Rasdhar-ni-Vartao-part-1

P a g e | 1 

રસધારની વાર્ ાઓ - ૧ 

‘સૌરાષ્ટ્રની રસધાર’ માાંથી ચ ાંટેલી કથાઓ 

ઝલેયચંદ ભેઘાણી 

11 - 2010 

પ્રથભ ઈ – વંસ્કયણ 

http://aksharnaad.com Page 1

http://aksharnaad.com 

P a g e | 2


P a g e | 3

P a g e | 4 

અક્ષય-નાદ 

ભનુબાઈ ંચોી યચચત ક્રાસવક ગુજયાતી નલરકથા ―ઝેય તો ીધાં છે 

જાણી જાણી‖ અંત ગત એક વંલાદભાં કશેલાયું છે , “કભગસ્લાતંત્ર્મ જ જ્ઞાન , 

કભાગકભગસલલેક ળીખલે , કભગભાં સુધાયા કયલાનો સલલેક ફતાલે એ જ 

બણતય, ફાકી તો તકગદુ ષ્ટતા.” જ્ઞાન ભેલલાની આણી વંસ્કૃસતની 

આદદભ ધ્ધસત એટરે ગુરુ સળષ્મ યંયા , ગુરુ કશે, સળષ્મ વાંબે , ભનન 

કયે, આચયણભાં ઉતાયલાનો પ્રમત્ન કયે. શલેના વભમભાં જ્માયે જ્ઞાનનો 

અથગ અથોાર્જન ૂયતો વીભીત યશી ગમો છે એલાભાં આજની અને નલી 

http://aksharnaad.com

P a g e | 5 

ેઢીઓભાં વંસ્કાયસવિંચનનું કાભ વાદશત્મગુરુઓએ જ કયવું યહ્ું. આણા 

વદનવીફે આણા રોકજીલનને, વંસ્કૃસતને અને મ ૂલ્મોને દળાગલતી અનેક 

કૃસતઓ ભશાન યચનાકાયોએ આી છે. “વૌયાષ્રની યવધાય” કે એની 

કથાઓ સલળે અજાણ્મો શોમ એલો ગુજયાતી , ખયેખય ગુજયાતી કશેલાલો ન 

જોઈએ. ભાયી-અભાયી-આણી આજની ેઢી ખ ૂફ ઝડી યુગભાં જીલે છે , 

ઝડે ળીખે છે, અને એથીમ લધુ ઝડે ભ ૂરી જામ છે. કભાગકભગસલલેક અશીં 

ક્ાંમ નથી , ભોટા ભોટા ભેનેજભેન્ટ ગુરુઓ ણ વંસ્કાય સવિંચન કે 

રોકવંસ્કૃસતના ઘંટડા ૂ તો ન જ ાઈ ળકે ને? 


P a g e | 6 

રગબગ જુરાઈ-2010થી જેનું ટાઈકાભ અને ઈ-ુસ્તક સ્લરૂ 

આલાનું કાભ ળરૂ કયેલું તે “યવધાયની લાતાગઓ” ઈ-સ્લરૂને રઈને , 

લાંચનની વગલડતા ખાતય ફે બાગભાં ઈ-પ્રકાસળત કયલાનું નક્કી કયુ ું છે. 

એ અંત ગત પ્રથભ બાગ પ્રસ્તુત છે. ટાઈ ભાટે ગોારબાઈ ાયેખ 

(http://gopalparekh.wordpress.com)ની ભશેનત, તેભાંથી ભ ૂરો ળોધલા, 

સુધાયલા અને ઈ-ુસ્તક સ્લરૂ આલાની ભાયી ભશેચ્છા વાથે નોકયી 

છીના ફચેરા વભમની ભશેનત અને ઉજાગયા આજે રેખે રાગી યહ્ાં છે 

એ લાતનો આનંદ છે. 


P a g e | 7 

આ ઈ-ુસ્સ્તકા પ્રવૃ સિભાં વતત પ્રોત્વાશન આલા ફદર શ્રી ભશેન્રબાઈ 

ભેઘાણી અને “યવધાયની લાતાગઓ” ઈ-સ્લરૂે પ્રકાસળત કયલાની 

યલાનગી ફદર શ્રી જમંતબાઈ ભેઘાણીનો જેટરો આબાય ભાનું , ઓછો 

જ ડલાનો. એ ફંને પ્રેયણાદાતાઓને લંદન. આળા છે આ પ્રમત્ન આને 

વંદ આલળે. ક્ષસતઓ અને સુધાયા રામક ફાફતો ય ધ્માન દોયળો તો 

આબાયી થઈળ. 

- જીજ્ઞેળ અધ્મારૂ, ધનતેયવ વલ. વં. 2066 


P a g e | 8 

સ્નેશીશ્રી ગોારબાઈ તથા જજજ્ઞેળબાઈ, 

તભાયા વંદેળા ભળ્મા. આબાયી છં. ભેઘાણી વાદશત્મની વંદ 

કયેરી વાભગ્રી તભે ઈન્ટયનેટ દ્વાયા ભોકી ભેરો છો એ જાણી 

આનંદ થમો. દુ સનમાબયભાં લવતા ગુજયાતી લાચકો ાવે આ 

લાનગી શોચળે એ વયવ ઘટના ગણાળે. તભાયા આ નેક 

અચબમાનભાં વહુના વાથ અને શુબેચ્છા શોમ જ 

શુબકાભના ણ ઉભેરું છં. 

, તેભાં ભાયી 

- શ્રી જમંતબાઈ ભેઘાણી – પ્રવાય, 1888, આતાબાઈ એલન્યુ, બાલનગય 


P a g e | 9 

અનુક્રભણણકા 

1. ચાંયાજ લાો ............................................................................................. 11 

2. ધંધીનાથ ૂ અને સવદ્ધનાથ ............................................................................. 37 

3. દીકયો! .......................................................................................................... 73 

4. ઢેઢ કન્માની દુ લા ! ........................................................................................ 93 

5. કાસનમો ઝાંડો ............................................................................................ 104 

6. ઘોડી અને ઘોડેવલાય ................................................................................... 128 


P a g e | 10 

7. બીભો ગયાણીમો .......................................................................................... 158 

8. દેાદે ...................................................................................................... 196 

9. દુ શ્ભન ........................................................................................................ 213 

10. ભશેભાન .................................................................................................... 241 

11. ચભાયને ફોરે ........................................................................................... 252 

12. અણનભ ભાથાં .......................................................................................... 269 

13. વીભાડે વય ચચયાણો ................................................................................ 301 


P a g e | 11 

1. ચાંયાજ લા 

ભટુ ં બકડું શતુ ં. શફવીના ભઢા જેવુ ં અંધારુ ં શતુ ં. ક્ાંક ક્ાંક લીજીના 

વાલા થતા શતા. તેભાં બાદયનુ ં ડશફૄં ાણી કઇ જગણના બગલા 

અંચા જેવુ ં દેખાતુ ં શતુ ં. 

એ અંધાયે જેતુય ગાભભાં શાર જમાં ―ચાંયાજની ડેરી‖ નાભે ઓખાત 

ખાંચ છે , તમાંની દયફાયી ડઢી ની નાની ફાયી ઊઘડી અને જુલાન 

યજ ૂત ચાંયાજ લા જ ંગર જલા નીકળ્મ (લાા યજ ૂત લટરીને 

કાઠી થમા શેરાંની આ લાત શલાન વંબલ છે.) એક શાથભાં ટણરમ 


P a g e | 12 

છે, ફીજ શાથ ફગરભાં દાફેરી તયલાયની મ ૂઠ ઉય છે. અંગે ઓઢેર 

કાભ લયવાદના ઝીણા ઝીણા ઝયભરયમા છાંટા ઝીરત આલે છે. 

એકાએક યજ ૂત બાદયની બેખડ ઉય થંબી ગમ. કાન ભાંડયા. 

આઘેઆઘેથી કઇ યતુ ં શમ ને બેફૄં ગાતુ ં ણ શમ એલા સ ૂય વંબામ 

છે. કઇ ફાઇ ભાણવનુ ં ગફૄં રાગયુ ં. 

―નક્કી કક વનયાધાય ફન – દીકયી!‖ એભ ભનભાં ફરીને ચાંયાજે ગ 

ઉાડયા. તયલાય ફગરભાંથી કાઢીને શાથભાં રઇ રીધી. કાછટી છડી 

નાખી, અલાજની રદળા ફાંધીને એકદભ ચાલ્મ. થડેક ગમ તમાં ચખ્ુ ં 

ચધાય યણુ ં વંબાણુ ં. લીજીને વફકાયે ફે ઓા લયતાણા. 


P a g e | 13 

“ભાટી થાજે, કુકભી!” એલી શાકર દેતા ચાંયાજે નદીની રેરી બેખડ 

ઉય ગાય ્ંદતાં ૂ ્ંદતાં ૂ દટ દીધી. નજીક ગમ. તમાં ઊબ યશી ગમ. 

કઇ આદભી ન દીઠ. ભાત્ર તેજના ફે ઓા જ દેખમા. અંગ ચખખાં ન 

દેખાણાં, ણ શતી ત સ્ત્રીઓ જ. એક ગામ છે ને ફીજી રુએ છે. 

“કણ, ચાંાયાજ લા કે?” ગાતા ઓાએ ભીઠે કંઠે ૂછ્ુ ં. 

“શા, તભે કણ ફાઇયુ ં? અટાણે આંશીં ળીદ કલ્ાંત કય છ?” 

“ચાંયાજ લાા! ફીળ નરશિં કે?” 

“ફીઉં ળીદ? હુ ં યજ ૂત છં.” 


P a g e | 14 

“તમાયે અભે અવયાઉં છીએ.” 

“અવયાઉં! આંશીં ળીદ ?” 

“આંશીં કારે વાંજે જુદ થાળે. આ બાદયભાં રુવધય ખકળે.” 

“તે?” 

“એભાં ભખયે ફે જણ ભયળે. શેર તાય ઢરી જગડ 

ચાંાયાજ લા. એભાં શેરા ભયનાય વાથે આ ભાયી ભટેયી ફે 


; ને ફીજ તુ ં 

‖નને 

લયવુ ં ડળે, એટરે ઇ કલ્ાંત કયે છે ; ને ફીજા ભયનાય ચાંાયાજને ભાયા 

શાથથી લયભાા યલાની છે; તેથી હુ ં ધભંગ ગાઉં છં.”

P a g e | 15 

બકડું લેગે લશી જલા રાગયુ ં ને ફેમ ઓા વંકડાલા ભંડયા. રુદનના 

સ ૂય અંધાયાભાં ત ૂટતા ત ૂટતા શેફકાં જેલા ફનલા રાગમા. થડક છાતીએ 

ચાંયાજ ૂછે છે , “શે અવયા! ભાયે ાદય જુદ કેવુ ં ? ભેં ત કઇ શાયે લેય 

નથી કમ ા. લસ્તી ને યાજા લચ્ચે લશાર લતે છે.” 

“ચાંયાજ! આંશીં રદલ્રીનુ ં કટક ઊતયળે. શાલ્યુ ં આલે છે , ભાય ભાય કયતુ ં. 

એક જણને ાે તારુ ં આ્ુ ં ાટ યામ છે.” 

“કણ એક જણ ? શુ ં ા ?” 


P a g e | 16 

“તાય ભચી , એને કક જગીએ યાજી થઇ લયદાન ભાગલાનુ ં કહ્ુ ં , 

કભવતમા ભચીએ ભાગયુ ં કે “હુ ં ણચિંતવુ ં તે શાજય થામ.” ફરે ફંધામેર 

જગીએ તસ્મા લેચીને એક દીલી ઉતાયી ભચીને દીધી 

, કહ્ુ ં કે ―જા, 

ચભાય! પ્રગટજે. ચાય દૂત નીકળે , કશીળ તે કયળે. કૂડ ભાગીળ ત તરુ ં 

નગય યાળે.” 

“છી?” 

“છી ત,ચાંયાજ! ભચીડે ભધયાતે દીલી પ્રગટી. ચાય રપયસ્તા નીકળ્મા. 

કાભીએ ભાગયુ ં કે રદલ્શીની ળાશજાદીને રંગ વતી આણ.” 


P a g e | 17 

ચાંયાજના શૈમાભાંથી અંધાયે વનવાવ ડય. 

“છી ત, ચાંયાજ! યજ યાતે ળેજાદીને રંગ વતી ભંગાલે. ફૂર જેલી 

ળેજાદી ચાભડાંની દુ ગંધે જાગી જામ , ભચી ફીને એનાથી અગ યશે. 

બકડે ાછ રંગ રપયસ્તા ાવે રદલ્રી શોંચાડાલે.” 

બકડું બાંગલા રાગયુ ં , ઓા ઝાંખા થલા રાગમા. લાત કશેનાયીન 

અલાજ ઊંડ ફન્મ , “એભ કયતાં , ચાંયાજ! છ ભરશને ળેજાદીનુ ં ળયીય 

સુકાણુ ં, હુયભે પવરાલી-ટાલી ફેટીને શૈમાની લાત ૂછે. દીકયીએ 

અંતયની લેદના લણાલી. ાદળાશને વલગત ાડી. ાદળાશે ળીખવયુ ં કે , 

“ફેટી! આજ ૂછતી આલજે ; ક્ુ ં ગાભ? ક્ યાજા? તે કણ? ને નાભ 


P a g e | 18 

શુ ં? “એ પ્રભાણે તે રદલવની ભધયાતે ભચીન ઘયભાં આવ ભયડીને 

ળેજાદી ફેઠી થઇ, ૂછ્ુ ં, છ ભરશને સુ ંદયી ફરી તેથી યાજી થઇને ભચીએ 

નાભઠાભ દીધાં. એ એંધાણે ાદળાશનુ ં કટક ચડ્ુ ં છે. કારની યાતે આણે 

ફેમ સુયાયીભાં વંગાથી શશુ ં. ચાંાયાજ! ભાટે હુ ં આજ શયખ બયી ગાઉં 

છં.” 

એ જ લખતે ફીજા ઓાએ જાણે કે જરટમાં ીંખમાં 

યરઢમાના ફૂટતા તેજભાં ફેમનાં અંગ ઓગી ગમાં. 

, ચીવ ાડી. અને 

બાદય યતી યતી લશેતી શતી. આબની શજાય આંખભાંથી ઝીણાં ઝીણાં 

આંસુડાં ડતાં શતાં. ચાંયાજ આઘે આઘે ભીટ ભાંડીને બેખડ ઉય ઊબ 


P a g e | 19 

શત અને વાદ ાડીને ફરત શત , “ય ભા , ય ભા! હુ ં જગડાને શેર 

નરશ ભયલા દઉં!” 

ાઘડીન આંટ રઇ જાણનાય એકેએક જેતુયીઓ જુલાન ને ઘયડ 

યજ ૂત ડઢીભાં શરક્ છે. ળયણાઇઓ વવિંધુડાના વેંવાટ ખેંચી યશી છે. 

અને તયઘામ ઢર ધ્રુવકાલત જગડ ઢરી ઘ ૂભે છે. જુલાનની ભુજાઓ 

પાટે છે. કેવરયમા યંગનાં યંગાડાં ઊકે છે. 

“ઇ ભચકાને ફાંધીને ચીયી નાખ! ઇ કુકભીને જીલત વગાલી 

દ્ય!” ડામયાના જુલાનએ યીરડમા કમાં. ણ એ ફધાને લાયત ચાંયાજ 

ધીયે ગે કશેલા રાગમ , “ફા! થલાની શતી તે થઇ ગઇ. એભાં ભચીને 


ભામે આજ કાંઇ જુદ અટકળે 

P a g e | 20 

? અને ઇ ત ગાભ ફધાનુ ં ા. યાજાને 

યૈમત વહુનુ ં ા. નકય યજ ૂતને ગાભ ટીંફે કઇને આલી કભતમ સ ૂઝે જ 

કેભ? ણ શલે આ જગડા ઢરીને શુ ં કયવુ ં છે?” 

“ફા ચાંયાજ!” એન વતા એફરલા ફલ્મ , “ઘા લાે ઇ અયજણ! 

લીય શમ ઇ અવયાને લયે. એભાં નાતમજાતમ ન જલામ. ભાય જગડ 

ે‖ર ોંખાત. જેતુયને ઝાઝ જળ ચડળે.” 

“ણ ફાુ! ઓરી વ લયવની યંબા આજ બકડે કાંઇ યતી ‖તી! ફહુ જ 

લશરુ ં યતી‖તી, ફાુ! એના ભનખમ ધ ૂર ભળે. ભાટે કહુ ં છં કે જગડને 

કઠાની ભારીકય આજન રદલવ ૂયી યાખીએ.” 


P a g e | 21 

“ઇ તે કેભ ફને , ચાંયાજબાઇ!” ફીજા જુલાનએ કહ્ુ ં , “એન તયઘામ 

લગડયા વલના કાંઇ શૂયાતન થડું ચડલાનુ ં? ફીજા શાથની ડાંડી ડયે કાંઇ 

ભાથાં ડે ને ધડ થડાં રડે?‖ 

“ત ચાંયાજ, હુ ં જુક્તત સુઝાડું.” એબરલાાએ ધ્માન શોંચાડ્ુ ં. 

“જગડાને રઇ જાલ કઠાને ભાથે. તમાં એના રડરને દયડે ફાંધી લા , 

શાથ છટા યાખ ને શાથભાં ઢર આ. ઊંચે ફેઠ ફેઠ એ લગાડે , ને શેઠે 

ધીંગાણુ ં ચારે. ણ ભજબ ૂત ફાંધજ. જજ, તડાલી ન નાખે!” 


P a g e | 22 

“વાચી લાતછે ફાુની ,” કશીને જુલાન અંગ કવલા રાગમા. કેવરયમાં 

લ ૂગડાંન ઘટાટ ફંધાઇ ગમ. વમારા જેલી તયલાય વજાઇ ગઇ, ગાઢા 

કસુ ંફા ઘાલા રાગમા અને 

―છેલ્રી લાયની અંજણયુ ં , ફા! ી લ્મ! 

ાઇ લ્મ!‖ એલા શાકટા થમા. તડક નમ્મ. સ ૂયજ ધંધ ૂ થલા રાગમ. 

ગગનભાં ડભયી ચડતી દેખાણી. 

“જ, બાઇ જગડા! વાભે ઊભુ ં એ ાદળાશનુ ં દકટક. આણા જણ છે 

ાંખા. જેતાણુ ં આજ ફાઇ જાળે. તુ ંને ફાંધ્મ છે તે આટરા વારુ. ભુજાયુ ં 

તડી નાખજે. ણ તયઘામ થબાલીળ ભા! આ કઠા વાભા જ અભાયાં 

ભાથાં ડે ને ધડ રડે એલ ઢર લગાડયે યાખજે!” 


P a g e | 23 

શૂયાતને થયક થયક કંત જગડ ઢરી ચકચ ૂય આંખે ચાંયાજની વાભે 

નીયખી યહ્ય. કવકવીને એની કામા ફંધાઇ ગઇ છે. ધ્ર ૂવાંગ! ધ્ર ૂવાંગ! 

ધ્ર ૂવાંગ! એની ડાંડી ઢર ઉય ડલા રાગી. અને ડેરીભાંથી લાા 

યજ ૂતનુ ં કેવયી દ દાંતભં તયલાય રઇ શાથભાં બારા વતુ ં દટ દેતુ ં 

નીકળ્યુ ં. 

ણ ન યશી ળક્ જગડ ઢરી ! ભાથે કવકવાટ ફાંધ્મમ ન યશી ળક્. 

કામયને ણ ાણી ચડાલનાયી એની ફે ભુજાઓભાં કણ જાણે ક્ાંથી 

જભ ઊબયાણુ ં. કઠા નીચે ફેઉ વૈન્મની ઝીંકાઝીંક ભંડાલાને શાં કે ઘડી- 

ફઘડી જામ છે. તયલાયનાં તયણ ફંધાઇ ગમા છે. અને યણઘેલ ૂડ 


P a g e | 24 

ચાંયાજ ભખયે ઘ ૂભી યહ્ય છે 

, તમાં આંશીં જગડાની ભુજાઓએ અંગ 

ઉયના ફંધ તડી નાખમા. ગાભાં ઢર વાથે એને ઊંચા કઠા ઉયથી 

રડરન ઘા કમો , અને વહુથી શેરાં એના પ્રાણ નીકી ગમા વહુથી 

પ્રથભ એને ભયલાનુ ં વયજેલુ ં શતુ ં તે વભથમા ન થયુ ં. 

―આગે છેલ્રી ઊઠત, ેરી ઊઠમ ાંત, 

ભ ૂાભાં ડી ભ્ાંત, જભણ અબડાવયુ, જગડાં! [1] 

[શે જગડા ઢરી! તુ ં ત નીચા કૂન 

, અગાઉ ત તાયે વહુથી છેલ્રી 

ંગતભાં જભલા ઊઠલાનુ ં શતુ ં, ણ આજ યુદફૃી જભણભાં ત તેં શેરી 


P a g e | 25 

ંગતભાં ફેવીને તયલાયના ઘા ફૃી જભણ જભી રીધુ ં. તેં ત 

ભ ૂવતઓભાં ભ્ાંવત ડાલી. બજન તેં અબડાલી નાખયુ ં ] 

જગડ ડય અને ચાંયાજે વભળેય ચરાલી. કેલી ચરાલી ? 

ખાંડા તણ ખરડમે, શલ! ાયીવ રકમ. 

કય દીધા કરફે, આડા એબરયાઉત! [2] 

[એ યાજા ! તેં ત યુદક્ષેત્રફૃી જભણભાં ખાંડાના ઝાટકા ીયવલા 

ભાંડયા.એટલુ ં ફધુ ં વયવણુ ં કયુ ં કે શે એબરના ુત્ર ! મુવરભાન જદાઓ 


P a g e | 26 

ફૃી જભલા ફેઠેરા ભશેભાનએ શાંઉ! શાંઉ! કયી આડા શાથ દીધા , અથ ાત 

તેઓ તાયા શૂયાતનથી ત્રાવી ગમા.] 

વય ગી વાફ તણા, ભાથે ભે વથમા, 

(તમ) ચાં ચામે ના, ઓા એબરયાઉત! [3] 

[ચાંાયાજના ભાથા ઉય ત તીય , ગી અને બારાંઓન લયવદ 

લયવત શત. તે છતાં એ એબર લાાન દીકય કઇ ઓથ રઇને એ 

લયવાદભાંથી ઊગયલા ભાગત નથી, અથ ાત નાવત નથી] 

તુ ં તાાં આલધ તણી, ચકલત ચ ૂક્ ના, 


P a g e | 27 

વળમ મ તા વદા, અથમો ચ ૂકે એબરયાઉત! [4] 

[શે એબર લાાના ુત્ર ! વવિંશ જેલ વનળાનફાજ ણ જયાક ઉતાલ 

થઇને કદી કદી તાની તયાભાં વળકાયને ચ ૂકી જામ છે: ણ તુ ં તાયાં 

આયુધન એકેમ ઘા ન ચ ૂક્.] 

એ ઊબા થમેરા ધડને જાને કે છાતીએ નલી આંખ નીકી. તયલય 

લીંઝતુ ં ધડ ળત્રુઓનુ ં ખફૄં કયતુ ં કયતુ ં 

, પજને ભઢા આગ નવાડતુ ં 

ઠેઠ રાઠી સુધી શાંકી ગયુ ં. તમાં જઇને એ થાકેલુ ં ધડ ઢી ડ્ુ ં. જુલાન 

ચાંયાજ તાની લાટ જનાયીની ાવે સુયાુયીભાં વવધાવમ. 


P a g e | 28 

જગડા ઢરીન છગ (ાણમ) જેતુયના એ કઠા ાવે છે ને 

ચાંયાજની ખાંબી રાઠીને ટીંફે શજુ ઊબી છે. ચાંયાજ ત ખી ગમ , 

ણ ાદળાશના શૈમાભાં કેલ પડક ફેવી ગમ? 

તળાશે તગયીમાં નૈ, શ ાછાં જામ, 

ચાં છાફાંભાંમ, ઊઠે એબરયાઉત! [5] 

[ાદળાશ ાવે પ્રબાતે ભારણ ફૂરછાફ રઇને ફૂર દેલા ગઇ. દળાશે 

ૂછ્ુ ં કે ―ળેનાં ફૂર છે ?‖ ભારણ કશે કે ―ચં‖ ―અયયય, ચં‖ કયત 

ાદળાશ ચભકે છે ; ―ચં‖ ફૂરનુ ં નાભ વાંબતાં ણ એને રાગે છે કે 


P a g e | 29 

ક્ાંક ચાં (ચાંયાજ) છાફડીભાંથી ઊઠળે! ભારણ ુષ્ની છાફડી રઇ 

ાછી ચારી જામ છે.] 

“ના, ફા એબર લાા! એભ હુ ં ઘડ રેલાન નથી. ઇ ત ચાંાયાજ 

લા ંડે બયડામયા લચ્ચે આલીને દાન કયે ત જ ભાયે ઘડ ખે , નરશ 

ત હુ ં આંશીં ભાય દેશ ાડીળ. હુ ં મ ૂલાનાં દાન રઉં કાંઇ?” 

એબર લાાની આંખભાં ાણી આવમાં, શવીને ફલ્મ, “ગઢલા, ગાંડ થા 

ભાં. ચાંાયાજ તે શલે ક્ાંથી આલે ? ભયેરા ભાણવને શાથે ક્ાંમ દાન 

થમેરાં જાણમાં છે ? અને ચાંાયાજ કશીને ગમ છે કે ઘડ ગઢલીને દઇ 

દેજ.” 


P a g e | 30 

ચાયણ એકન ફે થમ નરશ. એ ત રાંઘણ ઉાય રાંઘણ ખેંચલા રાગમ , 

ચાંયાજ લાાને સ્ભળાનભાં ફાેરા તમાં જઇને ફેઠ અને ણફયદાલલા 

રાગમ. આખયે ચાંયાજ લાાનુ ં પ્રેત દેખાયુ ં. ચાયણને લચન દીધુ ં કે “જા 

ગઢલા, વલાયે ડામય બયીને ઘડ તૈમાય યાખજે, હુ ં આલીળ.” 

ચાયણે જઇને દયફાયને લાત કયી. દયફાય શસ્મા ; વભજી રીધુ ં કે ચાયણ 

બાઇથી ેટભાં ભ ૂખ વશેલાતી નથી એટરે આ જુક્તત કયી છે. આલી યીતે 

ડામય બયાળે; આને જ ચાંાયાજ લાાને નાભે દાન કયી દેશુ ં ; ચાયણ 

પવરાઇ જાળે; આણે ચાયણ-શતમાભાંથી ઊગયશુ ં. ચાયણને લાફૄં કયાવયુ ં. 


P a g e | 31 

ફીજે રદલવે વલાયે ડામય જામ્મ , ઘડાને વજ્જ કયી રાલલભાં આવમ , 

ચાયણ લાટ જઇને ઊબ. આખ ડામય શાંવી કયલા રાગમ , વહુને થયુ ં કે 

આ બા થડક ડ કયીને શભણાં ઘડ રઇ રેળે. તમાં ત ઉગભણી રદળા 

તયપ ફધાની નજય પાટી યશી. સ ૂયજનાં રકયણ ની અંદયથી તેજુરુ 

ચાલ્મ આલે છે. આલીને ઘડાની રગાભ ઝારી અને ચાયણના શાથભાં 

રગાભ મ ૂકી લણફલ્મ ાછ એ ુરુ સ ૂમારકને ભાગે વવધાલી ગમ! 

“ખભા! ખભા તુ ંને ફા!” એલી જમ ફરાલીને ચાયણ ઘડે ચડય. આખ 

ડામય થંબી ગમ અને ચાયણે દુ શ કહ્ય - 

કભ વલણ બાયથ કીમ, દેશ વલણ દીધાં દાન, 


P a g e | 32 

લાા! એ વલધાન, ચાંા! કેને ચડાલીએ? [6] 

[ભાથા વલના જુદ કયુ ં અને દેશ વલના દાન દીધાં: એલાં ફે દુ રાબ ણફરુદ 

અભે ફીજા કને ચડાલીએ 

ચડાલામ] 

, ચાંાયાજ લાા ? એ ત એકરા તને જ 

ભાયલાડન એક ફાયટ ચારત ચારત જેતુય આલી શોંચ્મ. એબર 

લાા ાવે જઇને એણે વલાર કમો , “યજ ૂત, હુ ં ભાગુ ં તે દેળ ? તભે ત 

દાનેશ્વયી ચાંાયાજના વતા છ.” 

એબર લા ફલ્મ :”બરે ફાયટ! ણ જઇ વલચાયીને ભાગજ, શાં !” 


P a g e | 33 

ફાયટ કશે “ફાા, તભને તાને જ ભાંગુ ં છં.” 

એબર લાાને અચંફ રાગમ. એ ફલ્મ , “ફાયટ, હુ ં ત બુઢ્ઢ છં , ભને 

રઇને તુ ં શુ ં કયલાન શત ? ભાયી ચાકયી તાયાથી ળી યીતે થળે ? તેં આ 

કઇ યીતની ભાગણી કયી?” 

ફાયટે ત તાની ભાગણી ફદરી નરશ , એટરે એ વૃદ દયફાય તાનુ ં 

યાજાટ ચાંાયાજથી નાનેયા દીકયાને બાલીને ફાયટની વાથે ચારી 

નીકળ્મા. યસ્તે જતાં દયફાયે ૂછ્ુ ં : “શેં ફાયટ ! વાચેવાચુ ં કશેજ ; આલી 

વલણચત્ર ભાગણી ળા ભાટે કયી ?” 


P a g e | 34 

ફાયટે શવીને કહ્ુ ં , “ફા ભાયલાડભાં તેડી જઇને ભાયે તભને યણાલલા 

છે.” એબર લાા શવી ડયા ને ફલ્મા , ”અયે ગાંડા , આ તુ ં શુ ં કશે છે ? 

આટરી ઉંભયે ભને ભાયલાડભાં રઇ જઇને યણાલલાનુ ં કાંઇ કાયણ?” 

ફાયટ કશે:” કાયણ ત એ જ કે ભાયે ભાયલાડભાં ચાંાયાજ લાા જેલ 

લીય નય જન્ભાલલ છે, દયફાય!” 

એબર લાાએ ફાયટન શાથ ઝારીને ૂછ્ુ ં , “ણ ફાયટ , તાયા 

ભાયલાડભાં ચાંાયાજની ભા ભીનદેલી જેલી કઇ જડળે કે 

કને ેટે અલતયળે?” 

? ચાંાયાજ 


P a g e | 35 

“કેલી ભા?” 

“વાંબ તમાયે. જે લખતે ચાંાયાજ ભાત્ર છ ભરશનાનુ ં ફાક શત તે 

લખતે હુ ં એક રદલવ યણલાવભાં જઇ ચડેર. ાયણાભાં ચાંયાજ સ ૂત 

સ ૂત યભે છે. એની ભાની વાથે લાત કયતાં કયતાં ભાયાથી જયક અડલુ ં 

થઇ ગયુ ં. ચાંયાજની ભા ફલ્માં, શાં, શાં, ચાંયાજ દેખે છે, શાં!” 

“હુ ં શવીને ફલ્મ , ―જા યે ગાંડી. ચાંયાજ છ ભરશનાનુ ં ફાક શુ ં વભજે ?‖ 

ફાયટ! હુ ં ત આટલુ ં કહુ ં છં , તમાં ત ચાંયાજ ડ્ુ ં પેયલીને ફીજી ફાજુ 

જઇ ગમ. હુ ં ત યાણીલાવભાંથી ફશાય ચાલ્મ આવમ , ણ ાછથી એ 


P a g e | 36 

ળયભને રીધે ચાંયાજની ભાએ અપીણ ીને આઘાત કમો. ફર , 

ફાયટ! આલી વતી ભાયલાડભાં ભળે?” 

વનયાળ થઇને ફાયટે કહ્ુ ં: “ના.” 

“ફવ તમાયે, શાર ાછા જેતુય.” 

ચાં ઢય ાયણે, એબર અવમા કયે. 

મ ૂઇ ભીણરદે, વરંકણ વાભે ગે. [7] 


P a g e | 37 

2. ધંધીનાથ ૂ અને વવદનાથ 

“તેં દુ ‖ની લાતુ ં શારી આલે છે , બાઇ! અયધી વાચી ને અયધી ખટી. શજાય 

લયવની જૂવનયુ ં લાતુ ં! કણ જાણે ળી ફાફત શળે ?” 

એટલુ ં ફરીને એ બુઢ્ઢા ભારધાયીએ રદળાઓને છેડે ભીટ ભાંડી. એક 

શજાય લા શેરાંના અક્ષય લાંચ્મા. થડુંક શસ્મ. ડાંગને ટેકે ઊબાં ઊબાં 

એણે ચરભ વગાલી. એની ધી દાઢીભાંથી ધુભાડા નીતયલા રાગમા. 

ગટેગટા ઊંચે ચડલા રાગમા. ભોં ભરકાલી એણે કહ્ુ ં: 


P a g e | 38 

“ઇ ફધુ ં આવુ ં , બાઇ! આ ધુભાડા જેવુ ં. અભાયા વયઠભાં ત કૈંક ટાઢા 

ૉ‖યના ગાટા શારે છે ; ણ હુ ં ત ઢાંકને ડુંગયે ડાંગન ટેક રઇ ને 

જમાયે ચરભ ચેતવુ ં છં 

, તમાયે ભને ધંધીનાથ-વવદનાથની ૂ 

જડી 

જીલતીજાગતી રાગે છે.શજાય લયવ ત ભાયી આંખના રકાયા જેટરાં જ 

ફની જામ છે. આ ધંલાડાની ૂ ફૂંક જેલ ધંધીનાથ ૂ અને આ આગની ઝા 

જેલ શેભલયણ ફૃડ વવદનાથ શાજયાશજૂય રાગે છે.” 

“લાત ત કશ!” 


P a g e | 39 

“અયે, લાત કેલી ? ઇ ત ટાઢા ‖યના! ફે ઘડી ગાટા શાંકીને ડફાં 

ચાયીએ. થડીક યાત ્ ૂટે! આ ત લે ‖રાંની લાતુ ં, ભઢાભઢ શારી આલે , 

એના કંઇ આંકડા થડા ભાંડેર છે ?” 

એટલુ ં ફરતાં એની આંખભાં ચરભન કેપ ચડત ગમ. આંખના ્ ૂણા 

રારચટક ફન્મા, એને ડાંગને ટેકે અજલાી યાતે લાત ભાંડી... 

ધંધીનાથનુ 

ૂ ં અવર નાભ ત ધંધ ૂ ; જાતન કી. આ લાંવાલડ દીભન 

યે‖ત. હુ ં ીઉં છં એલી ફજયના લાડા લાલત. જરભ કીને ેટ ણ 

જીલ યલાણ દમાદાનભાં. રશિંવા નાભ ન કયે. લયવલયવ ફજયનાં 


P a g e | 40 

ડતર લેચીને જામ ણગયનાયને ભેે. નાણુ ં શમ એટલુ ં ગયીફગયફાંને 

ખલયાલી દ્યે. ાછ આલીને ફજય લાલલા ભાંડે. 

ધીયે ધીયે તે ધંધ ૂ ને ણગયનાય ફેમ એકાકાય થાલા ભાંડયા. જેવુ ં ધ્માનતેવુ ં 

રદરનુ ં ગજુ ં; જેવુ ં અન્ન તેલ ઓડકાય ; ધંધાનેત ૂ ણગયનાયનુ ં જ ધ્માનયાત 

ને દી રાગી ગયુ ં. એન આતભ લધલા ભાંડય. વંવાયની ગાંઠ લછૂટીગઇ. 

ફજયના લાડા ગાયુ ં ાવે બેાલીને એ ત ણગયનાયભાં ચાલ્મ ગમ. 

કઇક ટૂક ઉય ફેવીને ધ ૂણી ધખાલી , તસ્મા આદયી દીધી. એભ ફાય 

લયવે ણગયનાયની ગુપાઓભાંથી ગેફના ળબ્દ વંબાણા કે “ધંધીનાથ! 

ૂ 

ધંધીનાથ! ૂ નલ નાથ બે દવભ નાથ તુ ં ધંધ.” 

ૂ 


P a g e | 41 

“અશારેક!‖ ળબ્દની વાથે ગુરુ દત્તે ધ્માન ધયુ ં અને નલ નાથનુ ં સ્ભયણ 

કયુ ં. સ્ભયણ કયતાં ત જગવવદ ભછેન્દયનાથ , જરંધયનથ, ળાંવતનાથ, 

એલા નલ નાથ ગુરુની વન્મુખ શાજય થઇ ગમા. ગુરુ ફલ્મા “જગંદય , 

આણી જભાતભાં આજ નલ વવદ આવમ છે. તભે નલ નાથ બેા એ 

દવભ ધંધીનાથ ૂ તભાયી ંગતભાં જગભાં ૂજાળે. ભાય આળીલ ાદ છે. 

તભાયી ચરભ વાપી એને આ.” (વાપી=ગાંજ ીલા ભાટે ચરભની વાથે 

લ ૂગડાન ટૂકડ યાખલાભાં આલે છે તેને ―વાપી‖ કશે છે.) 

જગંદયનાથ ફધા બેા થામ તમાયે એક વાપીએ ચરભ ીએ. ફીજાને 

ચરભ આે. ણ વાપી ન આે. ધંધીનાથને ૂ ચરભ આી. વાપી 


P a g e | 42 

આતાં નલે વવદ કચલાણા. ગુરુદેલે કાયણ ૂછ્ુ ં. નલનાથએ ્ુરાવ 

કમો “ગુરુદેલ, ધંધ ૂ નાથ ખય , ણ એનુ ં દૂધ શરકુ ં છે ; એ દૂધ કક દી 

એને શાથે કક કા કાભ કયાલળે. એટરે ધંધીનાથજી ૂ શજી લધાયે ત 

કયે, લધાયે શુદ્ધદ કયે, છી અભે વાપી આીએ.” 

અને ગુરુ દત્તન ફર ડય કે “ધંધીનાથ! ૂ ફાય લયવ ફીજાં ; આબુભાં 

જઇ ધ ૂણી પ્રગટ! જાલ ફા! ચયાવી વવદને ંગતભાં તભાયી લાટ 

જલાળે.” 

આબુની અલવધ ણ ૂયી થઇ અને ત કયી ધંધીનાથ ૂ ાછા ગુરુ ાવે 

આવમા. પયી ગુરુએ નલ નાથને શાજય કમાં. અને ફધાએ વાથે ભી એક 


P a g e | 43 

વાપીએ ચરભ ીધી. ણ નલેમ નાથ અંદયઅંદય કશેલા રાગમા કે 

”આનાથી ત જીયલાળે નરશ. એ શરકુ ં દૂધ છે ; ક‖ક દી ને કક દી એ ન 

કયલાના કાભ કયી ફેવળે.” 

તેજની જીલત જમત જેલા ધંધીનાથ ૂ જગતભાં ઘ ૂભલા રાગમા. ઘ ૂભતાં 

ઘ ૂભતાં અયલલ્રીને ડુંગયે ણચતડગઢભાં એભનુ ં આલવુ ં થયુ ં. 

ણચતડના યાણાએ ગુરુને ઝાઝાં ભાન દીધાં. ગુરુના ચયણભાં ડીને યાણ 

યાતે ાણીએ યમ. યાણાના અબયબમ ા યાજભાં વલાળેય ભાટીની ખટ 

શતી. ભયણ ટાણે ફાની આગ રઇને ભઢા આગ શારનાય દીકય 

નશત. 


P a g e | 44 

ધંધીનાથે ૂ ધ્માન ધયુ ં. યાણાના બાગમભાં એણે ફે દીકયા રખેરા લાંચ્મ ; 

ણ એક જગી , ને એક વંવાયી. એણે કહ્ુ ં , “યાણાજી ! ફાય લયવે ાછ 

આવુ ં છં. ફે કુ ંલય તાયે ઘયે યભતા શળે. ગુરુની આજ્ઞા છે કે આભાંથી એક 

તાય ને એક ભાય. તૈમાય યાખજે. તે દી ‖ આંસુ ાડલા ફેવીળ ભાં. ફાય 

લયવે ાછ આવુ ં છં.” 

ફાય લયવને જાતાં ળી લાય ? જટાધાયી જગીએ ણચતડને ાદય અશારેક 

જગાવમ. એટરે યાજાયાણી ફેમ યાજકુ ંલયને આંગીએ રઇ ફશાય 

નીકળ્માં. ફેભાંથી એક ઘયાણે લ ૂગડે બાંગી ડત 

, અને ફીજ ભેરેઘેરે 

શેયલેળે. યાજાયાણી કૂડ કયીને તેજીર દીકય યાખલા ભાગતાં શતાં ણ 


P a g e | 45 

તેજની વલભવત ૂ કાંઇ ભેરે લ ૂગડે ઢાંકી યશે ? ને એમ ધંધીનાથની ૂ નજય 

ફશાય યશે? ભેરાઘેરાને જ જગીએ ઉાડી રીધ. ફાય લયવન ફાક 

દટ દઇને ગુરુને કાંડે ફાઝી ડય. ભાતાવતા નજયે દેખે તેભ એ ફાય 

લયવના ફાકે ભાથુ ં મંડાલી ૂ બગલા શેયાવમાં. બભ ૂત ધયી ચારી 

નીકળ્મા. યાજા યાણી ખફ ખફ આંસુ ાડતાં ણચતડગઢ ાછા લળ્માં. 

ધંધીનાથે ૂ ચેરાને વવદનાથ કયી થાપ્મ. એના કાનભાં ગુરુભંત્ર ફૂંક્ 

અને બેખના ાઠ બણાલતા બણાલતા આ આણે ઊબા છીએ તમાં આલી 

શોંચ્મા. આ ઢાંક તે દી નશતુ ં. આંશીં ત પ્રેશાટણ નગયી શતી. 

ચેરાઓને ગુરુએ કહ્ુ ં “ફા, હુ ં આ ડુંગયભાં ફાય લયવની વભાવધ રગાવુ ં 


P a g e | 46 

છં. તભે વો ઘયઘય ઝી પેયલીને આંશીં વદાવ્રત યખજ. ભ ૂખમાંદુ ખમાં 

અને અંગને તાનાં ગણી ાજ. ભાયી તસ્માભાં ુન્માઇ 

ૂયજ.” એભ ફરીને ધંધીનાથે ૂ આવન લાળ્યુ ં. 

લાંવેથી ચેરાઓની કેલી ગવત થઇ ગઇ 

? નગયીભાં ઝી પેયલે , ણ 

કઇએ ચટી રટ ન દીધ. દમા ભાનન છાંટમ ન ભે એલાં રક 

લવતાં‖તાં. ણ વત્તય-અઢાય લયવન વવદનાથ ત યાજનુ ં ફીજ શત ; 

વભજુ શત; એણે એક્કેક ચેરાને એક્કેક કુશાડ કડાલી કહ્ુ ં કે શાડભાં 

રાકડાં લાઢી નગયભાં જઇ બાયીઓ લેચ અને આ ભશેનતથી ઉદય 


P a g e | 47 

બય! જગીન ધયભ શયાભનુ ં ખાલાન ન શમ. કઠાભાં જયે નરશિં 

જ ંગરભાં. 

, જાઓ 

ફીજ દી , ત્રીજ દી , અને ચથ દી થતાં ત કુશાડા ભેરી-ભેરીને ફધા 

ચેરાએ ભાયગ ભાપ્મા. ફાકી યહ્ય એક ફા વવદનાથ. યાણા કુનુ ં ફીજ, 

એભાં પેય ન ડે. પ્રબાતને શય પ્રાગડના દયા ફૂટયા શેરાં ત આશ્રભ 

લાી ચી , ઝાડલાને ાણી ાઇ , વવદનાથ લનભાં ઊડી જામ. વાંજે 

ફતણની ફાયી ફાંધી ળશેયભાં લેચી આલે. નાણુ ં નરશ જેવુ ં નીજે. તેન 

રટ રે. આખા ગાભભાં એક જ ડળી એલી નીકી કે જે એને યટરા 


P a g e | 48 

ટીી આે. એ શતી કુ ંબાયની ડળી. અઢાય લયવના સુ ંલાા ફૃાા 

ફાા જગીને જઇ ડળી રી રી શેત ઢે છે. 

આભ ફાય લયવ સુધી ફા વવદનાથે બાયી ઉાડી વદાવ્રત ચરાવમાં. 

ભાથુ ં છરાઇને જીલાત ડી. સુ ંલાી કામા ખયીને! કેટલુ ંક વશેલામ ? દુ :ખ 

ત ણચત્તડની ભરાતભાં કઇ રદલવ દીઠું નશતુ ં. અને આંશીં એના 

એકરાના ઉય જ બાય આલી ડય. વવદનાથ મંગ ૂ મંગ ૂ આ ીડા 

લેઠત અનાથની વેલા કમે ગમ. ફાય લયવે ધંધીનાથનુ 

ૂ ં ધ્માન ૂરુ ં 

થયુ ં. આંખ ઉઘાડીને ગુરુએ આશ્રભ નીયખમ. આટરા ફધા ચેરકાભાંથી 


P a g e | 49 

એક વવદનાથને જ શાજય દેખમ. ૂછ્ુ ં કે ફીજા ફધા ક્ાં છે 

વવદનાથે ભટુ ં ેટ યાખીને ખટ જલાફ લાળ્મ; ગુફૃ ટાલી રીધા. 

? ચતુય 

ઘણાં લયવન થાક્ વવદનાથ તે રદલવે ફયે ઝાડલાને છાંમડે જ ંી 

ગમ છે. ળીા લાતયાની રે ‖યે રે‖યે એની ઉજાગયબયી આંખ ભી ગઇ 

છે. ગુરુજી ચેરાનાં અઢક ફૃ નીયખી યહ્યા છે. વળષ્મના ફૃડા બેખ ઉય 

અંતય ઠરલામ છે. તે લખતે વવદનાથે ડ્ુ ં પેયવયુ ં. ભાથા ઉયનુ ં ઓઢણ 

વયી ડ્ુ ં. ભાથે એક ભાખી ફેઠી. ગુરુને લશેભ આવમ. ાવે જઇને જયુ ં , 

ભાથાભાં ખફ ભીઠું વભામ એલડું ઘારુ ં ડ્ુ ં છે. ગંધ લછૂટે છે. 

“કાંઇ નરશ, ફાુ ! ગ ૂભડું થયુ ં છે.” વભદયેટા વવદનાથે વાચુ ં ન કહ્ુ ં. 


P a g e | 50 

“વવદનાથ!” ગુરુની ભ્ર ૂકુરટ ચડી: “જગ શેમો છે એ ભ ૂરીળ ભાં. અવતથી 

તાયી જીબ ત ૂટી ડળે. ફર વાચુ ં, ગુરુદુ શાઇ છે.” 

વવદનાથ ધીય યશીને લાત કશેત ગમ. તેભ તેભ ધંધીનાથની 

ૂ 

આંખભાંથી ધુભાડા છૂટતા ગમા. તવીનુ ં અંતય ખદખદી ઊઠ્ુ ં. 

અડતાીવ લયવની તસ્માન ઢગર વગીને બડકા નાખત શમ તેવુ ં 

ફૃ ફંધાઇ ગયુ ં. શૈમાભાંથી “શામ! શામ! ”” એભ શાશાકાય નીકી આબને 

અડલા ભાંડયા , “અયે શામ શામ! જગતનાં ભાનલી! દમા યલાયી યહ્યાં! 

ભાય ફાર વવદનાથ ભાથાની મંડભાં ૂ કીડા ડે તમાં સુધીમે બારયયુ ં ખેંચે! 

અને ભાયી તસ્મા! બડકે બડકે પ્રરેકાય ભચાલી દઉં! ભાયે તસ્માને શુ ં 


P a g e | 51 

કયલી છે! વવદનાથ! ફચ્ચા! દડ , ઓરી કુ ંબાયણને ચેતાલ. ભાંડ બાગલા. 

ાછં લાીને ન જલે શોં, આજ હુ ં પ્રેશાટણને રટાવુ ં છં.” 

એટલુ ં કશેતાં ત આશ્રભ કાંપ્મ. ઝાડલાં ધ ૂણમાં. અને ત્રારશ! ત્રારશ! 

કાયત વવદનાથ શાથ જડીને કયગયે છે કે “ગુરુદેલ! ગુરુદેલ! તસ્માનાં 

ુણમ એભ નથી ખલાં. અયે ફાુ! ભાનલીઓ ત ફધાંમ ભાટીનાં. એનાં 

ેટ છીછયાં જ શમ. એની વામુ ં ન જલામ. આણા બેખ વાભે જુઓ. 

ગજફ કય ભા ! રાખખની શતમા, વનવાવા, કલ્ાંત કેભ જમાં ને વાંબળ્માં 

જાળે, ગુરુદેલ?” 


P a g e | 52 

ણ ગુફૃ લામ ા ન યહ્યા. તસ્માને ભંડયા શભલા. શાથભાં ખપ્ય ઉાડ્ુ ં ; 

ધયતી યતી શમ એવુ ં ધીરુ ં ધણેણલા રાગી. ડુંગય ડલ્મા. રદળાના ડદા 

પાડીને લન લછૂટલા રાગમા. છેલ્રી લાય ગુરુએ કહ્ુ ં: ”વવદનાથ ! શલે 

કભાનભાંથી તીય છૂટે છે. દડ 

; દડ, કુ ંબાયણને ચેતાલ , ભાંડે બાગલા , 

ાછં ન જુએ, નરશ ત સ ૂકાં બેાં રીરાંમ ફળે, ફચ્ચા!” 

વવદનાથે દટ દીધી , તાને યજ યટરા ઘડી દેનાયી ભાડીને ચેતાલી , 

છકયાંને આંગીએ રઇ ડવી બાગે છે 

, અને આંશીં ાછ ધંધલામેર 

ૂ 

ધંધીનાથ ૂ શાથભાં ખપ્ય ઉાડી તાની તભાભ તસ્માને કાયે છે , 

“ઓ ધયતી ભૈમા! ટ્ટણ વ દટ્ટણ! અને ભામા, વ વભટ્ટી!” 


P a g e | 53 

એભ કાયીને એણે ખપ્ય ઊંધુ ં લાળ્યુ ં. લાતાં જ લામયા લછૂટયા , 

આંધી ચડી , લાદાં ત ૂટી ડયાં. ભટા શાડ મ ૂભાંથી ઊડી-ઊડીને 

ઊંધા ટકાણા. પ્રેશાટણ નગયી જીલતજાગત ૃથલીના ેટાભાં દટાઇ 

ગઇ. એક પ્રેશાટણ નરશ , ણ એલાં ચયાવી ાટણ તે દી ધંધીનાથે 

ૂ 

તાના ખપ્ય શેઠ ઢાંક્ાં અને એના ભશાકંભાં ભામા તભાભ વભટ્ટી 

ફનીને ગાયદ થઇ ગઇ. 

ઓરી કુ ંબાયણ જાતી શતી બાગતી , ણ વીભાડે જાતાં એની ધીયજ ્ ૂટી. 

પ્રરમની ચીવ વાંબીને એણે ાછ જયુ ં. ભા ને છકયાં તમાં ને તમાં 

ાણકા ફની ગમાં. એ શજી ઊબાં, ઢાંકને વીભાડે! 


P a g e | 54 

આવુ ં ભશાા કયનાય એ જગીને ભાટે આબુ અને ણગયનાય ભાથે ણ 

શાશાકાય ફરી ગમ. નલ નાથ અને ચયાવી વવદએ અલાજ દીધ 

કે, “આજથી એની ચરભવાપી ફંધ કય!” કંઇક લોની કભાણી લેચીને 

ધંધીનાથ ૂ વભાવધભાં ફેઠ. વવદ્ધદઓ વલના એન એ યાંક ધંધ ૂ કી થઇ 

ગમ. “બાઇ! ગભે તેલ તમ કીનુ ં દૂધ ના?” 

આં અશીં ફાા જગી વવદનાથનુ ં શુ ં ફન્યુ ં 

? ડુંગયે ઊબીને એણે 

પ્રેશાટણ દટાતુ ં દીઠું. દટ્ટણ ૂરુ ં થમા છી એન જીલ જ ંપ્મ નરશ. ગુરુએ 

કયેરા કાા કાભનુ ં પ્રામવિત ળી યીતે થામ એ વલચાયે એને તમાંથી ખવલા 

દીધ નરશ. અયેયે! ઘડી શેરાં જમાં શજાય નય નાયી ને નાનાં છકયાં 


P a g e | 55 

કલ્રર કયતાં શતાં તમાં અતમાયે કઇ શોંકાય દેલા ણ શાજય નરશ 

વવદનાથ: ગુરુએ ઉથાપ્યુ ં તે હુ ં થાુ ં ત જ ભાયી વવદ્ધદ વાચી. કઇક આ 

નગયીન અવધકાયી આલળે. હુ ં લાટ જઇળ 

? હુ ં 

, ભાયાં ત વંઘયીળને એવુ ં 

વલચાયીને એ કંકુલયણા ફાાજગીએ આવન બીડ્ુ ં. નાળ ાભેરા એ 

થાનક ઉય એનાં નેત્રની અમૃતધાયાઓ છંટાલા રાગી 

ફધુ ં તેના ુણમને નીયે ઠયલા રાગયુ ં. 

, ફેલુ ં શતુ ં તે 

એ...રદલવ વાંજ નભતી શતી. ઓછામા રાંફા થમા શતા. પ્રેશાટણનુ ં 

ખંડેય ખાલા ધાતુ ં. એભાં ફે જીલતાં ભાનલી બટકે છે. ધ ૂ ઉખેી ઉખેી 

ગતે છે.અંદય ઊંધા લી ગમેરાં ાણણમાયાં 

, ખાયણણમા ને વભટ્ટી થઇ 


P a g e | 56 

ગમેર ધાતુનાં લાવણ નીયખે છે. ભાને ધાલતાં ફચ્ચાંનાં ભડદાં એભ ને 

એભ જાભી ગમેરાં જુએ છે. જઇ જઇને ફેમ ભાનલી યલે છે. જગી 

વવદનાથે ફેમને જમાં, ફરાવમાં, ૂછ્ુ ં “કણ છ?” 

“આ અબાગી નગયીની હુ ં યાજયાણી. આ ભાય ફેટ નાગજણ જેઠલ.” 

“કેભ કયીને ફચી નીકળ્માં ?” 

“યાજાથી રયવાભણે હુ ં ભાયે વમય તાજે ગમેરી. કુ ંલય ભાયી બે હ્ત.” 

“ફચ્ચા નાગજણ! હુ ં તાયી જ લાટ જત શત. તુ ં આવમ 

દુ લા છે તને કે : 

, ફા? ભાયી 


P a g e | 57 

જેવ રંકેળ તેવ ઢંકેળ, 

દુ શ્ભન ભાય લવાલ દેળ. 

[જેલ રંકાન સ્લાભે યાલણ શત તેલ જ તુ ં આ ઢંકામેરી નગયીન સ્લાભી 

ફનીળ. તાયી ઢંક(ઢાંક)રંકા નગયીને તરે આલળે. ભાટે , ફેટા, પયી લાય 

આંશીં આણે નગય લવાલીએ.] 

ઢંકામેરા પ્રેશાટણને ટીંફે નવુ ં નગય ફંધાલા રાગયુ ં. ઢાંકે ત ફીજાં 

નગયને તાની રયદ્ધદ વવદ્ધદભાં ઢાંકી દીધાં. વવદનાથે તાની કયણીના 

જયે લસ્તીની લેરડી કાલી મ ૂકી. નાગાજણ ચેર અને વવદનાથ ગુરુ , 

ફે જણાની જડરીએ ફેરી લાડીને વજીલન કયી. ઓલ્મમ જગી અને 


P a g e | 58 

આમ જગી, ણ ફેભાં કેટલુ ં અંતય! ગુરુના ભશાદહ્યરા દંડ બયત બયત 

જુલાન જગી યાજી થાત શત. તાનુ ં જીવયુ ં એને રેખે રાગતુ ં શતુ ં. 

દુ વનમાભાં વંશાય વશેર છે ; વયજવુ ં દહ્યલુ ં છે , ફા! વવદનાથે વયજી 

જાણયુ ં. 

ણ કાન આલલ છે ના ! એક દી નાગાજણ જેઠલે આલીને શાથ 

જડયા. 

“કેભ, ફચ્ચા ?”” જગીએ ૂછ્ુ ં. 

“ળી” 


P a g e | 59 

“આે કશેલુ ં કે જેવ રંકેળ તેવ ઢંકેળ !” 

“શા.” 

“ત ફવ, ભાયી ઢાંક રંકા વયખી વનાની ફની જામ એટલુ ં કયી આ.” 

“નાગજણ!” ગુરુએ વનવાવ નાખમ, “એલ અયથ રીધ? આ વમૃદ્ધદ ઓછી 

રાગી, તે વને રબાણા, યાજ?” 

“આનુ ં લેણ છે.” 

“લેણે લેણ વાચુ ં કયવુ ં છે ?” 


P a g e | 60 

“શા.” 

“ત છી ઢાંકની ગવત ૂયે ૂયી રંકા વયખી વભજજે , યાજા! વનાની રંકા 

યાણી શતી.” 

“રપકય નરશ.” 

“તને બાગમ ભુરાલે છે 

, યાજા! ણ ખેય , શલે ૂરુ ં કયીળ. નાગાજણ! 

ઉગભણુ ં મુ ંગીુય ાટણ છે. તમાંન યાજા ળાયલણ (ળાણરલાશન) ગરશર ; 

એને ઘેય વનદેલ વતી ; એ જગભામા આલીને જેટરી ગાય કયે 

વનુ ં થઇ જામ, ફરાવુ ં?” 

, એટલુ ં 


P a g e | 61 

“ફરાલ.” 

“અધભા નરશ કમા ને ?” 

“ભા-જણી ફન ભાનીળ.” 

“ળાણરલાશન વાથે લેય ારલળે ?” 

“યે ગુરુદેલ! હુ ં નાગાજણ, હુ ં જેઠલ, ઝૂઝી જાણુ ં છં.” 

છી ત વવદનાથે તફ છડયાં. મુ ંગીુયને ભશેરેથી વતી વનયાણીન 

રંગ યાતભાં ઢાંકને ગઢે ઊતમો. વતી જાગી , જગી આઘેય ઊબ યહ્ય. 


P a g e | 62 

નાગાજણે શાથ જડયા: “ફન, ભને તાય ભા-જણમ બાઇ ભાનજે. અધયભ 

કાજે નથી આણી તને. ભાયી ઢાંક વનાની કયલી છે , તુ ં જગભામાને શાથે 

જયા તુ ં પેયલાલવુ ં છે. ભાયે કટકાંગયે તાયા શાથ પેયલ, ફા !” 

યજ ફરાલે. યજ ઓી કયાલે,ાછી શોંચાડે. છેલ્રે રદલવે નાગાજણ 

શાથ જડીને ઊબ યહ્ય, ”ફન, કંઇક કાડાની કય ભાગી રે.” 

“ટાણે ભાગીળ, બાઇ !” 

કશીને યાણી ચારી ગઇ. આખી લાત યાજા ળાણરલાશનને કશી. યાજા ફૃઠય. 

ફૃઠેર યાજાએ વયઠની બભ ઉય વેન શાંક્ાં. કઇ કશે કે એ ત 


P a g e | 63 

ળાણરલાશન, એટરે કે ળાને દાણે દાણે એકેક ઘડેવલાય ઊઠે એલ ભંત્ર 

જાણનાય. કથા ને કથા ળા બયીને યાજા નાગાજણને દંડલા શાલ્મા 

આલે છે. 

આંશીં ત ઢાંક રંકા જેલા ઝગયા કયે છે. છત્રીવ-છત્રીવ ત એના કનકકટ 

ળબે છે. ગુરુ વવદનાથ એ અક્કેક કઠા ઉય નાગાજણને રઇને ચડત 

ગમ. ચડીચડીને એણે આગભ બાખમાં. જુગજુગની બવલષ્મલાણી કાઢી , 

ક્ાયે શુ ં શુ ં ફનળે , જેઠલા કુની કેલી ચડતીડતી થાળે એન કારેખ 

ઉકેરી-ઉકેરી વવદનાથે કશી વંબાવમા. છી યજા ભાગી. 


P a g e | 64 

“નાગાજણ! શલે ત ભને યજા દે 

, ફચ્ચા! ગુરુએ ભાયે કાયણે ભશાા 

આદયુ ં. એણે ત લેચીને શતમા ફરાલી. એ ફધા ભેર ધઇને હુ ં શલે ભાયે 

ભાગે જાઉં છં. અભાયા ંથ અઘય છે 

, ફા! તાયી વન્ભવત થાજ! તાય 

કા ચાલ્મ આલે છે , ણ તુ ં વતન ંથ ચ ૂકીળ ભાં! ફાકી ત તેં જીલી 

જાણયુ ં. તને ભતન બ ળ યહ્ય છે?” 

જુલાન વવદનાથ ભાગે ડયા. એક ત ક્ષત્રીમ અને લી ણચતડગઢનુ ં 

કુ; તેભાં બળ્માં જગનાં તેજ , લીયબદ્ર જેલ એ ભશાજવત. ભકી રટે 

અશારેક! અશારેક! ફરત , દુ વનમાને જગાડત , કઇ અંધાયી ગુપાભાં 

ચાલ્મ ગમ. 


P a g e | 65 

નાગાજણન કા નજીક ને નજીક આલત જામ છે. ળાણરલાશનની 

વભળેય ઝફકે છે. કનકકટે ચડીને યાજા ભયણણમ થઇને ફેવી યહ્ય. 

ળાણરલાશનની પજે ઢાંક પયતાં દેયાતંબ ૂ તાણી રીધા. કટ ઉય ભાય 

ચરાલલા ભાંડય. ણ જગીન દીધેર ગઢ ત ૂટત નશી ; એક વળરા ણ 

ચવ દેતી નથી. 

“કઇ નાગાજણનુ ં ભસ્તક રાલી આે? હુ ં એ એક ભાથુ ં રઇને ાછ જાઉં.” 

ળાણરલાશન યાજાએ વાદ ાડય. 


P a g e | 66 

એક ચાયણને કુભતમ સ ૂઝી 

, એણે શકાય દીધ. ચાયન ઢાંક નગયભાં 

ચાલ્મ. આગરા વભમભાં ત ચાશે તેલી રડાઇઓ ચારતી શમ તમ 

ચાયણ, પકીય કે વાધુને કઇ અટકાલતુ ં નશતુ ં. ચાયણ ળત્રુક્ષન , તણ 

એ ત ચાયણ: એન એલ બયવ 

આલલા દીધ. 

, બયવે ભ ૂરીને દયલાને નગયભાં 

અને કામુખા ચાયણે જઇને નાગાજણના દવોંદીને જગાડય. “આલી જા , 

વગઠે યભીએ. શડભાં તતાના યાજાનુ ં ભાથુ ં ભેરીએ.” 

તે રદલવે ત , બાઇ! યાજાનાં ભાથાં અને ભાન ણ ચાયણને જ શાથ 

વચલાતાં ખયાં ને ! કભવતમા દવોંદીએ ચાટભાં નાગાજનનુ ં ળીળ ભાંડ્ુ ં. 


P a g e | 67 

ળાણરલાશનના કૂરડમા ચાયણે કૂડના ાવા ઢાળ્મા, ભનભાન્મા દાલ આણમા, 

જીતમ, ભાટી થમ. કશે કે “રાલ તાયા યાજાનુ ં ભાથુ ં.” 

દવોંદી શુ ં ભોં રઇને જાત ! ણ નાગાજણને કાને લાત શોંચી અને 

રરકાયી ઊઠય , “અયે, ભાય દવોંદી ! એનાં લેણ ભાથી ત ભાયી આંટ 

ચારે. શજાય રારચ લચ્ચેમ એનુ ં ાણી ન ભયે. એના ખાભાં ક્ષત્રીમ 

ભાથુ ં ભેરીને વનબામ ફની સ ૂઇ જામ; ફરાલ એ ચાયણને.” 

દવોંદી કાંતે ગે નીચી મંડી ૂ ઘારીને યાજાની ાવે આલી ઊબ યહ્ય. 

ણ નાગાજણની આંખભાં એને ન દેખમ ક્રધ કે ભોં ઉય ન દીઠ ઉદ્વેગ. 

એના શઠ ત ચાયણ વામુ ં ભયક ભયક શવતા શતા. એની છલાડે 


P a g e | 68 

ળાણરલાશન યાજાન ચાયણ ણ આલી ઊબ. વનાની થાી ભંગાલી 

યાજાએ ચાયણને શાથભાં દીધી , “આજ ભને ફૃડ કયી દેખાડય , ચાયણ! તુ ં 

ભારુ ં ભાથુ ં શડભાં શામો ન શત ત હુ ં ગઢ ફાય ન નીકત અને જગત 

ભારુ ં જુદ જલા ન ાભત. અને શલે ?” દુ શ્ભન યાજાના દવોંદી તયપ નજય 

કયી નાગાજણ ફલ્મ , “શલે ત ભાથા લગયનુ ં ધડ ઉલ્કાાત ભાંડળે. 

ચાયણ! આ ભાથુ ં રઇને તાયા યાજાને આજે અને કશેજે કે નાગાજણના 

ધડ વાભે ભયદ શ ત ઝૂઝજે અને તાયી જગભામા યાણીભાને - ભાયી 

ફનને કશેજે બાઇનુ ં જુદ જલા ફશાય નીકે.” 


P a g e | 69 

એટલુ ં ફરીને નાગાજણે તયલાયન ઘવયક દીધ. ભાથુ ં જઇ ડ્ુ ં 

થાીભાં, રઇને દવોંદીએ દુ શ્ભનના ચાયણને દીધુ ં. ચાયણે દટ દીધી. 

દયલાજા ફશાય નીકી ગમ. 

આંશીં નાગાજણનુ ં કફંધ (ધડ) ઊઠ્ુ ં. ફે શાથભાં ફે વભળેય રીધી , અને 

ભસ્તક વલના ભાગે ચાલ્યુ ં. ઉય યગતની ળેડય ફૂટતી આલે છે , ભાથે 

જાણે યાતી કરણગયુ ં યભે છે અને છાતીએ જાણે ફે આંખ ફૂટી છે. 

લીય ચાલ્મ , તયલાય લીંઝી , ળાણરલાશનના વૈન્મભાં ત્રાટક્. ઘ ૂભલા 

રાગમ. ળત્રુઓનાં ભાથાં છેદાલા રાગમાં 

, વૈન્મ બાગયુ ં. યાજા બાગમ , 


P a g e | 70 

ાછ કફંધે દટ દીધી. ળાણરલાશનન કા આલી શોંચ્મ 

નશત. 

, ઉગાય 

એલી અણીને વભમે વનયાણી નીકી. યસ્ત ફૃંધીને આડી ઊબી યશી. 

ારલ ાથમો. તયલાય લીંઝતુ ં કફંધ જાણે ફશેનને દીઠી શમ તેભ થંબી 

ગયુ ં. તયલાય ઢાી દીધી અને શાથ જાણે કંઇ આલા જત શમ એભ 

ઊંચ ગમ. જાણે કફંધ ૂછે છે કે, “ફન, ભાગી રે.” 

“લીયા ભાયા! તે દી લેણ દીધુ ં‖તુ ં કે કાડની કય આીળ. આજ ભાગુ ં છં કે 

ભાયા ચ ૂડાને કાયણે તાયાં શૂયાતન ળભાલી રે, બાઇ!” 


P a g e | 71 

ળબ્દ વાંબીને ધડ ટાઢું ડ્ુ ં. વભળેય બોંમ ય ભેરી ઢી ગયુ ં. 

શજાય રાળ યગદાઇ યશી શતી એલા યણથભાં વભી વાંજે ગુરુ 

વવદનાથ દેખાણા , અને નાગાજણના ળફ ાવે ફેવીને જગંદયે આંસુડાં 

તકાવમાં. તમાં ને તમાં એણે વભાવધ રીધી. 

“આલાં અભાયાં ભારધારયયુ ંનાં ગપ્ાં , બાઇ ! ભરુકી લાતુ ં શારી આલે છે. 

અભે ત યાતને ટાઢે 

યાત વલતાડીએ.” 

‖યે ડફાં ચાયીએ અને આલા ગગા શાંકીને 


P a g e | 72 

એટલુ ં ફરીને એ બુઢ્ઢ ભારધાયી ાછી ચરભ ેટાલી ધુભાડાના ગટા 

કાઢલા રાગમ, અને રાર રાર આંખે ભીત ભાંડી યહ્ય. ધયતીની વીભાડા 

ઉય કઇ જગીના જટાજૂટની રટ જેલી લાદીઓ ઝૂરતી શતી. ઊગત 

સ ૂયજ, કઇ અફધ ૂતની રારઘ ૂભ આંખ યતી યતી ણફડાતી શમ એલ , 

લાદીએ લીંટાત શત. 


P a g e | 73 

3. દીકય! 

“આા દેલાત! આ તભ વારુ થઇને શકાની ફજયનુ ં ડતલુ ં આણયુ ં છે. 

ભીઠી ફજય શાથ ડી , તે ભનભાં થયુ ં કે આ ફજયન ધુ ંલાડ ત આા 

દેલાતની ઘંટભાં ૂ જ ળબે.” 

એભ કશીને બયદામયાભાં એક કાઠી અલી લચ્ચલચ ફેઠેર એક ડછંદ 

ુરુની વાભે તભાકુનુ ં ડતલુ ં ધયે છે અને જાણે કઇ ખંરડમાની ાવે 

નજયાણુ ં રેત શમ તેલ એ ુરુ જયાક ડકી શરાલે છે. એની વનાના 

લેઢલાી આંગીઓ દાઢીના કાતયા ઉય યભે છે. 


P a g e | 74 

તમાં ત ફીજ કાઠી ઊબ થામ છે , આા દેલાત! આ નલનકય શકમ હુ ં 

ગંગા-જભની તાય ભઢાલીને ખાવ તભાયા વાટુ જ રાલેર છં. વારુ ં યાચ ત 

ઠેકાણે જ ળબે ને, ફા!” 

થડુંક ભોં ભરકાલીને આ દેલાત શકાની બેટ સ્લીકાયે છે. 

“... ને આ ઊનની દી” એભ કશેતા ત્રીજા બાઇ આગ આલે છે , “આા 

દેલાત, તભાયી ઘડીને ભાથે આ ભળફૃ જેલી થઇ ડળે. ઘડીનુ ં રડર નરશ 

છરામ. ખાવ ફનાલીને આણી છે, શોં!” 


P a g e | 75 

ચરાા ગાભના ચયા ઉય દયફાય ઓઘડ લાાનાં આઇને કાયજે કાઠી 

ડામય એકઠ ભેર છે તમાં તભાભ કાઠીઓની ભીટ પતત ગુ ંદાાના 

ગરઢેયા દેલાત લાંકને ભાથે જ ઠયી ગઇ છે. 

દેલાતને જ યીઝલલા વારુ વહુ ભથે છે. દેલાતની આંખ કયડી થામ એ 

લાતન તભાભને પપડાટ છે. દેલાત લાંક જેન દુ શ્ભન ફને તેનુ ં ગાભડું 

ત્રણ રદલવભાં ટીંફ ફને. 

આઘેની એક થાંબરીને થડ રડર ટેકલીને એક આઘેડ અલસ્થાન ભદા 

ફેઠેર છે. છેડીની રાંઠ બીડી છે. એની મ ૂછ પયકી યશી છે. એના શઠ 

ભયક ભયક થામ છે. ડખે ફેઠેરા કાઠીને એ શલે વાદે ૂછે છે , 


P a g e | 76 

“કાઠીઓભાં આ કઢીચટ્ટાણુ ં ક્ાયથી ેઠું બાઇ? જેની આટરી ફધી 

બાટાઇ કયલી ડે છે એલ ભાંધાતા કણ છે ઈ દેલાત લાંક?” 

“ચ ૂ, બાઇ ચ ૂ! આા રાખા! તુ ં શજી છકરુ ં છ. તારુ ં રાખાાદય શજી 

દેલાતના ઘડાના ડાફરા શેઠ ડ્ુ ં નથી રાગતુ ં. નીકય તુ ંમ આા 

દેલાતને તાયી તીની કેરયયુ ં દેલા દડય જાત.” 

“હુ ં? ભાયા આંફાની કેરયયુ ં હુ ં દેલાતને ડયથી દેલા જાઉં ? ના, ના એથી ત 

બલુ ં કે સ ૂડા , ટ ને કાગડા ભાયાં પરને ઠરે. કાઠીના દીકયા ત વહુ 

વયખા, કણ યાંક , ને કણ યાણા! આલી યજલાડી બાટાઇ ભાયાથી ત 

ખભાતી નથી.” 


P a g e | 77 

ફરનાય ુરુન અલાજ ઊંચ થમ. એના ફર ડામયાને કાને ડયા , 

અને લચ્ચલચ ફેઠેર વલકયા કાઠી દેલાત લાંકનુ ં કાંધ એ લાત કયનાય 

તયપ કયડું થયુ ં. ધગેર ત્રાંફા જેલી યાતી આંખ ઠેયલીને એણે ૂછ્ુ ં , “ઇ 

કણ મુછા ચાંદા કયે છે તમાં ફેઠ ફેઠ? ઉઘાડું ફર ને, ફાા!” 

“આા, દેલાત લાંક! ” આદભીએ થડક્ા વલના જલાફ દીધ , “ઇ ત હુ ં 

રાખ લા છં ને બણુ ં છં કે કાઠીના દીકયા વહુ વયખા; છતાં કાઠી ઊઠીને 

યજલાડી બાટાઇ કયલા ફેવી જામ , ઇથી ત આા દેલાતને ણ દુ :ખ 

થાવુ ં જલે, શયખાવુ ં ન જલે.” 

“આા રાખા લાા! તમેં ત શલે રાખાાદય પયતા ગઢ ફંધાલજે, ફા!” 


P a g e | 78 

“તુ ં તાયે ચડી આલજે , આા દેલાત! હુ ં નાની ગાભડીન ધણી ગઢ ત શુ ં 

ચણાવુ ં, ણ ાણીન કવળમ બયીને ઊબ યશીળ ; આા દેલાતને 

ળબતી ભશેભાનગવત કયીળ.” 

“રે તમાયે , રાખા લાા! ” એભ ફરીને દેલાત લાંકે તાની અંજણભાં 

કસુ ંફ રીધ શત તે ધયતી ઉય ઢી નાખમ ને કહ્ુ ં 

ભાથે જ હુ ં ભીઠાના શ શાંકુ ં 

નીકય.... ” 

, “રાખાાદયને 

, ત ત ગુ ંદાાન દેલાત લાંક જાણજે , 


P a g e | 79 

“શાં, શાં, શાં, ગજફ કય ભાં ફા!” એભ કયત ડામય આડ ડય. ઘયડીમા 

કાઠીઓએ દેલાતના ગ ઝારીને કહ્ુ ં , “આા, રાખ લા ત ફાક 

છે, એને ફલ્માનુ ં બાન નથી. તભાયે વભદયેટ યાખવુ ં જલે.” 

“ના ના , આા દેલાત! ભારુ ં નતરુ ં અપય જાણજે 

, શોં કે! ” એભ કશીને 

રાખ લા તયલાય બાર રઇને ઊઠી ગમ. ઘડીએ ાણીને નીકળ્મ. 

કશેત ગમ, “કાઠી ત વંધામ વભલરડમા. કાઠીભાં ઊંચનીચ ન શમ ;ણ 

તભે વહુએ ફી ફી ને દેલાત જેલા એક ભટા લંટાયાની ૂ ્ુળાભત ભાંડી છે. 

ભાયે ત દેલાતને કે દલ્રીના ધણીને નજયાણાં દેલાન ભખ નથી 

એની તયલાય, અને ઘા લાે ઇ અયજણ; એભાં બેદબાલ ન શમ.” 

, ફાંધે 


P a g e | 80 

એટરાં લેણ વંબાલીને રાખાાદયન ધણી યઝડી ઘડી શાંકી ગમ. 

ચરાા ગાભથી ચાય ગાઉ ઉય , ફયાફય ગીયને કાંઠે ળેર નાભની એક 

નદી ચારી જામ છે. કાા થથયની એની બેંકાય ઊંચી બેખડ લચ્ચે 

ધીયાં ધીયાં ગર્જતાં એનાં ાણી લહ્યાં જામ છે: જાણે કઇ ભ ૂતાલનાં 

છકયાં ભાને ધાલતાં ધાલતાં શોંકાયા કયી યહ્યાં છે. 

એ વલકયા નદીને કાંઠે ંખીના ભાા જેલડું નાનુ ં રાખાાદય ગાભડું છે. 

રાખાાદયની ચાવ નદીઓ જ ચારી જામ છે. ચભાવાભાં ત જાણે 

ાતારકની નાગકન્માઓ ૃથલી ઉય નાચ કયલા નીકી ડી શમ 

તેભ અનેક ઝયણાં ફૂટી નીકે છે. વતજુગના ઋવ જેલા એક જૂના 


P a g e | 81 

લડરાની છાંમડી નીચે થથયની બેખડભાંથી ાણીન ભટ ધધ ડે છે. 

એ ધધની આવાવ રકએ ગોમુખી ફાંધીને ગોમુખી ગંગા સ્થાપ્માં છે. 

ડખે જ ળંકય ફેઠા છે. તમાં કુદયતે એકવાભટી ગુરાફી કયેણ ઉગાડી છે. 

આંફાની ઘટા જાભી છે. નીચે એ ગોમુખીને ઝીરનાય કુદયત ભાતાએ 

જાણે ભાી કંડાયેર વનભા કુ ંડ આલેર છે. નીચાણભાં ઊંડ ધય છે. 

લડરા ઉય ભયરા ટહુકે છે. ગોમુખીનાં નીય ખખે છે. કુ ંડભાં નાની 

ભાછરીઓ તગતગે છે , ને ધ ૂનભાં ભગય ળેરે છે. કુદયતના ફૃભાં કભ 

અને વલકયા ફેમ યેખા કેલી જુક્તતથી આંકેરી છે! એલે સ્થે જન્ભનાયા 

ભાનલી ણ એક લખત એલા જ કભ અને વલકયા શતાં 

, શૂયલીય ને 


P a g e | 82 

પ્રેભી શતાં , એ ગાભનાં તયણ ફાંધનાય જ આ રાખ લા. ધાનાણી 

ળાખન એ કાઠી શત. 

રાખાાદય આલીને એને બાઇઓને ખફય દીધા કે તે દેલાત લાંકનુ ં 

બમંકય લેય લશયેર છે. વાંબીને બાઇઓ ણ થથમ ા. 

તે રદલવથી રાખ લા યગાભ જઇને યાત નથી યકાત. જમાં જામ 

તમાંથી ઝારયટાણે ત ઝાંાભાં આલી જ શોંચે. 


P a g e | 83 

એ લાતને છ - આઠ ભરશના થઇ ગમા , રાખા લાાને રાગયુ ંકે દેલાત કાં 

ત ભ ૂરી ગમ , ને કાં ત થડકી ગમ.. એ યીતે ભનભાંથી પડક ઓછ 

થમ. 

એક રદલવ રાખ લા ચરાે ગમેર છે. ઓઘડ લાાની ને એના 

બત્રીજાની લચ્ચે તકયાય તાલલાની શતી. વાંજ ડયે એણે યજા ભાગી , 

ણ ઓઘડ લા કશે , “આા, આજની યાત ત નરશ જાલા દઇએ ; અને 

શલે ક્ાં દેલાત તભાયી લાંવે બભત પયે છે ?” રાખ લા કચલાતે ભને 

યકામ. 


P a g e | 84 

આંશીં રાખાાદયભાં શુ ં થયુ ં 

? વાંજ ડી અને લાલડ ભળ્મા કે દેલાત 

કટક રઇને આલે છે. ગાભન ઝાં ફંધ કયી , આડાં ગાડાં ગઠલી , રક 

શવથમાય રઇ ઊબા યહ્યા. ણ તાના ભલડી વલના રકની છાતી બાંગી 

ગઇ. ઊરટાના રક ત આવુ ં લેય શાથે કયીને લશયી આલનાય રાખા 

લાા ઉય દાઝે ફી ગમા. 

દેલાતનુ ં કટક ડ્ુ ં. ઝાંા ઉય રાખાાદયના કંઇક જુલાન કાભ આવમા. 

ઝાં ત ૂટય, કટક ગાભભાં ેવીને લસ્તીને ધભયલા ભાંડ્ુ ં. નક્કી કયુ ં 

શતુ ં કે લંટ ૂ કયીને વહુએ યફાયા ગાભને વીભાડે કઇ ઝાડ નીચે ભવુ ં.તે 

પ્રભાણે વહુ ચારલા ભંડયા. 


P a g e | 85 

ગાભભાં ભવાણ જેલી ળાંવત છલાઇ ગઇ. દેલાત વભજત શત કે રાખ 

ઘયભાં વંતાઇ યહ્ય છે. એ રાખા લાાની પીભાં જઇને શાકરા કયલા 

ભાંડય, 

”કાઠી! ફા‖ય નીક, ફા‖ય નીક. તે દી તુ ં ક્ે ભઢે ફકી ગમ‖ત!” 

ઓયડાભાં ઊબી ઊબી રાખા લાાની સ્ત્રી થયથયતી શતી. એણે જલાફ 

દીધ, “આા દેલાત! કાઠી ઘયે શત ત ળેરને વાભે કાંઠે તને રેલા 

આલત, વંતાત નરશ.” 


P a g e | 86 

ઊંચી ઊંચી ઓવયીની એક થાંબરીને ટેક દઇને રાખા લાાની દીકયી 

શીયફાઇ ઊબી શતી. ંદય લયવની ઉંભય થઇ શળે. દેલાતના ડકાયા , 

રશીતયફ બાર કે રારઘ ૂભ આંખ એ છકયીને ભન જાણે કાંઇક જલા 

જેવુ ં રાગતુ ં શતુ ં , ફીલા જેવુ ં નરશ. એ ળાંત ઊબી શતી. અંધાયી યાત્રે 

જગભામા જેલી રાગતી શતી. ભતની રીરા ત જાણે ્ ૂફ નીયખી શમ 

તેલી ઠયેરી એની મુખમુદ્રા શતી. ેરા લડરાની છાંમડીએ યભેરી ; કછટા 

બીડીને ઝાડલે ચડેરી ; ધયાભાં ઢફીઢફીને લજ્ર જેલી એની કામા ફનેરી ; 

ળેર નદીના ધ ૂનાભાં એને ભગયભચ્છના ભોંભાંથી ફકરુ ં ણ છડાલેલુ ં: ને 

શીયફાઇએ ત રાખાાદયના ચકભાં , ળેર નદીના કાંઠા ગુ ંજી ઊઠે એલ 

―તેજભર ઠાકય‖ ન યાવડમે કંઇ કંઇ લાય ગામ શત. ગાયુ ં શતુ ં કે, 


P a g e | 87 

ઉગભણી ધયતીના, દાદા, કયા કાગ આવમા યે 

એયે કાગ દાદે ડેરીએ લંચાવમા યે. 

કાક લાંચે ને દાદ યશ યશ યલે યે 

ઉયલાડેથી તેજભર ડકાણાં યે 

ળીદને યલ છ,દાદા, શુ ં છે અભને કે‖જ યે 

દકટક આવયુ ં, દીકયી, લાયે કણ ચડળે યે ! 

વાત વાત દીકયીએ દાદ લાંણઝમ કે‖લાણા યે ! 

શૈમે રશિંભત યાખ, દાદા, અભે લાયે ચડશુ ં યે 


P a g e | 88 

દેલાતે જયુ ં ત પીભાં એ કન્મા ઊબી શતી તે થાંબરી ાવે જ એક 

લછેય ફાંધેર. ફા વગા દીકયાને ચડલા ન આે એલ એ લછેય શત. 

રાખા લાાન આતભાયાભ એ લછેય! દેલાતે વલચાયુ ં કે 

―આ લછેય રઇ 

જઇને જગતને ફતાલીળ: રાખ લા જીલળે તમાં રગી નીચુ ં જઇને 

શારળે!‖ 

તાના શાથભાં બાર શત તે ઓવયીની કયે ટેકલીને લછેયાના ગની 

છાડી છડલા દેલાત નીચે ફેથ. ભાથુ ં નીચુ ં યાખીને છાડી છડલા 

ભંડય. ફયડ ફયાફય દીકયી શીયફાઇની વાભ યહ્ય. 

ઓયડાભાંથી ભાં કશે, “ફેટા શીયફાઇ, આંશીં આલતી યશે.” 


P a g e | 89 

ણ શીયફાઇ શુ ં જઇ યશી છે ? તૈમાય બાર, તૈમાય ફયડ અને વનર્જન 

પણયુ ં! વલચાય કયલાન એને લખત નશત , એણે બાર ઉાડય ; તમાં 

ઊબાં ઊબાં જ ફે શાથે ઝારીને એ જગભામાએ દેલાતના શા 

ફયડાભાં બારાન ઘા મ ૂક્. બચ દેત બાર ળયીય વોંવયલ ગમ. 

દેલાતને ધયતી વાથે જડી દીધ. 

નીચી ઊતયી દેલાતની જ તયલાય કાઢી શીયફાઇએ એને ઝાટકા મ ૂક્ા. 

ળત્રુના ળયીયના કટકા કમ ા. છી ભાને ફરાલી , “ભાડી , છેડી રાવમ , 

ગાંવડી ફાંધીએ. ” દાણાની ગાંવડી ફાંધે તેભ ગાંવડી ફાંધીને ઓયડાભાં 

મ ૂકી દીધી, કઇને ખફય ન ડલા દીધી. 


P a g e | 90 

ધીભે ધીભે ગાભભાંથી આખી પજ નીકી ગઇ શતી. વહુને ભન એભ શતુ ં 

કે દેલાતત ભઢા આગ નીકી ગમ શળે. દીકયીએ તે જ ટાણે ગઢલીને 

ફરાવમા. કશે “ગઢલા , ચરાે જાઓ, ને ફાુને કશ કે યફાયા ક્ાંમ 

ન જામ. આંશીં આલીને એક લાય ભઢે થઇને છી બરે દેલાતની વાભે 

જામ, ણ યફાય જામ ત ભને ભયતી દેખે.” 

ગઢલી ચરાે શોંચ્મા. દયફાયે લાત વાંબી કે દેલાતે ગાભ બાંગયુ ં , 

રાખા લાાને ભાથે જાણે વાતેમ આકાળ ત ૂટી ડયા! “શલે હુ ં શુ ં ભઢું રઇ 

રાખાાદય આવુ ં? યફાય ળત્રુઓને શાથે જ ભયીળ. ણ એકની એક 


P a g e | 91 

દીકયીના વભ! ડાશી દીકયી ળા વારુ ફરાલતી શળે ? ભાયાં વંતાનને ભારુ ં 

ભઢું કાફૄં કયલાની કુભવત સ ૂઝે શુ ં? કાંઇક કાયણ શળે! જાઉં ત ખય.‖ 

દયફાય ઘેય શોંચ્મા તમાં ધીયેક યશીને દીકયીએ કહ્ુ ં , “ફાુ, તભાયે જવુ ં 

શમ ત બરે , ણ કટક કરુ ં નથી ગયુ ં. એક જણને ત ભેં આંશીં યાખમ 

છે.” એભ કશીને ઓયડાભાં રઇ જઇને ગાંવડી છડી ફતાલી. રાખા 

લાાએ ભઢું ઓખયુ ં. એ ત દેલાત લાંક તે જ. 

દયફાયનુ ં શૈયુ ં શયખથી અને ગલાથી પાટલા રાગયુ ં. એણે દીકયીને ભાથે 

શાથ મ ૂક્ , “ફેટા! દુ વનમા કશેતી ‖તી કે રાખા લાાને દીકયી છે 

; ણ 

ના,ના, ભાયે ત દીકય છે! ―અને મ ૂયખા દેલાત! લછેયાની છાડી કાઢલા 


P a g e | 92 

તુ ં ળીદ નીચે ફેઠ! ઊબાં ઊબાં તયલાયથી કાતાં ન આલડ્ુ ં? ણ તાયાં 

અબેભાન ક્ાં ઓછાં શતાં!” 


P a g e | 93 

4. ઢેઢ કન્માની દુ લા ! 

વવશય ગાભના દયફાયગઢની ડેરીએ તે રદલવે ફા-દીકયા લચ્ચે યકઝક 

થઇ યશી છે. વ લયવન યાજફા આતબાઇ બારે ને તયલાયે તૈમાય 

થઇ ઘડીના ાગડાભાં ગ નાખી ચડલા જામ છે 

, અને બુઢ્ઢા ફાુ 

અખેયાજજી એનુ ં ફાલડું ઝારી ભનાલી યહ્યા છે : “બાઇ, એભ ન ચડામ , 

તાયાથી ન ચડામ. તુ ં ભાયે એકન એક છ. તુ ં ગરશર-ગાદીન યખેલા 

છ.” 

“ફાુ, ફાલડું ભેરી દ્ય. હુ ં ગે ડું છં, ભેરી દ્ય.” 


P a g e | 94 

વ લયવની એની અલસ્થા શતી. યણમા છી શેરી યાતે જેભ કન્મા 

ળયભાતી ળયભાતી કંથના ઓયડાભાં આલતી શમ તેભ જુલાની ણ 

આતાબાઇના અંગભાં ધીયે ધીયે પ્રલેળ કયી યશી શતી. શજુ ઘંઘટ ૂ નશત 

ઉઘાડય. 

તે રદલવે ફયે દયફાયગઢની ડેરી ઉયની ભેડીભાં આતાબાઇની આંખ 

ભી ગઇ શતી. અચાનક ઊંઘભાંથી ઝફકી ઊઠય , અને કઠડાભાં આલીને 

જયુ ં ત ડેરીએ એક બુઢ્ઢ અને એનાં ફાફચ્ચાં ધ્રુવકે ધ્રુવકે યતાં શતાં. 

કુ ંલયે ૂછ્ુ ં, “એરા કણ છ?” 

“અન્નદાતા, ઢેઢ છીએ.” 


P a g e | 95 

“કેભ રુલ છ ?” 

“ફાુ, અભે આ નેવડા ગાભભાં યશીએ છીએ. ભાયી દીકયીને ઘેરાળાના 

ફયલાે યણાલી છે. ફાઇ નાની છે , ને જભાઇ ફહુ કાતય ભળ્મ છે. 

ફાઇને ભાયી ભાયી અધમ ૂઇ કયે છે. દુ :ખની ભાયી દીકયી આંશીં બાગી 

આલેરી. લાંવેથી એને તેડલા આવમાં તે અભે ન ભકરી, એટરે ઘેરાળાના 

કાઠી ઘડે ચડીને આવમા , તે શભણાં જ દીકયીને ઘડે નાખીને ફયલાે 

ઉાડી ગમા. ફાુ ! ભાયી ાયેલડી જેલી દીકયીનુ ં શુ ં થાળે 

? અભાયા 

ઢેઢુંન કઇ ધણી ન ભે ! ” એ લેણ જુલાન આતાબાઇના કરેજા વોંવરુ ં 

ેવી ગયુ ં. 


P a g e | 96 

“તાયા ધણી ફાુ છે, ય ભા.” એભ કશીને નકયને હુકભ કમો, “ભાયી ઘડી 

શાજય કય.” 

તે શવથમાય ધયીને નીચે ઊતમો 

જઇ. 

, ઘડીને રાણ નાખલાની લાટ ન 

ઉય ચડે તમાં ગઢભાંથી ફાુ અખેયાજજીએ વાદ કમો , “બાઇ, ઊબ યશે.” 

આલીને ફાુએ ઘડીની રગાભ ઝારી રીધી. દીકયાનુ ં ફાલડું ઝાલ્યુ ં. 

અખેયાજજીને એકન એક દીકય શત. દયફાયન બુઢા શત. 


P a g e | 97 

કુ ંલય ફલ્મા, “ફાુ, અતમાયે ભને યક ભા, આ ઢેઢની છકયીને અને ભાયે 

છેટુ ં ડે છે. એ કશે છે કે અભાય કઇ ધણી નથી.” 

“ફા, તુ ંથી જલામ નરશ, પજ ભકલુ ં.” 

“ના ફાુ, ભાયે એકરાને જ જાવુ ં છે.” 

“ફેટા, એકરા ન જલામ; દુ શ્ભન ક્ાંક ભાયી ાડે.” 

“ફાુ, છડી દ્ય. આણે યાજા , લસ્તીનુ ં યક્ષણ કયલા આણે જાતે જ 

ચડવુ ં ડે.” 


P a g e | 98 

“ના, ભાયા ફા! આ્ુ ં કટક જામ, ણ તુ ં નરશ. તુ ં શજી ફાક છ.” 

આતાબાઇને ફાની ભયજાદની શદ આલતી શમ એભ થયુ ં. એના શઠ 

પપડલા રાગમા , એના ભઢા ઉય રાર રાર રશી ધવી આવયુ ં 

ફાુ વભજમા નરશ ; તમાયે એણે ફાન શાથ ઝોંટી ઘડીને એડી ભાયી 

કહ્ુ ં, “ખવી જા બગતડા! એભ યાજ ન થામ!” 

, તમ 

ફા જતા યહ્યા , ડામય ―શાં શાં‖ કયત યહ્ય. આતાબાઇની ઘડીને જાણે 

ાંખ આલી. જતજતાભાં ત ંથ કાી નાખમ. દૂય દુ શ્ભનને દીઠા. ફે 

અવલાય છે. એકની ફેરાડયે ફાઇ ભાણવ ફેઠેલુ ં છે. ફાઇની ચંદડી 

ૂ 

લનભાં ઊડતી જામ છે. લગડાભાં અફા ધા ઉય ધા નાખી યશી છે. 


P a g e | 99 

ફીજ અવલાય એની ાછ ઘડી દડાલત તાની ઝગભગતી ફયછી 

ફતાલીને ફાઇને ડયાલત જામ છે. 

―ઢેઢનુ ં કઇ ધણી નરશ 

‖ એલી ધા 

વંબામ છે. લગડાભાં કાભ કયતાં રક ઊબાં થઇ યશે છે અને લીરે ભોંએ 

લાત કયે છે, ―ફાઇ બાગેડુ રાગે છે.‖ 

વ લયવન એકરલામ આતબાઇ આ ત્રાવ જત , ઘડીને દફાલત , 

લંટણમા જેલ લેગ કયત , રારચટક ભઢે રગરગ આલી શોંચ્મ. 

ખખણમા લકાને લટી ફયાફય વાભા કાંઠા ઉય ચડય. શાક ાડી, 

“શાં કાઠીડાઓ! શલે ભાટી થાજ, હુ ં આતબાઇ!” 


P a g e | 100 

તમાં ત ઘડાંનાં બેટંબેટાં થઇ ગમાં. કાઠીડાઓ ફયછીન ઘા કયે તે 

શેરાંત આતાબાઇન બાર એકની ઘડીનાં તરયિંગનાં ારટમાં લીંધીને 

ાય થઇ ગમ, અને ફીજાનુ ં ફાલડું તયલાયને એક ઝાટકે ઉડાલી નાખયુ ં. 

કાઠીઓને જીલ ફચાલલાની ફીજી ફાયી નશતી યશી. તાની છાતી વાથે 

ફાંધેરા ફંધ છડી નાખીને અવલાયે ઢેઢ કન્માને ડતી મ ૂકી દીધી. ફેમ 

જણા ―બાગ! બાગ!‖ ફરતા નીકી ગમા. કન્મા થયથય ધ્ર ૂજે છે. 

“ફીળ ભા શલે. હુ ં આતબાઇ 

, તાયી બેયે ઊબ છં. આલી જા ભાયી 

બેરાડયે!” એભ ફરીને આતાબાઇએ ફાઇનુ ં કાંડું ઝાલ્યુ ં. તાના ગન 

‖ચ ટટાય કયીને કહ્ુ ં, “આના ઉય ગ ભાંડીને આલી જા ભાયી લાંવે.” 


P a g e | 101 

કન્મા ઊબી થઇ યશી, “ફાા, હુ ં ઢેઢ છં. તભને આબડછેટ....” 

“આબડછેટ કેલાની લી ? તુ ં ત અભાયી ફન-દીકયી છ. આલી જા ઝટ 

ઘડી ભાથે , નીકય આને ફેમ આંશીં ઠાભ યશેશુ ં. શભણાં કાઠીડાનુ ં કટક 

આંફી રેળે.” 

આતાબાઇએ કન્માને ફેરાડયે રીધી. “શા, શલે ભાયા રડરને ફયાફય ઝારી 

યાખજે, નીકય ડીળ નીચે ને ભનેમ ાડીળ. ઝાલ્મ , ફયાફય ઝાલ્મ! ” 

એલી ફથથડ લાણી ફરત આતબાઇ ઉઘાડી વભળેયે લગડ ગજલત 

ાછ લળ્મ. ઘડાના વપેદ દૂવધમા ૂછ્ન ઝંડ 

જુલાન આતાબાઇની ાઘડીનુ ં છગુ ં શલાભાં પયકતાં ગમાં. 

, કન્માની ઓઢણી અને 


P a g e | 102 

ભાગે એને તાના વતાનુ ં ભકરેર કટક ભળ્યુ ં. કટકને ભખયે ઢેઢકન્માને 

ફેરાડયે રઇને ઉઘાડી વભળેયે જમાયે આતબાઇ વવશયની ફજાયે 

નીકળ્મ, તમાયે શજાયની આંખનાં તયણ થઇ યહ્યાં શતાં. આતાબાઇના આ 

શેરા યાક્રભ ઉય એ શજાય નેત્રની અંજણઓ છંટાતી શતી. ફાઇઓ 

આ લીયનાં લાયણાં રેતી શતી.ઢેઢકન્મા ત નાટાયંબ કયતી ઘડી ઉય 

ફાુને જયથી ઝારીને જ ફેઠી યશી. 

ડેરીએ ઊતયીને એણે કન્માનાં યતાં ભાલતયને દીકયી સુયત કયી. ફાુ 

અખેયાજજીને ફાયાજા ગે રાગમ. ગદગદ કંઠે ઢેઢકન્માએ કહ્ુ ં , “ફાુ! 


P a g e | 103 

હુ ં નીચલયણ નાય ઠયી. હુ ં તુ ંને ત શુ ં આુ ં ? આંતયડીની આવળ આુ ં છં 

કે તુ ં જમાં ચઢીળ તમાં તાયી આલી જ પતેશ થાળે.” 


P a g e | 104 

5. કાવનમ ઝાંડ 

ભશાયાજને આથભલાનુ ં ટાણુ ં થતુ ં શતુ ં. તે લખતે વીભભાંથી યખણરમાએ 

શાંપતાં શાંપતાં આલી સુદાભડા ગાભે લાલડ દીધા કે વીભાડે ખેટ ઊડતી 

આલે છે. ભાણમાના વભમાણાનુ ં ા એકવાભટી વ-વ ફંદૂક વાથે 

સુદાભડા બાંગલા ચાલ્યુ ં આલે છે. 

વાંબીને દયફાય ળાદૂ ખલડના ભાથાભાં ચવક નીકી ગમ. આજ 

એને તાની આફફૃ ધ ૂ ભલાનુ ં ટાણુ ં આવયુ ં રાગયુ ં. એના તભાભ 

કાઠીઓ ગાભતયે ગમા શતા. ગાભભાં ઘયડાં-બુઢ્ઢાં વલના કઇ રડનાય ન 


P a g e | 105 

ભે. શવથમાય શતાં નરશ , તેભ શવથમાય ફાંધી જાણે તેલી લસ્તીમે નશતી. 

ઘડીક લાય ત રભણે શાથ દઇને ળાદૂ ખલડ ફેવી યહ્યા. 

“ા આલે છે! વભમાણાંનુ ં ભટુ ં ા આલે છે! 

” એલ કાય આખા 

સુદાભડાભાં ડી ગમ, અને એ કાય વાંબળ્મા બેા ત રક ઘયભાંથી 

ધભાકા દેતાં ફશાય આવમાં. કારઠમાણીઓ વાંફેરાં રઇ રઇને ઉંફયે ઊબી 

યશી. છકયાં ત ા ‖ણાની ઢગરી કયી ળત્રુઓની વાભે ધીંગાણુ ં ભચાલલા 

ટે લળ્માં. 


P a g e | 106 

કઇએ કહ્ુ ં કે, “ફાુ મંઝાઇને ૂ ફેઠા છે , શવથમાય નથી, ભાણવ નથી, ગાભ 

લંટાળે, ૂ ફાઇયુ ંને ભાથે તયકડાઓના શાથ ડળે. એટરે ફાુ તયલાય 

ખાઇને ભયળે!” 

“અયે ભમાં! ભમાં ! અભે શુ ં ચરડયુ 

ૂ ં ે ‖યી છે ?” નાનાં નાનાં ટાફરયમાં અને 

ખખડધજ બુઢ્ઢા ફરી ઊઠયાં. 

“અને અભે ચ ૂડણરયુ ંની ે ‖યનારયયુ ં શુ ં તાણી કાઢેર છીએ તે એભ અભાયે 

ભાથે ાયકા શાથ ડલા દેશુ ં 

? અભાય ચ ૂડર જેને ભાથે ઝીંકશુ ં એની 

ખયીનાં કાચરાં નરશ ઊડી જામ ? જાલ ફાુ ાવે , અને એને શયભત 

આ.” 


P a g e | 107 

લસ્તીના જે દવ-લીવ ભાણવ શતા તે ળાદૂ ખલડની ડેરીએ ગમા ; 

જઇને શોંકાયા કયી ઊઠયા કે , “એ આા ળાદૂ! એરા ળાદૂ થઇને આભ 

ક્ાયન વલચાય શુ ં કયછ ? અભાયાં ખણમાભાં પ્રાણ છે તમાં સુધી ફાડા 

વભમાણા શુ ં સુદાભડાન ઝાં લટી ળકે 

ગાભની ફામરડયુ ં કછટા લાીને ઊબી થઇ ગઇ છે!” 

? અયે , શવથમાય ફાંધ્મ. તાયા 

તમાં એક લાઘયણ ફરી 

, “અયે ફા ળાદૂ ખલડ! અભે ફધાંમ ત 

સુદાભડાનાં ધણી છમેં. તે દી રાખા કયડાએ નીંબણી નદીને કાંઠે ગાભ 

ફધાંને શુ ં નશતુ ં કહ્ુ ં કે ―સુદાભડા ત વભે ભાથે! ‖ તે દી‖થી આખી લસ્તી 


P a g e | 108 

ગાભની વયખી બાગીદાય થઇ છે. તાયી ડેરી અને અભાયા કૂફા લચ્ચે 

પયક નથી યહ્ય. સુદાભડાને ભાથે ભાથાં જામ તમ શુ ં? ધણી છૈંમેં!” 

―શા! શા! અભે ફધાં સુદાભડાનાં વયખે બાગે ધણી છીએ” - એભ આખી 

લસ્તી ગયજી ઊઠી. 

વંલત 1806 ની અંદય આ્ુ ં ગાભ એક ળત્રુ વાભે રડ્ુ ં શતુ ં. તે રદલવથી 

જ ―વભે ભાથે સુદાભડા ‖ના કયાય થમેરા. એટરે કે આખી લસ્તીને વયખે 

બાગે ગાભની જભીનની લશેંચણ થઇ શતી તે લાત ગાભની લાઘયણ ણ 

નશતી લીવયી. 


P a g e | 109 

એક ઝાંડ ણ એ લખતે તમાં ઊબ શત. “એરા, છેટ યે‖! છેટ યે” એભ 

વહુ એને હુડકાયતાં શતાં. તમાં ત એની વાભે આંગી ચીંધીને એની લહુ 

કશેલા રાગી “અને ળાદૂ ફાુ! આ ભાય ધણી કાવનમ તભને શૂયાતન 

ચડાલલા બંણગમ ૂ લગાડળે. ઇમે સુદાભડાન બાગદાય છે. અને યમા! 

સુદાભડા વારુ જ તુ ં આજ ભયીળ નરશ ને , ત હુ ં તને ઘયભાં નરશ ગયલા 

દઉં!” 

ઝાંદ શસ્મ , કાંઇ ફલ્મ નશીં , ણ ગાભાં કઠી જેલડ ઢર ટાંગીને 

તાના યાઠડી શાથ લદે તયઘામ લગાડલા ભાંડય. એની જયાલય દાંડી 

ડી, એટરે જાણે કે આવભાન ગુ ંજલા રાગયુ ં. એનુ ં નાભ કાવનમ ઝાંડ. 


P a g e | 110 

“એરા, ગાડાં રાલ , ઝટ ગાડાં બેાં કય. ” એલી શાકર ડી. કાવનમાને 

તયઘામે કામયને છાફડે ણ શરય આવમા. 

શડેડાટ કયતાં ગાડાં આલી શોંચ્માં. ધફધફ ગાભના ઝાંાફંધ થમા , 

અને ઝાંા આડાં આખા ગાભનાં ગાડાં ઠાંવી દીધાં. એની આડા દવ-દવ 

ભાણવ તયલાય રઇને ઊબા યહ્યા. ઝારયટાણુ ં થઇ ગયુ ં. ગાભન ફાલ 

ધ્માન ધયીને ઠાકય ભા 

‖યાજની આયતી ઉતાયલા ભાંડય. ાંચ ળેય 

વત્તની એ ઊજી આયતીભાંથી દવ-દવ જમતના ઝેાટ ઠાકય 

ભા‖યાજના ભઢા ય યભલા ભંદ્યા. ટરડમાં ૂ છકયાં શાંપતાં શાંપતાં ચયાના 

એ તવતિંગ નગાયા ઉય ડાંડીના ઘા દેલા રાગમાં. અને ફીજી ફાજુ ઝાંા 


P a g e | 111 

ફશાય આછા આછા અંધાયાભાં નીંબણી નદીને કાંઠે દુ શ્ભનની ફંદુ કની 

જાભગયીઓ ઝબ ૂકલા ભાંડી. 

ઓરી લાઘયણન કૂફ ફયાફય ઝાંાને ડખે જ શત. વળકાય કયલાની 

ફંદૂકભાં દાફૃગી ધયફીને જાભગયી ઝેગલી લાઘયણે તાના ધણીના 

શાથભાં દીધી અને કહ્ુ ં , “એમ યમા! તેતય ને વાંવરાં ત યજ ભાયછ , 

તંઇ આજ એકાદ ભલડીને ભાયીને ગાભનુ ં ધણીણુ ં ત વાચુ ં કયી 

દેખાડય!” 

લાઘયીને ચાનક ચડી. શાથભાં ફંદૂક રઇને ગાડાના ગરડમા ૂ લચ્ચે 

ગઠલાઇને એ ફેવી ગમ. વભમાણા આલી શોંચ્મા. ભખયે એન વયદાય 


P a g e | 112 

રખ ાડેય ચાલ્મ આલત શત. રખા ાડેયના શાથભાં જે જાભગયી 

ઝગતી શતી તેના અજલાાભાં એની યાક્ષવી કામા ફયાફય ચખખી 

દેખાતી શતી. એને દેખતાં જ કૂફાને ઓટે ઊબાં ઊબાં લાઘયણે લાઘયીને 

ચીવ ાડી, “એમ ીટયા! જઇ શુ ં રયમ છ? દે, દે, ઇ ભલડીના કાની 

ટીરડીભાં નોંધીને કય બડાક! ને કાચરાં કયી નાખમ એની ખયીના. દે 

ઝટ! ચાય જુગ તારુ ં નાભ યે‖ળે.” 

ણ લાઘયીના શાથ કંલા ભાંડયા. ફંદૂક પડલાની એની છાતી ન ચારી. 

ભાથે લીજી ડી શમ એલ એ તમાં ને તમાં વજ્જડ થઇ ગમ. તે લખતે 

એક સુતાય શાથભાં શાથર રઇને ઊબ શત. કાવનમાએ તયઘામા ઢર 


P a g e | 113 

યડાંડી નાખી, તમાં સુતાયનુ ં વત જાગી ગયુ ં.એના ભનભાં અજલાફૄં થઇ 

ગયુ ં કે ―શામ શામ! હુ ંમ સુદાભડાન વયખ ધણી! અને આલ રાગ જામ!” 

એણે દટ દીધી. લાઘયીના શાથભાંથી ઝૂંટલીને એણે ફંદૂક ખબે ચડાલી 

રખા ાડેયના કા વાભે નોંધી , દાગી, અને શડુડુડુ દેતી ગી છૂટતાં 

લાય જ રખાની ખયીભાં 

―પડાક!‖ અલાજ થમ. શયદ્વાયના ભેાભાં કઇ 

જયદાય શાથની થાટ લાગતાં દૂફા વાધુડાના શાથભાંથી વલાળેય 

ખીચડી વતુ ં યાભાતય ઊડી ડે તેભ રખાની ખયી ઊડી ડી. 

જીલતયભાં શેરી જ લાય શાથભાં ફંદૂક ઝારનાયા એ સુતાયે યંગ યાખી 

દીધ. 


P a g e | 114 

અને છી ત ―દ્ય! દ્ય! એભ દેકાય ફલ્મ. ાડેય ડય અને અંધાયાભાં 

વભમાણા આકુ વમાકુ થમા. ભનભાં રાગયુ ં કે ઝાંાભાં કણ જાણે કેટરા 

જદા ફેઠા શળે.ગકીય ણ કાા ગજફન થઇ ડય. થયા છૂટયા. 

વભમાણાની જાભગયીઓભાં ફંદૂકના કાનભાં ચંાલા રાગી. બડાકા થમા. 

ણ ગીઓ ઠણણણ દેતી ગાડા વાથે બટકાઇને બોંમે ડલા ભાંડી. 

તમે એ ત વભમાણાની ફંદૂક! કંઇકને ઘામર કયીને રખા ાડેયની રાળ 

રેતા કે વભમાણા યલાના થમા. ઝાંા ઉય ત યંગ દાખી દીધ. ણ 

કાવનમ ઢરી ગતે છે કે 

―આ ળાદૂ ક્ાં ?‖ ઝાંે ડંકતા ડંકતા જે 

ઘામર ડયા શતા તે કશે , “કાવનમા! આા ળાદૂને ગત , એને 

ફચાલજે.” 


P a g e | 115 

કાવનમ ઢરી ધણીને ગતલા રાગમ. શાથભાં ઉઘાડી તયલાય રઇને 

આ ળાદૂ ગઢની યાંગે યાંગે અંદયથી તાવતા તાવતા ચાલ્મા જામ 

છે. ફીજુ ં કઇ આદભી એની ાવે નથી. એને પડક શત કે ક્ાંક ળત્રુઓ 

ગઢ ઉયથી ઠેકીને ગાભભાં ેવી જળે. 

વભમાણા ણ ફશાયને યસ્તે ફયાફય ગઢની યાંગે યાંગે ચાલ્મા જતા શતા , 

એલાભાં તેઓએ ગઢની દીલારભાં એક નાનકડું ગયનાફૄં દીઠું. રાગ 

જઇને વભમાણા અંદય ેવલા રાગમા , અને ડખે શાડકાંન એક ભટ 

ન ડય શત , એ ઉાડીને વભમાણાએ આા ળાદૂને ભાથે ઝીંક્. 


P a g e | 116 

શેરલાન વભમાણાના પ્રચંડ ઘાએ આ ળાદૂ ફેશળ ફનીને ધયતી 

ઉય ઢી ડયા. 

ણ તમાં ત ―ધડ! ધડ! ધડ!‖ એભ કણ જાણે એકવાભટી કેટરી તયલાયના 

ઝાટકા વભમાણાઓને ભાથે ત ૂટી ડયા. ભ ૂતનાથના બેયલ જેલા કદાલય 

અને ્ ૂની વભમાણા , ભટા શાડને ભાથેથી થયા ડે તેભ ધયતી ઉય 

ડલા રાગમા. આ કની તરલાય ઝીંક ફરાલે છે તે જલા ઊંચી નજય 

કયલાનીમે લેા નશતી. ―આ રે! આ રે! રેત જા! ‖ એભ ચવકા થતા 

જામ છે ને તયલાયના ઝાટકા ડતા જામ છે. ળત્રુઓન વથ લી ગમ. 

વાભવાભી તયલાયની તાી ફરી ગઇ. ણ કણ કને ભાયે છે તેની 


P a g e | 117 

અંધાયે ગભ ન ડી. વભમાણા બાગમા , અને બાગમા તેટરા ણ દ્વાયકાના 

જાત્રાફૄની જેભ સુદાભડાની જાત્રાનાં એંધાણ તયીકે તયલાયના ઝાટકાની 

દ્વાયકાછા રેતા ગમા. 

એ છા દેનાયી ભુજા કની શતી ? એ અંધાયાભાં કણ , કેટરા જણા લાયે 

આલી શોંચ્મા શતા ? ફીજુ ં કઇ નરશ એકર કાવનમ જ શત. કાવનમ 

ફાુને ગતત શત. ફયાફય ટાણે એ આલી શોંચ્મ.ફાુન ફેશળ દેશ 

ટકાઇને ડય શત. તેની જ કંભયભાંથી કાવનમે તયલાય ખેંચી રીધી. 

અને અંધાયાભાં એની એકરી ભુજાએ ંદય-ંદય ઝાટકા વાભટા ડતા 


P a g e | 118 

શમ એટરી ઝડથી તયલાય આંટી. એણે એકરાએ દેકાય ફરાવમ. 

સુદાભડાને વહુથી લધુ ફચાલનાય એ કાવનમ શત. 

આા વાદૂની ક ઊતયી , એણે આંખ ઉઘાડી, ડખે જુએ તમાં ચીવ- 

ચીવ ઘાભાં કટકા થઇ ગમેર કાવનમ ડય છે. 

“ફાુ! સુદાભડા” એટલુ ં જ એ ફરી ળક્. છી એના પ્રાણન દીલ 

ઓરલાઇ ગમ. 

વલાયે ચયાભાં ડામય બયાણ. ભયેરાઓને દેન દેલાની તૈમાયી થતી શતી. 

ફધી રાળ વાભે ડી શતી. એ ટાણે ભાણવન અપવવ ઉડાડલા ભાટે 


P a g e | 119 

ગઢલીએ યવનાં લેણ કાઢયાં, “ખભા! ખભા તને , આા ળાદૂ! આજ તેં 

કારઠમાણીની કૂખ ઉજાી! જગભામાએ સુદાભડાનુ ં નાક યાખયુ ં. લાશ 

યણના ખેરણશાય!” 

છશડાં યણબડાં કે‖ એભ વાદ, 

રશ ઝડાકા ફેવરડાં, 

બડ ઊબે ઝાં બેામે, 

(ત) બઠ છે જીલન એશ બડાં. 


P a g e | 120 

[ળાદૂર ખલદ કશે છે : ”શે ફલાન જદાઓ , શે તયલાયના વાધેરા લીય 

નય, તભે શાજય શ છતાં જ ગાભના દયલાજાભાં દુ શ્ભન દાખર થઇ 

જામ, ત લીય એલા શૂયલીયનુ ં જીલતય ધ ૂ ભળ્યુ ં.”] 

એભ ભયદ લુણાઓત આખે. 

વણજ ગલ્રાં નયાં વયાં, 

નય ઊબે બેામ નીંગરુ ં, 

ત નાનત છે એશ નયાં. 

[લ ૂણા ખલડન ુત્ર ળાદૂ કશે છે કે “શે ુરુ , વાંબજ.કે જ ભયદ 

ઊબ શમ છતાં ગાભ લંટામ,તે ૂ ત એલા ભયદને રાંછન શજ.”] 


P a g e | 121 

લગમા ગઢે ભાણમાલાા, 

ભાયટીણાયા બયેર વભિંમા, 

તે ચકચ ૂય વથમ લાડે, 

એભ કેક બડ ચકચ ૂય રકમા. 

[ભાણમાલાા વભમાણા લંટાયા ૂ , કે જે ભયદાનગીબયેરા શત તે , 

સુદાભડાના ગઢ ઉય ત ૂટી ડય. તે લખતે ફશાદુ ય ળાદૂ ભયણણમ 

ફન્મ અને ફીજા કંઇકને એણે શૂયાતન ચઢાવમાં] 

વાદે ગઢ યાખમ સુદરય, 

દખી તણ ન રાગે દાલ, 


P a g e | 122 

એભ કયી કવે ઊગરયમ, 

યંગ છે થાને, ખલડાયાલ. 

[સુદાભડાન ગઢ ળાદૂ ખલડે એલી યીતે ફચાલી રીધ. દુ શ્ભનને રાગ 

પાવમ નરશ. એ યીતે ળાદૂર ખલડ , તુ ંમે ક્ષેભકુળ ઉગયી ગમ. ખલડના 

યાજા, યંગ છે તને.] 

તાના યાક્રભનુ ં ગીત વાંબીને ળાદૂ ઉદાવ મુખે ડકુ ં શરાવયુ ં. 

ચાયણ ૂછે, “કાં, ફા! કાંઇ ભફૄં કહ્ુ ં?” 

“ગઢલા! કવલની કવલતામે આબડછેટથી ફીતી શળે કે?” 


P a g e | 123 

“કાંઇ વભજાણુ ં નરશ, આા ળાદૂ!” 

“ગઢલા! તભાયા ગીતભાં ભાય કાવનમ ક્ાં 

કવલતને હુ ં શુ ં કરુ ં?” 

? કાવનમાના નાભ વલનાની 

ચાયણને બોંઠાભણ આવયુ ં. એણે પયીથી વયસ્લતીને વાદ કમો. ફે શાથ 

જડીને એણે રદળાઓને લંદના દીધી , તમાં એની જીબભાંથી લેણ ઝયલા 

ભાંડયાં, 

[ગીત-જાંગડું] 

અડડ ભાણમ કડડ સુદાભડે આપળ્મ, 


P a g e | 124 

બજ નગય લાતન વથમ બાભ, 

કડ અવય તણા ચ ૂડરા કાયણે, 

સંડરાન ૂ લાતર ણગમ વાભ. 

[ભાણમાના વભમાણા સુદાભડા ઉય ત ૂટી ડયા , જાણે કે ભુજ અને નગય 

લચ્ચે યુદ ભંડાયુ ં. એ લખતે યણક્ષેત્રભાં ભયીને અપ્વયાઓને યણલાના 

કડથી એક ઝાડુ કાઢનાય બંગી ળત્રુઓ વાભે ગમ.] 

લયતરયમા તણ નકે રયમ લારયમ, 

ધધુ ંબ્મ ા ને ચડય ઘડે, 

ઢરના લગડાલતર કેભ નલ ધડરકમા, 


P a g e | 125 

ઢરન લગાડતર ણગમ ઘડે. 

[તાની ફામડીન લામો ણ એ ન યહ્ય 

, રશ્કય તૈમાય થયુ ં. તેમ 

ઘડે ચડય , અને ાવે ઢર લગડાલનાયઓને શૂયલીયને ત શજી ળોમા 

ચઢતુ ં યહ્ુ ં. તમાં ત ઢર લગાડનાય તે જ યણઘેર ફનીને દડય.] 

લીબડા તણાં દ કયભડે લારઢમાં, 

વબાવય આટકે રશી સ ૂકાં, 

અવયા કાયણે ઝાટકે આટકી, 

ઝાંડ લચ વથમ ઝૂકા. 


P a g e | 126 

[ળત્રુઓનાં ટાંને એણે તયલાયથી કાી નાખમાં. અપ્વયાઓને લયલાન 

ઉતવાશી એ કાવનમ બંગી રડીને આખયે ળેયી લચ્ચે ભમો.] 

બડયા ફે યખેશય જેતય બોંમયે, 

લજાડી ખાગ ને, આગ લધક, 

યંગે ચડય ગાભને, વાભે કયાે રયમા, 

એટર કાવનમાન ભયણ અધક. 

[અગાઉ ણ ફે અછૂત રડેરા શતા:એક જેતુયભાં ચાંયાજ લાાના 

યુદ લખતે ને ફીજ બોંમયગઢની રડાઇભાં. તે ફન્ને ણ તાના ગાભને 

ખાતય ખડ્ગ લામ ા. ણ કાવનમાનુ ં ભયણ ત એથીમે અવધક છે , કેભ કે 


P a g e | 127 

એક ત એણે ગાભને વલજમન યંગ ચડાવમ , ને લી તાના ભાણરકને 

એણે કુળ યાખમા.] 


P a g e | 128 

6. ઘડી અને ઘડેવલાય 

બોં બીની, ઘડા બરા, ડાફા ઊરડમા, 

(કાં) ભયઘાનેણે ભાણલા, (કાં) ખગ લાલા ખરડમા. 

[એક વખી ફીજી વખીને ૂછે છે કે આલી ભેઘબીની, મુશ્કેર બભને ભાથે 

આલા બરા ઘડા ય ચડીને ઊડતે ડાફરે આ અવલાય ક્ાં જાતા 

શળે? જલાફ ભે છે કે ફીજે ક્ાં જામ? - ફેભાંથી એક ભાગે; કાં તાની 

મૃગનમની સ્ત્રીને ભલા, ને કાં વંગ્રાભભાં ખડગ લીંઝલા; કાં પ્રેભંથે ને 

કાં ળોમાંથે.] 


P a g e | 129 

કઇ ઘડ, કઇ યખડ, કઇ વચંગી નાય, 

વયજનશાયે વયજજમાં, તીનુ ં યતન વંવાય. 

[પ્રભુએ ત્રણ યતન વંવાયભાં વયજમાં છે; કઇ તેજી ઘડ, કઇ શૂયલીય 

ુરુ ને કઇ એને ળબાલનાયી સુરક્ષણા નાયી, ત્રણેમ ન ભે પ્રભુ જ 

ભેલી ળકે છે.] 

બર ઘડા, લર લંકડા, શર ફાંધલા શવથમાય, 

ઝાઝા ઘડાભાં ઝીંકલા, ભયવુ ં એક જ લાય. 


P a g e | 130 

[બરા ઘડા વલાયી કયલાના શમ, વળય ય લાંકરડમા લા શમ ને અંગે 

ફાંધલાને શવથમાય શમ: છી ફશા ળત્રુ - ઘડેવલાય ાય ત્રાટકલાનુ ં 

શમ, ત છી બરે ભત આલે - ભયવુ ં ત એક જ લાય છે ને !] 

ભેથી ગાભને ચયે એક રદલવ વાંજે કારઠમાલાડનાં ઘડાંની લાત ભંડાણી 

શતી, કઇ ભાણકીનાં લખાણ કયતુ ં શતુ ં, ત કઇ તાજણનાં યાક્રભ કશેતુ ં 

શતુ ં. એભ ફેયી, ફૂરભા, યેળભ, લાંદમા... લગેયેની લાત નીકી. એક 

જણે ડૂ ંઘાની ઘંટ ૂ રેતાં રેતાં કહ્ુ ં, "એ ફા ! જે ઘડીએ જાતલંત અવલાય 

ચડે, તે ઘડીએ જાતા આબનેમ ટેક દ્યે, શ!” 

એક ચાયણ ફેઠ શત, એના શઠ ભયકતા શતા. 


P a g e | 131 

“કાં ફા, શવ કાં? ભટા અવલાય દેખાઓ છ !” [ફા = ુરુ ભાટેનુ ં 

વાભાન્મ વન્ભાનસ ૂચક વંફધન.] 

“અવલાય હુ ં ત નથી, ણ એલ એક અવલાય અને એલી જ જડીદાય 

ઘડી ભેં જમેર છે!” 

“તમાયે, ફા, કશને એ લાત! ણ લાતભાં ભણ ન ઘારજ! જયુ ં શમ એવુ ં 

જ કશી દેખાડજ.” 

ખોંખાય ભાયીને ચાયણે તાનુ ં ગફૄં ઠીક કયી રીધુ ં છી એણે ડામયાને 

કહ્ુ ં, "ફા, જયુ ં છે એવુ ં જ કશીળ, ભણ ઘાલુ ં ત જગભામા શોંચળે. 


P a g e | 132 

ણ ચાયણન દીકય છં, એટરે શૂયલીયાઇને રાડ રડાવમા લગય ત નરશ 

યશેલામ.” 

શકાની ઘંટ ૂ રઇને એણે લાત ભાંડી, "લધુ નરશ, ચીવેક લયવ લીતમાં 

શળે. વયઠભાં ઇતરયમા ગાભે સ ૂથ ધાંધર નાભન એક કાઠી યશેત શત. 

ચીવેક લયવની અલસ્થા. ઘયન સુખી આદભી. એટરે અંગને ફૃંલાડે 

ફૃંલાડે જુલાની જાણે રશરા લ્મે છે. યણમાં એકાદ-ફે લયવ થમાં શળે. 

કારઠમાણીન ખ બયીને વમરયમાભાં સુલાલડ કયલા રઇ ગમાં છે. 

દીકય અલતમો છે. ફે ભરશના સુલાલડ શેરાંના, અને ફે ભરશના 

સુલાલડ છીના એભ ચાય ચાય ભરશનાન વલજગ થમ. એની લેદના ત 


P a g e | 133 

આા સ ૂથાના અંતયજાભી વલના ફીજુ ં કણ વભજી ળકે? એભ થાતાં થાતાં 

ત આબભાં અાઢી ફીજ દેખાણી. ઇન્દ્ર ભશાયાજ ગેડીદડે યભલા ભાંડયા 

શમ એભ અાઢ ધડૂકલા ભંડય. ડુંગયાને ભાથે વાલા કયતી લીજી 

આબ જભીનનાં લાયણાં રેલા ભાંડી. વાત વાત થય ફાંધીને કાાંઘય 

લાદાં આવભાનભાં ભંડાઇ ગમાં. 

છી ત, લાદાંનાં શૈમાંભાં વલજગની કાી ફતયા વગતી શમ તેલી 

લીજી આકાળનાં કાજાં ચીયી ચીયીને બડબડાટ નીકલા રાગી. કણ 

જાણે કેટરામે આઘેયા વાગયને કાંથે રદરડાંનાં વંગી ફેઠાં શળે,તેને વંબાયી 

વંબાયીને વલજગી લાદાંઓ ભનભાં ભનભાં ધીરુ ં ધીરુ ં યલા ભંડયાં. 


P a g e | 134 

તાની વાંક (ડક) ના ત્રણ-ત્રણ કટકા કયીને ભયરા ―કેહૂ...ક! કેહૂ...ક!‖ 

ળબ્દે ગેશેકાટ કયલા ભંડયા; ઢેરડીઓ ―ઢેકૂક! ઢેકૂક!' કયતી સ્લાભીનાથને 

લીંટાલા રાગી. લેરડીઓ ઝાડને ફાથ બયી બયી ઊંચે ચડલા ભંડી. 

આા સ ૂથાએ આબભાં નીયખમા જ કયુ ં. એન જીલ ફહુ ઉદાવ થઇ ગમ. 

એક યાત ત એણે થાયીભાં આટીને કાઢી. વલાય ડ્ુ ં તમાં એની 

ધીયજની અલવધ આલી યશી. તાની ભાણકી ઘડી ઉય અવલાય થઇને 

આ સ ૂથ વવયાને ગાભ ભેંકડે યલાના થમા. 

ભેંકડે શોંચીને તયત જ આાએ ઉતાલ કયલા ભાંડી. ણ વાવરયમાભાં 

જભાઇયાજ ભશેભાન થામ એ ત ાંજયાભાં ટ ુયામા જેવુ ં કશેલામ! એ 


P a g e | 135 

ટન છૂટકાય એકદભ ળી યીતે થામ? એભાંમ લી લયવાદ આાન 

લેયી જાગમ, રદલવ અને યાત આબ ઇન્દ્રાધાય લયવલા રાગમ. શાથીની 

સંઢ ૂ જેલાં યનાાં ખયડાંનાં નેલાંભાંથી ભંડાઇ ગમાં. એ ાણીની ધાય 

નશતી લયવતી, ણ આાને ભન ત ઇન્દ્ર ભશાયાજની ફયછીઓ 

લયવતી શતી! વાવયાના લાવભાં તાની કારઠમાણીના ગની ાની ત 

શુ ં , ણ ઓઢણીન છેડમે નજયે ન ડે! એભ ત્રણ રદલવ થમા. આાન 

વભજાજ ગમ. એને જાશેય કયી દીધુ ં કે, “ભાયે ત આજે જ તેડીને જાવુ ં છે.” 

વાસુ કશે, “અયે ફા! આ અનયાધાય ભે‖ ભંડાણ છે... એભાં ક્ાં જાળ?” 


P a g e | 136 

“ગભે તમાં - દરયમાભાં! ભાયે ત તભાયા ઘયનુ ં ાણી અતમાયથી શયાભ છે. 

ભાયે લાલણી ખટી થામ છે.” 

આાને ળાની લાલણી ખટી થાતી શતી !- શૈમાની લાલણી! 

ગાભન ટેર આવમ. ટેરે કહ્ુ ં :”આા ! તભને ખફય છે? આડી ળેત્રુ ંજી 

ડી છે. આજ ત્રણ-ત્રણ રદલવ થમાં ળેત્રુ ંજીનાં ાણી ઊતયતાં નથી. 

ચાયેકય જફંફાકાય થઇ ગયુ ં છે અને તભે ળી યીતે ળેત્રુ ંજી ઊતયળ?” 

“તમાં લી થામ તે ખરુ ં. ણ આંશીંથી ત નીકળ્મે જ છૂટક છે.” 


P a g e | 137 

“ઠીક, આજન રદલવ જાલ. આંશીંનુ ં ાણી શયાભ શમ ત ભારુ ં આંગણુ ં 

ાલન કય. કારે વલાયે ગભે તેલ ભે‖ લયવત શમ ત ણ ભાયા છ 

ફદ જડીને તભને ઇતરયમા બેા કયી દઇળ.” 

તે રદલવ આ યકાણા, ફીજે રદલવે છ ફદ જડીને ટેર ગાડું રઇ 

શાજય થમ. લયવાદ ત આબભાં તાઇ યહ્ય શત. ફધાંએ જભાઇના ભોં 

વાભે જયુ ં. ણ જભાઇનુ ં શૈયુ ં ન ીગળ્યુ ં. જુલાન કારઠમાણીએ ભાથાફ 

નાશીને ધ ૂ દીધેરાં નલાં લ ૂગડાં શેમાં. (ધ ૂ= અવરી કારઠમાણીઓ 

અને ચાયણમ આ સુગંધી ધ ૂ જુદી જુદી સુગંધી લનસ્વતભાંથી તાને 

શાથે જ ફનાલતી, અને ધમેરાં લસ્ત્રને એન ધુભાડ દઇ સ્નાન ક્ર્મા છી 


P a g e | 138 

શેયતી. એકેક ભરશના સુધી ્ુળફ ન જામ તેલ એ ધ ૂ શત. વોંધા 

નાભન ―ભેટભ‖ જેલ જ ચીકણ દાથા ણ તે સ્ત્રીઓ જાતે તૈમાય 

કયતી. ઓેરા લા ઉય એનુ ં રેન થતુ ં તેથી લા કાા, વમલક્સ્થત 

અને સુગંધી યશેતા. નેણભાં ણ એ વોંધ બયીને સ્ત્રીઓ સુ ંદય કભાન 

કયતી. ગાર ઉય ણ એની ઝીની ટકી કયીને વૌંદમા લધાયતી.) ભાથુ ં 

ઓીને ફેમ ાટી બભયાની ાંખ જેલ કા, સુગંધી વોંધ રગાવમ. 

વેંથાભાં રશિંગ ૂમો. ભાતા અને ફે ભરશનાનુ ં ફાક ગાડાભાં ફેઠાં. 

ભેંકડા અને ઇતરયમા લચ્ચે, ભેંકડાથી અઢી ગાઉ ઉય, ક્રાંકચ ગાભને 

ાદય, ળેત્રુ ંજી નદી ગાંડી ત ૂય ફને છે. ઠેઠ ગીયના ડુંગયભાંથી ળેતર 


P a g e | 139 

(ળેત્રુ ંજી)નાં ાણી ચાલ્માં આલે એટરે આઠ-આઠ રદલવ સુધી એનાં ૂય 

ઊતયે નરશ. એક કાંઠેથી ફીજે કાંઠે જવુ ં શમ ત મુવાપયને ત્રાાભાં 

ફેવીને નદી ઊતયલી ડે. 

ગાડું અને ભાણકીન અવલાય ળેત્રુ ંજીને કાંઠે આલીને ઊબાં યહ્યાં. ભાતેરી 

ળેતર ઘુઘલાટા કયતી ફે કાંઠે ચારી જામ છે. આજ એને આ જફનબમ ા 

કાઠી જુગરની દમા નશતી. નદીને ફેમ કાંઠે ાણી ઊતયલાની લાટ 

જતાં લટેભાગુ ાઓની કતાય ફંધાઇને ફેઠી શતી. હુ ંમ તે દી ળેતરને કાંઠે 

ફેઠ શત, ને ભેં આ ફધુ ં નજયનજય જયુ ં. ત્રાાલાાઓ ત્રાા ફાંધીને 

ચરભ ફૂંકતા શતા. ફધાંમ લટેભાગુ ા આ કારઠમાણીની વાભે જઇ યહ્યાં, 


P a g e | 140 

જાણે આયવની ૂતી વાભે જઇ યહ્યાં શમ! જગભામાના વભ, શુ ં એ 

ફૃ! નદીને જ આંખયુ ં શત ત એ નભણાઇ દેખીને ૂય ઉતાયી નાખત! 

આા સ ૂથાએ ત્રાાલાાને ૂછ્ુ ં:”વાભે કાંઠે રઇ જળ?” 

કીઓ ફલ્મા: “દયફાય, આભાં ઊતયામ એભ નથી. જુઓ ને, ફેમ કાંઠે 

આટરાં ભાણવ ફેઠાં છે!” 

“ાણી કમાયે ઊતયળે?” 

“કાંઇ કશેલામ નરશ.” 


P a g e | 141 

ગાડાલાા ટેરે આાને કહ્ુ ં, "આા! શલે ખાતયી થઇ? શજીમ ભાની 

જાલ ત ગાડું ાછં લાફૄં.” 

“શલે ાછાં લીએ ત ફુઇ [વાસુ] ત્રણ તસુ બયીને નાક કાી લ્મે! ાછાં 

ત લી રયમાં, ટેર!” 

આાની યાંગભાં ભાણકી થનગનાટ કયી યશી શતી. શભણાં જાણે ાંખ 

પપડાલીને વાભે કાંઠે શોંચી જાઉં એલા ઉછાા એ ભાયી યશી શતી. 

નદીના ભસ્ત ઘુઘલાટાની વાભે ભાણકી ણ શણશણાટી દેલા રાગી. ઘડીક 

વલચાય કયીને ઘડેવલાય ત્રાાલાા તયપ પમો. “જઇ યીતે વાભે ાય 

ઉતાયળ?” 


P a g e | 142 

“કેટરા જણ છ?” રારચુ ત્રાાલાાઓએ રશિંભત કયી. 

“એક ફાઇ ને એક ફચ્ચુ ં, ફર, શુ ં રેળ?‖ 

“ફૃવમા વ શમ ત શભણાં ઉતાયી જઇએ.” 

“વના કાકા!” કશી આાએ કભયેથી લાંવી છડીને ―ખરડિંગ....ખરડિંગ‖ 

કયતા વ ફૃવમા ગણી દીધા. જાણે એ યણકાયભાં આાની આજની 

આલતી ભધયાતના ટકયા લાગમા. એણે શાકર કયી, "ઊતય શેઠાં.” 

કારઠમાણી નીચે ઊતયી. ફે ભરશનાનુ ં ફાક ફે શાથે શૈમાવયસુ ં દાફીને 

ફાઇએ ધયતી ઉય ગ ભાંડયા. શુ ં એ ગ! જાણે ગની ાનીઓભાંથી 


P a g e | 143 

કંકુની ઢગરી થાતી જામ. કસુ ંફર ભરીયના ાતા ઘંઘટભાંથી ૂ એનુ ં ભોં 

દેખાતુ ં શતુ ં. કાાં કાાં લાદાંનુ ં કાજ ઉતાયીને આંજેરી જાણે એ ફે 

આંખ, અને એ આંખના ્ ૂણાભાં ચણઠીના યંગ જેલી યાતીચ ચટકી, 

શેભની ળયણાઇઓ જેલી એના શાથની કાયુ ં, ભાથે રીરાં રીરાં છૂંદણાં, 

ફંવીધાયી કા‖ન અને ગીનાં એ ભયાં: અને શેભની દીલીભાં ાંચ-ાંચ 

જમત વગતી શમ તેલી, ડાફ-જભણા શાથની ાંચ-ાંચ આંગીઓ, 

મુવાપયની નજય જાણે એ ૂતીએ ફાંધી રીધી. ફધાંમ ફરી ઊઠયાં, 

"આા ગજફ કાં કય? આવુ ં ભાણવ પયી નરશ ભે, શ! આવુ ં કેસ ૂડાના 

જેવુ ં ફાક કયભાઇ જાળે. આા, સ્તાળ; ક મ ૂકીને યળ.” 


P a g e | 144 

“જે થામ તે ખયી, બાઇઓ! તભાયે કાંઇ ન ફરવુ ં.” આાએ જયાક 

કચલાઇને ઉત્તય દીધ. કારઠમાણીને કહ્ુ ં, "ફેવી જાઓ.” 

જયામે અચકામા વલના, કાંઇમે ૂછયછ કમ ા વલના, "જે ભાતા! કશીને 

કારઠમાણી ત્રાા ઉય ફેઠી. રાંઠી લાી ખાભાં ફાક સુલાડ્ુ ં. 

ઘ ૂભટ કાઢીને ગ શેઠ દફાલી દીધ. ચાય તંફડાં, ૂ અને એની ઉય 

ઘંટીએ દલાની નાની ખાટરી ગઠલીને કયેર એ ત્રા! ભઢા આગ 

ધીંગુ ં યાંઢવુ ં ફાંધેલુ ં શમ. એ યાંધવુ ં ઝારીને ફે તરયમા એ ત્રાાને તાણે. 

આ યીતે ત્ર તણાલા રાગમ. આા ભાણકીને ઝારીને કાંઠે ઊબા ઊબા 

જઇ યહ્યા છે. ત્રા વાભે ાય શોંચી જામ તે છી ભાણકીને ાણીભાં 


P a g e | 145 

ના્ુ ં, અને નાખમા બે જ વાભે કાંઠે કારઠમાણીને આંફી રઉં, એલા 

અડગ વલશ્વાવથી એ ઊબ શત. ભાણકીને ત એણે આલાં કેટરાંમે ૂય 

ઊતયાવમાં શતાં. અને ભાણકી ણ જાણે તાની વભલડ કારઠમાણી 

તાની આગ તયી જામ છે, એ દેખી ળકાતુ ં ન શમ તેભ ડાફરા 

છાડલા રાગી. જાણે એના ગ નીચે રા ફતી શમ એભ છબ્મા - 

નછબ્મા ગે એ ઊબી છે. 

ત્રા ળેતરની છાતી ઉય યભલા રાગમ. નાનુ ં ફાક નદીની રીરા 

વનશાીને ઘ ૂઘલાટા દેતુ ં ઊછલા રાગયુ ં. ભાતાએ ત્રાાની વભતરતા 

વાચલલા ફાકને દફાવયુ ં, તમાં ત ભધલશેણભાં શોંચ્માં. 


P a g e | 146 

“ભંડી ૂ થઇ !” એકાએક આાના ભોંભાંથી ઉદૌ ગાય નીકળ્મ. 

“ગજફ થમ !” ફેમ કાંઠાના ભાણવએ જાણે દઘ દીધ. 

આળયે એક વ આંખ એ ત્રાા ઉય ભંડાણી શતી, લાંબ એક રાંફ, 

કાતય વા મંઝાત ૂ ભધલશેણભાં ઊડત આલત શત. નાગ ાણીભાં 

અકાઇ ગમેર. ાણીના રઢ એને ફશાય નીકલા દેતા નશતા. એ 

ઊગયલાનુ ં વાધન ગતત શત. એણે ત્રા દેખમ. અજુ ાનના બાથાભાંથી 

તીય જામ તેભ આ્ુ ં ળયીય વંકેરીને નાગ છરંગ ભાયી ત્રાા ઉય જઇ 

ચડય; ફયાફય કારઠમાણીના ભોં વાભે જ ભંડાણ. સ ૂડા જેલી પેણ ભાંડીને 

―ફૂં.... ' અલાજ કયત એ કારઠમાણીના ઘ ૂભટા ઉય પેણ છાડલા રાગમ. 


P a g e | 147 

ણ એ ત કારઠમાણી શતી! એ ન થડકી. એનાં નેત્ર ત નીચે ફાક 

ઉય ભંડાણાં છે. એના મુખભાંથી ―જે ભા.... જે ભા!' ના જા ઊડયા. 

“આા, ગજફ કમો!” ભાણવ એકીશ્વાવે ફરી ઊઠયા. આા ત એકધ્માન 

ફની યહ્યા છે. એણે જયુ ં કે નાગે પેણ વંકેરી ભોં પેયવયુ ં. યાંઢલા ઉય 

ળયીય રાંબુ ં કયીને એ ચાલ્મ. આાએ બ ૂભ ાડી :” એ જુલાન! વાભા 

કાંઠા સુધી યાંધવુ ં ન છડજ, શ! વ ફૃવમા આીળ.” 

ત્રાાલાાને કાને ળબ્દ ડયા, આ ળી તાજુફી! વ ફૃવમા ફીજા! ાછં 

પયીને જુએ તમાં ત કાને અને એના શાથને એક લેંતનુ ં છેટુ ં ! ―લમ 


P a g e | 148 

ફા!” ચીવ નાખીને એભણે શાથભાંથી યાંઢવુ ં મ ૂકી દીધુ ં; ―ઢફ-ઢફ- 

ઢફાક!” ઢફતા ઢફતા ફેમ જણા કાંઠે નીકી ગમા. 

યાંઢવુ ં છૂટ્ુ ં, અને ત્રા પમો. ભધલશેણભાં ઘ ૂભયી ખાધી.... ઘયયય! 

ઘયયય! ત્રા તણામ. 'એ ગમ... એ ગમ.... કેય કમો, આા! –કેય 

કમો.‖ એલી યીરડમાયભણ ફેમ કાંઠે થઇ યશી. યાંઢલે ચડેર નાગ ાણીભાં 

ડૂફકી ખાઇને ાછ ત્રાા ઉય આવમ, ફાઇની વાભે ભંડાણ. ફાઇની 

નજયના તાય ત ફીજે ક્ાંમ નથી - એના ફાક ઉય છે; અને એના 

અંતયના તાય રાગમા છે ભાતાજીની વાથે. ત્રા ઊબે લશેણે ઘયેયાટ 

તણાત જામ છે. ‖જે જગદમ્ફા‖ન મૃતયુજા જાત જામ છે. 


P a g e | 149 

આ જુએ છે કે કારઠમાણી ચારી ! એક રકભાં ત એણે અસ્ત્રી વલનાન 

વંવાય કલ્ી રીધ. અને - 

ડુંગય ઉય દલ ફે, ખન-ખન ઝયે અંગાય, 

જાકી શેડી શર ગઇ, લાકા બ ૂયા શલાર. 

અને 

કંથા શેરી કાભની, વાંમા ળેં ભામે, 

યાલણ વીતા રે ગમ, લે રદન વંબામે. 

એલા એ ધ્રાવકા ડી ગમા. ણ વલચાયલાનુ ં લેફૄ ક્ાં શતુ ં ? 


P a g e | 150 

કાઠીએ ભાણકીની લાગ ઉતાયીને કાઠાની મંડકી ૂ વાથે બયાલી. ભયડમ 

ઉતાયી રીધ, ઊગટાને તાણીને ભાણકીને ત્રાજલે તે તેભ તી રીધી. 

ઉાય ચડય. નદીને ઊબે કાંઠે શેટહ્વાવ ભાણકીને લશેતી મ ૂકી. ભણણકા- 

ભણણકા જેલડા ભાટીના વિંડ ઉડાડતી ભાણકી એક ખેતયલા ઉય રક 

લાયભાં શોંચી. આ ફધુ ં લીજીને લેગે ફન્યુ ં. 

“ફા ભાણકી! ભાયી રાજ યાખજે!” કશીને ઘડીના ડખાભાં એડી રગાલી. 

ળેત્રુ ંજીના ઊંચા ઊંચા બેડા ઉયથી આાએ ભાણકીને ાણીભાં ઝીંકી. 

―ધુબ્ફાંગ‖ દેતી દવ શાથ ઉય ભાણકી જઇ ડી. ચાયેમ ગ રાંફા કયીને 

એ ાણીભાં ળેરાયા દેલા રાગી. ાણીની વાટી ઉય પતત ભાણકીનુ ં 


P a g e | 151 

ભઢું અને ઘડેવલાયની છાતી, એટર જ બાગ દેખાત શત. ભાણકી ગઇ. 

ફયાફય ભધલશેણભાં ત્રાા આડી પયી. ત્રા વયી જલાભાં રક લાય 

શતી. આાના શાથભાં ઉઘાડી તયલાય શતી. ફયાફય ત્રા ાવે આલતાં 

જ આાએ તયલાય લાઇ: ―ડુપ‖ દઇને નાગનુ ં ડકુ ં નદીભાં જઇ ડ્ુ ં. 

રક લાયભાં આાએ યાંઢવુ ં શાથભાં રઇ રીધુ ં. 

―યંગ આા ! લાશ આા ! નદીને ફેમ કાંઠેથી રકએ બરકાયા દીધા. 

ભસ્તીખય નદીએ ણ જાણે ળાફાળી દીધી શમ તેભ ફેમ બેડાભાંથી 

ડછંડા ફલ્મા. 


P a g e | 152 

ચાયેમ રદળાભાં યાક્ષવ જેલા રઢ ઊછી યહ્યા છે, કારઠમાણી અને ફાક 

ાણીભાં તયફ છે. ભા-દીકયાનાં ભોંભાં ણ ાણી જઇ યહ્ુ ં છે. આ 

ઉયલાવ નજય કયે તમાં ત આય અધો ગાઉ અઘ તશી ગમેર; વાભે 

ાણીએ ઘડી ચારી ળકળે નરશ. વન્મુખ નજય કયે તમાં ત નદીના બેડા 

ભાથડું-ભાથડું ઊંચા! કેલી યીતે ફશાય નીકવુ ં? 

“ફા ભાણકી ! ફેટા ભાણકી !” કયીને આાએ ઘડીની ીઠ થાફડી. 

ઘડી ચારી. 

“કારઠમાણી, શલે તારુ ં જીલતય યાંઢલાભાં છે, ભાટે ફયાફય ઝારજે.”કાઠીએ 

કહ્ુ ં. 


P a g e | 153 

કારઠમાણીએ ફાકને રાંઠીભાં દફાવમ, ફે શાથે યાંઢવુ ં ઝાલ્યુ ં. યાંઢલાન 

છેડ આાએ કાઠીમાણીની મંડકીભાં ૂ બયાવમ. ભાણકી કાંઠા ાવે શોંચી; 

એના ગ ભાટી ઉય ઠેયાણા. 

“કારઠમાણી! ઝારજે ફયાફય!” કશીને આાએ ભાણકીના ડખાભાં ાટુ 

નાખી ચાયે ગ વંકેરીને ભાણકીએ એ ભાથડું — ભાથડું બેડા ઉય 

છરંગ ભાયી... ણ બેડા રેરા શતા. ભાટીનુ ં એક ગાડા જેલડું ગાંદફૄં 

પવક્ુ ં. ભાણકી ાછી ાણીભાં જઇ ડી. ત્રા ણ, એ ફાક અને 

ભાતા વત, ાછ છડાણ. ભા-દીકય મંઝાઇને ૂ ાછાં શુદ્ધદભાં આવમાં. 


P a g e | 154 

“ફા ભાણકી !” કશીને પયી લાય બેખડ ાવે રઇને આાએ ભાણકીને 

કુદાલી. ઉય જઇને ભાણકી ાછી ાણીભાં છડાણી. ભ ૂતાલ જેલાં 

ભજાં 

જાણે બગ રેલા દડયાં આવમાં. 

ત્રીજી લખત જમાયે ભાણકી ડી, તમાયે કારઠમાણી ફરી, "કાઠી, ફવ! શલે 

ત્રા ભેરી દ્ય! તભાય જીલ ફચાલી લ્મ, કામા શેભખેભ શળે ત ફીજી 

કારઠમાણી ને ફીજ છકય ભી યશેળે. શલે દાખડ કય ભા.” 


P a g e | 155 

“ફર ભા!—એવુ ં લવમુ ં ફરીળ ભા! નીકીએ ત ચાયેમ જીલ વાથે 

નીકશુ ં; નીકય ચાયેમ જણાં જવભાવધ રેશુ ં, આજની યાત યશેલાની 

પ્રવતજ્ઞા છે કાં ઇતરયમાને ઓયડે, ને કાં વભદયના ાતાભાં.” 

“ભાણકી! ફા ! આંશીં આંતયૈમા યાખીળ કે શુ ં?” કશીને ચથી લાય એડી 

ભાયી. ભાણકી તીયની ભાપક ગઇ. બેડાની ઉય જઇ ડી. કૂલાભાંથી ફખ 

નીકે તેભ કારઠમાણી અને એના ફાક વરશત શેભખેભ ત્રા કાંઠે 

નીકી ડય. 'યંગ આા! યંગ ઘડી!' એભ રકરકમાયી કયતાં ભાણવ ટે 

લળ્માં. આા ભાણકીને લન નાખલા ભંડયા. ણ ભાણકીને શલે લનની 


P a g e | 156 

જફૃય નશતી: એની આંખ નીકી ડી શતી, એના ગ ત ૂટી ગમા શતા, 

એના પ્રાણ છૂટી ગમા શતા. 

ભાથા ઉય વાચી વનેયીથી બયેર પેંટ ફાંધ્મ શત તે ઉતાયીને સ ૂથા 

ધાધરે ભાણકીના ળફ ઉય ઢાંક્. ભાણકીને ગે ફથ બયીને તે કે 

કે યમ. ―ફા ભાણકી! ભા ભાણકી!‖ – એલા વાદ ાડી ાદીને 

આાએ આકાળને યલયાવયુ ં. તમાં ને તમાં જ મ ૂક્ુ ં કે જીલતા સુધી ફીજા 

કઇ ઘડા ઉય ન ચડવુ ં. કારઠમાણીનાં નેત્રભાંથી ણ ચધાય આંસુ 

ચાલ્માં જતાં શતાં. 


P a g e | 157 

એંળી લયવન થઇને એ કાઠી ભમો. તાના બાણેજ દેલા ખાચયની 

ઘડાયભાં ફાય-ફાય જાતલંત ઘડાં શતાં; ણ તે કદી કઇ ઘડે નશત 

ચડય. 

―યંગ ઘડી - ઝાઝા યંગ !‖ એભ કશીને આખા ડામયાએ કાન કડયા. 

[ઘડી ઠેકાલતી લખતે ત્રા અને તે ય ફેઠેરાં ફાક — ભાતા ત્રણ- 

ત્રણ લાય ળી યીતે વાથે યશી ળકે એલી ળંકા વભત્રએ ઉઠાલી છે. એનુ ં 

વભાધાન કયલા ભાટે ેર નજયે જનાય લાત ાકાય આજે શાજય નથી, 

એટરે આણે સુખેથી વભજી રઇએ કે અવલાયે કારઠમાણીને ફાક વતી 

ઘડી ઉય ફેરાડયે (ાછ) ફેવાડી રઇ યાક્રભ કયુ ં શળે.] 


P a g e | 158 

7. બીભ ગયાણીમ 

ભચ્છ નદીને કાંઠે ભયરીધયે આશીયને લયદાન દીધાં , તે રદલવથી આજ 

સુધી આશીયના દીકયા છાફડે - જ એ છાફડું વતનુ ં શમ ત - ભયરીધય 

ફેવતા આવમા છે. આશીય ત ધ ૂીયુ ં લયણ ; ઘડે ચડીને પજ બે શારે 

કે ન શારે , ણ આમયન દીકય ગાભને ટીંફે ઊબ યશીને ખયેખય ફૃડ 

દેખામ. એલ જ ફૃડ દેખાણ શત એક ગયાણણમ ; આજથી દઢવ લયવ 

ઉય વાતડા ગાભને ટીંફે , વાતડાને ચયે ભશેતા - ભસુદી અને ગી 

વામતા મંઝાઇને ૂ ફેઠા છે. શુ ં કયવુ ં તેની ગભ ડતી નથી. 


P a g e | 159 

ારીતાણાના દયફાય પ્રતાવંગજી આજ તાના નલા ગાભનાં તયણ 

ફાંધલા આવમા છે. એટરે ના ણ કેભ ડામ ? 

"ફીજુ ં કાંઇ નશીં, "એક આદભી ફલ્મ : “ણ નખાં નખાં ફે યજલાડાંનાં 

ગાભ અડઅડ ક્ાંમ બાળ્માં છે? નતમન કજજમ ઘયભાં ગયળે." 

"ણ ફીજ ઉામ ળ ! એના ફાની જભીન આણા ગઢના ામા સુધી 

ગે છે એની કાંઇ ના ડામ છે ?" ફીજાએ લાંધ ફતાવમ. 


P a g e | 160 

"અયે ફાુકી શુ ં, વાત ેઢીની જૂની જભીન શમ તમ ભેરી દેલી જઇએ ; 

ગાભ ગાભ લચ્ચેના વં વાટુ શુ ં ારીતાણાન ધણી આટર રબ નરશ 

છડે?" 

"શા જ ત! શજી કાર વલાયની જ લાત 

; વધયા જેવંગની ભા ભીણરદી 

ભરાલ વયલય ખાંડું થાતુ ં‖તુ ં તમ લેશ્માનુ ં ખયડું નશતુ ં ાડ્ુ ં." 

"અને આણે ક્ાં જભીનનાં ફટકાં બયલા છે 

? પતત ગોંદયા-લા જભીન 

ભેરી રદમે. એટરે ફેમ ગાભ લચ્ચે ગોંદય કયશુ ં. ણફચાયાં શુડાં ય 

ખાળે, લટેભાગુ ા વલવાભ રેળે અને લી કજજમ-કંકાવ નરશ થામ.” 


P a g e | 161 

"ણ ઇ વાલજને કણ કે‖લા જામ કે તારુ ં ભઢું ગંધામ છે ?" 

"ભે‖ત જામ, ફીજુ ં કણ ?" 

રભણે આંગી મ ૂકીને ફેઠેરા લશીલટદાયને ળયીયે યવેલ લી ગમ. 

એણે જલાફ દીધ કે "એ ભારુ ં કાભ નરશ 

જઇને ભાયા નાભે દયફાયને વભજાલ.” 

, બાઇ ! તભે વહુ વામતાઓ 

"ત બરે , શાર ! ” કશેતા વામતા ઊબા થમા 

; ાદય જામ તમાં 

પ્રતાવંગજી ઢણરમ ઢાલીને ફેઠેરા... ારીતાણાનુ ં ખયડું ગાંડું 

કશેલામ છે , તેનુ ં વાક્ષાતૌ પ્રભાણ દેતી એની વલકયા મુખાકૃવતની વાભે 


P a g e | 162 

કઇ શારીભલારી ત ભીટ ભાંડી ળકે નશીં એલ તા ઝયે છે. ફેઠા ફેઠા 

દયફાય જયીપને શાકર કયે છે , "શાં ! બયતય કયીને નાખ ્ંટ. ૂ અને છી 

ામ દયી લ્મ ઝટ.” 

"ફાુ, યાભ યાભ!” કશીને નીચા લી વરાભ કયતા વામતા ઊબા યહ્યા. 

“કેભ શુ ં છે?” પ્રતાવંગજીએ તયભાં ૂછ્ુ ં. 

“ફા, લશીલટદાયે કશેલયાલેલુ ં છે કે જભીન તભાયી વાચી , ણ નતમન 

કજજમ ન થામ ભાટે ગોંદયા-લા જભીન ભેરી....” 


P a g e | 163 

“ભેરી દઉં , એભ ને ?‖ પ્રતાવંગજીન વત્ત પાટી ગમ 

, “રીરાંછભ 

ભાથાંના ખાતય બમ ા છે , એ જભીન ભેરી દઉં, ખરુ ં કે ? જભીનનાં મ ૂર ઇ 

શુ ં જાણે ? જાઓ ઘયબેા થઇ જાઓ. કશેજ એને કે વીભાડે ત વય 

ણચયાણ‖ત, કાછડા!” 

ઝાંખાઝટ ભોં રઇ વામતા ાછા પમ ા. ચયે જઇ લશીલટદાયને લાત 

કયી. ફધા ચયે સ ૂનવાન થઇ ફેઠા. બાલનગય આઘુ ં યશી ગયુ ં, એટરે તમાં 

વભાચાય શોંચતા શેરાં ત પ્રતાવંગજી ામા યી દેળે. વહુના શ્વાવ 

ઊંચા ચડી ગમાં છે. 


“ણ તભે આટરા ફધા કાં છ ળીદ ને 

P a g e | 164 

? પ્રતાવંગજી શુ ં વાલઝ- 

દીડ છે ? ભાણવ જેવુ ં ભાણવ છે. આણે જઇને ઊબા યશીએ 

, પયી 

વભજાલીએ, ન ભાને ત ાણીના કળ બયીને આડા ઊબા યશીએ. આભ 

યમે શુ ં લળે?‖ 

વહુની નજય આ લેણ ફરનાય ભાણવ ભાથે ઠેયાઇ. આછા-ાંખા કાતયા ; 

એકલરડયુ ં રડર , પાટરત ૂટર લ ૂગડાં , ખબે ચપાનુ ં ઓવારડયુ ં નાખેલુ ં , 

કાખભાં તયલાય શાથભાં શક , ચયાની ડવાની કયે વહુથી આઘેય એ 

આદભી ફેઠ છે. 

“તમાયે, બીભા ગયણણમા,” ભાણવએ કહ્ુ ં; “તભે અભાયી શાયે આલળ?” 


P a g e | 165 

“બરે, એભાં શુ ં? તભે કશેતા શ ત હુ ં ફલુ ં.” 

“જે ઠાકય” કયીને વહુ ઊડયા. ભખયે બીભ ગયણણમ શાલ્મ. વડેડાટ 

ધીયે ગરે વીધ શોંચ્મ , પ્રતા વંગજીને ગઠણે શાથ નભાલી ફલ્મ , 

”ફાુ, યાભ યાભ!” 

“યાભ યાભ! કણ છ ?" દયફાય આ આમયના લશયા લેળ જઇ યહ્યા , ભોં 

આડ ફૃભાર યાખીને શવવુ ં ખાળ્યુ ં. 

“છઉં ત આમય.” 


P a g e | 166 

“ખાખય ફૃંઢ ને આમય મંઢ! ૂ ” દયફાયે ભશ્કયી કયી ; “ફર આમયબાઇ, ળ 

હુકભ છે?” 

“ફાુ, હુકભ અભાયા ગયીફના તે વળમા શમ! હુ ં ત આને લીનલલા 

આવમ છં કે ગોંદયા-લા ભાયગ છડીને ગાભન ામ નખામ ત વહુના 

પ્રભુ યાજી યે‖!” 

“આમયબાઇ!” પ્રતાવંગનુ ં તાવુ ં ત ૂટુ ં ત ૂટુ ં થૈ યહ્ુ ં 

કાયબાયી રાગ છ !” 

, ”તભે બાલનગયના 

“ના, ફા! હુ ં ત વામતમ નથી.” 


P a g e | 167 

“તમાયે?” 

“હુ ં ત મુવાપય છં. અસ ૂય થયુ ં છે ને યાત રયમ છં.” 

“ત છી આફફૃ વતા ાછા પયી જાલ!” 

“અભાયે આમયને આફફૃ ળી , ફા? હુ ં ત એભ કહુ ં છં કે બાલનગય અને 

ારીતાણુ ં ફેમ એક છડલાની ફે ડાળ્યુ ં ; એક જ ખયડું કશેલામ , 

ગંગાજણયુ ં ગરશર કુ ફેમનુ ં એક જ, અને એક ફાના ફે દીકયા આલી 

ભાર લગયની લાતભં ફાધી ડે એવુ ં કજજમાનુ ં ઝાડ કાં લાલ?" 

“શલે બાઇ, યસ્ત રે ને! બરે બાલનગયન ધણી ભને પાંવીએ રટકાલે.” 


P a g e | 168 

“અયે ફા! ” જેભ જેભ ઠાકય તતા જામ છે તેભ તેભ ગયણણમ ટાઢ 

યશીને ડાભ દેત જામ છે , “ળેત્રુ ંજાના ફાદળાશ! એભ ન શમ. શેડાશેડાવનયુ ં 

આટકે તમાયે અક્ગન ઝયે 

દાલાન ઊડે.” 

; લજ્જયે લજજય બટકામ તે લખતે છી 

“આમયડા!” પ્રતાવંગની આંખભાંથી તણખા ઝમ ા. 

“ફાુ, તભાયે આવુ ં તછડું ેટ ન જલે 

ફાખડે -” 

, અને બાલનગય-ારીતાણા 

“તે ટાણે તને લષ્ષ્ટ કયલા ફરાલશુ ં.” 


P a g e | 169 

“ એ ટાણે તેડાવમાનુ ં લેફૄ નરશ યશે. બેંસ્યુ ં જે ઘડીએ ભાંદણાભાં ડે તે 

ઘડીએ ડેડકાં ણફચાયાં ઓલાે ચડે , ફાુ ! ઇ ટાણે લષ્ષ્ટન લખત ન યશે. 

છી ત જેના ઘયભાથી ઝાઝાં નણમાં—" 

“ત છી તુ ં અભાયાં નણમાં ઉતયાલી રેજે.” 

“હુ ં ત અસ ૂય થયુ ં છે તે યાત રયમ છં. ણ, ફાુ, યે‖લા દ્ય.” 

“નીકય ! તુ ં શુ ં ફંધ કયાલીળ ?” 

“ઇ મે થામ !” 


P a g e | 170 

“એ - ભ ! ” પ્રતાવંગજીએ જયીપને શાકર દીધી , ”નાખ ્ંટ, ૂ ગધેડીઓ 

ખદ, આમયડ આવમ ફંધ કયાલલા !” 

ઠાકયની શાકર વાંબીને જયીપ ડગલુ ં ભાંડે તે શેરાં ત બીભાભા 

મ્માનભાંથી તયલાય ખેંચાણી. ઉઘાડી તયલાય રઇને બીભ આડ ઊબ 

અને જયીપને કહ્ુ ં, ”જજ શોં, ટચ ડય કે કાંડાં ખડયાં વભજજ!” 

ઘડી શેરાંન ાભય આદભી ઘડી એકભાં ફદરામ ને ફદરાતાં ત તાડ 

જેલડ થમ. જયીપના ગ જાણે ઝરાઇ ગમા , ઠાકયની આંખભાં તાની 

નજય યલીને ડકાયુ ં , ”તમાં જ ફેઠા યે ‖જ, દયફાય ! નીકય ઓખાત 

ફગડી જળે. હુ ં ત આમયડ છં. ભયીળ ત ચટી ધ ૂ બીંજાળે. ણ જ 


P a g e | 171 

તભાયા ગાને આ કાકા રફયક રેળે ને , ત રાખ ત્રાંવણયુ ં ખડખડી 

ડળે. ળેત્રુ ંજાના ધણી ! આ વગી નરશ થામ.” 

પ્રતાવંગજીએ આજ જીલતયભાં શેરી જ લાય વાચા યંગભાં આલેરા 

ુરુને દીઠ. વ કાના શતા , ણ એક કાના થઇ ગમા. આંખની 

ાંણ ધયતી ખતયલા ભંડી. તમાં ત પયી લાય બીભ ફલ્મ 

, ”અભારુ ં 

ભાથુ ં ત ઘયધણી ભાણવનુ ં , દયફાય ! ચાીને ફકડ ભમો તમ શુ ં ? 

ણ વંબાજ. શાલ્મા છ કે શભણાં ઉતાયી રઇળ ભાથુ ં - ચાકડેથી 

ભાટીન ીંડ ઉતાયે એભ.” 


P a g e | 172 

ભ ૂલ ધ ૂણત શમ એભ બીભાનુ ં રડર ધ્ર ૂજી ઊઠ્ુ ં. ભાણવએ બીભાને ઝારી 

રીધ. પ્રતાવંગજી ઊઠીને શારી નીકળ્મા. ફીજે રદલવે બકડે ઊઠીને 

ારીતાણે શોંચી ગમા. 

આ ફાજુથી વાતડાના લશીલટદાયે ભશાયાજ લજેવંગને ભાથે કાગ 

રખમ કે આલી યીતે બીભા ગયણણમા નાભના એક આમયે બાલનગયની 

આફફૃ યાખી છે. એલી તભાભ વલગતલા કાગણમ ફીડીને એક 

અવલાયને ફીડા વાથે બાલનગય તયપ લશેત કયી દીધ અને ગાભડે 

ગાભડે બીભા ગયણણમાની કીવતિન ડંક લાગમ. 

“દયફાય કેભ દેખાતા નથી ?” 


P a g e | 173 

“ભાભા, એ ત ત્રણ દીથી ભેડી ભાથે જ ફેઠા છે. ફા‖યા નીકતા જ નથી.” 

“ભાંદા છે ?” 

“ના, ભાભા, કામા ત યાતીયાણમ જેલી છે.” 

“તમાયે?‖ 

“ઇ ત યાભધણી જાણે.ણ વાતડેથી આવમા તે દીથી તેરભાં ભાખી બ ૂડી 

છે. લાતુ ં થામ છે કે કઇક આમયે ફાુને બોંઠાભણ દીધુ ં.” 

“ઠીક, ખફય આ દયફાયને, ભાયે ભવુ ં છે.” 


P a g e | 174 

એનુ ં નાભ શતુ ં લાા ળાભ બા. દાઠા તયપના એ દયફાય શતા. 

ારીતાણા ઠાકય પ્રતાવંગજીના એ વાા થતા શતાં. ભાથા ઉય 

ભરખાં ભેરીને પગ ફાંધતા શતા.[ ―પગ‖ એ જૂના જભાનાની ાઘડી શતી] 

એના ભુજફની ખમાવત આખી વયલૈમાલાડભાં થયાઇ ગઇ શતી. ભેડી 

ઉય જઇને એણે દયફાયને રશિંભત દીધી 

, “ળેત્રુ ંજાના ધણી કચાયીએ 

કસુ ંફા ીલા ન આલે એ ફૃડું ન દેખામ, દયફાય ! અને, એભાં બોંઠાભણ શુ ં 

છે ?” 

“ણ, લાા ઠાકય, ભા એક આમય નયરાઇ કયી ગમ !” 

“અયે, વાંજે એના કાતમ ાભાં ધ ૂ બયશુ ં. આમયડું શુ ં---” 


P a g e | 175 

“યંગ, લાા ઠાકય ! ” કશેતાં દયફાયને સ્ફૂવતિ આલી. ણ તયત ાછ 

ગયણણમ નજયે તયલા ભાંડય, અને ફલ્મા, ”ણ લાા ઠાકય ! વાતડે 

જાલા જેવુ ં નથી, શ! આમય ફશ કફાડ ભાણવ છે, ફહુ લવભ છે.” 

“શલે દઠા જેટર છે ને ?” 

“અયે, યંગ ! લાા ઠાકય ! ણ લાા ઠાકય 

તાડ જેલ રાગે છે શોં ! જાલ ત ઠીક.” 

, ઇ તયલાય લ્મે છે તમાયે 

તાડ જેલડ છે કે કાંઇ નાનભટ , એ હુ ં શભણાં ભાી આવુ ં છં. દયફાય , 

તભતભાયે રશેયથી કસુ ંફ ીઓ. ફાકી એભ યમે યાજ નરશ થામ.” 


P a g e | 176 

દઢવ અવલાયે ળાભ બા વાતડાને ભાથે ચડયા. ઢય લાંબલાની લેા 

થઇ તમાયે વીભભાં આલી ઊબા યહ્યા. ગલાને શાકર દીધી 

આમડું ! ક્ા ગાભન ભાર છે ?” 

, ”એરા 

“ફાુ, વાતડાન.” 

“શાંક્ ભઢા આગ, નીકય બારે યલી રઉં છં.” 

“એ શાંકુ ં છં , ફાા ! હુ ં ત તભાય લાછયલેણરમ કે 

‖લાઉં.” એભ કશીને 

ગલાે ગામ બેંવ ઘીને ારીતાણાને ભાગે ચડાલી. ભખયે ભાર ને 

લાંવે ળાભા બાની વેના. 


P a g e | 177 

ધ્રવાંગ! ધ્રવાંગ! ધ્રવાંગ ! વાતડે ઢર થમ. ારીતાણાની લાય 

વાતડાનાં ધણ તગડી જામ છે , એભ લાલડ શોંચ્મા, ણ આમય ફધા 

જઇ યહ્યા કે દઢવ અવલાય બારે આબ ઉાડતા , તયલાય ફાંધીને 

શાલ્મા જામ છે. એને જેતાળે ળી યીતે ! વહુનાં ભોં ઝાંખાંઝટ થઇ ગમાં. 

તમાં ત બીભાની ઘયલાી આમયાણી ફશાય નીકી. ચયે જઇને છૂટે 

ચટરે એણે ચવક કમો, ”અયે આમરુ ! એ બાઇ વામતાઓ ! કઇ લાવ 

નરશ યાખે શ ! અને આજ ગયાણણમ ગભતયે ગમેર છે તે ટાણે ભંડા 

ૂ 

દેખાવુ ં છે ?” 


P a g e | 178 

એભ લાત થામ છે તમાં ત બીભ ગયાણણમ ગાભતયેથી શાલ્મ આલત 

દેખાણ. ખબે બાલુ ં , ખબાભાં ઢારતય , કેડયે તયલાય , અને શાથીની 

કુ ંબથને ભાથે જાતી ડાફા ભાંડે એલી યાંગભાં ઘડી. ઝાંાભાં આલતાં જ 

એણે ૂછ્ુ ં, ”ળ ગકીય છે, બાઇ ?” 

“બીભબાઇ, દુ શ્ભન પેય કયી ગમા.” 

“કણ ?” 

“ારીતાણાના દયફાયન વા.” 


P a g e | 179 

વાંબતાં જ બીભાનાં ફૃંલાડાં અલાં થઇ ગમાં. શાકર કયી કે 

આમય, ઊબા થાઓ, નીકય કઇ લાવ નરશ યાખે.” 

“એરા 

“અને આમયાણી ! ભાયી વાંગ રાવમ.” 

ાણીની તયવે ગે કાંચકી ફાઝી ગઇ શતી.ણ બીભે ાણી ન ભાગયુ ં , 

વાંગ ભાગી , ઘડાનુ ં રાણ ન છાંડ્ુ ં. આમયાણીએ દટ દીધી , ધણીની 

દેણરમા વાંગ ડેરી તે ઉાડીને રાંફી કયી. વાંગ દઇને ફાઇ ાછી લી; 

ભાથે ભતીબયેરી ઇંઢણી ભેરીને શેલ્મ ચડાલી 

, ખંબે વાંફેલુ ં રીધુ ં અને 

આમયાણીઓને શાકર કયી. ઘયેઘયભાંથી આમયની લહુ-દીકયીઓ શેલ્મ ને 

વાંફેરા રઇને નીકી. યણઘેરડી આમયાણીઓન શેરાય ચડય. 


P a g e | 180 

ગાભ કરક્ુ ં. ખંાી , કદાી કે રાકડી ઉાદી , યીરડમા ચવકા કયતુ ં 

ટફૄં નીવયુ ં. ભખયે બીભ તે ઘડી ઉય , ને ફીજા ફધા ાા , બીભ 

એકર છે , ણ એકે શજાયા જેલ દેખામ છે. ઘડીને આધવડે રેત આલે 

છે. ભાણવ લાંવે દડયા આલે છે. આમયાણીઓન શેરાય ગાજત આલે 

છે. 

વીભાડે ભર દેખાણ. ળાભા બએ ત ત્રીજી ાંવીએ તયલાય ફાંધેરી , 

કભાડ જેલડી ઢાર ગાભાં રીધેરી 

શેયેરી, લાંવે જયુ ં ત એક અવલાય લહ્ય આલે છે. 

, ને ભાથે ભરખાં ગઠલીને પગ 


P a g e | 181 

―અયે, એક અવલાય ફાડ શુ ં કયત ‖ત ?‖ એભ વલચાયીને થબા ભાથે 

શાથ નાખે છે તમાં બીભ આવમ. શયણ ખડાં કયી દે એલી ઘડીના ડાફા 

ગજમા, શાથભાં ગણણ....ગણણ.... ગણણ વાંગ પયતી આલે છે. આલતાં જ 

શાકર કયી. તાદ જેલડ થમ. ”ક્ાં છે દયફાયન વા ?” શાકર 

વાંબતાં અવલાય ઓઝાણા. ઘડીભાં ત બીભાએ પજ લચ્ચે ઘડ 

ઝંરાવમ, ાડ ાડાને કાઢે એભ એણે બાના ઘડાને ફશાય કાઢી 

ાટીએ ચડાવમ. 

રગાપગ....રગાપગ....રગાપગ કયતા બા બાગમા: દઢવ ઉજ્જડ ભઢાં 

ઊબાં થઇ યહ્યા. પયડક —હુ ં, પયડ ! પયડક —હુ ં, પયડ ! પયડક —હુ ં, પયડ ! 


P a g e | 182 

એભ પડકાયા ફરાલતા બા ‖ના ઘડાને ણક ગાઉને ભાથે કાઢી જઇને 

છી રગરગ થઇ બીભાએ વાંગ તી. ફલ્મ 

લાય રાગે. ણ ભને અને બાલનગયને ખટય ફેવે 

કુ ંલયન ભાભ કે‖લા ! ણ જ ! આ ત નરશ ભેલુ ં.” 

, ”જ, ભારુ ં ત આટરી 

; તુ ં ારીતાણા - 

એભ કશી બીભાએ વાંગ રાંફી કયી ળાભા બાને ભાથેથી ભરખાંની પગ 

ઉતાયી દીધી. વાંગની અણીભાં યલામેરી પગ રઇને આમય ાછ 

લળ્મ. કાંધયટ દેત નીકળ્મ. દઢવ અવલાયની ગાંઠ ડી ગઇ છે , 

ણ કઇએ તેને છંછેડય નરશ. 

ળાભ બા તાટીએ ચડી ગમા, તે ઠેઠ ડુંગયાભાં દયળાણા. 


P a g e | 183 

એક કશે :”અયે, ફાાની પગ ઉાડી રીધી.” 

ફીજ કશે :”ઇ ત ભાથાન ભેર ગમ.” 

ત્રીજ કશે : ‖ઇ ત ભયરીધય ફાાને છાફડે આવમા. પગ ગઇ ત ઘી. 

ભાથાન ભેર ઊતમો , ફાા ! લાંધ નરશ. કેડયેથી પાણયુ ં છડીને પેંટ 

ફાંધી લ્મ.” 

દીલે લાટય ચડી તમાયે ળાભ બા ારીતાણાભાં દાખર થમા. 

પ્રતાવંગજી નજય કયે તમાં રભણાં ઉજ્જડ દીસ્માં. ભોં ય વલભવતન 

ૂ 

છાંટમે ન ભે. બાએ વરાભ કયી. 


P a g e | 184 

“ગયાવવમાના ેટન છ?” દયફાયે કહ્ુ ં, ”ભેં ન‖ત ચેતવમ?” 

“ભા.... આમયદ ત્રણ તાડ જેલડ થામ છે ! કાઠાભાં વભાત નથી! ” 

બા‖ની જીબના રચા લલા રાગમા. 

“ન થામ? અભથ હુ ં શાલ્મ આવમ શઇળ? જાલ, ભને ભઢું દેખાડળ ભા” 

ળાભ બા ાટીએ ચડી ગમા. તે રદલવથી એલા ત અફરા યહ્યા કે 

પ્રતાવંગજીના ભતને ટાણે ણ એનાથી અલાયુ ં નશતુ ં. 

તંણગમા જેલ બીભ પગ રઇને વીભાડેથી છ લળ્મ. લાંવે ધણ ચાલ્યુ ં 

આલે છે. ગાભરકએ એને આલત બાળ્મ અને રરકાય કમો 

, ”યંગ 


P a g e | 185 

બીભા ! યંગ ગયાણણમા ! ” “અયે ફા, ભને યંગ ળેના ?” બીભે કંઇમે યવ 

લગય જલાફ લાળ્મ, “એ ત બાલનગયના ફાદળાશનુ ં નળીફ જબ્ફય છે , 

અને ફાકી ત આમય-કાઠીનુ ં કાભ છે કે લાયે ચડવુ ં.” 

બાલનગયના દયફાયગઢની ભેડીએ કનૈમારાર લેજેવંગ ભશાયાજ 

રકચડૂક.... રકચડૂક.... શીંડાખાટે શીંચકે છે. વાભે દીલાન યભાણંદદાવ 

અને ભેરુબાઇ ફેઠા છે. વાતડેથી ફીડ આવમ છે અને પયી પયી લાંચી 

લાંચીને ભશાયાજ ફરે છે , “યભાણંદદાવ, આમયે ભાે અણખમાત કયી , 

શોં ! એને આંશીં તેડાલીએ. ભાયે એને જલ છે.” 

“બરે ભશાયાજ, અવલાય ભકરીએ.” 


P a g e | 186 

“એરા, ક્ાંન ફીડ ?” 

“ફાુ વાતડાન.” 

“ઉઘાડ, ઝટ ઉઘાડ, યભાણંદદાવ !” 

યભાણંદદાવ લાંચે છે તે ભશાયાજ વાંબે છે 

ગયણણમાએ ફીજી લાય ભશાયાજને ફૃડા દેખાડયા છે 

, રખયુ ં શતુ ં કે બીભા 

, દઢવ અવલાયને 

એકરે તગડી , ધણ ાછં લાળ્યુ ં છે અને ળાભા બાની પગ વાંગની 

અણીએ ઉતાયી રઇ જીલતા જાલા દીધા છે.‖ 


P a g e | 187 

લજા ભશાયાજની છાતી શી થલા ભાંડી. ાવાફંધી અંગય્ુ ં શેયુ ં છે 

તેની કવ ત ૂટી ડી. “યંગ ! ઘણા ઘણા યંગ ! ” એભ ભશાયાજના મુખભાંથી 

ધન્મલાદ લછૂટયા અને હુકભ કમો 

ચાવ ઘડે વાતડે ભકર, બીભાને તેડી આલે.” 

, ‖યભાણંદ દાવ ! દાદન ળેખને 

“બરે, ફાુ !” 

“ણ કેલી યીતે રાલલા, ખફય છે ?’ 

“પયભાલો.” 


P a g e | 188 

“પ્રથભ તો એને જે પગ ઉાડી રીધી છે તે વાથે રેતા આલલી અને ફીજુ , ં 

વાતડા ને બાલનગય લચ્ચે આણાં જેટરાં ગાભ આલે છે એ દયેક 

ગાભને ચોયે લસ્તીને બેી કયી, કસુંફા કાધી, બીભા ગયચણમાના 

યાક્રભને ચચી દેખાડવું. ગાભેગાભ એ આમયને છતો કયલો.” 

જભાદાય ઊડયા. વાતડા ભાથે જઇને બીભા ગયચણમાને ફાથભાં રઇ 

રીધા. 

“અયે યંગ ગયાચણમા ! ભશાયાજની રાજ લધાયી !” 

“અયે ફાુ ! ઇ તો ભશાયાજનાં બાગ્મ જફયાં ! હું શું કયી ળકતો’તો ?’ 


P a g e | 189 

“લ્મો, થાલ વાફદા, તભાયે બાલનગય આલલાનું છે.” 

“અયે ફાા, હું ગયીફ ભાણવ ! ભશાયાજ ાવે ભેંથી કાંઇ અલામ ?” 

“અને ઓરી પગ વાથે રેલાની છે.” 

બીભો તૈમાય થમો, ણ પગ રેલાનું ન ભાન્મો. એટરે દાદન ળેખે ટેરને 

રઇ બીભાના ઘયભાંથી વાંગભાં યોલેરી પગ ગોતી કાઢી, વંચોડી વાંગ 

જ વાથે રઇ રીધી. 

“લ્મો ગયચણમા, નાખો વાંગ ાઘડાભાં.” 


P a g e | 190 

“અયે ફા ! ભારુ ં ભોત કાં કયાલો ?” 

“તો અભે રેશું.” 

ભોખયે પગ વોતી વાંગ, છી ગયચણમો અને લાંવે અવલાયો:એભ 

અવલાયી ચારી. ગાભડે ગાભડે વાભૈમાં, લધાભણાં અને કંકુના 

ચાંદરાં.ગાભડે ગાભડે ચોયાભાં દામયો બેો થામ છે, ગયચણમાના 

શૂયાતનની લાત ભંડામ છે, ળયભા આમય નીચે સનશાીને ફેઠો યશે 

છે.ઘાટા કસુંફાની અંજીઓ ઉય અંજીઓ અામ છે. એભ થતાં થતાં 

બાલનગય આવયું. 


P a g e | 191 

ળયભાતે ગરે ગયચણમો ભેડી ઉય ચડલા ભાંડયો અને જે ઘડીએ દાદય 

ઉય તે શૂયલીયનું ડોકું દેખાણું , તે જ ઘડીએ ગાદી ઉયથી ચાયે રા 

ઝાટકીને અઢાયવેં ાદયના ધણી ઊબા થઇ ગમા. 

“અયે ફા ! યે’લા દ્યો ! ભને બોંઠાભન દ્યો ભા !”એભ બીભે અલાજ દીધો. 

ણ ભશાયાજની તો છાતી પાટતી શતી. એ ળી યીતે અટકે ? આઠ કદભ 

વાભા ચાલ્મા. 

“આલો ! ગયચણમા, આલો ! આલો ! એભ આદય દીધો, ણ ભોંભાં ળબ્દ 

વભાતો નથી. દોડીને બીભો ભશાયાજના ગભાં શાથ નાખલા જામ ત્માં તો 


P a g e | 192 

ભશાયાજે ફાલડું કડી રીધું. રઇ જઇને ોતાને ડખે ફેઠક દીધી. ભયક 

ભયક ! ભશાયાજ તો શોઠભાં શવતા જામ છે અને દૂફા ાતા યોણાની 

વાભે ગથી તે ભાથા સુધી નજય કયતા જામ છે. બીભાની ાંણો તો 

નીચે ઢીને ધયતી ખોતયતી યશી છે, અને ભોંએ ળયભના ળેયડા ડે છે. 

આખી લાત ભાંડીને દાદન ળેખે કશી વંબાલી. વાંબીને ભશાયાજ ભોં ભાં 

આંગા નાખી ગમા. 

“ગયચણમા !” ભશાયાજે ૂછ્ું, “શું દયફાય તભને ાે છે?” 


P a g e | 193 

“ના ફાુ, હું તો લદડમા તાફે અકાા ગાભનો લાવી છં. અશીં તો 

વગાલોટે આવમો’તો.” 

“ઠીક, ભેરુજી ! ત્ાંફાનું તરુ ં ભંગાલો.” ભશાયાજે લજીયને કહ્ું. 

ત્ાંફાનું તરુ ં આવયું. 

“રખો ચાય વાંતીની જભીન , ફે લાડીના કોવ , યાજની ગાદીએ દીલો યશે 

ત્માં સુધી બીભા ગયચણમાના લંળના ખામ.” 

રેખ રખાણો. 


P a g e | 194 

“શલે રાલો શેયાભણી.” 

ોળાક આવમો. રાટાટા ળણગાયેરી ઘોડી આલી. શીયની વયક ફેમ ફાજુ 

શીંડોતી આલી છે , વાચા દકનખાફના આગેલા અને જેયફંધ ઘોડીની 

ગયદને ળોબી યહ્ાં છે; કોઇ કુળ લેાયીએ રેખણ ઘડી શોમ એલી 

કાનોટી ઘોડીને યશી ગઇ છે; અને જેભ કોઇ આણાત કાદઠમાણી રાજના 

ઘ ૂભટા તાણતી શોમ તેભ ઘોડીની કાનસ ૂયીની અલ વલ દોઢય ચડી 

યશી છે. ગયચણમાને ોળાક શેયાવમો અને છી ઘોડીની વયક શાથભાં 

આી ભશાયાજે આમયનો લાંવો થાફડયો , ફોલ્મા ”બીભા ગયચણમા ! 


P a g e | 195 

તભાયી વૃદ્ધ અલસ્થા છે એટરે તભાયે કંઇ નોકયી નથી કયલાની. ખાલ, 

ીઓ અને આનંદ કયો.” 

ફાય ભદશના ચારે તેટલું ાચણમા લીડભાંથી ખડ અને દવ કળી 

ફાજયો ભશાયાજે બેાં ભોકરાવમાં. અવલાયો જઇને લાજતે ગાજતે બીભાને 

વાતડે મ ૂકી આવમા. 

આજ ણ એના લંળજો ગયાવ ખામ છે. 


P a g e | 196 

8. દેાદે 

ઉના આવમ છે. ધભ તડક ધખે છે. આબભાંથી જાણે અક્ગન લયવે છે. 

ઊની ઊની લ ૂ લામ છે. ાયેલાં પપડે છે. 

ચૈત્ર ભરશન ગમ. લૈળાખ ગમ. નદી-વયલયનાં ાણી સુકાણાં , ઝાડલાંનાં 

ાન સુકાણાં, ભાણવનાં ળયીય સુકાણાં , શુ-ંખી કાય કયલા રાગમાં . 

યાજા દેાદે ગરશર બગલાનના બકત છે ; યાતે ઉજાગયા કયે છે , પ્રભુને 

અયજ કયે છે , “શે દમાફૄ! ભે ‖ લયવાલ! ભાયાં શુ , ંખી અને ભાનલી 

ભ ૂખમાં - તયસ્માં ભયે છે.” 


P a g e | 197 

પ્રભુએ જાણે યાજાજીની અયજ વાંબી. અાઢ ભરશન ફેઠ ને ભેહુરા 

લયવલા રાગમા. ધયતી તયફ થઇ. ડુંગયા ઉય ઘાવ ઊગમાં. 

દેાદે ઘડે ચડયા. યાજમભાં પયલા નીકળ્મા. ―જઉં ત ખય. ભાયી લસ્તી 

સુખી છે કે દુ :ખી? જઉં ત ખય, ખેડૂત ખેતય ખેડે છે કે નરશ ? દાણા લાલે 

છે કે નરશ? તભાભનાં ઘયભાં ૂયા ફદ ને ૂયા દાણા છે કે નરશ?‖ 

ઘડે ચડીને યાજા ચાલ્મા જામ , ખેતયે ખેતયે જતા જામ. ભયરા ટોકે છે , 

શુડાં ચયે છે , નદીઓ ખખ લશે છે , અને ખેડૂત ગાતા ગાતા દાણા 

લાલે છે. વહુને વાંતીડે ફબ્ફે ફદ 

ધપરડમા. 

, ફદ ણ કેલાં! ધીંગા અને 


P a g e | 198 

ણ એક ઠેકાણે યાજાજીએ ઘડ યક્. જઇ જઇને એનુ ં રદર દુ બાયુ ં . 

કીએ કીએ એન જીલ કામ. 

એક ભાણવ શાંકે છે , ણ શને ફેમ ફદ નથી જતમ ા ; એક ફાજુ 

જતયેર છે એક ફદ , ને ફીજી ફાજુ જતયેર છે એક ફામડી. ભાણવ 

શ શાંકત જામ છે, ફદનેમ રાકડી ભાયત જામ છે. ફામડીનેમ રાકડી 

ભાયત જામ છે. ફામડીના ફયડાભાં રાકડીઓના વ ઊઠી આવમા છે. 

ફાઇ ત ણફચાયી યતી યતી શ ખેંચે છે. ઊબી યશે ત ભાય ખામ છે. 

યાજા દેાદે એની ાવે ગમા. જઇને કહ્ુ ં 

યાખ.” 

, “અયે બાઇ ! શ ત ઊભુ ં 


P a g e | 199 

“ઊભુ ં ત નરશ જ યા્ુ ં. ભાયે લાલણી ભડી થામ ત ? ત ઊગે શુ ં , તારુ ં 

કા? લાલણી ને ઘી-તાલણી! ભડું ઢાંકીનેમ લાલણી કયલી ડે, ઠાકય!” 

એટલુ ં ફરીને ખેડૂતે શ શાંક્ે યાખયુ ં. એક રાકડી ફદને ભાયી અને 

એક રાકડી ફાઇને ભાયી. 

યાજાજી શની વાથે વાથે ચાલ્મા. ખેડૂતને પયી લીનવમ 

આલ વનદા મ? ફામડીને શભાં જડી!” 

, “અયેયે, બાઇ! 

“તાયે તેની ળી ંચાત ? ફામડી ત ભાયી છે ને 

ભાયીળ.” 

? ધયાય જડીળ. ધયાય 


P a g e | 200 

“અયે બાઇ, ળીદ જડી છે? કાયણ ત કશે!” 

“ભાય એક ઢાંઢ ભયી ગમ છે. હુ ં ત છં ગયીફ ચાયણ. ઢાંઢ રેલા ૈવ ન 

ભે. લાલણી ટાણે કઇ ભાગમ ન આે , લાવુ ં નરશ ત આ્ુ ં લયવ ખાઉં 

શુ ં? ફામડી-છકયાંને ખલયાવુ ં શુ ં? એટરા ભાટે આને જડી છે!” 

“વાચી લાત! બાઇ , વાચે વાચી લાત! રે , હુ ં તને ફદ રાલી આુ ં ણ 

ફામડીને તુ ં છડી નાખ. ભાયાથી એ નથી જલાતુ ં.” 

“ે‖રાં ફદ ભગાલી આ , છી હુ ં એને છડીળ ; તે શેરાં નરશ છડું. 

શને ઊભુ ં ત જ નરશ યા્ુ ં. આત લાલણી છે, ખફય છે?” 


P a g e | 201 

યાજાએ નકય દડાવમ , “જા બાઇ , વાભાં ખેતયભાં ભોં-ભાગમાં મ ૂર દેજે. 

ફદ રઇને ઘડીકભાં આલજે.” 

તમ ખેડૂત ત શ શાંકી જ યહ્ય છે. ફાઇ શ ખેંચી ળકતી નથી. એની 

આંખભાંથી આંસુ ઝયે છે. 

યાજા ફલ્મા, “રે બાઇ, શલે ત છડ. આટરી લાય ત ઊબ યશે.” 

ખેડુ ફલ્મ , “આજ ત ઊબા કેભ યશેલામ ? લાલણીન રદલવ ; ઘડીકના 

ખટીાભાં આખા લયવના દાણા ઓછા થઇ જામ!” 


P a g e | 202 

યાજાજી દુ બાઇ ગમા, “તુ ં ુરુ થઇને આટર ફધ વનદા મ? તુ ં ત ભાનલી 

કે યાક્ષવ?” 

ખેડૂતની જીબ ત કુશાડા જેલી! તેભાંમ ાછ ચાયણ ખેડૂત! ફરે તમાયે ત 

જાણે લુશાયને કઢનાં ફૂરડાં ઝયે! એવુ ં જ ફલ્મ 

, “તુ ં ફહુ દમાફૄ શ ત 

ચાર, જૂતી જા ને! તને જડું ને ફામડીને છડું. ઠાર ખટી દમા ખાલા ળા 

વારુ આવમ છ?” 

“ફયાફય! ફયાફય! “કશીને યાજા દેાદે ઘડા યથી ઊતમ ા અને શ 

ખેંચલા તૈમાય થઇ ગમા; કહ્ુ ં, “રે, છડ એ ફાઇને અને જડી દે ભને.” 


P a g e | 203 

ફાઇ છૂટી. એને ફદરે યાજાજી જુતાણા. ભાણવ જઇ યહ્યાં. 

ચાયણ ત અણવભજુ શત. યાજાને ફદ ફનાલીને એ ત શ શાંકલા 

રાગમ. ભાયત ભાયત શાંક્ે જામ છે. ખેતયને એક છેડેથી ફીજે છેડે 

યાજાએ શ ખેંચ્યુ ં. એક ઊથર ૂય થમ. તમાં ત ફદ રઇને નકય 

આલી શોંચ્મ. યાજા છૂટા થમા. ચાયણને ફદ આપ્મ. ચાયણીની 

આંખભાંથી ત દડ દડ શેતનાં આંસુડાં દડયાં. એ ત યાજાનાં લાયણાં રેલા 

રાગી. 

“ખમ્ભા, ભાયા લીય! ખમ્ભા , ભાયા ફા! કયડ રદલાી તાયાં યાજાટ 

તજ!” દેાદે યાજા બાયે શૈમે ચાલ્મા ગમા. 


P a g e | 204 

ચભાસુ ં ૂરુ ં થયુ ં. રદલાી ઢૂ ંકડી આલી. ખેતયભાં ઊંચા ઊંચા છડલા 

ઊગમા છે. ઊંટ ઓયાઇ જામ તેટરા ફધા ઊંચા! દયેક છડની ઉય અક્કેક 

ડૂ ંડું, ણ કેલડું ભટુ ં ? લેંત લેંત જેલડું! ડૂ ંડાભાં બયચક દાણા! ધી ધી 

જુલાય અને રીરા રીરા ફાજયા! જઇ જઇને ચાયણ આનંદ ામ્મ. 

ણ આખા ખેતયની અંદય એક ઠેકાણે આભ કેભ 

? ખેતયને એક છેડેથી 

ફીજા છેડા સુધીની શામાભાં એકેમ છડને ડૂ ંડાં નીંઘરેરાં જ ન ભે! આ શુ ં 

કોતુક ! 

ચાયણને વાંબયુ ં , “શા શા! તે દી હુ ં લાલણી કયત શત ને ઓલ્મ દઢ 

ડાહ્ય યાજા આવમ શત. એ ભાયી ફામડીને ફદરે શે જૂતમ ‖ત. આ ત 


P a g e | 205 

એને શ ખેંચેલુ ં તે જ જગમા. કણ જાણે કેલમ ાવમ યાજા! એનાં 

ગરાં ડયાં એટરી બોંભાં ભાયે કાંઇ ન ાક્ુ ં. લાલેરા દાણામ પગટ 

ગમા !” 

ણખજાઇને ચાયણ ઘેય ગમ , જઇને ફામડીને લાત કયી , “જા , જઇને જઇ 

આલ ખેતયભાં. એ ાવમાના ગ ડયા તેટરી બોંમભાં ભારુ ં અનાજેમ 

ન ઊગયુ ં!” 

ફાઇ કશે, “અયે ચાયણ! શમ નરશ. એ ત શતા યાભયાજા. વાચે જ તુ ં જતાં 

ભ ૂલ્મ.” 


P a g e | 206 

“તમાયે તુ ં જઇને જઇ આલ.પયી ભે ત હુ ં એને ટીી જ ના્ુ ં , એણે ભાયા 

દાણા ખલયાવમા. કેલા ભેરા ેટન ભાનલી! ભે ત એને ભાયી જ ના્ુ ં.” 

દડતી દડતી ચાયણી ખેતયે ગઇ. ેટભાં ત થડક થડક થામ છે , સ ૂયજ 

વાભે શાથ જડે છે. સ્તુવત કયે છે , “શે સ ૂયજ , તભે ત છ , તભાયાં વત 

તે છે ; તમ વવતમાનાં વત ળીદ ખટા થામ છે ? ભાયા યાજાના વતની 

યક્ષા કયજ, ફા!” 

જુએ તમાં ત વાચવાચ એક ઊથર જેટરા છડલાનાં ડૂ ંડાં નીંઘલ્માં જ 

નશતા, ને ફીજા ફધા છડલા ત ડૂ ંડે બાંગી ડે છે! આ શુ ં કોતુક! 


P a g e | 207 

ણ એ ગાંડા ચાયણની ચાયણી ત ચતુય સુજાણ શતી. ચાયણી શલે 

શલે એ શામાના એક છડલા ાવે ગઇ. શલે શલે છડલ નભાવમ ; 

શલેક ડૂ ંડું શાથભાં રીધુ ં. શલે ડૂ ંડાં યથી રીલુ ં ડ ખવેડ્ુ ં. 

આશાશાશા! આ શુ ં 

? દાણા નરશ , ણ વાચાં ભતીડાં! ડૂ ંડે ડૂ ંડે ભતીડાં , 

ચકચકતાં ફૃાાં , યાતાં , ીાં અને આવભાની ભતીડાં. ભતી! 

ભતી! ભતી! યાજાજીને ગરે ગરે ભતી નીજમાં. 

ચાયણીએ દટ દીધી , ઘેય શોંચી. ચાયણન શાથ ઝાલ્મ , “અયે મ ૂયખા , 

ચાર ત ભાયી વાથે! તને દેખાડું કે યાજા ાી કે ધભી શત.” યાણે એને 

રઇ ગઇ ; જઇને દેખાડ્ુ ં ; ભતી જઇને ચાયણ સ્તામ , “ઓશશશ! ભેં 


P a g e | 208 

આલા નતા યાજાને – આલા દેલયાજાને - કેલી ગા દીધી!” ફધાં 

ભતી ઉતામ ા. ચાયણે પાંટ ફાંધી, યબામો દયફાયને ગાભ ગમ. 

કચેયી બયીને યાજા દેાદે ફેઠા છે. ખેડૂતનાં સુખદુ :ખની લાત વાંબે 

છે. મુખડું ત કાંઇ તેજ કયે છે! યાજાજીના ચયણભાં ચાયણે ભતીની પાંટ 

મ ૂકી દીધી. લ ૂગડું ઉઘાડી નાખયુ ં 

છલામાં. 

, આખા ઓયડાભાં ભતીનાં અજલાાં 

યાજાજી ૂછે છે, “આ શુ ં છે, બાઇ?” 

ચાયણ રરકાયીને ભીઠે કંઠે ફલ્મ : 


P a g e | 209 

જાણમ શત જડધાય, નલંગ ભતી નીજે; 

(ત) લલાયત લડ લાય, દી ફાધ, દેા દે! 

[શે દેાદે યાજા ! જ ભેં શેરેથી જ એભ જાણયુ ં શત કે તુ ં ળંકયન 

અલતાય છે , જ ભને શેરેથી જ ખફય ડી શત કે તાયે ગરે ગરે 

ત નલરખાં ભતી નીજે છે , ત ત હુ ં તને તે રદલવ શભાંથી છડત 

ળા ભાટે ? આખ રદલવ તાયી ાવે જ શ ખેંચાલત ને ! —આખ રદલવ 

લાવમા કયત ત ભારુ ં આ્ુ ં ખેતય ભતી ભતી થઇ ડત !] 

યાજાજી ત કાંઇ વભજમા જ નરશ. 


P a g e | 210 

“અયે બાઇ! તુ ં આ શુ ં ફરે છે?” 

ચાયણે ફધી લાત કયી. યાજાજી શવી ડયા , “અયે બાઇ! ભતી કાંઇ ભાયે 

ુણમે નથી ઊગમાં. એ ત તાયી સ્ત્રીને ુણમે ઊગમાં છે ; એને તે વંતાી 

શતી એભાંથી એ છૂટી એન જીલ યાજી થમ ; એણે તને આવળ આી , 

તેથી આ ભતી ાક્ાં.” 

ચાયણ યડી ડય: “શે દેલયાજા ! ભાયી ચાયણીને હુ ં શલે કે 

વંતાુ ં.” 

‖દીમે નરશ 


P a g e | 211 

ચાયણ ચારલા ભાંડય. યાજાજીએ એને ઊબ યાખમ 

તાયાં છે. તાયા ખેતયભાં ાક્ાં છે. તુ ં જ રઇ જા!” 

, “બાઇ! આ ભતી 

“ફાા! તભાયા ુણમનાં ભતી! તભે જ યાખ.” 

“ના, બાઇ! તાયી સ્ત્રીનાં ુણમનાં ભતી એને શેયાલજે. રે 

પ્રવાદી રઇ રઉં છં.” 

, હુ ં વતીની 

યાજાજીએ એ ઢગરીભાંથી એક ભતી રીધુ ં 

છી યલીને ડકભાં શેયુ ં. 

, રઇને ભાથા ય ચડાવયુ ં , 


P a g e | 212 

ચાયણ ભતી રઇને ચાલ્મ ગમ; ઘેય જઇને ચાયણીના ગભાં ડય.કહ્ુ ં, 

“ચાયણી, ભેં તને ઘણી વંતાી છે. શલે નરશ વંતાુ ં શ!” 


P a g e | 213 

9. દુ શ્ભન 

ભતી જેલાં વનભા ાણી નદીભાં ખખતાં શતાં અને નદીને કાંઠે 

ળંકયનુ ં ભંરદય શતુ ં. એક રદલવ સ ૂયજ ભશાયાજ ઊગીને વભા થમા તે ટાણે 

ભંરદયને ઓટરે ગાભના ચાવ પાટેરા જુલાવનમા બેા થમા છે. અંગ 

ઉય ાણકયાની ઘેયદાય ખતી અને ત્રણ-ત્રણ ડયણાલાી ચયણીઓ 

ને ાવાફંધી કેરડમાં શેયેરાં. કમ્ભયે કાી અને યાતી કયછેડાલાી 

છેડીઓની બેટ લાેરી, ભાથે ગડી ાડીને બાતીગ પેંટા ફાંધેરા, 

જભણા ગની જાંઘે ડખાના બાગ ઉય, ઢીંચણસુધી ઢકતી નાડીને 

છેડે, વાત-વાત યંગની ઊનનાં ગંથેરાં ૂ ફૂભકાં ઝૂરી યહ્યા છે. કેરડમાની 


P a g e | 214 

કવને ફાંધેરા, કાંટા કાઢલાના અને કાનભાંથી ભેર કાઢલાના ફૃેયી, 

નાના, ઘ ૂઘયીદાય ચીવમા રટિંગામ છે. ાઘડીને ભાથે ખડાં છગાં લનભાં 

ઊડઊડ થામ છે. ડકભાં બાતબાતના ાયાની ફનાલેરી ભાાઓ 

ચચ ળબે છે. શાથભાં કરડમાી, વત્તના તાયના ચાડા બયેરી ને 

ઘ ૂઘયીઓ જડેરી, રાંફી ફૃાી રાકડીઓ રશરા રે છે. 

કઇ જુલાવનમા ાઘડી ઉતાયીને ભાથે ખવેરા અધાચંદ્રાકાય દાંવતમાથી 

તાના ભાથાના રાંફા રાંફા ચટરા ઓી યહ્યા છે. કઇ ાઘડીભાંથી 

નાનકડી ળીળીઓ કાઢીને આંખભાં વમરુ ં આંજે છે. કઇ ાઘડીભાં ખવેર 

નાનાં નાનાં આબરાં કાઢીને તાનાં નાક-નેણ જતા જતા ડકની 


P a g e | 215 

ભાાના ભેયનુ ં ફૂભકુ ં ફયાફય લચ્ચલચ ગઠલતા ગઠલતા, ઝીણી ઝીણી 

મ ૂછને લ દેતા, ભાથાના ચટરાની ાટી ફયાફય રભણા ઉય લીંટતા 

લીંટતા વાભવાભા ઠઠ્ઠા ભશ્કયીઓ કયી યહ્યા છે. 

કઇ ફૂભકાંલાી દયીએ ફાંધેરા ફબ્ફે ાલા લગાડીને રાંફ સ ૂય કાઢી 

યહ્યા છે, અને નદીના ભતી વભા વનભા લશેણભાંથી અયીવા જેલી શેલ્મ 

બયીને ભરતી ચાલ્મે ચારી આલતી જુલાન ફાઇઓનાં ભોં ઉય ેરાં 

આબરાંનાં ઝકઝક પ્રવતણફિંફ ાડી, એ વનમાયીઓની કાી કાી 

ભટી આંખને અંજાલી દઇને કૂડી કૂડી મંઝલણ ૂ ઉજાલી યહ્યા છે. 

વનમાયીઓ ફેડાં રાલી, ઠારલીને, ઘેય ાણીની જફૃય ન શમ તમે 


P a g e | 216 

ધભાકા દેતી દેતી ાછી આલે છે. જાણીજઇને ફેઠી ફેઠી ફેડાં ભાંજમાં જ 

કયે છે. એના કસુ ંફર કીરડમા બાતનાં, ફાંધણીદાય ઓઢણાં, નદીને કાંઠે 

લનભાં, કાભદેલની ધજાઓ જેલાં પયક પયક થામ છે. કાનભાં ાંદડીઓ 

અને આકટા શીંચે છે. નેણની કભાન જાણે શભણાં કાનને અડી જળે એલી 

રંફામેરી છે. નદીને કાંઠે યજ પ્રબાતે જે યંગ જાભત તે આજેમ જમ્મ છે. 

એ ગાભનુ ં નાભ ફીરખા. એ નાનકડી વનભા નદીનુ ં નાભ બઠી. એ 

જુલાન અને જુલાનડીઓ જાતનાં ખાંટ શતાં. વગાળા ળેઠને અને ચેરૈમા 

દીકયાની જનભબભકા એ ફીરખાભાં, ફવ લયવ શેરાં ખાંટ રકનાં 

યાજ શતાં. દીનનાથ નલય શળે તે રદલવ એણે આ બીનરા લાનની, 


P a g e | 217 

લાંબલાંબના ચટરાલાી, કાાં બમ્ભય નેણાી, નભણી, કાભણગાયી 

અને જયાલય ખાંટડીઓને ઘડી શળે. 

વળલારમને ઓટે આ ઘ ૂઘયીના અને ફૂભકાંના ઠાઠભાઠથી ઊબેરા ખાંટને 

જુલાની જાણે આંટ રઇ ગઇ શતી. ફધા ભશ્કયી ઠઠ્ઠાભાં ભળગ ૂર ઊબા શતા 

તમાં ડખે થઇને એક ફાલ નીકળ્મ. બગલાં લસ્ત્ર શતાં, કાે બસ્ભ 

શતી, ભાથે ભરયમાં ૂ ઝરટમાં શતાં, શાથભાં ઝી શતી. ―આરેક‖ ―આરેક‖ 

કયત ફાલ ચીવમ ફજાલત ચાલ્મ ગમ. 

કભયભાં ખવેરી છયીનુ ં ફૂભકુ ં ફાંધત ફાંધત એક ભદન્ભત્ત જુલાવનમ 

ફલ્મ, "એરા, આ ફાલ ત શલે શદ કયે છે.” 


P a g e | 218 

“શા, શા,” ફીજ જુલાન ચટર ઓત ઓત ફલ્મ. 

“ફાલ ત લંઠી ગમ છે; એની ઝી ક્ાંમ તયતી નથી. ઢેઢલાડેથીમ 

ફાલ ણબક્ષા રે છે.” 

“અયે, ભેં ત ભાયી નજયનજય જયુ ં ને !” ત્રીજ શલેથી ફલ્મ, "શભણે 

જ ઢેઢલાડેથી ભયેરા ઢયની ભાટી રઇને એ લમ જામ.” 

“એરા, તમાયે ત એ જગટાને પજેત કયલ 

તાવીએ. ભાય ફેટ ક્ાંક જ્ગમાને અબડાલત શળે.” 

જલે. શાર એની શાંડરી 


P a g e | 219 

“શાર, શાર,” એભ કશીને ટટ ચટરા લીંટી રઇ, ભાથે પેંટા ભેરી, 

આબરાં, ળીળી અને દાંવતમા પેંટાભાં ખવી, એ ફૂભકાંલાા જુલાન શાથભાં 

રાકડીઓ રશિંડતા રશિંડતા ન ૂય વતાગયની જગમાભાં જઇ શોંચ્મા. 

ફાલા જેયાભબાયથીજી ફેઠા ફેઠા ચરભ ીતા શતા. ―આરેક! આરેક! 

ફભ ગયનાયી!‖ કશીને એલ દભ ભાયતા શતા, કે ચરભને ભાથે લેંત 

લેંતના ઝડપા દેતી ઝા ઊઠતી શતી. ઓયડીભાં 

ચડાલેરી શતી; અન્ન ાકતુ ં શતુ ં. 

ચ ૂરા ઉય શાંડી 

“ફાલાજી ફાુ ! અભાયે શક બયલ છે. જયા દેલતા (દેતલા?) ભાંડલા 

દેજ.” 


P a g e | 220 

“શા, ફચ્ચા, ચરે જાઓ ચ ૂરાકે ાવ!” 

ખાંટ જુલાવનમા એક છી એક ચ ૂરા ાવે ચાલ્મા. શાંડીની ઢાંકણી ઉાડી 

જુએ ત અંદય ચખા પવપવે છે ! લાઢે તમ રશી ન નીકે એલાં ઝાંખા 

ડાચાં રઇને જુલાન ફશાય નીકળ્મા. ફાલ કી ગમ શત. કચલાઇને એ 

ફલ્મ, "ક્ોં? દેખ ણરમા? ્ુરાવા શ ગમા? ઇતના અશંકાય? જાલ, 

ખાંટ વફ ઝાંટ શ જાલગે.” ફાલાએ ળા દીધ. 

પાટીને ધુભાડે ગમેરા ખાંટથી કચલાઇને એ વંત ણગયનાયની છાંમડીએ 

યાભદાવજીની જગમાભાં જઇને યશેલા રાગમા. તમાં એક રદલવ એક વૃદ 

કારઠમાણી, બેા વ-વ અવલાય રઇને, ફાલાજીનાં 

દળાને આવમાં. 


P a g e | 221 

ફાલાએ ધ ૂણીભાંથી બભ ૂતની ચટી બયીને કારઠમાણી વાભે શાથ 

રંફાવમ, "રે ભૈમા, યાભજી તેયેક ફીરખાક ધની દેતા શૈ.” 

વાઠ લયવની કારઠમાણીનુ ં કયચણરયુ ં ભઢું ધયતી ય ઢળ્યુ ં, ફાલ ત 

એના ફા જેલ શત. ણ કારઠમાણીને બોંઠાભણ એ આવયુ ં કે ―અયે, 

આલાં તે લચન કાંઇ પે? શલે વાઠ લયવની અલસ્થાએ કાંઇ દીકય 

થામ?' ણ ફાલજી જાણત શત કે એ કારઠમાણીને ભાથે ક્ા કાઠીનુ ં 

ઓઢણુ ં ડ્ુ ં શતુ ં. 

કે‖ ડેયા કે‖ ડરઢયુ ં, કે‖ આલાવ કે‖લામ 

(ણ) લીય વ્રશભંડ વાયખ, (જેની )વા‖ભાં જગત વભામ. 


P a g e | 222 

[કઇ કઇ લીય ુરુ એલા શમ, જેને ડેયા તંબ ૂની ઉભા આી ળકામ. 

એથીમે ભશાન નયલીય શળે, જેને ઘયની ડેરીઓ વાથે વયખાલામ.એથી 

ણ ચરડમાતા શમ. તેને આખા આલાવ જેલાં ભશાન શલાનુ ં ભાન 

અામ; ણ લીય લા ત કેલ? આકાળ જેલડ. એની છામાભાં ત 

આ્ુ ં જગત વભામ.] 

જેતુયનાં ણાફવ ગાભડાં ફલ ૂચના શાથભાંથી જીતી રેનાય 

વભવતમાાના લીજા ખવવમાને તડલાભાં વાભત ્ુભાણને વશામ કયનાય, 

અને ણચત્તના જ ંગભાં 

આતાબાઇ વાભે આપનાય એ ફંકા કાઠી 

લીયાલાાની લયદાન ાભેરી કારઠમાણીને વાઠ લયવે ઓધાન યહ્ુ ં. નલ 


P a g e | 223 

ભરશને ૂનભના ચાંદ જેલ દીકય અલતમો. ફાલાજીન ફક્ષેર એટરે 

એનુ ં નાભ ઓઘડ ાડ્ુ ં. બયજફનભાં વશેતી એ ઊંડી ને ગાંડી બાદય 

નદીના ઊંચા ઊંચા કાંઠા ઉય લીયા લાાના લાવ શતા. 

જૂનાગઢના ફાફી યાજાને ઓઘડ અલતમ ાના ખફય ભળ્મા. લીયા લાાની 

વાથે ફાફી વયકાયને ફે વગા બાઇ જેલી શેતપ્રીત શતી, તેથી 

―કુ ંલયછેડ‖ ત કયલ જઇએ. ફીરખાન ત્રીજ બાગ જૂનાગઢના શાથભાં 

શત. ણ ભદભસ્ત ખાંત જૂનાગઢને એ ત્રીજ બાગ ણ વખે ખાલા દેતા 

નશતા, એક શાથ જીબ કઢાલતા. જૂનાગઢ પયતાં ણ ખાંટનાં ગાભ 

લીંટાઇ લળ્માં શતાં, ફાફીએ વલચાયુ ં કે આ લીય લા ખાંતને ૂય 


P a g e | 224 

ડળે. ફીરખાની ાટી વયકાયે ઓઘડ લાાને કુ ંલયછેડીભાં ફક્ષી. 

કારઠમાણીને વાંબયુ ં કે ફાલાની લાણી વાચી ડી. ઓઘડ લા ત 

અલતયતાંની વાથે જ ફીરખાના ત્રીજા બાગન ધણી થઇ ચ ૂક્. 

લીયાલાાએ કુ ંા અને કાંથડ નાભે ફે ભટેયા દીકયાને જેતુયની ાટી 

બાલી. અને તે ઓઘડની વાથે ફીરખે જઇને ખયડાં ફાંધ્માં. 

જેની એક શાકર થાતાં ત ખાંટની ફાય શજાય ચાખડીઓ ફીરખાને ચયે 

ઊતયે, શવથમાય ફાંધનાય એક ણ ખાંટ જદ ઘયભાં વંતાઇ ન યશી ળકે, 

તેલા ખાંટ યાજા બામા ભેયની આણ કુ ંડરાના ઝાંા સુધી લત ાતી શતી. 

ચયે યજ વલાય વાંજ અડાફીડ ડામય બયાત શત. શાથીની સંઢ ૂ જેલી 


P a g e | 225 

ભુજાઓલાા શજાય-શજાય કાઝા ખાંટ લીયાવન લાીને ફેવતા શતા. 

ભઢા આગ ભાણવાઇ કે વળયશીની તયલાય ડતી. ભ ૂતના છયા જેલાં 

બારાં ચયાની થાંબરીએ થાંબરીએ ટેકલાતાં અને અને આબરાં જરડત 

ભોંવરયમાં ભઢાં ઉયથી છડી છડીને જમાયે દાઢીના લ્રા ઝાટકતાં 

ઝાટકતાં વાભવાભા શૂયલીયના કસુ ંફા અંજણઓ રેલાતી તમાયે તાના 

રાંફા રાંફા કાતયા છૂટા ભેરીને આત બામ ણ વનાના તાયે ભઢેરા 

નકળીદાય શકાની ઘંટ ૂ રેત રેત ફેવત. આતા બામાની મુખાકૃવતભાં 

બાયી ફૃડ શતી. આત બામ દાઢી, મ ૂછ અને ભાથાના લાને ગીભાં 

યંગત. ઘડણભાં એણે નવુ ં ઘય કયુ ં શતુ ં. 


P a g e | 226 

“આતા બામા!” ડામયાભાં લાત ચારી, "જૂનાગઢે ત જુગવત કયી. શલે એક 

મ્માનભાં ફે તયલાયુ ં કેભ વભાળે?” 

“એન વનલેડ આણી નાખશુ ં, ફા!” બામા ભેયે મ ૂછને લ દેતાં કહ્ુ ં, "કાં 

કાઠી નરશ ને કાં ખાંટ નરશ.” 

ખાંટ રક લીયા લાાની લસ્તીને વંતલા ભંડયા, એના ઊબા ભર 

બેલી દે છે, કાઠીઓનાં વાંતી જૂતલા દેતા નથી, લાતલાતભાં કાઠીઓની 

વાથે કજજમા ઊબા કયે છે; ણ શલે ત ઓઘડ લાાનેમ મ ૂછના દયા 

ફૂટતા શતા. એની સુલાવ આખા ભરકભાં પયલા ભાંડી. એને ચાયણએ 

ફયડાઇ દીધી, 


P a g e | 227 

તે ઘય તાંફરડયુ ં તણે, દૂધ દડેડા થામ, 

(એભાં) ધયવતયુ ંનાં ઢંકામ, લાજાં ઓઘડ લીયાઉત. 

[લીયા લાાના કુ ંલય ઓઘડ લાા, તાયે ઘેય એટરી ફધી બેંળ ફાંધી છે 

કે એને દશતી લખતે તાંફડીભાં દૂધની ધાયન જે અલાજ થામ છે તે 

અલાજ ફીજા યાજાઓના લાજજિંત્રના – ળયણાઇ અને ઢરના નાદને ણ 

વંબાલા દ્યે નરશ તેટર પ્રચંડ ફને છે.] 

ધીભે ધીભે લીય લા તાના ભાણવ જભાલલા ભંડય. ખાંટની જભીન 

દફાલલાન આદય કમો. એક રદલવ લીય લા ઘેયે નથી; જુલાન 

કાઠીઓને રઇને ક્ાંક ચડી ગમેર. લાંવેથી એની રીરીછભ લાડીભાં 


P a g e | 228 

ખાંતએ ફે ફદ ચયલા મ ૂક્ા. ફદને કડીને લીયા લાાન કાઠી 

દયફાયી લાવભાં દયી આવમ. ઓઘડ લાાનાં લહુ જે ઓયડે યશેતાં શતાં 

તેની પીભાં જ ફદ ફાંધી દીધા. ાકટ ઉંભયના કાઠીઓ આઇની ચકી 

કયતા કયતા પીની ફશાય આઘેયા ફેઠા શતા. કઇનુ ં ધ્માન નશતુ ં. 

તમાં બામા ભેયની નલી લહુન બાઇ બેટભાં તયલાય, એક શાથભાં બાલુ ં 

અને ફીજા શાથભાં દસ્ત રઇને આવમ, યફાય આઇને ઓયડે શોંચ્મ. 

યભેશ્વયે જાણે કે ઘેય યભલા વારુ ાળેય ભાટીભાંથી જ ૂતી ઘડી શમ 

તેલી ફૃડી કારઠમાણી ઉંફયાભાં ફેઠી ફેઠી તાના શાથગ ધતી શતી. 

ણ બામાન ભદન્ભત્ત વા અચકામ નરશ, વડેડાટ ચાલ્મ આવમ અને 


P a g e | 229 

ફદ છડયા. ફાઇએ ગર્જના કયી મ ૂકી, "આંશીં કઇ કાઠીના ેટન છે કે 

નરશ? ન શમ ત રાલ ફયછી ભાયા શાથભાં. આભ તભને ખાંટ ગયાવ 

ખાલા દેળે?” 

બુઢાાભાં જેનાં ડકાં ડગભગી યહ્યાં શતાં, તે ડવાઓ એકાએક આ અલાજ 

વાંબીને ઝફકી ઊઠયા, અને એક જણાએ દડીને બામાના વાા ઉય 

ફયછીન ઘા કમો. ાડા જેલા એ શેરલાનના પ્રાણ નીકી ગમા. 

ગાભભાં તેની ખફય ડી તમાં ત ખાંટની ાટીભાં ગકીય થમ અને ખાંટ 

ચડી આવમા. એ ધીંગાણાભાં એંળી ખાંટ જુલાન ભમ ા, અને ચાીવ બુઢ્ઢા 

કાઠીઓ કાભ આવમા. 


P a g e | 230 

બામા ભેયને ભનભાં થયુ ં, 'ફહુ થયુ ં ! લીય લા કટકમ નરશ ભેરે.‖ 

ફન્મા તેટરા ઉચાા રઇને એ બાગમ; ગોંડનુ ં ગાભ વયવાઇ છે તમાં 

ગમ. બા‖કુ ંબાનુ ં ળયણ ભાગયુ ં. બા‖કુ ંબા તે લખતે ગોંડના નલાં ગાભ 

લવાલતા શતા; દગાથી, આજીજીથી ને તયલાયથી ગયાવ કભાતા શતા. વં. 

1809ની અંદય નલાફની વાથે એને નલાગઢ મુકાભે રડાઇ થઇ, તમાયે 

લીયા લાાએ અને બામા ભેયના બાઇ જેભર ભેયે આલીને એને ભદદ કયી 

શતી. લીયા લાાને કુ ંબાજીએ કાગ રખમ કે ―આંશીં ધાય, ફીરખાના 

વીભાડા નક્કી કયી આીને હુ ં તભાય કજજમ તાવુ ં.‖ 


P a g e | 231 

લીય લા તે લખતે જ જેતુયથી આ ખફય વાંબીને ફીરખે આલેર. 

ખાંટના રફાચા લીંખાલાની તૈમાયી શતી, ણ એને બા‖કુ ંબા ઉય બયવ 

ફેઠ. ચીવ ઘડે એ વયવાઇભાં બા‖કુ ંબાન ભશેભાન ફન્મ. 

વયવાઇ ગાભના દયફાયગઢભાં ફે વાભવાભી દઢી, એકભાં બામા ભેયન 

ઉતાય; અને ફીજીભાં લીયા લાાન ઉતાય; યટરા ખાલાને લખતે એક 

ડખે ખાંટની ંગત અને ફીજે ડખે કાઠીઓની ંગત ડતી. લચ્ચે 

ઊબા ઊબા બા‖કુ ંબ હુકભ કયતા જામ કે "દૂધનાં ફઘયાં રાલ." "દશીંનાં 

દણાં રાલ." "ઘીની તાંફડીઓ રાલ", તે શાથભાં તાંફડી રઇને 

ભશેભાનને ીયવલા ભાંડે, શાકરા ડકાય કયે, વાભવાભાં ફટકાં રેલયાલે, 


P a g e | 232 

ઘડીલાય બામા ભેયની થાીભાંથી કણમ રે, લી ઘડીલાય લીયા 

લાાના બાણાભાં ફેવી જામ. ભશેભાનનાં શૈમાભાં આલી યણાગત 

દેખીને શેતપ્રીત ભાતી નશતી. એભ કયતાં ફે રદલવ લીતમા. બા‖કુ ંબ 

ળાની લાટ જત શળે? ગોંડથી કાંઇક આલલાનુ ં શતુ ં; યણાચાકયી શજી 

અધ ૂયી શતી. 

ત્રીજે રદલવે વલાયે બમ ભેય ટરીએ (રદળાએ) ગમા શતા. ાછા 

આલીને નદીભાં એક લીયડ શત તમાં કવળમ ભાંજલા ફેઠા. ઊંચે જુએ 

તમાં એક છકયી ફેઠેરી. છકયી થયથયતી શતી. 


P a g e | 233 

બામ ભેય ફલ્મા, "અયે, ફેટા ભટી! તુ ં આંશીં ક્ાંથી? ફીરખેથી બાગી 

કેભ ગઇ, દીકયી? 

ભતીના શૈમાભાં જીલ આવમ. એ ફરી, “ફાુ, ભાયી ભ ૂર થઇ, ભેં તભાયા 

ગઢનુ ં સુખ ખયુ ં.” 

”ના યે ના, કાંઇ રપકય નરશ, દીકયી! તાયી ભયજી શમ તમાં સુધી આંશીં 

યશેજે. આંશીંથી જીલ ઊઠી જામ તમાયે ફીરખે આલતી યે‖જે. આરે, આ 

ખયચી.” 


P a g e | 234 

બામા ભેયે છડીના શાથભાં ત્રીવ કયી દીધી. બામા ભેયના ગઢની એ 

લડાયણ બાગીને ફા‖ કુ ંબાના ગઢભાં આલી શતી. આજ એ વંતાતી પયતી 

શતી. એના ભનભાં પડક શત કે બામ ભેય બાળે ત ભાયળે. ણ આ ત 

ઊરટી ત્રીવ કયી ભી! 

જભલાની લેા થઇ. ફાજઠ નખાણા. કાંવાની તાંવીઓભાં 

રાડલા 

ીયવાઇ ગમા. ંગતભાં પતત બામા ભેયની જ લાટ જલાતી શતી. બામ 

ભેય દયફાયગઢની ઘડાયની છીતે ેળાફ કયલા ગમ શત. ેળાફ 

કયીને ઊઠે છે તમાં વાભેથી વવવકાય વાંબળ્મ, ઊંચુ ં જુએ ત ભતી 


P a g e | 235 

લડાયણ ઊબેરી. ભતીએ ઇળાય કમો. બામ ભેય એની ાવે ગમ. “ફાુ 

! ઝેય !” ભતીન વાદ પાટી ગમ. 

”ઝેય? કને, ભને?” 

‖ના, ફાુ! લીયા લાાને.” 

”એકરા લીયા લાા જ?” 

"શા! આજે જ ગોંડથી અવલાય રઇને આવમ. રાડલાનુ ં ફટકુ ં ભઢાભાં 

ભેલ્મા બેા જ એ પાટી ડળે.” 


P a g e | 236 

"ઠીક, જા, ફેટા !” 

બામ ભેય લળ્મ, એક જ ઘડીભાં એના અંતયભાં અજલાફૄં થયુ ં, "અયયય! 

હુ ં બામ! હુ ં ઊઠીને લીયા લાા જેલા લીય ળત્રુને કૂતયાને ભત ભયલા 

દઇળ? ણ શલે શુ ં કરુ ં? ઉઘાડ ઊઠીળ ત બા‖ કુ ંબ કટકા કયી નાખળે. 

અને લીય લા બેદ નરશ વભજે. શે ધણી, કાંઇ વભત દે ! આભાંથી દૃશ્મ 

સુઝાડય !” 

ેળાફ કયીને બામ ભેય ંગતભાં આવમ. શાથ-ભોં ધઇને બાણા ઉાય 

ફેઠ. એની રશરચારભાં, અને આંખના રકાયાભાંમે ક્ાંમ આકુતા 

નથી. બા‖ કુ ંબાની વાથે એ ખડખડ શવી યહ્ય છે. 


P a g e | 237 

બા‖કુ ંબાએ વાદ કમો, “તમાયે શલે ફા, કય ચારતુ ં.” 

ણ બામા ભેયના શૈમાભાં શરય જાગી ગમા શતા. જમાં લીય લા રાડલ 

બાંગીને ફટકુ ં ઉાડે છે તમાં ત બામ ભેય કચલાતે અલાજે, જાણે 

રયવાભણે ફેઠ શમ તેભ, ફરી ઊઠય, "એ ફા, લીયા લાા! આજ તુ ં 

જ ભારુ ં વભાધાન કમ ા શેરાં ખા, ત ગા‖ ખા, શ!” 

આખી ંગતના શાથ રાડલાના ફટકા વતા થંબી યહ્યા. લીયા લાાએ 

ફટકુ ં શેઠું ભેલ્યુ ં. વહુએ બા‖ કુ ંબા વાભે જયુ ં. બા‖ કુ ંબાની ને બામા ભેયની 

ચાયેમ નજાય એક થઇ. 


P a g e | 238 

”ખાંટડ કે?” એટલુ ં ફરીને વડવડાટ બા‖ કુ ંબ ગધન કઠાભાં ચડી ગમ. 

અંદયથી ફાયણાં લાવી દીધાં. જભનાયાનાં ભોં પાટયાં યહ્યાં. ાવે ણફરાડી 

પયતી શતી. લીયા લાાએ તાના રાડલાભાંથી એક ફટકુ ં એને નાખયુ ં. 

ફટકુ ં સંઘતાં ૂ જ ણફરાડી ઢી ડી. વભજાણુ ં કે આ વગંદ નશતા, 

વાલધાની શતી. 

"બામા! ભાયા જીલનદાતા!” - એભ કશીને લીયા લાાએ દટ દીધી. બામા 

ભેયને ફથભાં ઘારીને બીંસ્મ. કઠાની વાભે જઇને ચીવ નાખી, "લાશ, 

બા‖ કુ ંબા! લાશ બૈફંધ! બા‖કુ ંબા! કઠ ઉઘાડીને જ ત ખય! દુ શ્ભન કેલા 

શમ છે - એ જઇને ાલન થા, ાવમા!” 


P a g e | 239 

તયત બામા ભેયે એને લામો, "લીયા લાા! એ ફધી છી લાત. એક લાય 

ઝટ ઘડે ચડી જા!” 

"બામા, તુ ં શાલ્મ. જમાં તાયા ઘડાના ડાફા ડે તમાં હુ ં લગય ફલ્મે 

વીભાડ કાઢી આુ ં. શાર, ઝટ ઘડાં રાણ.” 

અન્નદેલતાને ફે શાથ જડીને ગે રાગી ફે ળત્રુઓ ઘડે ચડયા. 

ફીરખાભાં બામા ભેયે ભાગયુ ં તે મુજફ લીયા લાાએ વીભાડ કાધ્મ. ફેમ 

જણા જીવમા તમાં સુધી બાઇફંધ યહ્યા. 


P a g e | 240 

[બામા ભેયના ભત છી ધીયે ધીયે ખાંટએ તાની જભીન ઓઘડ 

લાાને ઘેય ભંડાલી દીધી. અતમાયે ફીરખાની ાવે પકત લાઘણણમા 

નાભનુ ં એક જ ગાભ ભેય નાભના ખાંટે લવાલેલુ ં ભજૂદ છે. ફાકીન ફધ 

ગયાવ છૂટી ગમ છે.] 


P a g e | 241 

10. ભશેભાન 

બડીની ઊબી ફજાય લીંધીને ઘડેવલાય ચાલ્મ જામ છે. એના 

બારાના પાભાં જુલાયન એક યટર અને ડુંગીન એક દડ યલેરાં 

છે. અવલાયના શઠ ભયક ભયક થામ છે. 

ચયે ફેઠેર કાઠી ડામય આ કોતુક જઇ યહ્ય. ફધાંનાં ભોં કાાંભળ થઇ 

ગમાં. વહુને રાગયુ ં કે ભશેભાન કાંઇ ભભા કયત જામ છે. કઇએ લી લધુ 

ડતા કોતકના ભામ ા ૂછ્ુ ં , “આા ચીતયા કયડા! આ ચા લી શુ ં 

ઊડય છે?” 


P a g e | 242 

અવલાયે ઉત્તય દીધ , “એ ફા , આ ત આા બાણની ભે ‖ભાનગવત! 

બડરીની વયબયા બાયે લખાણભાં છે ને , ફા, એટરે ત્રણેમ યજુ ંભાં એન 

ફૃડ નમ ૂન દેખાડલા રઇ જાઉં છં.” 

બડરીનુ ં નાક લાઢત લાઢત એ ચીતય કયડ ગાભડે ગાભડાંની ઊબી 

ફજાય લીંધીને કણફાવમ ચાલ્મ ગમ. કણ જાણે કની ભ ૂર થઇ ગઇ કે 

કઇ રદલવ નરશ ને આજ જ બડરીના દયફાય બાણ ખાચયના ગઢભાં 

ચીતયા કયડાનુ ં બાણુ ં ન વચલાણુ ં! બાણ ખાચય ઘેયે નરશ , અને કઇકે 

કયડાને ડુંગી-યટર ીયસ્માં. 


P a g e | 243 

બાણ ખાચય જમાયે ઘેય આવમા તમાયે ફાઇએ લાત કયી કે ચીતય ડુંગી 

ને યટર બાણે ચડાલીને આણા ખયડાને પજેત કયત ગમ. બાણ 

ખાચાય ણખજામા , “ફાડ એક ગાભડીન ધણી ભાયી આફફૃ ઉય શાથ 

નાખી ગમ!” એટલુ ં ફરીને એણે લેય રેલાન કવલચાય કમો. ણ ભાથાં 

લાઢયે એલાં લેય થડાં લે છે ? તયલાયનાં લેય તયલાયથી રેલામ અને 

યટરાનાં લેય યટરાથી! 

ચીતયે કયડે ઘેય જઇને તાની કારઠમાણીને ચેતાલી દીધી , “ધ્માન 

યાખજ, બાણ ખાચય નાક કાલા આલળે. રાખ લાતેમ આવમા વલના નરશ 

યશે.” 


P a g e | 244 

ફાઇ કશે, “રપકય નરશ.” 

તે રદલવથી યજયજ ગાભના કાઠીઓના ઘેયેઘેયે ચ ૂરાભાં અક્ગન તૈમાય જ 

યશે. દશીંના ેડાં , દૂધનાં દણાં, દેર વાકય અને ચ ૂરે મ ૂકલાના ચખા 

તૈમાય યશે. વાજણી બેંવ ણ શાજય યાખે , અને ચીતય કયડ ણ પેય 

કયલા જામ તમાયે વાકય-ચખા વવલામ ફીજુ ં કાંઇ લંટે ૂ નરશ. 

[વાજણી બેંવ=વલાયે અને વાંજે ત બેંવ દશલા આે 

, ણ ફયનાં 

અને ભધયાત જેલે કટાણે દૂધની જફૃય ડે તેટરા ભાટે જ અમુક બેંવને 

વલાય—વાંજ ન દશતાં ફયે અને ભધયાતે દશે તેને 

કશેલામ.] 

―વાજણણયુ ં‖ 


P a g e | 245 

એક લાય ચીતય પેયે ચાલ્મ , કશેત ગમ , “બાણ ખાચય આલે ત ભાયા 

આલતાં શેરાં યજા દેળ નરશ.” 

ફીજે રદલવે ફયાફય ભધ્માહ્ને બાણ ખાચયે એકવ ઘડે આલીને ૂછ્ુ ં , 

“આ ચીતય છે ઘેયે?” 

ઓયડેથી આઇએ કશેલયાવયુ ં, “કાઠી ત ઘેયે નથી, ણ કાંઇ ઘય શામે રેતા 

નથી ગમા. બાણ ખાચય જ જામ ત એને સ ૂયજ દેલની આણ છે!” 

બાણ ખાચયને ત એટલુ ં જ જતુ ં શતુ ં. કાઠીઓએ આલીને વમે 

અવલાયનાં ઘડાં ગાભભાં ઘેય ઘેય ફાંધી રીધાં 

, રીરાછભ ફાજયાનાં 


P a g e | 246 

જગાણ ચડાલી દીધાં , કસુ ંફ લટાલા રાગમ અને ફીજી ફાજુ ગાભના 

કાઠીઓને ઘેય ઘેય વગતા ચ ૂરા ઉય ચખા ને રીલુ ં ળાક ચડી ગમાં. 

અશીં જમાં અભરની અંજણરઓ ―આાના વભ , ભારુ ં રશી‖ લગેયે વગંદ 

આી આીને વલયાલી દીધી , તમાં ત ખલાવ ફરાલલા આવમ છાળ 

ીલા. 

દયફાયગઢની રાંફી , ધેરી અને ચાકા-તયણથી ળણગાયેરી ફૂર 

જેલી યવાની અંદય યેળભી યજાઇઓ ઉય ચાવ-ચાવ ભ ૂખમા 

કાઠીની ંગત વાભવાભી ફેવી ગઇ. તાંવીભાં ચખા , વાકય અને દૂધ 

ીયવાણાં. ડખે ઘઉંની ઘીમાી યટરીઓ મુકાણી , તાણ કયી કયીને 


P a g e | 247 

ભશેભાનને ગા સુધી જભાડયા. છી વીવભના ઢણરમાભાં ઢણ 

; યોંઢે 

આંગી જેલી જાડી ધાય થામ તેલા કસુ ંફા , અને યાતે ાછી દૂધ , વાકય 

ને ચખા ઉય ઝાટ. અને એક રદલવ લીતમે ભશેભાન કશે 

રેશુ ં.” 

, “શલે ળીખ 

આઇ કશે, “ફા, જ જાલ ત કાઠીન અભને ઠક ભે.” 

ફીજે રદલવે ણ વલાય , ફય અને વાંજની ત્રણેમ ટંક કારઠમાણીઓએ 

તાની તભાભ કાકાયીગયી ખયચી નાખીને ેડીનાં , ફાલના 

ારડિમાનાં, શાથરા થયનાં, યફણમાનાં, ભીઠાનાં અને દૂધનાં પીણનાં , 

એલાં બાતબાતનાં ત ળાક ફનાલીને ખલયાવમા. ભશેભાનને ડુંગીન 


P a g e | 248 

દૂધાક કયીને જભાડય. ભાથી બાતમ ઊડે એલા વાકયના યટરા 

ફનાવમા. ચખાની ફયજ , ળેલની ફયજ અને શયીવ યાંધ્મ. કણ જાણે 

એલ ત ઓ એ શયીવાને આપ્મ કે, એનાં ચરાંભાં ભાણવનુ ં ભોં દેખામ. 

કાઠીઓ ખાલા ફેવતા તમાયે આંગાં કયડતા અને કઇ ળાક ાંડદાંને ત 

ઓખી જ ળક્ા નરશ. 

એભ ત્રણ રદલવ લીતમા, ણ ભશેભાનગવતભાં જયામ ભ કશેલામ એવુ ં 

આા બાણને ક્ાંમ ન રાગયુ ં. એણે ફે શાથ જડીને ઓયડે કશેલયાવયુ ં, 

“આઇ, શલે ત શદ થઇ. ચીતયાના ખયડાની ઓખાણ શલે ત ૂયી થઇ 

ગઇ. શલે યજા આ.” 


P a g e | 249 

આઇએ જલાફ ભકલ્મ , “આા બાણ! તભાયે ઓયડે ત જગભામા 

કભયીફાઇનાં ફેવણાં છે. અભે ત યાંક કાઠી કશેલાઇએ. ગજા વંત પ્રભાણે 

યાફ-છાળ ીયવી છે અને તભે ભટુ ં ભન યાખીને અભાયી યણાગત 

રીધી. એ તભાયી ળબા લદે.” 

એકવ ઘડે બાણ ખાચય ચડી નીકળ્મા. આવમા‖તા લેય રેલા, ણ આ ત 

ઊરટુ ં તાને ભાથે લેય લળ્યુ ં! તમાં વીભાડા ઉય જ કયડ ભળ્મ. 

વાભવાભા યાભયાભ થમા. ચીતય કશે, “ફા, ઘડાં ાછાં પેયલ.” 

બાણ ખાચયે ફે શાથ જડયા ; કહ્ુ ં, “આા, ત્રણ ત્રણ રદલવ થઇ ગમા ; 

અને આઇએ કાંઇ ફાકી નથી યાખયુ ં.” 


P a g e | 250 

“અયે, લાત છે, કાંઇ? બાણ ખાચય જેલ કાઠી ફામરડયુ ંન ભશેભાન ફનીને 

લહ્ય જામ?‖ 

બાણ ખાચયે ફહુ આજીજી કયી 

યીક્ષા ત ઘયની ફામડી જ આે.” 

; ભભાભાં જણાલી દીધુ ં , “આા! ઘયની 

છી તમાં એક લાલ શતી. લાલને કાંઠે ફેવીને ચીતયે કસુ ંફ કાઢય 

, ણ 

કસુ ંફ રેલાઇ યહ્યા છી કાંઇક ગળ્યુ ં જઇએ. ઉના ધભ ધખત શત. 

વહુનાં ગાં ળાતાં શતાં. ળયફા કયવુ ં શતુ ં. ણ ઠાભ ન ભે ! 


P a g e | 251 

“લ્મ ફા , સ ૂઝી ગયુ ં!” એભ કશીને એણે ચાયેમ છારકાંની વાકય લાલભાં 

ધયાલી. 

ડામય કશે :”અયે, આા, શાં! શાં!” 

એભાં શાં શાં શુ ં? બાણ ખાચય જેલ ભશેભાન ક્ાંથી? 

આખી લાલભાં ળયફત થઇ ગયુ ં. વહુએ ીધુ ં. યાભયાભ કયીને ચારી 

નીકળ્મા. ચારતાં ચારતાં બાણ ખાચય ફલ્મા , “ફા, ચીતય યટરા લીંધે 

એમ યભાણ!” 


P a g e | 252 

11. ચભાયને ફરે 

લાંકાનેયના દયફાયગઢભાં આજ યંગયાગની છ ઊડે છે. ગઢનાં ભાણવ 

ત શુ ં ,ણ કૂતયાં-ભીંદડાંમે ગુરતાનભાં ડરે છે. ઓયડાભાં લડાયણનાં 

ગીત ગાજે છે 

, અને દઢીભાં ળયણાઇઓ પ્રબાવતમાંના સ ૂય છેડીને 

લયયાજાને ભીઠી નીંદયભાંથી જગાડે છે. દયફાયનાં કુ ંલય યણે છે. 

લાંકાનેયની લસ્તીને ઘેય વનાન સ ૂયજ ઊગમ છે. 

આ્ુ ં ગાભ જમાયે શયખભાં ગયકાલ શતુ ં તમાયે એક જ ભાનલીના શૈમાભાંથી 

અપવવના વનવાવા નીકી યહ્યા છે. આખી યાત એણે થાયીભાં આટી 


P a g e | 253 

આટીને વલતાલી છે , ભટકુ ંમે નથી ભાયુ ં. જાગીને ભનભાં ભનભાં ગામા 

કયુ ં છે કે - 

લીયા ચાંદણરમ ઊગમ ને શયણયુ ં આથભી યે, 

લીયા, ક્ાં રગણ જઉં તભાયી લાટ યે, 

ભાભેયા લેા લશી જાળે યે. 

ડેરીએ જયાક કઇ ઘડા કે ગાડાન વંચાય થામ તમાં ત આળાબયી ઊઠી 

ઊઠીને એણે ડેરીભાં નજય કમ ા કયી છે. ણ અતમાય સુધી એ જેની લાટ 

જતી શતી તે ભશેભાનના ક્ાંમે લાલડ નથી. 


P a g e | 254 

એ ળકાતુય ભાનલી ફીજુ ં કઇ નરશ , ણ લયયાજાની ્ુદ જનેતા છે. જેનુ ં 

ેટ યણતુ ં શમ એને અંતયે લી શયખ કેલા 

રયવાભણાંનાં ભનાભણાં કયલાનાં શમ 

લશારાંને રગનભાં વોંડાડલાનાં શમ. 

? એને ત કંઇક કંઇક 

, વંબાયી વંબાયીને વહુ વગાં- 

એ ફધુ ં ત શમ ,ણ લાંકાનેયના યાજકુ ંલયની ભાતાને શૈમે ત ફીજી લધુ 

અણીદાય ફયછી ખટકતી શતી. યાજાજી આલી આલીને એને ભે‖ણાં ભાયતા 

શતાં, “કાં! કશેતાં ‖તાંને કુ ંલયના ભાભા ભટુ ં ભવાફૄં કયલા આલળે! કાં , 

ગાંપથી શેયાભણીનુ ં ગાડું આલી શોંચ્યુ ં ને 

તભાયા ફધામ કડ ૂમ ા ને શુ ં?” 

? તભાયાં વમરયમાંએ ત 


P a g e | 255 

ઊજફૄં ભોં યાખીને યાણી ભયકતે શઠે ઉત્તય દેતાં શતાં કે “શા! શા! જજ ત 

ખયા, દયફાય! શલે ઘડી-ફેઘડીભાં ભાયા વમયનાં ઘડાંની શણશણાટી 

વંબાવુ ં છં. આવમા વલના એ યશે જ નરશ.” 

શેયાભણીનુ ં ચઘરડયુ ં ફેવલા આવયુ ં. ગખભાં ડકાઇ ડકાઇને યાણી નજય 

કયે છે કે ગાંપને ભાગે ક્ાંમ ખેટ ઊડે છે! ક્ાંમ ઘડાના ડાફા ગાજે છે! 

ણ એભ ત કંઇ કંઇ લાય તણાઇ તણાઇને એ યજ ૂતાણીની આંખ 

આંસુડે બીંજાતી શતી. એલાભાં ઓણચિંત ભાયગ ઉયથી અલાજ અવમ 

“ફા, જે શ્રી કયળન!” 


P a g e | 256 

વાંબીને યાણીએ નીચે નજય કયી. ગાંપના ચભાયને બાળ્મ - કેભ જાણે 

તાન ભાન જણમ બાઇ આલીને ઊબ શમ 

, એલ ઉલ્રાવ વમયના 

એક ચભાયને દેખીને એના અંતયભાં ઊજલા રાગમ, કેભ કે એને ભન ત 

આજ આ્ુ ં ભરશમય ભયી ગયુ ં રાગતુ ં શતુ ં. એ ફલ્માં , “ઓશશ! જે શ્રી 

કયળન બાઇ! તુ ં આંઈં ક્ાંથી, ફાુ?” 

“ફા, હુ ં ત ચાભડાં લેચલા આવમ છં. ભનભાં થયુ ં કે રાલ ને , ફાનુ ં ભઢું 

જત જાઉં. ણ ગઢભાં ત આજ રીર ભાંડલ યાત શમ 

ફાભણ ઊબા શમ એટરે ળી યીતે જલામ 

છલાડેને ગખેથી ટોક કયત જાઉં!” 

? છી સ ૂઝયુ ં કે 

, બાભણ 


P a g e | 257 

“શેં બાઇ! ગાંપના કાંઇ લાલડ છે?” 

“ના, ફા! કેભ ૂછ્ુ ં? લીલાએ કઇ નથી આવયુ ં?” 

યાણી જલાફ લાી ન ળક્ાં. શૈયુ ં બયાઇ આવયુ ં. ટ ટ આંખભાંથી 

ાણી ડલા રાગમાં. ચભાય કશે 

કચલાલ?” 

, “અયે , ફા! ફા! ખમ્ભા તભને. કાં 

“બાઇ! અટાણે કુ ંલયને ે 

‖યાભણીન લખત છે. ણ ગાંપનુ ં કઇ નથી 

આવયુ ં. એક કયીમ ભાભેયાની નથી ભકરી. અને ભાયે ભાથે ભે ‖ણાંના ભે‖ 

લયવે છે. ભાયા વમરયમાં તે શુ ં ફધા ભયી ્ ૂટયાં?” 


P a g e | 258 

“કઇ નથી આવયુ ં?” ચભાયે અજામફ ફનીને ૂછ્ુ ં. 

“ના, ફા! તાયા વલના કઇ નરશ.” 

ચભાયના અંતયભાં એ લેણ અમૃતની ધાય જેવુ ં ફનીને યેડાઇ ગયુ ં. ભાયા 

વલના કઇ નરશિં! - શાં! ભાયા વલના કઇ નરશ! હુ ંમ ગાંપન છં ને! ગાંપની 

આફફૃના કાંકયા થામ એ ટાણે હુ ં ભાય ધયભ ન વંબાફૄં 

? આ ફે ‖નડીનાં 

આંસુડાં ભાયાથી ળેં દીઠાં જામ? એ ફરી ઊઠય, “ફા! તુ ં ય ત તને ભાયા 

છકયાંના વગંદ. શભણાં જજે, ગાંપની આફફૃને હુ ં જાતી યકુ ં છં કે નરશ?” 

“અયેયેયે, બાઇ! તુ ં શુ ં કયીળ?” 


P a g e | 259 

“શુ ં કયીળ? ફા, ફાુને હુ ં ઓ્ુ ં છં. શલે તુ ં શયભત યાખજે શ 

કયવુ ં તે ભને સ ૂઝી ગયુ ં છે.” 

, ભાં! શુ ં 

એભ કશીને ચભાય ચાલ્મ. દયફાયગઢની દઢીએ જઇને દયફાયને ખફય 

ભતલ્મા, “ગાંપથી ખેવમ આવમ છે અને દયફાયને કશ , ઝટ ભઢે થાવુ ં 

છે.” 

દયફાય ફશાય આવમાં તેભણે ચભાયને દેખમ , ભશ્કયીનાં લેણ કાઢયાં , “કાં, 

બાઇ! ભાભેરુ ં રઇને આવમા છ કે?” 

“શા, અન્નદાતા! આવમ છં ત ભાભેરુ ં રઇને જ.” 


P a g e | 260 

“એભ! ઓશ! કેભ , તભને ભકરલા ડયા! ગાંપના યજ ૂત ગયાવવમા શુ ં 

દલ્રીને ભાથે શલ્ર રઇને ગમેર છે?” 

“અયે,દાદા! ગાંપના ધણીને ત તાની તભાભ લસ્તી તાના કુટુ ંફ જેલી 

છે. આજ ભાયા ફાુ ંડે આલતા શતા 

કઇથી નીકામ તેવુ ં ન યહ્ુ ં, એટરે ભને દડાવમ છે.” 

, ણ તમાં એક ભયણુ ં થઇ ગયુ ં. 

“તમાયે ત ભાભેયાનાં ગાડાં ની શેડય લાંવે શારી આલતી શળે, કાં ?” 

“એભ શમ , ફાા! ગાંપના બાણેજનાં ભવાાં કાંઇ ગાડાંની શેડ્ુભાં 

વાભે?” 


P a g e | 261 

“તમાયે?” 

“એ અભારુ ં ખવતા ગાભ કુ ંલયને ે‖યાભણીભાં દીધુ ં.” 

દયફાયે ભોંભાં આંગી નાખી , “એને થયુ ં કે આ ભાણવની ડાગી ખવી 

ગઇ શળે. એણે ૂછ્ુ ં, “કાંઇ કાગ દીધ છે?” 

“ના, દાદા! કાગ લી શુ ં દેલ‖ત! ગાંપના ધણીને એભ ખફય નરશ શમ 

કે જીલતાજગતા ભાનલીથીમે કાગની કટકીની આંઇ લધુ ગણતયી શળે!” 

ચભાયના તછડા લેણની અંદય લાંકાનેયના યાજાએ કંઇક વચ્ચાઇ બયેરી 

બાી. આખા ગઢભાં લાત પ્રવયી ગઇ કે ગાંપન એક ઢય ચીયનાય ઢેઢ 


P a g e | 262 

આલીને ખવતા ગાભની શેયાભણી વંબાલી ગમ. યાણીને ભાથે ભે‖ણાંના 

ઘા ડતા શતા તે થંબી ગમા. અને ફીજી ફાજુએ ચભાયે ગાંપન કેડ 

કડય. એને ફીક શતી કે જ કદાચ લાંકાનેયથી અવલાય છૂટીને ગાંપ 

જઇ ખફય કાઢળે ત ગાંપનુ ં ને ભારુ ં નાક કાળે. એટરે મ ૂઠીઓ લાીને 

એ ત દડલા ભાંડય. ગાંપ શોંચીને ગઢભાં ગમ 

, જઇને દયફાયને 

ભઢાભઢ લેણ ચડયાં , “પટય છે તભને , દયફાય! રાજતા નથી ? ઓરી 

ફનડી ફચાયી લાંકાનેયને ગખે ફેઠી ફેઠી ાણીડાં ાડે છે. એને 

ધયતીભાં વભાલા લેા આલી શોંચી છે. અને તભે આંશીં ફેઠા રયમા છ ? 

ફાુ! ગાંપને ગા ફેવે એનીમ ખેલના ન યશી?” 


P a g e | 263 

“ણ છે શુ ં , મ ૂયખા?” દયફાય આ ભીઠી અમૃત જેલી ગા વાંબીને 

શવતા શવતા ફલ્મા. 

“શમ શુ ં ફીજુ ં ? બાણેજ યણે છે ને ભાભા ભવાાં રઇને અફઘડી 

આલળે એલી લાટ જલામ છે.” 

“અયયય! એ ત વાંબયુ ં જ નરશ, ગજફ થમ! શલે કેભ કયવુ ં?” 

“શલે શુ ં કયલાનુ ં શતુ ં ? ઇ ત તી ગયુ ં. શલે ત ભાયે જીલવુ ં 

કયડીને ભયવુ ં, એ જ લાત ફાકી યઇ છે.” 

, કે જીબ 

“કાં એરા! તારુ ં તે શુ ં પટકી ગયુ ં છે?‖ 


P a g e | 264 

“શા ફાુ! પટકી ગયુ ં ‖તુ ં એટરે જ તભાયા થકી ભાભેયાભાં ખવતા ગાભ 

દઇને અવમ છં .” 

“ળી લાત કયછ? તુ ં આણુ ં ખવતા દઇ આવમ?” 

“શા, શા! શલે તભાયે જે કયવુ ં શમ તે કશી નાખ ને એટરે ભને ભાય 

ભાયગ સ ૂઝે.” 

દયફાયનુ ં શૈયુ ં બયાઇ આવયુ ં , “લાશ! લાશ, ભાયી લસ્તી! યદેળભાંમ એને 

ભાયી આફફૃ લશારી થઇ. ગાંપનુ ં ફેવણુ ં રાજે એટરા ભાટે એણે કેટલુ ં 

જખભ ખેડ્ુ ં! લાશ! ભાયી લસ્તીને ભાયા ઉય કેટર વલશ્વાવ!” 


P a g e | 265 

“બાઇ! ખવતા ગાભ તેં તાયા ફર ઉય દીધુ ં એ ભાયે અને ભાયી વ 

ેઢીને કબ ૂર ભંજૂય છે. આજ તાયે ભયલાનુ ં શમ 

ભયવુ ં ડત!” 

? તાયા વલના ત ભાયે 

ચભાયને દયફાયે ાઘડી ફંધાલી , અને ડેરીએ બાણેજનાં રગન ઊજલલાં 

ળફૃ થમાં. ચભાયલાડે ણ ભયદ ને ઓયત યવભાં આલી જઇ લાત 

કયલા રાગમાં, લાત ળી છે? આણા બાણુબા યણે એનાં ભવાાં આણે 

ન કયીએ ત કણ કયે? ધણી ભ ૂલ્મ, ણ આણાથી ભુરામ?” 


P a g e | 266 

લાંકાનેયના અવલાયે આલીને ખફય કાઢયા. ગાંપના ધણીએ જલાફ 

ભકલ્મ, “એભાં ૂછલા જેવુ ં શુ ં રાગયુ ં? ગાંપની લસ્તીને ત ભેં કયે કાગે 

વરશયુ ં કયી આી છે.” 

લયની ભાતા શલે દાઝ કાઢી કાઢીને લાંકાનેયના દયફાયગઢભાં રગનગીત 

ગજલી યહ્યાં છે કે – 

તયલાય વયખી ઊજી યે ઢરા ! 

તયલાય બેટભાં વલયાજે યે લારીડા લીયને, 

એલી યે શમ ત યણજ યે ઢરા 

નીકય વાયેયી યણાવુ ં યે લારીડા લીયને. 


P a g e | 267 

આજે એ ખવતા ગાભ ત છેક બારભાં ગાંપ યાજની ડખે જ છે. 

આજુફાજુ ગાંપની જ વીભ છે , અને લાંકાનેય ત તમાંથી ચાવ ગાઉ દૂય 

શળે. છતાં અતમાયે એ ગાભ લાંકાનેયને તાફે છે. આજુફાજુ ફીજે ક્ાંમ 

એક તસુ જભીન ણ લાંકાનેયની નથી. 

[આ કથા બારભાં પ્રચણરત છે. કશેલામ છે કે એને ફન્મા આજ (1925ભાં) 

300 લા થમાં શળે. નાભઠાભ જડતાં નથી. ચક્કવ લા તથા નાભઠાભ 

ભેલલા ભાટે લાંકાનેય દીલાનવાશેફને વલનંતી કયતાં તેભણે જણાવયુ ં કે 

જૂનાં દપતય તથા અન્મ સ્થે તાવ કયતાં આ દંતકથાભાં કાંઇ 

વતમાંળ શલાનુ ં રાગતુ ં નથી. તેભ છતાં પ્રચણરત કથા તયીકે અશી આી 


P a g e | 268 

છે. રાગે છે કે , ખવતા ગાભની બોગણરક ક્સ્થવત જતાં લાંકાનેયના અને 

તે ગાભના જડાણની વાથે કંઇક સુ ંદય ઇવતશાવ જફૃય વંકામ શલ 

જઇએ.] 


P a g e | 269 

12. અણનભ ભાથાં 

આ વંવાયની અંદય બાઇફંધ ત કંઇક બાળ્મા , પ્રાણને વાટે પ્રાણ કાઢી 

દેનાય દીઠા, ણ જુગજુગ જેની નાભના યશી ગઇ એલા ફાય એકરરશમા 

દસ્ત ત વયઠભાં આંફયડી ગાભને ટીંફે આજથી વાડા ચાયવ લયવ 

ઉય ાક્ા શતા. 

ફે નરશ, ચાય નરશ, ણ ફાય બાઇફંધનુ ં જૂથ. ફાયેમ અંતય એકફીજાને 

આંટી રઇ ગમેરાં. ફાય ભંકડા ભેલીને ફનાલેરી રઢાની વાંક જઇ 

લ્મ. ફાય ખણમાં વોંવયલ એક જ આતભા યભી યહ્ય છે. 


P a g e | 270 

સ ૂયજ-ચંદ્રની વાખે ફેવીને ફાયેમ બાઇફંધએ એક રદલવ વભી વાંજને 

શયે કાંડાં ફાંધ્માં. છેલ્રી લાયની ગાંઠ લાી. ફાયેમન વયદાય લીવ 

યાફ; યજજમ ચાયણ ; વાત ગાભડાંન ધણી ; શલદના યાજવાશેફન 

જભણ શાથ ; જેનાં લાંવાભાં જગભામાન થા ડય છે 

; જેણે તાની 

તયલાય વલના આ ધયતીના ડ ઉય ફીજા કઇને ભાથુ ં ન નભાલલાનાં 

વ્રત રીધાં છે , દેલતા જેને ભઢાભઢ શોંકાયા દે છે , એલા અણનભ 

કશેલાતા લીવ યાફાએ લાત ઉચ્ચાયી “બાઇ ધાનયલ! બાઇ વાજણ! બાઇ 

નાગાજણ! યવલમા! રખભણ! તેજયલ! ખીભયલ! આરગા! ારા! લેયવર! 

અને કેળલગય! વાંબ.” 


P a g e | 271 

“ફર, લીશબા!” એભ શોંકાય દઇને ળંકયના ગણ વયખા અણગમાય 

જણાએ કાન ભાંડયા. 

“વાંબ, બાઇ! જીલતાં રગી ત દુ વનમા ફધી દસ્તી નબાલતી આલે છે. 

ણ આણા વ્રતભાં ત ભાતાજીએ લળેકાઇ ભેરી છે. આણને ળાસ્ત્રની 

ઝાઝી ગતાગભ નથી. આણુ ં ળાસ્ત્ર એક જ કે જીલવુ ં તમાં સુધીમ 

એકવંગાથે, ને ભયવુ ં તમ વંગાથે લાંવા ભમા નરશ, છે કબ ૂર?” 

“લીશબા! ફૃડી લાત બણી. વયગાયને ગાભતયે લીશ ગઢલી જેલ 

વથલાય ક્ાંથી ભળે? વહુ તતાની તયલાયને વળય ઉય ચડાલીને 

વગંદ ખાઓ કે જીલવુ ં ને ભયવુ ં એક જ વંગાથે.” 


P a g e | 272 

ડારાં ડારાં જેલડાં ફાયેમ ભાથાં ઉય ખડગ ભંડામા. અને ફાયેમનુ ં રશી 

બેફૄં કયીને રખત રખમાં કે 

એકનુ ંમ છેટુ ં ન ાડવુ ં.‖ 

―જીલવુ ં-ભયવુ ં ફાયેમને એક વંગાથે – ઘડી 

અણગમાય યજજમા ચાયણ અને એક કેળલગય ફાલ ; ભતને મુકાભે વહુ 

બેા થાલાના છીએ, એલા કર દઇને આનંદે ચડયા છે ; વલજગ ડલાના 

ઉચાટ ભેરીને શલે વહુ તતાના ધંધાાણીભાં ગયકાલ છે . કઇ ગોધન 

ચાયે છે , કઇ વાંતીડાં શાંકે છે , કઇ ઘડાની વદાગયી કેલે છે , અને 

કેળલગય ફાલ આંફયડીના ચયાભાં ઇશ્વયનાં બજન - આયતી વંબાલે 

છે. ફીજી ફાજુ ળ ફનાલ ફન્મ ? 


P a g e | 273 

અભદાલાદ કચેયીભાં જઇને લીવ ગઢલીના એક અદાલવતમા ચાયણે 

સુરતાનના કાન ફૂંક્ા કે “અયે, શે ાદળાશ વરાભત! તેં વાયામ વયઠ 

દેળને કડે કમો, ભટા ભટા શાકેભ તાયા તખતને ામે મુગટ ઝુકાલે , ણ 

તાયી ાદળાશીને અલગણનાય એક ુરુ જીલે છે.” 

“કણ છે એલ ફે ભાથા 

ાદળાશે તાના ્ ૂની ડા પેયલીને ૂછ્ુ ં. 

, જેની ભાએ વલાવેય સંઠ ૂ ખાધી શમ ?” 

“આંફયડી સુ ંદયીનાં વાત વાંજણ ગાભન ધણી લીવ યાફ. જાતન 

ચાયણ છે.” 


P a g e | 274 

“રા શર લલ્રાશ! મા ્ુદાતારા! મા ાક યલયરદગાય!” - એલી 

કરફરી બાાભાં ધંલાડા ૂ કાઢતા , ઝયણખમાના ઝાંા જેલી દાઢીને ભાથે 

શાથ પેયલતા , ધભચખ આંખલાા , ાડા જેલી કાંધલાા , લવભી ત્રાડ 

દેલાલાા, અક્કેક ઘેટ શજભ કયલાલાા 

ીલાલાા, રઢાના ટ-ફખતય શેયલાલાા મુરતાની 

અપઘાની અને ઇયાની જદાઓ ગઠણબેય થઇ ગમા. 

, અક્કેક ફતક ળયાફ 

, ભકયાણી, 

“શુ ં વાત ગાભડીન ધણી એક ચાયણ આટરી વળયજયી યાખે ? એની ાવે 

કેટરી પજ?” 


P a g e | 275 

“પજ-ફજ કાંઇ નરશ , અલ્રાના રપયસ્તા! એક તે ને અણગમાય એના 

બાઇફંધ. ણ એની ભગફૃફી આવભાનને અડી યશી છે. ાદળાશને ફબ્ફે 

કટકા ગાળ્યુ ં કાઢે છે.” 

વડડડ! સુરતાનની ફુરગુરાફી કામાને ભાથે નલાણુ ં શજાય ફૃંલાડાં ફેઠાં 

થઇ ગમાં. પજને શંકાયલાન હુકભ દીધ. અલ્રાન કાદૂત ધયતીને 

કડાકા રેલયાલત આંફયડી ગાભ ાય આવમ. ગાભની વીભભાં તંબ ૂ 

તાણીને પયભાવ કયી કે, “ફરાલ લીવ યાફાને.” 

એક શાથભાં વત્રશૂ , ફીજા શાથભાં ફદની યાળ , ખબે બલાની , બેટભાં 

દધાયી કટાયી , ગાભાં ભાા ને ભાથે ઝૂરત કા ચટર - એલા 


P a g e | 276 

દેલતાઇ ફૃલા લીવ યાફ તાની વીભભાં વાંતીડું શાંકે છે. 

આબાભંડનુ ં દેલ કયુ ં છે ; સ ૂયજના રકયણની વશસ્ત્ર વળખાઓ ફનાલી છે. 

નલયંગીરી દવ રદળાઓ ચાકા-ચંદયલા કલ્પ્મા છે 

, અને ફયની 

લયા નાખતી ધયતી દેલીના મજ્ઞ-કુ ંડ જેલી વડવડે છે. ભાંશી લનની 

જાણે ધ ૂદાની પ્રગટ થઇ છે! એલા ચોદ બ્રહ્ાંડના વલશ્વને ભંરદય વયજી , 

ભાંશે ઊબ ઊબ બતત લીવ ભશાભામાનુ ં અઘય આયાધન ગજાલી યહ્ય 

છે. 

જમતે પ્રંફા, જુગદમ્ફા, આદ્ય અંફા ઇવયી, 

લદનં ઝંફા, ચંદ ફંફા, તે જ તમ્ફા તુ ં ખયી 


P a g e | 277 

શતે અથાકં, ફીય શાકં, ફજે ડાકં ફમ્ભણી, 

જગભાંમ યચ દીઠ જાશેય યાવ આલડ યમ્ભણી. 

જીમ યાવ આલડ યમ્ભણી, જીમ યાવ આલડ યમ્ભણી. 

બેયલે શલ્રા, બલ્ર બલ્રાં ખાગ ઝલ્રાં ખેરીમં, 

શતે શભલ્રાં, શાક શલ્રાં, ઝુઝ ભલ્રાં ઝેલ્રીમં, 

ગાજે તફલ્રાં, ફીય ગલ્રાં, ખેણ ટલ્રાં ખમ્ભણી, 

જગભાંમ યચ દીઠ જાશેય યાવ આલડ યમ્ભણી. 

ગભભભ ગભભભ આબન ઘુમ્ભટ ગુ ંજે છે 

, રદળાની ગુપાઓ શોંકાયા રદમે 

છે, અને વાંતીની કળને જાણે ળેનાગની પેણ ભાથે શોંચાડીને 


P a g e | 278 

ાયવભણણના કટકા કયલાનુ ં ભન શમ એલ જય કયીને ફેમ ઇંડા જેલા 

ધા ફદ વાંતીડું ખેંચે છે. બક્તતના ન ૂયભાં બીંજામેરી આંખે લીવ 

ાછ વત્રભુલનની ઇવયી ળક્તતના આયાધન ઉાડે છે. 

આકાળ ાતા તુ ં ધય અંફય નાગ સુયંનય ામ નભે, 

રદગાર દગમ્ફય, આઠશી ડુંગય, વાતશીં વામય તેણ વભે, 

નલનાથ અને નય ચવઠ નાયીએ શાથ વાયીએ તેભ શયી, 

યલયામ યલેચીએ, જગગ પ્રભેવીએ લક્ક લેવીએ ઇવલયી. 

દેલી લક્ક લેવીએ ઇવલયી, ભાડી લક્ક લેવીએ ઇવલયી. 


P a g e | 279 

ભેઘભા ગાજી શમ એલ ભુરાલ ખાઇને ભયરા ભલ્રાય ગાલા રાગે છે. 

લીવને અંગે અંગે બક્તતની ુરકાલ ઊડી આલી છે. 

એલે ટાણે ઘડેવલાયે આલીને લાલડ દીધા કે “લીશબા! ાતળા તભાયે 

ાદય આજ યણા થઇને ઊતયેર છે.” 

“ાતળાની ત યલા નથી, ણ યણ એટરે જ ાતળા.” એભ ફરીને 

ચાયણ વાંતીડે ધીંવરુ ં નાખી , ફદ શાંકી ઘેય શોંચ્મ. ફદ ફાંધી , 

કડફ નીયી , કઇ જાતની ઉતાલ ન શમ એભ ાતળાશને ભલા 

ચાલ્મ. 


P a g e | 280 

“લીવબા, વંબાજ! ચાડી શોંચી છે.” ફજાયના ભાણવએ વળખાભણ 

વંબાલી. 

“હુ ં તે ફેભાંથી કને વંબાફૄં 

જનનીને?” 

, બાઇ? ાતળાને કે ચોદરકની જગત 

એટર જલાફ લાીને લીવ ગઢલી સુરતાનના તંબ ૂભાં દાખર થમા. 

વવત્તેયખાં અને ફતેયખાં ઉભયાલ ણ જમાં અદફ બીડી , વળય ઝુકાલી 

ગુરાભની યીતે હુકભ ઝીરતા ફેઠા છે , વયઠના યાજયાણાઓ જમાં અંજણર 

જડી આજ્ઞાની લાટ જતા ઊબા છે , તમાં વાત ગાભડીના ધણી એક 

ચાયણે, યજેબમે લ ૂગડે, અણથડકી છાતીએ, ધીયે ધીયે ડગરે ાતળાશના 


P a g e | 281 

તખતા વાભા આલીને એક શાથે આડી તયલાય ઝારીને ફીજે શાથે વરાભ 

દીધી. એનુ ં ભાથુ ં અણનભ યહ્ુ ં. 

“લીવ ગઢલી!” સુરતાને નખયાં ફુરાલીને ડકાય કમો , “વરાભ કની 

કયી?” 

“વરાભ ત કયી આ ળક્તતની - અભાયી તયલાયની, બણેં, ાતળા!” લીવે 

ઠંડે કરેજે જલાફ લાળ્મ. 

“વયઠના શાકેભને નથી નભતા?” 


P a g e | 282 

“ના, ભા ફા! જગભામા લન્મા અલયાશીં કભણેંશીં આ શાથની વરામુ ં 

નમ કે આ ભાથાની નભણયુ ં નમ ; ફાકી તી આલયદા ભાતાજી કયડ 

લયવની કયે!” 

“કેભ નથી નભતા?” 

“કાણા વારુ નભાં ? ભાણશ ભાણશશીં કેલાન નભે? શાથ જડલા રામક ત 

એક અલ્રા અને દૂજી આદ્યળક્તત , એક ફા અને દૂજી ભાલડી ; આણા 

વંધા ત બાઇયુ ં બણામેં. ફથુ ં બયીને બેટીએ , ાતળા! નભીંએ નરશ. તુ ં કે 

મુ ં, ફેભાં કભણેમ ઊંચ કે નીચ નવેં ત છેં , ફલ્મ ાતળા, કાણા વારુ ં 

નભાં?” 


P a g e | 283 

ચાયણને લેણે લેણે જાણે સુરતાનની ભગફૃફી ઉય રઢાના ધણ ડયા. 

નાના ફાકના જેલી વનબામ અને વનદો લાણી સુરતાને આજ 

શેરીલશેરી વાંબી. અદફ અને તાફેદાયીના કડક કામદા ાલત એ 

મુવરભાન શાકેભ આજ ભાનલીના વાપ રદરની બાા વાંબીને અજામફ 

થમ. ણ સુરતાન ફયાડય, “કાં વરાભ દે, કાં રડાઇ રે.” 

“શા! શા! શા! શા!” શવીને લીવબા ફલ્મ , “રડાઇ ત ણરમા ; અફ ઘડી 

ણરમા. ભયણના બે ત ભાથે યાખમા નવેં 

યાખમ.” 

, ણ ાતળા! ભ એક લેણ 

“ક્ા શૈ?” 


P a g e | 284 

“બણેં ાતળા, તી ાવે દૂઠ દભંગ પજ, અને ભી ાવેં દવ ને એક 

દવદાય, તા ાવેં તુ ં , ફંધ ૂકુ ં , નાળ્યુ ં - ઝંઝાળ્યુ , અને અભણી ાવેં 

અક્કેક ખડગ ; બણેં રડાઇ ણરમાં ; ણ દાફૃગ નરશ ; આડ શવથમાયે. 

તા વૈકડા ભઢે રડલૈમા ; અમુ ં ફાય બાઇફંધ: આલી જા. અભણાં શાથ 

જત જા, અણનભ ભાથાં રેને કીભ કલાવે જલામ ઇ જત જા!” 

સુરતાને ફેરપકય યશીને કેલ તયલાય 

યુદ કયલાની કબ ૂરાત આી . 

—બારાં જેલાં અણછૂટ આયુધનુ ં 

“યંગ લીવબા! રડાઇ રેને આદ! યંગ લીવબા! ાતળાની આગ 

અણનભ યૈને 


P a g e | 285 

આદ!” 

એભ શયખના નાદ કયતા દવ બાઇફંધએ વાભી ફજાયે દટ દીધી , 

લીવને ફાથભાં રઇ રીધ દવ ને એક અણગમાય જણા કેવરયમાં ાણી 

કયીને લ ૂગડાં યંગે છે. વાભવાભા અફીર ગુરાર છાંટે છે. ભાથાના ભટા 

ભટા ચટરા તેરભાં ઝફે છે. 

ભયરા જેલા ફાય બાઇફંધનાં ભતના રયમાણની આલી લાત જે ઘડીએ 

સુરતાનના તંબ ૂભાં શોંચી તે લખતે દાઢીએ શાથ પેયલીને તે સ્તાલ 

કયલા રાગમ કે “ભ ૂર થઇ, જફયી ભ ૂર થઇ. ફાય વનયયાધી લીય ુરુ 

લટના ભામ ા ભાયી પજને શાથે શભણાં કતર થઇ જાળે. મા અલ્રા! ભેં 


P a g e | 286 

ખટ ખાધી. ભાયે ભાથે શતમા ચડળે. કઇ આ આપતભાંથી ઊગયલાન 

ઇરાજ ફતાલે?” 

“ઇરાજ છે , ્ુદાલંદ” લજીય ફલ્મ , “આણ ડાલ ગાભના ઝાંા 

ાવેથી ઉાડીને ગાભની છલાડેની દીલારે રઇ જઇએ. લીવ યાફ 

ઝાંેથી નીકલા જળે એટરે એની ીઠ આણી ફાજુ થળે. ફવ , 

એને આણે વંબાલી દેશુ ં કે અભને તે ીઠ દેખાડી, શલે જ ંગ શમ નરશ.” 

સુરતાનની પજ ગાભની છલાડેની રદળાએ જઇ ઊબી. અણગમાયેમ 

બાઇફંધ વગાંલશારાં ને જીવમા - મ ૂઆના જુશાય કયીને ડેરીએથી 

નીકલા જામ છે તમાં લસ્તીએ અલાજ દીધ, 


P a g e | 287 

“લીવબા! લેયીની પશ ગાભની છીતે ઊબી છે. અને ઝાંેથી જાળ ત 

અણનભ લીવે બાયથભાં ાયઠનાં ગરાં બમાં કશેલાળે , શ!” (ાયઠના 

= ીઠનાં) 

“ાયઠનાં ગરાં! લીશ બયળે ?” લીવબાની આંખભાં તેજ લધ્માં. 

“ધાનયલ બા! નાગાજણ બા! યવલમા! રખભણ! ખીભયલ! દયફાયગઢની 

છીત તડી નાખ. વાભી છાતીએ ફા‖ય નીકીએ.” 

છીત તડીને અણગમાય મદા , મજ્ઞના ુયરશત જેલા , ફશાય નીકળ્મા. 

સુરતાને શાથીના શદ્ા ઉયથી હુતાળણીના ઘૈયૈમા જેલા ઉલ્રાવભાં 

ગયકાલ અણગમાય દસ્તાયને દેખમા. 


P a g e | 288 

“અલ્રાશ! અલ્રાશ! અલ્રાશ! ઇભાનને ખાતય દુ વનમાની વભટ્ટી ખંખેયીને 

ભતના ડાચાભાં ચાલ્મા આલે છે. એની વભળેયના ઘા ઝીરળે કણ?” એલે 

ટાણે લીવ યાફાએ કેળલગયને વલાર કમો : 

લીશ ૂછે બ્રાહ્ણા, સુણ કેળલ કંધા, 

કણ ગરે વયગ ાભીએ, ળતક નૈમાા? 

[અયે, શે કેળલગય ભશાયાજ 

, શે બ્રાહ્ણ , વાંબ, શે ુસ્તક-થીના 

વનશાનાય જ્ઞાની, ફર, આણે કેલી યીતે ભયીએ ત સ્લગા ભામ ? એ 

જ્ઞાન ફતાલનારુ ં કઇ ુસ્તક તેં વનશાળ્યુ ં છે?] 


P a g e | 289 

અંતયભાં જેને જ્ઞાનનાં અજલાાં પ્રગટ થઇ ગમાં છે , જેની સુયતાના તાય 

યભ દેલની વાથે ફંધાઇ ગમા છે , વલદ્યા જેની જીબને ટેયલે યભે છે , તે 

કેળલગયે તાના કઠાની અજાણી લાણી ઉકેરીને ઉત્તય દીધ કે શે 

લીશબા! 

કુ ંડે ભયણ જે કયે, ગે શેભાાં. 

કયલત કે બેયલ કયે, ળીખયાં ળખયાાં. 

વત્રમા, ત્રંફાવ, આત જે ભયે શઠાા, 

તે લય રદમાં લીશા, વગ વથમે બલાા. 


P a g e | 290 

[લીશબા, કાં ત ભાણવ કુ ંડાે ડીને પ્રાણ છાંડે 

, કાં શેભા ગે , કાં 

કાળીએ જઇ કયલત ભેરાલે , કાં ણગયનાયને ભાથે જઇ બૈયલ-જ ખામ , કાં 

અફા ભાટે , ગામ ભાટે કે તાના ગયાવ ભાટે જાન આે 

જાતનાં ભતભાંથી એકીમ ભતના વ્રત ધાયણ કયે 

અભયાુયી ભે, શે બાઇ લીશ!] 

; એટરી 

, તેને જ આલતે બલ 

વાંબીને લીશે વભળેય ખેંચી , વભળેયની ીંછીએ કયીને ―ખાલા‖ 

જભીનભાં રીટ દઇને કૂ ંડાફૄં કયુ ં. 

“જુલાન!” લીશે લાણીન ટંકાય કમો 

, “જુલાન! આજ આણાં 

અભયાુયનાં ગાભતયાં છે. અને કેળલગયે ગણાવમાં એટરા કેડાભાંથી 


P a g e | 291 

―કૂ ંડાે ભયણ ‖ન કેડ આજ રગી દુ વનમાને ભાથે કય ડય છે. ફીજે 

ભાગે ત ાંડલ વયખા કંઇકનાં ગરાં ડયાં છે. ણ આજ આણે 

વહુએ આ નલી લાટે શારી નીકવુ ં છે. જજ શ 

, બાઇફંધ! આજ 

બાઇફંધીના ાયખાં થાળે. આજ આખય રગી રડજ અને વાંજ ડે તમાયે 

ભતની વેજડીએ એક વંગાથે સ ૂલા આ કૂ ંડાે વહુ આલી શોંચજ. કશ , 

કબ ૂર છે?” “ફૃડું લેણ બણયુ ં, લીશબા!” દવેમ જણાએ રરકાય દીધ. 

“આકા થાઓ ભા 

, બાઇ, વાંબ! કૂ ંડાે આલવુ ં ત ખરુ ં 

, ણ 

તતાનાં શવથમાય રડમાય , પેંટાપાણમા અને કામાની યજેયજ 

નખાં થઇ ગમાં શમ તેમે લીણીને વાથે આણલાં. ફર, ફનળે?” 


P a g e | 292 

“લીશબા!” બાઇફંધ ગયજમા, “ચંદય—સ ૂયજની વાખ ભાથે ખડગ ભેરીને 

વ્રત રીધાં છે. આ કેવરયમા લાઘા શેમાં છે. આ કંકુના થાા રીધા છે 

અને શલે લી નલી કબ ૂરાત ળી ફાકી યશી ? અભે ત તાયા ઓછામા , 

ફા! લાંવલાંવ ડગરાં દીધ્મે આલશુ ં.” 

“જુઓ, બાઇ! અતમાયે આજ વાંજયે આણાભાંથી આંશીં જે કૂ ંડાા ફશાય , 

એ ઇશ્વયને આંગણેમ કૂ ંડાા ફશાય, લીવયળ ભા.” 

દવેમ જણાએ ભાથાં નભાવમાં. 

“અયે, ણ આણ તેજયલબા ક્ાં?” 


P a g e | 293 

“તેજયલ યગાભ ગમ છે.” 

“આ....શા! તેજયલ યશી ગમ. શઠા તેજયલ લાંવેથી ભાથાં છાડીને 

ભયળે. ણ શલે લેા નથી. ઓરે અલતાય બેાં થાશુ ં.” 

અણગમાયેમ જણાએ એકફીજાને ફાથભાં રઇ બેટી રીધુ ં. જીવમા -મ ૂઆના 

યાભયાભ કમ ા. જુદા ડલાની ઘડી આલી શોંચી. 

વાભે એક ્ ૂણાભાં ઊબેરા શાથી વાભે આંગી ચીંધાઈ લીવ ફલ્મ , 

“બાઇ, ઓરી અંફાડીભાં ાતળા ફેઠ છે , એને ભાથે ઘા ન શમ , શોં કે! 


P a g e | 294 

ાતળા ત ચીવન ીય કશેલામ. રા્ુ ંન ાનાય ગણામ. એને ત 

રઢાના શદ્ાભાં ફેઠાં ફેઠાં આણી યભત જલા દેજ, શોં!” 

“શ, બાઇ!” 

ભાથે ાણીન ગ ભાંડીને નેવભાંથી ભાંજૂડી યફાયણ શારી આલે છે. 

આલીને એણે કૂ ંડાા ઢૂકડ ગ ઉતામો. “લીશ આા! આ ાણી!” 

“ભાંજૂડી, ફેટા, યંગ તને , ઠીક કયુ ં. ાછા લશુ ં તમાયે તયવ ફહુ રાગી 

શળે. અભે લીએ તમાં સુધી આંશીં ફેવજે, ફેટા! 


P a g e | 295 

એટલુ ં ફરીને અણગમાય મદાએ 

―જે ચંડી , જે જગણી! ‖ ―જે ચંડી જે 

જગણી!‖ ની શાકર દીધી , દટ કાઢી. અણગમાય જણા ગાા અને 

વાભે - 

શે જરંગા, શંવરા કભંધ ભકયાણી, 

ળ કેઆડા ભંકડા આયફ ખયવાણી, 

ગયલય જ ંગા ગશણા ે ંથા ાણી. 

જાણ ળળંગી ઝવમા યાજરકમા તળાણી. 

યેલતલંકા યાલતાં ભખભર રાણી, 

વલયે લાજડે લાજતી ઘડે ચડી ઠાણી. 


P a g e | 296 

ઝરંગા, શંવરા, ભાયલાડી, ભકયાણી, ક્ાડા, ભાંકડા, અયફી, ખયાવાની 

- એલા જાતજાતના ાણીંથા અને શાડને લીંધે એલી જાંઘલાા ભાથે 

ભખભરના રાણ ભાંડીને ઠાણ ઊતમ ા. 

ઝાકાઝીક, ઝાકાઝીક , ઝાકાઝીક , વાભવાભી તયલાયની તાીઓ ડલા 

ભંડી. એક એક બાઇફંધ વ -વ ળત્રુના ઝાટકા ઝીરલા ભંડય. એક જણે 

જાણે અનેક ફૃ કાઢીને ઘ ૂભલા ભાંડ્ુ ં. અને શાથીને શદ્ેથી સુરતાન જઇ 

જઇને કાય કયલા રાગમ કે ―મા અલ્રાશ! મા અલ્રાશ! ઇભાનને ખાતય 

ઇંવાન કેલી જજગયથી ભયી યહ્ય છે!‖ 


P a g e | 297 

“લાશ, કેળલગય! લાશ ફાલાજી! લાશ બ્રાહ્ણ 

, તાયી લીયતા!” એલા 

ધન્મલાદ દેત દેત લીવ યાફ કેળલગયનુ ં ધીંગાણુ ં નીયખે છે. 

શુ ં નીયખે છે ? કેળલગયના ેટ ય ઘા ડયા છે 

, ભાંશીથી આંતયડાં 

નીકીને ધયતી ય ઢવયડામ છે. આંતયડાં ગભાં અટલામ છે , અને 

જ ંગ ખેરત ફાલ આંતયડાંને ઉાડીને તાને ખબે ચઢાલી રે છે. 

“લીશબા!” લીવના નાનેયા બાઇ રખભણે વાદ દીધ , લીશબા , 

જીલતાં સુધી ભાયી વાથે અફરા યાખમા , અને આજ ભયતુક આવમાં તમ 

ભઢાન ભીઠ શુકન નરશ! લીશ, કેળલગયને બરકાયા દઇ રયમા છ, ણ 

આભ ત નજય ભાંડ!” 


P a g e | 298 

ડક પેયલીને જમાં લીવ તાના બાઇની વાભે ભીટ ભાંડે તમાં ત 

જભણ ગ જૂદ ડી ગમ છે એને ફગરભાં દાફીને એક ગે ઠેકત 

ઠેકત રખભણ લેયીઓની તયલાય ઠણકાલી યહ્ય છે. બાઇને બાતાં જ 

જીલતયના અફરા ત ૂટી ડયા. લીવની છાતી પાટપાટ થઇ યશી. 

“એ ફા , રખભણ તુ ં ત યાભન બાઇ , તને બરકાયા ન શમ , તુ ં 

શૂયલીયાઇ દાખલ એભાં નલાઇ કેલી 

? ણ કેળલ ત રટની ચટીન 

ભાગતર ફાલ, ભાગણ ઊઠીને આંતયડાંની લયભા ડકે શેયી લ્મે એની 

લળેકાઇ કશેલામ, ભાયા રખભણ જવત!” 


P a g e | 299 

વાંજ ડી. ઝડલઝડ રદલવ યહ્ય. સુરતાનનુ ં કાજુ ં પપડી ઊઠ્ુ ં 

્ુદા! આડ શવથમાયે આ ફશાદુ ય નરશ ભયે. અને શભણાં ભાયી પજનુ ં 

ભાથેભાથુ ં આ અણગમાયેમ જણા ફાજયાના ડૂ ંડાની જેભ રણી રેળે. “ 

, “મા 

“તીયકાભઠાં ઉઠાલ! ગરરીઓ ચરાલ!” શાથીની અંફાડીભાંથી પયભાન 

છૂટતાંની લાય ત શડુડુડુડુ! શભભભભ! ધડ! ધડ! ધડ! - 

વીંગણ છૂટે બાયસુ ં, શથના લછટ્ટે, 

વાફ છૂટે વોંવયા, સ ૂયા વબટ્ટે 

વ્રણ પ્રગટે ઘટ લચ્ચે, ટા પ્રાછટ્ટે, 

ત્રુટે ઝુંવણ ટતણ, ખાગે અલઝટ્ટે. 


P a g e | 300 

ાતળાશી પજની ગરરીઓ છૂટી. ઢારને લીંધીને વીવાં વોંવયલાં ગમાં. 

છાતીઓભાં ઘા ડયા. નલયાતયના ગયફા ફનીને અણગમાય બાઇફંધ 

જુદભાંથી ફશાય નીકળ્માં. કઇ એક ગે ઠેકત આલે છે 

ઉાડત ચાલ્મ આલે છે 

, કઇ આંતયડાં 

, કઇ ધડ શાથભાં ભાથુ ં રઇને દડ્ુ ં. એભ 

અણગમાય જણાં તાની કામાન કટકે કટક ઉાડીને કૂ ંડાે શોંચ્મા , 

છી લીવે છેલ્રી લાયન ભંત્ર બણમ 

દેખામ છે. શારી નીક!” 

, “બાઇફંધ, સુયાયીનાં ધાભ 


P a g e | 301 

13. વીભાડે વય ણચયાણ 

કથા એલી ચારે છે કે જૂનાગઢ તાફે ભાણેકલાડા અને ભઘયલાડા નાભનાં 

ચાયણ રોકોનાં ફે ગાભ છે. ફન્ને લચ્ચે વીભાડાનો કજજમો શતો. લાયંલાય 

જયીપો ભાણી કયલા આલતા યંતુ ટંટો ટતો ન શતો. એક દદલવ ફંને 

ક્ષો વીભાડો કાઢલા ભાટે વીભભાં ઊબા છે. કોઇ એકભત થતો નથી. 

રાકડીઓ ઊડલા જેટરો ઉશ્કેયાટ થઇ ગમો છે , તે લખતે તેઓએ વાભેથી 

એક જફયદસ્ત વગને આલતો દીઠો. કોઇકે ભશ્કયીભાં કહ્ું કે ‘બાઇ, આ 

નાગદેલતાને જ કશીએ કે આણો વીભાડો લશેંચી આો.’ તયત જ ફંને 

ક્ષો શાથ જોડીને વગને વંફોધીને એકવાભટા ફોરી ઊઠયા ,’શે ફાા ! 


P a g e | 302 

વાચી લાત છે. તભે દેલ-પ્રાણી છો. લશેંચી દ્યો અભાયો વીભાડો. તભાયા 

ળયીયનો રીટો ડે, એ અભાયા વેભાડા તયીકે કબ ૂર છે.’ 

વાંબીને તયત જ એ પણધય થંભ્મો, લાંકીચંકી ૂ ચાર છોડીને એણે વીધું 

વોટી જેવું ળયીય કયુ ું અને છી એ ચાલ્મો. એનો રીટો ડતો ગમો, તે 

પ્રભાણે ખંટ ૂ નખાતા ગમા અને રીટાથી ોતાની જભીનની ફયાફય વયખી 

લશેંચણી થતી જોઇને ફેમ ક્ષો ‘લાશ ફાા ! લાશ ભાયા દેલતા !’ 

ઉચ્ચાયતા ઉચ્ચાયતા વગની ાછ ચાલ્મા ગમા. વગ ચારતો ચારતો 

ફયાફય એક સલકટ સ્થે આવમો. કેયડાના ઝાડનું એક સુકાઇ ગમેલું 


P a g e | 303 

અણીદાય ઠૂંઠું ોતાના વાભે ઊભું છે. ફયછી જેલી ઝીણી એની અણી 

જોઇને નાગ બય થંબી ગમો. અને તયત ભાણવો ફોરી ઊઠયા , ―શલેશું 

થાળે ? ફયાફય આણા વયખેવયખા વીભાડા ઉય જ આ કેયડો ભોટા 

ફાુએ લાલેરો. શલે જોઇએ કે દાદો કોને યેશ દેળે.’ 

આ ળબ્દો જાણે કાન ભાંડીને વગ વાંબતો શોમ એભ પેણ ચડાલીને ઊબો 

છે. એના અંતયભાં ણ વભસ્મા થઇ ડી કે કઇ ફાજુ ચાલું? જે ફાજુ 

ચારીળ તે ફાજુલાાની એક તસુ જભીન કાઇ જળે. 

એક જ તસુ જભીનનો પ્રશ્ન શતો. છતાં વે સનણગમ કયી નાખ્મો. ોતે 


P a g e | 304 

વીધો ને વીધો ચાલ્મો. કેયડાના થડ ઉય જ ચડયો. વીધેવીધો એ ઠૂંઠાની 

અણી ઉાય ચડયો. અણી એની પેણભાં વોંવયી યોલાઇ ગઇ. વગ જોય 

કયીને ફીજી ફાજુ ઊતયલા રાગ્મો. એભ ને એભ ંછ્ડી ૂ સુધી ચચયાઇ 

ગમો. રગાય ણ તમો શોત તો લશેંચણ અણવયખી કશેલાત. 

એનું નાભ વીભાડે વગ ચચયાણો ! આજ ભાણેકલાડા ગાભની નદીને વાભે 

તીય એ વગની દેયી છે. રોકો ‘ભારફાા’ નાભે ઓખે છે. ચબન્નચબન્ન 

કાદઠમાલાડી કુટુંફોના એ કુરદેલતા ભનામ છે. લય-કન્માની છેડાછેડી ત્માં 

જઇને છોડામ છે. 


P a g e | 305 

http://aksharnaad.com એટરે અંતયની અનુભસતનો ૂ અક્ષય ધ્લસન 

આંગીના ટેયલે ઉરબ્ધ 

, ગુજયાતી બાાભાં અઢક ઓનરાઈન 

લાંચનનો યવથા, જેભાં ગયલા ગીયનાં પ્રલાવલણગનો, ફાલાતાગઓ અને 

કાવમો, કસલતા ગઝર અને વલગ દ્ય 

, ટૂ ંકી લાતાગઓ , સલસલધ પ્રકાયની 

ઉમોગી લેફવાઈટ સલળે ભાદશસત , રોક વાદશત્મ , બજન અને ગયફા , 

અનુલાદીત વાદશત્મ , ુસ્તક વભીક્ષા , મુરાકાતો અને ડાઊનરોડ કયલા 

ભાટે અનેક સુંદય ઈ ુસ્તકો, એવું ઘણું સલચાયપ્રેયક વાદશત્મ એટરે.... 

અક્ષયનાદ.કભ

Rasdhar-ni-Vartao-part-1

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?