərarın qəbul edildiyi iclasda 50 deputatdan cəmi39 nəfər iştirak etmiş, yalnız 26 deputat dilimizin "türk dili" adlandırılmasına səs vermişdi. 7 nəfər bununəleyhinə olmuş, qalan 6 deputat bitərəf çıxmışdı. Halbuki qərarın qəbul edilməsi üçün deputatların üçdə ikisininsəsi tələb olunurdu. Ümummilli lider Heydər Əliyev sonralar bu məsələyə toxunarkən demişdir: "Buböyüklükdə tarixi bir qərar Azərbaycan xalqının iradəsi nəzərə alınmadan 26 nəfər tərəfindən qəbul olunubdur.Burada da böyük bir səhv buraxılıbdır... Volyuntarizm və özbaşınalıqla belə bir qanunun qəbul olunduğu hesabedilmişdir".1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının ilk milli Konstitusiyasının qəbulu ərəfəsində ictimaiyyətin müxtəliftəbəqələrinin, dilçi alim və ziyalıların iştirakı ilə keçirilən genişmiqyaslı müzakirələr, diskussiyalar, nəhayət,yekdil qərarın qəbulu ilə nəticələnmişdir: xalqımız referendum yolu ilə öz prinsipial mövqeyini nümayişetdirərək Azərbaycan dilinin Konstitusiyada dövlət dili kimi təsbitlənməsinə səs vermiş, bununla da anadilimizə qarşı edilmiş haqsızlıq, biganəlik aradan qaldırılmış, onun cəmiyyətdəki mövqeyi bərpa edilmişdir.Ümummilli lider Heydər Əliyev çıxışlarında dilimizin saflığının, mənəvi zənginliyinin qorunmasını gəncnəslə tövsiyə edirdi. Xüsusi vurğulayırdı ki, Azərbaycan dili dünyanın inkişaf etmiş dillərindən olduğundanmüasir dövrün ən müxtəlif ictimai-siyasi, elmi-mədəni, fəlsəfi intellektual məzmun və hadisələri, informativmənzərəsi bu dildə çevik şəkildə, səlisliklə əksini tapa bilir. Dilimizin gözəlliyi, rəvanlığı, obrazlılığı və ən dərinmətləbləri ifadə etmək imkanları hətta əcnəbilər tərəfindən də dəfələrlə qeyd olunmuşdur. Azərbaycan diliminillər, yüzillər boyu xalqın varlığını yaşatmış əvəzsiz hadisədir. Hansı ölkədə yaşamasından asılı olmayaraq,hər bir azərbaycanlı gənc öz ana dilini, milli ənənələrini öyrənməli, onları təbliğ etməlidir. Ümummilli liderHeydər Əliyevin hər çıxışında dilimizin zənginlikləri, incəlikləri aşkara çıxır, ədəbi dilin normalarınaheyrətamiz dərəcədə əməl olunurdu.Ulu öndər Azərbaycan dilinin qorunması və inkişafına dövlət siyasətinin tərkib hissəsi kimi yanaşırdı. HələAzərbaycan Gənclərinin I Forumunda Heydər Əliyev gəncləri ana dilini dərindən mənimsəməyə çağırmış,özünəməxsus müdrikliklə onlara Şekspiri ingilis, Puşkini rus, Nizamini, Füzulini, Nəsimini isə Azərbaycandilində oxumağı tövsiyə etmişdi: "Məni bu gün bu forumda sevindirən cəhətlərdən biri də o oldu ki, çıxış edənbütün gənclər çox sərbəst, səlis Azərbaycan dilində danışırdılar. Bilirsiniz, bir neçə il bundan öncə bunu görməkmümkün deyildi. Keçmiş illərin müəyyən xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan dili Azərbaycanda lazımi qədərinkişaf edə bilməmişdi. Doğrudur, biz buna çox çalışmışıq, 60-cı, 70-ci, 80-ci illərdə bu barədə çox səylərgöstərilmişdir. Ancaq Azərbaycan dili hakim dil ola bilməmişdi. Biz Sovetlər İttifaqının tərkibində idik. Özdilini bilməyən, öz dilini sevməyən adam öz tarixini yaxşı bilə bilməz".Heydər Əliyev hesab edirdi ki, ana dilini bilməyən, bu dildə zəngin ədəbiyyatı oxumayan, tariximizlə,mədəniyyətimizlə, adət-ənələrimizlə yaxından tanış olmayan gənc əsla vətənpərvər ola bilməz. Ümummilli lider449

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan dilini müstəqil dövlətçiliyin əsas rəmzlərindən saymaqla, onun inkişafı, zənginləşməsi vəsaflaşması, habelə gənclər tərəfindən mükəmməl mənimsənilməsi naminə xüsusi tədbirlər həyata keçirmişdir.Bu istiqamətdə atılmış ilk mühüm addımlardan biri 18 iyun 2001-ci ildə "Dövlət dilinin tətbiqi işinintəkmilləşdirilməsi haqqında" fərmanın imzalanması olmuşdur. Həmin fərmanda Azərbaycan Prezidenti yanındaDövlət Dil Komissiyasının yaradılması da nəzərdə tutulurdu. Dünyanın heç bir dövlətində analoqu olmayan beləbir qurumun yaradılması ana dilimizin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsinə daha effektli şəkildə nəzarət etmək vəbu prosesi ümummilli maraqlar kontekstində tənzimləmək məqsədi daşımışdır. Fərmanda, həmçinin,Azərbaycan dilinin tarixi inkişaf yolları, habelə müstəqil dövlətçilik atributu kimi rolu və funksiyası göstərilmiş,on il ərzində tətbiqi vəziyyəti hərtərəfli nəzərdən keçirilmişdir. Dilimizin qədim tarixinə obyektiv elmi-tarixiqiymət verən, habelə türk köklü bir dil olmasını təsdiqləyən, onun əsas təkamül mərhələlərini, inkişaf yollarınıdahiyanə bir müdrikliklə, elmi-nəzəri əsaslarla izləyərək son söz deyən, rəsmi dövlət münasibəti bildirən bufundamental tarixi sənəd Heydər Əliyevin ana dilimizin inkişafına göstərdiyi qayğının əyani təcəssümü kimitarixiləşmişdir.2001-ci il avqustun 9-da ulu öndər "Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsihaqqında" fərman imzalamış, beləliklə, latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçid reallaşmış, respublikadabütün yazılı sənədləşmələrin heç bir istisnaya yol verilmədən bu qrafika ilə aparılması təmin edilmişdir. Uluöndər Heydər Əliyevin 2003-cü ilin 2 yanvar tarixli fərmanı ilə "Azərbaycan Respublikasında dövlət dilihaqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə minmişdir. Bu qanunda təhsil sahəsində başqa dillərüçün də geniş imkanlar açılmışdır. Lakin bu o demək deyil ki, sözügedən qanun digər dillərin tətbiqinəməhdudiyyət qoymamaqla Azərbaycan dilinin imkanlarını azaldır. Əksinə, qanuna görə, başqa dillərdə tədrisaparan təhsil müəssisələrinin hər birində Azərbaycan dilinin tədrisi məcburi xarakter daşıyır. Qanunda,həmçinin, kütləvi informasiya vasitələrinin yazı üslubunda, televiziya və radio aparıcılarının nitqində, dublyajvə tərcümələrdə ana dilimizin normalarına əməl olunmasına dair bir sıra məcburi tələblər var və bu daAzərbaycan dilinin qorunmasına dövlət səviyyəsində ciddi önəm verildiyinin bariz göstəricisidir.Hər bir dil cəmiyyətin, dövlətin inkişaf xüsusiyyətlərinə adekvat olaraq təkmilləşir, zənginləşir, ictimai həyatreallıqlarını daha dolğun ifadə etmək imkanı qazanır. Bu reallıqdan çıxış edən möhtərəm Prezident İlham Əliyevson 10 ildə ulu öndərin əsasını qoyduğu dil siyasətini yeni dövrün tələblərinə uyğun şəkildə davam etdirir.Dövlət başçısının "Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında" 12yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamı öz ictimai-tarixi əhəmiyyətinə görə kifayət qədər vacib sənəd olmuşdur.Sərəncama əsasən, 2004-cü ildən etibarən Azərbaycanda hər il bədii və elmi əsərlərin latın qrafikalı Azərbaycanəlifbası ilə çapı üçün dövlət büdcəsindən maliyyə vəsaiti ayrılır. Şübhəsiz, elm və mədəniyyətin, ədəbiyyatın əndəyərli nümunələrinin yeni əlifbada nəşri cənab İlham Əliyevin milli-mənəvi dəyərlərimizə həssasmünasibətinin ifadəsidir.İnkişaf etmiş zəngin dil mədəniyyətinə sahib olan xalq əyilməzdir, ölməzdir, böyük gələcəyə malikdir.Azərbaycan dili bu gün dərin fikirləri ən incə çalarlarınadək, olduqca aydın şəkildə ifadə etmək qüdrətinə malikdillərdəndir. Azərbaycan dilinin özünəməxsus inkişaf qanunları ilə cilalanmış kamil qrammatik quruluşu, zənginsöz fondu, geniş ifadə imkanları, mükəmməl əlifbası, yüksək səviyyəli yazı normaları var. Düşüncələrdəkidərinliyi, hisslərdəki incəlikləri bütünluklə ifadə etmək kamilliyinə yetişə bilməsi üçün hər hansı xalqa bir neçəminillik tarix yaşaması lazım gəlir. Azərbaycan dilinin bugünkü inkişaf səviyyəsi isə göstərir ki, Azərbaycanxalqı dünyanın ən qədim xalqlarındandır. Azərbaycan dilinin dünya dilləri arasında ən kamil dillərdən biriolduğu həqiqətini bir çox xalqların görkəmli nümayəndələri də dönə-dönə etiraf etmişlər. Onlar öz əsərlərindəbu dili XIX əsrdə Avropada geniş yayılmış fransız dili ilə müqayisə edərək onu Avrasiyanın hər tərəfindəişlənilən bir dil kimi yüksək qiymətləndirmişlər. Milyonlarla azərbaycanlının hazırda mədəni inkişaf vasitəsiolan bu dil tarixən nəinki Qafqazda yayılmışdır, hətta müəyyən dövrlərdə daha geniş məkanda müxtəlifxalqların istifadə elədikləri ümumi bir dil olmuşdur. Bu mənada dünyanın ən şirin, mükəmməl, zəngin və poetikdillərindən olan Azərbaycan dilinin saflığını, büllurluğunu göz bəbəyi kimi qorumaq, milli sərvətimizinkeşiyində ayıq-sayıq dayanmaq hər bir vətəndaşın müqəddəs borcudur. Unutmamalıyıq ki, milli varlığımızın,birliyimizin, mədəniyyətimizin ən davamlı daşıyıcısı ana dilimizdir.Bütün bunlarla yanaşı, son 20 illik inkişaf yolunun təcrübəsi göstərir ki, digər sahələrdə olduğu kimi, anadilimizin öyrənilməsi və tətbiqi sahəsində də hələ görüləsi işlər çoxdur. Ölkəmizin orta, orta ixtisas və aliməktəblərində Azərbaycan dilinin müasir dünya standartlarına, milli-mədəni inkişaf tariximizin tələblərinəcavab verən tədrisi işinin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac vardır. Bir çox kütləvi informasiya vasitələrində, rəsmiyazışmalarda, kargüzarlıq və sair sahələrdə Azərbaycan ədəbi dilinin normalarına lazımınca əməl edilməməsi də450

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────aktual problemlərdən biri kimi özünü göstərir. Azərbaycan dilinin reklam işində istifadəsində ciddi qüsurlara,nöqsanlara rast gəlinir. Kəskin tənqidlərə baxmayaraq, reklam vasitələrinin hazırlanmasında bir çox hallardaxarici dillərə əsassız olaraq üstünlük verilir. Şəhər və qəsəbələrimizin görkəminə xələl gətirən xarici dillilövhələr gənc nəslin azərbaycançılıq ruhunda tərbiyəsinə mənfi təsir göstərir. Kino və televiziya ekranlarındadublyaj edilmiş ekran əsərlərinin tərcümə səviyyəsi olduqca aşağıdır. Eyni zamanda, xaricdə yaşayansoydaşlarımızın Azərbaycan dili dərslikləri, tədris vəsaiti, ana dilində elmi və bədii ədəbiyyat, mətbuat və sairilə təmin olunması qənaətbəxş deyildir.Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri akademik Ramiz Mehdiyev "İctimai vəhumanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" əsərində haqlı olaraq yazır: "Azərbaycan dilinin cəmiyyətimizdəkimövqeyi çox güclüdür. Həyata keçirilən irimiqyaslı layihə ədəbi irsimizi kütləvi surətdə latın qrafikası ilə çapetməyə imkan verdi. Bu, mədəni həyatımızda çox böyük hadisədir. Digər tərəfdən, dövlətin dilə və ədəbiyyataolan qayğısının təzahürüdür. Lakin hər bir dilin inkişafı onun kütləvi informasiya vasitələrində, müasirədəbiyyatda, terminoloji problemlərin həllindəki mövqeyi ilə bağlıdır. Bu baxımdan etiraf etmək lazımdır ki, bugün canlı danışıq dilimizdə müşahidə olunan bəsitlik, müasir ədəbi əsərlərin qıtlığı, kütləvi informasiyavasitələrinin dilindəki üslub pozuntuları və qəlizlik bizim dilçilərin və ədəbiyyatşünasların araşdırmalarındalazımi yer tutmur. Heç kəsə elə gəlməsin ki, dilin dövlət dili elan edilməsi ilə dillə əlaqəli olan bütün problemləraradan qaldırılır. Daim dilin keşiyində dayanmalı olan insanlar, təəssüf ki, müasir dövr üçün zəruri sanballıtədqiqatları həyata keçirmirlər".Möhtərəm Prezident İlham Əliyevin 2012-ci il 23 may tarixdə imzaladığı "Azərbaycan dilinin qloballaşmaşəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı" haqqındasərəncamı bu və digər problemlərin həlli yolunda son dərəcə əhəmiyyətli addım kimi dəyərləndirilməlidir.Sərəncamda Azərbaycan dilinin tarixi təkamül və inkişaf mərhələlərinə elmi-tarixi rakursdan nəzər salınmış,qloballaşma şəraitində bu sahədə mövcud olan problemlər, görülməli tədbirlər dolğun əksini tapmışdır. Sənəddəvurğulanır ki, Azərbaycan dili xalqımızın mənəvi sərvəti, dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin sarsılmaztəməli, dövlətimizin müstəqilliyinin başlıca rəmzlərindən biridir: "Hər bir azərbaycanlı tarixin ayrı-ayrıdövrlərində dilimizin dövlət dili kimi fəaliyyət göstərməsindən böyük qürur hissi keçirir. Ölkəmizin zamanzamanmüxtəlif imperiyalar tərkibində yaşamağa məcbur olmasına baxmayaraq, ana dilimiz hətta bu ağırvaxtlarda belə milli məfkurənin, milli şüurun və milli-mədəni dəyərlərin layiqincə yaşamasını və inkişafınıtəmin etmişdir. Bu gün onun qorunması və qayğı ilə əhatə olunması müstəqil Azərbaycanın hər bir vətəndaşınınmüqəddəs borcudur".Sənəddə Azərbaycan dilçiliyinin inkişafında Mirzə Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundzadə, Rəşid bəyƏfəndiyev, Sultan Məcid Qənizadə, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Nəriman Nərimanov, Üzeyir Hacıbəyli,Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Bəkir Çobanzadə, Cavad Axundzadə, Xalid Səid Xocayev, MəmmədağaŞirəliyev, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Muxtar Hüseynzadə, Əliheydər Orucov, Səlim Cəfərov, Əlövsət Abdullayev,Fərhad Zeynalov və digərlərinin tarixi xidmətləri vurğulanmış, xalqımızın böyük oğlu Heydər Əliyevinrespublikaya rəhbərliyi illərində Azərbaycan ədəbi dilinə xüsusi diqqətin mövcudluğu qeyd olunmuşdur.Sərəncamda bütün bunlarla yanaşı, mövcud problemlərə də ətraflı nəzər salınmış, son dövrlər müasirAzərbaycan ədəbi dilinin tükənməz imkanlarından lazımınca və düzgün istifadə edilməməsi təəssüflə diqqətəçəkilmişdir: "Ədəbi dilimizin özünəməxsus inkişaf qanunauyğunluqlarına xələl gətirə biləcək yad ünsürlərin üzəçıxarılması və qarşısının alınması istiqamətində mütəxəssislər heç də həmişə çeviklik nümayiş etdirə bilmirlər.Nəticə etibarilə dövlət dilimizin tətbiqi sahəsində bir sıra problemlər özünü qabarıq şəkildə büruzə verir.Azərbaycan dilində internet resurslarının qıtlığı, elektron və interaktiv dərsliklərin yoxluğu, Azərbaycan diliniöyrənən əcnəbi dilli insanlar üçün tədris vəsaitlərinin bir çox hallarda müasir tələblərə cavab verməməsinarahatlıq doğurur. Sovet dövründə Azərbaycan dilçilərinin dünya elmində gedən proseslərdən təcrid olunmasıilə ölkəmizdə dilçilik sahəsindəki nəzərəçarpan boşluq hələ də aradan qaldırılmamışdır.Dilçilik elmimiz təkcə Azərbaycan dili ilə bağlı deyil, həmçinin onun digər türk dilləri ilə münasibətləriniöyrənmək istiqamətində ciddi addımlar atmalı, müasir dillərin nəzəri cəhətdən araşdırılmasına, eyni zamandaqədim dünya dilləri və mədəniyyətlərinin tədqiqinə yönələn yeni layihələr işləyib hazırlamalıdır".Sərəncamda ana dilinin istifadəsi və tədqiqinə dövlət qayğısının artırılması, ölkəmizdə dilçilik elmisahəsində vəziyyətin əsaslı surətdə yaxşılaşdırılmasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Milli ElmlərAkademiyasına, Təhsil, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları, Mədəniyyət və Turizm nazirlikləri və digəraidiyyəti qurumlarla birlikdə "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinəvə ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı"nın layihəsini hazırlayıb 2012-ci il oktyabr ayının451

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────1-dək Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə təqdim etmək tapşırılmışdır. SərəncamlaAzərbaycan dilində termin yaradıcılığı sahəsində işlərin tənzimlənməsi və koordinasiya edilməsi üçünAzərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyası da yaradılmışdır. Sənədəsasında, eyni zamanda, Azərbaycanda müxtəlif sahələrdə tərcümə işinin mərkəzləşdirilmiş qaydada vəməqsədyönlü aparılması üçün Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Tərcümə Mərkəziyaradılmışdır."Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyininkişafına dair Dövlət Proqramı"nın qısa müddətdə hazırlanaraq Prezident İlham Əliyevin 2013-cü il 9 apreltarixli sərəncamı ilə təsdiq olunması mənəviyyatımızın güzgüsü olan ana dilimizin saflığının və zənginliyininqorunması yolunda mühüm tarixi hadisədir. Sənədin preambula hissəsində haqlı olaraq göstərilir ki, elm vətexnikanın sürətlə inkişaf etdiyi hazırkı qloballaşma dövründə Azərbaycan dilinin zənginləşməsi və tətbiqiimkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində aparılan işlər yeni səviyyəyə yüksəldilməlidir: "...Azərbaycandilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsi və azərbaycançılıq məfkurəsi əsasındahərtərəfli inkişafı baxımından gənc nəslin ana dilinə sevgi və hörmət ruhunda tərbiyə olunması, ədəbi dilinnormalarına ciddi surətdə əməl edilməsi, o cümlədən dilçilik elminin müxtəlif sahələri üzrə yüksəkixtisaslıkadrların hazırlanması dövrün tələbi olaraq qalır".Dövlət proqramı 2013-2020-ci illər ərzində bu istiqamətdə bir sıra zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsininəzərdə tutur. Proqramın məqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tədqiqinə dövlət qayğısının artırılması,Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsi, ölkədə dilçilik araşdırmalarınınəsaslı surətdə yaxşılaşdırılmasıdır. Sənəd, eyni zamanda, dilçiliyin aparıcı istiqamətlərində fundamental vətətbiqi tədqiqatların inkişafına yönəldilmiş yaradıcılıq səylərinin birləşdirilməsini və dilçiliyin müasircəmiyyətin aktual problemləri ilə əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur.Bu fundamental sənəd özündə Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun inkişafı,qorunması, elektron məkanda daha geniş istifadəsi və ölkədə dilçiliyin inkişaf etdirilməsi mexanizmininyaradılması; dilçilik sahəsində yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanmasının təkmilləşdirilməsi; dünya dilçilikelminin müasir inkişaf meyillərini nəzərə almaqla, elmi tədqiqatların prioritet istiqamətlərininmüəyyənləşdirilməsi; dilçilik sahəsində dünyanın aparıcı elmi mərkəzləri ilə əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi;dilin inkişafı və tədrisi məsələlərinin uzlaşdırılması və təkmilləşdirilməsi; dilçi alimlərin müasir informasiya vəkommunikasiya texnologiyalarının yaradılmasında iştirakının təmin edilməsi; dil (ədəbi dil) və mədəniyyəttarixinin daha əsaslı tədqiqini təmin etmək üçün qədim dillərin tarixinin öyrənilməsi; dilin inkişafını və ədəbi dilnormalarının qorunmasını təmin edən qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi; dil və nitq mədəniyyətininyüksəldilməsi; Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin və qrammatik normalarının sistemləşdirilməsi; Azərbaycandadil situasiyalarının və dil əlaqələrinin öyrənilməsi kimi mühüm vəzifələri özündə ehtiva edir.Sənəddən gözlənilən ən mühüm nəticə qloballaşma şəraitində Azərbaycan dilinin zamanın tələblərinə uyğunistifadəsi və ölkədə dilçiliyin inkişafının dövlət səviyyəsində təmin olunmasıdır. Bundan başqa, sənəd əsasındadünya dilçilik elminin müasir inkişaf meyilləri nəzərə alınmaqla Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında vərespublikanın digər elmi müəssisələrində, ali məktəblərində aparılan fundamental və tətbiqi tədqiqatlarınprioritet istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi; bu sahədə fəaliyyət göstərən elmi müəssisə və qurumların madditexnikibazasının möhkəmləndirilməsi; Azərbaycan dilinin və dilçilik elminin inkişafı ilə bağlı qısamüddətli vəuzunmüddətli kompleks elmi proqramların işlənib həyata keçirilməsi; Azərbaycan dilçiliyinin prioritetistiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi; qədim dillərin öyrənilməsi sahəsində dönüş yaradılması və müasir dünyadilçiliyinin nəzəri səviyyəsinə uyğun elmi tədqiqatlar aparılması işinin gücləndirilməsi; dilçilik sahəsindəixtisaslı kadrların hazırlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi; dünyanın aparıcı mərkəzləri ilə beynəlxalq elmiəməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi, dilçiliyin aktuallıq kəsb edən müxtəlif problemlərinə dair birgə tədbirlərinhəyata keçirilməsi; Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi inkişafı, tədrisi, lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi,qrammatik quruluşunun qorunması, söz yaradıcılığı prosesinə nəzarətin gücləndirilməsi və nitq mədəniyyətisahəsində kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi; dilin inkişafını və ədəbi dil normalarının qorunmasını təminedən qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi; mətbuat orqanlarında, televiziya və radio kanallarında, internetresurslarında və sosial şəbəkələrdə ədəbi dil normalarının pozulması hallarının qarşısını almaq üçünmexanizmlərin müəyyənləşdirilməsi; elmi, bədii və publisistik əsərlərin orijinaldan tərcüməsi, eləcə də filmlərindublyajı sahəsində qüsurların aradan qaldırılması üçün tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi; reklam, afişa vəelanlarda ədəbi dil normalarının pozulması hallarının qarşısını almaq üçün yollar müəyyən edilməsi;Azərbaycan dilini öyrənən xarici vətəndaşlar və xarici dil öyrənmək istəyən azərbaycanlılar üçün tədris452

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────vəsaitlərinin daha intensiv hazırlanmasının təmin olunması; Azərbaycan dilinin düzgün işlənilməsindəçevikliyin təmin olunması üçün müvafiq internet resurslarının yaradılması; Azərbaycan dilində internetresurslarının, elektron və interaktiv dərsliklərin yaradılması sahəsində işlərin görülməsi nəzərdə tutulur.Dilin milli varlığın mühafizəsindəki roluna dair dünya xalqlarının mütəfəkkirləri çoxsaylı əsərlər yazmış,zəngin elmi-nəzəri irs qoyub getmişlər. Dil hər bir milli mədəniyyətin canı, cövhəri, mədəniyyətin ən mühüm vədavamlı daşıyıcısıdır. Fəqət, dilin özünü hifz etmədən, onun inkişafı, zənginləşməsi üçün zəruri tədbirlər həyatakeçirmədən xalqın milli özünəməxsusluğunu, milli ruhu qorumaq mümkün deyildir.Dövlət başçısı İlham Əliyevin ana dilinə qayğı siyasətini keyfiyyətcə yeni mərhələdə uğurla davam etdirməsionun milli təəssübkeşliyindən, vətənpərvərliyindən irəli gələrək bütövlükdə qloballaşma şəraitində xalqın millimənəvidəyərlərini qorumağa xidmət edir.Nurlana ƏLİYEVA,Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin direktoru,filologiya elmləri doktoru, professor“Azərbaycan”.-2013.-21 may.-N 109.-S.4.453

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ümummilli lider Heydər Əliyevin ana dilimizə hamiliyi hər kəs üçün örnəkdirİlham ABBASOV,Ədliyyə Akademiyasının prorektoru, hüquq üzrə fəlsəfə doktoru,baş ədliyyə müşaviri, prokurorluğun fəxri işçisi“Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin 90 illik yubileyi haqqında” AzərbaycanRespublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 21 yanvar 2013-cü il tarixli sərəncamında deyilir: “Anadilimizin dövlət dili kimi tətbiqində, onun imkanlarının genişləndirilməsi və Azərbaycan xalqının ənböyük sərvəti kimi dəyərləndirilməsində Heydər Əliyev şəxsiyyətinin rolu danılmazdır. Azərbaycanmədəniyyətinin və zəngin tarixi irsimizin dünya ictimaiyyətinə tanıdılması Heydər Əliyevin misilsizxidmətlərindəndir”.Hər bir xalqın elə milli-mənəvi dəyərləri vardır ki, onun qorunması, zənginləşdirilməsi, inkişaf etdirilməsi,cəmiyyətdə tutduğu mövqeyindən, peşəsindən, ixtisasından, vəzifəsindən asılı olmayaraq, hamının və hər kəsinvətəndaşlıq borcudur. Xalqın mədəniyyəti və dili də məhz bu qəbildən olan milli sərvətlərimizdəndir.Xalqımızın başına gətirilən növbəti tarixi ədalətsizlik - Azərbaycan əlifbasının latından kiril əlifbasınakeçirilməsi kimi ədalətsizlik tarixi müstəqilliyimiz bərpa etdikdən sonra aradan qaldırılmışdır. AzərbaycanRespublikası Ali Soveti Milli Şurasının 25 dekabr 1991-ci il tarixli qərarı ilə dilimizə və mədəniyyətimizininkişafına köklü zərbə vurmuş “Azərbaycan əlifbasının latından rus əlifbasına keçirilməsi haqqında” 11 iyul1939-cu il tarixli Qanun qüvvədən salınmış, latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpa edilməsi haqqındaAzərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Milli Şurası eləhəmin tarixdə 32 hərfdən ibarət latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasını da təsdiq etmişdi. Təəssüflər olsun ki, latınqrafikasının bərpa olunması barədə qeyd edilən Qanunun icra mexanizmi müəyyən edilmədiyindən bu qanununicrası tam təmin edilməmiş, əslində, uzun müddət icrasız qalmışdır.Danılmaz faktdır ki, ümummilli lider Heydər Əliyevin respublikamıza rəhbərlik etdiyi birinci dövrün—1969-1982-ci illər ölkəmizin ictimai-siyasi həyatının bütün sahələrində, o cümlədən sənayedə, kəndtəsərrüfatında, mədəniyyətimizdə, təhsilimizdə, incəsənətimizdə yüksəliş illəri olmuşdur. Ulu öndər HeydərƏliyev, sovet rejiminin qadağalarına baxmayaraq, ana dilinin qorunmasına, onun tətbiqində öz prinsipialmövqeyinə həmişə sadiq olmuşdur. Keçmiş Sovetlər Birliyi dövründə, bütün rəsmi tədbirlər, digər müttəfiqrespublikalarda olduğu kimi, Azərbaycanda da yalnız rus dilində aparılırdı. Lakin ümummilli lider HeydərƏliyev 14 iyul 1969-cu ildə respublika partiya təşkilatının rəhbəri seçildikdən sonra o, bu sahədə də öz müstəqil,prinsipial mövqeyini nümayiş etdirimişdi.Respublika rəhbərliyinə gəlişindən az sonra 1 noyabr 1969-cu il tarixdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin(hazırkı BDU-nun-İ.A.) 50 illiyinə həsr olunmuş təntənəli yığıncaqda iştirak edən Heydər Əliyev o dövrünqadağalarını, o cümlədən ana dilinin tətbiqi ilə əlaqədar kommunist rejiminin məhdudiyyətlərini pozaraq,Azərbaycan dilində çıxış etmişdi və bu çıxış universitet ziyalılarının uzun illərdən bəri gözlədiyi milli oyanışistiqamətində həlledici addım olmuşdu.Azərbaycan Respublikasının 21 aprel 1978-ci il tarixli konstitusiyası layihəsini hazırlayan komissiyanın sədriolmuş Heydər Əliyevin ana dilinə olan sonsuz məhəbbəti və prinsipiallığı nəticəsində konstitusiyanın 73-cümaddəsinə dövlət dilinin Azərbaycan dili olması barədə müddəa daxil edilmişdi. Nəzərə almaq lazımdır ki,həmin dövrdə milli dilin yalnız üç slavyan respublikasında dövlət dili olması nəzərdə tutulmuşdu.Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Milli Şurası tərəfindən 22 dekabr 1992-ci il tarixdə qəbul edilmiş“Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Qanunda dövlət dilinin, əsassız olaraq, türk dili olmasıgöstərilmişdi. Bizim türk xalqına, mədəniyyətinə, tarixinə, ədəbiyyatına və dilinə böyük hörmətimiz vardır. Beləki, Azərbaycan dili qədim və zəngin tarixə malik türk dil ailəsinin oğuz qrupuna daxildir. Lakin zaman keçdikcəAzərbaycan dili özünəməxsus inkişaf qanunları ilə cilalanmış kamil qrammatik quruluşa, zəngin söz fondu,geniş ifadə imkanları, yüksək səviyyəli yazı normalarına malik müstəqil dil kimi formalaşmışdır.Doğrudur, xalqımız türk dilində danışığı başa düşür. Həmçinin, türklər də Azərbaycan dilini başa düşürlər.Lakin tərcüməsiz hər hansı bir dildə danışmaq və danışığı başa düşmək heç də o demək deyildir ki, bu dillərarasında bərabərlik işarəsi qoymaq olar. Bu məntiqlə yanaşsaq, belə çıxır ki, rus, belarus, ukrayna dilləri də eyni454

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────bir dildir. Bəli, həmin dildə danışanlar da, əsasən, bir-birini başa düşürlər. Halbuki, bu dillərin hamısı slavyandil qrupuna daxil olmaqla, uzun illər ərzində müstəqil dil kimi formalaşmışdır.Müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyası 12 noyabr 1995-ci il tarixdə referendum (ümumxalq səsverməsi)yolu ilə qəbul edilərkən, məhz ümummilli lider Heydər Əliyevin ana dilinə olan dəyişməz mövqeyi vəprinsipiallığı nəticəsində Konstitusiyanın 21-ci maddəsində Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olmasıbarədə müddəa qanunvericilik qaydasında bir daha öz əksini tapdı. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının21-ci maddəsinin I hissəsində göstərilir: “Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir.Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir”. Həmin maddənin II hissəsində isə göstərilir:“Azərbaycan Respublikası əhalinin danışdığı başqa dillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir”.Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Milli Şurasının 25 dekabr 1991-ci il tarixdə qəbul etdiyi “Latın qrafikalıAzərbaycan əlifbasının bərpası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu uzun müddət icrasız qaldığınagörə, təsadüfi deyildir ki, ümummilli lider Heydər Əliyev 18 iyun 2001-ci il tarixdə “Dövlət dilinin tətbiqi işinintəkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanını imzaladı.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ümummilli lider Heydər Əliyevin 4 iyul 2001-ci il tarixli sərəncamıilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Dil Komissiyasının tərkibini təsdiq etmiş və məsələnin müstəsnaəhəmiyyətini nəzərə alaraq komissiyaya sədrliyi öz üzərinə götürmüşdü. Ulu öndər Heydər Əliyevin 9 avqust2001-ci il tarixli fərmanı ilə hər ilin avqust ayının 1-nin Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan əlifbası vəAzərbaycan dili günü kimi qeyd edilməsi qərara alınmışdır. “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında”22 dekabr 1992-ci il tarixdə Azərbaycan Respublikası Qanununun təkmilləşdirilməsinə ciddi ehtiyac olmasınəzərə alınaraq, qeyd olunan fərmanda “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” yeni qanunlayihəsinin hazırlanması nəzərdə tutulmuşdu.Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən 30 sentyabr 2002-ci il tarixdə“Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu qəbul edilmiş və 4yanvar 2003-cü il tarixdən qüvvəyə minmişdir. Qanunun 4.1-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasınındövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqanlarının, dövlət qurumlarının keçirdiyi bütün rəsmi mərasim vətədbirlər Azərbaycan Respublikasının dövlət dilində aparılır. Lakin bu maddənin tələbləri AzərbaycanRespublikasının təşkil etdiyi beynəlxalq səviyyəli, habelə müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən digərölkələrdə keçirilən hər hansı rəsmi mərasim və tədbirə şamil olunmur.Qanunun 5-ci maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasında təhsil dövlət dilində aparılır, başqadillərdə təhsil müəssisələrinin fəaliyyəti qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada həyata keçirilir, beləmüəssisələrdə dövlət dilinin tədrisi məcburidir. “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” AzərbaycanRespublikası Qanununun 7-ci maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikası ərazisində bütün xidmətsahələrində, reklam və elanlarda dövlət dili işlənilir. Əcnəbilərə xidmət göstərilməsi ilə bağlı müvafiq xidmətsahələrində dövlət dili ilə yanaşı, digər dillər də tətbiq oluna bilər. Zəruri hallarda reklam və elanlarda(lövhələrdə, tablolarda, plakatlarda və s.) dövlət dili ilə yanaşı, digər dillər də istifadə oluna bilər. Lakin buzaman onların tutduğu sahə Azərbaycan dilindəki qarşılığının tutduğu sahədən böyük olmamalı və Azərbaycandilindəki yazıdan sonra gəlməlidir.Təəssüflər olsun ki, bir çox hallarda qanunun bu tələbi ciddi surətdə pozulur, xüsusilə özəl müəssisələrdəlövhələr, reklamlar yalnız əcnəbi dildə yazılır. Halbuki, Azərbaycan Respublikasının İnzibati XətalarMəcəlləsinin 315-1-ci maddəsində Azərbaycan Respublikasında dövlət dilinə qarşı təbliğat aparılması,Azərbaycan dilinin işlənməsinə və inkişafına müqavimət göstərilməsi, onun istifadə sahəsininməhdudlaşdırılmasına cəhd edilməsi, habelə Azərbaycan dilinin latın əlifbasının tətbiq olunmasına maneələrtörədilməsinə görə vəzifəli və hüquqi şəxslərin inzibati məsuliyyəti nəzərdə tutulmuşdur.“Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 13-cü maddəsinəəsasən, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və orfoepiya normaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiqedilir. Hüquqi, fiziki və vəzifəli şəxslər həmin normalara əməl etməlidirlər. Həmin orqan, 5 ildə bir dəfədən azolmayaraq, yazı dili normalarını təsbit edən lüğətin (orfoqrafiya lüğətinin) nəşr olunmasını təmin etməlidir.Bununla əlaqədar Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2004-cü il 5 avqust tarixli 108 №-li qərarı ilə“Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları” təsdiq edilmişdir.Yeri gəlmişkən, bir məsələ barəsində də oxucularla fikir bölüşmək istəyirəm. Təxminən, 1991-1992-ciillərdə rəsmi sənədlərdə, mətbuat səhifələrində “№” işarəsinin “saylı” sözü ilə əvəz edilməsi dəb düşdü.Halbuki, belə əvəzetmə mənasız olmaqla, real vəziyyətə uyğun gəlmirdi. Ən əvvəl, hamıya məlumdur ki, “№”işarəsi beynəlxalq aləmdə özünə “vətəndaşlıq hüququ” qazanmış, milliyyətindən və dilindən asılı olmayaraq,455

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────hamı bu işarəni başa düşür, həmçinin, bu işarə bütün kompüterlərdə, yazı makinalarında var. Digər tərəfdən, birsıra obyektlərin, idarə və müəssisələrin, həmçinin, sənədlərin sayını göstərən rəqəmlərin yanında saylı sözününyazılmasını təbii hal kimi qəbul etmək olar. Lakin belə vəziyyət çox hallarda heç də özünü doğrultmur.Kütləvi informasiya vasitələrində, o cümlədən jurnallarda ağır, iri həcmli abzaslara yol verilir. Hətta,təcrübədə jurnalların birində dərc olunmuş bir səhifəlik məqalənin cəmi bir abzasdan ibarət olması faktına darast gəlmişəm. Müəyyən bir fikir bitdikdən sonra həmişə abzasdan başlamaq kimi, qaydaya əməl edilməsioxucunu yormur, başlıcası isə, yazının asan qavranılmasını təmin edir. Ümummilli lider Heydər Əliyevtərəfindən imzalanmış “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” 18 iyul 2001-ci il tarixlifərmanının bütün tədris müəssisələrində, ixtisas profilindən asılı olmayaraq, ali məktəblərdə öyrənilməsi üçüntədris proqramlarına müvafiq mövzuların daxil edilməsi vacibdir. Həmçinin, qeyd edilən fərmanın mərkəzi icrahakimiyyəti orqanları və onların bütün tabe qurumlarında öyrənilməsinin təşkil edilməsi də xüsusilə vacibdir.Təsadüfi deyildi ki, Ədliyyə Nazirliyi Ədliyyə Akademiyasında vaxtaşırı təşkil olunan ixtisasartırma kurslarınıntədris-tematik proqramlarına, bir qayda olaraq, dövlət dili ilə bağlı mövzular daxil edilir, bu haqda mühazirələrdinləyicilərin dərin marağına səbəb olmaqla, onlar da bu mövzu ilə bağlı müzakirələrdə fəal iştirak edirlər.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığı “Azərbaycan dilinin qloballaşmaşəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında”23 may 2012-ci il tarixli sərəncamında nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsi Azərbaycan dilinincəmiyyətdə rolunun daha da möhkəmlənməsini təmin edəcəkdir.“Xalq qəzeti”.-2013.-28 iyul.-N 164.-S.5.456

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ana dilimiz müqəddəsdirİlham ABBASOV,Ədliyyə Akademiyasının prorektoru, hüquq üzrə fəlsəfə doktoru,Baş ədliyyə müşaviri, Prokurorluğun fəxri işçisi.“Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin 90 illik yubileyi haqqında” AzərbaycanRespublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 21 yanvar2013-cü il tarixli Sərəncamında deyilir: “Anadilimizin dövlət dili kimi tətbiqində, onun imkanlarının genişləndirilməsi və Azərbaycan xalqının ən böyüksərvəti kimi dəyərləndirilməsində Heydər Əliyev şəxsiyyətinin rolu danılmazdır. Azərbaycan mədəniyyətinin vəzəngin tarixi irsimizin dünya ictimaiyyətinə tanıdılması Heydər Əliyevin misilsiz xidmətlərindəndir”.Hər bir xalqın elə milli-mənəvi dəyərləri vardır ki, onun qorunması, zənginləşdirilməsi, inkişafetdirilməsi, cəmiyyətdə tutduğu mövqeyindən, peşəsindən, ixtisasından, vəzifəsindən asılı olmayaraqhamının və hər kəsin vətəndaşlıq borcudur. Xalqın mədəniyyəti və dili də məhz bu qəbildən olan millisərvətlərimizdəndir.Vaxtilə Azərbaycan xalqının başına gətirilən növbəti tarixi ədalətsizlik Azərbaycan əlifbasının latından kiriləlifbasına keçirilməsi kimi ədalətsizlik Azərbaycan Respublikası öz tarixi müstəqilliyini bərpa etdikdən sonraaradan qaldırılmış, Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Milli Şurasının 25 dekabr 1991-ci il tarixli qərarı ilədilimizə və mədəniyyətimizin inkişafına köklü zərbə vurmuş “Azərbaycan əlifbasının latından rus əlifbasınakeçirilməsi haqqında” 11 iyul 1939-cu il tarixli Qanunu qüvvədən salınmış, latın qrafikalı Azərbaycanəlifbasının bərpa edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilmişdir.Təəssüflər olsun ki, latın qrafikasının bərpa olunması barədə qeyd edilən Qanunun icra mexanizmi müəyyənedilmədiyindən bu Qanunun icrası tam təmin edilməmiş, qanun əslində uzun müddət icrasız qalmışdır.Danılmaz faktdır ki, ümummilli lider Heydər Əliyevin respublikamıza rəhbərlik etdiyi birinci dövr-1969-1982-ci illər ölkəmizin ictimai-siyasi həyatının bütün sahələrində, o cümlədən sənayedə, kəndtəsərrüfatında, mədəniyyətimizdə, təhsilimizdə, incəsənətimizdə yüksəliş illəri olmuşdur. Ulu öndərHeydər Əliyev, Sovet rejiminin qadağalarına baxmayaraq ana dilinin qorunması və onun tətbiqi yolundaöz prinsipial mövqeyinə həmişə sadiq olmuşdur.O dövrdə, bütün rəsmi tədbirlər, digər müttəfiq respublikalarda olduğu kimi, Azərbaycanda da yalnızrus dilində aparılırdı. Lakin ümummilli lider Heydər Əliyev 14 iyul 1969-cu ildə respublika partiyatəşkilatının rəhbəri seçildikdən sonra o, bu sahədə də öz müstəqil, prinsipial mövqeyini nümayiş etdirdi.Respublika rəhbərliyinə gəlişindən az sonra 1 noyabr 1969-cu il tarixdə Azərbaycan DövlətUniversitetinin (hazırkı BDU-nun-İ.A.) 50 illiyinə həsr olunmuş təntənəli yığıncaqda iştirak edən HeydərƏliyev o dövrün qadağalarını, o cümlədən ana dilinin tətbiqi ilə əlaqədar kommunist rejimininməhdudiyyətlərini pozaraq Azərbaycan dilində çıxış etdi və bu çıxış universitet ziyalılarının uzun illərdənbəri gözlədiyi milli oyanış istiqamətində həlledici addım oldu. Bu gün böyük qürur hissi keçirirəm ki,həmin yığıncaqda iştirak edərək bir qrup dərs əlaçısı və ictimaiyyətçi tələbə ilə birlikdə yığıncağın rəyasətheyətində qoyulmuş universitet bayrağının fəxri qaravulunda dayanmışdım, o bayrağın ki, ulu öndərhəmin yığıncaqda ona “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordenini sancdı. Yığıncağın sonunda respublika rəhbərisəhnədən düşərkən fəxri qaravulda dayanmış tələbələrlə də səmimi görüşdü.Azərbaycan Respublikasının 21 aprel 1978-ci il tarixli Konstitusiyası layihəsini hazırlayan komissiyanınsədri olmuş Heydər Əliyevin ana dilinə olan sonsuz məhəbbəti və prinsipiallığı nəticəsində Konstitusiyanın 73-cü maddəsinə dövlət dilinin Azərbaycan dili olması barədə müddəa daxil edilmişdi. Nəzərə almaq lazımdır ki,həmin dövrdə milli dilin yalnız üç müttəfiq respublikada dövlət dili olması nəzərdə tutulmuşdu.Müstəqil dövlətimizin ilk Konstitusiyası 12 noyabr 1995-ci il tarixdə referendum (ümumxalq səsverməsi)yolu ilə qəbul edilərkən, məhz ümummilli lider Heydər Əliyevin ana dilinə olan dəyişməz mövqeyi vəprinsipiallığı nəticəsində Konstitusiyanın 21-ci maddəsində Azərbaycan Respublikasının dövlət dili olmasıbarədə müddəa qanunvericilik qaydasında bir daha öz əksini tapdı.Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 21-ci maddəsinin I hissəsində göstərilir: “AzərbaycanRespublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təminedir”. Həmin maddənin II hissəsində isə göstərilir: “Azərbaycan Respublikası əhalinin danışdığı başqa dillərinsərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir”.457

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Milli Şurasının 25 dekabr 1991-ci il tarixdə qəbul etdiyi “Latınqrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu uzun müddəticrasız qaldığına görə, təsadüfi deyildir ki, ümummilli lider Heydər Əliyev 18 iyun 2001-ci il tarixdə“Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası PrezidentininFərmanını imzaladı.Ümummilli lider Heydər Əliyevin 4 iyul 2001-ci il tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət dilkomissiyasının tərkibini təsdiq etmiş və məsələnin müstəsna əhəmiyyətini nəzərə alaraq komissiyaya sədrliyi özüzərinə götürmüşdü.Ulu öndər Heydər Əliyevin 9 avqust 2001-ci il tarixli Fərmanı ilə hər ilin avqust ayının 1-nin AzərbaycanRespublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi qeyd edilməsi qərara alınmışdır.“Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” 22 dekabr 1992-ci il tarixdə Azərbaycan RespublikasıQanununun təkmilləşdirilməsinə ciddi ehtiyac olması nəzərə alınaraq qeyd olunan Fərmanda “AzərbaycanRespublikasında dövlət dili haqqında” yeni qanun layihəsinin hazırlanması nəzərdə tutulmuşdu.Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən 30 sentyabr 2002-ci iltarixdə “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbuledilmiş və Qanun 4 yanvar 2003-cü il tarixdən qüvvəyə minmişdir. Qanunun 4.1-ci maddəsinə əsasənAzərbaycan Respublikasının dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarə orqanlarının, dövlət qurumlarınınkeçirdiyi bütün rəsmi mərasim və tədbirlər Azərbaycan Respublikasının dövlət dilində aparılır. Lakin bumaddənin tələbləri Azərbaycan Respublikasının təşkil etdiyi beynəlxalq səviyyəli, habelə müvafiq icrahakimiyyəti orqanları tərəfindən digər ölkələrdə keçirilən hər hansı rəsmi mərasim və tədbirə şamilolunmur.Qanunun 5-ci maddəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasında təhsil dövlət dilində aparılır, başqadillərdə təhsil müəssisələrinin fəaliyyəti qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada həyata keçirilir, beləmüəssisələrdə dövlət dilinin tədrisi məcburidir.“Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 7-ci maddəsindəgöstərilir ki, Azərbaycan Respublikası ərazisində bütün xidmət sahələrində, reklam və elanlarda dövlət diliişlənilir. Əcnəbilərə xidmət göstərilməsi ilə bağlı müvafiq xidmət sahələrində dövlət dili ilə yanaşı, digər dillərdə tətbiq oluna bilər. Zəruri hallarda reklam və elanlarda (lövhələrdə, tablolarda, plakatlarda və s.) dövlət dili iləyanaşı, digər dillər də istifadə oluna bilər. Lakin bu zaman onların tutduğu sahə Azərbaycan dilindəkiqarşılığının tutduğu sahədən böyük olmamalı və Azərbaycan dilindəki yazıdan sonra gəlməlidir.Təəssüflər olsun ki, bir çox hallarda Qanunun bu tələbi ciddi surətdə pozulur, xüsusilə özəlmüəssisələrdə lövhələr, reklamlar yalnız əcnəbi dildə yazılır. Halbuki, Azərbaycan Respublikasınınİnzibati Xətalar Məcəlləsinin 315-1-ci maddəsində Azərbaycan Respublikasında dövlət dilinə qarşıtəbliğat aparılması, Azərbaycan dilinin işlənməsinə və inkişafına müqavimət göstərilməsi, onun istifadəsahəsinin məhdudlaşdırılmasına cəhd edilməsi, habelə Azərbaycan dilinin latın əlifbasının tətbiqolunmasına maneələr törədilməsinə görə vəzifəli və hüquqi şəxslərin inzibati məsuliyyəti nəzərdətutulmuşdur.“Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 13-cü maddəsinəəsasən Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və orfoepiya normaları müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiqedilir. Hüquqi, fiziki və vəzifəli şəxslər həmin normalara əməl etməlidirlər. Həmin orqan, 5 ildə bir dəfədən azolmayaraq, yazı dili normalarını təsbit edən lüğətin (orfoqrafiya lüğətinin) nəşr olunmasını təmin etməlidir.Bununla əlaqədar Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2004-cü il 5 avqust tarixli Qərarı ilə“Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları” təsdiq edilmişdir. Lakin həmin sənəd təsdiq edilərkənQaydaların 1-ci və 3-cü bəndlərində orfoqrafiq səhvə yol verilmişdir. Belə ki, ara sözləri cümlə əvvəlindəgələndə özündən sonra, cümlə ortasında gələrkən hər iki tərəfdən, cümlə axırında gələrkən isə özündənəvvəl vergül durğu işarəsi qoyulmalıdır. Lakin həmin sənəd təsdiq edilərkən bu qaydanın tələbipozulmuş, ara sözləri digər cümlə üzvlərindən vergüllə ayrılmamışdır.Ona görə də ixtisasından, tutduğu vəzifəsindən asılı olmayaraq, hər bir vətəndaş, xüsusilə,mütəxəssislər bu barədə öz sözünü deməli, dilimizin, əlifbamızın daha da təkmilləşdirilməsi vəzənginləşdirilməsi üçün mövqeyini bildirməlidir. Bu, hər bir azərbaycanlının müqəddəs mənəviborcudur.458

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bu baxımdan, dilçi-mütəxəssis olmasam da, Azərbaycan dili, latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası vəAzərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları ilə bağlı bir sıra məsələlər barədə fikirlərimi oxucularla bölüşməkistəyirəm.Məlum olduğu kimi, latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasında apostrof işarəsi nəzərdə tutulmamışdır. İlkbaxışda adama elə gəlir ki, bu əhəmiyyətsiz məsələdir. Lakin, əslində, bu belə deyildir. Azərbaycandilində elə sözlər var ki, onları apostrofsuz təsəvvür etmək çətindir. Məsələn: fel, sürət, heyət, şöbə, süni,şer, mədə və s. Bu siyahım davam etdirmək də olardı, lakin fikrimizi əsaslandırmaq üçün bu misallarkifayət edər. Qeyd edilən sözləri apostrofsuz yazıb tələffüz edərkən onların səs quruluşunda kəskindəyişiklik olması hamıya məlumdur.Əlifba, orfoqrafiya qaydaları, qrammatik qaydalar, bunların hamısı dilin inkişafına xidmət etməlidir. Lakinbu gün biz latın qrafıkalı Azərbaycan əlifbasında apostrofu nəzərdə tutmamaqla dilimizin intonasiyaimkanlarının inkişafına süni surətdə maneə yaratmış oluruq.Gözləmək olardı ki, yeni “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları” təsdiq edilərkən bəzi sözlərin apostroflayazılması da bu Qaydalarda öz əksini tapacaqdır. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il tarixli Qərarı ilə “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları” təsdiq edilmişdir. Lakin, təəssüflər olsun ki,yeni qəbul edilmiş orfoqrafiya qaydalarında da bu məsələ öz əksini tapmadı.Yeri gəlmişkən, bir məsələ barəsində də oxucularla fikir bölüşmək istəyirəm. Təxminən, 1991-1992-ciillərdə rəsmi sənədlərdə, mətbuat səhifələrində N işarəsinin “saylı” sözü ilə əvəz edilməsi dəb düşdü.Halbuki, belə əvəzetmə mənasız olmaqla, real vəziyyətə uyğun gəlmirdi. Ən əvvəl, hamıya məlumdur ki,N işarəsi beynəlxalq aləmdə özünə “vətəndaşlıq hüququ” qazanmış, milliyyətindən və dilindən asılıolmayaraq, hamı bu işarəni başa düşür, həmçinin, bu işarə bütün kompyuterlərdə, yazı makinalarındavar.Digər tərəfdən, bir sıra obyektlərin, idarə və müəssisələrin, həmçinin, sənədlərin sayını göstərənrəqəmlərin yanında saylı sözünün yazılmasını təbii hal kimi qəbul etmək olar. Lakin belə vəziyyət çoxhallarda heç də özünü doğrultmur. Məsələn, bəzi qəzetlərin 115-ci sayı dedikdə buradan aydın olur ki,yəni indiyə kimi qəzetin 115 nömrəsi buraxılmışdır. Lakin bu sözləri 129 saylı avtobus marşrutuna aidetmək olmaz. 129 saylı marşrut dedikdə belə çıxır ki, bundan əvvəldə 128 marşrut da mövcuddur.Halbuki, belə deyildir. Fikrimizi daha dəqiq izah etmək üçün hərbi hissələrə verilən nömrələr buna yaxşımisaldır. Hərbi hissələrə verilən nömrələr heç də onların sayına uyğun gəlməməklə, şərti xarakterdaşıyır. Başqa sözlə, marşrutlara, təhsil müəssisələrinə, hərbi hissələrə, nəqliyyat vasitələrinə verilənnömrələr heç də onların faktiki sayını əks etdirmir, sadəcə olaraq, onları bir-birindən fərqləndirməküçün verilən şərti nömrələrdir.Bu sözlər rəsmi sənədlərin məcburi rekviziti olan nömrəyə də eyni dərəcədə aiddir. Həmin sənədlərinnömrəsi də onların faktiki sayına uyğun gəlməyə bilər.Ona görə də bir neçə illər bundan əvvəl “N” işarəsinin “saylı” sözü ilə, əsassız olaraq, əvəz edilməsininəleyhinə olmaqla, məsələnin ictimai əhəmiyyətini nəzərə alaraq, bütün oxucuları və mütəxəssisləri buhaqda hazırda da fəal müzakirəyə dəvət edirəm.Yeni abzas “Belə ki” söz birləşməsi və ya “O” şəxs əvəzliyi ilə başlayır. Bu isə, qrammatika baxımdan,yolverilməzdir. Belə ki, bu söz birləşməsi və şəxs əvəzliyi, müvafiq olaraq, əvvəlki abzasdakı fikri və yanəzərdə tutulan şəxsi açıqlamaq məqsədi daşıyır. Buna görə də Belə ki söz birləşməsi və ya “O” şəxs əvəzliyi,fikrimizcə, abzasdan yazılmamalıdır.Yaxud başqa misal. Kütləvi informasiya vasitələrində gedən yazılarda bəzən abzas Lakin inkar bağlayıcısıilə başlayır. Halbuki, bu da əvvəlki abzasın axırıncı cümləsində irəli sürülən fikrin inkarı olmaqla, əvvəlkiabzasın son cümləsinin ardınca getməlidir. Belə nöqsanlara, təəssüflər olsun ki, hətta elmi nəşrlərdə də rastgəlinir.Digər xarakterli bir nöqsan barədə də mülahizəmi bildirmək yerinə düşər. Kütləvi informasiya vasitələrində,o cümlədən jurnallarda ağır, iri həcmli abzaslara yol verilir. Hətta jurnalların birində dərc olunmuş bir səhifəlikməqalənin cəmi bir abzasdan ibarət olması faktına da rast gəlmişəm. Müəyyən bir fikir bitdikdən sonra həmişəabzasdan başlamaq kimi, qaydaya əməl edilməsi oxucunu yormur, başlıcası isə, yazının asan qavranılmasınıtəmin edir.Hesab edirəm ki, ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən imzalanmış “Dövlət dilinin tətbiqi işinintəkmilləşdirilməsi haqqında” 18 iyul 2001-ci il tarixli Fərmanının bütün tədris müəssisələrində, ixtisasprofilindən asılı olmayaraq, ali məktəblərdə öyrənilməsi üçün tədris proqramlarına müvafiq mövzuların459

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────daxil edilməsi vacibdir. Həmçinin, qeyd edilən Fərmanın mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları və onlarınbütün tabe qurumlarında öyrənilməsinin təşkil edilməsi də xüsusilə vacibdir.Təsadüfi deyildi ki, Ədliyyə Nazirliyi Ədliyyə Akademiyasında vaxtaşırı təşkil olunan ixtisasartırmakurslarının tədris-tematik proqramlarına, bir qayda olaraq, dövlət dili ilə bağlı mövzular daxil edilir, bu haqdamühazirələr dinləyicilərin dərin marağına səbəb olmaqla, onlar da bu mövzu ilə bağlı müzakirələrdə fəal iştirakedirlər.Əminik ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin imzaladığı Azərbaycandilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dairDövlət Proqramı haqqında 23 may 2012-ci il tarixli Sərəncamında nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyatakeçirilməsi Azərbaycan dilinin cəmiyyətdə rolunun daha da möhkəmlənməsini təmin edəcəkdir.“Respublika”.-2013.-30 iyun.-N164.-S.3.460

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Heydər ƏLİYEV: “Azərbaycan dili ilə hər birimiz fəxr edə bilərik”Buludxan XƏLİLOV,filologiya elmləri doktoru, professorÜmummilli lider Heydər Əliyev müzakirə olunan hər bir məsələnin geniş təhlilinə şərait yaratmaqlayanaşı, aparılan təhlilləri yekunlaşdırmaq, ümumiləşdirmək baxımından da qeyri-adi məntiqə vəistedada malik idi. O, səbrlə, təmkinlə insanları dinləməyi bacarır, söylənilən hər bir fikri yaddaşındasaxlayırdı. Bu mənada ulu öndər Heydər Əliyevin güclü yaddaşı vardı. O, kimin nə vaxt nə dediyiniyaddaşının gücü ilə çox dəqiq şəkildə başqalarına çatdırır və bununla da hamını heyrətə gətirirdi. Bunuonun 1995-ci ilin oktyabr ayının 31-də Milli Elmlər Akademiyasında ziyalıların nümayəndələri ilə görüşüvə noyabrın 2-də olan müzakirələr də təsdiq edir.Heydər Əliyev qəbul olunan qərarlarda hər bir kəsi inandırmağa çalışırdı. O, çalışırdı ki, qəbul olunanqərarlar hər bir kəsi razı salsın, qane etsin. Ona görə də müzakirə olunan məsələlərdə, o cümlədən dövlət dilininadı məsələsində dəfələrlə müzakirələrin aparılmasına geniş imkan yaradırdı. Heydər Əliyev dövlət dilinin adı iləbağlı olan müzakirələr barədə ümumiləşdirmə apararaq deyirdi: “Oktyabrın 31-də Elmlər Akademiyasındabütün ziyalıların nümayəndələri bu məsələni müzakirə etdilər. 25-dən çox adam çıxış etdi. Mən bununla qaneolmadım. Noyabrın 2-də konstitusiya komissiyasının iclasını tamamilə buna həsr etdim. Biz beş saata qədərmüzakirə apardıq. O müzakirədən sonra, bəlkə də qərar qəbul etmək olardı. Görürsünüz ki, mən bu günkonstitusiya komissiyasının və işçi qrupunun üzvlərinin burada iştirakı ilə müzakirəni yenə də davametdirirəm”.Heydər Əliyev dil, millət anlayışına izah verir, onun hər birinin dialektik mahiyyətini açırdı. Bu anlayışlarıdilçi, tarixçi, filosof kimi şərh edirdi. Məsələn; “Dil, millət fəlsəfi məfhumdur, tarixi anlayışdır. İnsanlardünyada mövcud olandan onlar hansısa dillərdə danışıblar. Bir halda ki, insanlar olub, demək, onların bir – biriilə əlaqəsi üçün dil də olubdur”. Başqa bir fikrə diqqət edək: “İnsanlar dünyada mövcud olandan müəyyəntayfalar, qruplar yaranıbdır, bundan sonra onlar güclənib, millət şəkilinə gəlib çıxıblar. Ona görə həm millətanlayışı, həm dil anlayışı, yenə deyirəm, fəlsəfi məfhumdur, fəlsəfi, tarixi anlayışdır. Dialektikanın qanununagörə bu iki anlayış daim inkişafda, dəyişiklikdə olubdur”. Bax budur Heydər Əliyevin dilə, millətə baxışınınfəlsəfəsi, dialektikası, elmi və məntiqi yanaşması.Heydər Əliyev elmi nöqteyi – nəzərdən hazırlıqlı olduğundan o, bəhs etdiyi sahələrlə bağlı öz görüşləriniaydın məntiqlə söyləyirdi. Konkret olaraq dövlətimizin dilinin adına gəldikdə isə o deyirdi: “...Heç kəs deyəbilməz ki, XII əsrdə kim nə deyibsə, o bu gün bizim üçün ehkamdır. Heç kəs deyə bilməz ki, XV əsrdə kim nədeyibsə, o da bizim üçün ehkamdır. Bunu nəzərə almaq lazımdır və bunu unutmaq lazım deyil. Bu gün bizdövlət dilimiz haqqında məsələni müzakirə edərkən heç bir konyukturaya yol verməməliyik. Hansısa bir qərarıqəbul edəcəyiksə, - bu, kimin xoşuna gələcək, ya gəlməyəcək, - bu bizi narahat etməməlidir. Biz onu həqiqətəsasında qəbul etməliyik və kimdənsə üzrxahlıq da etməməliyik: Bağışlayın, biz sizinlə qardaşıq, amma bizdilimizi belə etmək isəyirik. Mən bununla da razı deyiləm”.Heydər Əliyev əsl dilçi, tarixçi kimi təhlil aparır – dilimizin kökü barəsində müfəssəl məlumat verir,dilimizin mənsub olduğu qrupu xarakterizə edir, keçdiyi inkişaf yollarını səciyyələndirir, dilimizin daiminkişafda olduğunu söyləyirdi. O deyirdi: “... Keçmiş Sovetlər İttifaqının ərazisində türkdilli 23 xalq məskunolubdur. Yəni türkdilli xalqlar çoxsaylıdır və millətcə, dilcə türk kökündən olan xalqlar çoxsaylıdır. Əgərkeçmiş Sovetlər İttifaqının ərazisində türkdilli 23 xalq olubsa, onun hüdudlarından kənarda da var. Bu datəbiidir, çünki dünyada olan dillər ayrı – ayrı dil qruplarına bölünüblər və bu dil qrupları tarix boyu, əsrlər boyuformalaşıblar, sonra şaxələniblər və hər bir şaxə müəyyən proseslər nəticəsində öz istiqamətində inkişaf edib vəgəlib indiki səviyyəyə çatıbdır”.Bununla da Heydər Əliyev dillərin, o cümlədən türk dillərinin tarixi köklərindən şaxələnməsini təbii birproses kimi qiymətləndirir, hər şeyin inkişafda olduğunu dünya yarandığı gündən indiyə qədər baş verən inkişafkimi dəyərləndirirdi. Doğrudan da, dünyada hər şey dəyişir, inkişaf edir, yeniləşir, bir sözlə, olduğu kimi qalmır.Belə olan təqdirdə şaxələnmənin, diferensiallaşmanın qarşısını almaq inandırıcı görünmür. Bu mənada keçmişSovetlər İttifaqı ərazisində yaşayan 23 türkdilli xalqın hər birinin dilinin adı olması onların tarixinailiyyətləridir, onların inkişafıdır. Ancaq bununla belə, inkişaf türkdilli xalqların heç birinin tarixi – etnikkökünü inkar edə bilmir, bu heç mümkün də deyildir. Bu mənada Heydər Əliyev dillərin (o cümlədən türkdillərinin) dünəni, bu günü və sabahı barədə aydın bir məntiqlə deyirdi: “Şübhəsiz ki, dünyada olan dillərin461

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────bugünkü səviyyəsi də son hədd deyil. Bəşəriyyət, insan cəmiyyəti daimidir, hər şey inkişafdadır, yüz, iki yüz,beş yüz ildən sonra nə olacaqdır, – bunu biz indi deyə bilmərik. Ancaq şübhəsiz ki, nə dünya belə olacaqdır, nədə dünyanın mənzərəsi bu şəkildə qalacaqdır. Hər şey inkişafdadır. Belə olan halda, şübhəsiz ki, bizim mənsubolduğumuz türkdilli xalqlar da şaxələniblər, məskun olduqları yerin, ərazinin təsiri altında, qonşularının, başqaamillərin təsiri altında hərəsi öz istiqamətində inkişaf edibdir”. Bununla da Heydər Əliyev türkdilli xalqlarınortaq dəyərlərdən, vahid kökdən şaxələnməsini təbii qəbul etməklə yanaşı, hər birinin məskun olduğu ərazinin,əlaqədə olduqları xalqın təsiri ilə bağlı özünəməxsus xüsusiyyətlər əldə etdiklərini də istisna etmirdi. HeydərƏliyev türk dillərinin dövlət dili statusu alması barədə qeyd edirdi ki, burada dövlətin yaranması və dövlətinformalaşması vacib amillərdəndir. Düzdür, türk xalqlarının dövlətçilik tarixi və çoxlu dövlətləri olmuşdur.Ancaq türk xalqlarının (xüsusilə keçmiş Sovetlər İttifaqında yaşayan 23 türkdilli xalqın) milli dövlətlərinindövlət dili daha çox XX əsrlə bağlıdır. Yəni türk sözü ümumiləşdirici bir etnik termin kimi tarixən millət vədövlət adı kimi işlənmişdir. Sonralar bu sözün (türk sözünün) ehtiva etdiyi millət və dövlət anlayışı inkişafetmiş, şaxələnmiş, qol – budaqlara ayrılmışdır. Bütün bəşəriyyət üçün millət, dövlət anlayışı və onun statusununmüəyyənləşməsi türk xalqlarının da, təbii ki, tarixi taleyidir. Bu barədə Heydər Əliyev deyirdi: “Ancaq budillərin, yəni bizim bu türk dili qrupuna mənsub dillərin gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatması XX əsrdə başveribdir. Mən başqa Avropa dillərini demirəm. Dövlət dili statusu alması da, şübhəsiz ki, hər bir dövlətin dövlətkimi formalaşması ilə bilavasitə əlaqədardır”.Heydər Əliyev dövlət dili anlayışına aydınlıq gətirmək üçün tarixdən müqayisələr gətirir, qohum – qardaştürk xalqlarının tarixində baş vermiş hadisələri xatırladırdı. Bununla da müqayisələr və tarixi gerçəklikləri üzəçıxarmaq yolu ilə dövlət dili və onun formalaşması ilə bağlı həqiqətləri söyləyirdi. O, Osmanlıimperatorluğunun simasında bu imperatorluğun dilinin adı və Türkiyə Cümhuriyyəti yaranandan sonra bucümhuriyyətin dövlət dilinin adı barədə çox dəqiq elmi fikri dəlil kimi gətirirdi. Bu mənada Heydər Əliyevindediklərini xatırlamaq yerinə düşər: “Osmanlı imperatorluğu və Osmanlı dili bu müzakirələr zamanı (yenikonstitusiya layihəsində 23-cü maddənin – dövlət dili məsələsinin müzakirəsi nəzərdə tutulur – B.X.) tez – tezyada salınır. Amma məlumdur ki, Osmanlı imperatorluğunun dövlət dili XIX əsrədək türk dili deyildi,tarixçilərimiz bunu yaxşı bilirlər. İmperatorluq Osmanlı İmperatorluğu idi, amma dövlət dili türk dili deyildi.Götürün arxivlərdə onların kitablarına baxın, həmin padşahların, sultanların fərmanlarına baxın, onlar türkdillərində yazılmayıb. Bütün bunlar ərəb–fars dillərində yazılıb. Gedin İstanbuldakı muzeylərə baxın, yəqinçoxları baxıblar, kim baxmayıbsa gedib baxa bilər. Mən bundan Türkiyənin dövlət başçıları ilə danışıqlarımdada söhbət açmışam. Onlar da deyiblər ki, bəli, belə olub. Onlar da Türkiyə Cümhuriyyəti yaranandan sonraindiki türk dilini formalaşdırıb, dövlət dili ediblər”.Bu, tarixi bir nailiyyətdir ki, türk sözünü dövlət dilinin adı kimi Türkiyə Cümhuriyyəti götürüb, inkişafetdiribdir. Düzdür, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti türk sözünü dövlət dilinin adı kimi qəbul edibdir.Ancaq o vaxt Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti yaşaya bilmədiyi üçün onun dövlət dili olan türk dili də özstatusunu qoruya bilməmişdir. Buna baxmayaraq, Mustafa Kamal Atatürkün qurduğu Türkiyə Cümhuriyyətiyaşamış, inkişaf etmiş, dünya birliyində öz yerini tutmuşdur. Bu cümhuriyyətin dövlət dili olan türk dili dəinkişaf etmiş, bu günümüzə gəlib çatmışdır. Bu barədə Heydər Əliyev deyirdi: “Bizim üçün dost, qardaş olanTürkiyə Cümhuriyyətinin böyük Atatürkdən sonra onun fəaliyyəti nəticəsində bir cümhuriyyət kimi meydanagəlməsi, dünya birliyində öz yerini tutması və özünün dövlət dili olması bizi sevindirən bir haldır. Bir qardaş,dost ölkə kimi biz bunu böyük bir nailiyyət hesab edirik”.Heydər Əliyevin dilimizin dövlət dili statusunu alması ilə bağlı fikirləri də maraqlıdır. Dilin mövcudluğu,həmin dildə danışılması hələ dilin statuslu olması deyil. Dilin dövlət dili statusunu alması üçün dövlətinmövcudluğu və onun konstitusiyasında dövlət dili ilə bağlı maddənin olması əsas şərtlərdən biridir. Eynizamanda dövlət statuslu dilin tədrisinə, bütün sahələrdə tətbiqinə və tədqiqinə geniş şərait yaratmalıdır. MəhzHeydər Əliyev bütün bu amillərin və şərtlərin əlaqəsi ilə məsələlərə yanaşırdı. O deyirdi: “Bizim ərazimizdə,yəni Azərbaycanda yaşayan insanlar, İranda yaşayan və bizim dilə mənsub olan insanlar, Türkiyənin şərqhissəsində yaşayan və azəri adlanan insanlar keçmişdə də, elə XX əsrdə də biz danışdığımız dildə danışıblar.Ona görə də dilimizin dövlət dili statusu alması yalnız və yalnız 1978-ci ildə qəbul edilmiş konstitusiyadaolubdur. O vaxta qədər bizim dilimiz dövlət dili statusu almayıbdır. Hamı bu həqiqəti bilməlidir”.Dili birinci növbədə xalqın özü yaşadır, qoruyub saxlayır. Belə ki, xalq öz doğma ana dilində danışır, bir –biri ilə ünsiyyət qurur, dili nəsildən – nəslə ötürür. Bizim hər birimiz doğma ana dilimizin bu günə gəlibçatmasında öz ulularımıza – ata – babalarımıza borcluyuq. Bu, işin bir tərəfidir. İkinci bir tərəfdən, dili xalqınböyük şəxsiyyətləri – şairləri, yazıçıları, filosofları, mütəfəkkirləri yaşadıblar. Onlar bu dildə öz əsərlərini462

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────yazıblar. Bu dil vasitəsilə nəsillər arasında əlaqə qurublar. Bir sözlə, bu dil vasitəsilə həm özlərini yaşadıblar, bugünümüzə gəlib çıxıblar, biz onları oxuyuruq, öyrənirik, həm də dili inkişaf etdiriblər, zənginləşdiriblər, yənidili yaşadıblar.Beləliklə, dil xalq və onun içərisindən çıxan ziyalılar tərəfindən qorunur, işlənir, yaşadılır. Əgər ya xalq, yada ziyalılar bu işə ögey münasibət bəsləsələr, onda dilin yaşamasından və inkişafından danışmaq əbəs bir söhbətolar. Bax bu baxımdan da Heydər Əliyev məsələlərə elə aydın izahlar verirdi ki, bu izahları hər bir kəs çox asanbaşa düşürdü. O, deyirdi: “Biz öz əcdadlarımıza daim minnətdar olmalıyıq, ona görə ki, torpaqlarımız, ərazimizcübəcür şahlıqların, sultanların, xəlifələrin, dövlətlərin əlinə keçdiyi vaxtlarda da dilimiz itməyib, yaşayıb. Onuxalq yaşadıbdır, eyni zamanda onu xalqımızın böyük şəxsiyyətləri yaşadıblar”. Heydər Əliyev bununlaəcdadlarımızın qədir – qiymətini bilməyi, eyni zamanda xalqımızın görkəmli şəxsiyyətlərinin xidmətləriniunutmamağı, qədirbilənlik göstərməyi vacib sayırdı. Hətta bu istiqamətdə elə incə məqamlara diqqət yetirirdi ki,onu yalnız həmin sahəni dərindən bilənlər duya və mütəxəssis kimi fikir yürüdə bilərdi. Məsələn, o,qədirbilənliklə xalqımızın görkəmli şəxsiyyətlərinin bir qismi barədə deyirdi: “Böyük şairimiz, filosofumuz,mütəfəkkirimiz Nizami Gəncəvi əsərlərinin hamısını fars dilində yazmağına baxmayaraq, yenə də türk dilihaqqında öz sözünü deyibdir. Böyük Füzuli əsərlərinin əksəriyyətini ərəb dilində yazmağına baxmayaraq, türkdilində də yazıbdır və dilimizi yaşadıbdır. Molla Pənah Vaqif, Mirzə Fətəli Axundov, XX əsrdə dünyaya gəlmişböyük şəxsiyyətlər – yazıçılar, o cümlədən Cəlil Məmmədquluzadə, şairlər, dövlət xadimləri və mütəfəkkirinsanlar Həsən bəy Zərdabi, Əhməd bəy Ağayev, Əlibəy Hüseynzadə, Fətəlixan Xoyski, MəmmədəminRəsulzadə, Nəriman Nərimanov, Dadaş Bünyadzadə və başqaları öz əsərləri ilə, verdikləri qərarlarla,dekretlərlə, sənədlərlə bizim dilimizi yaşadıblar”.Heydər Əliyev dilimizin inkişafını elmin, mədəniyyətin, ictimai – siyasi həyatın inkişafı ilə bağlayırdı.Dilimizin XX əsrin 20-ci, 30-cu, 40-cı illərindəki səviyyəsi ilə 90-cı illərdəki səviyyəsini nəzəri və praktikbaxımdan müqayisə edirdi. Bu illər ərzində dilimizin nə qədər zənginləşdiyini, görkəmli dilçi alimlərimizin,şairlərimizin, yazıçılarımızın, jurnalistlərimizin yetişdiyini Azərbaycan xalqının böyük nailiyyəti kimiqiymətləndirirdi. Doğrudan da dilçilər, ədəbiyyatçılar, şairlər, yazıçılar, jurnalistlər ordusunun yaranmasıdilimizi inkişaf etdirib, zənginləşdiribdir. Bu böyük ordu xalqımıza dilimiz vasitəsilə xidmət göstəribdir.Dilimizin imkanları onların hər birini xalqın gözündə böyüdübdür. Odur ki, Heydər Əliyev deyirdi: “...1920-ciildə dilimiz bu qədər zəngin, eyni zamanda bu qədər sadə, səlis, bu qədər təmiz və cazibədar olmayıbdır. 30-cuildə də, 40-cı ildə də belə olmayıbdır. Demək, həyat inkişaf etdikcə, xalqımız mədəniyyət yolu ilə, elm yolu iləinkişaf etdikcə, irəliyə getdikcə, dünya mədəniyyətindən bəhrələndikcə öz dilini də ilbəil inkişaf etdiribdir. ƏgərXX əsri götürsək, xüsusən 20-ci ildən indiyədək Azərbaycanda böyük dilçi alimlər ordusu, böyükədəbiyyatçılar, şairlər, yazıçılar, jurnalistlər ordusu yaranıbdır”.Heydər Əliyev XX əsri Azərbaycan dilinin, ədəbiyyatının və mədəniyyətinin tədqiqində, təbliğində vədünyada tanınmasında xüsusi bir mərhələ sayır, əvvəlki əsrlərlə müqayisədə bu əsrin (XX əsrin) xalqımızaverdiyi imkanları dövrümüzün bəhrəsi kimi dəyərləndirir. Əlbəttə, bu prosesdə Azərbaycan adı hər bir şeyinfövqündə dayanır: “Məhz bu dövrdə biz Nizami Gəncəvini qaldırıb dünyaya tanıda bilmişik. MəhəmmədFüzulini də, Nəsimini də, Mirzə Fətəli Axundovu da, Sabiri də, Seyid Əzim Şirvanini də, Abbasqulu AğaBakıxanovu da tanıtmışıq və bütün bunların hamısını o dövrdə etmişik. Bu şəxsiyyətlər keçən əsrlərdə,dövrlərdə məgər dünyada bu qədər məşhur olublarmı? Yox, heç vaxt. Bu, bizim dövrümüzün bəhrəsidir vəbunların hamısı da Azərbaycan adı ilə, dili ilə bağlı olubdur”.Heydər Əliyev dilin yarandığı vaxtdan inkişaf etdiyini, lüğət tərkibinin zənginləşdiyini, dilin qrammatikquruluşunda gedən unifikasiya prosesini nəzərə alırdı və Azərbaycan dilinin də belə inkişaf mərhələlərindənkeçib gəldiyini, bu gün zəngin dilimizin olduğunu qeyd edirdi. Onun məntiqi belə bir düzgün qənaəti ortalığaqoyurdu ki, hər bir dövrün, əsrin, mərhələnin dili öz fonetik, leksik, qrammatik quruluşu baxımındanözünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Əlbəttə, dil nə qədər zəngin olarsa, orijinaldan tərcümə olunan əsərlər də bir oqədər kamil və dolğun olar. Bu mənada Azərbaycan dilinin zənginliyi imkan verir ki, orijinaldan dilimizətərcümələr edilsin və bu istiqamətdə də dilimizin ənənəsi var.Heydər Əliyev tərcümə, tərcümənin təkmil olması, tərcüməçilərin rolu və s. məsələlər barədə NizamiGəncəvinin “Xəmsə”sinin orijinaldan Azərbaycan və rus dillərinə olunan tərcümələri əsasında maraqlı fikirlərsöyləyirdi: “Biz Nizami Gəncəvinin əsərlərini, bütün poemalarını, “Xəmsə”sini ilk dəfə 1948-ci ildən sonra özdilimizə, yəni indi danışdığımız Azərbaycan dilinə tərcümə etdirmişik və xalqımıza çatdırmışıq. Siz bunu dabilməlisiniz ki, mən Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinin ilk dəfə rus dilinə tərcümə edilib Moskvada nəşredilməsinə nail olmuşam... Mən bununla bir neçə il məşğul olmuşam. Nizami Gəncəvinin poemaları rus dilində463

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────tamamilə nəşr edilməmişdi”. Heydər Əliyev məşğul olduğu sahəni şəxsən özü araşdırmağa, problemləri üzəçıxarmağa, onun həlli yollarını müəyyənləşdirməyə yorulmadan çalışırdı. O, siyasətlə yanaşı, məşğul olduğudigər sahələrdə də qətiyyətli və prinsipial idi. Bunu onun Nizami Gəncəvinin poemalarının rus dilinə tərcüməsiilə bağlı dedikləri də təsdiq edir: “Hətta sonra həyat mənə möhlət vermədi, o vaxt Moskvada bu işlərlə məşğulolarkən aydınlaşdırdım ki, Nizami Gəncəvinin əsərlərinin rus dilinə tərcüməsi tamam təkmil deyil. Mən ozaman belə bir fikrə düşdüm və onu həyata keçirməyə çalışdım ki, yenidən tərcüməçilər qrupu yaradıb NizamiGəncəvinin əsərlərini orijinaldan rus dilinə tərcümə etdirim – tək Rusiya üçün yox, çünki rus dilini Rusiyadansavayı başqa ölkələrdə də çox bilirlər. Bunlar hamısı bu dövrün (XX əsr nəzərdə tutulur – B.X.) bəhrəsidir”.Heydər Əliyev XX əsri Azərbaycan dilinin inkişafında məhsuldar bir dövr kimi səciyyələndirirdi: “... Budövr bizim üçün, ədəbiyyatımız, tariximiz üçün böyük bəhrəli, məhsuldar bir dövrdür və bu dövrdə dilimizinkişaf edibdir”.Heydər Əliyev dilimizin dövlət dili statusundan bəhs edərkən məsələləri hüquqi, fəlsəfi baxımdan izahedirdi. Dövlət dili statusu almaq üçün dövlətin mövcud olmasını vacib sayırdı və bu, başqa cür də mümkündeyil. Eyni zamanda Heydər Əliyevə görə “Əgər bir dil bir dövləti təmsil etmirsə, o dilə nə deyirsən de, o,dövlət dili ola bilməz”.Heydər Əliyev çoxlarının mahiyyətinə varmadığı, bəzən isə heç düşünmək istəmədikləri məsələləri duyur,düşünür, sonra isə onun məğzini şərh edirdi. Məqsədi qoyulan, müzakirə olunan məsələlər barədə maarifçilikmövqeyi tutmaq idi. Bundan başqa, müzakirə olunan məsələlər barədə söz, fikir söyləyənləri məsuliyyətliolmağa cəlb etmək idi. Hətta o, Sovetlər İttifaqı dövründə əldə etdiyimiz nailiyyətlər sırasında bayrağımızın,gerbimizin, himnimizin olduğunu ən böyük bəhrə hesab edirdi: “Biz Sovetlər İttifaqının tərkibində müstəqildövlət olmasaq da, onun tərkibində respublika idik, dövlət idik, özümüzün himnimiz, gerbimiz, bayrağımız varidi. Doğrudur, bunlar hamısı ümumittifaq tərkibində idi, amma hamısı var idi. Bax, belə olan vaxtda da bizdilimizi dövlət dili etmək üçün nə qədər çətinliklər çəkdik, nə qədər əzab - əziyyətə düşdük”.Heydər Əliyev nədən danışırdısa, nədən bəhs edirdisə, dəlil və sübut gətirirdi. Fakta istinad etməklədanışmaq onun fikrini və mövqeyini həmişə üstün edirdi. Dediyi hər bir fikrin arxasında fakt dayanmaqlayanaşı, o faktı elə izah və şərh edirdi ki, bunu məhz ondan başqa heç kəs edə bilməzdi. Fikir verək: “... Bir şeydə sizin üçün yəqin maraqlı olar ki, - mən bunu bilirdim, ancaq indi xahiş etdim gətirdilər. Sovetlər İttifaqının1977-ci ildə qəbul olunmuş konstitusiyası buradadır, kim istəyir götürüb oxuya bilər, - burada dövlət dilimaddəsi yoxdur”. O, məsələnin mahiyyətinə daha dərindən vararaq çoxlarının ağıllarına gətirmədikləriməqamlara da toxunurdu. Bu mənada diqqət yetirək: “1936-cı ildə Sovetlər İttifaqının konstitusiyasında dadövlət dili maddəsi yoxdur. 1977-ci ildə qəbul olunmuş Sovetlər İttifaqı Konstitusiyasında dövlət dili barədəmaddə yoxdur. Bunun səbəbi o deyildir ki, Sovetlər İttifaqı bir dövlət deyildi, yox. Yəqin, dövlət diliniyazmayan adamlar istəmirdilər ki, dillər parçalansın. Bir də bilirdilər ki, onsuz da rus dili hakim dildir və bunukonstitusiyaya yazmağa da ehtiyac yoxdur. Mən belə düşünürəm”.Heydər Əliyev istənilən məsələ barədə çox məlumatlı idi. Təbii ki, dilimizin nə vaxtdan və hansı adda dövlətdili olması barədə. Bu barədə o danışarkən kifayət qədər məlumatlı və arxiv materialları ilə işləyən adamları dafakt qarşısında qoyurdu. Burada da o, fakta təkcə fakt kimi yanaşmır, onun nə dərəcədə özündən əvvəlki vəsonrakı hadisələrlə əlaqəsinə ciddi fikir verir, onun fakt olaraq ardıcıl mövcudluğunu, yaşamasını izləyirdi.Çoxları faktı konkret şərait və mühitlə bağladığı halda, Heydər Əliyev belə deyildi. O, fakta münasibətdə şəraiti,mühiti nəzərə almaqla yanaşı, həmin faktın hansı nəticə verəcəyini də diqqət mərkəzində saxlayırdı. Məsələn, odeyirdi: “Noyabrın 2-də (1995-ci ildə – B.X.) keçirilən müzakirədə Baş Arxiv İdarəsinin rəisi arayış verdi vəməlum oldu ki, 1936-cı ildə Azərbaycan Respublikasının konstitusiyası hazırlanarkən layihədə yazılmışdı ki,dövlət dili türk dili olsun. Ancaq bizim nümayəndələr Moskvaya gedib qayıdandan sonra 1937-ci ildəkonstitusiya qəbul ediləndə dövlət dili maddəsi yazılmayıb”. Heydər Əliyev bir çox tarixi məqamları yadasalaraq bir növ dilimizin inkişafı, keçdiyi tarixi mərhələlər barədə geniş təsəvvür yaradırdı. Dilimizin dünəni, bugünü ilə bağlı tarixi məqamları xatırlamaqla dilimizin gələcəyinin fəlsəfi, hüquqi, siyasi tərəflərini də nəzərdənqaçırmırdı. Bu mənada onun dediklərinə diqqət yetirək: “Əgər biz o tarixi nöqtələri bir də yadımıza salsaq,1936-cı ildən indiyədək Azərbaycanda bizim dilimiz Azərbaycan dili adlanmışdır. Bütün sənədlərdəAzərbaycan dili adlanır. Bütün yerlərdə Azərbaycan dili adlanır. 1978-ci ildəki konstitusiyada “Azərbaycan dilidövlət dilidir” yazılmışdır. Bu gün də hamımız deyirik ki, bizim dilimiz Azərbaycan dilidir”.Bax, budur Heydər Əliyevin ənənə – varislik, dünən – bu gün vəhdətində məsələlərin həllinə nail olmaqqabiliyyəti, başqalarından fərqlənən düşüncəsi, əsassız, məntiqsiz fikirləri və mövqeləri ram etmək məntiqi.Həm də elmi – tarixi həqiqətləri görmək və qiymətləndirmək bacarığı bir məsələni müxtəlif üsullarla, yollarla464

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────ifadə etmək üçün ona imkan verirdi. Məsələn, o deyirdi: “Mən bunu da bildirmək istəyirəm ki, biz 1977-1978-ciildə Azərbaycan konstitusiyasına “Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir” yazmağa çalışanda bizəMoskvadan deyirdilər ki, axı , SSRİ konstitusiyasında bu yoxdur və siz nə üçün yazırsınız? Deyirdilər ki, bizdədə yoxdur, sizdə də olmamalıdır”.Tarixi köklərimizə ehtiramımız, dilimizin özünəməxsus adını götürüb dövlət dili səviyyəsinə çatdırmağımızonun nöqteyi – nəzərindən mənəvi haqqımız kimi qiymətləndirilirdi. O, tarixi keçmişimizə, dilimizin keçibgəldiyi inkişaf mərhələlərinə istinad edərək belə hesab edirdi ki, Azərbaycan dilinin adını dəyişib başqa adqoymaq tarixi, fəlsəfi, dövlətçilik, bu günümüz və gələcəyimiz baxımından düzgün deyildir. Onun buistiqamətdəki fikirləri də olduqca ölçülüb biçilmiş bir şəkildə olmaqla yanaşı, həm də siyasi, fəlsəfi, dövlətçilikvə onun gələcəyi baxımından Azərbaycan dili adına yiyə, sahib olmaq üçün Azərbaycanın hər bir vətəndaşınamənəvi haqq verirdi.Heydər Əliyevin fikirlərinə diqqət yetirək: “Tarixi köklərimizə, tarixi keçmişimizə böyük hörmət vəehtiramımızı bildirərək, eyni zamanda bu gün deməliyik və mənəvi haqqımız var deyək ki, XX əsrdə bizimdilimiz öz inkişaf dövrünü keçib, formalaşıb, özünəməxsus adını götürüb və gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatıb.İndi bunun adını dəyişdirib başqa ad qoymaq heç bir nöqteyi – nəzərdən düzgün deyil – həm tarixi nöqteyi –nəzərdən, həm fəlsəfi nöqteyi – nəzərdən, həm Azərbaycan dövlətçiliyi nöqteyi – nəzərindən, ölkəmizin nöqteyi– nəzərdən, həm Azərbaycanın dövlətçiliyi nöqteyi – nəzərindən, ölkəmizin bu günü və gələcəyi nöqteyi –nəzərindən düzgün deyil”. Heydər Əliyev bununla da tarixi keçmişi unutmamağı hər bir kəsin nəzərinəçatdırırdı. Bəzi siyasi məqamları da deyirdi. Bu da ondan ibarət idi ki, bütün dünya bizi azərbaycanlı kimitanıyır və dilimizin adı da Azərbaycan dilidir. Belə olan halda, dilimizin adını dəyişməklə biz dünyaictimaiyyətini çaşdıra bilərik və birdən – birə dünyanı bu istiqamətdə maarifləndirmək heç cür mümkün olabilməzdi. Məhz Heydər Əliyev bu məsələni çox sadə bir formada belə deyirdi: “Bizim ərazimizdə BirləşmişMillətlər Təşkilatı tərəfindən qəbul olunmuş hüdudlar çərçivəsində Azərbaycan Respublikasında yaşayanlarazərbaycanlılardır”. Eyni zamanda o, kökümüzü də unutmur, keçmişimizi inkar etmir, dilimizin mənsub olduğudil qrupunu açıq – aşkar bəyan edirdi. O deyirdi: “Bizim keçmişimiz məlumdur, biz onu inkar etmirik, – yenə dədeyirəm, biz türk mənşəli bir xalqıq. Bizim dilimiz türk dilləri qrupuna məxsus dildir. Ancaq o 23 dil kimi,bizim də öz dilimiz var”. Heydər Əliyevin məntiqi məsələ barədə hər bir kəsi düşünməyə vadar edirdi.Düşünməyə vadar edirdi ki, bir atanın, ananın övladlarına eyni adı qoymaq mümkündürmü?! Əgər bir atanın,ananın övladlarının hərəsinin öz adı varsa, bu, onların kökünü, eyni ata və ananın övladları olmalarını inkaredirmi?! Bax, bu məntiqlə biz türk dillərinə daxil olan 23 dili bir – biri ilə qarışdırmamalıyıq. Onların hər birininmüstəqil adının olması tarixi nailiyyətləridir, eyni kökdən və mənşədən olmalarını inkar etmir. Heydər Əliyevinsözləri ilə desək: “Biz öz dilimizi gedib heç bir başqa dilə nə qarışdırmalıyıq, nə də ona yapışdırmalı,qoşmalıyıq. Bizim özümüzün dilimiz var. Bu dil də bizim dilimizdir. Mən bunu demişəm, yenə də deyirəm, -türk dilləri qrupuna məxsus olan digər dillər, ola bilər, həsəd apara bilərlər ki, bizim dilimiz nə qədərzəngindir”. Heydər Əliyev dünyanı yaxşı tanıyan bir ictimai – siyasi xadim kimi bilirdi ki, bizim dilimizdünyada Azərbaycan dili kimi tanınır. Eləcə də xalqımızın və respublikamızın adı Azərbaycan sözü ilə tanınır.Belə olduğu halda Azərbaycan sözünü dil adı kimi kənarda qoya bilərdikmi?!Məhz Heydər Əliyev bu mənada da çox real fikir söyləyirdi: “Mən hər bir dilə öz hörmət və ehtiramımıbildirirəm. Amma hesab edirəm ki, öz dilimizlə, Azərbaycan dili ilə hər birimiz fəxr edə bilərik. Çünki bu,zəngin dildir, artıq dünyada tanınmış dildir. Xalqımızın adı da tanınıb, respublikamızın adı da tanınıb, dilimizinadı da tanınıb. Bu reallıqdır. Mən keçən dövrü kənara qoyuram, – il ərzində bu, mövcud olmuş reallıqdır. Günü– gündən, aybaya inkişaf etmiş reallıqdır”. Heydər Əliyev hadisələrə və məsələlərə münasibətdə olduqca realictimai – siyasi xadim idi. O, vaxtilə rus dili vasitəsilə Azərbaycan dilini sıxışdırıb aradan çıxarmağa çalışsalarda, bu dili qorumağımızı, saxlamağımızı bütün nailiyyətlərimizin hamısından üstün olan nailiyyət hesab edirdi.Əslində bu yolda mübarizə aparan ziyalılarımıza hörmət və ehtiram göstərirdi. Doğrudan da, XX əsrin 50-ciillərində Azərbaycan dilinin dövlət idarələrində tətbiq olunması, bu dilin respublikada hakim olması yolundamübarizə aparanların başına olmazın oyunlar açdılar. Ancaq biz o dövrdə dilimizi qoruduq, saxladıq. Beləliklə,Heydər Əliyev tarixi keçmişimizə hörmət bəsləyirdi və deyirdi: “Azərbaycanda rus dili nə qədər hakim oldusada, vaxtilə Azərbaycanda nə qədər çalışdılar ki, Azərbaycan dilini sıxışdırıb çıxarsınlar, rus dilini genişyaysınlar, amma biz dilimizi qoruduq, saxladıq. Biz dilimizi itirmədik. İndi biz dilimizdə sərbəst danışırıq vəhər bir mürəkkəb fikri öz dilimizdə ifadə etməyə qadirik. Bu, böyük nailiyyətdir”.Ümummilli lider Heydər Əliyev yeni konstitusiya layihəsinin hazırlanmasında dövlət dilinin adı ilə bağlı çoxqətiyyətli, cəsarətli fikirlər söyləməklə yanaşı, tarixi bir addım da atdı. Bu da Azərbaycan Respublikasının465

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────dövlət dilinin adının Azərbaycan dili olması ilə bağlı oldu. O dedi: “... Tarixi keçmişimizə, əcdadlarımıza böyükhörmət və ehtiram hissini bildirərək, bu gün biz tarixi bir addım atmalıyıq: müstəqil AzərbaycanRespublikasının dövlət dilini qəbul etməliyik. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycandilidir”. Yeni konstitusiya layihəsinin 23-cü maddəsi referenduma məhz bu cür təqdim olundu. Xalq referendumyolu ilə Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin Azərbaycan dili olmasını qəbul etdi.“Xalq qəzeti”.-2013.-1 avqust.-N 167.-S.3.466

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────İradə ƏLİYEVAAzərbaycan dilinin inkişafına sanballı töhfəDilimiz çox zəngin və ahəngdar dildir. Dərin tarixi köklərə malikdir.Şəxsən mən öz ana dilimi çox sevirəm və bu dildə danışmağımla fəxr edirəm.Heydər ƏLİYEVBəşər sivilizasiyasına əvəzsiz töhfələr vermiş Azərbaycan xalqının dili minilliklər boyu davam edəninkişaf və təkmilləşmə prosesi keçərək müasir dövrdə milli özünəməxsusluğumuzun başlıca təzahürünəçevrilmişdir. Azərbaycan dilinin bütün dünyada ən kamil dillərdən biri olduğunu, rəvanlığını,ahəngdarlığını bir çox xalqların görkəmli nümayəndələri etiraf etmişlər.Onlar öz əsərlərində bu dili XIX əsrdə Avropada geniş yayılmış fransız dili ilə müqayisə edərək onuAvrasiyanın hər tərəfində işlədilən bir dil kimi yüksək qiymətləndirmişlər. Hazırda milyonlarla azərbaycanlınınmədəni inkişaf vasitəsi olan bu dil tarixən nəinki Qafqazda yayılmış, hətta müəyyən dövrlərdə daha genişməkanda müxtəlif etnosların da istifadə etdikləri ümumi dil olmuşdur.Türk dili ailəsinin oğuz qrupuna daxil olan Azərbaycan dilinin tarixi miladdan əvvəlki dövrlərə gedib çıxır.Ayrı-ayrı türk boylarının ümumi ünsiyyət və anlaşma vasitəsi olan bu dil IV-V əsrlərdən etibarən ümumxalqdanışıq dilinə çevrilməyə başlamışdır. Şifahi şəkildə yayılan ilkin ədəbiyyat nümunələri - dastanlar, nağıllar,bayatılar, laylalar və s. Azərbaycan şifahi ədəbi dilinin erkən formalaşması və təkamülü zərurətini yaratmışdır.Qaynağını uzaq keçmişdən alan Azərbaycan dilinin ilk və ən qədim yazılı nümunələri günümüzədək gəlibçatmasa belə, ölkəmizin ərazisində qədim əlifbaların varlığı, həmçinin yazı dilimizin bədii məna kamilliyi vədigər amillər bu dilin dərin tarixi köklərə malik olduğunu sübuta yetirir.Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi hüquqi aktlarda təsbit olunması məsələsi hələ XX əsrin əvvəllərində -Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hakimiyyəti dövründə böyük aktuallıq kəsb etmişdi. O zaman parlamentinistifadə etdiyi dil Azərbaycan türkcəsi idi. Parlamentin iclaslarından birində bu məsələ geniş müzakirə olunmuşvə xüsusi qərar qəbul edilmişdi. Qərara əsasən parlamentin rəsmi dili Azərbaycan dili elan olunmuş, digərmillətlərin nümayəndələrinin öz çıxışlarını rus dilində etmələri hələlik məqbul sayılmışdı. Bununla belə, rəsmisənədlərin hamısı ana dilində tərtib edilirdi. Azərbaycan türkcəsində olmayan sənədlərin üstündə adətənparlamentin sədr müavini Həsən bəy Ağayev belə bir məzmunda dərkənar qoyurdu: "Ərizə türkcə lisandaolmadığı üçün əncamsız qalır".Bu barədə Nazirlər Şurasının 1918-ci il 27 iyun tarixli xüsusi fərmanı da mövcuddur. Həmin fərmana görəiki il ərzində dövlət orqanlarının işi tamamilə ana dilində aparılmalı idi. Hətta bir sıra hallarda bu dilibilməyənlər üçün mütərcim çağırılması, işlərin Azərbaycan dilinə tərcümə olunması da nəzərdə tutulurdu. Lakinnə İstiqlal Bəyannaməsində, nə də Konstitusiya aktında dövlət dili haqqında maddə öz əksini tapmışdı.Ölkəmizdə sovet hakimiyyətinin qurulduğu ilk illərdə də bu sahədə yenilik baş vermədi. 1937-ci ildə qəbulolunmuş Azərbaycan SSR-in yeni Konstitusiyasında da Azərbaycan dilinin hüquqi statusu barədə heç nədeyilmirdi. Şübhəsiz, bu, sovet rəhbərliyinin apardığı totalitar siyasətin diktə etdiyi reallıq idi. Stalinrepressiyalarının geniş vüsət aldığı bir vaxtda Konstitusiyaya ana dili ilə bağlı hər hansı düzəliş və ya əlavəetmək həm çox riskli, həm də perspektivsiz addım ola bilərdi.Stalinin ölümündən sonra repressiya maşınının dayanması və totalitarizmin ən ağır formalarının aradanqaldırılması istiqamətində atılmış addımlar xalqlara qarşı ayrı-seçkilik siyasətini müəyyən qədərməhdudlaşdırdı. Nəhayət, belə bir vəziyyətdə - 1956-cı ildə Azərbaycan Respublikası Ali Soveti 1937-ci ilKonstitusiyasına xüsusi əlavə qəbul etdi. Həmin əlavədə Azərbaycan SSR-də dövlət dilinin Azərbaycan diliolması təsbit olunurdu. Lakin bu qərar bir tərəfdən respublikanın özündəki qısqanc qüvvələrin, digər tərəfdənmərkəzdəki mühafizəkarların müqaviməti ilə rastlaşdı. Azərbaycan dilinə keçilməsi barədə tələblər Moskvadanarazılıq doğurdu. 1959-cu ildə qəbul edilən qərar bu narazılığa da son qoydu. Tələskənlik və hövsələsizlikrespublikada formalaşan milli ovqatlı kadrlara zərbə ilə nəticələndi.1977-ci ildə Azərbaycan SSR-in yeni Konstitusiyası hazırlanmağa başladı. Həmin dövrdə respublikamızaümummilli lider Heydər Əliyev rəhbərlik edirdi və o, Azərbaycan dilinin Əsas Qanunda dövlət dili kimi təsbitolunması ilə bağlı təşəbbüslə çıxış etdi. Heydər Əliyevin bu təşəbbüsü İttifaq rəhbərliyi tərəfindən heç dəmüsbət qarşılanmadı. Bir çoxları bunu "milli ayrı-seçkilik siyasətinin təzahürü" kimi qələmə verir, belə biraddımın atılmasının digər müttəfiq respublikalarda mənfi reaksiya doğuracağını iddia edirdilər. O zaman467

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Konstitusiyanı hazırlayan komissiyanın rəhbəri Heydər Əliyev özü idi və bütün bu iddialara qarşı tutarlıarqumentlərlə çıxış edərək öz təşəbbüsünün kifayət qədər real səciyyə daşıdığını sübut edirdi. Maneələrə vəçətinliklərə baxmayaraq, Heydər Əliyev konstitusiya layihəsindən Azərbaycan dilini dövlət dili kimi təsbit edənmaddənin çıxarılması barədə təkliflərlə razılaşmadı.Azərbaycan dilinin Azərbaycan SSR-də dövlət dili statusu almasına qarşı müqavimət göstərənlərdən ən fəalıolan Ukrayna KP MK-nın birinci katibi Şerbitski ilə Heydər Əliyevin çox ciddi mübahisələri oldu. Şerbitskiiddia edirdi ki, əgər müttəfiq respublikalardan biri öz dövlət dilinin adını konstitusiyada göstərərsə, Ukrayna dabunu etməlidir. Ümummilli lider həmin vaxt ona konkret cavab vermişdi: "Mən ona dedim ki, sizə heç kimmane olmur. Siz bizdən də böyük respublikasınız və Sovetlər İttifaqında sizin xüsusi çəkiniz bizimkindən qatqatartıqdır. Siz istəsəniz, bunu yaza bilərsiniz. Ancaq siz nə üçün bizə mane olursunuz? Mübahisəmiz çoxgərgin oldu".Ümummilli lider Heydər Əliyevin nümayiş etdirdiyi əzmkarlıq və qətiyyət nəticəsində 1978-ci ilin aprelindəqəbul edilən yeni Konstitusiyanın 73-cü maddəsində Azərbaycan SSR-də dövlət dilinin Azərbaycan dili olmasıqeyd olundu. Beləliklə də Azərbaycan dili dövlət dili statusu aldı və bu, respublikada xalqın milli ruhununoyanışında, mədəni-tarixi inkişafının stimullaşdırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. Ana dilimizin hüquqistatusunun dövlət dili səviyyəsinə qaldırılması xalqımızın tarixi nailiyyəti idi.Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycan dilinin daha da inkişafetdirilməsi yolunda geniş üfüqlər açıldı. Təəssüflər olsun ki, respublikanın ozamankı rəhbərliyinin səriştəsizliyinəticəsində xalqın iradəsinə zidd olaraq dövlət dilinin adı qeyri-qanuni şəkildə dəyişdirildi və məsələyədolaşıqlıq, anlaşılmazlıq gətirildi. Dövlət dili haqqında məsələ 1992-ci ilin dekabrında Azərbaycanın MilliMəclisində müzakirə edildi və onun adının dəyişdirilməsi ilə bağlı nəzərdə tutulan antikonstitusion qanun qəbulolundu. Təəssüf ki, belə taleyüklü məsələnin həlli üçün o zaman Milli Məclisdə cəmi 26 nəfərin lehinə səsverməsi kifayət hesab edildi. Halbuki dövlət dili haqqında müddəa, Konstitusiyada nəzərdə tutulduğuna görə,ona hər hansı dəyişiklik edilməsi ümumxalq müzakirəsi və deputatların ən azı üçdə iki səs çoxluğu ilə ediləbilərdi. Lakin o zaman adi qanunvericilik qaydalarına məhəl qoyulmamış, xalqın iradəsi nəzərə alınmadanvolyuntarist və məsuliyyətsiz bir qərar verilmişdi.Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk konstitusiya layihəsinə baxılarkən dövlət dili haqqında müddəageniş müzakirə obyekti oldu. Həmin məsələ yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyada, kütləviinformasiya vasitələrində, müxtəlif elmi forumlarda, yığıncaqlarda, idarə, təşkilat və müəssisələrdə sərbəst,demokratik şəraitdə hərtərəfli müzakirə olundu. Nəhayət, xalq 1995-ci il noyabr ayının 12-də referendum yoluilə öz mövqeyini nümayiş etdirərək Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin Azərbaycan dili olmasımüddəasına tərəfdar olduğunu bildirdi. Ana dilimizə qarşı edilmiş haqsızlıq aradan qaldırıldı, onun hüquqlarıqorundu, cəmiyyətdəki mövqeləri tam bərpa edildi.Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan dilinin qorunmasına və inkişafına tarixin bütün dövrlərində xüsusidiqqət yetirirdi. 2001-ci il iyunun 18-də ümummilli lider "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsihaqqında" fərman imzaladı. Bu tarixi sənəd dilimizin inkişafı və tətbiqi sahəsində meydana çıxan problemlərinhəllində mühüm rol oynadı. Həmin fərmanda Azərbaycan Prezidenti yanında Dövlət Dil Komissiyasınınyaradılması da nəzərdə tutulurdu. Dünyanın heç bir dövlətində analoqu olmayan belə bir qurumun yaradılmasıana dilimizin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsinə daha effektli şəkildə nəzarət etmək və bu prosesi ümummillimaraqlar kontekstində tənzimləmək məqsədi daşıyırdı.2001-ci il avqustun 9-da isə ulu öndər yeni fərman - "Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Gününün təsisedilməsi haqqında" mühüm bir sənəd imzaladı. Fərmanda deyilirdi: "Hər il avqust ayının 1-i AzərbaycanRespublikasında Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günü kimi qeyd edilsin".Həmin fərmana əsasən, 2001-ci il avqustun 1-dən etibarən latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçidreallaşdı. Məhz bundan sonra respublikada bütün yazılı sənədləşmələr heç bir istisnaya yol verilmədən latınqrafikası ilə aparılmağa başladı. Latın qrafikası Azərbaycan xalqı üçün tarixi baxımdan daha doğma bir qrafikaidi. Hələ 1923-cü ildə respublikamızda latın qrafikalı əlifbaya keçid prosesi başlamışdı. O dövrdə mətbuatda azazda olsa, latın əlifbası ilə yazılar çap olunurdu. 1929-cu ildə rəsmi olaraq latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasıqəbul edildi və 1939-cu ilə qədər məhz bu əlifbadan istifadə olunmuşdu. 1940-cı ildən etibarən isəAzərbaycanda Kirill əlifbasından istifadə edilməyə başlanmışdı. Müstəqilliyin bərpasından sonrakı ilk ildə,1991-ci ildə latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası qəbul olunsa da, o, bütün gücü ilə işləyə bilməmişdi. Yalnızümummilli lider bu məsələnin birdəfəlik həllinə nail oldu.468

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────2003-cü ilin yanvar ayının 2-də isə Heydər Əliyevin fərmanı ilə "Azərbaycan Respublikasında dövlət dilihaqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə mindi. Həmin qanunda dövlətin ana dilinə qayğısısahəsindəki əsas vəzifələr dəqiq şəkildə göstərildi. "Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında" qanundövlət dilinin inkişaf proqramının hazırlanmasına və dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsait hesabına həminproqramın həyata keçirilməsinin maliyyələşdirilməsini hökumətin başlıca vəzifələrindən biri kimi müəyyənedirdi. "Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında" qanun təhsil sahəsində başqa dillər üçün genişimkanlar da açırdı. Belə bir prinsipin qanunda öz əksini tapması həm insan hüquqları, həm də beynəlxalqhüquqda təsbit olunmuş digər mühüm aktlar baxımından olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Qanunda nəzərdətutulurdu ki, başqa dillərdə tədris aparan təhsil müəssisələrinin hər birində Azərbaycan dilinin tədrisi məcburixarakter daşıyır.Ulu öndərin siyasi kursunu son 10 ildə bütün sahələrdə inamla davam etdirən Prezident İlham Əliyev millimənəvidəyərlərimizə yüksək hörmətin təcəssümü kimi Azərbaycan dilinin inkişafına, onun saflığının,təmizliyinin qorunmasına yönəlmiş sistemli tədbirlər həyata keçirir. Ölkə rəhbərinin hələ 12 yanvar 2004-cü iltarixli "Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında" sərəncamı əsasındahər il latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası ilə çap olunacaq əsərlərin siyahısı hazırlanır. İndiyə qədər yüzlərləkitabın yeni əlifbada çapı milli-mənəvi dəyərlərimizi, ədəbiyyatımızı, incəsənətimizi qoruyub gələcək nəsillərəçatdırmaq, qloballaşma dövründə milli özünəməxsusluğu yaşatmaq niyyətindən irəli gəlir. Bu tədbirlər həm dədövlət başçısının elmin və mədəniyyətin inkişafına böyük diqqət yetirdiyini göstərir.Bununla belə, Azərbaycan Respublikasının son 10 illik inkişaf yolu göstərmişdir ki, digər sahələrdə olduğu kimi, ana dilimizin öyrənilməsi və tətbiqisahəsində də hələ görüləsi işlər çoxdur. Ölkəmizin ali və orta məktəblərində Azərbaycan dilinin müasir dünyastandartlarına, milli-mədəni inkişaf tariximizin tələblərinə cavab verən tədrisi işinin təkmilləşməsinə ehtiyacvardır. Bir çox kütləvi informasiya vasitələrində, rəsmi yazışmalarda, kargüzarlıq və s. sahələrdə Azərbaycanədəbi dilinin normalarına lazımi səviyyədə əməl edilmir. Azərbaycan dilinin reklam işində istifadə edilməsindəciddi qüsurlar müşahidə olunur. Kəskin tənqidlərə baxmayaraq, reklam vasitələrinin hazırlanmasında bir çoxhallarda xarici dillərə əsassız olaraq üstünlük verilir. Xaricdə yaşayan soydaşlarımızın Azərbaycan dilidərslikləri, tədris vəsaiti, ana dilində bədii və elmi ədəbiyyat, mətbuat və s. ilə təmin olunması qənaətbəxşdeyildir.Bu problemləri nəzərə alan Prezident İlham Əliyev 2012-ci il 23 may tarixdə "Azərbaycan dilininqloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair DövlətProqramı"nın hazırlanması barədə sərəncam imzalamışdır. Sərəncamda Azərbaycan dilinin tarixi təkamül vəinkişaf mərhələlərinə elmi-tarixi rakursdan nəzər salınmış, qloballaşma şəraitində bu sahədə mövcud olanproblemlər, görülməli olan tədbirlər dolğun əksini tapmışdır. Sənəddə Azərbaycan dilinin xalqımızın mənəvisərvəti, dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin sarsılmaz təməli, dövlətimizin müstəqilliyinin başlıcarəmzlərindən biri olduğu xüsusi vurğulanır: "Hər bir azərbaycanlı tarixin ayrı-ayrı dövrlərində dilimizin dövlətdili kimi fəaliyyət göstərməsindən böyük qürur hissi keçirir. Ölkəmizin zaman-zaman müxtəlif imperiyalartərkibində yaşamağa məcbur olmasına baxmayaraq, ana dilimiz hətta bu ağır vaxtlarda belə milli məfkurənin,milli şüurun və milli-mədəni dəyərlərin layiqincə yaşamasını və inkişafını təmin etmişdir. Bu gün onunqorunması və qayğı ilə əhatə olunması müstəqil Azərbaycanın hər bir vətəndaşının müqəddəs borcudur".Sərəncamda bütün bunlarla yanaşı, mövcud problemlərə də ətraflı nəzər salınır, son dövrlər müasirAzərbaycan ədəbi dilinin tükənməz imkanlarından lazımınca və düzgün istifadə edilməməsi təəssüflə diqqətəçəkilir. Qeyd olunur ki, ədəbi dilimizin özünəməxsus inkişaf qanunauyğunluqlarına xələl gətirə biləcək yadünsürlərin üzə çıxarılması və qarşısının alınması istiqamətində mütəxəssislər heç də həmişə çeviklik nümayişetdirə bilmirlər. Nəticə etibarilə dövlət dilimizin tətbiqi sahəsində bir sıra problemlər özünü qabarıq şəkildəbüruzə verir. Azərbaycan dilində internet resurslarının qıtlığı, elektron və interaktiv dərsliklərin yoxluğu,Azərbaycan dilini öyrənən əcnəbi dilli insanlar üçün tədris vəsaitlərinin bir çox hallarda müasir tələblərə cavabverməməsi narahatlıq doğurur. Sovet dövründə Azərbaycan dilçilərinin dünya elmində gedən proseslərdəntəcrid olunması ilə ölkəmizdə dilçilik sahəsindəki nəzərəçarpan boşluq hələ də aradan qaldırılmamışdır."Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyininkişafına dair Dövlət Proqramı"nın qısa müddətdə hazırlanaraq Prezident İlham Əliyevin 2013-cü il 9 apreltarixli sərəncamı ilə təsdiq olunması mənəviyyatımızın güzgüsü olan ana dilimizin saflığının və zənginliyininqorunması yolunda mühüm tarixi hadisədir. Sənədin preambula hissəsində haqlı olaraq göstərilir ki, elm vətexnikanın sürətlə inkişaf etdiyi hazırkı qloballaşma dövründə Azərbaycan dilinin zənginləşməsi və tətbiqi469

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində aparılan işlər yeni səviyyəyə yüksəldilməlidir: "...Azərbaycandilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsi və azərbaycançılıq məfkurəsi əsasındahərtərəfli inkişafı baxımından gənc nəslin ana dilinə sevgi və hörmət ruhunda tərbiyə olunması, ədəbi dilinnormalarına ciddi surətdə əməl edilməsi, o cümlədən dilçilik elminin müxtəlif sahələri üzrə yüksəkixtisaslıkadrların hazırlanması dövrün tələbi olaraq qalır".Dövlət proqramı 2013-2020-ci illər ərzində bu istiqamətdə bir sıra zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsininəzərdə tutur. Proqramın məqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tədqiqinə dövlət qayğısının artırılması,Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsi, ölkədə dilçilik araşdırmalarınınəsaslı surətdə yaxşılaşdırılmasıdır. Sənəd, eyni zamanda, dilçiliyin aparıcı istiqamətlərində fundamental vətətbiqi tədqiqatların inkişafına yönəldilmiş yaradıcılıq səylərinin birləşdirilməsini və dilçiliyin müasircəmiyyətin aktual problemləri ilə əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur.Dövlət proqramında Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun inkişafı,qorunması, elektron məkanda daha geniş istifadəsi və ölkədə dilçiliyin inkişaf etdirilməsi mexanizmininyaradılması; dilçilik sahəsində yüksəkixtisaslı kadrların hazırlanmasının təkmilləşdirilməsi; dünya dilçilikelminin müasir inkişaf meyillərini nəzərə almaqla elmi tədqiqatların prioritet istiqamətlərininmüəyyənləşdirilməsi; dilçilik sahəsində dünyanın aparıcı elmi mərkəzləri ilə əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi;dilin inkişafı və tədrisi məsələlərinin uzlaşdırılması və təkmilləşdirilməsi; dilçi alimlərin müasir informasiya vəkommunikasiya texnologiyalarının yaradılmasında iştirakının təmin edilməsi; dil (ədəbi dil) və mədəniyyəttarixinin daha əsaslı tədqiqini təmin etmək üçün qədim dillərin tarixinin öyrənilməsi; dilin inkişafını və ədəbi dilnormalarının qorunmasını təmin edən qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi; dil və nitq mədəniyyətininyüksəldilməsi; Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin və qrammatik normalarının sistemləşdirilməsi; Azərbaycandadil situasiyalarının və dil əlaqələrinin öyrənilməsi kimi mühüm vəzifələr əksini tapmışdır.Bütün bunlar təsdiqləyir ki, qloballaşan dünyanın yeni çağırışlarına cavab verən siyasət yürüdən AzərbaycanPrezidentiİlham Əliyev bu prosesin müəyyən neqativ təsirlərini də nəzərə alır, xüsusən mühüm siyasi mədəniyyəthadisəsi olan milli dilin təmizliyinin qorunmasına çalışır. Bu da nəzərə alınır ki, ana dilinə yüksək məhəbbətazərbaycançılıq ideologiyasının milli mahiyyətini açmaqla yanaşı, xalqımızın etnik fərdiliyini özündə təcəssümetdirən mühüm amildir. Eyni zamanda, Azərbaycan dilinin dövlət dili olaraq işlədilməsi müstəqildövlətçiliyimizin mühüm atributlarından biri kimi həm də dünya azərbaycanlılarının milli-mədəni özünüifadəehtiyaclarının ödənilməsinə imkan yaradır.“Azərbaycan”.-2013.-1 avqust.-N 167.-S.1-2.470

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────İlham ABBASOVAzərbaycan dili milli dövlətçiliyimizin əsas atributlarından biridirMüstəqil Azərbaycan dövləti bütün sahələrdə olduğu kimi, dil siyasətində də ulu öndərin stratejikursuna sadiq qalaraq onun siyasi xəttini dönmədən və uğurla həyata keçirir. Dövlət dilinin qorunmasıvə işləkliyinin təmin edilməsi ölkəmizdə müstəqil dövlət quruculuğunun prioritet istiqamətlərindəndir.Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev hələ sovet dövründə mərkəzin ciddi müqavimətinə baxmayaraq,respublikamızda Azərbaycan dilinin dövlət dili statusunun 1978-ci il Konstitusiyasında əks olunmasınanail ola bilmişdi.Azərbaycan dilinin müstəqil Azərbaycan Respublikasının ulu öndərin rəhbərliyi ilə hazırlanaraq 1995-ci ilin12 noyabrında qəbul edilmlş Konstitusiyasının 21-ci maddəsində təsbit edilmiş dövlət dili statusu isə artıqdeklorativ yox, tam əməli xarakter daşıyır. Konstitusiyanın qəbulundan keçən sonrakı illər ərzində bu məsələninayrı-ayrı konkret cəhətlərinə dönə-dönə qayıdılması, ana dilimizin rəsmi statusunun təminatı və tətbiqinintəkmilləşdirilməsi ilə bağlı müxtəlif qanun, fərman və sərəncamların verilməsi dövlətimizin bu məsələyə nəqədər böyük önəm verdiyini sübut edir:– “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 iyul2001-ci il tarixli fərmanı;– “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan Dili Gününün qeyd edilməsi haqqında” Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin 9 avqust 2001-ci il tarixli fərmanı;– “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Qanun (30 sentyabr 2002-ci il);– “Azərbaycan Respublikasında Dövlət Dili haqqında” Qanunun tətbiq edilməsi barədə” AzərbaycanRespublikası Prezidentinin 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərmanı.Bütün bu sənədlər müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu, ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindənimzalanmışdır.Prezident İlham Əliyev ulu öndərin dil siyasətini inamla davam etdirərək 12 yanvar 2004-cü ildə“Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” sərəncam imzalamış, 5avqust 2004-cü ildə isə həmin sərəncamın tətbiqini reallaşdırmaq məqsədilə “Azərbaycan dilində orfoqrafiyaqaydalarının təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti xüsusi qərar qəbul etmişdir.Latın qrafikalı yeni Azərbaycan əlifbasının həyata keçirilməsinin xalqımızın ümumi mədəni inkişafına vəölkəmizin dünya birliyinə mədəni inteqrasiyasına yardımçı olmasını praktikada təmin etmək məqsədiləPrezident İlham Əliyev sonrakı iki ildə dünya ədəbiyyatı klassikasının Azərbaycan dilində nəşri ilə bağlı dahaiki sərəncam imzalamışdır.Xalqın böyük əksəriyyəti tərəfindən tam razılıqla qarşılanan bu sənədlər dövlət dilimizin rəsmi statusununhəyatın bütün sahələrində qeyd-şərtsiz təmin olunmasını, tədrisinin və tədqiqinin yaxşılaşdırılmasını,işləkliyinin genişləndirilməsini və saflığının qorunmasını nəzərdə tutur. Bu sənədlər dövlət dilinə məhzdövlətçilik atributu kimi yanaşmanın, ən yüksək səviyyədə diqqət və qayğının bariz nümunəsidir.Fikrimizin təsdiqi üçün “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Qanunun bəzi müddəalarınıyada salaq:– Dövlət dilini bilmək hər bir Azərbaycan Respublikası vətəndaşının borcudur;– Azərbaycan Respublikası dövlət dilinin işlənilməsini, qorunmasını və inkişafını təmin edir;– Dövlət dilinin saflığının qorunması, dilçilik elminin nəzəriyyəsi və praktikasının inkişafı üçün müvafiqşəraitin yaradılması və tədbirlərin həyata keçirilməsi dövlətin əsas vəzifələrindəndir;– bütün televiziya və radio kanallarının aparıcıları dövlət dilini mükəmməl bilməlidirlər və onların səlisdanışıq qabiliyyəti olmalıdır;– Azərbaycan Respublikasının ərazisindəki bütün kütləvi informasiya vasitələri (mətbuat, televiziya, radio vəs.), kitab nəşri və digər nəşriyyat işi ilə məşğul olan qurumlar Azərbaycan ədəbi dilinin normalarına riayətolunmasını təmin etməlidirlər;– Azərbaycan Respublikası ərazisində bütün xidmət sahələrində, reklam və elanlarda dövlət diliişlənilməlidir;– Azərbaycan Respublikası ərazisində istehsal edilən, habelə ixrac edilən malların üzərindəki etiketlər vədigər yazılar müvafiq xarici dillərlə yanaşı, dövlət dilində də olmalıdır;471

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────– bu qanunu pozan hüquqi, fiziki və vəzifəli şəxslər Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdətutulmuş qaydada məsuliyyət daşıyırlar.Göründüyü kimi, dil normalarının pozulması, sadəcə olaraq, linqvistik qaydaların yox, həm də dövlətqanununun pozulmasıdır və ona saymazyana yanaşanlar yalnız ictimai rəy qarşısında deyil, həm dəqanunvericilik normaları qarşısında məsuliyyət daşımalıdırlar. Qanuna hörmətlə yanaşmaq isə hüquqi dövlət vəvətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun ən mühüm amillərindən biridir.Müasir dünya xalqlarının və dövlətlərinin taleyində son dərəcə mühim rol oynayan, ölkələrin sosial-siyasi,mədəni inteqrasiyasına və iqtisadi tərəqqisinə stimul verən qloballaşma prossesləri bütün böyük hadisələr kimi,müsbət xüsusiyyətləri ilə yanaşı, bəzi mənfi cəhətlərə də malikdir. Bu sırada ilk növbədə xalqların milli-mənəvidəyərlərinin aşınmaya məruz qalma və unudulma təhlükəsini qeyd etmək lazımdır. Bu hal milli-mənəvidəyərlərin yabançı təsirlərdən qorunması zərurətini çağdaş dövrdə dünya xalqlarının qarşısında duran ən vacibvəzifələrdən birinə çevirmişdir.Şübhəsiz ki, hər bir xalqın mənəvi sərvətləri sırasında həmin xalqın ana dilinin heç bir dəyərlə müqayisəyəgəlməyən müstəsna əhəmiyyəti vardır. Ana dili xalqın varlığını təmin edən ən dəyərli amildir. Xalq bütün maddivə mənəvi sərvətlərini, hətta torpaqlarını itirib yalnız dilini saxlasa, öz varlığını qoruyub mühafizə edə bilər.Lakin, tarixin də dəfələrlə sübut etdiyi kimi, bütün sərvətlərini saxlayıb, dilini itirən xalq məhvə məhkumdur.Ana dili yalnız sadəcə ünsiyyət vasitəsi deyil, xalqın dünyagörüşünün, düşüncə tərzinin, ümumən mənəvivarlığının ifadə vasitəsidir. Buna görə də müasir beynəlxalq inteqrasiya şəraitində ana dilimizin qorunması, əsasmənəvi dəyər kimi onun toxunulmazlığının və işləkliyinin təmin edilməsi bir millət və dövlət olaraq bizim ənbaşlıca vəzifəmizdir.Vətəndaşların bir qisminin düşüncəsinə görə, dilimizin qorunması uğrunda mübarizəyə zəruri ehtiyacyoxdur. Onların fikrincə, Azərbaycan dilinin başı üzərində ciddi narahatlığa səbəb ola biləcək real təhlükəduyulmur. Nəinki daxil olduğu türk dilləri ailəsində, eləcə də mədəni dünyanın inkişaf etmiş dilləri sırasındalüğət tərkibinin zənginliyi, qrammatik sisteminin mükəmməlliyi, üslubi və funksional imkanlarının genişliyinəgörə heç bir dildən geri qalmayan, on milyonlarla insanın ünsiyyət vasitəsi kimi işlənən, geniş şəbəkəliinformasiya vasitələri, radio və televiziya kanalları, nəşriyyatları, elmi-tədqiqat müəssisələri, zəngin klassik vəmüasir ədəbiyyatı, minlərlə orta, onlarca ali məktəbi əhatə edən təhsil sistemi, nəhayət, suveren bir dövləttərəfindən təmin edilən dövlət dili statusu olan Azərbaycan dilini nədən, ya kimdənsə qorumağa, onun taleyiüçün narahatlıq keçirməyə nə hacət? Bu cür düşünənlərin, əlbəttə, öz məntiqi var, ancaq, təəssüf ki, realvəziyyət onların düşündüyü qədər sadə və birmənalı deyil.Bu baxımdan “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədədilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında” Azərbaycan Respublikasi Prezidentinin 23 may 2012-ci iltarixli sərəncamının dövlətimizin və onun rəhbərinin ana dilimizin qorunmasına və inkişafına qayğısının ənbariz nümunəsi kimi dəyərləndirilməsi təsadüfi deyildi.Sərəncamda qeyd olunduğu kimi, “ölkəmizin zaman-zaman müxtəlif imperiyaların tərkibində yaşamağaməcbur olmasına baxmayaraq, ana dilimiz hətta ən ağır vaxtlarda belə milli məfkurənin, milli şüurun və millimənəvidəyərlərin layiqincə yaşamasını və inkişafını təmin etmişdir. Bu gün onun qorunması və qayğı ilə əhatəolunması müstəqil Azərbaycanın hər bir vətədaşının müqəddəs borcudur”.Bəhs olunan sərəncam Azərbaycan dövlətinin ana dilimizlə bağlı qəbul etdiyi ən mühüm hüquqi sənədlərdənbiridir. Sənəddə dil siyasəti sahəsində xüsusi Dövlət Proqramının qəbul edilməsi zərurəti belə əsaslandırılırdı:“Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyinin bərpasına nail olduqdan sonra Azərbaycan dili xalqımızınictimai-siyasi, sosial-iqtisadi həyatında dövlətin rəsmi dili kimi müstəsna əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır.Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin imzaladığı tarixi sənədlər sayəsində ədəbi dilimizinfəaliyyət meydanı daha da genişlənmiş, onun müxtəlif üslublarının potensialı bir daha üzə çıxarılmış, bütünlüklədil mədəniyyətimiz qarşısında yeni üfüqlər açılmışdır... Bununla yanaşı, son dövrlərdə müasir Azərbaycan ədəbidilinin tükənməz imkanlarından lazımınca və düzgün istifadə edilməməsi diqqəti çəkir. Ədəbi dilimizinözünəməxsus inkişaf qanunauyğunluqlarına xələl gətirə biləcək yad ünsürlərin üzə çıxarılması və qarşısınınalınması istiqamətində mütəxəssislər heç də həmişə çeviklik nümayiş etdirə bilmirlər. Nəticə etibarilə, dövlətdilinin tətbiqi sahəsində bir sıra problemlər özünü qabarıq şəkildə büruzə verir.” Sərəncamda daha sonra deyilir:“Respublikada dil siyasətinin birmənalı şəkildə formalaşdırılması, ana dilinin dövlət dili kimi tətbiqi işinintəkmilləşdirilməsi və dünya azərbaycanlılarının ünsiyyət vasitəsinə çevrilərək milli həmrəyliyin göstəricisi kimibeynəlxalq aləmdə rolu və nüfuzunun yüksəldilməsi, ...həmçinin gənc nəslin ana dilinə sevgi və hörmət ruhundatərbiyə olunması, ədəbi dil normalarına ciddi surətdə əməl edilməsi daim diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.”472

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dövlət Proqramının layihəsi mətbuatda dərc olundu, mütəxəssislərin, mətbuat təmsilçilərinin, dövlətqulluqçularının, ictimaiyyət nümayəndələrinin iştirakı ilə geniş müzakirə olunduqdan sonra, bir sıra təkliflərnəzərə alınmaqla Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 9 aprel 2013-cü il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edildi.“Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyininkişafına dair” Dövlət Proqramı dil haqqında indiyə qədər qəbul edilmiş digər sənədlərdən fərqli olaraq, yalnızmövcud vəziyyəti dəyərləndirmir, həm də ədəbi dilimizin qorunması və inkişaf etdirilməsi, ümumən dil siyasətisahəsində qarşıda duran vəzifələri müəyyənləşdirir. Sənəddə qeyd olunduğu kimi, “elm və texnikanın sürətləinkişaf etdiyi hazırkı qloballaşma dövrü Azərbaycan dilinin zənginləşməsi və tətbiqi imkanlarınıngenişləndirilməsi istiqamətində aparılan işlərin yeni səviyyəyə yüksəldilməsini tələb edir. ...Dövlət Proqramınınməqsədi Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tədqiqinə dövlət qayğısının artırılmasını, Azərbaycan dilininqloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsini, ölkədə dilçilik araşdırmalarının əsaslı surətdəyaxşılaşdırılmasını, dilçiliyin aparıcı istiqamətlərində fundamental və tətbiqi tədqiqatların inkişafına yönəldilmişyaradıcılıq səylərinin birləşdirilməsini və dilçiliyin müasir cəmiyyətin aktual problemləri ilə əlaqələndirilməsinitəmin etməkdir.”Proqramda nəzərdə tutulan müddəaların yerinə yetirilməsi üçün AMEA, Təhsil Nazirliyi, Ədliyyə Nazirliyi,Xarici İşlər Nazirliyi, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi,İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Dövlət Gömrük Komitəsi, Əmlak Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsi, Diasporla İş üzrəDövlət Komitəsi, Mətbuat Şurası, Milli Televiziya və Radio Şurası kimi qurumların qarşısına konkret vəzifələrqoyulmuşdur.Müstəqillik illərində ana dilimizin dövlət dili statusunun təmin edilməsi üçün qeyd etdiyimiz rəsmisənədlərdən əlavə, bir sıra mühüm əməli tədbirlər də həyata keçirilib. Bu baxımdan ali məktəblərə qəbul zamanıAzərbaycan dili üzrə imtahanın bütün ixtisas qrupları üçün mütləq olmasını, rus bölməsi üzrə orta məktəblərinburaxılış, ali məktəblərin qəbul imtahanlarında Azərbaycan dili üzrə sualların zəruri xarakter daşımasını,telekanallarda veriliş və filmlərin Azərbaycan dilində yayınlanmasını xüsusi vurğulamaq lazımdır.Görülən tədbirlərin praktik nəticələri də göz önündədir. Ölkəmizdə toplu halında yaşayan digər xalqların(milli azlıqların) ünsiyyət vasitəsi kimi Azərbaycan dilindən istifadə edilməsi nəzərəçarpacaq qədər artmışdır.Əvvəllər Azərbaycan dilində danışa bilməyən, yaxud danışmaq istəməyən çoxlu sayda ictimai xadimlər,siyasətçilər, ziyalılar, sənətçilər, məmurlar, sıravi vətəndaşlar indi bu dildə danışırlar (ən azı buna cəhd edirlər).Ancaq ana dilimizin taleyinə maksimum tələbkarlıq mövqeyindən yanaşmaq zərurəti göstərir ki, bütün bunlarhələ kifayət deyildir. Görüləsi işlər hələ də çoxdur.Dövlət dilinin işlədilməsinə biganə münasibətə bütün sahələrdə qəti olaraq son qoyulmalıdır. Bu diliişlətməyin şərəfliliyini, nüfuz və hörmət gətirdiyini insanların beyninə yeritmək, ictimai şüurun atributuna,ümumi davranış normasına çevirmək lazımdır.Dilin böyük ictimai-siyasi hadisə və mənəvi həyatımızın mühüm amili olduğunu nəzərə almayan bəzimətbuat orqanlarında, telekanallarda, elektron informasiya vasitələrində ədəbi dil normalarının pozulması hallarıvə hətta ictimai rəyin ziddinə olaraq, Dövlət Proqramının tələblərinə müqavimət cəhdləri müşahidə olunur.Tərcümə və dublyaj nümunələrinin mətni dilimizin zəngin ifadə imkanları ilə müqayisə edilməyəcək qədəraşağı səviyyədədir. Küçə və meydanlardakı bir sıra reklam lövhələrində, müxtəlif müəssisələrin adgöstəricilərində, digər tərtibat elementlərində Azərbaycan dilinin leksik və qrammatik normaları, dövlət dilinintətbiqi prinsipləri kobudcasına pozulur.Bir çox hallarda dilimizin tarixinə və mənşəyinə dair səsləndirilən yanlış və qərəzli mülahizələrə vaxtıvaxtındatutarlı cavab verilmir. Bəzi hallarda elmi tədqiqatlar üçün müasir dünya dilçiliyinin nəzərisəviyyəsindən geri qalan, heç bir ciddi praktik əhəmiyyət daşımayan bəsit mövzular seçilir.Azərbaycan dilində müasir dövr üçün zəruri kommunikasiya vasitəsi sayılan internet resurslarının azlığı,onlarda Azərbaycanın tarixi və müasir həqiqətlərinin kifayət qədər əks olunmaması, dilimizi öyrənmək istəyənəcnəbilər üçün tədris vəsaitlərinin müasir tələblərə cavab verməməsi real problemlərdir.Bütün bu çatışmazlıqların aradan qaldırılması məqsədilə Dövlət Proqramında dövlətimizin başlıcarəmzlərindən olan ana dilimizin istifadəsinə və tədqiqinə dövlət qayğısının artırılmasını, ana dilimizinöyrənilməsi və tədrisi sahəsində vəziyyətin yaxşılaşdırılmasını, dilçi mütəxəssislərin elmi yaradıcılıqaxtarışlarının stimullaşdırılmasını, ümumilikdə qloballaşma şəraitində ana dilimizin dövrün tələblərinə uyğunistifadəsini təmin edəcək vəzifələr irəli sürülür .473

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Azərbaycan torpağı bizim maddi Vətənimiz olduğu kimi, Azərbaycan dili də mənəvi Vətənimizdir. Dövlətdilinin hüdudlarının qorunması dövlət sərhədlərinin qorunması qədər vacib məsələdir və ümummilli vəzifə kimidərk olunmalıdır.Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Azərbaycan xalqının ümummilli lideri HeydərƏliyevin 90 illik yubileyi haqqında” 21 yanvar 2013-cü il tarixli sərəncamında deyilir: “Ana dilimizin dövlətdili kimi tətbiqində, onun imkanlarının genişləndirilməsi və Azərbaycan xalqının ən böyük milli sərvəti kimidəyərləndirilməsində Heydər Əliyev şəxsiyyətinin rolu danılmazdır”. Azərbaycan dövlətinin dil siyasətiümummilli liderimiz Heydər Əliyevin müəyyənləşdirdiyi bu prinsipə əsaslanır.“Xalq qəzeti”.-2013.-2 avqust.-N 168.-S.5.474

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dilimizin inkişafı dövlət siyasətinin əsas prioritetlərindəndirCahid İSMAYILOĞLU,AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi işçisi,filologiya üzrə fəlsəfə doktoru“Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyininkişafına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsindən artıq bir il ötür. Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin 2013-cü il 9 aprel tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş Dövlət Proqramının əsasməqsədlərindən biri Azərbaycan dilinin istifadəsinə və tədqiqinə dövlət qayğısının artırılmasını,Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsini təmin etməkdir.Dövlət Proqramının əsas vəzifələrindən biri də qloballaşma şəraitində Azərbaycanda dil situasiyasının vədillərin qarşılıqlı əlaqəsinin öyrənilməsinin intensivləşdirilməsidir. Dövlət Proqramında yer almış bütün buməsələlər, ümumiləşdirilmiş şəkildə dil siyasətinin tərkib hissəsidir.Məlum həqiqətdir ki, Azərbaycan dili qədim və zəngin tarixə, ənənəyə, rəngarəng dil faktlarına çoxcəhətli vəəhatəli üslublara malikdir. Azərbaycan xalqı və onun mənşəyi ilə bağlı bəzi dövrlərdə ziddiyyətli, saxta,həqiqətdən uzaq, qeyri-elmi tezislər səsləndirilmişdir. Bu danılmaz faktdır ki, Azərbaycan dili uzun əsrlikformalaşma dövrü keçmiş, siyasi, dini, mədəni münasibətdə olduğu xalqların dillərindən bəhrələnmiş, başqadillərə də önəmli təsir göstərmişdir.Azərbaycan dilinin inkişafında, beynəlxalq nüfuz qazanmasında dövlət dili statusu daşıması, siyasi-iqtisadivə ictimai amillərdən irəli gələrək həmişə öz mövqeyini möhkəmləndirməsi, bu dildən çoxlarınınbəhrələnməsi və indi də istifadə etməsi, Azərbaycan dilinin Azərbaycan türklərinin ana dili olması ilə yanaşı,respublikamızda yaşayan digər etnosların da ikinci ana dili kimi istifadə etməsi və bir sıra digər amillər roloynamışdır.Respublikada dil siyasətinin formalaşdırılması, ana dilinin dövlət dili kimi tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsivə dünya azərbaycanlılarının ünsiyyət vasitəsinə çevrilərək milli həmrəyliyin göstəricisi kimi beynəlxalq aləmdərolu və nüfuzunun yüksəlməsi Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. HeydərƏliyev hələ sovet dövründə mərkəzin ciddi müqavimətinə baxmayaraq, respublikamızda Azərbaycan dilinindövlət dili statusunun 1978-ci il Konstitusiyasında əks olunmasına nail ola bilmişdi. Müstəqil Azərbaycandövlətinin ulu öndərin rəhbərliyi ilə hazırlanmış və qəbul edilmiş yeni Konstitusiyasında isə dövlət dilihaqqında ayrıca bənd verilmişdir.Azərbaycan dilinin hərtərəfli və dərin müşahidələr əsasında elmi cəhətdən tədqiqinə son yüzillikdəbaşlanılmışdır. Dünyada dil siyasəti və dil situasiyasının tədqiqinə hələ 60-70-ci illərdən başlanmış, bu günəkimi ciddi araşdırmalar ortaya qoyulmuş və uzun inkişaf yolu keçmişdir. Tədqiqatların əsas xətti dil siyasətimodellərinin təsviri, demoqrafik və siyasi vəziyyəti nəzərə alaraq ölkədə fəaliyyət göstərən müxtəlif dillər,dillərin qorunması, dil hüquqları, rəsmi dil, dillərin qarşılıqlı təsiri və inkişaf etdirilməsi, dil mühiti və s. üzrəaparılır. Dilçiliyin bir çox digər sahələrindən fərqli olaraq, dil siyasəti ilə bağlı tədqiqatların nəzəri əsaslarınımüəyyən etmək asan deyil. Dil siyasətinin tədqiqat obyektlərinə ümumi sistem çərçivəsində yanaşmaq mümkündeyil. Doğrudur bu sahəni daha çox sosial dilçiliyin tərkibinə aid edirlər, ancaq dilçiliyin digər sahələri ilə də sıxbağlılıq mövcuddur.Tədqiqatçılar da təsdiq edir ki, bu sahədə ümumi bir nəzəriyyə mövcud deyil. Əlbəttə, bu da təbii olaraq dilproblemlərinin çoxluğundan, müxtəlifliyindən, dəyişkənliyindən doğan problemlərlə bağlıdır. Bir sözlə, dilsiyasətinin əsas hədəfi dil problemlərinin həllinə yönəlir. Eyni zamanda, dil problemlərinin daim mövcudluğunəzərə alınaraq, bu problemlərin aşkar edilməsi də dil siyasətinin vəzifəsidir.Dövlət dilinin hazırlanması və qəbulu zərurəti müasir dünyada, o cümlədən ölkəmizdə yaranmış dilsituasiyası ilə bağlıdır.Dil situasiyası - həyatın, varlığın formasıdır, cəmidir, burada ərazi-sosial münasibətlər və funksionaləlaqələr, coğrafi-regional, yaxud siyasi-administrativ əlamətlər əsas yer tutur. Bu baxımdan dil situasiyasısosiolinqvistikanın predmetidir. Sosial-kommunikativ sistemin komponentləri arasındakı funksionalmünasibətlər dil situasiyasını formalaşdırır. Dil situasiyası anlayışı adətən böyük dil cəmiyyətlərində- ölkə,region və respublikalarda dəyişkən xarakter daşıyır.475

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dil situasiyası bir sıra sosial problemlərlə üzləşir. Məsələn, qloballaşma kimi bir hadisə dilə öz təsirinigöstərir. Qərbin hegemonluğu nəticəsində ingilis dilindən müasir Azərbaycan dilinə keçən sözlərin şəbəkəsigenişlənir. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində həyat sferasına uyğun dəyişmə baş verir.Dil situasiyası çoxaspektli və çoxəhatəli tipoloji əlamətlərə malikdir: dil müxtəlifliyi bir qədər(birkomponentlilik, çoxkomponentlilik), etnik müxtəliflik (eynitipli dillər), demoqrafik tarazlıq, kommunikativgüc (eynitarazlıq), kommunikativ sferanın faizi; genetik müxtəliflik (genetik yaxınlığın dərəcələri), tipolojimüxtəliflik, funksional bölgü və prestij.Azərbaycanda dil situasiyasının tarixi mərhələləri hələ də öyrənilməmişdir. Müasir Azərbaycanda dilsituasiyası o qədər də sadə deyil.. Rus dilinin işləkliyi bir qədər azalsa da, yenə də dövlət idarələrində rustəhsillilər fəaliyyət göstərir. Hazırda Azərbaycan mühitində dil situasiyası amili kimi ingilis və türk dilləri dəiştirak edir. Sanki bəzən dilimiz ingilis dilinin “yedəyində gedir”. Fərdi ikidillilik Azərbaycanda, əvvəlkidövrlərdə olduğu kimi kütləvi xarakter daşımır. Dil situasiyasının aspektləri də ölkədə dəyişdirilmişdir.Hər keçən gün informasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı, dünyada informasiya kütləsinin və sürətininartması, aparıcı dillərin bu informasiya kütləsində hakim mövqedə dayanması dilimizin dayanıqlılığınınartırılmasını vacib şərtə çevirir. Eyni zamanda, rus dilinin dilimizə təsiri hələ də hiss edilməkdədir. Xaricidillərə marağın artması, Türkiyə türkcəsindən qarşılığı olduğu halda söz almağımız və kütləvi şəkildə ədəbidanışıqda işlədilməsi və bu kimi faktlar Azərbaycanda dil situasiyasının aydın mənzərəsidir. Biz ölkədəAzərbaycan dili əsasında sabitləşmiş dil situasiyasını tam bərqərar etməliyik.Bu gün dünyada 50 milyondan çox soydaşımızın olduğunu nəzərə alsaq, dilimizin həmrəyliyimiz üçün nəqədər mühüm bir əhəmiyyətə malik olması müqayisəedilməzdir.Müasir dünyada gedən qloballaşma prosesləri şəraitində Azərbaycan dilinin işləkliyinin təmin edilməsi,saflığının qorunması, tədqiqinin dərinləşdirilməsi Prezident İlham Əliyevin bir il əvvəl imzaladığı DövlətProqramının əsas qayəsini təşkil edir.“Xalq qəzeti”.-2014.-9 aprel.-N 70.-S.6.476

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dilimiz dövlətimizin təşəkkülünə necə təsir edib?İradə SARIYEVAYazı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti YanındaKütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondununmaliyyə dəstəyilə çap olunur.Dövlət mövcuddursa, birmənalı olaraq onun əsas atributu sayılan dili də işlək olmalıdır. Dövlətininkişafında, təşəkkülündə dil vacib vasitədir. Ana dili hər bir xalqın mənəvi sərvəti olmaqla yanaşı, həmdə onun varlığını təsdiq edən bir məfhumdur. Ana dili xalqların mənəviyyatını, mədəniyyətini yaşadanbir amildir. Ana sözü ən çox sevdiyimiz sözlərdəndir.Bəlkə də bu sözü fasiləsiz olaraq gündə min dəfə dilə gətiririk. Xalqların əziz, ülvi, müqəddəs saydığı bir sıraməfhumlar var ki, biz onlara ana deyirik. Bu adı anamızdan başqa torpağa, vətənə, yurda da veririk. Ana torpaq,ana vətən, ana yurd deyirik. Ana sözünün ünvanları artdıqca, o nə cılızlaşır, nə parçalanır, nə də məhv olur.Əksinə, daha da zənginləşir, daha da müqəddəsləşir. Ana dili sözünü də çox işlədirik. Bir çox hallarda,Azərbaycan dilinə sadəcə olaraq ana dili deyirik. Əlbəttə, ana dili sözü elə-belə, təsadüfdən yaranmayıb. Busözün ana axarında doğmalıq, ilkinlik dayanır. Ana olmasa, yaranış, törəniş də sual altına düşər. Ana dilimizəsrlərin sınağından adlayıb günümüzə qədər gəlib çıxıbsa, buna görə ilk borclu olduğumuz şəxs analarımızdır.Ana dilimizin gözəlliyini, əzizliyini, doğmalığını onlar bizə təlqin edib. Azərbaycan dilinin varlığını qoruyubsaxlamasında analarımız klassiklərdən az iş görməyib. Azərbaycan dili milli mədəniyyətimizin, tariximizin,maarifçiliyimizin rüşeymləridir. Ana dilimizin qədimliyini göstərən yüzlərlə fakt, tarixi sənəd, yazılı mənbə var.Dilimiz ən çox folklor örnəklərində, bayatı, tapmaca və nağıllarda, digər şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrindəyaşayıb. Bu nümunələr Azərbaycan dilinin qədimliyini göstərən amillərdir. Yazılı abidələr də ana dilimizinneçə-neçə yüzilliklər öncə meydana gəldiyini özündə göstərir. Dil insanların mənəviyyatını qoruyan bir vasitəkimi əsrlərdir öz gücünü saxlayır. Ümumiyyətlə, o dillər əbədiyaşardır ki, o dildə danışan böyük bir toplum var,həmin dildə kütləvi nəşrlər həyata keçirilir, o dil hər gün işlənir, zənginləşir, cilalanıb inkişaf edir. Dilçialimlərin bildirdiyinə görə, ana dili nə qədər çox işlənsə, bir o qədər öz hakimiyyətini əlində möhkəm saxlayar.Ekspertlər onu da deyir ki, dil balta kimidir, nə qədər çox işlənsə, bir o qədər iti olar, kəsərini itirməz. Anadilinin şüurlarda oyatdığı ən böyük məsələlərdən biri milli mənsubiyyət, milli ideologiya anlayışlarıdır.Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun şöbə müdiri Səyalı Sadıqovabizimlə söhbətində bildirdi ki, milli təfəkkürün formalaşmasında, mədəniyyətin inkişafında, dövlətin əzəmətinisaxlamasında ana dilinin xidməti böyükdür: "Azərbaycan dili o dillərdəndir ki, tarixin min-bir sınağından keçib.Hər dilə nəsib olmur ki, bu qədər ömür yaşasın. Nə qədər dillər tarixin dəmir qapılarını keçə bilməyib, məhvolub gedib. Elə dillər olub ki, onun ömrü çox qısa olub. Amma ana dilimiz uzunömürlülüyü ilə seçilir. Dillər varki, onlar mövcud olsa da, millətin şüuruna, tarixinə, mədəniyyətinə xidmət etmir. Yəni buna gücü çatmır.Azərbaycan dili əsrlərdir həm dövlət dili kimi yaşayıb, həm də kütlənin danışdığı dil kimi işlədilib. Dilimiz hərgün işləyir, hər gün təbliğ olunur. Ana dilimiz dövlətimizin, onun ideologiyasının, tarixinin inkişafına təkanverir, kömək edir. Tariximiz ana dilində yazılır, ana dili vasitəsilə təbliğ edilir, paylaşılır. Azərbaycanda anadilinin inkişafı məsələsi ziyalılarla yanaşı, cəmiyyəti də maraqlandırıb həmişə. Ana dilimizdə tarixən yazıbyaradanşəxsiyyətlər olub, onlar dilimizin ululuğunu, zənginliyini, çoxçalarlı olmasını öz əsərlərilə təsdiq edib.Bir zamanlar, daha dəqiq desək, orta əsrlərdə fars və ərəb dillərində yazıb-yaratmaq dəb idi. Bir neçə əsr şairlər,filosoflar başqa dillərdə öz fikirlərini ifadə etməyi şərəf sayırdılar. Amma zaman göstərdi ki, bu şəxsiyyətlər odillərdə yazsalar da, təfəkkürcə millidirlər. Çünki daxillərində ana dilini yaşadıblar, folkloru biliblər. Nədənsə odillərdə yazıblar. Amma 13-cü əsrdən üzü bu yana Azərbaycan dili inkişaf etməyə başlayıb. İzzəddinHəsənoğlu, İmadəddin Nəsimi, Qazi Bürhanəddin, Arif Ərdəbili, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, MollaPənah Vaqif və başqa şairlər ana dilimizdə yazıb-yaratmağa başladılar. Bu şəxsiyyətlərin yaradıcılığıədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin inkişafına böyük təsir göstərirdi. Onlar ana dilimizin artıq dillər içindənboyunun görsənməsini istəyirdilər. Arzu edirdilər ki, türk-Azərbaycan dili dövrün dilləri sırasında öz yerinitutsun. Əlbəttə, dil xalqın varlığını təsdiq etdiyi kimi, xalq da dili yaşatmağa, onun saflığını qorumağa,çirkablardan mühafizə etməyə borcludur. Ana dilini dövlətlə yanaşı, xalq da yaşatmalıdır. Əks təqdirdə dil çökəbilər. Necə ki, bu halı başqa dillər yaşayıb".477

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────S.Sadıqova bildirdi ki, neçə illərdir Dövlət Dil Komissiyası fəaliyyət göstərir, cənab Prezidentin qloballaşmaşəraitində Azərbaycan dilinin mühafizə və inkişafı ilə bağlı verdiyi sərəncam ana dilimizin yollarını daha hamaredir: "Azərbaycan dili dinamik inkişafa doğru gedir. Amma, təbii ki, dilimizin işlədilməsi məsələsində müəyyənpozuntular var. Hesab edirik ki, bir sıra məsələlərə Dövlət Dil Komissiyası son qoyacaq. Bəzi tədbirlər də dilxətalarını aradan qaldıracaq. Bizi tariximiz, dövlətimiz ətrafında birləşdirən məqamlardan biri, şübhəsiz ki, anadilimizdir. Dövlətin təşəkkülünün ana axarında dayanan amillərdən biri isə ana dilidir. Görürsüz, onlar birbirinənecəbağlıdır. Tariximizi yazanlar, mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın yaradıcıları onu ana dili vasitəsilə yayıb".Dilçi Lətafət Məmmədovanın sözlərinə görə də, Azərbaycan dilinin inkişafına göstərilən qayğı ana dilimizinuzunömürlülüyünə, onun dövlət dili kimi özünü təsdiq etməsini bacarmasına təkan verib: "Dövlətimizin, onunmədəniyyətinin, təhsilinin, tarixinin inkişafında və müasir vəziyyətində ana dilimizin əvəzsiz rolu var.Azərbaycanın klassik yazıçı və şairlərinin hamısı ana dilindən bəhrələnib. Onun imkanlarından istifadə edərəkgözəl əsərlər yaradıb. Dövlətimizin bir sıra mənəvi məsələlərə sahib olmasında ana dilimizin əməyi böyükdür.Dil olmasa, milli anlayış da olmaz. Dil hər bir xalqın dünyada hörmətini artıran bir məfhumdur. Ana diliolmayan xalq xalq kimi dünya səhnəsində özünü təqdim etməkdə çətinlik çəkir. Bilirsiz ki, başqa xalqındəyərlərinə sahib olmağa çalışan xalqa oğru deyirlər. Bizim dilə hələ kənardan əl uzadanlar olmayıb, ammamədəni dəyərlərimizi oğurlayanlar az deyil. Dilimizi ona görə oğurlaya bilmirlər ki, onun zənginliyinə,özünəməxsusluğuna bələd deyillər. Çünki dili oğurlayanda onu işlətmək lazımdır... Ana dilimiz bizimmənəviyyatımızdır. Bu dəyərə dövlət səviyyəsində böyük qayğı var. İnsanlar da dilimizə qayğı ilə yanaşmalıdır.Bilməlidirlər ki, Azərbaycan dili bizim dövlətimizin atributlarından biridir. Dövlətçiliyimizin əsaslarını ilkolaraq ana dilimiz təşkil edib həmişə. Ana dilimiz xalqımızı küll halında mədəniyyətimizin ətrafında birləşdirir.Dünyanın ayrı-ayrı yerlərində yaşayan azərbaycanlılar ana dilimiz vasitəsilə ünsiyyət qurur, əlaqələr yaradır.Dilimizin vasitəçiliyi, iştirakı olmadan bu əlaqələr yarana bilməz. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri HeydərƏliyevin Azərbaycan dilinə qayğısı dilimizin inkişafına daha böyük təkan verdi. Heydər Əliyev Azərbaycan dilivə azərbaycançılığı bir-birindən ayırmırdı. O, ana dilimizlə bağlı çıxışlarında dilimizin müqəddəsliyi, saflığı,onun qorunması ilə əlaqədar elə fikirlər səsləndirib ki, hər zaman öz aktuallığını saxlayır. Heydər Əliyevəqədərki böyük şəxsiyyətlərimiz də dövlətimiz və ana dilinin vəhdəti haqda fikirlər səsləndirib. Azərbaycanınçox böyük ziyalılarından olan, qüdrətli vətəndaş Cəlil Məmmədquluzadənin ana dililə bağlı çox maraqlı yazısıvar:- Mənim anam kimdir?- Rəhmətlik Zöhrəbanu bacı?- Bəs ana dilim?- Azərbaycan dili.Bu yazının yazılmasının üstündən illər keçib, amma ana dilimiz haqda yazılan ən aktual yazılardan biridir ki,bu gün də istinad edilir. Dilimizin dövlətçiliyimizin təşəkkülünə təsiri bax budur. Dil hər şeyi yaşadır.Mədəniyyəti də, mənəviyyatı da, ədəbiyyatı da. Ana dilini mükəmməl bilməyən şəxslərin də dilimizi öyrənməsivacibdir".Tariximizin, dövlət maraqlarımızın dünyada yayılması, sözsüz ki, hər bir azərbaycanlının üzərinə düşənvəzifədir. Ana dilimizin də təbliğinin bir missiya kimi soydaşlarımızın üzərinə düşdüyünü deyən L.Məmmədovahesab edir ki, vaxtaşırı olaraq Dilçilik İnstitutu və digər qurumlar tərəfindən dövlətimizin inkişafında,təbliğində, yaşamasında ana dilinin rolu barədə "dəyirmi masa"lar, tədbirlər, geniş müzakirələr keçirilməlidir:"Azərbaycan dili mövzusu daim gündəmdə olmalıdır. Dilçilik İnstitutu və Akademiyanın müvafiq institutlarıbirləşərək Azərbaycan dili və dövlətimizin təşəkkülü haqda ciddi müzakirələr aparmalıdır. Bu vəhdətinincəlikləri, əsasları gənc nəslə təlqin edilməlidir. Azərbaycan dövləti babalarımızın əmanətidir. Onu gözbəbəyimiz kimi qorumalıyıq. Azərbaycan dövləti və ana dilimiz mövzusu bizi hər zaman düşündürməlidir.Dünyanın hansı yerində Azərbaycan dili səslənirsə, orada bizim tariximizin, mədəniyyətimizin bir parçasıyaşayır. Böyük şairimiz Səməd Vurğun deyirdi ki, dünyanın bütün dilləri gözəldir, amma mənim üçünAzərbaycan dili bütün dillərdən əzizdir. Böyük Şəhriyar da Azərbaycan dilinin qüdrətini göylərə qaldırırdı.Bütün mütəfəkkirlər dili təbliğ etməklə mədəniyyətimizi təbliğ edirdilər. Bilirdilər ki, xalqın, dövlətin inkişafı,dünyada tanınması həm də dilin və milli çoxəsrlik mədəniyyətin vəhdətindən keçir".“Bakı Xəbər”.-2014.-18-20 iyul.-N 152.-S.15.478

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Fəxrəddin VeysəlliprofessorQloballaşma şəraitində dil problemiBu gün dillərdən ikisinin - alman və Azərbaycan dillərinin taleyi çox düşündürücüdürDilçilik elmi qədim tarixə malik olsa da (2500 il), onun yeni-yeni sahələri bu gün də yaranmaqdadır.Psixodilçilik, sosiodilçilik, koqnitiv dilçilik, neyrodilçilik, linqvosemiotik istiqamətlər son illərin dilçiliyindəyaranmış yeni sahələrdir. Tipoloji dilçilik və universalilər dilçiliyini buraya əlavə etsək, bugünkü dilçiliyin nəqədər geniş diapazona malik olduğunun şahidi olarıq. Bu gün uşaq dilçiliyi, pedaqoji dilçilik və s. bu üfüqlərigenişləndirməkdədir. Dilçilik o qədər dözümlü və müasir elmdir ki, onun həm dəqiq, həm də humanitar elmlərləbirgə addımlamağına heç nə mane ola bilmir. Zaman-zaman dilçiliyi özünə peşə seçmiş alimlər onun şanlısəhifələrini yaradıb, konkret töhfələrilə bu elmin tarixində özlərinə abidə ucaldıblar. Bu gün dilçilik sahəsindəmövcud elmi-nəzəri ədəbiyyatı oxuyub mənimsəmək üçün bir insan ömrü azlıq edir. Bir tərəfdən böyük vəzəngin tarixi ənənələri olan Şərq, Qərb dilçiliyində meydana gəlmiş, digər tərəfdən, konkret olaraq yunan,roman, ərəb, alman, rus, ingilis və yapon dillərində yazılmış fundamental dilçilik əsərlərini oxuyub həzm etməkhər kəsin işi deyil. Bütün bu dillərdəki linqvistik irsi həmin dillərdə oxuyub mənimsəmək insanın fizikiimkanlarından xaricdir. Dilçilik elminin mənimsənilməsinin və yaxşı dilçi olmağın bünövrəsi filolojifakültələrin birinci kursunda tədris olunan “Dilçiliyə giriş” və ya “Dilçiliyin əsaslar” fənlərindən başlayır.Burada alınan biliklər sonralar dilçiliyi özünə ixtisas seçəcək insanlar üçün bir dayaq rolunu oynayır.Azərbaycan dili dünyanın 6500 dili arasında bu dildə danışanların sayına görə (50 milyon) 20-ci yerdə gəlsə də,bu dildə linqvistik informasiya azdır.Hazırda planetimizdə müşahidə olunan qloballaşma şəraitində xalqların sözlü (verbal) və sözsüz (nonverbal)ünsiyyətdə bulunması vacib amil kimi bəşəriyyət qarşısında duran mühüm məsələlərdəndir. Rəsmidanışıqlardan tutmuş fərdlərarası ünsiyyətə qədər insanların fəaliyyəti canlı, əsasən şıfahi, amma məsafəcə dahaçox yazılı formada reallaşan ünsiyyətdə dil aparıcı silah rolunda çıxış edir. Hədəfə dəymək üçün daha yığcam vədaha çevik danışmaq kommunikantlardan (kommunikantlar ünsiyyətdə iştirak edən danışan və dinləyənlərdir-F.V.) zəngin dünyagörüşü, dərin bilik və yaradıcılıq tələb edir. Bu gün ən müasir sayılan texnoloji yenilik belədil qədər önəmli ola bilmir, çünki bütün texnoloji yeniliklərin xalqların məişətinə tam daxil olması üçün xüsusimetadilə ehtiyacı var (Metadil dilin özü haqqında bu və ya digər dildə təsvir vermək üçün itifadə oluna terminvə ifadələrin məcmusudur. Məsələn, Azərbacan dilində biz deyəndə ki, ağac isimdir, öz dilimizdə onunqrammatik quruluşu ilə bağlı cümlə düzəltmiş oluruq. Eyni fikri ingilis dilində desək, The tree is a noun, ondametadil kimi ingilis dili çıxış edir. Azərbaycan dili isə obyekt dili adlanır).İndi hamıya gün kimi aydındır ki, canlı ünsiyyətdə linqvosemiotik vasitələrlə yanaşı (təbii dildəki metaforik(Ürəyimə dağ çəkirsən) və metonomik (Dünya səndən danışır) özəlliklər, paralinqvistik ifadələrlə (göz-qaşhərəkətləri) bərabər ton (həəə) və intonasiya (Mən ölmüşəm bəyəm, o mənim mülkümə yiyələnsin?)rəngarəngliyi ) etnosemiotik vasitələr də (folklor, rəqs, poza və s.) qarşılıqlı anlaşmada mühüm yer tutur. Qeydedək ki, son semiotik tədqiqatlar insanda 1000-ə qədər poza növü fərqləndirir.Burada xüsusi qeyd olunmalıdır ki, qloballaşma şəraitində ingilis dilinin hökmranlığı bu dilin anası sayılanABŞ-ın və Böyük Britaniyanın iqtisadi, siyasi və hərbi rıçaqlardan istifadə etməklə həmin dilin qəbuletdirilməsinə gətirib çıxarır ki, bununla da başqa xalqların dillərinə və mədəniyyətlərinə öldürücü zərbə dəymişolur. Bununla bağlı alman alimi Y.Trabant yazır: “İngilislər və amerikanlar bir qayda olaraq lazım bilmirlər ki,xarici dillərdə əsər oxusunlar, heç onlar həmin əsərləri tərcümə etdirməyə böyük həvəs göstərmirlər”. Bunualman alimi “Mitridat cənnətdə - dil düşüncəsinin kiçik hekayələri” adlı əsərində yazıb. Oxucu üçün aydın olsundeyə qeyd edək ki, b. eranın əvvəllərində romalılar ancaq yunan dilini qəbul edirdilər. Qara dəniz sahillərindəyaşayan pontosların kralı VI Mitridat qədim romalıların qəti düşməni idi. O öz adamlarına əmr edirdi ki,miladdan 63 il əvvəl Pompeyin və yeni imperiyanın əlinə düşməmək üçün onu öldürsünlər. Bunun özpərdəarxası səbəbi vardı. İş burasındadır ki, Mitridat çox savadlı idi, ən azı 22 dil bilirdi. Odur ki, o, ətrafda başverənləri və imperiya iddialarını yaxşı başa düşürdü, ona görə də başqa dilləri yaxına buraxmırdı.Bu gün dünya dilləri haqqında dilçilərin əlində olduqca zəngin material var. Məsələn, dünyada 6500 dilin250-ı Avstraliyada qeydə alınıb. Ötən əsrin 90-cı illərində ABŞ antropoloqu J.Blevins Avstraliyaya üçillik səfərizamanı bu ölkədə danışılan dillərdən birinin- “Nhanda” dilnin sonuncu daşıyıcısı Lusi Rayderin öz479

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────əcdadlarından eşitdikləri bitki, heyvan, dağ, dərə və s. adlarından ibarət maraqlı əhvalatları qələmə alıb kasetlərəköçürərək Laypsiqdə Maks Plank institutuna verib. İndi onlar orada saxlanılır. Ancaq indi həmin nhanda dilindədanışan bir nəfər də qalmayıb. Canlı dilin ölüb sıradan çıxması haqqında daha bir əhvalat: 82 samiti və 3 saitiolan Qafqazda kəraim dilində əvvəllər 50.000 adam danışırdı. Bu dildə axırıncı danışanın 1984-cü ildə 82 yaşıolub.Bu tale dünyanın bütün dillərinə qismət ola bilər. İndi 6500 dilin 273-də 1 milyon adam danışır. Proqnozlaragörə, XXI əsrin sonlarına bu dillərin 2000-i ölüb gedəcək.Bu gün bu dillərdən ikisinin taleyi çox düşündürücüdür. Onlardan biri alman, o birisi isə bizim dilimizdir.Alman dilində indi 100 milyon, Azərbaycan dilində isə 50 milyon adam danışır. Dünya dahilərinin bir neçəsininyazıb yaratdığı dillərin taleyi bu proqnozlara görə yaxşı gözlənilmir. Söhbət Lüter, Kant, Heqel, Qöte, Einşteyn,Kafka, Mann, Qras və ya Nəsimi, Füzuli, Vaqif, Sabir, Şəhriyar və daha kimlərin danışdıqları, yazıb-yaratdıqlarıdillərdən gedir.İndi gənclər qrammatikaya və tələffüz qaydalarına fikir vermirlər. Danışanda elə bil saqqız çeynəyirlər.Onların dilində sms, top, hot, super, hendi, mobil, çat, download, portal, webside kimi yüzlərlə söz işlənir ki,heç onların fərqinə varmırlar. Bu sözlər qlobal dilin hücumudur, onları götürən dillərin isə fəryadıdır. Məndemirəm ki, lap təmiz dilimiz olsun. Bu heç mümkün olan şey deyil. Amma öz dilimizin qayğısına qalmalıyıq.Alman alimləri maraqlı tədqiqat aparıblar: görkəmli şairlər Qöte və Haynə hər cümlədə orta hesabla 30-36 sözişlədiblər.T.Mann “Yozef və onun qardaşları” romanında bir cümlədə 347 söz işlədib. Ancaq indi orta hesabla5-13 söz işlənir. Radio və televiziya verilişlərində isə möcüzə baş verir. Bir də görürsən xəbərlərdə deyilir:/London dağılır//, /Liviya çökür//, !Bu lap əladır ki! və s. Biz az danışmağın gözəlliyi haqda çox eşitmişik.Məsələn, hər cümlənin başında “ABŞ prezidenti Barak Obama” deməyin nə mənası var?! Elə bircə /Obama/desək, hər şey aydın olur. Kino başlıqlarındakı kimi və ya hər yerdə qısa cümlə işlətmək savadsızlığın və dilsəriştəsizliyinin əlamətidir. Elə rəsmi dövlət vəzifəsində oturan adamın dialektdə danışması da auitoriyayahörmətsizliyin əlamətdir. Bu gün özümüzdə istehsal olunan məhsullara və ya öz düşüncəmizə uyğun şeylərəxarici adların verilməsi heç cür başa düşülən deyil. “Bonaqua, Nightbar, supermarket, medical club, Talk-show?Job Center? Service Point” kimi bildiriş xarakterli sözlərə nə ehtiyac var?Fransada belə bir qayda var. Öz sözünün əvəzinə yad söz işlədən adam rəsmi şəkildə cərimə olunur. VaxtiləKanadanın Kvebek əyalətində xüsusi dil polisi yaranmışdı və o polis fransızca danışmayanları cəzalandırırıdı.Düzdür, bu tədbir növbəti seçkilərə qədər davam elədi. Yeni seçilən partiya bu qanunu ləğv elədi.Hazırda ingilis dilinin yayılmasında ingilislərdən daha çox başqa millətlərin nümayəndələri canfəşanlıqedirlər. İngiltərənin nüfuzlu Oksford universiteti danimarkalı alim Fillipsonun “Linqvistik imperializm” adlıkitabını çap edib. Bununla ölkənin böyük universitetlərindən biri həmin problemə bir növ öz mövqeyinibildirmiş oldu.Avropa Şurasında FDP-dən almaniyalı deputat ingiliscə danışmağı pis hadisə saymır.Brüsseldə 2012-ci ilin iyul ayında belə bir qərar verilib ki, Aİ-də sənədlər, çıxışlar və digər mətnlər ingiliscəçap olunmalıdır. Bunu kəskin tənqid atəşinə tutan Ş.Matias bildirdi ki, Avropa qurumlarında ən çox deputatAlmaniyanın payına düşür-25 %, halbuki ingilislər fransızlarla bir yerdə deputatların ümumi sayının 16 %-nitəşkil edirlər. Alman parlamenti (Bundestag) Avropa İttifaqına rəsmi müraciət göndərdi ki, sənədlər almancaolsa, o zaman onları müzakirə edə bilərlər.Mədəniyyətlərarası əlaqələrin bir forması da turizmdir. Turizmin həm mədəniyyətlərin tanınmasında vəyayılmasında, həm də fərdlərarası əlaqələrin genişlənməsində mühüm rol oynadığını indi hamı etiraf edir.Turizm həm də yaxşı gəlir mənbəyidir. İndi bu sahədə də dil baxımından çox acınacaqlı bir vəziyyət yaranıb.Məsələn, Şəkiyə bir turist dəstəsi gəlirsə, əvvəlcədən sifariş verilir ki, ekskursiya ingiliscə olsun. Bu, odeməkdir ki, turistlərin hansı ölkədən gəlmələrinə baxmayaraq ekskursiya ingilis dilində olmalıdır. Bu, biraksiomdur. Hazıda dünyanın ən böyük ixtisas jurnalları (90 %-i) ingilis dilində çap olunur. Hətta almanunuversitetləri magistr qəbulunu ingilis dilində aparır. Almaniyanın ən böyük qəzeti “Süddeutsche Zeitung” 7böyük konqresin ingilis dilində keçirilməsilə bağlı elan vermişdi. Beləliklə, planetimizdə monomədəniyyətformalaşır ki, bu da bütün dünyanı məhvə doğru aparır.Hazırda ağıllı başlar monodilliyin qarşısını almaq üçün tədbirlər görməlidirlər. Biz monomədəniyyətin vəmonodilli ölkənin nümunəsini qonşumuz Ermənistanda görmüşük. Bu monomədəniyyət cəmiyyəti necə məhdudvə çıxılmaz edir, milli eqoizm dövlətin siyasi kursuna çevrilir, özünəvurğunluq və qüsursuzluq sindromuyaradır. Hələ böyük V.fon Humboldt yazırdı ki, müxtəlif dillər dünyagörüşlərin müxtəlifliyi deməkdir. Bir dilbilən heç vaxt düşüncə müxtəlifliyinin nə olduğunu dərk edə bilməz.480

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────“Xalq Cəbhəsi”.-2014.-31 oktyabr.-N 198.-S.11.481

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────DinAzərbaycanda dini tolerantlıqHabil HƏMİDOV,AMEA Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutununaparıcı elmi işçisi, pedaqoji elmlər namizədiAzərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 18-ci maddəsinə əsasən din dövlətdən ayrıdır. Bütün dinietiqadlar qanun qarşısında bərabərdir. Lakin insan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə ziddolan dinlərin yayılması və təbliği qadağan sayılır.İslam dininin bilicilərinin qənaətinə görə etiqad, ələlxüsus dini etiqad ona görə etiqad sayılır ki, o,insana inam gətirir. Etiqadın yaxşılığı-pisliyi onun insanpərvərlik dərəcəsi, insana nə kimi dəyər verməsi iləölçülür. Odur ki, etiqad məsələlərinin izahında olduqca ehtiyatlı və dəqiq olmaq gərəkdir, hər bir şəxsininamına, vicdan azadlığı hüququna hörmət etmək lazımdır.Məlumdur ki, son bir neçə onillik ərzində islam gerilik meyli ilə əlaqələndirilir, onun ümummədəni vəəxlaqi dəyərlərini heçə endirməyə cəhd göstərilir. Unudulurdu ki, uzun əsrlər boyu xalqın ictimai fikrini, mədəniənənələrini, yüksəlişini, birliyini din müəyyən etmişdir, elmin, maarifin, təhsilin ziyası dini mədrəsələrdən işıqsaçmışdır. Dində baş verən donuqluğa, durğunluğa qarşı mübarizə heç də dinə qarşı mübarizə demək deyildir.Dində ehkamçılığa, ölgünlüyə qarşı Peyğəmbər Əleyhissəlam özü də mübarizə aparmışdır. Mədəniyyəttarixində dinin yerini danmaq isə özünü danmaq deməkdir.Reallıq sübut edir ki, çeşidli dini etiqadlar müəyyən müddətdə formalaşma dövrü keçir. Yəni hər bir dinmüəyyən zaman kəsiyində, tarixi-coğrafi şəraitdə, insanların dünyagörüşündə gedən formalaşma prosesininmüəyyən mərhələsində meydana gəlir və həmin şəraitə, zamana və proseslərə uyğun olaraq, özünün"nizamnamə"sini, "məramnamə"sini və ya belə demək mümkündürsə, "proqramı"nı hazırlayır. Deməli, dinlərinümumi cəhətləri ilə bərabər xüsusi, fərqli özünəməxsus spesifikliyi də vardır. Hər bir din özünə görə mənficəhətlərlə yanaşı, müsbət dəyərlərə də malikdir. Dinləri cəmiyyətə, insanlara düşmən kimi qələmə vermək,onlara etinasız yanaşmaq da, sadəlövhlükdən irəli gəlir və bunun zərərli təsiri sonralar özünü göstərir. Dinlərbəşəriyyətə düşmən deyil, onlardan öz mənafeləri üçün sui-istifadə edərək fanat, şou səviyyəsinə gətiribçıxaranlar, başqalarına zərər vuranlar düşməndirlər. Məhz bu baxımdan Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasının 18-ci maddəsinin II bəndində həmin məsələ qanunla tənzimlənir ki, bu da beynəlxalq hüquqnormalarına uyğundur.Ölkəmizdə sağlam, mütərəqqi, bəşəri ideyalara əsaslanan dini etiqadlar qanunda təsbit olunmuş qaydadatənzimlənir. Əgər Azərbaycanda dini tolerantlıq mövzusunda araşdırma aparırıqsa, zənnimcə, tolerantlıqməfhumuna da bir qədər aydınlıq gətirməliyik. Tolerantlıq latınca Tolerantia sözündən götürülüb - "dözüm"mənasını verir. Ümumilikdə tolerantlıq başqa fikirliyə, əks baxışlara, digər ideya və ideologiyayadözümlülükdür. Daha doğrusu, tolerantlıq - şəxsin müxtəlif, o cümlədən, ziddiyyətli xarakterə malik hadisələritərəfkeşlik etmədən qiymətləndirməsidir. Yəni tolerantlıq qiymətləndirilən etiqadların həm müsbət, həm dəmənfi xüsusiyyətlərini qeyd etməklə onlara öz münasibətlərini bildirmək və bu zaman özünün maraqlarınöqteyi-nəzərindən şəxsi münasibətə üstünlük verməməklə səciyyələnir. Açıq etiraf etmək lazımdır ki, bəşərixarakterli dünyəvi dini etiqadları yüksək qiymətləndirən sivil dövlətlər Azərbaycanda dini tolerantlığı həmişətəqdir edir.Zənnimcə, məsələyə fundamental şəkildə aydınlıq gətirmək üçün problemə müxtəlif aspektlərdənyanaşmaq zəruridir. Əvvəla, Azərbaycan müstəqilliyinin bərpasından sonra demokratik quruculuq yolunuseçərək bu istiqamətdə inamla irəliləyir. Demokratiyanın bir mühüm və zəruri amili də insan hüquqlarınınqorunmasıdır. Təbii ki, dünyanın digər dövlətlərində olduğu kimi, Azərbaycanda da insan cəmiyyətinqurucusudur. Əvvəllər ailədə birləşən, sonradan qəbilə-tayfa şəklinə düşən, tədricən inkişaf edərək böyükcəmiyyətlər yaradan insanlar çox vaxt dini inamlarına görə də bir-birindən fərqlənirlər. Dini baxışlarda fərqlərolduğu kimi, adət-ənənələrdə, ailə-məişət, dil baxımından da fərqlər hər bir dövlətdə mövcuddur. Bu fərqlərəsivil münasibət olmazsa, yəni dini tolerantlıq nümayiş etdirilməzsə, təbii ki, tez-tez münaqişələrin baş verməsiistisnalıq təşkil etmir. Fikrimizi aydınlaşdırmaq üçün diqqətimizi statistik faktlara yönəldək və ümumən dünyamənzərəsini seyr edək. Mənbələrə istinadən demək olar ki, bu gün dünyada 6 mindən çox etnik qrup var. Rusiya482

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────və Nigeriya ərazisində 200-dən çox müxtəlif xalq yaşayır. Kürd və saam kimi bəzi xalqlar isə bir yox, bir neçəölkədə məskunlaşıblar.Etnik və etnos məfhumları yalnız XX əsrdə alimlərin ciddi tədqiqat obyektinə çevrildi. XIX əsrinsonunda və xüsusilə XX əsrdə millətçiliyin meydana çıxması ilə aydın oldu ki, mənşəyi, hətta mədəni kökləri vəəsas dəyərləri eynilik təşkil edən xalqların müxtəlif etnik fərqləri ola bilər və onların sərvət, ərazi və siyasihakimiyyət uğrunda bir-biri ilə amansız mübarizə aparması mümkündür.Əvvəllər, sülalə və din bayrağı altında aparılan müharibələr bu gün daha çox etnik qruplar arasında başverir. Dünyanın bir çox yerində - Afrikada, Balkanlarda, keçmiş Sovetlər İttifaqı məkanında, xüsusilə, Qafqazdagedən müharibələr bunun bariz nümunəsidir. Göründüyü kimi, sadalananlarla yanaşı, dini inanclardakımüxtəliflik də bu kimi xoşagəlməz hadisələrin törəməsinə rəvac verir. Təbii ki, belə halların baş verməməsiüçün dini tolerantlıq zərurətə çevrilir. Azərbaycanın daxil olduğu çoxmillətli Qafqaz da dünyanın maraqlıregionlarındandır.Qafqaz Kiçik Asiyanın şimal-qərbində Qara dənizlə Xəzər dənizi arasında yerləşir. Onun mülayimiqlimi və münbit torpağı milyon ildir ki, insanları özünə cəlb edir. Zəngin təbii sərvətləri və əlverişli stratejimövqeyi daim işğalçıları bu ərazini öz maraq dairələri altına almağa sövq etmişdir.Qafqazda, əsasən, türk, iber-Qafqaz və müxtəlif Hind-Avropa, slavyan, sement mənşəli və çoxlu qrupməskunlaşmışdır. Yeni gələn tayfalar özləri ilə mədəniyyətlərini, dinlərini, düşüncə və yaşayış tərzlərinigətirmişlər və hazırda burada 100-dən çox dil və din mövcuddur. Bütün bunlar da müasir Qafqazın ümumimənzərəsinin yaradılmasına kömək etmişdir.Ərazisinin (Fransadan bir az kiçikdir) və əhalisinin az olmasına baxmayaraq, Qafqaz etnik baxımdançox heterogendir. 14 millətdən yalnız bir neçəsinin əsas xalqı bütün əhalinin 50 faizdən çoxunu təşkil edir.Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Şimali Osetiya-Alaniyanı götürsək, bunların içərisində azərbaycanlılarçoxluq təşkil edir. Bu, həm də o deməkdir ki, Qafqazda azlıq təşkil edən çoxlu qrup yaşayır. Bunların içərisindəAzərbaycan dini tolerantlıqda xüsusi istisnalıq təşkil edir. Deməli, hansı dövlətdə haqq-ədalət varsa, dinitolerantlıq bərqərardırsa, o ölkə milli-etnik dini toqquşmalardan xalidir. Azərbaycanda yaşayanlar da bu mənadaxoşbəxtdirlər. çünki, xalqımız heç vaxt milli azlıqlarla şovinizm dilində danışmamışdır. Milli-etnik dinimünaqişələrin təzahürlərinin bir səbəbi də şovinizmlə bağlıdır. Bəzən dini tolerantlıq göstərmək əvəzinə şovinistmövqedən çıxış etmək arzuolunmaz fəsadlara gətirib çıxarır. Məsələyə bu kontekstdə də aydınlıq gətirməyəçalışaq. Artıq el məsəlinə çevrilmiş norveçli Olsenin şovinizm motivləri ilə zəngin olan yanaşmasına diqqətyetirək.Bir dəfə o özünə qlobus almaq üçün mağazaya gedir. Satıcı müxtəlif ölçülü və formalı qlobusları onagöstərir. Lakin Olsen elə hey bir sualı təkrarlayır:- Sizdə bundan başqası yoxdurmu?Nəhayət, satıcı hövsələdən çıxır:- Zəhmət olmasa, bəlkə deyəsiniz, sizə məhz hansı qlobus lazımdır?Olsen sakitcə cavab verir:- Sizdə yalnız Norveç təsvir olunan balaca bir qlobus yoxdurmu?Olsen fikirləşir ki, mən norveçliyəm, başqa ölkələr nəyimə lazımdır?"Bu fenomeni adətən, "vətənpərvərlik", "təhrif olunmuş millətçilik", yaxud "şovinizm" adlandırırlar.Axırıncı termin fransız Nikola Şovenlə bağlıdır. O, Napoleon ordusunun zabiti idi və fanatikcəsinə millətçi idi."Təhrif olunmuş, şişirdilmiş millətçilik" mənasını verən şovinizm termini məhz onun familiyasındanyaranmışdır.Biz hesab etmirik ki, millətçi olmaq pisdir. Əksinə, hamımız istəyirik ki, müəyyən bir mədəniyyətə, birmillətə mənsub olaq. Kim ki öz dininə, kökünə hörmətlə yanaşır, o, başqa xalqlara da hörmət edir. Mühacirlərəvə qaçqınlara qarşı həmişə narazılıqlarını bildirənlərin əksəriyyəti öz kimlikləri barədə qeyri-müəyyənhissiyyata malik olan insanlardır. Onlar hətta özlərini digər mədəniyyətlər tərəfindən son dərəcə sıxışdırılmışkimi hiss edirlər.Buna uyğun olaraq, şovinizmə qarşı mübarizə aparmağın bir yolu da öz kökünə qayıtmaq, millimədəniyyət və adət-ənənələr haqqında bilik əldə etmək ola bilər. Azərbaycanda heç vaxt şovinist əhvalruhiyyəsiolmayıb ki, bunun nəticəsində dini tolerantlıq pozulsun və hansısa xoşagəlməz hadisə baş versin.Qeyd etdiyim kimi, bu problem həm ölkə Prezidentinin və eləcə də Dini Qurumlar üzrə Dövlət Komitəsinindaim nəzarətindədir.483

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Sazişin 27-ci maddəsində deyilir: "Etnik, dini və dilbaxımından azlıqlar olan ölkələrdə bu azlıqlara mənsub şəxslərin öz qruplarına aid digər şəxslərlə ünsiyyətyaratmaq, öz mədəniyyətlərindən istifadə etmək, öz dininə sitayiş etmək, yaxud öz dillərindən istifadə etməkkimi hüquqları inkar edilməməlidir". BMT 1992-ci ildə "Milli Dini və Dil baxımından Azlıqlara mənsub olanŞəxslərin Hüquqları haqqında" Bəyannamə qəbul etdi. 1998-ci ildə İnsan Hüquqları Komissiyası dövlətlərimilli, yaxud etnik, dini və dil azlıqlarına mənsub olan şəxslərin insan hüquqlarını təsirli vasitələrlə müdafiəetməyə və insan hüquqlarına, fundamental azlıqlara və tolerantlığa mədəni münasibəti artırmağa çağırdı.Bütün bu səylərə və xoş niyyətlərə baxmayaraq, azlıqların hüquqlarının pozulması dünyada ən ciddiproblemə çevrilmişdir. Bu hal azalmaq əvəzinə, getdikcə artır və məhz buna görə də dünya ictimaiyyətinindiqqəti həm beynəlxalq, həm də milli səviyyədə vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına yönəldilməlidir.Tolerantlıqla bağlı neqativ təzahürlər Azərbaycanda yoxdur. Dünyanın bir çox dövlətində ciddiproblemə çevrilən bu məsələ ölkəmizdə dövlət başçısı cənabİlham Əliyevin məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində, tolerantlığın daim diqqətdə saxlanmasının stratejiəhəmiyyətli bir vasitə hesab edilməsi məhz bu sahədə uğurlu qarantı olmuşdur. Azərbaycanda dini tolerantlıqBMT-nin qanunları səviyyəsində tənzimlənir.Bütün bunlarla yanaşı, dini tolerantlığın fundamental şəkildə hökm sürdüyü Azərbaycanda bəzi müxtəlifdini ideologiyalı qruplar arasında bu cür səmimi münasibət, sivilizasiyalı yanaşma müəyyən qüvvələri narahatedir. Ona görə də həmin qruplar separatizmə meylliliklə Azərbaycandakı mövcud durumu pozmağa cəhdgöstərirlər. Dini tolerantlığın lokal şəkildə bərqərar olduğu Azərbaycanda qorxu və xof yaratmaqla məqsədlərinəçatmaqdan ötrü əvvəlcə guya baxışlara görə qruplaşma yarandığını bəyan edən müəyyən şəxslər bunun sivil halolduğunu bildirirlər. Onlar ilk növbədə buna cəmiyyətdə inam yaratmağa çalışırlar. Dini tolerantlığı pozmaq,ona mənfi imic yaratmaq üçün dırnaqarası dini qrup əvvəlcə separatizm yolunu seçərək istəyinə nail olmaqdanötrü səy göstərməyə cəhd edir. Dini etiqadda insanların düzgün düşüncəsinə şübhə toxumu səpmək üçünseparatizm (latınca - seperare - ayırmaq, bölmək, özününküləşdirmək mənasını verir) ən güclü vasitələrdəndir.Məhz bu amildən istifadə etməklə hər hansı dövlətdə yığcam yaşayan milli azlığın ondan ayrılmaq və ya həttaondan ayrılmaq tələbi də qoymaq imkanı əldə edirlər. Bundan öz qeyri-qanuni istəklərinə çatmaq üçün terroryolunu seçməyə daha çox üstünlük verirlər.Terrorçuluq (latınca terror - qorxu, xof mənasını verir) xüsusi maraqlar üzərində qurulan çoxlu insanınölümünə, böyük dağıntılara səbəb olan zorakılıq, mübarizə formasıdır. Təəssüf hissi ilə qeyd etməliyik ki, builin avqustunda Əbu-Bəkr məscidində baş verən hadisə dini əqidəsindən asılı olmayaraq, bütün Azərbaycanvətəndaşlarını möhkəm həyəcanlandırdı. Yəni heç vaxt baş verəcəyinə inanmadığımız, dini tolerantlığın yüksəksəviyyədə təşəkkül tapdığı Azərbaycanda məsciddə ibadət zamanı İslamda ən pis əməl sayılan, lənətlənən biryolla partlayış törədildi və nəticədə bir neçə nəfər dünyasını dəyişdi, xeyli sayda insan isə müxtəlif dərəcədəxəsarət aldı. Belə şəxsləri müsəlman adlandırmaq olarmı? Suala islami dəyərlər baxımından cavab tapmağaçalışaq.Allah insanları gözəl məqsədlər üçün yaratmışdır. Bu məqsəd yalnız ona, heç bir şəriki olmayana ibadətetməkdən ibarətdir. Allah-təala buyurur: "Biz onlara xeyirli işlər görməyi, namaz qılmağı və zəkat verməyi vəhyetdik" (Əl.ənbiya:73). Allah təalanın daha bir buyruğunda deyilir ki, insan elə güman etməsin ki, o, başlı-başına,yəni cəzasız, yaxud əmr və qadağa olunmamış buraxılacaq!" (əl-Qiyamə:36).Göründüyü kimi, İslam şəriətinin qoyduğu qayda-qanunlar özündə hikmət və özəlliklərə malikdir. Yəniİslam şəriətinin əmr etdiyi hər bir işi ağıl və dərrakə ilə araşdırdıqda onun faydalı və qənaətbəxş olduğu aydıngörünür.Əhali arasında dini tolerantlıq istiqamətində maarifləndirilmə işlərinin aparılması zəruridir. Dinitolerantlıq inkişaf etmiş dünya dövlətləri ilə bərabər tutulan Azərbaycanda keçirilən konfranslar, seminarlar və"dəyirmi masa"lar onu deməyə əsas verir ki, müstəqil dövlətimizdə dini tolerantlıq bundan sonra da qorunubsaxlanacaqdır.“Azərbaycan”.- 2008.- 27 noyabr.- №266.-S.4484

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dini qurumların dövlət qeydiyyatıZAMİN MƏMMƏDOV,Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrəDövlət Komitəsinin Hüquq və qeydiyyat şöbəsinin məsləhətçisiAzərbaycan Respublikasında din sahəsində dövlət siyasətinin formalaşdırılması, aparılması, dövlətin busahədə məqsəd və funksiyalarının həyata keçirilməsi, eləcə də Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının48-ci maddəsinin (vicdan azadlığı) təmin edilməsi üçün əlverişli şəraitin yaradılması məqsədilə hələ 2001-ciildə Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyev tərəfindən Azərbaycan Respublikası DiniQurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi yaradılmış və onun Əsasnaməsi təsdiq olunmuşdur. Əsasnamədə diniqurumların qeydiyyatının aparılması Dövlət Komitəsinin əsas funksiyalarından biri kimi təsbit edilmişdir.Dini qurumların dövlət qeydiyyatı əvvəlki qanunvericiliyə görə («Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatıhaqqında» 1996-cı il 6 fevral tarixli 17 İQ saylı Azərbaycan Respublikasının Qanunu) Azərbaycan RespublikasıƏdliyyə Nazirliyi tərəfindən aparılırdı. Son dövrlərdə hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı sahəsində ciddiislahatlar aparılmış, bu sahədə təkmilləşmiş yeni qanunvericilik aktı - 12 dekabr 2003-cü il tarixli «Hüquqişəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilmiş vəhəmin Qanun 09 yanvar 2004-cü ildən, yəni dərc edildiyi gündən qüvvəyə minmişdir. Qanunun tətbiq edilməsibarədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 12 aprel 2004-cü il tarixli Fərmanına əsasən hüquqi şəxslərindövlət qeydiyyatı Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi, Azərbaycan RespublikasıƏdliyyə Nazirliyi, Naxçıvan MR Ədliyyə Nazirliyi və yerli ədliyyə orqanlarının səlahiyyətlərinə aid edilmişdir.Dövlət Komitəsi Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində növləri təsbit olunmuş qeyri-kommersiyahüquqi şəxslərinin qeydiyyatını aparır.Hazırda Azərbaycan Respublikasında hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı vahid, müvafiq mərkəzi icrahakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətlərinin əlaqələndirilməsi və mərkəzləşdirilmiş şəklində həyata keçirilir.Hüquqi şəxslərin qeydiyyatı işinin səmərəli təşkili və bu sahədə təkmilləşdirmə işinin həyata keçirilməsiməqsədilə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti bir sıra Qərarlar qəbul etmişdir. Bundan başqa cari ildəAzərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə Dövlət Komitəsinin Əsasnaməsinə Komitənin hüquq, vəzifəvə funksiyaları ilə bağlı əlavə və dəyişikliklər edilmişdir ki, bu da nəticə etibarı dini qurumların dövlətqeydiyyatının aparılması prosedurunun təkmilləşdirilməsi və zənginləşdirilməsi üçün əlverişli zəmin yaradır.Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsində qurumların dövlət qeydiyyatıişinə, qeydiyyatın vaxtında və dolğun aparılmasına xüsusi diqqət ayrılır. Bu proses daha mükəmməl və yüksəkpeşəkarlıqla, eyni zamanda dini qurumların vətəndaşların hüquqların yüksək təminatı şəraitində aparılır.Dini qurumların dövlət qeydiyyatı Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və «Dini etiqad azadlığıhaqqın-da» Azərbaycan Respublikasının Qanununun tələbləri nəzərə alınmaqla Azərbaycan Respublikası MülkiMəcəlləsinin və «Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri haqqında Azərbaycan RespublikasınınQa-unun müddəaları əsasında həyata keçirilir.«Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri» haqqında və Azərbaycan RespublikasınınQanununa əsasən dini qurumun növlərindən biri olan dini icmalar təsis edildikdən sonra tabe olduqları dini idarəvə ya mərkəzə müraciət edirlər. Dini idarə daxil olmuş sənədlərlə birlikdə hə min dini icmanın dövlətqeydiyyatından keçməsi üçün müvafiq mərkəzi icra hakimiyyəti orqanına (Azərbaycan Respublikası DiniQurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi) təqdimat göndərir.Dini icmanın qeydiyyatdan keçməsi üçün qanunvericiliyə əsasən aşağıdakı sənədlər tələb olunur:• Təsisçilərin ərizələri• Protokol• Nizamnamə• Hüquqi ünvan haqqında sənəd• Dövlət rüsumunun ödənilməsi barədə qəbz• Dini mərkəzin təqdimatı• Təsisçilərin şəxsiyyətini təsdiq edən sənədlərin surətləri485

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Qeydiyyatla bağlı tələb olunan sənədlər, onların izahlı nümunələri, eləcə də bununla bağlı qanunvericilikaktları 2008-ci ildə Dövlət Komitəsi tərəfindən nəşr olunmuş «Azərbaycan Respublikasında dövlət-dinmünasibətlərini tənzimləyən rəsmi sənədlər» toplusunda öz əksini tapmışdır və həmin toplu Komitənin regionalidarələrinə paylanılmış və onlar vasitəsi ilə Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən bütün dini idarələrə,din icmalara, dini idarələrin regionlarda fəaliyyət göstərən nümayəndələrinə yerli icra orqanlarında dini işlərüzrə komissiyalara, bir sözlə bu işdə marağı və əməyi keçən bütün insanlara çatdırılmışdır.Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, icmanın sənədləri daxil olduqdan sonra Dövlət Komitəsinin Hüquq vəqeydiyyat şöbəsində 30 gün müddətində təqdim edilmiş sənədlərin qanunvericiliyə uyğunluğu yoxlanılır.Qanunvericiliyin tələbinə görə əgər əlavə araşdırma zəruri olduqda yoxlama daha 30 gün müddətinə artırıla bilər.Təqdim edilmiş sənədlərdə qeydiyyatdan imtinaya səbəb olmayan çatışmazlıqlar aşkar edildikdə diniicmaya sənədlər qaytarılır və 20 gün ərzində qeyd edilmiş çatışmazlıqların aradan qaldırılması bildirilir. Diniicma (hüquqi şəxs statusu almaq istəyən qurum) həmin qeydləri yerinə yetirdikdən sonra 10 gün müddətindəicmanın şəhadətnaməsi və qeydiyyat üçün nəzərdə tutulmuş digər sənədlər hazırlanaraq dövlət qeydiyyatınaalınır və hüquqi şəxsə dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamə və dövlət reyestrindən çıxarış verilir.Qanunvericiliyə əsasən hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlət reyestri kağız və elektronvariantlarda aparılır ki, burada da kağız variantına hər hansı mübahisəli məsələlərin həllində üstünlük verilir.Qeyri-islam təmayüllü dini icmaların dövlət qeydiyyatı da göstərilmiş prosedura əsasında aparılır. Əlavəolaraq tələb olunan sənədlər içərisində həmin dini icmaların tabe olduqları Azərbaycan Respublikasıhüdudlarından kənarda fəaliyyət göstərən dini idarələrinin müvafiq sənədləri tələb olunur.Dini qurumların digər növləri dini idarələr, dini qardaşlıqlar, dini tədris müəssisələri və onların birlikləridə qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş müddəalara əsasən və göstərilmiş prosedura əsasında dövlətqeydiyyatından keçirlər.Dini qurumların dövlət qeydiyyatının spesifik xüsusiyyətlərindən biri də qeydiyyatdan keçmiş diniqurumların fəaliyyətindəki dəyişikliklərin qeydiyyata alınmasıdır. Nümunə üçün qeyd edək ki, əgər diniicmanın adı, təsisçiləri və hüquqi ünvanı dəyişibsə qanunvericiliyə əsasən 40 gündən gec olmayaraq hüquqi şəxsDövlət Komitəsinə ərizə ilə müraciət etməlidir. Ərizədə baş vermiş dəyişikliklər göstərilməli və həmindəyişikliyi təsdiq edən sənədlər təqdim edilməlidir. Dəyişikliklər «Hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatı və dövlətreyestri haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 11.3-cü maddəsinə zidd olmadıqda Dövlət Komitəsi 5gün müddətində dəyişikliyi qeydiyyata alır.Yenidən qeydiyyat. Dini qurumların qeydiyyatının bu növü qanunvericilikdə ətraflı göstərilmişdir.Hüquqi şəxslərin hüquqi ünvanı bir inzibati ərazi vahidindən digərinə dəyişdikdə və qanunvericilikdə nəzərdətutulmuş digər hallarda bu barədə qeydlər dövlət reyestrinə daxil edilir və ona yeni reyestr nömrəsi verilir.Dini qurumların qeydiyyatının səmərəli təşkili, dini qurumlara və onların nümayəndələrinə, bu fəaliyyətləməşğul olan dindarlara və digər vətəndaşlara kömək məqsədilə, eləcə də onların hüquqi biliklərin səviyyəsininartırılması və hüquqi maarifləndirmə işini aparmaq üçün Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrəDövlət Komitəsi müxtəlif çoxcildli və çoxtirajlı nəşrlər buraxır ki, bu da öz növbəsində həm dini qurumlarındövlət qeydiyyatını aparmaqda yardımçı olur, həm də dindarların hüquqi biliklərinin artırılmasında mühüm roloynayır ki, beləliklə də dövlətin din sahəsində məqsəd və funksiyalarının daha dolğun həyata keçirilməsi üçünəlverişli şərait yaranır.Bundan başqa yenə də kömək məqsədilə qeydiyyatdan keçmək, bununla bağlı məlumat almaq üçünDövlət Komitəsində qəbulda olmuş vətəndaşların hüquq və vəzifələri izah edilir, onları maraqlandıran diniqurumların mülki, əmək və əmlak münasibətləri ilə bağlı hüquqi məsləhətlər verilməklə yanaşı, bəzi hazırlıqsənədlərinin nümunələri təqdim edilərək izah olunur ki, bu da dini qurumlar tərəfindən kargüzarlıq vəsənədləşmə işlərinin tərtibində çətinlikləri aradar qaldırır.Dövlət Komitəsində dini qurumların dövlət qeydiyyatı işinin dinamikasına xüsusi diqqət yetirilir,qeydiyyat prosesinin daha da təkmilləşdirilməsi üçün əlavə tədbirlər görülür. Əldə olunmuş iş təcrübəsi vəAzərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin müvafiq maddələrində təsbit edilmiş və praktikada geniş tətbiqedilən işgüzar adətlər təhlil olunur. cilalanır, yeni prioritetlər və vəzifələr müəyyənləşdirilərək əldə olunmuşmüsbət nəticələr prosesin daha dolğun aparılmasına tətbiq olunur və gələcəkdə də bu iş davam etdiriləcəkdir.«Dövlət və Din».- 2008.- №4(8).- S.159-162486

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Dini mədəniyyət və tolerantlıq haqqındaHƏSƏNAĞA MƏMMƏDLİ,AMEA-nın Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlarİnstitutunun Dinin fəlsəfəsi şöbəsinin kiçik elmi işçisiİslam-xristian polemikasının orta əsrlər Xristian ədəbiyyatında böyük vüsət aldığının şahidi oluruq. Buproses VIII əsrin axırlarından başlayaraq, IX və X əsrlərdəki Abbasilər dövrünü də əhatə etməklə çox genişyayılmışdır. Bu polemikalar müxtəlif ədəbi formalarda: məktublaşma və yaxud geniş disputlar şəklindəaparılmışdır. Dövrün tələblərindən asılı olaraq bu polemikalar istər dini-ilahiyyat, istərsə də dini-fəlsəfi və elmixarakter daşımışdır. Buna misal olaraq, müqəddəs İohan Damaskinin mətnlərini, müsəlman filosofu əl-Kindinin«Üç Üqnüm» təliminin inkarını, xristian Yəhya ibn Adinin teoloji cavablarını, həmçinin latin dünyasında çoxtanınmış və xristian olmuş başqa bir əl-Kindi Əbd əl-Məsihin əsərlərini göstərmək olar. Bütün bu mətnlərdərəqib dinin doğmalarının təməlləri müzakirə edilmişdir. Bu baxımdan, həm «Üç Üqnüm» və onda ehtiva olunanilahilik, xaça səcdə olunma və günahların silinməsi, həm də Məhəmmədin peyğəmbərliyi və Quranın vəhydənyazıldığı daim müzakirə obyekti olmuşdur.Hansı növdə olmasına baxmayaraq, bu polemikalar elə əslində bu günə qədər də təkrarlanaraq kəskin birşəkildə bütün dünyada müxtəlif problemlərlə əvəz olunub, daha çox İslamı və Xristianlığı qarşı-qarşıya qoymuş,müsəlman aləmi ilə Qərb dünyası arasında ziddiyyətə çevrilmişdir. Bu problemə yenidən qayıdış məsələsiənənəvi suallar kimi səciyyələndirilməsə də, Qərb aləmi son dövrlərdə həmin problemlərə xüsusi diqqətayırmaqdadır. Xristianlıq Qərb sivilizasiyasını formalaşdırmaqda davam etsə də, monoteist bir din kimi tarixdəislam dininin tərəf-müqabili kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bütün bunlar İslamda və Xristianlıqda ənənəyə vətarixi köklərə sadiqlik şəraitində davam etməkdədir.Müxtəlif sivil məkanlarda fəaliyyət göstərmiş dinlər, bu areallardakı müxtəlif amillərin təsirinə məruzqalaraq bunlara qarşı gah radikal, gah alternativ, gah da rəqabət mövqeyində durmuşlar. Bütövlükdə, adətən,bunu «modernizm» adlandırırlar. Müasirləşmə kimi modernizmin bəlkə də vacib xüsusiyyətlərindən biri onunsekulyar xarakter daşımasındadır. Halbuki, avtonomluq və fərdiləşmə prosesi, tənqid və daimi «şübhələr»,bütün bunlar vaxtı ilə modernizm dövrünün yaranmasına səbəb olmuşdur. Bunun nəticəsi olaraq, insanındünyada öz yerini tapa bilməməsi, sekulyarlaşma və s. bütün bunlar dinlərin qarşıdurması kimi, dinlə (dinlərlə)razılaşmamaq və ya hətta onu mübarizəyə çağırmaq kimi başa düşülmüşdür.Konkret tarixi şəraitə münasibətdə yanılmamaqdan ötrü, əsrlər boyu formalaşmış ənənələrə baxmayaraq,dinlərin özünü dərk etməsi, ətraf aləmə xüsusi məmnunluqla yanaşması və sekulyar şəraitin tələblərininmahiyyətlərində əks olunması müəyyənləşdirilməlidir. Bu heç də о demək deyildir ki, modernizmdənuzaqlaşmaq lazımdır, çünki mümkün ola biləcək konfliktlər narahatçılığa, təşvişə səbəb olur. Ola bilər ki,dinlərin modernizmdən «fərqliliyi» özlərinin identikliyindən asılı olmasın. Modernizm nəticəsində dinlərə heçbir xələl gətirmədən mövcud mövqelər korrektəyə məruz qala bilər. Digər tərəfdən, apriori istisna olunmur ki,dinləri fərqləndirən komponentlər ola bilsin ki, müasir dövrün tələblərinə baxmayaraq, öz ənənəviliyi iləsəciyyələnə bilər. Dinlərin bu gün qarşılaşdığı təhdidlər və təxribatlar onun mövcudluğuna kölgə salmasınabaxmayaraq, əksinə, belə bir hal çıxış yolu kimi dinlərin yeniləşməsinə şərait yaratmış olur.Dinlər böyük potensiala malikdirlər. Onların uzun tarixi inkişaf dövrü olmuşdur. Xüsusən də monoteistdinlər qədim inanclardan, mifologiyalardan qaynaqlanmış, uzun müddətli təkamül yolu keçməklə, müxtəlifzaman və məkanda trasformasiyaya uğramaqla özlərini klassik qəlibə salmışlar. Yəni din təkmilləşərəkinsanların dünyəvi və mənəvi tələbatlarını təmin etməyə yönəlmişdir. Lakin insanların mənəvi hakimiyyətinəçevrilə biləcək dini ehkamların heç də siyasətdən tam azad olduğuna rast gəlinmir. Dinin ilahi məzmununun vətəyinatının daim təhrif olunması həmişə müşahidə edilməkdədir. Təəssüflər olsun ki, indinin özündə də siyasikonyukturanın süni surətdə dinləri bir-birinə qarşı qoymaqla dini və milli zəmində münaqişə ocaqları yaratmasıdanılmaz bir haldır.Dinin çox güclü təsir vasitəsi olduğu inkaredilməzdir. Çünki din cəmiyyətdə hər bir insanın mənəviistinadgahıdır. Din ona inanan insanların şüur süzgəcindən keçərək, onlara həyata münasibətdə ümid verəbiləcək bir sosial fenomendir. Burada sakrallıq əsas götürülərək, riyakarlıq, haramlıq kimi mənəvi qüsurlarasədd çəkilir. Deməli, niyyəti düz olan insan dindən yararlana bilər. Yaradana xidmət etmək bu qəbil insanlarüçün böyük hikmət kəsb edir. Tanrıya xidmət etməklə, yəni dini normalara və ehkamlara sadiq qalmaqla insanöz səadətinə, əminliyinə qovuşa bilər. Dinin cəmiyyətdə oynadığı psixoloji rolundan irəli gələrək, Tanrıya487

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────inanmış insan dində mətinlik, səbrlilik, iradəlilik və başqasına itaət etməmək kimi keyfiyyətlərə yiyələnə bilər.Çünki belə bir insan öz mənəvi-əxlaqi simasını Tanrıdan gəlmiş dəyərlər əsasında qurduğuna əmin olur. Öznövbəsində belə bir insan Tanrının ona verdiyi dərin mənəviyyat qarşısında səcdə etməyə başlayır.Mövzudan kənarlaşmamaq üçün, demək yerinə düşərdi ki, din siyasətə qoşulmamalı, nə də, onun əlindəqorxulu bir vasitəyə çevrilməməlidir. Əksinə, dini dəyərlər siyasi oyunların qurbanı olmayıb, siyasətin saflığınıvə mənəvi təyinatını qoruyaraq, cəmiyyətə özünü bu formatda təqdim etməlidir. Müasirlik kontekstində genişspektrdə problemlərə toxunaraq mənbəyə, adət-ənənəyə sadiq və yeniliyə açıq olmaqla İudaizm, Xristianlıq vəislam haqqında düşüncələr və onların qarşılıqlı əlaqəsi, mütləq, çox sayda tədqiqatlar, görüşlər, fikir mübadiləsivə debatlar yaradacaqdır. Hərgah din özünün əbədi mənbəyinin təşkiledicilərinə sadiq qalmaqla onlara böyükməsuliyyətlə yanaşmasa və gələcəyə böyük ümidlə müasir dövrün dinlərin qarşısına qoyduğu suallara «açıqlıq»göstərməsə, dinin mövcud olmağa heç birşansı qalmır. Hərçənd bu suallar sırf dünyəvidirsə, onda, şübhəsiz,dinə qarşı mütləq tənqid olacaqdır.Bizim diqqət yetirəcəyimiz dinlər əsasən «Kitab dinləri» (bəzən də onları «İbrahimi dinlər» dəadlandırırlar) olacaqdır. Burada eyni zamanda, həm İslama, həm də ona yaxın olan iki dinə - iudaizmə vəXristianlığa müraciət edərək istərdik ki, «mənbələrə sədaqət - yeniliyə açıqlıq» probleminə bu üç dinin qarşılıqlımünasibəti kontekstində toxunaq. Məhz «qədim və yeni»nin qarşılıqlı əlaqəsində Xristianlıq İudaizməmünasibətdə özünü müəyyən etmişdir. Bu, zaman etibarı ilə özündən qabaq mövcud olmuş dinlərlə - İudaizm vəXristianlıqla - üzbəüz dayanmış islam dininə də aiddir.Müasir dünya bütün dinləri qloballaşmaq zəminində düşünməyə vadar edir. Əsasən də monoteist dinlərinkəsişmə nöqtələrini, bir-birini ehtiva etməsini əldə rəhbər tutaraq müasir problemlərin həll edilməsiməqsədəuyğun olardı. Bu zaman müzakirə nəinki tarixi. Statistik tədqiqat və ya formal təhlil olar, həmçinin,geniş fəlsəfi təhlil şəklini də ala bilər. Bu mənada ən azı dörd tip qiymətləndirmə meyarının olması labüddür.Hər şeydən əvvəl, tarixi səciyyə daşıyan meyarqeyd olunmalıdır. Çünki yuxarıda sözügedən dinlər VahidTanrını qəbul etmiş monoteist dinlərdirlər. Bəlkə də, bu dinlərin ilk qaynaqlarına daha obyektiv yanaşmaqarşılıqlı münasibətlərdə dialoqa daha da çox şans vermiş olardı.İkinci meyar epistemoloji - hermenevtik xarakter daşımalıdır. Çağdaş problemlərin həll edilməsi genişperspektivlər açdığı kimi, biz təkcə keçmişi yenidən «oxumaq»la kifayətlənməyib, onun nəticələrini təhliledərək tarixi dərk edə bilərik.Konkret olaraq tarixi təcrübəyə müraciət edərək bizə gəlib çatmış dini ənənələrdə yaşadığımız dövrün vəgələcəyin qarşımıza çıxartdığı suallara ekzistensial səpkidə cavab tapa bilərik. Bu zaman yeniliyə «açıqlıq»prinsipi, eyni zamanda keçmişə münasibətdə «sadiqliyimizi» də istisna etməməliyik.Üçüncü meyar etik səciyyə daşıyaraq insanlararası münasibətlərdə dinlərin bu aspektinə diqqət yönəltmişolur. Dinlər cəmiyyətdə əxlaqi məsələlərə münasibətdə hegemon rol oynadıqlarından, buradakı insanları əxlaqiprinsiplər əsasında birləşdirən məqamlar önə çəkilməlidir. Belə ki, bəşəriyyətin vahid başlanğıcını qeyd etmişmonoteist dinlərdə bütövləşməyə meyl etmək daha böyük önəm kəsb etməkdədir.Dördüncü meyar - monoteist dinlərin tarixi inkişaf yolu, yəni təkamül yolu sinkretik xarakter daşıyır.Çünki bu, dinlərin mahiyyətindən təzahür etmiş bir haldır.Dini sinkretizm dünya xalqlarının dini təsəvvürləri üçün xarakterik hal olub, müxtəlif dini elementlərintarixi sintezi olmuşdur. Bu mənada, her bir dini strukturun formalaşması və tarixi transformasiyası - müxtəlifdini sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin mürəkkəb sintetik prosesi kimi də nəzərdən keçirilə bilər. Dialoqa imkanyaradan bu məqam, başqa sözlə deyilsə, dinlərin «qohumluq» münasibətlərinin olduğunu, yəni «doğma»cəhətlərinin kifayət etdiyini ifadə edir. Buna misal olaraq, islam ənənəsinə görə, Məhəmməd Peyğəmbərin yenibirdin gətirmədiyini göstərmək olar. İslam Peyğəmbəri bütün həyatı boyu hamını «bəşəriyyətin atası»adlandırılan Adəm Peyğəmbəri, yəhudi və xristian ənənələrinin birmənalı qəbul etdikləri İbrahim Peyğəmbəri«Hənif» (təktanrılıq) dininə dəvət etmişdir. Bu, müqəddəs Qurani-Kərimdə də öz əksini tapmışdır: «(YaMəhəmməd) de ki: Allah doğru buyurmuşdur. Ona görə də hənif olan ibrahim dininin ardınca gedin, çünki o,Allaha şərik qoşanlardan deyildi» («Ali-İmran», ayə 95). «(Ya Məhəmməd) sənə: «Batildən haqqa tapınaraqmüşriklərdən olmayan İbrahimin dininə tabe ol!» - deyə vəhy etdik» («ən-Nəhl». ayə 123).Müxtəlif tarixi dövrlərdə mürəkkəb dini-siyasi münasibətlərin girovuna çevrilmiş bu dinlərin həqiqimahiyyəti təhrif olunaraq, fikrimizcə, xeyirxah missiyaları hələ də tam açıqlanmamışdır. Halbuki, bunu etməkqarşıda duran vacib məsələlərdəndir. Xüsusən də, monoteist dinlərdə Tanrı obrazının insanları bir-birinə qarşıməsuliyyətli olmağa çağırdığını, buna sövq etdiyini unutmaq olmaz. Bu mənada dinlər tarixən, insanların488

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────iztirablardan qurtulmağın yollarını araşdırıb göstərməklə səciyyələnmişdirlər. Bu dinlərdəki Tanrının xilasediciiradəsinin təbliği insanlara əminlik və ritah gətirəcək mühüm məqamlardandır.Dinlərin dialoqundan bəhs edərkən, «tolerantlıq» ideyası ətratında yaranmış fikir mübadiləsinə dəmünasibət bildirmək istərdik. Dini dözümlülük mənasını daşıyan, Qərb mənşəli «tolerant» anlayışı latınsözüdür. Halbuki, fikrimizcə, bu terminin İslam dininə aid edilməsi qətiyyən düzgün deyildir. Axı İslam diniəqidəsinə. şəriətinə görə, səmavi kitab əhlinə daim hörmət və diqqətlə yanaşmaq mühüm tələblərdən biri sayılır.Məsələn, Qurani-Kərimdə bir çox buna aid ayələri misal göstərmək olar: «İman gətirənlərdən musəvi (Yəhudi),isəvi (Xristian) və sabiilərdən Allaha, axirət gününə (sədaqətlə) inananların və yaxşı iş görənlərin mükafatlarıRəbbinin yanındadır. (Qiyamətdə) onların heç bir qorxusu yoxdur və onlar gərgin olmazlar» (Bəqərə, ayə 62).Fikrimizcə, elə bu, sadəcə dini dözümlülük olmayıb, islamın özündən irəli gəlmiş bir mədəniyyətdir. Bunutolerantlıqdan daha çox «dini mədəniyyət» adlandırmağın tərəfdarı olub, İslamın bütün monoteist dinlərə qarşıloyal olduğunu vurğulamaq istərdik. Bəlkə də ona görədir ki, islam tarixən başqa dinlərə qarşı müsbətyanaşdığından qarşılıqlı rəğbət qazanıb və qısa zaman ərzində dünyanın hər yerinə çox böyük sürətləyayılmışdır. Halbuki, dinlərdə tolerantlıq axtararkən, sanki bu dinlərin ilahi mahiyyəti kölgədə qalmış olur.Buna görə də, «tolerantlıq» sözünün, «dini mədəniyyət» söz birləşməsi ilə, yaxud dini mədəniyyət ənənələriadlandırmaqla və i.a. əvəz edilməsini məqbul sayaraq, bununla dinlərin etik məzmununun düzgün izah edildiyifikrindəyik.Konkret olaraq bu «qohum» dinlərin mahiyyətində məhz Tanrının təqdir etdiyi dini mədəniyyətdurduğundan, şübhə etmirik ki, monoteist dinlərin dialoqunun alınmasına da böyük ümidlər vardır.Bəli, biz ritorikaya qapılmayaraq deyə bilərik ki, qarşılıqlı ittihamlar, bir-birini danmalar tarixin çoxkədərli, təəssüfdoğurucu səhifələrindən olmuşdur. Bu xətti IX əsr ərəb mətni ilə verilmiş xristian Əbd əl-Məsihəl-Kindidən başlayaraq, XIII əsrdə yaşamış məşhur Xristian alimi Foma Akvinski («Bütpərəstlərə qarşıdəlillər») inkişaf etdirmiş və bu tendensiya müasir dövrdə də özünü büruzə verməkdədir. Lakin ədalət naminədemək lazımdır ki, tarixdə başqa yanaşmalar da yer almışdır. Məsələn, II Vatikan Ali Məclisində İslama qarşıfərqli mövqe nümayiş etdirərək, o, İbrahimi din kimi qəbul edilərək, İncil ənənələrinə uyğun hesab olunmuşdur.Dinlər müxtəlif tarixi dönəmlərdə siyasi vasitəyə çevrildiklərindən belə ziddiyyətli vəziyyətlərə rast gəlməkolar.Arnold Toynbinin fikrini davam etdirmiş və araşdırmış Samuel P. Hantinqton (Harvard UniversitetininStrateji Araşdırmalar Mərkəzinin direktoru) «Sivilizasiyaların toqquşması» kitabında sivilizasiyalardandanışanda onları dini prinsiplər əsasında bölərək - müsəlman, hinduist, konfutçist, slavyan-pravoslav kimimüəyyən etmişdir. Həqiqətən də, dünya siyasətində dinlərin fundamental rol oynadıqları inkaredilməz birfaktdır: «Müasir dünyada din mərkəzi qüvvə hesab edilir, məhz «Qüvvə» ona görə ki, insanlara arqumentlərverərək, onları səfərbər edir... Nə siyasi ideologiyalar, nə də iqtisadi maraqlar insanlar üçün əsas deyildir. Buiman və ailə, qan və dindir ki, insan özünü identikləşdirir, onun uğrunda döyüşür və ölür» (1).Bütün bunları təhlil edərkən Jak Delor (Avropa İqtisadi Birliyinin sabiq komissiya sədri) belə bir fikirsöyləmişdir ki, «Hətta Xristianlıq və İslam kimi dinlər tarix boyu konfliktdə olmuş olsalar da, istər dinlərində,istərsə də etikada böyük oxşarlıqları vardır. Bu da ümid verir ki, dinlər və sivilizasiyalar arasında ixtilaflarhəmişə olsa da, vacib deyildir ki, toqquşmaya, yəni hərbi konfliktə gətirib çıxartsın. Sülh mümkündür» (1).Son zamanlar Qərb ölkələrində hökm sürən bir tendensiyanı belə formalaşdırmaq olar: «Dinlərarası sülholmasa, sivilizasiyaların müharibəsi olacaqdır. Onu da bilin ki, dinlərarası dialoq olmasa, dinlərarası sülh dəolmayacaqdır. Dinlərin fundamental tədqiqi olmasa, dinlərarası dialoq da olmayacaqdır» (2).Bir çox alimlər ilk növbədə monoteist kitab dinlərinin müasir dünyada bəşəriyyət qarşısındaməsuliyyətlərini dərk etmələrini istəyirlər. Bu da onun dərkinin mənbələrə sadiqliyindən və «açıq» dialoqundanasılıdır. Məsuliyyət dinlərə keçmiş səhvlərini və başqa dinlərə qarşı «dözümlülüyünü» xatırladır. Bu dinlərdənözünüdərkin düzgün qurulmasını tələb edir (tarixi yanaşma). Bu dinlərin səhvləri əsasında yaranan ideolojiaspektlər özünüdərkin düzgün istiqamətdə getməməsi ilə qarşı-qarşıya qoyulur. Buna baxmayaraq, dinlərinüzərinə qoyulan məsuliyyət insanların həyatına laqeydliyi inkar edir. Onlar təhlükə qarşısında qalanda vəproblemlər yarananda din buna həssaslıqla yanaşmalıdır. Bu müdaxilə çox dəyərli, hətta onların həyatındahəlledici rol oynaya bilər (hermenevtik problem). Məsuliyyət hər vasitə ilə dinləri onlara məxsus olan dahaönəmli işlərə sövq etdirməli, insaniyyətə ləyaqətlə xidmət etməyi sevdirməli və özlərinə inamı gücləndirməlidir(etik cağırış).Dinin tədqiqində çətinlik törədən amillərdən biri də odur ki, həmişə onun daxilində müxtəlif dəyişikliklərbaş verir və bu dəyişikliklər müəyyən məqama qədər deformasiyaya uğramır, lakin sonra daxili və xarici489

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────təsirlərə məruz qalaraq onların sabitliyini zəiflədir. Onun daxilində axan müxtəlif dini cərəyanlar dinin əsasınızəiflətməməlidir. Dini plyurializm dini demokratiyaya gətirib çıxaracaq, bu da özlüyündə dini və dünyəvidəyərlərin simbiozunu yaradacaqdır (Sinkretik yanaşma).Bu fikirlərlə razılaşıb, dinlərarası dialoqlarda siyasi maraq və mənfəətlərin deyil, elə dindəki ilahimahiyyətin önə çəkilməsinin zəruriliyini qeyd etmək istərdik. Dinin mahiyyətindən irəli gələn belə bir yanaşmamüxtəlif dinlərdə olduğu kimi, bu dinə sahib insanların da yaxınlaşmalarına, sülhlə yaşamalarına, qarşılıqlıhörmət bəsləmələrinə gətirib çıxaracaqdır.ƏDƏBİYYAT1. S.P.Huntinqton. The clash of civilization? Foreign Affairs 72, 1993, p.22-49.2. Христианство, Иудаизм и Ислам: Верность и открытость/ Ред. Жозеф Доре/. М., Библейскобогословский институт св. апостола Андрея 2004, с.247.З.А. Toynbee. The Study of History. Т. 1-12. Oxford. 1934-1961.4. Qurani-Kərim, Bakı. Azərnəşr. 1992.5. Библейская Энциклопедия - Архимандрит Никифор. М.. 1891.6. Оливер Пимен. Введение в классическую исламскую философию. М Весь мир, 2007, с. 280.7. Артур Пикок. От науки к Богу: Новые грани восприятия религии. М. Фаир-Пресс, 2002, с. 304.8. Джулиан Хаксли Религия без откровения. М.. Знание. 1992. с. 62.9. Конрад Н.И. Запад и Восток. М., Наука, 1972, с. 344.10. Айзек Азимов. Ближний Восток. История десяти тысячелетий М 2006, с. 319.11. Ziya Bünyadov. Dinlər, təhqətlər, məzhəblər. Bakı. «Azərbaycan» 1997 287 s.12. Hüseyn Əlizadə. İnsan fəlsəfəsi. Bakı., «Nurlan», 2003, 121 s. Bayındır A. Din və dövlət ilişkiləri.İstambul., «Eminoğlu», 1999, 124 s.13. Heydər Bammat. Qərb mədəniyyətinin inkişafında müsəlmanlann rolu Bakı., 1994, 352 s.«Dövlət və din».-2009.-№1(9).-S.97-103.490

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Hüquqi dövlət və dinZAMİN MƏMMƏDOV,Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarlaİş üzrə Dövlət Komitəsinin Hüquq və qeydiyyat şöbəsinin məsləhətçisiHəyatın ibtidai dövründə insanlar ilk birgəyaşayış formasına uyğunlaşaraq ətraf aləmdə baş verənprosesləri seyr edə-edə ona münasib həyat tərzi qurmuşlar. Qida axtarışları, ov etmək ehtiyacı və digər tələbatlaronları əmək alətləri yaratmağa məcbur etmişdir.Əmək aləti icad edən insan bir müddət sonra onları təkmilləşdirmiş, təkmilləşmiş alətlərlə, ətraf aləm vətəbiətlə sıx əlaqədə bir sıra işlər görə bilmişdir. Od əldə edən, daha yaxşı şərait yaradan insanlar bir müddətsonra əkinçiliklə məşğul olmağa başlamışdır. Təbiətin hazır məhsullarını istifadə etməklə yanaşı, həyat üçünzəruri bitkilər əkmiş, məhsul götürmüşlər. Beləliklə, ilk olaraq müəyyən yaşayış əla-mətləri yaranmışdır.İnsanlar sayca çoxaldıqca, onlar arasındakı münasibətlər də dərinləşmiş və mürəkkəbləşmişdir. Bir sözlə ibtidaihəyatın bütün sahələrində təbii inkişaf prosesi getməyə başlamışdır.Dövlətin yaranmasının ilk şərtləri məhz bu dövrə təsadüf edilir. Əmək alətləri təkmilləşdikcə məhsulartıqlığı yaranır, bu qanunauyğunluq isə insanlar arasında bərabərliyi (əmlaka sahib olma bərabərliyi və s.)dağıdır, siniflər, təbəqələr yaranmağa başlayır. Beləliklə, dövlətlərin yaranması zərurəti meydana çıxır. Toplumhalında yaşayan insanların idarə edilməsi, onlar üzərində hakimiyyətin yaranması əsasında ilkin ibtidaicəmiyyətləri idarə edən şəxslər, birliklər, yaxud şuralar meydana çıxır. Kiçik cəmiyyətdəki münasibətləritənzimləmək zərurəti yaranır. Bu qanunauyğunluq sonda ictimai formasiyanın növbəti mərhələsinə keçidimüəyyən edir. Dünya məkanında ilk yeni quldar dövlətlər (bu siniflərin kəskin qütbləşdiyi dövrdür) meydanagəlir. Quldarlıq quruluşunda mövcud olan dövlətlər özündən əvvəlki birliklərdən köklü surətdə fərqlənir. Artıqbelə dövlət quruluşlarında siniflər yaranmış, dövlətin ilkin atributları bəsit formada olsa da meydana çıxmışdı.Bir sözlə, bu dövrdə dövlət idarəetmə aparatı kimi cəmiyyətin sükanını öz əlinə keçirmişdi.Qeyd etdiyimiz həmin dövrlərdə din amili insanların ətraf aləmə münasibətindən meydana gəlmişdir.ibtidai insanlar ətraf aləmdə baş verən mürəkkəb (təbii və texnogen) proseslərə biganə qala bilməzdilər. Təbiətqüvvələri ilə münasibətdə onların ilahi duyumları yaranır, ilkin, ibtidai dini fikirlər və təsəvvürlər meydanaçıxmağa başlayır. Təbii ki, insanların təhtəlşüurunda hələ ilk dövrlərdən kök salmış ilahi, dini təsəvvürlərcəmiyyət və dövlətin həyatında öz sözünü deməli idi. Dövlət və dinin qarşılıqlı münasibəti o dövrlərdənbaşlamış və bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır.Dövlət-din münasibətlərinin yeni forması orta əsrlər dövründə özünü qabarıq surətdə büruzə verir. Budövrdə dövlət aparatı və cəmiyyətin həyatında yeniliklər meydana çıxmağa başlayır. Cəmiyyətdə feodal vəhüquqlu kəndli sinifləri əmələ gəlmişdi. Bu format insanlar arasında anlaşmanın, yaxınlaşmanın, o cümlədəndövlətin idarə olunmasının keyfiyyətcə yeni mərhələsi idi. Qeyd edilən dövrdə əsas monoteist dinlərdən olanXristianlıq, İslam mövcud idi və bu dinlər orta əsr dövlətlərinin siyasi xəttində istifadə olunurdu. Dövlət-dinmünasibətlərinin ən çulğalaşan vaxtı həmin dövrə aiddir. Lakin insanların qurduqları dövlət və onlara məxsusdini inanclar spesifik şəkildə inkişaf edirdi. Bəzi millətlər ruslar, ərəblər və s. quldarlıq dövrünü keçməsələrsə,onların sosial inkişafındakı elementlər başqalarından fərqlənmədi.Hüququn yaranması quldarlıq dövrlərinə təsadüf etsə də, feodalizm dövründə formalaşmışdır. Hüquq dadövlət kimi cəmiyyətin içindəki münasibətlərin xarakterindən yaranmışdır. Hüququn bazisini, yaranmamənbəyini həmin münasibətlərdən irəli gələn və adət formasını almış stereotiplər təşkil edirdi. Mürəkkəbləşənmünasibətlər müəyyən qaydaların yaranmasını özündə ehtiva etdi ki, bu da öz növbəsində bu gün mövcud olanhüquq fenomenini yaratmışdı. Daha sonralar qaydalar şəklində bərqərar olmuş daş abidələr və materiallarhüququn mənbələrini təşkil edir. Hamurrapi qanunları, Roma hüququnun mənbələri və s. buna misal ola bilər.Başqa sözlə, hüquq dövlət aparatının metodologiyasına sirayət edərək, onun mahiyyətinə çevrilmişdi. Beləliklə,hüquq, dövlət və din zənciri tarixin ardıcıl pillələrində bir-biri ilə üzvi bağlı olan həlqələr kimi daim qarşılıqlımünasibətlərdə olmuş, biri digərinin inkişafını təmin etmişdir.Din öz aktuallığı ilə cəmiyyət həyatında hər zaman seçilmişdir. Orta əsrlərdə dini üsul-idarəlidövlətlərin yaranması və bu arenanın genişlənməsi təsadüfi deyildir. Bu həm monoteist dinlərin, həm dəpoliteist dinlərin bir çox yayıldığı ölkələrdə baş vermişdir. Bütün bu amillər dövlətlə dinin bir-biri üçün necəəhəmiyyətli olduğunu sübut edir. Hətta teokratik quruluşlu dövlətlərin mövcudluğu ilə yanaşı, bir sıra ölkələrdə491

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────var idi ki, dini ölkənin rəsmi dini elan etmişdilər. Bütün bu faktorlar dövlət və dinin bir tamın hissələri olduğunutəsdiq edir.XVI əsrdən başlayaraq Qərbi Avropa ölkələrinin çoxunda kapitalist münasibətləri meydana çıxır vədövlətçilikdə burjua meylləri özünü göstərir. Bu keyfiyyətcə yenilik idi. Tarixə münasibətdə, insan faktorununqlobal vəzifələrinin yerinə yetirilməsi baxımından hər zaman belə tendensiya müşahidə olunmuşdur ki, lazımsızvə əlverişsiz hallardan imtina edilmiş və yeni qaydalar yaranmışdır. İqtisadiyyata, sahibkarlığa, bazarmünasibətləri əsasında iqtisadiyyatını quran və bu əsasla da konstitusion quruluşunu müəyyən edən ölkələrhəmin vaxtdan etibarən artmağa başlamışdır.Demokratiyanın da əsas meyar olduğu həmin dövlət tipləri bugünkü dünyanın siyasi düzənində mühümhissəni tutur. Demokratiya özü qədim Romada (Romada xalq «demos» adlanırdı, «kratiya» isə hakimiyyətdemək idi; hərfi mənası «xalq hakimiyyəti» deməkdir) əmələ gəlsə də, onun şəkli dəyişmiş forması müasirölkələrin əsas atributuna çevrilmişdir. Avropada iqtisadi-siyasi-tarixi bumun baş verməsi hüququn da inkişafınatəkan vermişdir. Qaydalara əsaslanan bəsit qanunlar formalaşmışdı. Hər ölkənin özünün qanunvericilik sistemiartıq mövcud idi. Dövlət və hüquq tarixi elminin nailiyyətləri, verdiyi töhfələr bu baxımdan əvəzsizdir. Bununlayanaşı Avropadakı hüquq fenomeni insan hüquqları anlayışını meydana çıxarır. İstər demokratiyanın, istərsə dəinsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının inkişafı və təminatı kamillik şəraitindən asılıdır. Bu xüsusiyyətolmadan hər hansı hüquqi dövlət quruculuğu və vətəndaş cəmiyyətindən söhbət gedə bilməz.Amerika qitəsində avropalıların yeni dövlətinin - Amerika Birləşmiş Ştatlarının yaranması dünyadövlətçilik tarixində yeni və maraqlı hadisə idi. Həmin dövrə qədər belə bir presedent olmamışdı. Bu dövlət sırfburjua və xələfi olmayan yeni dövlət modeli idi. Sahibkarların qurduğu bu dövlət əvvəl 13 ştatdan ibarət idi. Budövlətin tarixində maraqlı hadisələr olmuşdur. Həmin maraqlı hadisələrdən biri ondan ibarətdir ki, həmindövrdə dövlətlərin bəsit qanunvericilik sisteminə baxmayaraq, ABŞ-ın Konstitusiyası qəbul olundu və bir neçəəsr keçsə də həmin Qanuna çох cüzi dəyişikliklər edilmişdir.Göründüyü kimi din faktoru, onunla bərabər bir çox amillər dövlətlərin modelləşmə prosesinə əsaslıtəsir göstərirdi. Sözügedən dövrdə hüquq bərqərar olmuşdu, bir sıra ölkələrin qanunvericilik sistemi yaranmışdı.Dövlətin təkmilləşməsi prosesi bilavasitə hüququn təsiri altında idi. Hüquq və dövlət müasir dövrümüzdə eləxarakter alıb ki, onları ayrılıqda təsəvvür etmək mümkün deyildir. Onların birləşməsi ilə din dövlətdən ayrılır,dövlət dünyəviləşir. Bu reallıq ayrı-ayrı ölkələrin qanunvericilik aktlarında öz əksini tapmışdır.Kapitalizmlə yanaşı sosializm formasiyası da mövcud olmuşdur ki, bu quruluş bir sıra ölkələrinkonstitusiya quruluşunun əsasını təşkil etmişdir. Ancaq tarix sonu inkişaf olan daha mütərəqqi yolun olmasınıgöstərdi.Ümumiyyətlə, dövlət və hüquq tarixindən danışarkən, qeyd etmək lazımdır ki, bu sahədə müxtəlif elminəzəriyyələr mövcuddur. Bu çoxşaxəlilik təbiidir. Çünki dövlət və hüququn predmeti olduqca mürəkkəbdir.Müasir dövrümüzdə dövlətin bir çox tipləri mövcuddur. Unitar, federativ, konfederativ, teokratik,monarxiya, konstitusiyalı monarxiya, prezidentli respublika, parlamentli monarxiya və s. Ancaq bu növlərinsayı önəmli deyil. Əsas odur ki, dövlət insan amilinin mərkəzdə dayandığı cəmiyyətin, onun həyatınıntəminatçısına çevrilməlidir (bu ali tarixi və dövləti qənaət Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 12-cimaddəsində öz əksini tapmışdır).Digər tərəfdən cəmiyyətin tələbatından doğan dövlət və hüquq nəzəriyyəsi fundamental tədqiqatlarapararaq həm elmi, həm də praktik yöndə dövlətin inkişaf modelinin yaranması üçün bazis rolunu oynayır. Rushüquq ədəbiyyatçılarının bu sahədə gərəkli əsərləri vardır. Həmin elm dövləti hüquqi, siyasi, sosial, mənəviəxlaqiistiqamətlərdə öyrənir.Din bu baxımdan universal bir ideologiya kimi cəmiyyətin etnoşüurunda, etnopsixologiyasında ənönəmli yerlərdən birini tutur. İstənilən dövlətin hüququ dövlət quruculuğu prosesinə baxsaq, orada bu proseshəmin adları çəkilən istiqamətlərdə gedir. Adlarını qeyd etdiyimiz həmin amillər bir-biri ilə üzvi bağlı olmaqla,dövlətin inkişaf istiqamətini müəyyən edir. Hər hansı komponentin olmaması dövlət quruculuğunu şübhə altınaalır. Sosial mənəviyyatın bütün cəhətlərinin yüksəlməsində dinin rolu əvəzedilməzdir.Din dövlətdən ayrı olmaqla cəmiyyətin mənəvi, psixoloji həyatında mühüm rol oynayaraq onun doğruistiqamətini müəyyən edir. Hansı ölkələrdə dini tolerantlıq mühiti hökm sürürsə həmin dövlətlərin sosial-mənəvihəyatında quruculuq prosesləri daha inamlı və uğurla gedir. Ancaq bu müsbət amillə yanaşı, dünya siyasimeydanında maraqların təbii olaraq qarşı-qarşıya gəlməsi və milli maraqlar uğrunda mübarizənin təhlilidünyəviləşən dünyada dini faktor həll olunmamış şəkildə qalır və ikili standartlar adı ilə tanınan siyasimetodologiya bu inkişafı ləngidir. Demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğu prosesi politoloji, iqtisadi492

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────elmlər müstəvisində qloballaşma universal anlayışı altında davam edir. Bugünkü siyasi reallıq, gedən geostratejiproseslər dünyəvi və hüquqi dövlət quruluşunun kəskin forma dəyişkənliyinə uğrayacağını, dünyanın siyasimənzərəsi dəyişdikcə, dövlətçilik formalarının da dəyişəcəyini göstərir.Dövlətlə qarşılıqlı münasibətlərindən başqa cəmiyyət həyatında, onun əxlaqi, mənəvi simasında dinümumi psixologiyanın ifadəolunma qanunlarına əsasən imanlı insanların sayını artırır. Bu baxımdan dininxidmətləri əvəzsizdir. Din vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu üçün önəmlidir. İnsanı kamilləşdirmək, onu Tanrıyadaha da yaxın etmək, onun mənəvi dünyasını zənginləşdirmək din üçün əsasdır. Dinə sitayiş edən və bircəmiyyət halında yaşayan hər hansı dinə mənsub insanlar kamillik və mənəviyyat müstəvisində gözəlmünasibətdə yaşaya və fəaliyyət göstərə bilərlər. Bu gün dünya tolerantlıq mühitinin olmamasından əziyyətçəkir. Müxtəlif mətbu orqanlarda tez-tez sivilizasiyaların toqquşmasından və ya dinlərarası dialoqdan söhbətaçılır. Bir sözlə bu mövzu çirkin məqsədlərlə qabardılır. Dinlər təhrif olunur. Bu baxımdan AzərbaycanRespublikasındakı unikal tolerantlıq mühiti digər ölkələr üçün örnək ola bilər.Azərbaycan Respublikasının dövlət quruluşu da bu baxımdan mütərəqqi formalardan sayıla bilər.Azərbaycan Respublikasının Əsas Qanununa görə Azərbaycan dövləti unitar, hüquqi, dünyəvi, demokratikrespublikadır. Hüquqi, siyasi, sosial, mənəvi və dini baxımdan dövlət quruluşu təhlil olunaraq ölkəninqanunvericilik sistemində öz əksini tapmışdır. Hüquqi dövlət quruculuğu da məhz ölkə qanunlarında nəzərdətutulduğu kimi inkişaf edir.Hüquqi dövlət quruculuğu prosesində vətəndaşların mövqeyi önəmlidir. Hüquqi müstəvidə inkişaf edəndövlətdə insanlar nə qədər birgəyaşayışın qaydalaşan, qanunlaşan prinsiplərinə inteqrasiya olsalar, dövlət də biro qədər çox inkişaf edəcəkdir. İnkişafın elmi xassələri məhz bu amillər ətrafında cərəyan etməklə insanfaktorunun qarşıya qoyduğu qlobal tarixi vəzifələr yerinə yetmiş olacaqdır. Azərbaycan dövlətinin timsalındagələcək yol dərk olunmuş şəkildə düzgün seçildiyindən, dövlətimiz bu təbii sınaqlardan uğurla çıxacaqdır.ƏDƏBİYYAT1. «Qanun»jurnalı, Bakı, «Qızıl Şərq», 1-2, 1995.2. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989.3. Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə, Bakı, «Azərnəşr», 1989.“Dövlət və Din”.-2009.-№5.-S.52-57493

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ceyhun Mollazadə,İlham Məmmədzadəİslam Azərbaycanda:Tendensiyalar və perespektivlərXülasəAzərbaycanda İslam dəyərinin artmasına baxmayaraq bu gün o, mühüm siyasi gücü təmsil etmir, çünkiölkədə islam elitaları yaradılmayıb. Bununla belə ölkədə müasirləşmə və transformasiya proseslərindəmüsəlmanların iştirakı olmadan müsbət nəticələr gözləmək çətindir. Hələ ki İslamda gedən dəyişikliklərdemokratik transformasiyalara daxil edilmir. Post-sovet ölkəsində İslamın modernləşdirilməsi əsasən islamqüvvələrinin asılı mövqeyə razı olmayaraq ölkədəki siyasi və ictimai həyatında fəal iştirak etməsinəçalışmalarıla bağlıdır. Lakin modernləşmə kimi görünən belə iştirak, canatma Azərbaycanı avrointeqrasiyaproseslərindən, “YENİ QONŞULUQ” siyasətindən kənarlaşdıra bilər. Bu mövzuya olan maraq bir sıra həmxarici, həm də daxili xarakterli şəraitlərdən irəli gəlir. Qeyd edək ki, qonşu Türkiyə, İran və hətta SəudiyyəƏrəbistanı İslamdakı proseslərə təsir edirlər. Bu təsir obyektiv xarakter daşıyır, çünki o, geosiyasi vəziyyətəbağlıdır, lakin bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. O, modernləşməli olan dini elitaların arzularına təsir edir ki, dinielitaların aşkara çıxmasına və fərqləndirilməsinə təkan verir. Azərbaycanda sünnülərə və şiələrə fərqləndirməmövcud olub və şiələr çoxluq təşkil edib. Lakin xarici təsir indi bu bölgüyə orijinallıq gətirir. İş ondadır ki, rusimperiyası və Sovet İttifaqının strukturlarında olan Azərbaycan xüsusi İslam qəbul etmişdir. Ölkədə dininmüxtəlif formaları mövcud idi və siyasi cəhətdən dini təfəkkürün çəkisi(ləri) passiv idi. Məsələn, İranda ən azıXX əsrdə şiələr siyasi fəallığı ilə fərqlənirdi. Azərbaycandakı şiələr itaətkar idilər. Türkiyədəki sünnülər vəSəudiyyə Ərəbistandakı sünnülər (vahabilər) də siyasi cəhətdən fəaldır. çoxlu müsəlman ölkələrində sünnülər vəşiələr arasında dəyişikliklərin dağıntı ilə nəticələndiyini nəzərə alsaq, xarici təsirin belə bir fəallaşmasıtəhlükəlidir. Onun təhlükəsi odur ki, Azərbaycandakı İslamda gedən prosseslər nəinki dini elitalarda, həmçininuzunmüddətli planda dini kütlə arasında gedən prosesləri fəallaşdırır, dövlət isə bu fəallığının “drenaj”ı üçünmüsbət vasitələrin hazırlanmasında aciz görünür. Hakimiyyət ümüd edir ki, Sovet hakimiyyətinintexnologiyalarını tətbiq etməklə dini elitalar, dinin kütlənin üzərində nəzarətini təmin edəcək və onlar bunəzarətlə barışacaq. Müsahibələr (sorğular) göstərir ki, onlar nəzarət olunur. Lakin eyni zamanda bir sıra hallargöstərir ki, biznes tezliklə dəyişəcək.Elitaların arasında kütlələri artıq fəallaşdırmağa bacaran alternativə bir əks elita yaranıb. Bu günkü rejim vəformalaşmış vətəndaş cəmiyyəti hakimiyyət və siyasi müxalifət arasında vətəndaş cəmiyyətinin zəifliyinimüəyyən edən problemlər var. Dünyəvi müxalifətə görə də onlar bu fəaliyyətə qatılmaya bilərlər. Belə şəraitdəmüsəlmanların fəallaşmasında təhlükə var. Cədidzm ideyaları həm şiə elitaların, həm də sünnü elitalarıniçərisinə nüfuz etmişdir. Lakin sünnü kontr-elitaları daha fəaldır. Bundan başqa şiə elitalarının (akademik İslam)hissələri şiəliyin əsas tezisindən imtina edir. Xarizmatik rəhbərliyin olmaması elitaların transformasiyasını qırır.TəqdimatBu işdə Azərbaycanda İslamın transformasiyasının perspektivləri tədqiq olunur, dini elitalarda gedənproseslər, yeni dini sektaların fəaliyyəti və qruplaşmalar təhlil edilir. Xarici faktorun təsiri (Türkiyə, İran,Səudiyyə Ərəbistanı), eyni zamanda, müsahibənin köməyilə elitaların fəaliyyəti yerli İslamın proseslərini nədərəcədə əks etdirdiyi sualı tədqiq olunur.Bu tədqiqatın əsas nəticələri aşağıdakılardır: Türkiyənin Azərbaycana artan təsiri sünnü elitaların daha fəalolması ilə, Azərbaycanda sünnülərin sayının artması ilə nəticələnir. İctimai şüurun problemlərini, ölkənin necətransformasiya olunmasını başa düşmək üçün müsəlman şüurunun, ənənəsinin, tarixi təcrübəsinin reaksiyalarınınəzərə almaq vacib olacaq. Bu məqsədlə rus imperiyası, Sovet İttifaqı vaxtında Azərbaycanda cədidizmin tarixi,ölkədə müsəlman institutlarının tarixi funksiyası tədqiq olunur. Lakin onların dindarların şüura təsiriqloballaşma proseslərilə dəyişdirilir .Türkiyənin təsiri ona gətirib çıxardır ki, şiələr bəzi tarixi adət-ənənələrdən imtina edirlər. Şiə elitaları(böyük dərəcədə akademik İslam) türk sünnülüyünün təsiri altına düşürlər.Elitaların zəifliyi hakimiyyət orqanlarının təsirindən qurtulmasını mümkün etmir. Eyni zamanda mətbuatınmonitorinqi ona dəlalət edir ki, yerli İslamda fəaliyyət mövcuddur. Sorğu bu tezisi təsdiqləmir. Hər halda,sorğuda keçmiş adamların əksəriyyəti razılaşır ki, İslamın siyasətləşməsinə, dini partiyalara (sektalara və s.)494

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────ehtiyac var. Vahabilər (Səudiyyə Ərəbistan) və həmçinin şiələr (cənubi Azərbaycan) çox fəaldırlar. Bu prosesdəİran bölgədə çox fəal rol oynayır.Layihənin əhəmiyyəti ondadır ki, ölkədəki demokratiyalaşma cəmiyyətin siyasiləşməsini gücləndirir.Üstünlüyü müsəlmanlardan ibarət ölkə həmçinin şiələrə və sünnülərə bölündüyünə görə, siyasiləşmə dinipartiyaların hakimiyyət uğrunda fəaliyyətinə qadağanın olmasına baxmayaraq müsəlmanların fəallaşmasına vəmübarizəsinə gətirəcək. Eyni zamanda, aydındır ki, dövlət ola bilsin ki, İslamın siyasiələşməsinə müqavimətgöstərməyəcək. Buna görə də bir tərəfdən yerli İslamda və dini elitalarda baş verən prosesləri izləmək lazımdır,digər tərəfdən isə, dünyəvi vətəndaş cəmiyyətinin dini vətəndaş cəmiyyəti ilə əlaqəsinin yaradılması üçündəstəyə ehtiyac var.1 Əsas müddəalar2 Giriş3. Tarixi fon3.1 Azərbaycanda İslam ənənəsinin qısa tarixi3. 2 Azərbaycan ziyalıları və milliyyətçilik – dini və etnik əsas3.3 Erkən XX əsr Azərbaycanda Cədidçiliyin siyasətləşməsi: İslamın pantürkizmə və milliyyətçiliyətabeçiliyi3.4 Sovet Azərbaycanında İslam və millət4. Sovet Azərbaycanında İslama xarici təsir5. İslam siyasətləşməsiDini siyasi partiyaların meydana gəlməsiCavab: dövlət, dini, akademik və ictimai perspektivlərAzərbaycanda İslamın modernləşməsi6.1 Fon6.2 Qloballaşma və modernləşməGələcək ssenarilər7.1 Nikbin ssenarilər7.2 Bədbin ssenarilər7.3 Realist ssenarilər8. Nəticə1. Əsas müddəalarMüasir milli dövlət kimi Azərbaycanın inkişafı azərbaycanlıların həm dini, həm də etnik mənsubiyyətibaxımından öz-özünü təhliletmə və orijinallığı ilə sıx bağlıdır. Azərbaycanın siyasi və iqtisadi gələcəyininqabaqcadan xəbərvermə məsələsində əsas sual İslamın ölkədə oynayacağı rolu, eləcə də Azərbaycanın İslamıqəbul edəcəyinin formalarıdır.Azərbaycan İslamı modernist, liberal variantlarda üzə çıxacaq, yoxsa Vahabilik kimi xarici ideologiyalarAzərbaycan İslamını daha mühafizəkar, yaxud ekstremist istiqamətdə aparacaq? Əlavə olaraq, etnikmənsubiyyət məsələsi Azərbaycan siyasəti və mədəniyyəti üzərində aydın görünmür. AzərbaycanlılarınTürkiyədəki birdilli qardaşları ilə ənənəvi sıx əlaqələri olmuş, lakin kommunizmin süqutundan sonra İran vəƏrəb dövlətlərinin təsiri yenidən üzə çıxıb. Son olaraq, Sovet İttifaqının süqutu ilə Azərbaycan nəinki iqtisadicəhətdən, həm də intellektual mədəni və zehni cəhətdən qloballaşma təsirlərinə tezliklə məruz qalıb.Azərbaycanın qlobal iqtisadi birliyinin tam hüquqlu üzvü olub-olmaması qismən vətəndaşların qloballaşmayanecə baxmaqlarından asılıdır – mülayim dini və siyasi ideallar linzası vasitəsilə və ya mühafizəkar və ənənəviantiqərb linza vasitəsilə.Bu iş, ilk növbədə, Azərbaycanda dini, etnik və ideoloji cəmiyyətlərin tarixini araşdırır. Xüsusən də, keçmişSovet Mərkəzi Asiya respublikalarındakı sünnülərlə müqayisədə biz azərbaycanlıların şiə İslama olanözünəməxsus bağlılığının bir yerə cəmləşdiririk. Bu əsər Azərbaycanda müasir müsəlman fəlsəfimüzakirələrinin köklərini, xüsusən təqlid (mühafizəkar sələfçilik) və ictihad (liberal sələfçilik) tərəfdarlarıncədidiçilər arasında gedən mübahisələri izləyir. İslamın mümkün modernləşməsi barədə sualların bumübahisələr mərkəzində olması regionun tarixində təkrar-təkrar nümayiş olunub və biz müasir Azərbaycantarixində və siyasətində bu mövqeləri müdafiə edən əsas fiqurları cızırıq. Biz bu gün Azərbaycanda əsas islamçı495

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────və dünyəvi partiyalar, bu partiyalara olan xarici təsirlər və həm ziyalıların, həm də ictimaiyyətin rəyləri üzərindəfikrimizi cəmləşdiririk.İctimaiyyətin rəyinə gəldikdə, ictimaiyyətlə müxtəlif sektorlarda apardığımız sorğulara istinad edirik.İslamın və Azərbaycan cəmiyyətinin siyasiləşməsi və modernləşməsi sorğuların ümumi mövzusu idi.Ümumiyyətlə, sorğular aşkar etdi ki, orta azərbaycanlının İslamın anlaması dayazdır, lakin gündəlik həyatdamədəni müsəlman təsiri kifayət qədər əhəmiyyətlidir. Eyni zamanda, sorğular onu da aşkar etdi ki,azərbaycanlılar İslamın siyasətlə iştirakını arzulamır və Azərbaycanın siyasi sistemində İslam partiyalarınınpeyda olmasını bəyənmirlər. Bundan başqa, azərbaycanlıların əksəriyyəti Azərbaycandakı din rəhbərlərinəmənfi gözlə baxır, baxmayaraq ki, onların bir qismi dünyəviliyi fəal surətdə dəstəkləyir.Nəticədə biz Azərbaycanda modernləşmənin perspektivləri barədə nəzəri fikirləri bildirir və bu qənaətəgəlirik ki, İslam və İslam meyilli fəlsəfələr Azərbaycanı müasir əsrə aparmağa hazır deyil. Bu vəziyyətdə ciddiislahatların mümkünlüyü dinlə yox, İslam ideologiyalarından asılı olmayan xarici və daxili qüvvələrlə, dövlətinsiyasəti ilə bağlıdır.2. GirişSovet İttifaqının dağılmasından sonra Azərbaycanda İslamın roluna və onun transformasiyasına aid suallarölkənin inkişafında həlledici faktor olmuşdur. Bu suallara müraciət etmək üçün, ilk növbədə, onları təhlil etməklazımdır: Dinə qarşı olan yerli münasibətlər (həm şəhər, həm də kənd); ölkədə dini qurumlararası münasibətlərvə onların təsir dərəcəsi; hakim rejimin dini siyasəti; ölkədə siyasi-iqtisadi proseslərin dini vəziyyətə təsiri;qloballaşma prosesləri və onların cəmiyyətdə qəbul edilməsi; İran, Ərəb, Türkiyə ölkələri kimi dini qüvvələritəsir etmişlər.Bir qədər əvvəlki ateist keçmişinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqı özünü ənənəvi olaraq “Şərq”ləeyniləşdirir, Şərqin müsəlman xalqı kimi tanınır. .Şəhərli azərbaycanlılar öz şərq irsini ağır yük kimi anlayabilsələr də, kəndli azərbaycanlılar üçün şərq eyniyyatı reallığı üstələyir. Kəndli azərbaycanlılar qloballaşmanıqərb və müsəlman şərqi arasındakı bir körpü kimi təsəvvür edir. Fərq ondadır ki, kəndli azərbaycanlılar beləməsələlərə görə çox narahat olmur.Çoxlu azərbaycanlı müstəqillikdən sonra kommunist ideologiyasını dini və milli ənənələrə dəyişdirdilər –bu milli ənənələr çox vaxt dini mərasimlərin qəribə sintezini ifadə edirdi. Ölkədə aparılmış araşdırmalar aşkaredir ki, səkkiz milyon vətəndaşdan təxminən 90 faizi özünü müsəlman hesab edir. Bundan başqa, dindarlarınyalnız təqribən 10 faizi müsəlman adət-ənənələrinə və qaydalara fəal surətdə əməl edir. Qalanları özlərinimüsəlman hesab etsələr də qəti surətdə riayət etməyənlər ya da qismən riayət edəndirlər. (Ramazan ayında oruckimi populyar mərasimdə və ya Qurban bayramı təntənəli surətdə keçiriləndə əsasən bu hadisələrin rəsmidövlət mərasimi olduğuna və kütləvi informasiya vasitələrində işıqlandığına görə) Həmçinin təsdiq etməkvacibdir ki, milli ənənələr çox vaxt dini simvolları əvəz etməkdədir, lakin onların izahı, tətbiqi bölgədən -bölgəyə bir-birindən fərqlənir. Baxmayaraq ki, “dövlət” və “dövlətçilik” konsepsiyaları çox vaxt bir-birindənfərqləndirilmir, hər halda milli şüurda belə anlayış var ki, “dövlət” ideyasında millət üstünlük təşkil edir.Buradan demək olar ki, birinci, Azərbaycan ruhunun özünəməxsusluğunun müxtəlif səviyyələri var və bu ,heç də birmənalı deyil. Bakılı müsəlmanlar, məsələn, cənubda Lənkəran sakinlərindən və ya şimaldakıqusarlılardan fərqli olaraq başqa şəxsiyyət göstəricisinə malikdir. Azərbaycanın etnik azlıqları - məsələn,talışlar (şiə), cənubdakı ləzgilər (sünnü) – mürəkkəbliyi daha da çoxaldır. Talışlar, məsələn, çox vaxt özlərini“azərbaycanlılar” kimi səciyyələndirir, lakin Samur çayı və siyasi sərhədlə Dağıstanda, Rusiyada, olanqardaşlarından ayrılmış ləzgilər arasında “Azərbaycan ləzgisi” şəxsiyyət göstəricisi geniş yayılıb.İkinci, dövlət prioriteti sayıldığına baxmayaraq demokratik dəyərlərin, vətəndaş cəmiyyətinin və müstəqilvə qanuni dövlətin inkişafında Azərbaycanda İslamın hansı rol oynayacağı barədə konkret cavablar hələ dəyoxdur. Azərbaycan özünəməxsusluğunun fərqli layları olmasına baxmayaraq əhalinin bütün siyasi cəhətdənfəal sektorları üçün müstəqil dövlətçilik prinsipi bir prioritet kimi qalır. Eyni zamanda, bütün ölkədə İslamnüfuzunun artması Azərbaycanda dövlət və din arasında münasibətin təhlil olunmasını daha da zəruriləşdirir.İslam və islam ölkələrinin Azərbaycana realistik inkişaf modellər təklif etməyə qadir olmalarınıaydınlaşdırmaq lazımdır. Ölkədə müxtəlif qruplar arasında Türkiyə, İran, Küveyt, və Birləşmiş ƏrəbƏmirliklərinin nümunəsini qəbul etmək barədə aydın olmayan ideyalar var. Məsələn, sovet ideologiyasınındağılmasından sonra cəmiyyətdəki ayrı-ayrı qruplar İslamı və islam ölkələrini mümkün inkişaf modelləri kimianlayırdılar, lakin bu maraq partlayışı müxtəlif formada ifadə olundu və nəticə etibarilə bir-birini istisna edənmövqelərə təkan verdi. Bundan başqa, SSRİ-dən müstəqilliyin ilkin mərhələsindən sonra yalnız ciddi rəqib kimi496

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────peyda olan iki (Türkiyə və Rusiya) inkişaf modelləri qalmaqla bu geniş maraq əhəmiyyətli dərəcədə yox oldu.Əlavə olaraq, bundan bir qədər əvvəl Gürcüstan və Ukrayna siyasi inkişaf modelləri barədə müzakirə qalxdı. Buölkələrin ikisi də Avropaya tramplin kimi təqdim olunur, baxmayaraq ki, bu modellərin hər birində İslaməhəmiyyətli rol oynamır. İslama loyal, lakin tamamilə biganə olan və İslama maraq və onun Azərbaycanıninkişafına kömək etmək bacarığı arasında fərqləndirmə aparılması da vacibdir. Nəzərə alaraq ki, Azərbaycandatətbiq olunan hər hansı bir inkişaf modeli müsəlman olmalıdır.3. Tarixi fonAzərbaycan keçmiş Sovet İttifaqının başqa müsəlman respublikaları ilə müqayisədə unikaldır, çünki şiəİslamı başqa dini variantlardan ənənəvi olaraq daha geniş yayılmışdır. Şiələr İranla sərhəddə yerləşən(Lənkəran, Cəlilabad, Yardımlı, Lerik və Masallı) cənub rayonlarında, mərkəzi Azərbaycanda və Bakıdaüstünlük təşkil edirlər. Sünnülər qərbdə, Azərbaycanın ikinci ən böyük şəhəri olan Gəncədə və şimalda Xaçmaz,Qusar və Quba ətrafında çoxluqdadır. Geniş yayılmış təxmini hesablamalara görə indiki müsəlman əhalisinin60-70 faizə qədəri şiədir, lakin çoxlu mütəxəssislər inanır ki, Azərbaycan müstəqillik qazanandan bəri şiə kimiöz-özünü təyinetmə 30-40 faizə qədər aşağı düşmüşdür. Vahabi qrupları daxil olmaqla türk və səudiyyə-ərəbsünnüləri son on il ərzində nüfuz qazandılar, İran şiəliyinin nüfuzu isə bir qədər yer itirdi. Şiə/Sünnüdərketmənin yenidən təyin olmasına fikir verməyərək, üzə çıxan belə bir başqa istiqaməti qeyd etməyə dəyər ki,vaxtilə əsasən ateizmə meyli olan şəhərli azərbaycanlılar artan surətdə özlərini eynilə azərbaycanlı və müsəlmanolduqlarını iddia edirlər. Bu azərbaycanlılar Bakı və Gəncə kimi şəhərlərdə gənclərdən, tələbələrdən və bəziziyalılardan ibarətdir.Sünnü İslama sarı istiqamət ölkədə mübahisəli gərginlik mənbəyidır. Müsəlman qrupların arasındaAzərbaycandakı sünnülər və şiələr arasında münaqişədən ekumenik (bütün müsəlmanların birləşməsi) ruhu dahaçox xarakterikdir. Şiə inamı İranda olduğu kimi etnos və dövlətlə siyasətləşdirilməyib, beləliklə, bu ekumenikmühit bir neçə davamlı istifadələrə imkan verir – məsələn, Azərbaycandakı məscidlər hər iki budağa qulluq edirvə azərbaycanlı şiələr və sünnülər İrana və Türkiyə kimi dövlətlərə olan müxtəlif sədaqətlərini saxlamağıbacardılar. Bu gün sünnülərin böyümüş mövcudluğu tarixi kontekstə uyğundur, çünki o daha geniş tarixi, nəzərivə geosiyasi sistemlərdə köklənib.Türkiyə və İran müasir tarix vasitəsilə Azərbaycan dünyəvi və dini cəmiyyətində təsirli rollarını saxlayıblar,lakin bir neçə faktor Azərbaycanın hər iki ölkə ilə əlaqələrinin təhlilini mürəkkəbləşdirir. Azərbaycanın Türkiyəilə əlaqələri dini münasibətlərə əlavə olaraq etnik qohumluq və tarixi münasibətlərə əsaslanır. 1920-ci ildəkisovetləşmədən öncə, məsələn, Cəddid hərəkatı Azərbaycanı Tatarıstan və Türkiyə ilə əlaqələndirdi. DünyəviAzərbaycan respublikasına türk marağı Azərbaycan Sovet Respublikasından əvvəlki dövrdə (1918-1920)xüsusilə güclü idi. Azərbaycanda sovet dövründən qabaqkı türk təsiri həmçinin İranınkından daha güclü olub,çünki o zaman İranın geosiyasi diqqət mərkəzi Azərbaycandan daha çox Rusiya və Ermənistana yönəlmişdi.Lakin sovetləşmə Azərbaycanda türk təsirini əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırdı.Azərbaycanlıların İranla dini və mədəni yaxınlığı əsrlərlə qədimə - fars imperiyasına gedib çıxır və Sovetdövründə gücləndirilmişdir. Moskva o zaman Azərbaycan və Türkiyə arasında əlaqəni məhdudlaşdırmışdı, lakinİrandakı sovetin strateji maraqları İran və İrandakı azərilərlə bəzi münasibətləri açdı. Sovetlər şimali İranınərazilərini iki dəfə - 1920-ci illərin əvvəlində Gilanda və yenidən İkinci Dünya Müharibəsi ərzində, Stalinin“Demokratik Azərbaycan Respublikası”nı yaratmağa çalışdığı vaxtda işğal ediblər.Başqa Sovet nəzarəti altındakı müsəlman regionları ilə müqayisədə Azərbaycan əhalisi daha çoxdünyəviləşmiş və beləliklə, geniş yayılmış postsovet müsəlman dirçəltmə etnik və milli ideallara çox sıxşəkildə bağlanmışdı. Müvafiq olaraq, türk qrupları sovetdən əvvəlki təsirinin bir qismini yenidən əldə etdi, İranşiəliyi etnik əsası olmadığından artan mənfi assosiasiyalara görə bir qədər geri çəkildi. Bu gün İranAzərbaycanın müstəqilliyinə mümkün təhlükə kimi yanaşır, güclü mədəni və iqtisadi ticarət təsirinə görə, axıon doqquzuncu əsrin əvvəlindən bəri Azərbaycan etnosu müasir Azərbaycan və İran əraziləri arasındageopolitik cəhətdən parçalanmışdı və azərbaycanlılar inanır ki, o ölkənin əhalisinin 24 faizini təşkil edənİrandakı azərbaycanlılar etnik diskriminasiyasının qurbanlarıdır. Azərbaycanın şimal rayonlarında artmış ərəbsünnü təsiri həmçinin İran şiəliyinə meydan oxuyur. Azərbaycandakı ərəb sünnü nailiyyətləri hətta dahaəhəmiyyətlidir, çünki onlar ənənəvi əlaqələrlə daha az boyanmış yeni bir rolu yerinə yetirir. MüasirAzərbaycan tarixinin aşağıdakı icmalı Azərbaycandakı müasir islam praktikalarını və əlaqələrinikontekstuallaşdırır.497

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────3.1 Azərbaycanda müsəlman ənənəsinin qısa tarixiİslam ilk dəfə yeddinci və səkkizinci əsrlərdə ərəb işğalları ərzində Azərbaycana gəlib çatmışdır. İranda köksalmış On iki imamət şiəlik budağına qarşı müasir Azərbaycanda üstünlük təşkil edən səmtləşmə ondoqquzuncu əsrin əvvəlində rus müstəmləkələşdirmədən min il əvvəl fars imperiyasına daxil olan əraziyə gedibçıxır. Tarixçilər hesab edir ki, Şiəlik ənənəsi on yeddinci əsrdə Şah Abbasın dövründə Azərbaycandagüclənmişdir.Azərbaycanın Sünnü-Şiə dünyaviliçiliyi (ekumenilalizmi) qismən müsəlman periferiyasında tutduğucoğrafi mövqeyindən irəli gəlir . Belə bir mövqeləşmə ərazini rəqib xarici basqılara və ideyalara təkrar-təkrarməruz etmişdir. Ekumenikalizm, on doqquzuncu və iyirminci əsrlərdə bu iki etiqadın ardıcılları arasında bəzibölgüləri aradan qaldırmadı. Azərilər etnik və linqvistik yaxınlığına baxmayaq sünnülərə və Osmanekspansiyasının təcavüzkar siyasətinin genişlənməsinə qarşı çıxdılar. Bu gün azərilərin şiə talış və sünnü ləzgiazlıqlarla qarşılıqlı əlaqələrin necə qurulmasında həmçinin əhəmiyyətli fərqlər var.Dini parçalanma ruslara Azərbaycanda dayaq nöqtəsini əldə etmək və saxlamağa tarixən kömək etmişdir.Rus çarı sonralar Sovetlər tərəfindən həm müsəlman icması daxilində, həm də müsəlman və xristianlararasında qarşı-qarşıya qoyma siyasətləri yürütməklə dini bölgüləri gücləndirirdi. Rusların və ermənilərinAzərbaycana köçürülmələri bu ərazinin xristianlaşdırılmasını əks etdirdi. Belə ki, rus imperiyasındamüsəlmanlara nəzarət etmək məqsədilə yeni islam qurumları yaradılmışdı. 1823-cü ildə Qafqazda Rusiyaadministrasiyasının paytaxtı Tiflis şəhərində Axund M.F.Hüseynzadə yenicə yaradılmış Zaqafqaziya müsəlmandini şurasının Şeyxül-İslam vəzifəsinə təyin olundu. Sonra 1872-ci ildə, ruslar şiələr və sünnülər üçün ayrıŞuralar yaratdılar. Bu Şuralar ruhaniləri dövlət qulluqçularına çevirdi və Şəriət məhkəmələrinə son qoydu. Birimüfti və o birisi Şeyxül-İslam tərəfindən idarə olunan bu iki dini şura sünnü və şiələr arasında delimitasiyanınmənbəyi idi. Mədrəsələrdə şiə və sünnülər üçün ayrı qaydalar mövcud idi.Azərbaycanda mollalar kənarlaşdırılan vaxtdan onların antikolonial hərəkatına təsirli rolu İrandakıruhanilərdən fərqli olaraq iflasa uğradı. On doqquzuncu əsrin axırlarında və iyirminci əsrin əvvəlində böyükmütəfəkkirlər mollaların geriliyini tənqid ediblər. Faktiki olaraq, islam xadimlərini tənqid praktikası Azərbaycanifeoloji irsinin bir hissəsidir. Əsasən, dünyəvi ziyalılar ruhaniləri tənqid etməklə Azərbaycanda millətçiliyətəkan verirdilər. Rusiyanın dövlət, mədəniyyət və təhsil sistemi də dünyəvi ziyalılara təsir edirdi. Fəqətziyalıların rus müstəmləkəçiləri ilə münasibəti dəyişkən idi və on doqquzuncu əsrdə rus hakimiyyətinə sadiqolan və ilk öncə Azərbaycan xalqının irəliləməsi üçün Rusiyanın öhdəliyinə inanan Axundov kimi ziyalılar əsrinaxırına yaxın ruslara olan inamının buxarlandığını gördülər. Müstəmləkə münasibətləri pisləşdiyinə görəmillətçilik və mütərəqqi İslam ideologiyası inkişaf etdi.3.2 Azərbaycan ziyalıları və millətçilik - dini və etnik əsaslarİyirminci əsrin əvvəlində Azərbaycanda rus hakimiyyətinin zəifləməsi tatarlar, türklər və azərbaycanlılar -həm sünnü, həm də şiələr - arasında ideoloji və etnik əlaqələrin daha da güclənməsilə nəticələndi. İradə azadlığıhaqqında liberal ideyalar və müqəddəs kitab haqqında fərdi şərhlərə icazə verən ittihad onları birləşdirdi.İslamda ittihad barədə cürbəcür rəylər var, lakin ənənəvi etiqadlara sadiq qalan nəzəriyyəçi və hüquqşünaslaronuncu əsrdən bəri müqəddəs kitabın müstəqil şərhlərini tənqid və qadağan ediblər. İslam qanunu şərh edərkəniradə, məntiq və rasional fikir azadlığını birləşdirən Mütəzilit mütəffəkirləri onuncu əsrin sonunda qadağanolunmuşdu. Ənənəvi rəyə görə bütün müsəlmanlar qanun toplusunun qoyduğu normalara riayət etməli və ona özmüstəqil şərhlərini əlavə etməməlidir. Mədrəsələrdə və dini məktəblərdə müasir müsəlman məktəblərindəolduğu kimi qəbul edilmiş şərhlərin təqlid olunması belə sədaqətliyi xarakterizə edirdi.On dördüncü əsrdə Hanbali məktəbindən İbn Tənbiyyənin doktrinası (nəzəriyyəsi) və sonrakı əsrlərdəSələfiyyənin, Vahabiliyin və Cədidciliyin nümayəndələri İttihat haqqında qadağanı başqa cür fikirləşənləritəmsil edirlər. İyirminci əsrin əvvəlinə yaxın ittihat haqqında bir sıra məqamlar aydınlaşdı. Sələfiyyəni misalkimi götürsək, o, həmişə modernləşdirici ideyaları təmsil etmir. Milli inkişafında ittihatın modernləşdiricirolunu tanımış cədicilik, millətçi islamı dəstələməkdə sələflərindən fərqləndi.Cədidçilər xristian Avropası ilə müqayisədə müsəlman cəmiyyətinin tənəzzülə uğramasına görə narahatidilər. Bəzi cədidçilər müsəlman cəmiyyətini yenidən dirçəltmək üçün qərb nailiyyətlərindən istifadə etməyinvacib olduğuna inansalar da, başqaları hesab edirdilər ki, müsəlman ənənələri və pan-islamizm müsəlmancəmiyyətlərində inkişafı oyandıracaq, lakin , yalnız müsəlman dünyasının qərb müstəmləkəçiliyindən azadlığanail olandan sonra. Lakin bu qrupların ikisi də razılaşırdı ki, yeni məsələlərə cavabın Quranda tapılmasıvacibdir, və təəssüf edirdilər ki, hüquqşünas və teoloqlar belə sualları cavabsız qoyublar.498

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Tatar və türk cədidçi ziyayıları on doqquzuncu və iyirminci əsrin əvvəlində azərbaycanlılara güclü təsiretmişdi. Onların arasında 1851-1914 illərdə yaşamış tatar İsmayıl bəy Qasprinski (Qaspiralı) var idi. Həminideyalar iyirminci əsrin əvvəlində Azərbaycan millətçiləri A.Topçibaşov və M.Ə.Rəsulzadəyə təsir etmişdi.Qasprinskinin ideyaları İstanbulda türk müsəlman islahatçısı Camal-əd-din əl-Afğanıyə təsir etmiş, o da öznövbəsində güclü panislamizm (ictihadi-islam) platformasını irəli sürən Gənc türk hərəkatını ilhamlandırmışdı.Quranın fərdi şərhlərinin mentaliteti cədiciliyin (cədidizmin) tatar tərəfdarlarının hamısını və daha azdərəcədə türk tərəfdarlarını elə idarə edirdi ki, müasir dini və ictimai tələblər Quran tələblərinə cavab verəbilsin. Tatar və türk cədiçiləri bildirirdilər ki, ictihad artıq dərəcədə geniş bir konsepsiyadır. Onlar müsəlmancəmiyyətinin tənəzzülünə səbəb olan mühafizəkarlıq və təqlidçilikdən kütlüyə düçar olmuş İslamı islamhüquqşünaslığının nəticələrini (qərarlarını) də məqsədə daxil edərək əsl din mənbələrinə (yəni, Quran, Sünnə vəHədis) qayıtmaqla xilas etməyi tələb edirdilər. Türk və tatar cədiçiləri əmin idilər ki, azad iradə mentaliteti dinimətnlərin yeni şərhi üçün əsas olmalıdır.Tatarlar Musa Carallah Bığı və Abdulla Budi siyasətçidən daha çox din alimləri idilər. Onların kitablarınıbaşa düşmək çətindir, lakin aydındır ki, dönüklük onlar üçün keçmişi indiki zamanla necə əlaqələndirməyi başadüşməyərək onu təqlid etməkdən ibarətdir. Budi “İctihadın vaxtı keçibmi?” kitabında dönüklərə müraciət edibonlara Qurandan 2-ci surənin 166-cı ayəsini xatırlatdı: “Təqlid etmə çobanın sürüsünü necə idarə etməsiləeynidir. Sürü bir çağırışdan sonra irəli gedir, o birisindən sonra geriyə dönür. Yalnız bir çağırışı başa düşənadamlar fərqi görməyə qadir deyillər və bu, onların gəm-qüssəsini, uğursuzluğunu göstərir.” Bu ayət aydıngöstərir ki, mahiyyəti dərk etmədən təqlid etmə allahsızlığa yaxındır.Budi yazırdı ki, ictihad və təqlid etmə gecə və gündüz kimi bir-birini təkzib edir. O vurğulayırdı ki, təqlidetməni rədd etmək yolu Allahın bəxş etdiyi ağıl və şüura uyğun olaraq irəliləməkdir. O mübahisə edirdi ki,ictihad Quranın ağlabatan və məntiqli dərk etməni irəli çəkir, çünki o müsəlman haqqı ilə yanaşı elm vəmühəndisliyə dəstək verir.Budinin ictihad barədə ideyaları iyirminci əsrdə həm Türkiyə, həm də Azərbaycanda üstünlük təşkil edənfəlsəfə və siyasətlərə qatılmışdır. Türk müəllifləri mübahisə edir ki, Türkiyədə müasir müsəlman islahatçıları özideyalarını ictihad üzərində qururdular. İslahat ideyaları ictimaiyyətin cürbəcür təbəqələrində dəstək tapdı vətürk jurnalındakı (Türküyə günlüyü) bir neçə məqalə Əli bəy Hüseynzadə kimi iyirminci əsr Azərbaycanislahatçı ziyalılarına həsr olunur.3.3 XX əsrin əvvəlindəki Azərbaycanda Cədidçiliyin təsiri:İslamın pantürkizm və millətçiliyə tabe edilməsiLiberal İslam Türk ictihadına və Gənc türk hərəkatına xas olan cədiçilik ideyaları iyirminci əsrin əvvəlindəTatarstan və Azərbaycanda təcrübədən keçəndən sonra formalaşdı. 1915 ildə azərbaycanlılarA.M.Topçibaşovun rəhbərlik etdiyi İttifaqi-Müslimi (Müsəlmanlar İttifaqı) adlanan liberal müsəlmanpartiyasının yaradılmasında iştirak etmişlər. Bu partiyanın strukturunda tədricən iki fraksiya formalaşdı. Birfraksiya Rusiya imperiyasında bütün müsəlmanlar üçün mədəni muxtariyyətinə nail olmaq üçün bir yerətoplanmışdı. Həmin fraksiyaya tatarlar rəhbərlik edirdi, çünki onlar ən çox səpələnmiş diaspora idi. Azərilərinrəhbərlik etdikləri bloku Rusiyanın federal yenidənqurulmasını tələb edirdi. Başqa bir Azərbaycan partiyasıMusavat (Bərabərlik) azərbaycanlıların islam irsi ilə özünü səciyyələndirirdi.Azərbaycan tədqiqatçıları mübahisə edirlər ki, panislamizm Rusiya imperiyasında Azərbaycan azadlıqhərəkatının təkəmmülündə keçici bir mərhələ idi. Millətçilik barədə Avropa ideyalarının təsiri altındapanislamizm son nəticədə panturanizmlə (ümumi türk/tatar bənzərliyi ideyasına əsaslanmış hərəkat),panturanizm isə Azərbaycan-türk millətçiliyi ilə əvəz olundu. İyirminci əsrin əvvəlində üstünlük təşkil edəninam ona idi ki, Azərbaycan türksoylu xalqlarla möhkəm ittifaqda, demokratik cəmiyyət olmalıdır və İslammədəniyyətə təsir etməli, lakin dövlətdən ayrı qalmalıdır. Yaxındakı hadisələrlə müqayisə edərək iyirminci əsrinaxırında eyni inkişafı etiraf etmək olar. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra panturanizm ideyası yenidənqalxdı (azərbaycanlıların türklərlə birləşməsi kimi) ki, yalnız iki dövləti olan bir türk milləti ideyası ilə yenidənəvəz olunsunTatar və türk çədidçilər əsasən fəlsəfi ideyalarla maraqlandığı vaxtda azərbaycanlılar problemlərin siyasiaspektlərini vurğulayırdılar. Rusiya imperiyasının dağılması Azərbaycan mili elitasına öz siyasi ideallarınıhəyata keçirməsi üçün imkan verdi. 1918-ci ildə müsəlman Şərqində ilk dünyəvi dövlət qurulmuşdu.Respublikanın şüarı - “Türkçülük, Müasirlik və İslamçılıq” həm Qasprinskinin fəlsəfəsi («Dil, ideya və işlərdəbirlik”) həm də Respublika rəhbərlərinin ideyaları ilə açıqcasına bağlı idi. Hüseyinzadə, Rəsulzadə, Ə. Ağaoğlu499

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────və Topçubaşov kimi Respublika rəhbərləri millət, mədəniyyət, dil və din arasında münasibətə aid məsələlərləmaraqlanırdılar. Onların yanaşması, müasir Azərbaycan alimlərinə görə, mədəni yaradıcılığın ən yüksək formasıkimi millət-dövlət idealı ilə müəyyən olunurdu. Ağaoğlunun işləri “Üç mədəniyyət” və “İnqlabın qarışıqlığı?”hərəkətə gətirəndir və Azərbaycanın bütün ictimai xadimlərinə təsir etmişdi. Rəsulzadə yazırdı ki, Ağaoğluavropalaşmanın ən ciddi ideoloqu və Yaxın Şərqdə Avropa jurnalizminin (müxbirliyinin) güclü bir təmsilçisiidi. Ağaoğlunun yaradıcılığı türkçülüyün, qərbləşmənin və İslamın sintezində qurulub. İndiki alimlərin çoxusuAğaoğlu barədə qeyd edir ki, onun ilkin panislamist dövründən sonra islam dəyərlərini əvəz edən mərhələ varidi. Türkçülüyü İslamla birləşdirib İslamı Türkçülüyə effektli surətdə tabe edən Ağaoğlu təsdiq edir ki, xalqhakimiyyəti ideyasını kütlələrə İslam gətirmişdi, beləliklə də hökümətilə hakimiyyətin bu özünəməxsusmənbəyini birləşdirdi. Ağaoğlu mənəvi məsuliyyətlə hər iki adı canına çəkir. “Üç mədəniyyət” əsərindəAğaoğlu yazırdı ki, din adamlar və Allah arasında qarşılıqlı münasibətləri nizamlayan prinsiplər sistemidir. İlahiqulluğa aid suallar dində fakal nöqtələridir, qalanlar isə ikinci dərəcəlidir.Başqa Azərbaycan ictimai xadimlərindəki kimi Ağaoğlunun türkçülüyü Azərbaycanın müstəqillikhərəkatına möhkəm birləşdirilmişdir. Həm Rəsulzadə, həm Ağaoğlu dərk edirdilər ki, etnik-milli bənzərliquruluşa malik bir ölkədə vahid ‘milli’ dövlət xüsusiyyətlərinin yaradılması kompleks məqsədi olardı. Ağaoğlubaşa düşürdü ki, Azərbaycan tarixi regional sədaqətliklərin ənənəsini əks etdirirdi, dövlətin və hakimiyyətinqanuniliyini partladırdı. Onun dediyinə görə gücü(qanunu) və hakimiyyəti ‘dövlət’də mərkəzləşdirən ‘qərb’siyasi modelini qəbul etmək yolu ilə modernləşmə və tərəqqiyyə nail olmaq olar. Lakin o təsdiq edirdi ki, buproses yalnız özünü tənqid etməyi və ənənəvi mühafizəkarlıqdan kənara çıxmaq istəyən cəmiyyətlərdə baş verəbilər. Ağaoğlu əmin idi ki, müasir qərb dünyası və geriləyən şərq cəmiyyətləri arasındakı əsas fərq onda idi ki,şərq cəmiyyətləri özünütənqid ruhunda olmasını rədd edir və geriləmələri, məğlubiyyətlərinə görə özlərini yox,başqalarını günahlandırırdılar. Ağaoğlunun ideyası müasir idi və bu gün də Azərbaycan milləti üçünmünasibdir.Bu ənənəvi müsəlman ölkəsində dünyəvi prinsiplər cabasız ötüşməyib və belə prinsiplərin həyatakeçirilməsi çətin bir iş idi. Hətta ictihad dairələrinin daxilində cədiçiliyi tənqid edənlər var idi. İbn-Teymiyyiəvə Vahabiliyin mövqelərinə istinadən onlar cədiçiliyi tənqid edirdilər. Onlar əmin idilər ki, Qurana və ictihadaqayıdış labüddür, lakin onların fikrincə o, qərbi təqlid etməyə və azad iradə mentalitetinə qarşı yönəlməli idi.Onlar müqəddəs kitabların həqiqi şərhlərinə qayıtmağı tələb edirdilər. 1917-ci ilin sentyabrında Musavatındünyəvi, müstəqil və demokratik Azərbaycanın dəstəyinə qarşı dini partiyası olan İctihad (Birlik) yaradıldı.İctihad Azərbaycan cəmiyyətində ortodoksal müsəlman dəyərlərinin rəsmi rolunu bərpa etməyi arzulayırdı.İctihad daimi dini həyat və stilə qarşı yönəldilmiş güc kimi parlamentə (dünyəvi dövlətin nümayəndəsi kimi)hücum edirdi. İttihadın rəhbərləri ‘millət’in inkişafını müsəlman dünyasının çökməsi ilə əlaqələndirirdilər vəbeləliklə, eynilə hiss edirdilər ki, Musavatın Azərbaycan millətini dəstəkləməsi qeyri-məntiqidir . Onlar üçünislam möminlərin ağlında millət üzərində zəfər çalmışdır. Sovet hakimiyyətinin qələbəsi qaçılmaz olandaİttihad bolşeviklərlə əməkdaşlığa sarı meyillənməyə başladı. Qeyd etməyə maraqlıdır ki, təzə hökumətindünyaviləşdirilməsi bolşevikləri müsəlman müxalifət qrupları ilə əməkdaşlıq etməyə məcbur etdi.3.4 İslam və millət Sovet AzərbaycanındaBolşeviklərin qələbəsi Avropa yönümlü Azərbaycan elitasının əhəmiyyətli bir hissəsini dağıtdı. Lakinənənəvi düşüncəli müsəlmanlarla bolşevik əməkdaşlığı həmçinin qısa ömürlü olub. Bu münasibətdə dönüşnöqtəsi 1920-ci illərin axırında yarandı. Bu enişə aparan ilk addım 1927 və 1928-ci illərdə qadınlarınbaşlarından örtüyün götürməsi kampaniyası oldu. Həmin dövrdə Sovetlər müsəlman ruhanilərinin vəqfəmlaklarına qadağa qoydular, şəriət və adət məhkəmələrini ləğv etdilər, dini məktəbləri bağladılar. Bu tədbirlərvə 1930-cu illərdə aparılmış Stalinçi təmizləmələri Azərbaycanda dini strukturları və sonra ruhanilərin teolojiixtisasını effektli surətdə yox etdi.İkinci Dünya Müharibəsi dövründə Sovetin din siyasəti müsəlman ərazilərində genişləndi və 1944-cü ildəSovetlər çar dövründəki Zaqafqaziya müsəlmanların ruhani idarəsini dirçəldərək onu islahat yolu ilə dəyişdi. Bugün Azərbaycanda bu təşkilat Qafqaz müsəlmanlarının ruhani idarəsi adı ilə hələ də mövcuddur. Sovetdövründə əsasən DTK-nın əlavə orqanı kimi əməliyyat aparan bu İdarənin səlahiyyəti az idi, lakin həmişəəhəmiyyətli təsiri var idi. Azərbaycanda İdarənin məxsusi cəhəti həm şiə, həm də sünni müsəlman icmalarındatəsir qüvvəsinə malik olması olmuşdur. İdarənin hazırkı rəhbəri Şeyxül-İslam Hacı Allahşükür Paşasadəhəmçinin Sovet dövründə İdarəyə başçılıq edirdi. Şiə müsəlmanı olduğuna baxmayaraq indi də Paşazadəninsünni köməkçisi var.500

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Sovetlərin milliləşdirmə siyasətlərini dəyişmə və İslam, ‘millət’in strateji dəyəri barəsində münasibətlərəmalik olmasının təsiri 1950-ci illərindəki Azərbaycan cəmiyyətində əks olunmuşdur. Həmin dövrdə Azərbaycansiyasi elitası sovetcəsinə (sovet senzurası tərəfindən) bəyənilmiş Azərbaycan mədəniyyətini təmsil edirdilər və‘azərbaycanlılar’ oldular. Onlar milli dilində danışırdılar, fikirlərini Azərbaycana xidmət etmək üçüntoplayırdılar və Azərbaycan tarixinə, mədəniyyətinə və ənənələrinə daha çox diqqət yetirməyə başladılar.Müəyyən ‘milli’ ənənələrin və dəyərlərin inkişafına və onlara görə verilmiş Sovet qərarlarına baxmayaraqbu yeni həyatın ateizmi həmçinin 1950-ci illərin siyasi reallığını əks edirdi. Rus dili ilə bağlı olan nüfuz elitanın‘ateistləşdirilməsində’ əsas təsir idi. Rus dilli məktəb və universitetlər daha üstün hesab edilirdi, çünki Sovetİttifaqında rus məktəbləri tələbələrə daha böyük imkanlar açırdı Başqa Sovet müsəlman respublikalarınanisbətən Azərbaycanın şəhər əhalisi daha çox olduğuna görə (54 faiz), dindarlıq daha az idi. İslam ictimaişüurda qaldı, lakin ateist elementləri və seremoniallıq (adətlər sisteminə ciddi riayət olunmasına sadiqlik)müsəlman mərasimlərində əks olunurdu. Şəhər azərbaycanlıları müsəlman simvolizmi olan dəfn, toy və sünnətmərasimlərinə qatılır, kənd zonalarında dini riayət etmə islamdan əvvəlki mövhumatla qarışdırılmış evişlərindəki mərasimçiliklə səciyyələndirilirdi. Hətta baxmayaraq ki, Sovet dövründə Azərbaycanlılar öz türkbənzərliyinin bir qədərini itirmişdilər, onlar müsəlman irsini saxlamışdılar və İslamın geriləyən kimi hesabolunduğuna baxmayaraq, din yenə də titullar bənzərliyinin komponenti kimi qaldı.Dindarlıq Lənkəran kimi cənub rayonlarında və Abşeronda xüsusilə yüksək idi, lakin mütəxəssislər bir neçəsəbəblərə görə bu praktikanı ‘qara,’ yaxud ‘el,’ İslami hesab edirlər. Sovet dövrü ərzində Quran azəri dilinətərcümə edilməmişdir və din təhsili boğulmuşdur. Bu icazəsi və teoloji səriştəsi olmayan savadsız mollalarınpeyda olması ilə nəticələndi. Məscid inşaatı həmçinin məhdudlaşdırılmışdı ki, müqəddəs yerlərdə (pirlər),müqəddəs məzarlarda (sayı 300-ə çatır) ibadət gündən günə artırdı. Masallı, Cəlilabad və Lənkəranrayonlarında məxfi dini ev mərasimi ənənəvi dini praktikalardan daha çox uzaqlaşmaya apardı. MüasirAzərbaycanda Pir ibadəti hələ də yaşayır və Abşeron, Qusar kimi şimal zonalarında xüsusilə yayılıb.Abşerondakı Pirlər, məsələn, dindarlarla doludur və nəzir, yaxud sədəqə vasitəsilə İdarənin gəlirlərinəəhəmiyyətli dərəcədə kömək edir .Beləliklə, İslamı üstələmək üçün ateizmə verilən Sovet yardımı, 1980-ci illərdə kommunist ideologiyasınainamın itməsi İslama qarşı marağın dirçəlməsilə nəticələndi. 1990-cı ilin yanvarında Dağlıq Qarabağböhranının genişlənməsi və Bakıda Sovet ordusunun əli ilə azərbaycanlıların qətlə yetirilməsindən sonraPaşazadə ilk dəfə Moskvaya qarşı açıq surətdə çıxış edəndə dönüş məqamı yetişdi. Paşazadə yanvar faciəsiqurbanlarının dəfnini təşkil etdi. çoxları üçün məhz bu qarmaqarışıq vaxtda onlar azərbaycanlıları İslamətrafında birləşdirilməyi və onları beynəlxalq birliyinin diqqətinə çəkmək potensialını ilk dəfə başa düşdülər.İranın təsiri Sovet dövründə ən geniş yayılmış və müsəlman inamı idi. Faktiki olaraq, 1980-ci illərin axırınayaxın vaxtda İran xətibləri ölkədə çox fəal surətdə iş aparır və Xomeyninin portretləri bir çox evlərinpəncərələrində simvolik şəkildə nümayiş etdirilirdi. Lakin tezliklə aydın oldu ki, dünyəvi respublikaçıTürkiyədəki şəhər ziyalı təbəqəsi və vətəndaş cəmiyyəti İran və Ərəb ölkələrinin təmsil etdikləri alternativdəndaha cəlb edicidir. Qarabağ münaqişəsi vaxtında Türkiyənin proazərbaycan mövqeyi həmçinin azərilər arasındatürk birliyinin dirçəlməsinə təsir etdi. Azərbaycanın rəsmi və müxalifət siyasətçilərinin fikirlərinin təhlili aşkaredir ki, onlar dini birlikdən etnik münasibətlərini daha çox dəyərləndirirlər.Azərbaycanın Türkiyəyə meyli Milli Məclisin rəsmi surətdə Kiril əlifbasını Ərəb əlifbasındansa Latınəlifbası ilə əvəz etməsində özünü aydın göstərdi. Bu, əslində parlamentin qəbul etdiyi ilk qərarlardan biri idi. Buzaman həmçinin dünyəvi 1918-1920-ci illərdəki Azərbaycan Cümhuriyyətinin arxasında olan rəhbərləri vəideologiyası yenidən məşhurlaşdı. Düzdür, Azərbaycan 1992-ci ildə İslam Konfransı Təşkilatına qoşuldu, lakinAzərbaycanın islam ölkələri ilə münasibətləri sadə dini bağları ilə izah oluna bildiyindən daha geniş olmağınameyl etmişdir. Azərbaycanlıların İranı öz müstəqilliyinə qarşı ən böyük təhlükə kimi təsəvvür etməsi bunuçoxaldır. Bu ruhda 1992-ci ildə Əbülfəz Elçibəyin başçılıq etdiyi həm ilk post-Sovet hökuməti və həm dəAzərbaycan Xalq Cəbhəsi güclü anti-İran ruhunda idilər. Fars imperiyası ruhunda Azərbaycan torpaqlarınınİrana qaytarılmasını təbliğ edən İrandakı nəşrlər və Xəzər dənizindəki neft yataqlarının bölünməsi istiqamətindəAzərbaycan-İran konfliktləri Azərbaycanda İranın mövqeyinin güclənməsinə az kömək edir və İran ritorikasınahər hansı son dəyişikliklər yalnız ABŞ-ın İrana artmış təzyiqinə görə baş verdi.“Azərbaycan BU GÜN VƏ SABAH”.- 2007.- № 1.- S.55-65.501

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────NƏRİMAN QASIMOĞLU,Din və Demokratiya Mərkəzinin sədriİslam və millilikİslamın millilik anlayışı, milli məsələ, millətçilik ideolojisilə münasibətlərinin araşdırılması dinalimlərindən daha çox siyasi islamşünaslıq mütəxəssislərini qayğılandırır. Bu mütəxəssislərin əksərən vəzifəsiİslam və millilik problemlərini bir qayda olaraq dinimizin fundamental nəzəri prinsiplərində araşdırmaq deyildə, Məhəmməd Seçilmişin (s) zamanından bu yana tarixi faktlara çevrilmiş olayların fonunda təhlil etmək olub.Diqqət ilk növbədə ona yönəldilir ki, təktanrılıq inancına son tarixi möhürünü vuran islam VII əsrdəpərakəndə ərəb tayfalarını vahid dövlətdə birləşdirmiş və ərəblərin ümmət halında, sonralar isə xilafətdə birgəyaşayışını təmin etmişdir. Bundan çıxış edilərək, İslamın özülündəki dövlətçilik ideyasının təkcə din birliyiləşərtləndiyi irəli sürülür. Həqiqətən də insanların dini mənsubluğu prinsipinin əsas götürüldüyü tarixi dövrlərdəən çeşidli etnik qruplar və xalqlar vahid sərhədlər çərçivəsində - öncə ərəblərin, sonra türklərin qurduğuimperiyalarda yaşamış və çoxçalarlı, zəngin İslam mədəniyyətini ərsəyə gətirmişlər.Siyasi islamşünaslığın istinad etdiyi başqa bir qaynaq İslam ideoloqlarının baxışlarıdır. Bunlar İslamıntarixən birləşdirici rolunu rəhbər tutaraq milliliyi, millətçiliyi dinin əsaslarını sarsıdan, perspektivinə xələlgətirən vasitə saymışlar. Başlıca fikir ondan ibarətdir ki, milli-ideoloji zəmində təşəkkül tapan dövlətçilikprinsipləri İslamla bir araya sığan deyil. Hətta ənənəvi İslamda radikal islahatlar carçısı, məşhur pakistanlı alimMəhəmməd İqbal da vaxtilə qeyd edirdi ki, dinin normativ prinsip kimi kənara atılması dövləti zəruri mənəviözüldən məhrum edir. Çünki xeyir və şər dəyərlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün meyar olaraq istinad edilənmilli mənafelərin şərtləndirdiyi prinsiplər yalnız dinin təmsil edə biləcəyi universal etik sistemlə müqayisədəxeyli qüsurludur və nəhayətdə zülmə, istismara, güclü millətlərin zəifləri əzməsinə bəraət qazandıra bilir.Millətçilik əleyhinə baxışların sistemli şəkildə gəlişməsi XIX əsrin sonlarına - panislamçı hərəkat vəideolojinin təşəkkülü dövrünə təsadüf edir ki, bu da əsasən Cəmaləddin Əfqaninin adı ilə sıx bağlıdır. O, qərbinmüstəmləkə asılılığından müsəlman xalqlarının xilası naminə dini şüarlardan istifadəni vacib sayırdı və bumübarizəyə can verə biləcək yeganə ideoloji platforma kimi İslamı görürdü. C.Əfqani millətçilik görüşlərinitənqid edərək dini həmrəyliyi milli həmrəylikdən üstün tuturdu 2 . Əslində, bu sayaq mövqe dövrün əhvaliruhiyyəsiləsəsləşdiyindən və əsasən də müəyyən tarixi irsə söykəndiyindən populyarlaşa bilirdi. Bu da var ki, odövrdə milli-azadlıq hərəkatlarının uğurları siyasiləşmiş İslamın milliliyə münasibətinə də bəlli ölçüdədüzəlişlər edirdi.Qeyd edək ki, millətçilik ideolojisilə çarpışmalarda təkamülə uğrayan və uğramayan İslami baxışlarınhər bir halda siyasi motivlərlə və şərtlərlə əlaqəli olduğu təbiidir. Onu da deməliyik ki, İslama tapınmış xalqlarınXX əsrdə milli özünüdərki prosesi şüurlarda təbəddülata səbəb olmuş və İslamın toplum həyatında yerinin vərolunun müəyyənləşməsi üçün perspektivlər açmışdır.Hər şeydən öncə unutmaq olmaz ki, milli hərəkatlar tarixən mütərəqqi səciyyə daşıyır və dünyada gedəndemokratik proseslərin tərkib hissəsidir.Milliliyin ümumbəşəri dəyərlərlə dialektikasına yüzlərlə elmi araşdırmalar da həsr edilib. İndiümumilikdə o da etiraf oluna bilər ki, ümumbəşəri dəyərlərdən kənar gerçək din yoxdur, ola da bilməz. Vəəslində belə bir dinlə milliliyin dialektikasına bəşəriliklə milliliyin əlaqəsi müstəvisində də qiymət verməkmümkündür. Başqa dinlərdən fərqli olaraq İslamın imkanları bu baxımdan daha genişdir. İslam deyəndəməhdud zaman qəliblərinə salınmış, zamanların, siyasətlərin, adət-ənənələrin təsiri və təzyiqi altında xeylidərəcədə bütpərəstlik çalarları qazanmış və bu üzdən də tövhiddən - təktanrılıqdan aralı düşmüş «İslam»ınəzərdə tutmuruq. İstinad etdiyimiz Müqəddəs Oxudakı İslamdır ki, bu da bütün zamanları öz hikmətlərilə əhatəedən, kosmik-ilahi informasiya daşıyıcısı olan xalis dindir. Təbii ki, İslamı dəyərincə və gərəyincə öyrənibbilmək istəyənlər ilk növbədə məhz bu informasiya qaynağına üz tutmalıdırlar. Bu ilahi qaynaq dinimizinmilliliyə münasibətini daha elmi və dəqiq ölçüdə aşkarlamağa imkan verir.Müqəddəs Kitabımızda «misəq» terminilə keçən Tanrı-insan anlaşması məsələsi var. Əsasında Tanrıinsanmünasibətlərinə aid haqq və öhdəliklərin paylaşması durur. İnsanın ulu Yaradan qarşısındakı öhdəlikləri(ən çeşidli və bəlli bəşəri etik-əxlaqi dəyərlərə riayət tələbinə cavab verən öhdəliklər nəzərdə tutulur) üzərindədayanmadan ona Tanrının verdiyi haqların üzərinə gəlmək istərdik. Bunlar hazırda tez-tez vurğulanan insanhaqları və azadlıqlarıdır. İnsan azadlıqlarını ən ali səviyyədə təsdiq edən Tanrı-insan anlaşmasına görə, insanıntəbii haqları Quran möhürü ilə müqəddəslik qazanmış olur. Burada milli haqların da xüsusi yeri var.502

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Müqəddəs Kitabımız ulu Yaradanı dərk naminə həmin haqlara gərəyincə sahib çıxmağı öyrədir. Bununfəlsəfəsi qısaca belə açıqlana bilər ki, milli azadlıq da daxil olmaqla, insan azadlıqları bütövlükdə və ayrıayrılıqdadağıdıcı deyil də, yaradıcı, qurucu mahiyyətdə olduğundan Tanrı onu təşviq edir. Yaradıcı fikirdə,işdə, davranışda milli düşüncənin, milli imkanın, ümumiyyətlə, millilik anlayışının içinə aldığı bütünməsələlərin İlahinin lütfündən kənarda qalmağı qeyri-təbii olardı. Və qeyri-təbiiliyin xalis dinlə, Müqəddəs Oxuİslamı ilə əlaqəsi də təsəvvürə gəlmir.Rəbbimiz buyurur: «Еу insanlar, Biz sizi bir kişidən, bir qadından yaratdıq. Sizi xalqlar, qəbilələreylədik tanışasız, bilişəsiz. Şəksiz, Tanrı qatında ən hörmətliniz aranızda çəkinmə duyğusuna ən çox sahib olankəs. Tanrı gerçəkdən biləyən, адаһ» 3 (əl-Hucurat, 13). İlk oxunuşda ayənin başlıca hikmətinin milli-irqi ayrıseçkiliyinyolverilməzliyilə əlaqədar olduğu görünür. Olduqca ibrətamizdir ki, burada Tanrıya bağlılıqmənəviyyat göstəricisi, millətə bağlılıq isə təbii, həyati zərurət nişanələrindən biri kimi diqqətə çəkilir. Ayəninməzmununda bizi, necə deyərlər, oyadan bir mətləb də ondan ibarətdir ki, Tanrının dərkinə doğru aparanyollardan biri milli özünü-dərkdən keçir. İlahi informasiya insanlararası ünsiyyətin, yaxınlaşmanın biristiqamətinin də millətlərarası əlaqələr müstəvisindən keçməsi zərurətini irəli sürür və bu da təbii olaraq millihaqların gerçəkləşməsini vacib edir. Göründüyü kimi, tövhid dini - Müqəddəs Oxu İslamı millilikləmünasibətini beləcə ziddiyyətsiz-filansız, açıq-aydın, sadə və təbii şəkildə qurur.Millətin özünüdərkində milli dilin oynadığı rolun önəmi müzakirə predmeti ola bilməz. Bu öz yerində,ancaq İslam və millilik münasibətlərinə bir qədər də aydınlıq gətirmək üçün milli dillərə Quran qayğısını daqeyd etmək yerinə düşərdi. «ər-Rum» surəsində deyilir: «Onun ayələrindəndir göylərlə yerin yaradılışı,dillərinizin, rənglərinizin müxtəlifliyi. Bunda, şəksiz, ayələr var bilənlərə» (22-ci ayə). Müqəddəs Kitabımızdatez-tez vurğulanan «ауə» sözü təkcə ənənəvi səpkidə anlaşılan Quran ifadəsini bildirmir. Bu, Tanrı varlığını,birliyini, qüdrətini nişan verən əlamət, işarə, dəlil, möcüzə və s. deməkdir. Gətirdiyimiz sitatdan da göründüyükimi, milli dil də ayədir, yəni Tanrı dərkinə yön verən işarələrdən, impulslardan sayılmalıdır, ilahi varlığındəlillərindəndir. Başqa sözlə, milli dillər də Tanrı zəmanətində olduğundan müqəddəslik statusuna malikdir.Aktual məsələlərdən biri İslamın praktikada milli dillərlə münasibətinin qurulmasıdır. Haşiyə çıxaraqdeyərdik ki, islam bəzi bəsit-sadəlövh «millətçilərin» iddia etdiyi kimi təkcə ərəblərin dini deyil. MüqəddəsOxunun ərəbcə orijinal mətni kosmik-ilahi informasiya olaraq bütün bəşəriyyətə ünvanlanıb. Məqsəd milli, irqi,etnik mənsubiyyət dışında hamını yeni səviyyədə təktanrılıq inancına çəkməkdən ibarətdir ki, bu inanc da bütünözəlliklərilə Quran mətnində incələndiyində böyük mənada azadlıq ideolojisi kimi aşkarlanır. Məsələburasındadır ki, etnik mənsubiyyətcə ərəb olan Məhəmməd Seçilmiş (s) də, ərəblər də yeni kosmik-ilahiinformasiyanın ötürücüsü və ilkin daşıyıcıları kimi şərəfli bir tarixə düşüblər. Müqəddəs Oxu mətni göstərir ki,təktanrılığa Peyğəmbər dəvətləri bu müqəddəs Kitabdan öncə də Adəmdən (ə) bu yana müxtəlif xalqlarıntarixində önəmli rol oynamış, insanlaşma hərəkatına zaman-zaman yaradıcı impulslar vermişdir. Azadlığa,ucalığa, tərəqqiyə canatma duyğusu hər insanda, hər millətdə təbii ehtiyacı içərən bir məzmunda olduğundantəktanrılıq da məhz bu mənada milli sərhədlərdən ucada dayanır. Fəqət, ilahi ucalıq, ayələrdən də göründüyüüzrə, milli sərhədləri və fərqləri nəinki silir, əksinə, bunları kosmik-ilahi harmoniyanın vacib cizgiləri və Tanrıdərkində vacib dəlillər olaraq doğrulayır.Belə bir Quran məntiqinə görə, dini ayinlərimizin icrasında, dualarımızda doğma dildən istifadəni dəvacib saymalıyıq. Çünki İslam Tanrıya kor-koranə inanmaqdan daha çox O uca Varlıqla ünsiyyətə can atmağıtəşviq edir. Bu ünsiyyətdə hər hansı qeyri-səmimiliyə, yaxud anlaşıqsız dilə yer ola bilməz, təbii. Baxaq «ən-Nisa» surəsində Rəbbimiz nə buyurur: «Еу inananlar, yaxın gəlməyin namaza nə qədər ki, sərxoşsunuz, bilənəqədər ki, nə deyirsiniz...» (43-cü ayə). Göründüyü kimi, namaz vaxtı sərxoşluq ona görə qınanır ki, sərxoş adamöz dediyini anlamır. Məncə, bu ilahi qınaq anlaşıqsız ərəb ifadələrini pıçıldayan dindara da, şərhsiz-izahsızdeklamasiya edən din xadiminə də aid edilə bilər. Ümumiyyətlə, bütün təsbihlərin, yəni Tanrı öyümlərinin yerigəldikcə türkcə qarşılıqlarında səslənməsi düzgün olardı. Qəribədir, biz bunun vacibliyindən indi söz salırıq,ancaq təxminən on üç əsr öncə ərsəyə gəlmiş ən ulu milli abidəmiz «Kitabı Dədə Qorqud»da buna çox gözəl vəuğurlu cəhdlər edilmişdir. «Ağız açıb öyər olsam, Tanrı görklü» deyən Qorqud «Аllаһ-Təala» ifadəsini də«ucalardan uca Таnrı» kimi səsləndirir. Misalların sayını artırmaq da olar. Təbii ki, biz gözəl və ecazkar Qorqudifadələrini indiki dualarımız üçün təqlid örnəyi saya bilmərik. Yaradana yalvarışlar qəlibsiz olduğu qədərincə dəfərdidir. Fərdi olduğuna görə də intimdir. Və Tanrı ilə ünsiyyətin anlaşıqsız dildə baş tutması ağlabatangörünmür.Qorqud düşüncə sistemində türk-İslam sintezinin gözəl bir örnəyinin izlərinə rast gəlinir. Bu sintezolduqca təbii-məhrəmanə əlaqələr zəminində qurulub. Kitabdakı qəhrəmanların tanıdığı İslam tövhid üzərində503

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────köklənmiş dindir, sonrakı yüzillərdə İslami örtükdə bəzi bütpərəstlik əlamətləri qazanmış din deyil. Gözəldir ki,burada hər hansı biçimdə təriqətçilikdən də iz yoxdur. Qəhrəmanlar saf İslama meyllidirlər. Qorqudun dilindədə tez-tez belə bir dua səslənir: «Axır-sonu arı imandan ayırmasın». «Ап imandan», yəni təktanrılığın bütpərəsttəzahürlərə bulaşmamış, təmiz variantından!Bu gün tarixə baxdığımızda İslamın Ərəbistan yarımadası kənarında yayılması siyasi çarpışmalarfonunda nəzərə çarpır. Təbii ki, ərəblərin türk torpaqlarına yürüşlərini türklər müqavimətsiz qarşılamayıblar. Vətürklərin müqaviməti bir din olaraq İslama qarşı deyil də, ərəb işğalçılığı əleyhinə mübarizə səciyyəsində olub.Bu barədə yetərincə tarixi araşdırmalar mövcuddur. Təkcə onu qeyd edək ki, türklərin İslamı qəbul etməsikütləvi xarakter daşımışdır. Xüsusən, Abbasilər dövründə, Məmun Mötəsimin hakimiyyəti illərində türklərİslam ordularının dayaqlarını təşkil etməyə başlamış, get-gedə İslamın əsl sahiblərinə çevrilmişlər.Əcdadlarımızın İslama məhrəmanə münasibətinin kökündə duran əsas səbəb ondan ibarət olmuşdur ki, İslamlailk tanışlığında onlar psixoloji əngəllərlə üzləşməmişlər. Türklərin əski inancındakı göy Tanrı İslamın yenisəviyyədə təsbitlədiyi təktanrılıqla elə bir ziddiyyət təşkil etmirdi. Türklər ruhun ölməzliyinə və axirət həyatınada inanırdılar. İslamın gətirdiyi əxlaq, ədalət anlayışları əski türk əxlaq və davranış prinsiplərinə uyğun gəlirdi.Bundan əlavə, o zamankı müsəlmanların təfəkküründə din uğrunda savaş mənasına gələn «cihad» anlayışı ilətürklərin cahan hakimiyyəti görüşü arasında müəyyən uyarlıq var idi. Və təbiidir ki, İslamı doğma bilib onatapınan, sahib çıxan türklər şərəfli bir tarix yaratmağa və yaşatmağa nail olmuşlar.Müsəlman xalqlarının təfəkküründə son yüz ilin olayları içində baş verən təbəddülatı mütəxəssislər, birqayda olaraq, ümmətçilikdən millətçiliyə keçid kimi dəyərləndirirlər. Belə dəyərləndirmə milli oyanış, milliözünü-dərk prosesləri fonunda irəli sürülür.Ümmətçilik düşüncə sistemində yer tutan dəyərləri incələdikdə aydın olur ki, bunlar təktanrılıqözəlliklərindən aralanmış və ötən çağların təsirilə gəlişmiş praqmatik din anlayışları ilə çərçivələnir. Başqasözlə, həmin təfəkkürə hakim kəsilən Qurandakı islam deyil də köklü dəyişikliklərə uğramış islam idi. Vəindinin özündə də aşkardır ki, milliliyə qarşı qoyulan İslam təəssübkeşliyi təhrifli dini təsəvvürlərdə güc alır.«Ümmət» sözü tək və cəm halında Müqəddəs Oxu orijinalında 60-a qədər yerdə işlənir. Buradaqarışqalar da, uçan quşlar da ümmət olaraq təqdim edilir. Və yaxud «ən-Nəhl» surəsində oxuyuruq: «İbrahimbir ümmət idi, şübhəsiz...» (120-ci ayə). Yəni İbrahim peyğəmbər (ə) təktanrılığın təsdiqi yolunda verdiyimücadilə qarşılığında bir kütlə, bir ümmət dəyərindədir. Təbii ki, Məhəmməd Seçilmişin (s) ətrafında toplananvə İslama tapınanlar da bir ümmət təşkil edir. Ancaq Quran məntiqi işığında Məhəmməd (s) ümmətini dahageniş anlamda dərk etmək lazım gəlir. Buraya təkcə müsəlmanlar daxil deyil. Çünki Peyğəmbər (s) özmissiyasını həyata keçirərkən kosmik-ilahi informasiyanı imanlı-imansız hamıya ötürür və təbliğ edir. «ƏI-Ənbiya» surəsində Məhəmməd Seçilmişin (s) bütün insanlığa bir rəhmət payı olaraq göndərildiyi vurğulanır(107-ci ayə).Zaman-zaman dar mənada anlaşılan «ümmətdən millətə keçid» məsələsinə gəlincə, bu keçid özözlüyündəobyektiv olaraq dinimizin saflaşmasına istiqamətlənir. Milli özünüdərk prosesi təktanrılığa, ucalığaqayıdış yollarındakı əngəlləri ram edə-edə dinimizin böyük mənada xidmətində dura bilir.Məsələn, müqəddəs Oxuda təqdir olunmayan təriqətçilik məsələsini götürək və bunun bizə aid bir tarixiaspektinə nəzər salaq. Çar Rusiyası Azərbaycanda apardığı müstəmləkəçilik siyasətində sünni-şiəziddiyyətlərini təşviq edirdi. Tarixən də siyasət qaynaqlı olmuş bu ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasında ilkinmaraqlı qüvvələr milli mübarizəni təşkil edənlər idilər. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: «Azərbaycan türkləri rushökuməti tərəfində şiə və sünni namları (adları) ilə iki müstəqil müəssisə şəklində təsis olunan idarələrin «islamidareyi-ruhaniyyəsi» namı ilə tövhidini (birləşdirilməsini) tələb ediyorlardı... Şayani-qeyddir ki, ...vəhdətimilliyəsinidərk edən bir cəmiyyət üçün bu, qayət mətlub (tələb olunan) idi» 4 . Göründüyü kimi, bizdəki millimübarizənin istiqaməti hələ ötən əsrin əvvəllərində obyektiv olaraq dinin bütövlüyü və tamlığının bərpasınaistiqamətlənmişdi. Və bu mübarizədə C.Məmməmquluzadə də, M.Ə.Sabir də, Ö.F.Nemanzadə də təriqətçilikmərəzindən qurtuluşu Quran ayələrdən faydalanmaqda görürdülər.Son olaraq qeyd edək ki, islam və milliliyin bayrağımıza hopmuş mübarək sintezinin şüurlarda davücuda gəlməsinə böyük ehtiyac var. Bu, xalqımızın mənəvi yüksəlişi, azadlığı, tərəqqisi və dünyadaözünütəsdiqi naminə gözəl perspektivlər aça bilər.504

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────ƏDƏBİYYAT1. Speeches and Statements ofigbal, Lahore, 1948, p. 5-6.2. Kerr M.H. islamic R. the political and Legal Theories of Muhammad Abduh and Rashid Rida.Berkeley-Los angeles, 1966.3. Qurani-Kərim. N. Qasımoğlunun açıqlaması, Bakı, 1993.4. M.Ə.Rəsulzadə, «Azərbaycan Cümhuriyyəti», 14-cü qeyd, ttp:// www.rasulzade.org/books/1 _20.html« link 2.“Dövlət və Din”.-2009.-№7-8.-S.141-147.505

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Firuzə ƏLİYEVA,fəlsəfə elmləri namizədiQloballaşma və islamMüasir qloballaşma şəraitində İslam dini Qərbi Avropa ölkələrində də geniş yayılmaqdadır. Uzunillərdən bəri aparılan obyektiv tədqiqat işlərindən aydın olur ki. İslam istər maddi. istərsə də mənəvi dəyərlərnöqteyi-nəzərindən ən üstün dindir. Lakin təəssüflər olsun ki, Şərq xalqları uzun illər Qərbin texnoloji vəiqtisadi tərəqqisi qarşısında acizlik hiss etmiş, özünə etimad və inam hissini əldən vermişlər. İnsanlara hakimQərb təfəkkür tərzi təlqin olunmuş və onlar elə düşünmüşlər ki, hökmən buna tabe olmalıdırlar. Halbuki, Şərqelm, mədəniyyət, incəsənət sahəsində böyük irəliləyişlərə nail olarkən Qərb mədəniyyəti hələ təşəkkül dövrünüyaşamaqda idi. Bu faktı indiyə qədər aparılan bütün tədqiqat işləri sübut edib. Belə ki, İslam Şərqində əl-Kindi,ibn-Rüşd, əl-Qəzali, əl-Fərabi, ibn-Sina və s. kimi görkəmli alimlər yaşayıb-yaradarkən Qərb öz korifeylərindənməhrum idi. İslam Şərqinin fəlsəfəsi güclü təsir qüvvəsinə malikdir. İbn-Rüşdün, ibn-Sinanın, ibn-Rəbinin, ibn-Xaldunun və başqa müsəlman filosoflarının unikal elmi-fəlsəfi fikirləri Orta əsr Avropasında geniş yayılmış vədünya elminin xidmətində dayanmışdır.İslam Şərqi antik dünya elminin və fəlsəfəsinin Avropaya ötürülməsində mühüm rol oynamışdır. Bütünbunları Qərbi Avropa alimi Q.E. fon Qrünebaum "Klassik İslam" əsərində hərtərəfli izah etmişdir. Görkəmlişərqşünas və islamşünas Qrünebaum müsəlman mədəniyyətinə sosial-iqtisadi həyatdan təcrid olunmuş birməfhum kimi baxmamış, əksinə, əsərlərində "İslam mədəniyyəti" anlayışının dövlət quruculuğunu, iqtisadiyyatı,ədəbiyyatı, incəsənəti və bir çox elmi sahələri əhatə etdiyindən bəhs etmişdir.İndi bütün dünyada müsəlmanların sayı getdikcə artır, digər dinlərə etiqad edən minlərlə insan İslamıqəbul edir. İslamın birləşdirici və həmrəylik gücü nəinki zəifləmiş, əksinə, son dövrlərdə daha da artmışdır.Qrünebaum "Klassik İslam" əsərində İslam mədəniyyətinin çiçəklənməsindən, klassik İslam dövlətininyaranmasından danışarkən, IX əsrdən sonrakı dövrlərdə Abbasilər xilafətinin (873-903-cü illər), Səfəvilərin(879-999-cu illər). Samanilərin (890-1008-ci illər), Həmədanilərin, X-XII əsrlərdə isə Fatimilərin, Büveyhilərin,Qəznəvilərin, Səlcuqların və başqa sülalələrin hökmranlığı dövrlərindən də bəhs edir. İslamın birləşdirici gücüvə inkişaf imkanları, insanları sosial ədalətə, mənəvi saflığa səsləyən ideyaları zəmanəmizdə də milyonlarlainsanın həyat tərzinə sirayət etmişdir. Qrünebaum "Klassik İslam" əsərində İslamın müxtəlif ictimai siniflər,təbəqələr, etnik qurumlar arasında ümumi müsəlman birliyi və həmrəyliyi yaratması qabiliyyətini göstərmişdir.O qeyd edir ki, əvvəllər etnik qurumlar və siyasi cəhətdən müxtəlif "müstəqil dövlətlərə" parçalanmış xilafətdövləti uzun əsrlər boyu öz birliyinin saxlanılması üçün İslam ənənələrinə minnətdar olmalıdır.Q.E. fon Qrünebaum ərəb-müsəlman mədəniyyətinin dünya sivilizasiyası xidmətlərindən söhbətaçarkən qeyd edir ki, "xristian dünyası elmdə, fəlsəfədə klassik antik irsin tərcümə olunub yayılması, qorunubsaxlanılması və gələcək nəsillərə çatdırılması üçün İslama minnətdardır" (2, s. 8).O, İslam mədəniyyəti tarixinin, memarlıq və poeziyasının, elm və fəlsəfəsinin xristian-Avropamədəniyyətinə təsiri barədə aşağıdakıları yazmışdır: "Ərəb-müsəlman dünyası" xristian aləminə gündəlik məişətəşyalarından, heraldika nişanlarından və silah nümunələrindən tutmuş, biliklərin genişləndirilməsinədək olduqcaböyük mədəni sərvət bəxş etmişdir. Əlbəttə, bəxşişin əvəzi ödənilməmişdir" (1, s. 39).Göründüyü kimi, bu bəxşişin əvəzində müsəlman dünyası həmişə xristianlardan acı həqarətlər və gözyaşları görmüşdür.Qrünebaum yazır: "Müsəlman fəlsəfəsinin nailiyyətləri İslam kontekstində qiymətləndirilə bilər. Böyükərəb filosofu əl-Kindi öz dövrünün möhtac olduğu həqiqətin qaranlıq tərəflərinə yunanların yaradıcılığımöyrəndiyi vaxt cavab tapmışdır. O öz vəzifəsini yunanların işlərini başa çatdırmaqda və onların baxışlarını ərəbdilində və ərəb düşüncə tərzində ifadə etməkdə görürdü. Lakin ondan ötrü peyğəmbərin əməllərini vəyaradıcılığını bilmək fəlsəfəni bilməkdən vacib idi. Quranda əksini tapmış həqiqət filosofların baxışlarından,dünyagörüşündən daha ülvidir" (2, s. 145). Göründüyü kimi, Qrünebaum İslamın necə düzgün, ülvi bir dinolduğunu əsər boyu izah edir.Qloballaşma və İslamdan danışarkən biz bu dinin dünya xalqlarının həyatının bütün sahələrinə necəsirayət etdiyinin şahidi oluruq.İslam hazırda nəinki Şərq mənəviyyatına, eyni zamanda, Qərb mənəviyyatına da güclü təsir göstərir.Qərb alimləri özləri etiraf edirlər ki. Qərb mənəviyyat baxımından Şərqə möhtacdır. Əgər şərqlilər müasir elmvə sənayedə Qərb nailiyyətlərindən istifadə edirlərsə, qərblilər də mənəvi dəyərləri Şərqdən öyrənməlidirlər.506

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Həqiqətən də bəşəriyyət öz yaşayışında müasir sənaye və texnoloji avadanlıqlardan başqa mənəvi amillərə dəehtiyac duyur. Əgər cəmiyyətin ictimai-siyasi qurumları həyatın əsl fəlsəfəsindən ayrılsa və mənəvi dəyərlərəəsaslanmayaraq. yalnız maddi tələbatların ödənilməsinə yönəlsə. onda həyata zalımlıq. rəhmsizlik hakim olar.Böyük İslam mütəfəkkirlərindən biri deyir: "Biz demirik ki, düşüncə və rəftarımızda özünütəcrid yolunuseçək və tarixin sivilizasiyalı inkişafından geri qalaq. Biz də karvanın sərnişinləriyik və orada öz payımız var.Daha doğrusu, biz müsəlmanlar, bəşər mədəniyyətinə misilsiz töhfələr vermişik. Amma təəssüflər olsun ki, bugün öz qədir-qiymətimizi bilmirik. Parlaq və şanlı keçmişimizi düzgün qiymətləndirməyincə, dünya ictimaiyyətiarasında öz layiqli yerimizi tutmayınca, fikir və düşüncələrimiz köləlikdən azad olmayacaqdır. Yadlara əlaçmaq adətini tərk edə bilsək, onların bizlərə necə itaət etdiyinin şahidi olarıq"(3, s. 28). Doğrudan da biz özparlaq keçmişimizi əldən verməməli və daimi yaşayış prinsiplərimizi həyat təcrübəmizlə uyğunlaşdırmalı vəqorumalıyıq. Biz öz mədəni dəyərlərimizin qiymətləndirilməsinə hər yerdə çalışmalıyıq. Biz hələ də İslamındünyada tam təbliğinə nail ola bilmirik. Bir də ki, müsəlman xalqları və dövlətləri arasındakı münaqişə vəçəkişmələr onların zəifləyərək dünyanın böyük ölkələrinin təsiri altına düşmələrinə səbəb olur.Həqiqətən də hazırda İslam dini dünyada sürətlə yayılmaqdadır. çünki xalqlar bu dinin necə sülhsevər,ədalətli, insanpərvər bir din olduğunu dərk edirlər. Parisdə çıxan jurnallardan birində şərqşünas Marsel Karderyazır: "Əvvəllər hökmdarların və şahzadələrin dini olan İslam bu gün ümumxalq dininə çevrilmişdir. Sel kimicoşqun olan xalqlar onun bayrağı altında birləşirlər. İslam Şimali Afrikadan həmin qitənin cənubuna doğrusürətlə və ardıcıllıqla irəliləməkdədir. Statistika da inkar olunmaz faktı təsdiq edir" (8, s. 48).Bu gün əcnəbi təşkilatlar İslam ölkələrində illərlə güclü təbliğat aparsalar da dini xalqdan ayırabilməmişlər. Görəsən, bu dinin daxilində hansı qüdrət var? Elə İslamın sirri də bundadır. Görkəmli filosofVolter qeyd etmişdir: "Məhəmmədin gətirdiyi din şübhəsiz xristianlıqdan üstündür. Onun ayinində heç vaxtməsihilikdə olduğu kimi. dəlilik dərəcəsinə çatan küfr mövcud olmayıb. İslamda tək Allahı üç Allah və ya üçAllahı tək Allah saymayıblar. Yeganə inam bu dinin əsasıdır. İslam dini öz vücudu ilə həmin etiqadlarınbanisinə borcludur. Xristianlıq qılınc və odla öz ayinlərini başqalarının boynuna yükləyir. Ey Rəbbim. kaş bütünAvropa xalqları özləri üçün müsəlmanları nümunə hesab edəydilər" (7, s. 134).Volter xristianlıqda protestant məzhəbinin banisi sayılan Martin Lüter haqqında belə yazır: "LüterMəhəmmədin ayaqqabısının bağını açmağa belə layiq deyil". Daha sonra bildirir: "Şübhə yoxdur ki,Məhəmməd (s) çox böyük şəxsiyyət olmuş və həm də böyük şəxsiyyətlər yetişdirmişdir. O, çox ağıllı başçı,ədalətli hakim. gözəl əxlaqlı bir peyğəmbər olduğu üçün yer üzündə ən böyük inqilab etmişdir" (9, s. 35).L. Tolstoy isə bu fikirdə idi: "Məhəmməd (s) üçün təkcə vəhşi və qaniçən bir milləti yüksək tərəqqi vəmədəniyyətə çatdırmaq işi kifayət qədər İftixarlı hesab edilə bilər. Məhəmmədin şəriəti ağıl və hikmətə uyğunolduğundan gələcəkdə bütün dünyada hökmranlıq edəcək".İslam ədaləti və sülhü təkcə müsəlmanlar üçün yox, eyni zamanda bütün qeyri-müsəlmanlar üçün dəbərqərar etmişdir.Vaxtı ilə görkəmli filosof əl-Kindi "dil əhli" - əhli-lisan üçün çalışırdı. Bu, hər halda bir çox sahələrdədini separatizmi tarazlaşdırılmış ümumi mədəniyyətin hamı tərəfindən başa düşülməsi zərurətinin yaranmasınaçox mühüm sübutdur. Böyük müsəlman filosofları əl-Fərabinin və ibn-Sinanın bir fəlsəfi dildə danışmalarıbundan xəbər verir. Məhz İslamın vasitəçiliyi ilə yunan fikri ilə ilk dəfə geniş ümumi əlaqə yaranmışdı.Qrünebaum "Klassik İslam" əsərində İslam mədəniyyətinin tarixi inkişaf yolunu izləmiş, sosial-iqtisadimünasibətlərin təhlilini vermiş, Şərq-Qərb şəhərlərinin ticarət naminə, mülkiyyət məsələlərinin şəhər əhalisininmilli-etnik xüsusiyyətlərinin, hərbi quruculuq və siyasi idarəetmə aparatının müqayisəli təhlilini göstərmişdir.Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Qrünebaum İslamın irəli sürdüyü qayda-qanunları tam demokratikolduğunu və bundan bütün dünya ölkələrinin quruculuq işlərində istifadəsini tam məqbul saymışdır.O yazır: "Xristian dünyası yalnız fəlsəfədə və elmdə İslamın əxz etdiyi və ərəb dilində ifadə olunmuş,XII əsrdən başlayaraq təzədən xristian mərkəzlərinə çevrilmiş şəhərlərdə, geniş tərcüməçilik işinin aparıldığıToledoda diqqətlə öyrənildikdən sonra latın dilinə tərcümə edilmiş klassik irsin qorunub saxlanılmasına görəminnətdardır" (6, s. 304).Tarixi faktlara nəzər yetirərkən, görürük ki, İslamı qəbul edən xalqlar elm və mədəniyyət sahəsində yenikonsepsiyalar işləyib hazırlamağa başladılar. Məhz bunun qarşısını almaq üçünS. Hantinqton Avropa ölkələrini müsəlman ölkələrinin daxildən məhv edilməsinə çağırırdı. O yazır: "İqtisadicəhətdən Qərb digər sivilizasiyalarla müqayisədə daha zəngindir. Lakin təbii artımın çox zəif olması, mənəvidurğunluq, mədəniyyətin geriyə doğru inkişafı, zəif iqtisadi artım, qeyri-qərb xalqlarının Qərb ölkələrinə kütləvi507

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────immiqrasiyası və s. kimi problemlər Qərbin öz mövqeyini itirmək təhlükəsini yaratmışdır". Həqiqətən dəİslamın sürətlə inkişafı Qərbi vəlvələyə salmışdır (9, s. 53).Qərbi digər sivil ölkələrə qarşı qoyan S. Hantiqton yazır: "Demoqrafik artım, sənayeləşmə.urbanizasiya, zəngin yeraltı sərvətlər ümumi savad və təhsil səviyyəsinin artması, çoxsaylı İslam təşkilatlarınınvə institutlarının olması və s. İslam ölkələrinin gələcəkdə Qərb üçün böyük təhlükə olduğunu sübut edir" (8, s.200).Qeyd etmək lazımdır ki, İslam Avropaya təkcə yeni biliklərin əxz edilməsinə deyil, mədəniyyətininkişafına təsir göstərərək, yeni Avropa şüurunun formalaşmamda böyük rol oynamışdır. İslam orta əsrlərdənbaşlayaraq Avropa cəmiyyətinin məişətinə, ticarət-iqtisadiyyatına. ədəbiyyatına, texnikasına, siyasətinə,fəlsəfəsinə, dininə az, ya çox dərəcədə müxtəlif səviyyələrdə təsir göstərmişdir.A. Juravskinin yazdığı kimi, "XII - XIII əsrlərdə müsəlman alim və filosofları Avropa xristianməktəblərində böyük nüfuza malik idilər. Belə ki, optika, botanika, əczaçılıq, praktik təbabət və bir çoxsahələrdə İslam tədqiqatçılarına borcludurlar" (5, s. 11).Müasir qloballaşma dövründə İslam bütün dünya dövlətlərini sülh və qardaşlıq şəraitində yaşamağaçağırır.“Dirçəliş-XXI əsr” - 2008. - № 124 - 125. - s.131508

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Qafqaz müxtəlif dini konfessiyaların, milli mənəvidəyərlərin qovuşduğu unikal region kimiİRADƏ HÜSEYNOVA,Azərbaycan Respublikası Təhsil nazirinin müavini, tarix elmləri doktoru, professorQafqaz regionunda dini təsəvvür və əqidələr ən qədim zamanlardan mövcud olmuşdur. Bunu arxeolojitapıntılar, tarixi ibadətgahlar və sair dini ehtiyacların ödənilməsi məqsədi ilə inşa edilmiş dini obyektlər təsdiqetməkdədir. Belə ki, Qafqaz regionunda Mezolit dövrünə aid olan qəbirlər həmin dövrdə artıq dini təsəvvürlərindaha da dərinləşməsini göstərir. Çoxallahlılıqla bağlı inancların məcmusu kimi, Qafqazda da bütpərəstlik ibtidaidinlərin zəminində yaranmışdır. Qafqaz əhalisinin bütpərəstlik təsəvvürlərinin kökləri çox qədimlərə gedib çıxırvə Animizm, Fetişizm, Totemizm, Şamanlıqdan tutmuş tanrıçılığa qədər müxtəlif inancları ehtiva edir. Filolojivə etnoqrafik araşdırmalar və arxeoloji qazıntılar Qafqazda bütpərəstliyin geniş şəkildə yayılması haqqındaməlumat verir. Qafqazın bir çox yerlərində qədim tarixə malik iri daş bütlər, antropomorf fiqurlar, gil heykəlləraşkar edilmişdir.Strabon Qafqaz albanlarının günəşə, aya, göyə sitayiş etdikləri barədə xəbər verir. Tanrı xan adı ilətanınan palıd ağacına da pərəstiş edilir, at qurban kəsilirdi. Erkən orta əsrlərdə alban hökmdarlarının Xristianlığıyaymaq üçün bütpərəstliyə qarşı çağırışları, ağac bütləri kəsib atmaları barədə də məlumat mövcuddur.Bir çox Şərq xalqları kimi Qafqazın qədim xalqları arasında da kainatın dörd əsas ünsürdən - torpaq, hava,su və oddan ibarət olduğu barədə təsəvvürlər geniş yayılmışdır. Atəşpərəstlik də bu təsəvvürlərlə bağlı inanclarzəminində meydana çıxmışdır. Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış əhalinin böyük bir qismi odumüqəddəsləşdirmiş, ona sitayiş etmişdir.Tunc və Dəmir dövrlərindən etibarən Qafqazda «mağ» və ya «muğ» adlanan kahinlərin təbliğ etdikləri«Məcusilik»-Atəşpərəstliк əqidələri yaranmışdır. Bu barədə «Avesta»da müfəssəl məlumat verilmişdir.Mağların əqidələrinin əsasında Zərdüştilik-Mazdaizm dururdu. Zərdüştilik Qafqazda yaranmış, daha sonra isəİrana və Mərkəzi Asiyaya yayılmışdır. Tarixin sonrakı mərhələlərində Zərdüştilik Yəhudilik, Xristianlıq vəyunan fəlsəfi təfəkkürünün formalaşmasına müəyyən təsir göstərmişdir.Yəhudilik Qafqazda tarixən dağ yəhudiləri ilə təmsil olunmuşdur. Bir sıra tarixçilər dağ yəhudilərininQafqaza gəlişini e.ə. I əsrə aid edirlər. Tədqiqatçıların başqa bir qrupunun fikrincə, dağ yəhudiləri Şərqi QafqazaSasani hökmdarı Xosrov I Ənuşirəvan (531-579) tərəfindən köçürülmüşlər. O, Qafqazda qalalar tikdirir,şəhərlər saldırır, bu şəhərlərdə Mesopotamiyadan köçürdüyü farsları və yəhudiləri yerləşdirirdi. Dağyəhudilərinin danışdıqları tat dili də həmin dövrdən miras qalmışdır.Qafqaz ərazisinə Xristianlıq yeni eranın ilk əsrlərində, hələ İsa Məsihin həvariləri dövründə QafqazAlbaniyası vasitəsilə daxil olmuşdur. Bizim eranın 70-ci ilində, yəni Yerusəlimin (Qüdsün) süqutundan sonrayəhudilərin Qafqaza köçürülməsi güclənir. Gələnlər Xristianlıq haqqında geniş şəkildə təbliğat aparmağabaşlayırlar. Bu cür təbliğatın təsiri altında bölgədə ilk xristian icmaları yaranır. Albaniyada Xristianlığınyayılması dövrü həvari (sirofil) dövrü adlanır. Yerusəlimin birinci patriarxı Yəqubun xeyir-duası ilə Faddeyinşagirdlərindən olan Yelisey yeni dini təbliğ edə-edə Alban diyarına gəlib çıxmış və Kiş adlı yerdə kilsətikmişdir. Qeyd edək ki, bu kilsə Ermənistandakı birinci xristian kilsəsindən əvvəl tikilmişdir. Sonra YeliseyÇoqaya (Dərbəndə) yollanmış, daha sonra isə Samur çayını keçib, dinin təbliğini davam etdirmiş, Helmeskəndində bütpərəstlər tərəfindən öldürülərək bir quyuya atılmışdır. Sonralar Alban məliki Vaçaqanın göstərişiilə Yeliseyin cəsədinin qalıqları Xruq kəndində torpağa tapşırılmış, quyunun üzərində isə kiçik bir məbədtikilmişdir.313-cü ildə Roma imperatoru Konstantin Xristianlığa etiqad üzərində qadağanı götürəndə Albanhökmdarı Urnayr Xristianlığı dövlət dini elan edir. Bu vaxtdan etibarən Qafqazda Xristianlığın yayılmasınınqrekofil dövrü adlanan yeni dövrü başlanır. Bölgədə kilsələr tikilir, dini kitablar siryani, arami və yunandillərindən Alban dilinə tərcümə edilirdi.552-ci ildə Alban katolikosunun iqamətgahı Çoqa şəhərindən Bərdəyə köçürülmüşdür. İslamfütuhatlarından, xüsusilə Alban məlikliyinin süqutundan sonra ölkədə Xristianlığın rolu zəifləmiş, kilsələrdəibadət erməni dilində aparılmış, Alban dili aradan çıxarılmışdır. VIII-IX əsrlərdə Azərbaycan ərazisindəmüstəqil dövlətlər yarananda Alban kilsəsi yenidən avtokefal kilsə statusunu bərpa etmişdir. X-XI əsrlərdəbölgədə Şərq Xristianlığı nüfuzunu müəyyən dərəcədə qoruyub saxlaya bilmişdi. Bu durum XVIII əsrə kimibeləcə davam etmişdir. 1836-cı ildə çar hökuməti Sinodun təqdimatı ilə Alban kilsəsini ləğv edir, kilsənin bütün509

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────əmlakı Eçmiədzin katolikosluğuna verilir. XX əsrin 80-90-cı illərində Alban kilsəsi bir daha bərpa olunur.2003-cü ildə isə Heydər Əliyevin sayəsində Alban-udi xristian icması dövlət qeydiyyatından keçmişdir.Şəkidəki Kiş kilsəsində və Qəbələ rayonunun Nic kəndindəki kilsədə bərpa işləri aparılmışdır.Bununla yanaşı, Qafqazda pravoslavlıq, katoliklik və bunun kimi Xristian dininin qollarına aid məzhəblərdə özünəməxsus yer tuta bilmişlər.Pravoslavlıq Qafqazda XIX əsrin əvvəllərindən etibarən rus çarizminin bölgədə yeritdiyi «köçürməsiyasəti» çərçivəsində yayılmağa başlamışdır. Bakıda ilk Pravoslav kilsəsi 1815-ci ildən mövcuddur. RusPravoslav kilsəsində baş verən parçalanmanın ağır nəticələrindən sığortalanmaq üçün sektant xristianlarınQafqaza sürgünü başlanır. İlk rus köçkünləri Azərbaycanda 1834-cü ildə Şamaxı qəzasında Altıağac kəndini,1838-ci ildə Lənkəran qəzasında Vel kəndini, 1842-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında Borisı-Ruslar, 1844-cüildə isə Slavyanka kəndlərini salırlar. 1868-ci ildə Bakı quberniyasının ərazisində 21 sektant. Kəndi var idi ki,burada da 13 min sektant yaşayırdı.Qafqazda ilk Roma-katolik prixodu XIX əsrin 50-ci illərində rus ordusu tərəfindən hərbçi katoliklərinQafqaza sürgün edilməsi ilə əlaqədar olaraq Bakıda yaradılmışdır. Prixod Tetri-Skarodakı (Gürcüstan) Romakatolikhərbi prixoduna tabe idi. 1882-ci ildə Bakı prixodu müstəqilləşir. 1895-ci ildə Müqəddəs MəryəminBakirə Hamiləliyi şərəfinə kilsə, 1903-cü ildə isə Bakı qəbiristanlığında Müqəddəs Xaç kilsəsi tikilir. 1909-1912-ci illərdə Bakının gözəl memarlıq abidələrindən sayılan yeni Müqəddəs Məryəmin Bakirə Hamiləliyikilsəsi qotik üslubda inşa edilir.İncilçi-lüteran kilsəsinin ardıcılları Qafqazda hələ XIX əsrin ikinci yarısında neft yataqlarının istismarındaiştirak edən alman sənayeçiləri sırasında gəlmişlər. Onların gəlişinin bir səbəbi də XIX əsrin əvvəllərindəAlmaniyada baş vermiş siyasi və dini iğtişaşlar sayılmalıdır. О vaxt ölkədə belə bir mövhumi şayiə yayılmışdıki, Qərbdə qiyamət günü yaxınlaşır, nicat ancaq Şərqdədir. Əhali, xüsusilə sektant dindarlar Rusiyaya vəQafqaza köçməklə qiyamət gününün sorğu-sualından yaxa qurtarmağa çalışırdılar. 1819-cu ilin əvvəlindəAzərbaycanda 209 alman ailəsi vardı. Bakıda İncilçi-lüteran icması 1870-ci ildə yaradılmışdır. 1899-cu ildəicmanın üzvləri şəhərdə öz məbədlərini kirxanı (indiki Kamera və orqan musiqisi zalı) tikmişlər. Yelenendorfda(indiki Göygöl) kirxa daha əvvəl tikilmişdir. 1937-ci ildə Lüteran kilsəsinin keşişləri başqa dini icmalarınnümayəndələri ilə birlikdə sürgün edilmiş, güllələnmişlər. 1994-cü ildə lüteran icması Bakıda yenidən fəaliyyətəbaşlamışdır.VII əsrin 30-cu illərində Qafqaz İslam fəthlərinə məruz qalır. Qafqazın bir hissəsini fəth etdikdən sonraərəb-islam xilafətinin qoşunları Xəzər sahilləri ilə irəliləyərək Dərbəndə kimi gəlmişdirlər. Sonralar Şimaladoğru daha da irəliləməyə müvəffəq oldular. Bu dövrdə Qafqazda, xüsusən Azərbaycanda siyasi sabitlik yox idi.Bir tərəfdən Bizans, digər tərəfdən Sasanilərin zülmü İslama ciddi müqavimətin olmaması ilə nəticələndi.Qafqaz, bir tərəfdən öz strateji coğrafi mövqeyinə görə, digərtərəfdən İslamın yayılmasına görə sürətləYaxın Şərq ölkələri ilə qarşılıqlı ticarət və mədəniyyət əlaqələri orbitinə çevrildi. Ticarət sahəsində əsas roluXəzər dənizi oynayırdı. Qafqazda böyük ticarət mərkəzləri özünün sikkəsi olan iri şəhərlərdə yaranırdı. Artıq Xəsrdə Qafqazda elə şəhərlər mövcud idi ki, orada orta əsrlərə xas olan bütün standartlıq növləri var idi. VII əsrinsonlarında Qafqazda onlarla məscid yaranıb fəaliyyət göstərirdi. Bütün bunlarla yanaşı, elm və mədəniyyətinyüksək inkişafı da islam dininin və onun yüksək dəyərlərinin töhfəsi idi. Həmin dövrdə fəaliyyəf göstərmişonlarla böyük alim, mütəfəkkir və filosof islami dəyərlərin, islam mədəniyyətinin sayəsində formalaşmışdı. Bumütəfəkkirlərin vasitəsilə İslami dəyərlər daha da geniş şəkildə vüsət almağa başlamışdır. Qafqazda İslamınyayılması prosesində sufilik fəlsəfəsi ilə bağlı olan təriqətlər mühüm rol oynamışlar. Əsasən, monqol istilalarıdövründə Qafqazda sufilik geniş yayılmışdır. Bu kimi təriqətlərdən Qafqazda ən güclü hərəkatlardan biri kimiqeydə alınmış hürufiliyi göstərmək olar. Onun banisi Fəzlullah Nəiminin vəfatından sonra Əbulhəsən Əliyyul-Əla və şair İmaməddin Nəsimi hürufiliyin ən nüfuzlu nümayəndələri kimi bütün dünyada şöhrət tapmışlar. Budövrdə sufi xəlvətiyyə təriqətinin ikinci piri Seyid Yəhya Şirvani Bakuvi Xəlvəti çox məşhur olmuşdur. İbrahimbin Məhəmməd Gülşəni (vəfatı - 1534) XV əsrin ikinci yarısında xəlvətiyyənin bir qolu kimi gülşəniyyətəriqətinin əsasını qoyur. Sonralar bir çox sufi təriqətləri, о cümlədən nəqşbəndiyyə Azərbaycana və Azərbaycanvasitəsilə Şimali Qafqaza nüfuz etmişdir.Orta əsrlərdə Qafqazda İslam memarlığı və incəsənəti sürətlə inkişaf edir, gözəl sənət əsərləri yaradılır. İslammemarlığı təkcə islama deyil. başqa məqsədlərə də xidmət etmişdir. Hazırda da Qafqazda islam memarlığı.Onun təsviri incəsənət abidələri öz etik və estetik əhəmiyyətini qoruyub saxlamaqdadır. Müxtəlif növlüornamentlər və həndəsi fiqurlarla bəzədilmiş əzəmətli məscidlər, xanəgahlar, türbə və məqbərələr Qafqazınislam cəmiyyətində din ilə mədəniyyətin ecazkar sintezinə və ayrılmaz vəhdətinə önəm verildiyinə dəlalət edir.510

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bütün bunlar islami dəyərlərin Qafqazın orta əsrlərdə yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdırılmasında mühüm roloynamasını göstərməkdədir.İslamın yayılması ilə Qafqazın Yaxın və Orta Şərqin bir çox ölkələri ilə beynəlxalq əlaqələri inkişafetdirilir və başqa xalqların mədəniyyət sahəsində əldə etdikləri nailiyyətlərdən bəhrələnmək şansı qazanır.Beləliklə, İslam Qafqazda bütün sahələrə öz müsbət təsirini göstərir. İslami dəyərlər Qafqaz xalqlarında ən ali,gözəl əxlaq formalaşdırır və olduqca çox şey qazandırır.Ermənilər və gürcülər islamı qəbul etməsələr də, bu din Azərbaycanda, daha sonra isə Şimali Qafqazxalqları arasında geniş yayılaraq regionun ən böyük dini konfessiyasına çevrilir. İslam dininin Qafqazdayayılma prosesi XVIII əsrə qədər davam etmişdir. İslam Qafqaz xalqlarının dini dünyagörüşləri ilə yanaşı, millimənəvidəyərlərinin formalaşmasına da mühüm təsir göstərmişdir.Göründüyü kimi, elə ilk başlanğıcdan Qafqazda dinlər və mədəniyyətlər tarix boyu dialoq şəraitindəmövcudluğunu qoruyub. Lakin Çar Rusiyası tərəfindən Qarabağa köçürülən ermənilər Qafqazda mövcud olanbu ab-havanı pozmağa cəhd göstəriblər.Müxtəlif dini konfessiyaların, müxtəlif milli-mənəvi dəyərlərin qovuşduğu dünyanın unikal regionu hesabolunan Qafqazda dinlərin və mənəvi dəyərlərin birgə yanaşı yaşaması və dözümlülük prinsipləri əsasındamüəyyənləşdirilməsində Heydər Əliyevin müstəsna xidmətləri vardır. Onun sayəsində çoxmilli və çoxdinli ölkəolan Azərbaycanın milli siyasəti müxtəlif millət, etnik qrup və dini azlıqların birgə yanaşı yaşaması vədözümlülük prinsipləri əsasında müəyyənləşdirilmişdir.Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycan Respublikasında dini azlıqların hüquqlarının qorunması və təminatısahəsində çox mühüm və ciddi addımlar atmışdır. O, 1992-ci ildə qəbul edilmiş «Dini etiqad azadlığı haqqında»Azərbaycan Respublikası Qanununa 1996 və 1997-ci illərdə müvafiq düzəlişlər edilməsi barədə qərar verərəkAzərbaycan Respublikasında vətəndaş hüququna malik olan hər bir kəsin dinə münasibətini müstəqilmüəyyənləşdirməsinə, hər hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad edə bilməsinə, dinə münasibətiilə əlaqədar əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququna malik olmasına şərait yaratmışdır. Azərbaycanda dinikonfessiyalara tolerantlıqla yanaşma ənənəsini yenidən dirçəldən və bu istiqamətdə xüsusi fəaliyyət göstərənHeydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1999-cu ildən etibarən Azərbaycanda Tolerantlıq günü (16 noyabr) qeyd edilir.Heydər Əliyevin bütün dini konfessiyalara göstərdiyi tolerantlığın nəticəsində Azərbaycanda 500-dənartıq dini icma qeydiyyatdan keçmişdir ki, bunlardan 32-si qeyri-islam təmayüllü dini icmadır. Hazırda Bakıda3, Gəncədə və Xaçmazda 1 rus pravoslav kilsəsi fəaliyyət göstərir. 1999-cu ildə Azərbaycanda katolik icmasıqeydiyyatdan keçmişdir. 2000-ci ildə ibadətlərin yerinə yetirilməsi üçün bu icmaya xüsusi bina alınmış vəkilsəyə çevrilmişdir. 2007-ci ildə Azərbaycan hökuməti ilə Vatikan arasındakı razılığa əsasən, Bakıda RomaKatolik kilsəsinin inşası tamamlanmışdır. 2003-cü ildə Alban-udi dini icması dövlət qeydiyyatına alınmışdır.Şəkinin Kiş kəndində inşa edilmiş və Qafqazda, eləcə də bütün dünyada ən qədim məbədlərdən biri sayılanAlban kilsəsi 2003-cü ildə əsaslı şəkildə bərpa olunaraq istifadəyə verilmişdir.Xristianlarla yanaşı, Heydər Əliyev Cənubi Qafqazda yaşayan yəhudilərə də həmişə hörmətlə yanaşmış vəonlara qarşı dövlət səviyyəsində tolerantlıq göstərilməsini təmin etmişdir. Yəhudilər Azərbaycanda 2500 ildənartıqdırki, məskunlaşmışlar. Onlar ölkəmizdə heç vaxt dini dözümsüzlüyə və ayrı-seçkiliyə məruz qalmamışdır.Hazırda 8 Yəhudi dini icması dövlət qeydiyyatına alınmışdır. Bakıda 3, Oğuzda və Qubada 1 sinaqoq fəaliyyətgöstərir. 2003-cü ilin mart ayında Bakıda yeni yəhudi sinaqoqu istifadəyə verilmişdir. 2003-cü ilin sentyabrayında Bakıda «Od-Avner» Xabad Lyubaviç Beynəlxalq Fondunun maliyyələşdirdiyi ilk yəhudi ortaümumtəhsil məktəbi fəaliyyətə başlamışdır. Həmçinin, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 222 saylı,5 oktyabr 2006-cı il tarixli qərarına əsasən Quba rayonundakı Qırmızı qəsəbədə yerləşən 1 nömrəli məktəbəİsaak Abramoviç Xanukovun adı verilmişdir. Cənubi Qafqazın aparıcı dövləti olan Azərbaycanda mövcud olanyüksək tolerantlıq dərəcəsi və yəhudilərə qarşı heç bir ayrı-seçkiliyin olmadığı 2006-cı il fevral ayının 9-14-dəAzərbaycana səfər etmiş Amerikanın başlıca Yəhudi təşkilatlarının nümayəndə heyəti tərəfindən dəvurğulanmışdır. Nümayəndə heyəti - təşkilatın sədr müavini M. Hönlayn, Avrasiya Yəhudi Konqresininprezidenti A. Maxkevitç və digər şəxslər buna görə Heydər Əliyevin fəaliyyətinin xüsusi əhəmiyyətə malikolduğunu qeyd etmişdilər.Beləliklə, Heydər Əliyevin sayəsində Qafqazın nüfuzlu dövləti olan Azərbaycan bu gün insan hüquqlarıvə demokratikləşmə sahəsində əldə etdiyi böyük uğurlarla yanaşı, həm də fərqli dini sivilizasiyaların qovuşduğutolerant məkan kimi tanınır. Heydər Əliyev böyük strateq kimi, hər bir fərdin maraqlarının yüksək səviyyədətəmin olunmadığı cəmiyyətdə güclü dövlət yaratmağın mümkünsüzlüyünü daim önə çəkmiş və bölgədə yaşayan511

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────bütün xalqların mədəniyyətlərinə, adət-ənənələrinə, dini baxışlarına tolerant münasibətin vacibliyini xüsusivurğulamışdır.«Dövlət və din».- 2009.- №1(9).- S.65-70.512

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────PaytaxtBakı Azərbaycanı bütün dünyada bir daha tanıdacaq"Bakı İslam Mədəniyyətinin Paytaxtı-2009" mədəniyyət ilinin təntənəli açılış mərasimi Azərbaycanıbütün dünyada bir daha tanıdacaqdır.Bu fikir "Bakı İslam Mədəniyyətinin Paytaxtı-2009" mədəniyyət ilinin başlanması münasibətilə fevralın17-də M.F.Axundov adına Milli Kitabxanada keçirilən mətbuat konfransında səslənmişdir.Mədəniyyət və turizm naziri Əbülfəs Qarayev demişdir ki, İslam Konfransı Təşkilatının üzvü olandövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin 2007-ci il noyabrın 21-23-də Liviyanın Tripoli şəhərində "İslam dünyasındamədəniyyət siyasətləri: keçmişə əsaslanaraq gələcəyin formalaşdırılması" mövzusunda keçirilmiş Vkonfransının qərarı ilə Bakı şəhəri 2009-cu ildə islam mədəniyyətinin paytaxtı elan edilmişdir."İslam mədəniyyəti paytaxtları" proqramını təsdiq edən qətnamə İSESKO-nun təklifi ilə həmin ölkələrinmədəniyyət nazirlərinin 2001-ci ilin axırlarında Qətərin paytaxtı Dohada keçirilmiş III konfransında qəbuledilmişdir. Bu sənədə əsasən islam mədəniyyətinin paytaxtı İslam Konfransı Təşkilatının üzvü olan ölkələrinşəhərləri arasından seçilməlidir. Elə həmin vaxt qəbul edilmiş qərara görə, Səudiyyə Ərəbistanının Məkkə şəhəriislam mədəniyyətinin ilk paytaxtı elan edilmişdi. Məkkədən sonra ərəb dünyasını, Asiya və Afrika regionlarınıtəmsil edən daha 30 şəhər islam mədəniyyəti paytaxtları olmalıdır.Nazir vurğulamışdır ki, bu ada namizəd şəhərin öz regionu və ölkəsi səviyyəsində zəngin tarixi olmalı,elmin, incəsənətin və ədəbiyyatın inkişafına xüsusi töhfə verməli, həm islam mədəniyyətinə, həm də bütövlükdədünya mədəniyyətinə xüsusi münasibətilə seçilməlidir. Bundan əlavə, islam mədəniyyətinin paytaxtı seçilməyənamizəd şəhərin elmi mərkəzləri, əlyazma kitabxanaları, arxeoloji təhsil qurumları, həm fərdi, həm də kütləvimədənitədbirlər təşkil edən təsisatları olmalıdır. Azərbaycanın paytaxtı Bakı öz qədimliyi və müasirliyi iləbütün bu qayda və prinsiplərə cavab verdiyindən "İslam Mədəniyyətinin növbəti paytaxtı" elan edilmişdir.Ə.Qarayev demişdir ki, "Bakı İslam Mədəniyyətinin Paytaxtı-2009" mədəniyyət ilinin təntənəli açılışmərasimi fevralın 18-də Heydər Əliyev sarayında olacaqdır. Tədbirə Avropa və islam ölkələrinin mədəniyyətnazirləri, onların müavinləri, İSESKO-nun baş direktoru Əbdüləziz bin Osman əl-Tuveycri və digər şəxslərqatılacaqlar. İki gün davam edəcək mərasim çərçivəsində Azərbaycana həsr olunmuş sənədli filmlərin nümayişi,"Qədim Bakı" kitabının təqdimatı, Azərbaycan Dövlət Rəqs ansamblının, incəsənət ustalarının iştirakı iləkonsert proqramlarının və atəşfəşanlığın təşkili nəzərdə tutulmuşdur. "Bakı İslam Mədəniyyətinin Paytaxtı-2009" internet saytının açılışı isə bu möhtəşəm tədbirin bütün dünyaya çatdırılmasına xidmət edəcəkdir.Mədəniyyət və turizm naziri vurğulamışdır ki, fevralın 18-dən 22-dək paytaxtda fəaliyyət göstərən bütünmuzeylər, qoruqlar, mədəniyyət ocaqları pulsuz xidmət göstərəcəkdir. Ümumilikdə isə il ərzində yüzlərlətədbirin keçirilməsi planlaşdırılır. Cari ildə Azərbaycanda doqquz ölkənin mədəniyyət günləri keçiriləcəkdir.Eləcə də dünyanın bir çox ölkələrində Azərbaycan mədəniyyətinin, incəsənətinin təbliği ilə bağlı layihələrinhəyata keçirilməsi planlaşdırılır.Tədbirdə Azərbaycanın turizm sahəsindəki uğurlarından, cari ildə əsaslı təmirdən sonra istifadəyəveriləcək mədəniyyət ocaqlarından geniş söhbət açılmışdır.Sonda Əbülfəs Qarayev jurnalistləri maraqlandıran sualları cavablandırmışdır.AzərTAc17 fevral 2009-cu il513

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Paytaxtımızın baş planı yeni sosial-iqtisadi tələblərə uyğuntərtib olunmalıdırAzərbaycan memarlığı və tikinti sektorunda aparılan işlər barədə Consulting&Business-in suallarınıAzərbaycanın Əməkdar Memarı, Şərq ölkələri Beynəlxalq Memarlıq Akademiyasının (ŞÖBMA) vitseprezidenti,YUNESKO-nun Beynəlxalq Memarlıq Akademiyasının professoru, Azərbaycanın Memarlarİttifaqının I katibi, EL&EN" memarlıq şirkətinin prezidenti, "Şöhrət" ordenli cənab Elbəy Qasımzadəcavablandırdı.- Azərbaycan memarlığı özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Bu özünəməxsusluq özünü daha çox nədəbüruzə verir?- Azərbaycan memarlığı dünyada qəbul olunmuş klassik memarlıq üslublarından biridir. Azərbaycanmemarları tarix boyu ölkəmizdə və onun hüdudlarından kənarda bir çox əsərlər yaradıblar. Uzaq Şərqdəntutmuş Yaxın Şərqə qədər, İraq, Hindistan, Pakistan, Yaponiya kimi ölkələrdə Azərbaycan memarlarınınəsərlərinə rast gəlmək olar. Vaxtilə Təbriz memarlıq məktəbi Şərqdə ən məşhur memarlıq məktəblərindən biriolub. Naxçıvan memarlıq məktəbi də zəngin memarlıq xüsusiyyətləri ilə tanınıb. Çox vaxt milli memarlıqhaqqında danışarkən onun forma, dekor elementlərini, tağlarını, arkalarını xüsusi vurğulayırlar. Bu yalnışfikirdir, çünki tağlar və arkalar başqa memarlıq üslublarında da var. Memarlığın milliliyi onun hansı mühitdəyaranmasından irəli gəlir. Son vaxtlar Bakıda inşa edilən vacib ictimai, sosial obyektlərin müəllifləri xaricdəndəvət olunmuş memarlardır. Onlar şübhəsiz ki, milli memarlığı öz əsərlərində əks etdirə bilməyəcəklər. Çünkionlar bu torpaqda doğulmayıb, bu mühitdə böyüməyib, bu havanı udmayıblar və onlar üçün Azərbaycanda butorpağa məxsus əsər yaratmaq şübhəsiz qeyri mümkündür. Xarici memar müasir, gözəl bir əsər yarada bilər.Amma həmin əsər həm Nyu-York, həm Tokio, həm də Bakıda ola bilər. Millilik yaradıcının qanında, cinsində,tərbiyəsində olmalıdır. Arka ilə Azərbaycan memarlığı yaranmır.- Son illərdə tikinti sektorunun böyük sürətlə inkişafı fonunda milli memarlıq üslubunun vəpaytaxtımızın mövcud Baş Planının tələblərinə inşaat işləri aparılarkən nə dərəcədə riayət olunur?- Baş Plan şəhərin iqtisadi və şəhərsalma nöqteyi-nəzərindən inkişaf planıdır. Bakının ilk Baş Planını1873-cü ildə Çar hökumətinin hərbi mühəndisləri hazırlayıblar. Sözün əsl mənasında Baş Plan isə 1924-cü ildətərtib olunub. Həmin Baş Planda qoyulan əsaslar yeni redaksiyalarda nəzərə alınıb və sonuncu dəfə yalnız 1981-ci ildə təsdiq olunub. Baş Plan iqtisadiyyatsız nə tərtib, nə də icra oluna bilər. Azərbaycan müstəqillikqazandıqdan sonra siyasi, iqtisadi və sosial quruluşunu dəyişdi. Tikinti işlərinin Baş Planın tələblərinin əksinəaparılması fikri ilə razı deyiləm. Faktiki olaraq Bakının Baş Planı yoxdur. Bu gün biz həmin Baş Planaəsaslanaraq işimizi davam edə bilmərik. Bu Baş Plan sosialist iqtisadiyyatı üçün tərtib olunmuşdu və nəzərdətutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi dövlətin ayıracağı vəsaitdən asılı idi. Hal-hazırda isə hər bir şey fərdişirkətlərin və sahibkarların imkanları və planlarına uyğun görülür. Baş Plana görə mövcud bir və iki mərtəbəlibinaların yerində parklar salınmalı idi. Sovet hökuməti sökülən binaların sakinləri üçün mikrorayonlartikəcəyini fikirləşirdi. Bu gün belə sosial xarakterli işlərin görülməsi üçün vəsaitlər yoxdur. Baş Plan yenisosial-iqtisadi tələblərə uyğun tərtib olunmalıdır. Baş Planın tərtib olunması üçün bir neçə il vaxt və böyükmiqdarda vəsait lazımdır. Şəxsi hesablamalarıma görə bu rəqəm 5-8 mln manat ola bilər.- Tikinti sektorunda yaranan problemlərin həlli üçün hansı addımları atmaq zəruridir?- Bakı əvvəllər yalnız İçəri şəhər çərçivəsində idi və vaxtilə Qız qalası tikilərkən Bakı sakinlərininreaksiyasını anlamaq çətin olmazdı. Biz də yeni tikilən binalara baxarkən, yəqin eyni hissləri keçiririk. Vaxtgələcək bu tikililərə başqa qiymət veriləcək, insanların gözü bu tikililərə öyrəşəcək. Mən şəhərin baş memarıvəzifəsində çalışarkən Milli Bankın binası layihəsini təsdiq etməmişdim. Fikrimcə, bu bina həm proporsiyanöqteyi-nəzərdən, həm də görkəminə görə heç cür Bakı şəhərinə yaraşmırdı. Hal-hazırda həmin bina mənə bir оqədər də mənfi təsir etmir. Hər bir memarlıq əsərinin adaptasiya dövri var. Şəhərin mərkəzində yenidənqurmaişləri aparılmalıdır. Yenidənqurma işlərin aparılmasına şəhərin mərkəzində XIX əsrin sonu - XX əsrinəvvəllərində tikilən bir çox binaların "memarlıq incisi" elan olunaraq saxlanması mane olur. Ancaq həmindövrdə inşa olunan tikililərin heç də hamısı memarlıq incisi deyil.- Hal-hazırda tikintilərdə istifadə olunan inşaat materialları nə dərəcədə standartlara cavabverir?- Tikintilərdə istifadə olunan materiallar yoxlamadan keçir. Materialların keyfiyyət göstəriciləri barədəmənfi bir söz söyləmək düzgün olmaz. Binanın keyfiyyəti isə onu tikən insanın insafından asılıdır. Bildiyimiz514

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────kimi 2007-ci ilin yayında Naxçıvani küçəsində bina çökdü. Həmin binanı tikən şəxs daşıdığı məsuliyyəti vəbinada yaşayacaq sakinlərin təhlükəsizliyini düşünməliydi. Keyfiyyət bu gün Fövqəladə Hallar Nazirliyi, DövlətArxitektura və Şəhərsalma Komitəsinin ciddi nəzarətindədir. Bu nəzarət dövlət tərəfindən həyata keçirilir.Fikrimcə, bu nəzarət daha da artırılmalıdır. Rəhbəri olduğum "El&En" şirkəti də həyata keçirdiyi layihələrinkeyfiyyətinə ciddi nəzarət edir.- Yaşayış binalarının tikintisində zəruri ekoloji tələblərə nə dərəcədə riayət olunur?- Hər bir layihə ekoloji baxımdan standartlara cavab verməlidir. Ətrafda abadlıq, tikintidə istifadəolunan materialların ekoloji cəhətdən zərərsizləşməsi, ətraf mühitə onun təsiri kimi vacib məsələlər tikinti işləriaparılarkən ciddi şəkildə .nəzarətdə olmalıdır. Dar küçə və məhəllələrdə, kiçik binalarla yanaşı 18 mərtəbəlibina tikilərkən antropogen yüklər artır. Bu ekoloji cəhətdən düzgün deyil. Bir çox hallarda yaşıllıqlar məhvedilir və məntiqsiz addımlar atılır. Əliağa Vahidin heykəlinin onun adını daşıdığı bağdan götürülərək İçəriŞəhərin digər bir yerinə yerləşdirilməsini başa düşmək çətindir. Ölkənin iqtisadi inkişafı, yeni infrastrukturlayihələrin reallaşdırılması çox mütərəqqi haldır. Amma hər bir yerinə yetirilən iş düşüncə ilə olmalıdır. KeçmişMusabəyov bağında eldar şamı ağaclarının qırılmasına da haqq qazandıra bilmirəm.- Bakı durmadan inkişaf edir. Bəs, paytaxtımızın kommunikasiya sistemləri, yolları və digərinfrastruktur obyektləri bu inkişafla ayaqlaşa bilirmi?- Bakının yeni Baş Planının tərtibi üçün hazırlıq işləri görülür. Dünya Bankı bu işin reallaşdırılmasıüçün kredit də ayırmalıdır. Bunun nə vaxt reallaşdırılması isə hələ sual altındadır. Yeni Baş Plan tərtibolunarkən mütləq bütün yeni infrastruktur layihələri, nəqliyyat şəbəkəsi və kommunikasiya məsələləri nəzərəalınmalı, bütün mühəndis-texniki qurğular öz əksini tapmalıdır. Şəhərimizdə nəqliyyat infrastrukturu üzrə işlərçox aktiv aparılır. Doğrusu, bu sahədə də müəyyən nöqsanlar var. Bəzi yeni tikilən körpü və ötürücülərtıxacların aradan qaldırılmasına yardımçı ola bilmir. Layihə icraçıları tikinti işləri aparılarkən istiqamətləri vəorada yaranmış şəraiti mütləq nəzərə almalıdırlar. Məni daha çox iqtisadi böhranla əlaqədar olaraq büdcədənmaliyyələşdiriləcək işlərin həcminin mümkün azaldılması daha çox narahat edir.- Bir memar kimi son dövr tikilən binalardan hansının şəhərimizin yeni qürur mənbəyinəçevrildiyini deyə bilərsinizmi?- Bakı 2000 ildən artıq tarixi olan şəhərdir. Bakının simvolu һəг birimizin qürur duyduğu Qız Qalasıdırvə təsəvvür etmirəm ki, paytaxtımızın digər bir simvolu ola bilər. Bu barədə müzakirələr aparılırdı və bir neçəlayihə təbliğ olunurdu. Mətbuatda da yayılan bəzi informasiyalara görə Dənizkənarı Parkda, Sadko kafesininyerində, layihəyə əsasən Bakının gələcək simvoluna çevriləcək Gənclər Mərkəzi tikmək planlaşdırılırdı.Fikrimcə, Bakının bir simvolu ola bilər ki, bu da İçəri Şəhərdə tikilmiş, təxminən 2000 il yaşı olan QızQalasıdır.- Müasir tikililərinin inşasında Sizi ən çox nə qane etmir?- Bu gün tikilən binaların simasında məni daha çox düşüncəsizlik qane etmir. Memarlar sonucda nəyiyaradacaqları, hansı dekor elementlərindən istifadə edəcəkləri barədə düşünmürlər. Binalar standart olaraqdördbucaqlı formasında tikilir. Memarlıq bununla tamamlanmır. Memarlığın bir çox metodları var. Bu günBakıda tikilən binaların əksəriyyətində memarlar sifarişçi tərəfindən qarşılarına qoyulan məqsədi yerinəyetirirlər. Memarlar bir çox hallarda işi itirəcəklərindən çəkinərək sifarişçiyə layihəni monoton etməmək üçüntəkliflər vermirlər. Çünki sifarişçi kiçik bir ərazidə hündür mərtəbəli və yaşayış sahəsi daha geniş olan binatikdirmək istəyir. Ancaq rəhbəri olduğum şirkət belə məsələlərə çox sərt yanaşır. Əgər sifarişçi bizdən tələbetdiyi bizi qane etmirsə və tikiləcək binanın yerində əvvəllər memarlıq abidəsi olubsa, şirkətimiz həmin yerüçün layihə işləməkdən imtina edir. Bizim peşəkar prinsipimiz məhz belədir.Seymur«Consulting & Business».-2009.-№1.-С.60-61.515

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Paytaxt Bakı daha da gözəlləşəcəkBakının gözəlliyi, tarixiylə müasirliyinin yaratdığı sintez, həmçinin ruhlara dinclik gətirən sakit gecələrizaman-zaman bəstəkarların nəğmələrində, şairlərin şeirlərində, rəssamların tablolarında əksini tapıb.Ölkə Prezidenti İlham Əliyev 2008-ci ilin avqustunda Bakı şəhərinin perspektiv inkişafı ilə bağlısərəncam imzalamışdır. İndi də paytaxtın Regional İnkişaf Planı hazırlanır və icrasıyla bağlı tender keçirilir.Respublika Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsinin şöbə müdiri Cahangir Qocayev bildirdi ki, bu müsabiqəyədünyanın 16 ölkəsinin 30-dan artıq firmasından müxtəlif təkliflər gəlib. Onların içərisindən ən peşəkar, qarşıyaqoyulan məsələlərin həllində yetərincə səriştəsi olan və beynəlxalq standartlara uyğun işləməyi bacaran 6 şirkətseçiləcək. Sonuncu mərhələdə qalib şirkətə Böyük Bakının İnkişaf Planını gerçəkləşdirilməsi həvalə olunacaq.Bəs şəhərimizin sakinləri paytaxtımızı necə görmək istəyirlər? Bununla bağlı, bir neçə nəfərə müraciətetdik. Sevinc Abdullayeva orta məktəb müəlliməsidir. Onun fikrincə, paytaxtın yeni layihəsi klassik üslubdaişlənsə hamının ürəyincə olar: "Son vaxtlar eşidirik ki, Bakımızın İnkişaf Planı hazırlanır. Bu, çox gözəldir. Mənhəmişə Paris, London, İstanbul kimi paytaxt şəhərlərində yaraşıqlı tramvaylar görürəm. Onlar şəhərinqədimliyini, əzəmətini və gözəlliyni tamamlayır. Çox istərdim ki, bizim də paytaxtımızda tramvaylar olsun,şəhərimizin əzəmətini, gözəlliyini artırsın". Hüseyn Abbasquliyev uzun illər televeziyada işləyib, inditəqaüdçüdür. O, İçərişəhərdən danışdı: "İçərişəhərin eni-boyu çox balacadır. Yaxşı olardı ki, buranı orta əsrlərixatırladan qapalı şəhərə çevirsinlər. Nəqliyyat qismində yalnız faytonlardan istifadə olunsun. Şəhərin hər guşəsi,döngəsi bir tarixi andırsın, kustar sexləri açılsın. Belə olarsa, şəhərimizin dünyada tayı-bərabəri olmaz,turizmdən böyük məbləğdə vəsait götürə bilərik. İnsanları belə bir şəhərin sakini olduqları ilə fəxr edər, həm dəbunun məsuliyyətini hiss edərlər".Samir gənc biznesmendir, ilin yarısını xaricdə olur. Deyir ki, işdən macal tapanda paytaxtlarda ancaqklassik görünüşlü yerlərə baxmağa gedir: "Bakımız onsuz da gözəldir. Çox istərdim ki, inkişaf planıgerçəkləşərkən şəhərimizin qədim tarixə malik olduğu hər addımda görünsün. Bir də ağacların sayı çox olsun.Elə şəhərlər var ki, tamamilə ağaclarla əhatə olunub". Abdulla müəllim isə Bakı milyonçusu Aşurbəyovlarınşəcərəsindəndir. Ən çox istədiyi odur ki, şəhərin bir çox yerində zəngli saat asılsın və hər saatın tamamındaçalsın. Bakıda əvvəllər belə ənənə varmış: "Bakı başqa şəhərlərlə müqayisə edilməyəcək qədər qanlı və şərəflibir tarix yaşayıb, soyqırım görüb, işğal görüb, həmçinin böyük qələbələrə şahid olub. Ona görə də buranın hərküçəsi, tini bir tarixi dövrü özündə əks etdirməlidir. Təəssüf edirəm, yeni tikilən binaların bir qismi keçmişinxatirələri üzərində ucaldılır. Heç olmasa onlar klassik üslubda yaradılsın"."Paytaxtımızı necə görmək istəyirik?" deyərkən, şübhəsiz, bu il 100 yaşı tamam olan Milli parkımıza danəzər salmalıyıq. Bir anlıq tariximizə dönək: 1909-cu ilin yazında Bakı Dumasının iclası olur. Bələdiyyənintikinti şöbəsinin müdiri Məhəmməd Həsən Hacınski toplantıda çıxış edir: "Əhalinin asudə vaxtının keçirilməsiüçün şəhərdə yeganə sayılan Mixaylovski bağı (indiki Filarmoniya bağı) azlıq edir və günün tələblərinə cavabvermir". Ertəsi gün qəzetlər yazır ki, dəniz kənarında bulvar yaradılacaq və bu işlə Məhəmməd Həsən Hacınskiməşğul olacaq. Çox keçmədən Bakı Duması "Eldorado" restoranı, "Olimpiya" kinoteatrı və dəniz hamamı iləkompleks təşkil edəcək bulvarın tikintisinə 60 min manat ayırır. Bu işə şəhərin milyonçuları da kömək edir.Müsabiqə elan olunur və 30 memar müsabiqədə iştirak edir. Onların sırasına Zivər bəy Əhmədbəyov, Ploşko,Edel və Adolf Exler kimi dövrün görkəmli memarları da qatılır. Birinci bulvar Qafqaz Merkuri körpüsündənbaşlayıb (indiki Kukla teatrından) Seyid Mirbabayevin evinə qədər (Azneft) uzanmalıydı. Hacınski vaxtitirmədən işə girişir və dənizkənarı parkın salınmasını iki ilə bitirir. Köhnə bakılıların xatirələri əsasında yazılanmənbələrdə bildirilir ki, 1910-cu ildə bulvarda ağaclar, gül kolları göz oxşayırdı. Bakı sakinləri və xariciqonaqlar 1911-ci ildən istirahət üçün bulvara çıxırlar".Yüz ildən sonra Milli park statusu daşıyan bulvarımız əsaslı şəkildə yenilənir. Belə ki bulvarımızın sahilboyu dənizin içərisinə doğru 10 metr genişlənəcəyi nəzərdə tutulur. İşləyənlər bildirdilər ki, bir neçə ayəvvəldən başlayan yenidənqurma yay boyu davam edəcək. Sahil zolağının genişlənməsi üçün çay daşları516

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Lənkəran-Astaradan, torpaq isə Qaradağdan gətirilir. Əkiləcək yeni bitkilərin torpağa yaxşı uyğunlaşması üçünburaya Azərbaycanın münbit ərazilərindən torpaq da daşınır.Milli parkın ərazisində uşaqlarını gəzdirən analar, ağaclar altındakı skamyalarda əyləşib xatirələrinivərəqləyən ixtiyar qocalar və gənclər çoxdur. Sakinlər bulvarın yaxın gələcəkdə gözəl olacağından danışırlar.Fikrini öyrəndiyimiz insanlar sahil zolağında suyun çox çirkli olduğundan və kanalizasiya qoxusu gəldiyindənnarahatlıqlarını da gizlətmədilər.Doğrudan da, Bakı buxtası illərlə neft tullantılarından və axıdılan kanalizasiya sularından çox çirklənib.Parkın ərazisi tikinti meydançasına çevrilsə də, bu, balıqçıların eyninə deyil. Əllərində tilov işlərindədirlər.Aslan dayı deyir ki, gözümü Bakıda açmışam, ən böyük arzum paytaxtımızı və dənizkənarı parkımızı gözəlgörməkdir: "Keçən il yayda balıq tuturdum, iki nəfər xarici qonaq mənə yaxınlaşdı, bir xeyli qarmaq da atdılar.Əcnəbi dilində məni başa saldılar ki, bu, onların da hobbisidir. Amma onların dənizinin suyu elə durudur ki,balığın qarmağa gəldiyini uzaqdan seyr edə bilirlər". Tamella xanım Bakı Dövlət Universitetinin müəlliməsidir.Onun fikrincə, Milli parkın yeni forması avropalılığı ilə deyil, daha çox şərqliliyi və bir də keçmişimizixatırladacaq anları yaşadan üslubu ilə insanları heyrətləndirə bilər:- Bilirsiniz, bu park yüz illik bir tarixə malikdir. Elə yaşlı ziyalılarımız var ki, bu parka keçmişləriniyada salmaq, dincəlmək üçün gəlirlər. İnsan xatirəsinin kölgəsində yaşayır, hər tinə, hər oturacağa, hər ağacabaxanda arxada qalan anları xatırlamaq, xəyala dalmaq istəyir. Bu parkda kimlərin göz izi yoxdur?! Üzeyir bəy,Hüseyn Cavid, Bülbül, Müşfiq, Ələsgər Ələkbərov, görkəmli teatr, kino xadimlərimiz, Vaqif Mustafazadə,Rafiq Babayev, daha kimlər baxıb bu dənizin sularına?! Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin qəhrəmanları Əli vəNino Filarmoniya bağında bir-birlərinə ürəklərini açıblar, oradakı skamyalarda oturublar. Çox istərdim ki, yeniparkımızın dizaynında bu detallar nəzərə alınsın, hər üslubu bir xatirəni canlandırsın.Validə xanım Milli parkın yeni görkəmində dekorativ quşların və heyvanların da qorunub saxlanmasınıistəyir:- Bulvara uşaqlarını gətirən valideynlərin sayı daha çox olur. Uşaqların marağı baxımından bu, çoxgözəl olardı.Abuzər müəllim təqaüdçüdür, oturacaqda əyləşib bir qədər aralıda oynayan nəvəsinə nəzarət edir. Deyirki, ilk növbədə buxtaya çirkab sularının axıdılması dayandırılmalıdır:- Hiss edirsinizmi, kanalizasiya sularının qoxusu aləmi bürüyür, bir də şimal küləyi əsəndə görəsiniz.İndi şəhərimiz qonaqlı-qaralıdır. Yayda yerlilərdən çox xaricilər gəlir bura. Yaxşı olardı ki, dənizimizin suyubaşqa dənizlərin suyu kimi tərtəmiz, gömgöy olsun, baxanda dənizin dibi görünsün.Yeri gəlmişkən, elə orada öyrəndik ki, artıq ərazidə bir neçə yeni sutəmizləyici qurğu yerləşdirilib.Beləcə, şəhər sakinləri arzu və istəklərini, maraqlı təkliflərini açıq-aşkar ifadə etdilər. Əlbəttə, hər kəs vətəninigözəl görmək istəyir. Ancaq onu gözəl və əzəmətli saxlamaq da bu vətənin öz vətəndaşlarının borcudur.Bu günlərdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ailəsi ilə birlikdə paytaxtımızın bir neçə park vəistirahət guşələrini gəzmiş, əsaslı təmir və yenidənqurmadan sonrakı vəziyyətlə tanış olmuşdur. Neçə vaxtdır ki,şəhər sakinlərinin istirahəti üçün yararsız vəziyyətdə olan park və digər istirahət mərkəzləri dövlətimizinbaşçısının Bakı şəhərində park və xiyabanların əsaslı təmiri və yenidən qurulması ilə bağlı tapşırıqlarına əsasənabadlaşdırılmışdır. Bu ilin fevralından başlanan yenidənqurma işləri bəzi park və xiyabanlarda qısa vaxtdayüksək keyfiyyətlə başa çatdırılmışdır.Rəsmiyyə RZALI,"Azərbaycan".- 2009.- 2 sentyabr.517

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Bakı islam mədəniyyətinin mərkəzlərindən biri kimiSƏİDƏ ƏLİ QIZI,Bakı Dövlət Universitetinin dosentiSƏİDƏ QULİYEVA,BDU-nun Azərbaycanşünaslıq Elmi-Tədqiqat Mərkəzinin kiçik elmi işçisi2009-cu ildə Bakının İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan edilməsini əlamətdar hadisə kimi qeyd edənAzərbaycan özünü ev sahibi kimi doğrultdu. Bu münasibətlə ölkəmizdə beynəlxalq səviyyəli 100-dən artıqsilsilə tədbirlər (incəsənət, memarlıq və s. yaradıcılıq sahələri ilə bağlı sərgilər, səfərlər, tamaşalar,simpoziumlar, elmi konfranslar) keçirilmiş tədbirlərdə İslam dünyasının və müxtəlif Avropa ölkələrininmədəniyyət və elm xadimləri iştirak etmişlər. Tədbirlərdə Azərbaycanın və Bakının islam sivilizasiyasınaverdiyi töhfələr nəzərə çatdırılmış, «İslam mədəniyyətinin paytaxtı» adı bütün cəhətlərilə açıqlanmışdır.Məlumdur ki, 1969-cu ildə yaradılmış İslam Konfransı Təşkilatı (İKT) keçən il fəaliyyətinin 40 illikyubileyini qeyd edib. Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra üzv olduğu ilk beynəlxalqtəşkilat məhz bu təşkilat olmuşdur. 90-cı illərin əvvəllərindən bu günədək Azərbaycan İKT ilə sıx və səmərəliəməkdaşlıq edir.1979-cu ildə İKT-nin Xarici İşlər Nazirlərinin Fəs şəhərində keçirilən X konfransında islam Təhsil, Elmvə Mədəniyyət Təşkilatı - İSESKO-nun yaradılması təklif edilmiş, 1980-ci ilin may ayında İslamabaddakeçirilən XI konfransda bu təşkilatın Nizamnaməsi təsdiq olunmuşdur. İSESKO-nun 1982-ci ildə keçirilən təsisyığıncağından sonra bu təşkilat İKT tərkibində mütəxəssis qurum olsa da, fəaliyyətinə görə beynəlxalq təşkilathesab olunur. İSESKO 5 qitənin dövlətlərini birləşdirir və YUNESKO ilə yaxından əməkdaşlıq edir.Təşkilatın fəaliyyət istiqamətlərindən biri İslam sivilizasiyasının formalaşmasında, inkişafında,həmçinin bu dinin intibah dövründə elm və mədəniyyət mərkəzləri olmuş şəhərlərin irsinin qorunması, onlarıntəbliği üçün müxtəlif layihələrin həyata keçirilməsidir. «İslam mədəniyyətinin paytaxtları» proqramı adı iləhəyata keçirilən layihə 2004-cü ildən reallaşdırılmağa başlanmışdır. Məhz həmin dövrdən etibarən müsəlmanölkələrindən hər il bir neçə şəhər İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan edilir və həmin şəhərin islamsivilizasiyasındakı rolu ətraflı tədqiq və təbliğ olunur.«İslam dünyasında mədəniyyət siyasətləri: keçmişə əsaslanaraq gələcəyin formalaşdırılması» mövzusundatəşkil olunmuş İKT-yə üzv dövlətlərin Mədəniyyət nazirlərinin V konfransında (21-23 noyabr 2007-ci il,Tripoli) Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm naziri Əbülfəz Qarayev Bakı şəhərinin «İslammədəniyyətinin paytaxtları» proqramında müəyyən olunmuş bütün meyarlara tamamilə uyğun gəldiyiniəsaslandırmış və bu şəhərin 2009-cu ildə İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olunması təklifini irəli sürmüşdü.Nəticədə, Bakı Asiya qitəsindən 2009-cu il üçün İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olundu.Bu münasibətlə Bakıda beynəlxalq elmi konfranslar keçirildi. Dünyanın müxtəlif ölkələrindən olan elmxadimlərinin Azərbaycan mədəniyyəti, elmi, xüsusilə Bakı haqqında tədqiqatları ilə tanış olmaq imkanı yarandı.Mart ayının 18-dən 20-ə qədər Beynəlxalq Muğam festivalı çərçivəsində «Muğam aləmi» Beynəlxalqelmi simpoziumu keçirildi. ABŞ, Fransa, Böyük Britaniya, Almaniya, İtaliya, Niderland, Türkiyə, Macarıstan,Çin, Tunis, Rusiya, Özbəkistan, Tacikistandan və digər ölkələrdən gələn (simpoziumda 17 ölkənin nümayəndəsiiştirak edib) alimlər və incəsənət xadimlərinin iştirak etdiyi simpoziumda 80 məruzə dinlənildi və onlarınətrafında müzakirələr aparıldı. Simpozium muğamın təkcə Azərbaycan mədəniyyəti və elmi üçün deyil, dünyamusiqi ictimaiyyətinə nə qədər dəyərli və maraqlı olduğunu elmi əsaslarla göstərdi. Simpozium YUNESKO vəİSESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili Mehriban xanım Əliyevanın açılış nitqi ilə başladı. SonraAzərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının prezidenti Mahmud Kərimov tədbir iştirakçılarına muğamla bağlıgeniş məlumat verdi. Simpoziumda etnomusiqişünaslıq elminin məşhur simalarından olan Nyu-York şəhərUniversitetinin professoru, YUNESKO-nun eksperti Stiven Blam, Nyu-Yorkun Kolumbiya Universitetinin fəxriprofessoru Diter Kristensen, Fransadan professor Jan Dyurinq, Berlinden Humbolt Universitetinin professoruYurqen Eisner, Kaliforniya Universitetinin fəxri professoru Hiromi Lüter Sakata, Moskva Konservatoriyasınınprofessoru Violetta Yunusova, Düşənbədən «Akademiya makoman»ın direktoru Abduvali Abduraşitov iştiraketdilər. Niderlanddan YUNESKO yanında ənənəvi musiqi sahəsi üzrə Beynəlxalq Şuranın vitse-prezidenti VimVan Zanten ölkəmizin en böyük dəyərlərindən olan muğamın bəşəriyyətin qeyri-maddi irsinin inciləri siyahısınadüşdüyünü, Azərbaycan musiqisi və mədəniyyətinin digər xalqlar tərəfindən də yaxından öyrənilərək sevildiyinibildirdi.518

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────2009-cu il noyabr ayının 9-dan 10-dək Bakı şəhərində «Bakı islam mədəniyyətinin paytaxtıdır» layihəsiçərçivəsində «İslamda mədəniyyət və gözəllik amili» mövzusunda beynəlxalq elmi-praktik konfrans keçirildi.Konfransın təşkilatçıları Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Azərbaycan Milli ElmlərAkademiyasının Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi olmuşlar. Konfransda ölkəmizin tanınmış ziyalıları, dünyanın13 ölkəsindən gəlmiş qonaqlar, elm, mədəniyyət və din xadimləri iştirak edirdi.Konfransın açılışında Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədriHidayət Orucov çıxış edərək Ümummilli Lider Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu milli-mənəvi dəyərlərinqorunması, bütövlükdə Azərbaycanda, о cümlədən Bakı şəhərində tarixi-dini abidələrin bərpası, Bakı şəhərinintarixən islam sivilizasiyasında oynadığı rolu xüsusi olaraq vurğuladı. Hidayət Orucov daha sonra HeydərƏliyevin dövlətçilik siyasətinin Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilməsindən, AzərbaycanMilli Məclisinin deputatı, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın busahədəki fəaliyyətindən bəhs etdi, Bakı şəhərinin islam mədəniyyətinin paytaxtı seçilməsi münasibətilə konfransiştirakçılarını təbrik etdi.Konfransın plenar iclasının açılışından öncə konfrans iştirakçıları AMEA-nın Milli Azərbaycan TarixiMuzeyinin zəngin və unikal ekspozisiyaları ilə tanış oldular. Ekspozisiyalarla tanışlıq iştirakçıların, xüsusilə dəxarici qonaqların böyük marağına səbəb oldu. Onların verdiyi suallar muzeyin direktoru, AMEA-nın akademikiNailə Vəlixanlı tərəfindən ətraflı cavablandırıldı.Muzeydəki səliqə-sahman, ekspozisiyaların elmi cəhətdən gözəl tərtibatı, tədbirin keçirildiyi binanın vəxüsusilə konfrans zalının - vaxtilə məşhur xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qonaq otağının memarlıqüslubu və gözəlliyi qonaqları heyran etdi.Konfransın plenar iclasını akademik Nailə Vəlixanlı açdı. O, Bakı şəhərinin tarixən islammədəniyyətində oynadığı rolu dəyərləndirərək, bu layihənin böyük əhəmiyyətini qeyd etdi. AzərbaycanRespublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi adından Sevda Məmmədəliyeva konfrans iştirakçılarınısalamladı.Qeyd olunduğu kimi, konfransın işində Azərbaycan da daxil olmaqla, 14 ölkədən, о cümlədənTürkiyədən, İrandan, Misirdən, İordaniyadan, Almaniyadan, Albaniyadan, Bolqarıstandan, Macarıstandan,Rusiyadan, Ukraynadan, Qırğızıstandan, Gürcüstandan gəlmiş elm və incəsənət xadimləri, tanınmış alimləriştirak edirdi. Konfransın gündəliyində 43 məruzə və 29 posterinin dinlənilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Tədbirinaçılışında məruzələrin nəfis şəkildə çap olunmuş tezisləri konfrans iştirakçılarına təqdim edildi. Konfranszalında məruzələrin əyaniliyini təmin etmək məqsədilə müasir kompüter texnologiyası - ayrı-ayrı slaydlarınnümayişi təşkil olundu.Məruzələrin müxtəlif dillərə sinxron tərcüməsi həyata keçirilirdi. Bir sözlə, konfrans beynəlxalqstandartlara tamamilə cavab verən yüksək elmi və praktiki səviyyədə keçirildi.Konfransa təqdim olunan məruzə və posterlərdən 35-i Bakı şəhərinin və Abşeronun islammədəniyyətinin inkişafındakı yeri və rolu, buradakı maddi və mənəvi mədəniyyətin formalaşmasında islamamili, tarixi abidələrin tədqiqi və təbliği, ərəblər dövründə neft hasilatı, İçəri şəhər və Sınıq qala abidələrinin,həmçinin Abşeron qalalarının - ilk məscidlərin islam mədəniyyəti nümunələri kimi öyrənilməsi, karvansaraların,zərbxanaların, Bakı xanlığının bayraqlarının, Azərbaycanın Milli Tarix Muzeyində saxlanılan nadir etnoqrafikmaddi mədəniyyət abidələrinin - xalçaların, dini məzmunlu məişət əşyalarının və arxeoloji materialların islammədəniyyəti kontekstində araşdırılması və s. məsələlərə həsr edilmişdi. Bundan başqa, islam mədəniyyətininformalaşmasında Azərbaycan ziyalılarının rolu, Bakıda açılmış təhsil ocaqları - XV əsrdə Seyid Yahya Bakuvitərəfindən təsis edilən sufi məktəbi, 1901-ci ildə Azərbaycanın məşhur xeyriyyəçisi H.Z.Tağıyevin təşəbbüsü vədəstəyilə açılmış ilk dünyəvi qızlar məktəbi, Ə.Topçubaşovun Qafqazda dini təhsil müəssisələrində islahatlaradair layihəsi, müasir gəncliyin tərbiyəsində islamın rolu və s. mövzularda da məruzələr dinlənildi. Məruzələrdəqeyd olunan tarixi faktlar bir daha sübut etdi ki, Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin yeritdiyi məqsədyönlüdaxili və xarici siyasət Bakının islam mədəniyyətinin aparıcı və məşhur paytaxtlarından birinə çevrilməsinəyönlənmişdi. Hazırda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və Heydər Əliyev Fondununprezidenti, millət vəkili, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyeva bu tarixiənənənin davam etdirilməsi üçün bütün imkanlardan istifadə edirlər.Bütövlükdə Azərbaycanın, о cümlədən Bakının və Abşeronun memarlıq abidələrinin bərpa edilməsinəvə qorunub saxlanmasına, islam dəyərlərinə söykənən milli mədəniyyətin - elmin, təhsilin, incəsənətin dünyadaqloballaşma prosesləri fonunda daha da inkişaf etdirilməsinə göstərilən qayğı konfransda dinlənilən məruzələrdəxüsusi vurğulandı.519

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Konfransda, həmçinin İSES-KO-nun həyata keçirdiyi «islam mədəniyyətinin paytaxtları» layihəsibarədə ölkəmizin ayrı-ayrı islamşünas alimlərinin - Əhməd bəy Ağaoğlunun, Mirzə Kazım bəyin islama dairbaxışları, Azərbaycan şairlərinin, alimlərinin və rəssamlarının yaradıcılığında islam elementləri haqqında damaraqlı məruzələr dinlənildi. Məruzələrdən sonra açıq müzakirələr keçirildi.Konfransda irəli sürülmüş təkliflərdən biri Azərbaycanın tarixən elm, mədəniyyət və ticarət mərkəzlərivə paytaxt şəhərləri olmuş Naxçıvanın, Gəncənin və Şəkinin də «İslam mədəniyyətinin paytaxtları» layihəsindəiştirakının təmin olunması ilə bağlı oldu. Bildirildi ki, Naxçıvan şəhəri artıq layihənin iştirakçısı qismindənəzərdə tutulub və bu şəhər 2018-ci il üçün «İslam mədəniyyətinin paytaxtı» elan edilib. Gəncə və Şəkişəhərlərinin də layihədə iştirakı tövsiyə edildi.Konfransın gedişində iştirakçılar arasında yaranan əlaqələr gələcək elmi əməkdaşlıq üçün zəmin yaratdı.Albaniya Dövlət Arxivinin əməkdaşı Entela Muço həmin arxivin kataloqunu Azərbaycan Tarix Muzeyinətəqdim etdi və azərbaycanlı tədqiqatçıları Albaniya arxivlərinə dəvət etdi.Eyni zamanda, Qahirə Universitetindən Həsən Şövqi ərəb mənbələrində Bakı haqqındakı materiallarıkonfransa təqdim edərək onlarla yaxından tanış olmaq üçün azərbaycanlı tədqiqatçıları Misirə dəvət etdi.Bütövlükdə «Bakı İslam mədəniyyətinin paytaxtıdır» layihəsi çərçivəsində keçirilən «İslamdamədəniyyət və gözəllik amili» mövzusunda elmi-praktik konfrans çox böyük uğurla öz işini başa çatdırdı vəBakının, ümumilikdə Azərbaycanın tarixən islam mədəniyyətinin mərkəzi kimi tədqiqində və təbliğində mühümrol oynadı.ƏDƏBİYYAT1. Bakı İslam mədəniyyətinin paytaxtıdır - 2009. Beynəlxalq konfransın tezisləri. Milli AzərbaycanTarixi Muzeyi, 9-10 noyabr 2009. «Elm və Təhsil» nəşriyyatı, s. 168.2. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi // http://www. mtc.gov.az3. Bakı - İslam Mədəniyyəti Paytaxtı 2009 //http://baku-icc-2009.az4. Culture.info - sharing knowledge for culture - capital // http://capital.culture.info5. Islamic Educational, Scientific and Cultural Organization //http://www.ises-co.org.ma6. Organization of the Islamic Conference //http://www.oic-oci.orgРЕЗЮМЕБаку как один из центров Исламской культурыВ статье рассматриваются мероприятия, в частности международные научные конференции,проведенные в городе Баку в 2009 г. в рамках проекта ИСЕСКО «Столицы Исламской культуры».Отмечено, что в целом было проведено около 100 различных мероприятий, которые способствовалирасширению научно-культурного сотрудничества Исламских стран. Особое внимание уделено работеМеждународного симпозиума «Мир мугама» и Международной конференции «Фактор культуры икрасоты в Исламе».SUMMARYBaku, as an Islamic cultural centerPresent a reticle observe the meeting in especially international science conference which held in Bakucity, 2009 year in frame of the project ISESCO «The capital of Islamic Culture». It is important to significant,that there were hold a number of 100 various arrangements, which provide in reality of increase the scienceculturalcollaboration among Islamic countries. Special emphasis was make to the work of Internationalsymposium «The World of Мидат» and also International conference «Cultural factors and beauties in lslam».“Dövlət və Din”.-2010.-№1-2.-S.27-32.520

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Baku’s first coat of armsBaku was conquered by the Russian Empire in 1806 but was not granted a coat of arms until after1840, when the tsar issued a decree on the “Institution of Administration for the Transcaucasian region”.Once incorporated into the structure of Russian government, the region had to acquire the attributes ofimperial heraldry.In 1841 General Golovin, commander-in-chief of the Caucasus, and Senator Gan, chairman of theCommission for Establishing Governance of the Transcaucasian region, informed the capital that the Caspianregion (which included Baku), "as well as other Caucasian districts" did not have a coat of arms. On 21 May1843, the emperor approved a coat of arms for the Georgian-Imeretian governorate and the Caspian region. On21 July of the same year the Senate issued its decree. The register of coats of arms of the Russian empire,compiled by Von Winkler, actually gives inaccurate dates for the approval of the coats of arms for the Caspianregion and Baku, and we correct this here. The Baku district coat of arms was approved along with the one forthe Caspian region.The Baku coat of arms of 1843 was a shield, divided in two. The upper halfcontained part of the regional coat of arms on a gold background: on the left a"standing tiger", on the right "jets of burning gas, bursting from the ground". The lowerpart had a blue background: on the left an "endorse (centre line- ed.) and camel bearingsaffron stems with flowers to symbolize the important businesses of transport andsaffron cultivation"; on the right was a "cast anchor, signifying Baku's role as a port".From Winkler's terminology we conclude that the 1843 Baku coat of arms was notdirectly representative of the city. Depicting the whole or part of the governorate coatof arms was obligatory in districts of the Russian Empire, and this is true of Baku'scoat of arms. The figures used: camel, tiger and saffron, are non-heraldic, i.e. they aretaken from real life.Baku coat ofarms 16.03.1883Changes to Baku's status - it became the centre of a governorate of the samename in 1859 and was allowed a municipal government in 1870, which functionedfrom 1878 - resulted in changes to the city's emblems. On 16 March 1883, a new coatof arms for Baku city received imperial approval. Three years earlier, the King of Armsof the Department of Heraldry of the Senate had written that this had already beenprepared; he even described the arms, but not until 30 June 1883 could he write aboutsending a copy to the head of the city. This 1883 coat of arms was a black shield withthree golden flames, topped by a golden crown with a turret of three castellations andflanked by two golden spikes, connected by Alexander's ribbon. A coat of arms for theBaku governorate had previously been approved on 5 July 1878.On the 1883 Baku coat of arms the central figure, threegolden flames, represents the natural wealth (oil and gas) of the Absheron peninsula.Their placement on the shield (one at the top, two below) is incorrect in heraldry, asthree figures on a shield, according to Winkler, should be arranged with two above andone below. A golden tower crown would top shields on the coats of arms of governoratecities, and tower and city crowns were based on a city's walls, with theircastellations and turrets. The adornment around the shield was the Alexander's medalscarlet ribbon, which traditionally connects spikes, vines, anchors, hammers, picks andbanners. On Baku's coat of arms it connected golden spikes, which were used on thecoats of arms of cities associated with crop farming or the grain trade. The 1883 coatof arms was also not directly representative and its figures non-heraldic.Baku coat ofarms 21.05.1843Baku Governoratecoat of arms. 1878Baku's coats of arms during this period certainly helped in forming an image for the city and the changesin the city's heraldry underlined its growing significance within the Russian Empire.By Fuad Tagiyev“Visions of Azerbaijan”. -2010. -May-June. -P.55-56.521

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Orden və medallarMedallar tarixi mənbə kimiSəbuhi ƏhmədovAzərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Azərbaycan Tarixi Muzeyində XIX əsrin əvvəllərinə aid edilən vəRusiya hökuməti tərəfindən hazırlanan bir neçə xatirə medalı saxlanılır. Bu məqalənin yazılmasında əsasməqsəd - Azərbaycan ictimaiyyətinə və ilk növbədə XIX əsr Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi ilə məşğul olantarixçilərə bu medallar haqqında məlumat verməkdir:1. Medal "Qarabağ varisi Məhəmməd Həsən Ağaya". Medal diametri 4.1 sm və qalınlığı 2.5 mm olantunc diskdən ibarətdir. Onun üz tərəfində rus dilində kirill hərfləri ilə 4 sətirdə yazı verilib: "Карабагскомунаследнику Мамат Асан Are." Bildiyimiz kimi, Məhəmməd Həsən Ağa Qarabağ xanı İbrahim Xəlil xanınböyük oğlu olmuş və Kürəkçay müqaviləsinin imzalanması zamanı ona rus ordusunun general-mayoru rütbəsivə xatirə medalı verilmişdir. Həmən bu medalın arxa tərəfində diskin üst tərəfində "За верность" sözləriyazılmış, mərkəzdə eyni yazı ərəb qrafikası ilə verilmiş, alt hissəsində isə "1805 года" tarixi göstərilmişdir.2. Medal "Yelizavetrol döyüşü" (II Rusiya-İran müharibəsinin həlledici döyüşündə şahzadə Abbas-Mirzənin qoşunları general Paskeviçin qoşunları tərəfindən məğlub edilmişdir). Medal diametri 6,6 sm vəqalınlığı 5 mm olan tunc diskdən ibarətdir. Medalın üz tərəfində tökmə üsulu ilə vuruşan alleqorik fiqurlar təsvirolunub (təsvir antik ənənədə həll edilib). Uzun şərq qalxanı və əyritiyəli qılıncla silahlanan döyüşçü yerəyıxılmış vəziyyətdə təsvir edilib (onun atı öldürülüb). Bu döyüşçüyə düztiyəli qılıncla silahlanan dəyirmiqalxanında Rusiya gerbi təsvir edilən döyüşçü zərbə endirir. Təsvirin üst tərəfində rus dilində kirill hərfləri ilə"Cpaжение под Елизаветполем" yazısı, təsvirin alt tərəfində isə "1826" tarixi göstərilib. Medalın arxatərəfində Rusiya imperiyasının gerbi təsvir edilib (caynaqlarında hakimiyyət rəmzləri olan ikibaşhlı qartal, onundöşündə Moskvanın gerbi, boynunda müqəddəs Andrey ordeninin zənciri təsvir edilib). Gerb dəfnəyarpaqlarından tökülən enli əklil ilə haşiyələnib.3. Medal "İrəvan şəhərinin tutulması" (şəhər general Paskeviçin qoşunları tərəfindən 1827-ci ildətutulmuşdur). Diametri 6,6 sm, qalınlığı 5 mm tunc diskdən ibarət olan medalın üz tərəfində İrəvan şəhərinintəsviri göstərilib. Arxa planda üzərində Rusiya bayrağı dalğalanan İrakli dağı (məhz bu dağın tutulması vəburada top batareyalarının qurulması şəhərin işğal edilməsində böyük rol oynamışdır, orta planda Zəngi çayınındöngəsi, ön planda şəhər tikililəri (o cümlədən sol tərəfdə Cümə məscidi, sağ tərəfdə iç qala bürcü, mərkəzdəevlər, digər məscidlərin minarə və günbəzləri) təsvir olunub. Gördüyümüz kimi, şəhərin "əzabkeş ermənixalqına" məxsusluğunu göstərən heç bir element yoxdur. Səmada günəş əvəzinə rəssam hər tərəfə şüalarburaxan xaç təsvir edilib. Onun ətrafında "1828" tarixi göstərilib. Medalın arxa tərəfində üzərində əfsanəvi Nuhpeyğəmbərin gəmisi olan Ağrı-dağ (Ararat) təsvir edilib. Dağın ətrafı Yer üzünü örtən dağlarla əhatələnib.Adətən medallarda və digər xatirə və təltif nişanlarında doğan günəş təsvir edilir. Həmən günəşin təsviri bumedalda da verilib. Lakin nəyə görəsə qərb (günbatan) tərəfdə. Təsvirin üst tərəfində "2242" tarixi göstərilib(ehtimal ki, Huh peyğəmbərin xilasının xristian dini kitablarında qəbul edilən tarixi.4. Medal "Təbrizin tutulması". Qacar zülmünə qarşı çıxış edən şəhər əhalisi Təbrizi 1827-ci ildə döyüşsüzrus qoşunlarına təhvil vermişdir. Məhz bu səbəbdən medal "Təbrizin işğalı" və ya "Təbrizin zəbt edilməsi" adıilə deyil "Təbrizin tutulması" adı ilə məlumdur ("3axват Teбриза" əvəzinə "3aнятие Тебриза"). Diametri 6.6sm, qalınlığı 5 mm tunc disk formasında olan medalın üz tərəfində tökmə üsulu ilə rus orta əsr əsihəsi geymişiki döyüşçü (ön planda dayanan döyüşçünün dəyirmi qalxanında Rusiya gerbi təsvir edilib), onların ayaqlarınınaltında bayraq və sındırılmış soyuq silah təsvir edilib. Döyüşçülərin önündə itaətkarcasına başlarını əyən iki şərqgeyimli ağsaqqal, onların arxasında səmimiyyət nişanəsi olaraq əlini ürəyinə sıxmış şərq döyüşçüsü təsvir522

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────olunub. Təsvirin üstündə rus dilində kirill hərfləri ilə "3aнятие Табриза", altında isə "1827" tarixi yazılıb.Medalın arxa tərəfində dəfnə yarpaqlarından toxunmuş əklinin daxilində Rusiya gerbi təsvir edilib.İnanmaq istərdik ki, bu medalların tarixçəsi tədqiqatçılar tərəfindən öyrəniləcək və bu medallar onlarhaqqında olan tarixi arayışla bərabər Azərbaycan tarixşünaslığına tarixi mənbə kimi daxil ediləcəkdir(medallarla Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Yeni tarix fondunda tanış olmaq olar).Mənbə: Azərbaycan Tarixi Muzeyi - 2002. Bakı, ”Elm”, s. 147-150523

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ertegin SalamzadəSənətşünaslıq doktoruMədəniyyət və heraldikaHeraldika – kanon mədəniyyətinin o qədər də çox olmayan növlərindən biridir. Ümumi götürdükdəheraldika məfhumu altında herblərin və başqa heraldik rəmzlərin yaranması mədəniyyəti və onları öyrənən elmkimi qəbul edilir. Heraldika - müasir cəmiyyətdə tamamilə yeni elm və yaradıcılıq sahəsidir. Ölkəmizdə həminsahəyə müraciət müstəqil Azərbaycanın dövlət rəmzlərinin qəbulu və bu yaxınlarda AzərbaycanRespublikasının Heraldika Şurasının yaranması ilə nəticələndi. Belə ki, heraldikanın statusu, yaranmaməsələləri bizim milli şüur və mədəniyyətimiz üçün gözlənilmədən aktuallaşdı.Şübhəsiz ki, mövcud şəraitdə qədim ənənələrə malik Avropa və postsovet heraldika elminəarxalanmaq lazımdı. Heraldika dili – yüzilliklər boyu işləyən mədəni koddur. O iki tərkib hissəni birləşdirir:heraldik elementlərin təsvirinin terminologiyası və vizual dil. Avropa heraldikasının terminləri çox hallardanormann - fransız dilindən götürülüb. Əslində onlardan bir çoxu türk mənşəli sözlərdir. Məsələn, heraldik dairə«qurt» adlanır, bu da türkcə, «dairəvi» anlamını verir. Tərs oxunuşda «qurt» «türk» deməkdir və bu da dahasonra gördüyümüz kimi, söz cinası deyil. «Tinktura» termini rəng, türk tayfasının tenkterlərin adı ilə bağlıdır.Bu ad öz növbəsində Tenqri tanrının adına yaxındır. Başqa bir türk soyu – Oğuzlar - daha bir dairəvi heraldikelementin adında öz izlərini qoymuşlar.Mədəniyyətdə möhkəm kök salmış böyük və anlamlı hadisələrin yaranması adətən eposlarda,salnamələrdə, əfsanələrdə kölgədə qalır. Avropa ənənələrinin müəyyən mənbələrində heraldikanın yaranmasıhaqqında heç bir xatırlatma yoxdur. Lakin türk ənənələrində nəinki heradikanın yaranması qeyd edilir, həttasülalə işarəsinin eyniləşdirilməsi haqqında mənbə mövcuddur: Avropa dillərində - qerb, türkcə-tamqu. İndikiməqamda söhbət Oğuznamədən gedir.Burada türklərin oğuz qolunun soy başçısı Oğuz xanın ölümündən sonra başçılardan İrkıl Xoca adlıbiri ölənin altı oğlu və onların nəsilləri arasında hərc-mərcliyin baş verməsindən narahat olaraq atasının varisiGün xana müraciət etdi: «Belə vəziyyətdən çıxış yolu budur ki, onlardan hər birinin öz işarəsi - tamqusuolsun.»/ (1,s.63) /Bir halda ki, Oğuzun hər altı oğlunun dörd oğlu var, İrkıl Xoca onların hər birinə 24 soy adı(ləgəb) və 24 tamqu müəyyən etmişdir. Söz yox ki, tamqu İrkıl Xocanın kəşfi deyildir. Tamqu – qədim türkibtidai təqvimindən yaranan bir işarədir. O, dairədə xaç çəkilmiş işarədir ki, xaçın çevrəylə kəsişmə nöqtələriilin dörd müqəddəs hadisəsini qeyd edir: qış və yay gün dönümü, yaz və payız gün bərabərliyi. İbtidai təqvimtürk mədəniyyətinin məlumat matrisidir: genişlənə və məhdudlaşa bilər. Tarixən təqvimin ardıcıl tədqiqatı türkdünyasına runi əlifbası və tamqunu gətirmişdir. Bu yolla türk mədəniyyətinin dili yaranır: runda-yazılı,tamquda-vizual. İbtidai hind-avropa (mən deyərdim ki, Avrasiya, türk) rəmzlərinin istifadədən çıxmasından vətürk mədəniyyətinin məcburi unudulmasından sonra ibtidai təqvimin rolunu demək olar ki, heraldika yerinəyetirirdi. O vaxtdan heraldika dili mədəniyyətə qarşı modelləşdi. Mədəniyyət heraldika dilində inkişafını tapabilər. Təsadüfi deyil ki, qərb müəllifləri heraldikanın tərifini verərkən varislik məsələsinə xüsusi diqqəiyetirmişlər, çünki mədəniyyət-ictimai varislikdir. Buna bənzər təriflərdən birinə nəzər salaq: «Heraldika, onuidarə edən qanunların dəqiq sistemi və unikal dili olan rəmzlər elminə çevrilmişdir»/ (2,s.7)/Heraldika dilinin kökləri Oğuznamədə təsvir olunan dövrlərdən də qədim dövrlərə söykənir.Buna Riqveradan olan növbəti parça sübutdur:Mandala 177(«Aşvinlərə»)14. Əvvəlki adətlərə əsasən TugrayaSiz yenə də meyllisiniz…O Aşvinlər, sizi Tugranın oğlu çağırdı.Anadolu türklərinin dilində «tugra»-möhürdür. Osmanlı imperiyasının dövründə isə tugra məhsdövlət, imperiya möhürü idi, möhür isə heraldikanın əsas obyektlərindən biridir. Buna bənzər olaraq «Aşvinlərivə Zagros dağında yerləşən Turqiş dövlətinin hökmdarı olan Tuqri xanı xatırlama böyük marağa səbəb olur.(3,s.187)/. Bu, müasir İraq ərazisində yerləşən və çağdaş dövrümüzə qədər mövcudluğunu saxlayan böyüktürk anklavı olan dövlətdir. Zaqros dağında yerləşən Tuqriş çarlığı və ya xanlığı haqqında məlumatlara e.ə.3-cüminilliyin sonralarına aid lövhəciklərdə şumer-akkad mixi yazılarında rast gəlinir. Tuqri tayfasının adı«tekkara» kimi Marteptax və 3-cü Ramzes kimi fironlarının, habelə Misirə hücumda iştirak edən ayrı «dənizxalqları» arasında rast gəlinir. Ancaq müasir macar dilində «tuqra» - hind toyuğundan az kiçik olan ev quşunun524

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────adıdır. Macarlar hesab edirlər ki, bu söz hun, yəni türk mənşəli sözdür. Həqiqətən də, bu gün Türkiyədə yalnızmöhür deyil, quşabənzər gümüş bəzək əşyası da tuqra adlanır. Belə əşyaları hər zaman İstanbulda məşhur olanQapalı çarşı bazarından almaq olar. Bunu da qeyd etmək vacibdir ki, türkcə bayrağa «tug»deyilir. Murad Adjıyazırdı: «Bayraq (türkcə-«tuq») türk fəlsəfəsinin əksidir» (4,s.201). Hətta orta əsrlərdə Rusiyada «tug» sözübayraq anlamını verirdi.Burada adi təsadüf ola bilməz: bayraq-tuq və möhür-tuqra sadəcə eyni köklü sözlər deyil. Onlar eynisemiotik-heraldik yuvadan çıxan sözlərdir. Bir daha ənənə, nəsl, varislik mövzusuna toxunaq. Herodotunfikrincə, skiflərin ulu babası Zefsin oğlu əfsanəvi Tarqitay olmuşdu. Son iki-üç onilliklərdə tədqiqatçılar beləfikir irəli sürür ki, skiflər fars yox, türk mənşəli olmuşlar.Bunu tapılmış skif kurqanları sübut edir, eyni zamanda Tarqitay adinin özü deyir. Beləliklə, türksoyunun əjdadı Zefsin oğlu kimi yunanlı Herakla bənzədilən Tarqitay olmuşdur.(5,s.38). O, yarıqadın, yarıilanolan canlı ilə nikaha girir. İlan çox geniş yayılmış ümumtürk sözdür. Digər tərəfdən, Targitay çox güman ki,guş insan, müqəddəs guş oğlu Tuqrının oğludur. Beləliklə o, səma oğludur. Daha dəqiq desək, Əbədi MaviSəma – Tengrinin oğludur. “Rənglər ensiklopediyası” etnomədəni mənsubluğa toxunmadan təsdiq edir ki,Tangu “caynaqlı və qanadlı quş başlı insandır” (/6,s.189/). Burada “tanqu” sözü ilə bağlı bir fikri dəvurğulamaq yerinə düşər ki, tatarlar bir vaxtlar gümüş dirhəmi 1////:144 qriven adlandırmışlar ki, buradan russözü “denqa” yaranıb/. (7,s176/). Pulları, qəpikləri heraldikayla əlaqələndirmək artıqdı. Aydın olur ki, türkdünyasının heraldik terminologiyası öncədən teofor yaranmaya malikdir və Tanrı, Tanqri adıyla uzlaşır.Amma türk heraldikasının obyekt mərkəzi yenə bayraqla sıx bağlılıqda olub. Tamqa bir rəmz kimionun daşıyıcısına çevrilmiş suallara cavab verir: türk ənənəsinə münasibəti, hansı cinsə mənsubluğu, türkdünyasının hansı coğrafi ərazisini təmsil etməsi, onun ictimai mövqeyi və s. Tamqa istisna olaraq şəxsiyyətibildirən işarə deyildi, o, həm də dini , hüquqi, iqtisadi və s. fərdin cəmiyyətlə əlaqəsi problemlərini simvolikşəkildə həll edirdi. Tamqa bu mənada mədəni identifikasiyanın universal işarəsi kimi çıxış edir. Nəsil tamqasınıalan türk onunla birgə sosial vərəsəliyyə daha geniş həcmdə malik olurdu, nəinki, deyək ki, ailə herbinə varisolan avropalı cəngavər. Ona görə də çox çətinliklə demək olar ki, herb Avropa tamqasıdır.«Avropa tarixində ilk herb kimi adətən 1127-ci ildə qalxan uzərindəki herbi qəbul edilir (8,199). Buqraf Anjuyski və hersoq Normanski Joffruaya məxsus olan üzərində mavi fonda qızıl şirlər təsvirləri iləbəzədilmiş herbdir. Lakin daha erkən dövrlərdə - ilk səlib yürüşü zamanı (1096-1099) Boduen Flandrskiyə aidolan üzərində qartal şəkilli qızıl qalxan da mövcud olub. O, bütün yürüşlərdə həmin qalxanın öndə aparılmasınıəmr etmişdi».(9,s.17). Nəhayət, Avropa kübar hakimiyyətinin ilk rəmzi Frank kralı 1-ci Xlodviqə (456-511) aidolan heraldik zambaqdır. Adı çəkilən hər üç şəxsiyyət Merovinlər-Plantaqenetlər nəslinə aiddirlər. Məs bunəslin adı ilə Avropa ənənəsi olan Müqəddəs Qraal, Sanqraal əfsanəsini əlaqələndirirlər. Buna belə izah etməkolar: heraldika - bu və ya digər nəslin , insan cəmiyyətinin Sanqraal misteriyasına mənsubluğunu müəyyən edənxüsusi işarələr sistemidir. Sadə dillə desək heraldika - Qraal-dikadır.Biz belə hesab edirik ki, Sanqraal məfhumu öncədən yazıda «Thangroyal» və daha dəqiq «Thangreyil», yəni «Tenqri il», Tenqri ili» və ya «Tenqri yol» - Tenqri yolu metafizik nöqteyi-nəzərdən eyni anlamdır.Bu söz birləşməsi ilin əsas bayramı, Müqəddəs Yul, 25 dekabr , qış ayları keçirilən bayram haqqındadır. Türkənənəsində bu tarix Tenqrinin dünyaya gəlməsinə təsadüf edir. Beləliklə, Müqəddəs Qraal sirri - ibtidai təqvimmisteriyası, illik sikl, müqəddəs yaranış qanunları, zamanda məkan konvertasiyası prinsipləridir.Lələklilərə qayıdaq. Tarqitayın quş və ilanla bağlılığı eyni zamanda onu qanadlı ilan hesab etməyəimkan verir. Bu Mesoamerika hindularında Kukulkan surətidir. Hindular bütün heraldikalarını öz üzərilərindədaşıyıblar: hər bir əsgər, quş lələklərindən ibarət olan baş geyimində ilan kimi hərəkət edərkən böyük tanrıKukulkana bənzəyirdi.Amma Kukulkan (Ketsalkoatl) – sadəcə mifik personaj deyil. Onun sürətində Mesoamerikahindularının günəş sisteminin aktivliyinin qısa və uzun sikllərinə aid biliklər kodlaşmışdır. Qədim mədəniyyətəgörə bu ölüm və dirim məsələsidir. Günəşin aktivliyin artması və azalması nəslin artması və məsulun artıb vəazalmasına gətirib çıxardır. Bu gün əgər kompyuter qrafikasıyla müəyyən ardıcıllıqla günəş sisteminin pik vəminimumlarını birləşdirsək qanadlı ilan şəkli aydın görünər…Mədəni qəhrəmanların tipologiyasının təhlili göstərdi ki, qanadlı ilan surəti Qilqamış, Herakl, Qorqudvə başqaları kimi Avropa xalqlarının mifoloji personajlarına arxalanır. (10,s.3-20) Onların hamısı semiotikbənzər qəhrəmanlıqlar göstərirlər, bilavasitə təqvimlə əlaqəlidirlər. Demək olar ki, onların qəhrəmanlıqsüjetində əsas rolu ilan və qartal, şir və qurd – ən geniş yayılşmış heraldik fiqurlar oynayır. Şumermədəniyyətində qanadlı şir və şir qartal sürətləri mesoamerikalı hindularda Kukulkan və ya Ketsalkoatl adlı525

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────sürətlər Böyük Günəş İlan, qanadlı ilan sürətlərini əvəz edirdi. Təqvimə görə qış ayları quyruğunu dişləyənqanadlı ilan yunanca kiklos – qıvlılmış ilan, zamanın çarxı anlamındadır. Öz növbəsində, yeni il anlamı, ibtidaitəqvim paradiqması – müqəddəs Qraal misteriyası deməkdir. İlk öncədə mədəniyyətdə heraldikanın funksiyasıbu anlamın daşıyıcılarını markalamaqdır.İbtidai təqvim misteriyasının daşıyıcısı nəinki ayrı-ayrı nəsl, tayfa, hətta xalq, müasir şəraitdə ölkəola bilər. Bu hal öz əksini bilavasitə heraldikada tapa bilir. 1993-cü ilin yanvar ayında AzərbaycanRespublikasının dövlət herbinin qəbulu zamanı səkkizgüşəli ulduz olan herbə ciddi rəqabət mistik Simurqquşunun rəsmi idi. Simurqun sürəti ümumari, Avrasiya ənənəsinə aiddir. Məsələn, slavyan mifologiyasında oSemarql adı altında məşhur olmuşdur.İndi isə onu xatırladaq ki, bəzi açar sözlərin tərs oxunuşu krossvord sevərlərin sadə məşğuliyyətideyil. Beləliklə, Simurq tərs oxunuşda – Hermesdir. Avropa ənənəsində gizli biliklər hermetizm adlandırılır vəZevsin oğlu, Tanrı carçısı Hermes də şübhəsiz, quş - insandır. Hermesin mütləq atributu ambroziyalı (hərfimənada «ölməz») qanadlı qızıl sandallar idi. Qədim yunan Hermes Trismeqistin varisi olan romalı Merkurinəinki qanadlı sandallarda, hətta əlində əsa ilə təsvir olunub. Əsanın ətrafına sarılmış üzbəüz duran ilanlar təsviredilir. Bu kompozisiya qış ayları quyruğunu dişləyən ilana semiotik şəkildə uyğundur. Deməli Hermes sadəcəquş-insan deyil, həm də qanadlı ilandır.Daha bir qanadlı – şirlə eyni səviyyədə dayanan qartal ən geniş yayılmış heraldik fiqurdur. Türkcə«qartal» sözü öz mənşəyini təqvim dairəsindən götürür – «qurta» (azərb. «eirdya») Tarqi-tay və Tuqra quşunadlarının tərs oxunuşudur. Rus dilində «hamılıqla, bütün dünyayla» anlamını verən «qurtom» sözü mövcuddur.Dünya isə, bildiyimiz kimi, dairəvidir. Rus folkloru Tuqarin zmey, yəni ilan - quş Tuqra, qanadlı ilan sürətiniqoruyub saxlamışdır.Çox güman ki, hökmdarlıq əsası bir zamanlar ətrafına iki ilan sarılmış cam idi. Qədim dövrdən təhrifolunmuş xatirə kimi qalan vizual işarə indi aptek rəmzidir. Yaxud, bəlkədə, Qraal camıdır?ƏDƏBİYYAT1. Fazlallah Rəşid əd-Din. Oğuz-namə. – B.:Elm,1987.2. Sleyter S. Heraldika. İllyustrirovannaüa ensiklopediya. İkinci nəşr. – M.: Eksmo, 2005.3. Haləmov S.A.Qədim arilər və əbədi Kürdistan. – M.: Veçe, 2007.4. Adjı M. Avropa, türklər, Böyük Səhra. – M.:AST,2004.5. Rayevski D.S. Model mira skifskoy kulturı. – M.: Nauka,1985.6. Polnaya ensiklopediya simvolov. Tərt. V.M. Roşal. – M.: AST; SPb.: Sova, 2006.7. Qramm M.İ. İstoriya sivilizasii v zerkale mer, yedinis i deneq. – Çelyabinsk: Arkaim, 2004.8. Foli C. Ensiklopediya znakov i simvolov. – M.: Veçe,AST,1997.9. Qolovanova M.P., Şerqin V.S. Qosudarstvennıe simvolı Rossii. – M.: Rosmen-Press, 2003.10. Salamzade E.A. Qeroi i çudovişa: Qilqameş, Qerakl, müq.Qeorqiy. Problemı iskusstva i kulturı.XVIII buraxılış. – B.: Səda, 2006.“Azərbaycan BU GÜN VƏ SABAH”.- 2007.- № 1.- S.51-54.526

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────САНУБАР КАСИМОВА,кандидат исторических наукОрдена Азербайджанской РеспубликиПровозгласившая в 1991 г. государственную независимость Азербайджанская республика какправопреемница Азербайджанской Демократической Республики восстановила свои важнейшиегосударственные атрибуты - флаг, герб, гимн, выпустила свои монеты, бумажноденежные знаки -манаты различного достоинства и почтовые марки 1 .10 ноября 1992 года было принято постановление о разработке проектов орденов и медалей 2 . 6декабря 1993 года Президентом Азербайджанский республики Гейдаром Алиевым законом МиллиМеджлиса были учреждены следующие ордена.Орден «Независимость» - "İstiqlal" ordeni (рис.1); Статут, описания ордена утверждензаконом под № 754 награждаются граждане Азербайджана за исключительные заслуги внационально-освободительном движении Азербайджана, а также за особые заслуги перед народомАзербайджанской республики, в деле строительства государственности Азербайджана (3, с. 222).Орден состоит из двух восьмиконечных звезд, наложенных друг на друга, одна из которых развернутавокруг оси. В центральной окружности ордена на голубом эмалевом фоне изображенапозолоченная птица с поднятыми крыльями вверх, между которыми восьмиконечная звезда и слово«İSTIQLAL». На реверсе ордена имеется порядковый номер. В комплект ордена входит:- для ношения на шее - лента голубая с тремя желтыми полосами по краям (ширина 27 мм),орден 50 мм.- для ношения на груди - лента голубая с тремя желтыми полосами по краям (ширина 27 х 47,5мм), орден 35 мм.- колодка для ношения на груди - лента голубая с тремя желтыми полосами по краям (ширина 27х 9 мм), в центре изображен азербайджанский символ - пламя, имеется удостоверение к ордену. Орденносится на левой стороне груди.Орден «Шах Исмаил» - "Şah İsmayıl" ordeni. (рис.2) 3 высший военный орден АзербайджанскойРеспублики (статут, описания утвержден законом под № 755). Этим орденомнаграждается высший офицерский состав Азербайджана, командиры воинских частей исоединений. Орден вручается за особые заслуги в организации и укреплении Вооруженных Сил,обеспечения территориальной целостности и безопасности страны, за особые полководческиезаслуги, а также за участие в ликвидации последствий чрезвычайных ситуаций в республике.Орден серебряный в форме восьмиконечной звезды с плавными лучами, на которую наложенапозолоченная восьмиконечная звезда с острыми концами, внутри которой изображен профиль влевоШах Исмаила. В комплект ордена входит:527

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────- для ношения на шее: лента красная с двумя желтыми полосами по краям (лента 27 мм, орден 50мм);- для ношения на груди: лента красная с двумя желтыми полосами по краям (лента 27 х 47,5 мм,орден 35 мм);- колодка для ношения на груди: лента красная с двумя желтыми полосами по краям (лента 27 х9 мм). В центре изображен азербайджанский символ - пламя, имеется удостоверение к ордену. Орденносится на левой стороне груди, после ордена «Независимость».Орден «Азербайджанское знамя» «Азербайджанское знамя» - “Azərbaycan bayrağı” (рис.3) 3статут и описание ордена утвержден законом под № 756. Орденом «Азербайджанское знамя» награждаютсяграждане Азербайджана, иностранные граждане и лица без гражданства за активноеучастие в национально - освободительном и общественно - политическом движении, в развитиивоенной науки и техники и усовершенствование военной техники, защиту суверенитета иобеспечения, и территориальной целостности республики, стабильности, спокойствия,общественного порядка в стране, а также за заслуги в деле охраны границ Азербайджана.Орден состоит из двух восьмиконечных звезд, наложенных друг на друга. Одна, из которыхразвернута вокруг оси из белой эмали, вторая из синей эмали. Центральная окружность обрамленанациональным орнаментом, внутри которой эмалевая вставка из триколора (голубая, красная, зеленая).528

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────В центре полумесяц и восьмиконечная звезда, на реверсе ордена слово “Azərbaycan bayrağı” ипорядковый номер.В комплект ордена входят лента белая с тремя (голубая, красная, зеленая) полосами по краям(ширина 27 мм, орден 47,5 мм) для ношения на груди и колодка такой же расцветки. В центре изображеназербайджанский символ - пламя, имеется удостоверение к ордену. Ордена прикрепляется на левойстороне груди, после орденов «Независимость» и «Шах Исмаил».Орден «Слава» ("Şöhrət" ordeni" (рис. 4) 3 ; статут, описания ордена утвержден законом под№ 757). Орденом «Слава» награждаются граждане Азербайджана, иностранные граждане и лицабез гражданства за достижения в научно-технической и социально-культурной областях, вразвитии и укреплении мира и дружбы между народами, а также за особые заслуги в областинауки, образования и здравоохранения, за весомые результаты в различных отраслях экономики.Орден прикрепляется к левой стороне груди, после орденов «Независимость», «Шах Исмаил»,«Азербайджанское знамя».Орден позолочен. В нижней части - полумесяц, на котором изображен лавровый венок. В центреполумесяца солнце с восходящими лучами (на голубом эмалевом фоне - позолоченные лучи),завершающиеся национальным орнаментом. В центре ордена на позолоченной ленте слово "Şöhrət", надкоторой восьмиконечная звезда.На реверсе ордена порядковый номер, имеется удостоверение к ордену.В комплект ордена входят для ношения на груди лента синяя двух тонов полосами по краям дляношения на груди (ширина 27 мм, орден 47,5 мм), а также колодка для ношения на груди такой жерасцветки, на которой в центре изображено пламя.7 ноября 2003 г. Милли Меджлис Азербайджанской Республики принял закон № 514 II Г. обучреждении статута, описания ордена «За службу Отечеству» ("Vətənə xidmətə görə" ordeni, рис.5) 3 .Орден вручается гражданам Азербайджана за верность республике, достойное и добросовестноевыполнение должностных обязанностей, за плодотворную деятельность, высокий профессионализми особые достижения на государственной службе, за особые заслуги в строительственационального государства, за особые заслуги в области образования, науки и здравоохранения.Орден состоит из трех степеней. Первая степень - золотой, вторая - серебряный, третья -бронзовый.Восьмиконечный (32 х 38 мм) орден, в центре которого эмалевая вставка с изображением гербаАР. Над гербом полукругом надпись: «Vətənə xidmətə görə».Орден носится на левой стороне груди, после орденов «Независимость», «Шах Исмаил»,«Азербайджанское знамя», «Слава».529

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────В комплект ордена входят лента для ношения на груди первой степени: темная полоса, диагонально,азербайджанский орнамент (желтого цвета) на оранжевом фоне, второй степени на голубомфоне, третьей степени - на красном.Колодки орденов соответствуют расцветке ленты. На реверсе ордена указан порядковый номер,имеется удостоверение к ордену.22 апреля 2005 года президентом Азербайджанской Республики Ильхамом Алиевым, закономМилли Меджлиса Азербайджанской Республики № 896 был учрежден орден «Гейдар Алиев» ("HeydərƏliyev" ordeni, рис.6). 3 Этот орден является высшей наградой страны. Орден «Гейдар Алиев»присваивается гражданам Азербайджана за неоценимые заслуги в процветании, возвеличиваниии прославлении Азербайджана за мужество и отвагу, проявленные в деле защиты Родины иотстаивании государственных интересов страны.Иностранным гражданам орден «Гейдар Алиев» присваивается за выдающиеся заслугиперед Азербайджаном, за особые заслуги в деле претворения идеи азербайджанства; укреплениясолидарности азербайджанцев всего мира; за особые заслуги в налаживании политических,экономических, научных и культурных связей Азербайджана с другими странами.В комплект ордена входят - орденская цепь, звезда, знак и удостоверение к ордену (рис.7).Изготовлено два варианта звезды и цепи - с изображением двух скрещенных мечей и без них.Звезда и цепь с изображением меча к ордену «Гейдар Алиев», присваиваются в соответствии с пунктом32 статьи 109 Конституции Азербайджана.При изготовлении ордена было использовано 533,29 г бронзы, 525 пробы, 3,89 г серебра 999пробы, 57,42 г золота 750 пробы,6,42 г золота 999 пробы, 8 бриллиантов общим весом 0,83 карата, 224бриллианта общим весом 5,34 карата, 67 бриллиантов общим весом 1 карат (общее количествоиспользованных бриллиантов 299).Орден «Гейдар Алиев» прикрепляется к левой нагрудной части над вышеназванными наградами.Для ношения на груди: восьмиконечная звезда, концы которой изготовлены в виде цветочныхлепестков. Диаметр звезды 82 мм. На поверхности звезды помещена круглая пластина с волнообразнойокружностью. На звезде с мечом данная пластина, проходя через четыре конца звезды, крепится на двухскрещенных мечах. Длина каждого меча — 82 мм, ширина — 4 мм. К рукояти каждого из мечейкрепится бриллиантовый камень. В центре пластины на круглом медальоне изображен барельеф ГейдарАлиева. Медальон обрамлен внутренним кольцом с сорока двумя бриллиантовыми камнями на нем. Вверхней части среднего кольца (из красной эмали) надпись золотыми буквами «Гейдар Алиев», нижняячасть украшена тремя бриллиантовыми камнями внутри ромбовидного орнамента, между ними две дугообразныеполосы из зеленой эмали), вреднее кольцо окружено внешним кольцом голубого цвета сволнообразной окружностью; а нем внутри треугольных гравировок крепятся двадцать бриллиантовыхкамней.530

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Орден «Гейдар Алиев», для ношения на шее, стоит из основания в виде четырехугольногоорнамента (из белой эмали). К элементам орнамента, выполненным в виде звезд (из красной эмали),крепятся бриллиантовые камни. На основании размещается четырехугольный орнамент (из голубойэмали). К каждому из четырех концов орнамента крепится бриллиантовый кань. Знак состоит изоснования четырехугольного орнамента (из белой эмали), к элементам орнамента, выполненным в видезвезд (из красной эмали) крепится бриллиантовый камень. На основании размещается четырехугольныйорнамент (из голубой эмали). В центральной части а крепится пластина темно-красного цвета, накоторую вставлен барельеф Гейдара Алиева (вправо). Барельеф обрамлен рамкой правильнойгеометрической формы в виде двух скрещенных квадратов (т.е. восьмиконечная звезда), которыхкрепятся сто двенадцать бриллиантовых камней. Размер знака 67 х 67 мм. Цепь ордена состоит изпятнадцати элементов, выстроенных в определенном порядке. К данным элементам относятся -расположенные справа лева от цепи две декоративные пластины, состоящие из скрещенных флагов ипокрытые эмалью голубого, красного и зеленого цветов. В центре пластин изображен Государственныйфлаг Азербайджанской Республики; расположенные справа и слева от цепи два четырехугольныхорнамента, покрытых белой эмалью. В центре их размещен круглый медальон, обрамленныйорнаментом с нанесенной на него красной эмалью. В центре медальона — вензель с инициаламиГейдара Алиева. На цепи с мечом под медальоном размещены скрещенные серебряные мечи;размещенные справа и слева от цепи, а также в ее верхней части три пластины, обработанные голубой,красной и зеленой эмалью, с изображением Государственного герба Азербайджанской Республики.531

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Указанные элементы с помощью пластинок, украшенных ста двенадцатью бриллиантовымикамнями (шестнадцать пластинок с семью бриллиантовыми камнями на каждой), крепятся к широкойцепи. Поверхность оборотной стороны ордена — гладкая, с выгравированным на ней номером ордена ис соответствующим элементом для крепления к одежде.Под № 1 орденом «Гейдар Алиев» по статусу награжден Президент Азербайджана ИльхамАлиев 4 . Этим орденом награждены были также экс-президент Франции Жак Ширак, ученый-медик имеценат Турции Ихсан Дограмаджи, выдающийся музыкант Мстислав Ростропович 5 , президентУкраины Виктор Ющенко 6 , эмир Кувейта Сабах ал-Ахмад ал-Джабир ас-Сабах 7 , народный художникСССР - Таир Салахов, президент Польши - Лех Качинский 8 .16 февраля 2007 года Милли Меджлис принял закон под № 248 III Г, которым утверждены статути описание орденов «Дружба» и «Честь» - ("Dostluq" və "Şərəf"). Орденом «Дружба» (рис.8) 9награждаются граждане Азербайджана, иностранные граждане и лица, без гражданства за особыезаслуги в развитии дружеских, экономических и культурных связей между Азербайджаном ииностранными государствами, за большие заслуги конструктивных отношений между цивилизациямии налаживании диалога культур, за выдающиеся заслуги в установлении мира истабильности между странами, регионами и в мире целом.Орден «Дружба» носится на левой стороне груди после ордена «Славы». Орден имеет формувосьмиконечной золотой звезды с острыми концами, в центре которой золотой рельеф с изображениемкрыльев птицы. Между крыльями помещен земной шар темно-жёлтого цвета из блестящей платины.На реверсе ордена имеется порядковый номер. В комплект ордена входят лента цветовгосударственного флага Азербайджана, имеющая в варианте для ношения на шее ширину 23 23 х 50 мм,а в варианте для ношения на груди - ширину 21 х 50 мм и орден 35 мм, а также колодка для ношения нагруди такой же расцветки 1x15 мм, имеется удостоверение к ордену.Орденом «Чести» (рис. 9) награждаются граждане Азербайджана, иностранные граждане илица, без гражданства за особый вклад в построении азербайджанской государственности, зазаслуги перед Азербайджанской Республикой и нацией в развитии экономического, научнотехническогои общественно-культурного прогресса, за большие заслуги в развитии науки,культуры, литературы, искусства, просвещения и здравоохранения.532

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Орден состоит из восьмиконечной звезды, изготовленной из золота и платины. В центревстроены две окружности: внешняя из платины, внутренняя из золота, по всей окружности надпись«§эгэт» («Честь»), в центре прикреплен искусственный рубин. На реверсе указан порядковый номер.В комплект ордена входят лента темно-красного цвета с двумя желтыми полосами по краям,имеющая в варианте для ношения на шее ширину 27 мм, орден 50 мм, в варианте для ношения на грудиширина 25 х 50 мм, орден 35 мм, а также колодка для ношения на груди такой же расветки шириной1x15 мм; имеется удостоверение к ордену. Орден «Чести» носится на левой груди после ордена«Азербайджанское знамя».Таким образом, учрежденные в 1993-2007 гг. ордена Азербайджанской Республики имеюследующий порядок субординации:1 высшая награда страны - орден «Гейдар Алиев»;2 орден «Независимость»;3 орден «Шах Исмаил»;4 орден «Азербайджанское знамя»;5 орден «Чести»;6 орден «Слава»;7 орден «Дружбы»;8 орден «За службу Отечеству». ♦ЛИТЕРАТУРА3781. Раджабли А. В зеркале символов государственности / Azərbaycan Dövlət Kitabı. Bakı, 2001, s.2. Azərbaycan Milli Ensiklopediyasi. Bakı, 2007, s. 3583. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi. Bakı, Elm, 20054. Газета «Бакинский рабочий» qəzeti, от 29.04. 05.5. «Respublika» qəzeti. № 063, 2903 от 28. 03. 07.6. «Respublika» qəzeti, от 23.05.08.7. «Respublika» qəzeti. № 055, 2895 от 14.03. 07.8. «Respublika» qəzeti. № 032, 3490 от 11.02. 09.9. «Respublika» qəzeti. № 143, от 04.07. 09.533

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────The article describes orders of Azerbaijan Republic from 1993 to 2007 years - highest order ofAzerbaijan - order of Heydar Aliyev, order "Independence", order"Shakh Ismail", order"banner of Azerbaijan",order og Honour, order "Glory", order "Friendship", order "For serving to motherland".«İRS наследие».-2008.-№5.-С.20-24.534

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Фалеристика Азербайджана первой половины XX векаСАНУБАР КАСИМОВА,кандидат исторических наук28 мая 1918 года была провозглашена первая на Востоке республика - АзербайджанскаяДемократическая Республика. 7 декабря того же года в Азербайджане открылся первый намусульманском Востоке парламент.К открытию парламента был изготовлен памятный жетон, преподнесенный всем депутатам ипочетным гостям высшего законодательного органа республики (рис. 1).Бронзовый жетон предназначался для ношения на шее. Триколор (голубой, красный, зеленыйцвета) ленты соответствовал флагу АДР. Диаметр жетона составлял 3,8 см, на лицевой стороне вцентральном кругу (диаметром в 2 см) - полумесяц концами вверх, над которым размещенавосьмиконечная звезда. По всей окружности жетона написано арабской графикой - «AzərbaycanCümhuriyyəti parlamentinin açılmasına yadigar» («В память открытия парламента АзербайджанскойРеспублики»). С обеих сторон жетона расположены венки бутонов цветов, соединяющиеся бантом внижней части. На оборотной стороне изображено здание, где заседал парламент (ныне здание Институтарукописей НАН Азербайджана). В верхней части жетона на фоне лучей солнца надпись даты открытия 7кануне-аввал (7 декабря). В Фонде глиптики и фалеристики Национального музея историиАзербайджана (ФГФ НМИА) хранятся несколько экземпляров жетона.Ценность жетона в том, что изображения и надписи на нем отражают историческую обстановкув Азербайджане 1918 года.Один из интереснейших и уникальных раритетов Азербайджанской Демократической Республики- бронзовый нагрудный знак (ФГФ НМИА инв. 805; рис. 2), принадлежавший высокообразованномуюристу, выдающемуся деятелю национально-освободительного движения Алимардан бекуТопчибашеву, который стоял у истоков азербайджанской дипломатии нового времени. А.Топчибашевруководил делегацией АДР на Версальской мирной конференции 18 января 1919 г., главной задачейкоторой было добиться признания независимости Азербайджана мировым сообществом. На всехдипломатических встречах, конференциях и переговорах А.Топчибашев представлялся с азербайджанскимзначком на груди, который носил с большой гордостью. Этот уникальный трехцветный знаксимволизировал независимое азербайджанское государство. Судя по надписям на оборотной стороне,знак был заказан для членов делегации в Польше. Позолоченный знак (прототип нынешнегодепутатского знака) представляет собой миниатюрный образец флага АДР - древко 2 см, колышущеесятрехцветное (голубой, красный, зеленый цвета с азербайджанской символикой - полумесяца свосьмиконечной звездой) знамя 1,7 х 1 см. На прижимной гайке оборотной стороны надпись -«J.MICHROWSKI. GRAWER. WARSZAVA, NOWY SWIAT 15».Знак являлся единственным атрибутом азербайджанской государственности за рубежом в 1918-1920 гг.30 января 1920 г. было принято постановление о разработке проектов военных орденов. Наобъявленный конкурс по созданию ордена «Независимости» были представлены около ста эскизов,хранящиеся в Национальном архиве Института истории НАНА. На эскизах - трехцветные,восьмиконечные звезды с полумесяцем, изображения мечей и ятаганов, азербайджанских солдат,мечетей (рис. 3, 4) и др. Лучшие проекты были отобраны и хранятся в личном архиве Ф.Хойского [1] вГосударственном историческом музее г. Москвы (рис. 5).После образования 28 апреля 1920 года Азербайджанской ССР вышел указ военно-морскогокомиссара Ч.Ильдырыма [2], запрещающий ношение орденов и других знаков отличия царской России.Молодая республика в кратчайшие сроки выпустила первую награду «Почетный ПролетарскийНагрудный Знак» Азербайджанской ССР.(рис. 6). Этот знак просуществовал с лета 1920 г. до конца 1921года [3]. Представляя образец ранней символики советского Азербайджана, он в то же время служитважным историческим документом. Знак овальной формы, серебряный, хорошо позолоченный сразмерами 4,5 х 3,5 см, с обеих сторон окаймлен листьями (слева - лавровыми, символизирующими535

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────военные заслуги, справа - дубовыми, обозначающими гражданские заслуги) смыкающимися вверху.Внизу венки скреплены красной эмалевой лентой с надписью: «АССР» (Азербайджанская СоветскаяСоциалистическая Республика). В центре находится красный полумесяц концами вверх, внутрикоторого изображен выпуклый земной шар со схематической картой Кавказа между Черным иКаспийским морями, покрытой голубой и желтой эмалью, на которой видны очертания Апшеронскогополуострова. В верхней части значка цифры 1920, между которыми помещена пятиконечная звезда. Повсей окружности значка выгравирована надпись арабской графикой: «Azərbaycan Şura Cümhuriyyəti»(Азербайджанская советская республика). Неотъемлемой частью значка является прижимная круглаяпластина, которая несла в себе конкретную информацию о награждениях.Знак изготовлялся вручную лучшими бакинскими ювелирами. Вначале изготовлялись отдельныедетали - полумесяц, звезда, земной шар, ленты, затем детали монтировались штифтами на общей основе(на реверсе знака 13 штифтов).Награждения производились постановлением Азревкома по представлению Наркомата повоенным и морским делам Реввоенсовета Отдельной кавказской армии. За 1920-1921 гг. «ПочетнымПролетарским Нагрудным Знаком» Азербайджанской ССР было награждено около 20 человек. Срединих председатель Азревкома Н.Н.Нариманов (ФГФ НМИА под инв № 96), народный комиссар повоенным и морским делам А.К.Караев, начальник милиции города Баку и Бакинского уездаА.Е.Невский, секретарь Наркомвоенмора республики С.А.Орлов и др.К сожалению, точная дата учреждения, а также фамилия автора рисунка не установлены, так какне сохранились документы и эскизы знака. Нет полного списка награжденных. Причиной могла бытькратковременность существования знака, однако он остается важным историческим документом первыхлет советского Азербайджана [4].В том же 1920-м году по инициативе Азербайджанского революционного комитета былопринято решение о создании (вслед за РСФСР, учредившей еще в сентябре 1918 г. первую советскуюнаграду - орден «Красного Знамени»), боевого ордена Азербайджанской ССР - «Красное Знамя» (рис. 7).Автором эскиза этого ордена является Ибрагим Ага оглу Векилов, начальник военно-топографическогоотделения оперативно-мобилизационного отдела штабаНародного комиссариата по военным и морским делам республики. В основу эскиза положенрисунок ордена «Красного Знамени» РСФСР. Это не случайно: внешнее сходство боевых наград РСФСРи Азербайджанской ССР должно было подчеркнуть единство военно-политических целей, которыепреследовало учреждение всех советских наград [5]. Проект был представлен на рассмотрениеАзревкому и утвержден в официальном порядке.Овальной формы серебряный позолоченный орден размерами 5 х 4,5 см окаймлен с двух сторондубовыми венками. В верхней части развернутое вправо знамя из красной эмали, на котором написанопечатными буквами «Пролетарии всех стран, соединяйтесь!». Над ними же - азербайджанскийэквивалент тех же слов (арабской графикой). В самом центре ордена размещена пятиконечная звезда изкрасной эмали с серпом и молотом. На ордене просматриваются 3 луча звезды, два из них - за знаменем.Национальный характер ордена подчеркивается полумесяцем (из красной эмали), который расположен вцентральной части ордена; ближе к левому концу полумесяца рельефно вмонтированы верхняя частьвинтовки со штыком влево, ниже - перевернутый молот, а ближе к правому концу полумесяца - топор срукояткой. По нижней окружности ордена на белой эмали выгравировано арабской графикой«Azərbaycan ictimai Şura Cümhuriyyəti», а в нижней части ордена на красной эмалевой ленте - «АССР»(Азербайджанская Советская Социалистическая Республика). На рисунке ордена диагональноскрещиваются древко знамени с рукоятью факела. Все эти детали изготовлялись вручную, на реверсеордена имеются 10 штифтов, закрепляющие все элементы.Орден «Красного Знамени» Азербайджанской ССР под №2 был вручен начальникуавиационного звена Монастыреву С.А. (ФГФ НМИА под инв № 62) Так же орденами были удостоенынародный комиссар внутренних дел АзССР и чрезвычайный комиссар Азревкома по Гянджинскойгубернии Гамид Султанов (рис. 8) и командующий XI Красной армии М.К.Левандовский [6]. (ФГФНМИА под инв. № 62.)Всего этим орденом было награждено 53 человека [7].536

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────В июне 1921 года по инициативе Азербайджанского ЦИК был объявлен конкурс на лучшийрисунок республиканской «Трудовой» награды. Конкурс проходил под девизом «Владыкой мира будеттруд!». На рассмотрение конкурсной комиссии были представлены работы художников Е.С.Самородова,М.А.Власова, Б.Р.Бено, М.А.Косичкина и других. На 2-м Всеазербайджанском съезде Советов,проходившем в апреле 1922 года, лучшим был признан проект офицера из штаба XI Красной армииМ.А.Власова. Под его авторским рисунком ордена «Красного Знамени Труда» Азербайджанской ССРрядом с резолюцией «Утверждается» подписались председатель АзЦИК М.Гаджиев и председатель СовнаркомаАзССР Г.Мусабеков. [8]. (Рис.9)Знаки ордена «Труда» АзССР изготавливались теми же ювелирами и в тех же бакинскихмастерских, что и ордена «Красного Знамени» АзССР (рис. 8). Орден изготовлялся из серебра,отделывался красной эмалью и позолотой. В центре - рельефное изображение наковальни, серпа имолота, символизирующее труд. Под ними расположен фрагмент герба республики - полумесяц спятиконечной звездой с изображением на ней серпа и молота. Сверху, на эмалевой ленте, двухстрочнаянадпись на азербайджанском языке арабской графикой: «Bütün dünya işçiləri, birləsiniz! Dünyaya hakimzəhmət olacaqdır» («Пролетарии всего мира, соединяйтесь! Миром будет править труд»).Орден был окаймлен тремя рядами позолоченных колосьев, опоясанных с обеих сторон эмалевойлентой, на которой арабские буквы - аббревиатура названия республики «Azərbaycan İctimai ŞuraCümhuriyyəti («Азербайджанская Социалистическая Советская Республика»).До середины 1925-го года в постановлениях АзЦИК о награждении трудовым орденом можновстретить большое количество разных названий имеются - орден Труда, орден Красных героев труда,красный орден труда, орден Трудового красного знамени и т.п. 6 июня 1925 года АзЦИК утвердилПоложение о награждении орденом «Трудового Красного Знамени». Первым азербайджанским орденом«Красных Героев Труда» был награжден (приказ был издан раньше, чем награждение) народныйкомиссар просвещения республики Дадаш Буниятзаде (приказ № 334 от 18 мая 1921 г.); (рис. 10). Под №2 орденом «Красного Трудового Знамени» был награжден рабочий Сехар Бегляров (от 22 апреля 1922 г.- «За героическую деятельность, проявленную во время тушения пожара») [9].Так же этой награды были удостоены газета «Бакинский рабочий» (1923), газета «Коммунист»(1924). Орден «Трудового Красного Знамени» старого образца последним был удостоен в 1930-м годуБакинский рабочий театр, фасад которого долгие годы украшало огромное гипсовое изображениеордена [10].К настоящему времени документально установлены 54 награждения орденом труда АзССР [11].3 декабря 1929 г. ЦИК СНК АзССР утвердил статут ордена «Трудового Красного Знамени»АзССР (рис. 11). Тогда же было принято решение об изменении внешнего вида этой награды. Авторомнового варианта ордена стал художник Вениамин Рафаэлович Теленгатер (псевдоним Бено). Заказ наизготовление орденов «Трудового Красного Знамени» АзССР нового образца был размещен наЛенинградском монетном дворе. По своему дизайну и содержанию он считался одним из лучших средиорденов советских республик [12].В центре ордена нового образца, также серебряного, позолоченного, размерами 5x4 см, -пятиугольный трапециевидный щит, на котором изображены заводы, фабрики, нефтяные вышки. Накорпусе щита - рельефные позолоченные серп и молот. По всему полю ордена диагональноскрещиваются два знамени. Вверху между двумя древками знамен на белой эмалевой основеазербайджанская эмблема, обращенный вправо полумесяц, внутри которого пятиконечная звезда изкрасной эмали. Справа на знамени надпись на азербайджанском языке (латинской графикой): «Bütünölkələrin proletariatları, birləsiniz!». Слева аббревиатура A.S.S.C. (Azərbaycan Sovet Sosialist Cümhuriyyəti).С двух сторон орден окаймлен пшеничными колосьями, переходящими в дубовые листья, которыезавершаются коробками хлопчатника. Порядковые номера на орденах ставились пуансонами наприжимных гайках.В числе награжденных орденом «Трудового Красного Знамени» АзССР С.М.Киров,Г.К.Орджоникидзе, М.Б.Гасымов, А.Х.Гараев, Г.М.Мусабеков, Г.П.Рахманов, Х.П.Везиров и др. видныебольшевистские лидеры, а также рабочие и колхозники, представители интеллигенции, военные. Крометого, орденом награждались предприятия, учреждения и организации, среди которых Бакинскаяорганизация ЛКСМ Азербайджана («за героическую работу комсомольцев по восстановлению и добыче537

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────нефти»), Индустриальный институт им. М.А.Азизбекова (ныне Азербайджанская государственнаянефтяная академия) и др.Орденом «Трудового Красного Знамени» АзССР образца 1929 г. осуществлено около 300награждений, включая лиц, получивших этот орден в порядке обмена. Некоторое количество орденовосталось невостребованным. В наградном отделе бывшего президиума Верховного совета СССР имеетсяэкземпляр этого ордена с порядковым номером 400.В конце 1933 г. представления к награждению орденом «Трудового красного знамени»Азербайджанской ССР были прекращены.Таким образом, с образованием СССР Азербайджан, как и другие союзные республики, наряду сбольшинством атрибутов государственности лишился многих государственных регалий. Только в 1991г. с провозглашением независимой Азербайджанской Республики («третьей Республики») были учрежденыгосударственные награды - ордена, медали и специальные знаки отличия. *ЛИТЕРАТУРА1. Qasımova S., Əhmədov R. Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlət reqaliyaları haqqında / AzərbaycanTarixi Muzeyi. Bakı, Elm, 2003, s. 209.2. Газета «Коммунист», 1 мая 1920, с. 4.3. Шаламова Л. Первая награда республики / Музей истории Азербайджана. Баку, «Элм», 1977,с. 60.4. Şeyn R.V. Fəxri Proletar döş nişanı / "Elm və həyat", 1985 fevral.5. Дуров B.A. Орден «Красного Знамени» Азербайджанской ССР / Нумизматический сборник, ч.5, вып.2. М., Наука, 1977, с. 148.6. Там же, с. 160.7. Куценко А.Н., Смирнов Ю.Д. Ордена советских республик. Донецк, 1996, с. 74-76.8. Там же, с. 84.9. Газета «Бакинский рабочий», 4 августа 1921 г.10. Şeyn R.V. Əmək nişanı / "Elm və həyat", 1985 aprel, s. 911. Куценко A.H., Смирнов Ю.Д. Указ. раб., с. 87.12. Ein katalog. Soviet Awards, Berlin, 1995.«İRS Наследие».-2009.-№3.-С.24-28538

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Ancient Coins Discovered In BakuCoins provide valuable evidence of Baku's history. Oldcoins and large quantities of ceramics have been discovered inrecent years during construction work in the Old City (IcheriSheher). The coins show that in ancient times Baku had a thrivingeconomy and close commercial ties to other states. Copper andsilver coins have been discovered in Baku during archaeologicalexcavations and by chance by private individuals.Even under the Sassanid Persian Empire Baku hadcommercial relations with neighbouring states, which can be seenfrom 83 silver Sassanid coins found in Baku. The oldest of themdates back to 542 AD, the 12th year of the rule of Sassanid KingKhosrau I. The most recent of the coins was minted underArdashir III in 629 AD.Another important find unearthed 86 Sassanid silver coins,the oldest of which dates back to 490 AD, the fourth year of therule of Kavadh I, and the most recent to the rule of Khosrau II in638-639 AD.Several treasure troves of Sassanid coins were unearthed onthe territory of the former Baku Governorate and in other regionsof Azerbaijan.The first Arab coin found in Baku is an 8th-century Abbasidcoin discovered in the Old City near what is now the Icheri Shehermetro station.A Gold Dinar minted in the 207th year of the Islamiccalendar (822-823 AD) was found seven or eight metres beneaththe seabed near Baku port bridge during excavations. The findconfirmed information in Arab sources about shipping in the firsthalf of the 9th century.Gold, silver and copper coins minted by the Abbasid caliphswere in circulation in Baku at the time. Ibn Hawqal, an Arabgeographer of the 9th and 10th centuries, said that mostly goldand silver coins were in use in Azerbaijan.Copper coins were minted in large numbers and werewidely used in the 8th century. This shows the development oftrade within the city and also between Baku and other towns. Thecoins also help to date other items discovered duringarchaeological excavations. Interestingly, most of the coins wereminted in Baku. Researcher Sara Ashurbayli concluded that Bakuhad a mint in the Middle Ages.Coins discovered in Baku were also minted in Shamakhi, Tabriz, Panahabad, Ganja, Derbent, Shabran,Mahmudabad, Iravan, Ani, Qizil Orda, Kashan, Sarai-al-Jadid, Bukhara, Qazvin, Soltaniyeh and other cities.This indicates that there were strong cultural and commercial relations between Baku and those cities in theMiddle Ages.539

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Coins minted in Dar es Salaam with the names of several Abbasid caliphs have also been found in Baku.They include coins of Al-Mansur (754-755), Harun Al-Rashid (786-809), Al-Mamun (813-833) and Al-Wathik(842-847). Excavations unearthed copper coins minted by the Shirvanshahs; silver and copper coins minted bythe Ildegaz, Seljuks and Ilkhanids; silver and copper coins minted by the Qaraqoyunlu, Agqoyunlu andSafavids; and coins minted by the 18th-century Azerbaijani khanates.As there has been no systematic archaeological research, it has been impossible to determine which culturallayers the coins belong to. Some of them were discovered in 1997-98 by Farhad Ibrahimov, head of thearchaeological expedition of Baku, during reconstruction work on Mansur Mansurov, Injesenet, Boyuk Qala,Muslum Maqomayev, Qulla and Asaf Zeynalli streets.In 1994, Farhad Ibrahimov discovered an ancient copper coin near the Mahammad Mosque in Baku.There is a fine human image on the obverse of the coin, while the reverse features the image of a vessel.Researchers do not agree on the age of the coin. Prof. M. Seyfaddini says that the coin was minted during theAchaemenid Persian Empire, but I. Babayev believes that it is a Roman-Greek type of coin and therefore datesback to the 2nd-3rd centuries.During work in the basement of building No 16, Qasr Street in Baku, which was destroyed by anearthquake on 25 November 2000, three copper coins of the Roman Emperor Diocletian (284-305 AD) werediscovered by construction workers and given to us. Numismatic analysis of the coins shows that they werelocally minted coins made to look like originals.A copper coin minted during the rule of Roman Emperor Augustus was unearthed 2.2 metres belowground during excavations at Qasr Street in the Old City (opposite the former British Council building) in 2003.During construction at 4-6, Kichik Qala Street in the Old City in 2004, a silver coin minted during thereign of Roman Emperor Galba (68-69 AD) was found. The coin was presented to us by Khanlar muallim, headof the construction company.A copper coin minted during the rule of Roman Emperor Marcus Aurelius (161-180 AD) was unearthedduring excavations in the basement at 4-5, Asaf Zeynalli Street in 2004. It was impossible to determine the540

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────cultural layer the coin belonged to, as heavy construction machinery had been used during the excavation. Wediscovered the coin above the rock layer after technical work had been completed in the area.A bronze coin of Mithridates VI of Pontus (120-63 BC) was discovered at No 1-4, Qasr Street in 2003.The coin is in excellent condition and there is no doubt that it was locally minted.Local residents in the Old City discovered two coins andsubmitted them to us: one is an anonymous Byzantine copper coindating to the early Middle Ages and the other is a silver Polishcoin minted in the Middle Ages.Analysis of the coins shows that the oldest of thembelonged to Seleucid King Demetrius and Mithridates VI ofPontus. They date back to the late 2nd and early 1st centuries BC.The coins show that Baku was inhabited by this date and that thecity maintained cultural and economic ties with a number ofancient cities.Ceramics, jewellery, weapons, pieces of stone carving, toolsand coins show that Baku was a densely populated city in theancient period. Comprehensive research is needed to relate thearchaeological finds to political history. Research into thenumismatic materials and theirhistorical background is also of great importance.We believe that a comprehensive and well-plannedarchaeological study in the Old City would reveal not only moreancient coins but also other artefacts of ancient Baku civilization.In the past 15 years, several older, silver and copper,Roman, Byzantine and Italian coins have been unearthed duringconstruction work in the Old City.541

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────LITERATURE:1. Valikhanli N.M: IX-XII əsr ərəb coğrafiyasünas-səyyahlar Azərbaycan haqqında (Arab geographersand travellers on Azerbaijan in the 9th-12th centuries), Baku, Elm, 1974.2. Ashurbeyli S.B: Gosudarstvo Shirvanshakhov (The State of the Shirvanshahs), Baku, Elm, 1983.3. Radzhabli A.M: Numizmatika Azerbaydzhana (Azerbaijani Numismatics), Baku, 1997.4. Seyfeddini M.A., Quliyev A. A., Quliyev T.A: Monety Baku (Coins of Baku), Elm, 2000.5. Ibrahimov F.A: Bakının qədim dövr tarixinə dair (Baku's Old History), Azərbaycan Arxeologiyası vəEtnoqrafiyası (Journal of Archaeology and Ethnography of Azerbaijan), No 2, Baku, 2003.6. Ibrahimov F.A., Farhadoglu Kamil: Bakı İçərişəhər (Baku's Old City) Archaeological Album, Baku,Oka-ofset, 2002.7. Farhadoglu, Kamil: Bakı İçərişəhər (Baku's Old City) (Historical-archaeological research), Baku, Sarq-Qarb (East-West), 2006.“Visions of Azerbaijan”.-2009.-Summer.-N.4.2.-P.66-70.542

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────Domestic policy.History of AzerbaijanFertile Farms, Thriving Trade and warring empiresKarabakh's History in Caucasian AlbaniaBy Dr Gasim HajiyevMost of modern-day Azerbaijan was once the Kingdom of Albania – not to be confused with the countryof Albania in the Balkans. Caucasian Albania included the whole of Karabakh, both Upper or MountainousKarabakh, now occupied by Armenian forces, and Lower Karabakh. The city of Barda in Lower Karabakh wasat one time Albania's capital. Dr G.A. Hajiyev, director of the Bakikhanov History Institute's Karabakh HistoryDepartment, gives an overview of the history of Karabakh and Albania up to the 13th century.Caucasian Albania was formed in the 4th to 3rd centuries BC. According to both ancient Albanian andArmenian sources, the Araz River formed Albania'sCaucasian Albania was formed in the 4th to 3rd centuriesBC. According to both ancient Albanian and Armenian sources, the Araz River formed Albania's southernborder. (Today the river separates Iran and the Azerbaijani Republic.) The territory of Caucasian Albaniaextended from the Araz River to the Kur, which flows through central Azerbaijan, and westwards to Agstafa.Albania encompassed several provinces, including Artsakh, modern-day Karabakh.Albania resists Roman ruleThe Romans did not manage to include Albania in their empire as a province. The fact that the Albaniansdid not lose their independence to the Romans can be seen from Albanian coins. When the whole Caucasusdepend-ed on the Roman Empire in the early 2nd century, only Albania was independent. At this time, in the 1st-3rd centuries, Karabakh remained part of the Albanian Kingdom.Ancient scholars wrote about the economic and cultural history of Caucasian Albania. Albania is mentioned inStrabo's Geography, Pliny the Elder's History of Nature, Pomponius Mela's Description of the World, Plutarch'sParallel Lives, Tacitus's Annals, Ptolemy's Geography and Cassius Dio's Roman History, amongst others.Archaeological excavations provide the main sources of information about the history of Albania duringthis period. Albania had both a nomadic population and a settled population of farmers. In the last centuries BCand early centuriesAD the Kur and Araz basin were inhabited by peoples named the Saks, Massagets and Huns by ancientauthors.Agriculture thrives in KarabakhKarabakh was one of the regions of Albania where the economy developed. The population of Karabakhwere settled farmers who cultivated barley, wheat and millet. Wheat was kept in undergroundpits and earthenware pitchers and grain was processed with hand-mills. Figs, olives, walnuts,pomegranates, cherries and peaches were also cultivated in Karabakh. This all speaks of settled farming. Thehigh alpine steppes and river basins had an important influence on the development of animal husbandry Speciallocal breeds of horse were sent to the rest of Albania and to other countries, Cattle were also reared in theregion.Archaeological excavations in Karabakh have revealed tools and evidence of domestic crafts in theAlbanian period. Pitchers, clay dishes and metal items were found in ancient graves. There is evidence that iron,bronze, gold and silver were worked in ancient Karabakh. Wool and silk were also woven here.Network of roads and cities in AlbaniaThere were cities, towns and villages in Albania. Second century geographer Ptolemy reported 29 citiesand settlements in the Kur basin. They were connected by roads. Authors of the period wrote about roadscrossing Albania and Iberia, which is today eastern and southern Georgia, connecting them with the wholeworld. Roman commanders Gnaeus Pompeus Magnus and Mark Antony's Publius Canidius Crassus used these543

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────roads to attack Iberia and Albania in 65 and 36 BC respectively. Strabo records that the peoples on the northcoast of the Caspian Sea traded with India and Babylon. The sea was another trading route and ancient sourcesfrequently mention the Caspian.A Greek inscription in the village of Boyuk Dahna near Sheki is proof of links between the ancientRoman world and Albania. Eli Yason dedicates the inscription to his patron. Research has shown that Eli Yasoncame to Albania to trade. The interest in the east shown by merchants from the Roman Empire may havelaunched the major trading routes.Excavations in Karabakh have yielded plenty of imported glassware, coins and gems, yellow sea shells,earrings and beads, bronze lamps and silver dishes which are all evidence of trade. They show that CaucasianAlbania had trading links with the west and east as well as Parthia. Traders travelled along the Parthian andAtropatena highways.Albania at its heightIn the 4th to 7th centuries Caucasian Albania covered a large territory. It was bordered by the GreaterCaucasus Mountains in the north, the Araz River in the south, the Caspian Sea in the east and Iberia (the easternpart of today's Georgia) in the west.Albania had 11 regions or vilayats: Chola, near what is now Derbent in southern Dagestan, which was thefirst residence of the head of the Albanian Church, the Catholicos; Lipina, the area south of the Samur River;Cambissena near the border with Iberia; Qabala which was the first capital of Albania; Ajary, south of Qabala;Sheki which included the modern-day Balakan, Zaqatala and Sheki regions; Paytakaran, also known asCaspiana or Balasakan, which are today the Mil and Mugan plains in central Azerbaijan; Uti, which was laterthe capital of Albania and the residence of the Albanian Catholicos, also known as Partav and today Barda;Girdman, the area bordering Iberia; Artsakh, modern-day Mountainous Karabakh and part of the Mil plain;Syunik also known as Sisian and Zangazur which are now in southern Armenia.Karabakh was the area between the Kur and Araz rivers, which included the Albanian regions of Uti,Girdman, Sakasen, Artsakh, Syunik and Paytakaran, the Albanian capital Barda, and the rulers' summerresidence Khalkhal.Both nomadic and settled tribes lived in Albania and the Caucasus as a whole. Turkic tribes were part ofthe ethnic mix of Karabakh in the 4th-7th centuries. During this period there was assimilation between local andincoming tribes in Karabakh with Turkic tribes forming the majority.Karabakh becomes a trading centreIn the 4th to 7th centuries the Karabakh population were mainly settled farmers. The land was fertile andwell irrigated by rivers and canals. Wheat, barley and millet were cultivated. Albanian historian MoiseyKalankaytuklu wrote in his Albanian History that horticulture, and in particular melon-growing, were developedin Karabakh. Grapes, cherries, pomegranates, walnuts, olives and saffron were also cultivated and the plantmadder was processed here to produce red dye. Animal husbandry, fish-breeding and sericulture were alsopractised at this time.Karabakh became a centre for handicrafts in the early Middle Ages, too: potters, jewellers, weavers, glassblowers, blacksmiths, stonemasons, wood-turners and other craftsmen plied their trade here. They werecompeting for business with Asia Minor. Local craftsmen and traders formed towns in Karabakh and other partsof the Kingdom of Albania, which became social and political centres. The towns housed administrativebuildings and palaces and were surrounded by fortress walls. The most famous were Qabala, Chola, Barda,Paytakaran, Amaras and Tsiri.Trade was highly developed in Karabakh during this period. Internationally important roads passedthrough the South Caucasus, connecting its cities with the Silk Road from the Far East to Europe. Karabakh'stowns devel- 1 oped links with a great number of west-ern and eastern craft and trade centres through the KurRiver and the Caspian Sea. Coins from Sassanian Persia, Byzantium and elsewhere, found in Karabakh, areevidence of the region's broad trade links.Albanian language544

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────The Albanian language was rich in guttural sounds and had its own alphabet, consisting of 52 signs. Somereligious literature was translated from ancient Aramaic, Greek and Pahlavi into Albanian. Albanian KingVachagan Ill's laws and Moisey Kalankatuklu's Albanian History are the two most prominent extant works inthe Albanian language.In the early 5th century on the orders of King Vachagan III a school was opened in the Albanian capitalBarda, where Buddhist children were taught literacy and Christianity.ChristianityChristianity reached Albania, including Karabakh, at the beginning of the 4th century and became theofficial religion. The church was governed by a Church Assembly, which involved the king, church leaders,priests and the nobility. The head of the Church Assembly was the Catholicos.From the 5th century onwards the central province of Albania, Karabakh (Uti), became the kingdom'spolitical, economic and cultural centre. In 446 the capital city of Albania was moved from Qabala to Barda. TheAlbanian kings had to fight off foreign attackers, but managed to protect their independence. King Vachagan III(487-510) strengthened the role of Christianity to bolster his government. During Vachagan Ill's reign, in 488,the Albanian Laws were written in Albanian as a foundation of the country's political and religious life. In 552the residence of the Albanian church leader, the Catholicos, was moved to the capital Barda.In the 6th century Albania became a theatre of war among the Persian Sassanian Empire, Byzantium andthe Kingdom of the Khazars. The Sassanian Empire and Byzantium agreed a treaty in 591 under which Albaniawas governed by a local dynasty under the rule of the Shahanshah or Sassanian Shah. Albania, includingKarabakh (with its regions of Uti, Paytakaran and Artsakh) became part of the northern province (janishinlik) ofthe Sassanian Empire.In the early 7th century (603-629) a fresh war between the Sassanian and Byzantine empires badlydamaged towns and villages in Albania, including the capital Barda. The Albanian ruler Javanshir signed atreaty with the Byzantine emperor, Tiberius II Constantine, to save the country's political and economic powerand avoid a senseless war.Later, realising that Byzantium was now weak, Javanshir adopted Arabian guardianship over Albania in667. In this way he managed to retain a degree of independence for Albania and protected it from armed attackand plunder. Javanshir maintained the development of the economy, craftsmanship and culture in Albania. Itwas on his instructions that Moisey Kalankatuklu wrote the Albanian History. Javanshir also valued poetry,architecture and music and Karabakh and its capital Barda became an important cultural centre of Albaniaduring this period.As a result of Arab aggression, in the 7th century the southern part of Azerbaijan (modern-day northwesternIran) became part of the Arabian Caliphate, while Albania became a vassal of the Caliphate.A new religion, Islam, spread in Karabakh at this time. Most of the population became Muslim, while asmall minority retained their Christian faith. Taking advantage of the situation, the head of the ArmenianChurch, Catholicos Ilya, betrayed the Albanians, convincing the Caliph, Abdulmalik, that the ChristianAlbanians were planning a rebellion against him. Rather than get to the root of the problem, the Caliph had theAlbanian ruler and Albanian Catholicos executed, abolished the Albanian state and subordinated the AlbanianChurch to the Armenian Church. This began a process in which the Albanians of Upper or MountainousKarabakh lost their Albanian identity and became Armenian. The population of Mountainous Karabakh knewabout their Albanian roots until the 19th century.WarIslamPart of the Caliphate545

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────In the late 6th and early 7th centuries the Albanian Church adopted Nestorianism (the doctrine that Christexisted as two persons, the man Jesus and the divine Son of God), while the Armenian Church adopted theMonophysite doctrine (that Christ had only one nature, the divine). Rivalry between the Byzantine Empire andthe Caliphate grew in the South Caucasus, as the Caliphate tried to separate the region from Byzantium. TheCaliphate tried to convert the population to Islam as part of their attempts to control Albania.The struggle for Albania intensified at the beginning of the 8th century. The position of Byzantium beganto weaken while the Kingdom of the Khazars was growing in strength. The Arabian Caliph or ruler, Abdulmalik(685-705), boosted his authority through economic and military reform and conducted successful operations inthe border areas between Byzantium and the South Caucasus. He began to establish the Caliphate in Albania,which was of economic and strategic importance.Abdulmalik sidelined the Albanian ruler. Barda became the residence of the Arabian Caliphate's governorand from 705 the territory of Albania was called Arran.The 8th century saw the start of a new era in Karabakh and Albania as a whole. Christianity was on thewane and Islam took over. The more progressive Islam prevailed over Christianity and other religions inKarabakh. Most of the Albanian population became Muslim, with only a few retaining their previous belief.The Caspian countries became international trade centres during the Caliphate's rule. This in turninfluenced the development of towns in Karabakh; they became large centres of trade and craftsmanship. Sometowns in Karabakh had populations of more than 100,000. Karabakh was connected by rivers to the sea whichmade trade easy with the countries to the north of the Caspian Sea and along the Kur River.During this period, too, Karabakh was famous as an enormous centre of craftsmanship and trade. Thegrowth of trade was an essential source of income for the Caliphate in the 8th and 9th centuries. In the 9th and10th centuries Karabakh flourished, enjoying broad trade relations with the countries to the north via theCaspian-Volga route and the Dnepr and Don Rivers. Merchant caravans came to Barda from many countries,especially from Europe and the east. The famous Barda bazaars played a significant role in international tradeand in the development of the region.Copper, silver and gold coins have been found in different areas of Karabakh. Moreover, five largetreasure troves were discovered in 1924, 1925, 1929, 1940 and 1984. The coins from many countries found inKarabakh provide proof of its role as a centre of world trade from antiquity to the 15th century.As the Caliphate grew in power, scientific and literary works were written in Arabic and Christian schoolsreplaced Muslim ones. As elsewhere in the east, cities were rebuilt in a new style and mosque complexes wereconstructed.Although the ethnic pressures caused protests in Karabakh, the economy continued to grow and Karabakhenjoyed a renaissance.The fiction that began with the 1st century geographer Strabo that Azerbaijani territory up to the KurRiver belonged to Armenians continued into the early Middle Ages. Armenian "scholars" consideredAzerbaijani territory to be an ancient Armenian homeland and called Karabakh "Armenian territory".Medieval Arab authors (such as Ya'qubi, Al-Kufi, Al-Istakhri, Al-Muqaddasi and Yaqut Hamavi) refer toArran, including Karabakh, as Azerbaijan; the people of Karabakh spoke the "Arran language".From the 9th century onwards Karabakh became well-known in the Near and Middle East for its scholars.They were educated in the famous scientific centres of the Islamic world and worked both in Azerbaijan andelsewhere. Karabakh scholars were mathematicians, engineers, doctors, historians, lawyers, poets, orators,astrologers and politicians.Independent feudal statesIn the late 9th century independent feudal states were formed in the northern territories and other outlyingparts of the Caliphate. Karabakh became part of Sajis, which was ruled by a Turkish dynasty.The Deylamis seized power from the Sajis in 942 and founded the state of Salaris. In the early Salarisperiod Karabakh was economically, socially and culturally developed as a central region of the country.Barda's wealth was always attractive to the Rus in the north. In 943-44 the Rus sailed across the Caspianand up the Kur River and attacked Barda. They sacked the city but were forced to leave after meeting resistancefrom the population.546

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsininPREZİDENT KİTABXANASI──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────In the 10th century the Shaddadis state was founded. The founder of the Shaddadis dynasty, Muhammadibn Shaddad, defeated the Salaris and his son Ali Lashkar took power in 971 (971-1075). The Shaddadis tookover the whole of Arran, including Karabakh. But after a short time, in 982, Shirvanshah Mazyadis tookadvantage of the weakness of the Shaddadis and captured part of Karabakh. But Shaddadis ruler Fazl ibnMahammad managed to wrest Karabakh to his rule in 993.In the 1050s the Seljuks subordinated Shaddadis Karabakh. The attacks did not stop, however. Alans fromthe north attacked Karabakh in 1062 and 1065, plundering the area and taking plenty of prisoners.After the Caliphate was broken up, the princedoms of Syunik and Artsakh-Khachen were formed inKarabakh. The Khachen princedom flourished during the reign of Hasan Jalal (1215-61). The chronicles andmonuments of the period describe him as the "Prince of the Hachen Countries", the "Grand Prince of theHachen and Artsakh Countries" and the "Emperor of Albania". The most important example of Albanianarchitecture, Gandzasar monastery, was built during Hasan Jalal's rule.Many of Karabakh's Christian Albanians were armenianized to the extent that most of the population ofSyunik and Artsakh became Armenians. However, the first president of the Armenian Academy of Sciences,LA. Orbely (1887-1961), wrote that the Khachen princedom was "part of ancient Albania".Karabakh became part of the Azerbaijani Atabeys state in the first quarter of the 12th century. In 1136Seljuk Sultan Masud gave Arran as igta (land granted to army officials for limited periods) to AtabeyShamsaddin Ildaniz (Eldagiz). Eldagiz's residence was situated in Karabakh. In a short time he won over thelocal rulers and became independent of the sultan. He gradually took over the whole of Azerbaijan.Coins and other items belonging to the Atabeys have been found in archaeological excavations inKarabakh. They show that Karabakh was a political and economic centre of the period.LITERATUREQ.M. Ahmadov, Qedim Beylaqan, Baku, 1997K.G. Aliyev, Antichnaya Kavkazskaya Albaniya, Baku, 1992Z.M. Bunyadov, Azarbaycan VII-IX əsrlərdə, Baku, Elm - 2005A. Falviy, Pokhod Aleksandra, Moscow, 1962R.B. Goyushov, Azarbaycan arxeologiyasi, Baku, 1993, Amarax-Aghoghlan, Baku, 1975, Khristianstvo vKavkazskoy Albanii, Baku 1984Q. A. Hajiyev, Barda shaharinin tarikhi, (b.e.a.IIl-b.e.XVIII asri), Baku, 2000Moisey Kalankatuklu, Albaniya tarikhy, Baki, 1993Moisey Khorenski, Istoriya Armenii, translated by N.Yemin, Moscow, 1893T.M. Mammadov, Qafqaz Albaniyasi ilk orta asrlarda, Baku, 2007 and Kavkazskaya Albaniya v IV-VIIvv., Baku, 1993Ptolemy, GeographyA.M. Radzhabli, Numizmatika Azerbaydjana, Baku, 1977E.A. Rakhomov, Bashni-movzelei v Barde i ikh nadpisi, Baku, 1936Strabo, Geografiya v 17 knigakh, translated by G.A. Stratonovskiy, Leningrad, 1964M. A. Seyfeddini, R.Z. Aliyeva, Parfiya dovleti. (Parfiya dovletinde pul sistemi ve sikke zerbi), Baku,2004K.V. Trever, Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoy Albanii, Moscow, 1959X. Xalilov, Qarabaghin elat dunyasi, Baku, 1991“Visions of Azerbaijan”.-2008.-Spring.-P.36-44547