g]kfn ;/sf/ ;dIf k]z u/]sf] cGtl/d k|lta]bg @$ df3 @)&@

;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u, g]kfnn]
g]kfn ;/sf/ ;dIf k]z u/]sf]
cGtl/d k|lta]bg
@$ df3, @)&@

cfof]usf kbflwsf/L
;"o{ ls/0f u'?Ë
cWoIf
nLnf pbf;L vgfn
;b:o
>Ls[i0f ;'j]bL
;b:o
8f= dfwjL e§ -k/fh'nL_ ;b:o
d~rnf s'df/L emf
;b:o
;lrj
8f= g/]Gb|dfg >]i7

sfo{sf/L ;f/f+z
lj:t[t zflGt ;Demf}tfdf pNn]v eP adf]lhd ;To lg?k0f tyf d]nldnfk
cfof]u ldlt @)&! ;fn df3 @& ut] u7g eO{ Ps aif]{ sfo{sfn k'/f ug]{
cj:yfdf k'u]sf] 5 . o; cGtl/d k|ltj]bgn] cfof]uaf6 clxn] ;Dd eP
u/]sf sfd sf/jfxL af/] pNn]v ug{'[sf ;fy} g]kfn ;/sf/n] zflGt tyf
k'glg{df{0f dGqfno dfkm{t lat/0f ub}{ cfPsf] cGtl/d /fxtaf/] ;d]t ;ldIff
u/]sf] 5 . ljleGg lhNnfsf] :ynut e|d0f u/L ;ldIff ug]{ qmddf /fxt
ljt/0fdf b]lvPsf sdL sdhf]/L / To:tf sdL sdhf]/LnfO{ tTsfn} ;+jf]wg
ug'{ kg]{ / cfof]usf] nflu cfjZos kg]{ sfg"g lgdf{0f Pj+ cfof]un] efjL
lbgdf k|efjsf/L 9+un] sfo{ ;+kfbg ug]{ dx;'z u/L of] cGtl/d k|lta]bg
k]z ug]{ lg0f{o u/]sf] xf] . cGtl/d k|ltj]bgsf] a'bf g+ ! n] k[i7e"ld, a'Fbf g+ @
n] ;+qmd0fsfnLg Gofosf] ckl/xfo{tf, a'Fbf g # n] cGt/f{li6«o cEof;, a'Fbf g
$ n] g]kfnsf] ;Gbe{, a'Fbf g % n] cfof]usf] sfd st{Jo / clwsf/, a'Fbf g ^
n] cfof]uaf6 ePsf d'Vo sfo{x?, a'Fbf g & n] cfof]usf r'gf}ltx?, a'Fbf g *
n] efjL sfo{ of]hgf, a'Fbf g ( n] cfof]usf] l;kmfl/z / a'Fbf g !) n]
cfof]usf] lgisif{ af/] rrf{ u/]sf] 5 .

laifo– ;"rL
!= k[i7e"ld =================================================================================================== !
@= ;+qmd0fsfnLg Gofosf] ckl/xfo{tf ================================================================= !
#= cGt/f{li6«o cEof; ====================================================================================== @
$= g]kfnsf] ;Gbe{============================================================================================ $
%= cfof]usf] sfd st{Ao / clwsf/ ================================================================== $
^= cfof]un] xfn ;Dd u/]sf d'Vo sfo{x? ============================================================ %
&= cfof]unfO{ xfn ;Dd k|fKt s]lx dxTjk"0f{ ;'emfjx?============================================== *
*= cfof]usf r'gf}ltx? ====================================================================================== (
(= efjL sfo{of]hgf============================================================================================ !)
!)= g]kfn ;/sf/ ;dIf cfof]usf] l;kmfl/z ========================================================== !!
lgisif{ ============================================================================================= !$
cg';"rLx?M
!=;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] a}7s ;~rfng ;DaGwL sfo{ljlw,@)&! ============
@=;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] cfrf/ ;+lxtf, @)&@ ==========================================@)
#=;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] ;+u7gfTds 9fFrf ===============================================#!
$=;+jfb, k/fdz{ tyf ;~rf/ gLlt ==============================================================================%$
%=;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]unfO{ kLl8t, afnaflnsf, a[4, ckfË tyf dlxnf d}qL agfpg]
;DaGwL sfo{ljlw =================================================================================================== *^
^=a]kQf kfl/Psf JolQmsf] 5fgljg, ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! / ;+zf]wg=========== !)#
&= cfof]un] xfn ;Dd e|d0f u/]sf lhNnfx? ========================================================== !)%
k[i7
!&

!=k[i7e"ld
s'g} /fhgLlts Joj:yf jf zf;g k4lt hgljb|f]x, ;z:q åGå / hgcfGbf]ng dfkm{t
kl/jt{g eO{ gofF Joj:yf jf zf;g k4lt gaGbf;Ddsf] t/n cj:yf ;+qmd0fsfn xf] . o:tf]
cj:yfdf k'/fgf] zf;g Aoj:yfsf] cGt eO{;s]sf] x'G5 t/ gofF zf;g Joj:yfsf] hu al;;s]sf]
x'Fb}g jf gofF ;+ljwfg, sfg'g jf k4lt z'? ePsf] x'Fb}g . o;/L x]bf{ g]kfndf @)%@ ;fnb]lv
rn]sf] !) jif]{ ;z:q åGå / @)^@÷)^# ;fnsf] hgcfGbf]ng kl5 /fhtGqsf] cGTo eO{ u0ftGq
:yfkgf e};s]sf] 5 . t/ gofF ;+ljwfgn] Joj:yf u/] cg'?ksf] /fhgLlts Joj:yf ;+:yfut
gePsfn] ;+qmd0fsfnsf] cGTo x'g ;s]sf] 5}g .
/fhgLlts Joj:yf kl/jt{gsf nflu x'g] clwsf+; åGådf åGå/t kIfaf6 dfgj clwsf/sf]
uDeL/ pNnª\3g / cGt/f{li6«o dfgjLo sfg"g ljkl/tsf sfo{ x'g] u/]sf 5g . eljiodf åGå
k'g/fj[QL gx'g] cj:yf l;h{gf ug{, l:y/ zf;g Joj:yf / nf]stflGqs ;'lglZrttf sfod ug{,
ljutdf ePsf] zlQmsf] b'?kof]u tyf ;+/rgfut lx+;f, dfgjclwsf/ / dfgjLo sfg'g xgg\sf
>[+vnfx?sf] ;fdgf jf k|ltjfb ug{ ;+qmd0fsfnLg Gofo k4lt canDag ul/G5, h;sf] Wo]o -!_
sfg'gL /fHosf] :yfkgf -@_ kL8snfO{ sfjf{xL -#_ kLl8tnfO{ Gofo, Ifltk"lt{, /fxt tyf kl/k"/0f -
$_ lautsf 36gfsf] ;To tYo ;lxtsf] ljj/0f ;'/lIft ug'{ / -%_ åGåsf] k'g/fj[lQ x'g glbgsf
nflu pkfox? ;'emfj ug'{ g} xf] . g]kfndf rn]sf] ;z:q åGådf klg /fHo / ljb|f]xL b'j} kIfjf6
dfgj clwsf/sf] ulDe/ pNnª\3g / dfgjLo sfg"g ljkl/tsf sfo{x? ePsf 5g . o:tf sfo{sf]
;Daf]wg ug{] ;+oGqsf ?kdf pRr :t/Lo ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u u7g e};s]sf] 5 .
of] cfof]un] ug]{ ;To cGj]if0f tyf sfg"gL sf/jfxL nufotsf sfo{x? g]kfnsf] zflGt k|lqmofsf]
dxTjk"0f{ kIf ag]sf] 5 .
@= ;+qmd0fsfnLg Gofosf] ckl/xfo{tf
;+qmd0fsfnLg Gofosf] cjwf/0ffsf] z'?jft o'4sf] ;dodf ePsf ;a} 36gfx?sf] lgoldt
cbfntx?af6 ;+jf]wg gu/L 5'§} cbfnt jf 6«fOa'gnaf6 ug]{ k|rngsf] z'?jft bf]>f] ljZj o'4sf]
;dflKt kZrft\ ljhoL /fi6«x?n] o'4sf] ;dodf uDeL/ dfgj clwsf/sf pn+3gsf 36gfx?sf]
5fgljg tyf kL8snfO{ sf/jfxL ug{sf lgldQ Go'/]Dau{ 6«fon tyf 6f]lsof] 6«fon u7g dfkm{t
sf/jfxL u/]sf] kfO{G5 . To;a]nf k/flht /fi6«sf kL8sx?nfO{ d[To'b08 b]lv cfhLjg sf/fjf;
;Dd tf]Sg] sf/jfxL ul/of] t/ ljhoL /fi6«sf tkm{af6 ul/Psf o'4 ck/fwsf sfd sf/jfxLnfO{
1

pGd'lQm lbg] sfd eof] . o;} k|sf/ pQm Gofo k|0ffnL ck/fw zf:qdf cfwfl/t b08 lbg] jf
k|ltiff]wsf] efjgfn] k|]l/t /x]sf] lyof] . o;y{ bl08t ul/P kZrft\ o:tf 36gfx?df sld cfpg]
ljhoL /fi6«x?sf] wf/0ff lyof] . oBkL ;f]xL cg'kftsf ljgf;sf/L o'4sf 36gf gePtf klg
ljZjsf ljleGg efudf o'4 jf åGå rnL g} /x]sf 5g\ . o:tf 36gfx?n] ljZj ;d'bfox?nfO{
;+j]bgzLn agfPsf] 5 / ljZjaf6 o'4 jf åGåsf] Go"lgs/0f s;/L ug]{ / lbuf] zflGtsf] :yfkgf
ug]{ eGg] k|of; :j?k ;+qmd0fsfnLg Gofosf] cEof; k|f/De ul/Psf] kfOG5 .
;dfhdf lbuf] zflGt k'g:yf{kgf ug{sf nflu b]xfo adf]lhdsf] Joj:yf ug{ ;+qmd0fsfnLg Gofo
ckl/xfo{ x'G5 M
!= dfgj clwsf/sf] uDeL/ pNnª\3g / cGt/f{li6«o dfgjLo sfg"gsf] pNnª\3gsf 36gfx?sf]
;To cGj]if0f u/L b08lxgtfsf] ;+:s[ltsf] cGTo u/L Gofok"0f{ ;dfhsf] k'g:yf{kgf ug{,
@=
kLl8tnfO{ kl/k"/0fsf] Joj:yf ug{,
#= kL8snfO{ sf/jfxLsf] l;kmfl/; ug{,
$= ;z:q åGåsf cGt/lglxt sf/0f -Root causes_ klxrfg u/L To;sf] cfwf/df sfg"gL,
gLltut, ;+:yfut, Goflos, ;'/Iff / k|zf;lgs ;'wf/ u/L nf]stflGqs k4ltnfO{ ;'b[l9s/0f
ug{, /
^= ljutsf] h:tf] lx+;fTds åGå gbf]xf]l/g] kl/l:yltsf] lgdf{0f ug{ .
#= cGt/f{li6«o cEof;
;To lg?k0f, d]nldnfk / ;+qmd0fsfnLg Gofo;Fu ;DjlGwt\ cfof]ux?sf] cGt/f{li6«o cEof;df
Ps?ktf kfO{b}g . o'ufG8f b]lv z'? ePsf] o:tf] k|sf/sf] cfof]usf] cEof; ev{/} g]kfndf ag]sf]
cfof]u;Dd cfO{k'Ubf cfof]usf] k[i7e"ld, k|s[lt, k|j[lQ, If]qflwsf/, jgf}6, cfof]usf l;kmfl/; /
sfof{Gjogx?df Ps?ktf kfO{b}g . ;+qmd0fsfnLg Gofo ;DaGwL xfn;Dd ag]sf ljleGg
cfof]ux?sf] sfo{If]q / gfd ;d]tdf klg Ps?ktf kfO{b}g . ;a} eGbf b'vb\ kIf k|foM ;a} h;f]
cfof]ux? ;kmn gx'g' xf] . ;+;f/df ;a}eGbf rrf{ kfPsf] blIf0f clk|msfsf] cfof]un] !* efusf]
lj:t[t k|ltj]bg ;fj{hlgs u/]tfklg cfof]u ;dIf aofg lbg] w]/} h;f] bf]ifLx?nfO{ cfd dfkmL lbg]
l;kmfl/; u¥of] / w]/}n] dfkmL ;d]t kfP . ljZjsf s]xL d'n'sx? h:tf] Oi6 l6df]/, xfO6L,
sDaf]l8of h:tf b]zx?df /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ;+3 ;+:yf -;+o'Qm /fi6« ;+3 ;d]t_ sf
k|ltlglwx? ;lDdlnt cfof]ux? lgdf{0f ePsf] kfO{G5 . To:tf ldl>t ?kdf ag]sf cfof]ux? ;d]t
k"0f{ ;kmn ePsf] kfO{b}g . o;} k|sf/ cfof]usf k|ltj]bgx?sf] sfof{Gjog kIf ;d]t ;'vb 5}g .
u7g ePsf w]/} cfof]ux? dWo] yf]/} b]zsf cfof]ux? dfq cflz+s ;kmn ePsf 5g . cfof]ux?sf]
2

;kmntfsf ;j{:jLs[t dfkb08 :yflkt eO{ g;s]sf] ePtf klg c;kmntfsf lgDglnlvt sf/0fx?
b]lvG5g .
• ;/sf/af6 cfjZos ;xof]u gx'g' .
• åGådf ;+nUg kIfx?sf] ;xof]u / ;befj gx'g' .
• kLl8tx?sf] ljZjf; / ;xof]u gx'g' .
• kL8sx? åf/f kbflwsf/L / sd{rf/Lx?nfO{ wDsL Pj+ ef}lts cfqmd0f u/L sfd ug{ g;Sg]
jftfj/0f l;h{gf eO{ cfo'Qmx? knfog x'g' .
• cfjZos gLlt lgod / sfg"gx? lgdf{0fdf ;xof]u gx'g' .
• cfof]usf] k|ltj]bg / l;kmfl/;x? sfof{Gjog gx'g' .
g]kfn;+u ldNg] u/L zflGt ;Demf}tf dfkm{t lgdf{0f ul/Psf] cfof]u l;o/flnof]gsf] xf] . ;g\ !(((
df ePsf] zflGt ;Demf}tf cg';f/ ;g\ @))) df ;+;bn] sfg"g agfO{ u7g ePsf] pQm cfof]un]
bf]ifLnfO{ sf/jfxL ug]{ ;lxtsf] lj:t[t k|ltj]bg a'emfP tfklg ;/sf/ / ljb|f]xL aLr ;g\ !((( df
ePsf] ;Demf}tfn] bf]ifLnfO{ dfkmL lbg] Joj:yf u/]sf] lyof] . t/ k'gM zflGt ;Demf}tf e+u ePsfn]
bf]ifLnfO{ dfkmL glbg] u/L PsklIfo ?kdf cbfnt u7g u/L sf/jfxL cuf8L a9fOPsf] 5 .
lrnLdf eg] bf]ifLnfO{ sf/jfxLsf] k|oTg u/]sf] kfO{G5 . t/ Tof] klg ljjfb /lxt eg] x'g ;s]g .
tTsfnLg lkgf];] ;/sf/sf ;}lgs k|d'vx?nfO{ sf/jfxL gug{ ;]gf ;+u7gaf6 bjfj cfof] . t/
;/sf/ eg] sf/jfxL ug{] k|s[ofdf b[9 eof] . csf]{ tkm{ hg/n lkgf];]sf] xsdf cGt/f{li6«o kmf}hbf/L
cbftnn] If]qflwsf/ u|x0f u/L sf/jfxL rln/x]sf] 5 .
ljZjsf w]/}h;f] cfof]ux? zlQmzfnL ?kdf u7g ePtfklg sfo{ ug{ ;Ifd ePgg\ . vf;u/L w]/}
rrf{df /x]sf blIf0f clkm|sf, sDaf]l{8of, k]?, df]hflDjs, l;o/flnof]g, Oi6 l6df]/, lrnL /
gfOh]l/ofsf cfof]ux? s]lx zlQmzfnL lyP . t/ cGo d'n'ssf cfof]ux?sf] If]qflwsf/ x]bf{ Tolt
zlQmzfnL agfPsf] b]lvb}g .
ljZjsf ljleGg efudf ePsf åGåsf] k|s[lt cWoog ug]{ xf] eg] tL åGåx? hftLo, wfld{s,
k|fs[lts ;|f]t / ;fwg sAhfsf vflt/ jf 5'§} e"–efusf] dfu /fvL ePsf x'g\ eg] g]kfnsf] ;z:q
åGåsf] k|s[lt lgtfGt km/s 5 . o;y{, g]kfnsf] ;z:q åGåsf] k[i7e"ld, k|s[lt / kl/j]z ;d]tsf
cfwf/df g]kfnsf] ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]unfO{ ljZjsf s'g} klg o:tf cfof]ux? ;Fu
t'ngf ug{ ldNb}g . leGg kl/j]z / k[i7e"lddf u7g ePsfn] o; cfof]un] klg leGg rl/q :yfkgf
u/L gf}nf] k2tL cg';f/ sfo{ ug'{ ckl/xfo{ 5 .
3

$= g]kfnsf] ;Gbe{
;Djt\ @)%@ ;fn kmfu'g ! ut]b]lv @)^# ;fn d+l;/ % ut];Dd /fHo kIf / tTsflng g]kfn
sDo'lgi6 kf6L{ -dfcf]jfbL_ aLr ePsf] ;z:q åGåsf] qmddf ePsf dfgj clwsf/sf] uDeL/
pNnª\3g ;DaGwL 36gfsf] 5fgljg u/L jf:tljs ;To tYo hg ;dIf Nofpg, ;dfhdf
d]nldnfk u/fpg, kLl8tnfO{ plrt kl/k"/0fsf] Aoj:yf nufot uDeL/ ck/fwdf ;+nUg AolQmnfO{
sfg"gL sf/jfxLsf nflu l;kmfl/; ug{sf nflu g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# / la:t[t zflGt
;+emf}tfsf] dd{ / efjgfnfO{ cfTd;ft u/L ldlt @)&!.)!.@* df a]kQf kfl/Psf JolQmsf] 5fgljg,
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! hf/L ePsf] 5 .
pQm P]g adf]lhd ;z:q åGbsf] qmddf ePsf dfgj clwsf/sf] uDeL/ pNnª\3g ;DaGwL
36gfsf] 5fgljg u/L jf:tljs tYo hg ;dIf Nofpg] tyf pQm 36gf;Fu ;DalGwt uDeL/
ck/fwdf ;+nUg AolQmnfO{ sfg"gL sf/jfxLsf nflu l;kmfl/; ug]{ ;d]tsf] k|of]hgsf nflu pQm
P]gsf] bkmf # adf]lhd ul7t l;kmfl/; ;ldltsf] l;kmfl/;df g]kfn ;/sf/n] ldlt @)&!.!).@&
df :jtGq lgikIf, hjfkmb]xL / pRr:t/Lo ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u u7g u/]sf] 5 .
%= cfof]usf] sfd st{Ao / clwsf/
a]kQf kfl/Psf JolQmsf] 5fgljg, ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! adf]lhd
cfof]usf] sfd, st{Ao / clwsf/ b]xfo adf]lhd /x]sf] 5M
-s_ dfgj clwsf/sf] uDeL/ pNn‹g ;DaGwL 36gfsf] 5fgljg, ;To cGj]if0f tyf clen]vg
u/L jf:tljs tYo hg;dIf Nofpg],
-v_ kLl8t tyf kL8ssf] osLg ug]{,
-u_ kL8s / kLl8t aLr d]nldnfk u/fpg kxn ug]{ tyf d]nldnfk u/fpg],
-3_ kLl8t jf lghsf] kl/jf/sf ;b:onfO{ pknAw u/fpg' kg]{ kl/k"/0fsf] ;DaGwdf l;kmfl/; ug]{,
-ª_ d]nldnfk gePsf tyf Ifdfbfgdf gk/]sf kL8snfO{ sf/afxLsf] nflu l;kmfl/; ug]{
-r_ kLl8tnfO{ tf]lsP adf]lhdsf] kl/rokq tyf 5fgljg kl5sf] hfgsf/L pknAw u/fpg] .
dfgj clwsf/sf] u+DeL/ pNn‹g leq ;z:q åGåsf] qmddf lgMz:q AolQm jf hg;d'bfo la?4
nlIft u/L jf of]hgfa4 ?kdf ul/Psf] b]xfo adf]lhdsf] sfo{ kb{5M
-!_ xTof,
-@_ ckx/0f tyf z/L/ aGws,
4

-#_ a]kQf kfg]{ sfo{,
-$_ cËeË jf ckfË agfpg],
-%_ zf/Ll/s jf dfgl;s oftgf,
-^_ anfTsf/ tyf of}ghGo lx+;f,
-&_ JolQmut jf ;fj{hlgs ;DklQ n'6kf6, sAhf, tf]8kmf]8 jf cfuhgL,
-*_ 3/hUufaf6 ha/h:tL lgsfnf jf cGo s'g} lsl;daf6 lj:yfkg, jf
-(_ cGt/f{li6«o dfgj clwsf/ jf dfgjLo sfg"g ljk/Lt ul/Psf h'g;'s} lsl;dsf cdfgjLo
sfo{ jf dfgjtf lj?¢sf] cGo ck/fw .
^= cfof]un] xfn ;Dd u/]sf d'Vo sfo{x?
cfof]un] P]gn] lbPsf] lhDd]jf/L k|efjsf/L 9Ën] ;DkGg ug{ / zflGt k|s[ofnfO{ ;kmn lgisif{df
k'¥ofpg] sfo{nfO{ s]Gb|ljGb'df /fvL cfˆgf] sfo{ b]xfo adf]lhd k|f/De u¥of]M
-!_ cfof]usf] a}7s ;DaGwL sfd sf/jfxLnfO{ Aojl:yt ug{sf nflu cfof]usf ;b:o >L nLnf
pbf;L vgfnsf] ;+of]hsTjdf cfof]usf] a}7s ;~rfng ;DaGwL sfo{ljlw d:of}bf pk;ldlt
u7g u/]sf] / ;f] pk;ldltn] d:of}bf u/L k]z u/]sf] cfof]usf] æa}7s ;~rfng ;DaGwL
sfo{ljlw, @)&!Æ cfof]uaf6 :jLs[t eO{ nfu" e} ;s]sf] 5 . a}7s ;~rfng ;DaGwL sfo{ljlw,
@)&! sf] k"0f{ kf7 cg';"lr– ! df ;+nUg 5 .
-@_ cfof]usf] sfd sf/jfxL :jtGq, lgikIf / ljZj;gLo 9+uaf6 ;Dkfbg u/L cfof]usf]
hjfkmb]lxtfnfO{ ;'lglZrt ug{sf nflu cfof]u, cfof]usf kbflwsf/L, ljz]if1 / sd{rf/Lx?n]
kfngf ug'{ kg]{ cfr/0fnfO{ Aojl:yt ug{sf nflu cfof]usf ;b:o >L >Ls[i0f ;'j]bLsf]
;+of]hsTjdf cfrf/ ;+lxtf d:of}bf pk;ldlt u7g eO{ pk;ldltn] d:of}bf u/L k]z u/]sf]
æ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] cfrf/ ;+lxtf, @)&@Æ cfof]uaf6 :jLs[t eO{ nfu" e}
;s]sf] 5 . ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] cfrf/ ;+lxtf, @)&@ sf] k"0f{ kf7 cg';"lr –
@ df ;+nUg 5 .
-#_ cfof]un] cfˆgf] sfo{ k|f/De ug{sf] nflu cfof]usf] lgodfjnLsf] cfjZostf dxz'; u¥of] .
cfof]usf ;b:o >L nLnf pbf;L vgfnsf] ;+of]hsTjdf cfof]usf] lgodfjnL d:of}bf
pk;ldlt u7g u/]sf] / pQm d:of}bf pk/ ;/f]sf/jfnfx?sf] /fo, ;'emfj / k|ltlqmof lnO{
cfof]un] kfl/t u/L :jLs[ltsf nflu g]kfn ;/sf/ ;dIf k7fO{ ;s]sf] 5 .
5

-$_ cfof]usf] sfd, st{Ao / clwsf/ cg';f/sf] ;+/rgf tof/ kfg{sf nflu cfof]usf ;b:o >L
>Ls[i0f ;'j]bLsf] ;+of]hsTjdf ;+/rgf lgdf{0f sfo{6f]nL u7g eO{ sfo{6f]nLn] d:of}bf u/L k]z
u/]sf] æ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] ;+/rgf adf]lhd ;+u7g / Aoj:yfkg ;j]{If0f -
O&M_ k|lta]bgÆ tof/ eO{ g]kfn ;/sf/af6 :jLs[t e};s]sf] 5 . cfof]un] tof/ kf/]sf]
;+u7g tyf Aoj:yfkgsf] 9fFrf cg';"lr –# df ;+nUg 5 .
-%_ cfof]usf] sfd, st{Ao / clwsf/sf ljifodf ;/f]sf/jfnfx? aLr k|rf/, k|;f/ hghfu/0f
ug{sf nflu k|rf/fTds sfo{qmd to ug{ tyf ljleGg krf{, kDKn]6, kf]i6/, /]l8of] tyf
6]lnlehg ;+jfb, cl8of], lel8of] ;fdfu|Lx?sf] pTkfbg ug]{ nufotsf sfo{qmd to ug{sf
nflu cfof]usf ;b:o 8f= dfwjL e§sf] ;+of]hsTjdf ul7t ;+afb, k/fdz{ tyf ;+rf/ pk
;ldltn] tof/ u/sf] æcfof]usf] ;+afb, k/fdz{ tyf ;+rf/ gLlt, @)&@Æ cfof]uaf6 :jLs[t e}
;s]sf] 5 . cfof]usf] ;+afb, k/fdz{ tyf ;+rf/ gLlt, @)&@ sf] k"0f{ kf7 cg';"lr– $ df
;+nUg 5 .
-^_ ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] sfd sf/jfxLnfO{ kLl8t, afnjflnsf, a[4, ckfË /
dlxnf d}qL agfpgsf nflu ;+/rgf tof/ u/L k|lta]bg k]z ug{ cfof]usf ;b:o >L d~rnf
s'df/L emfsf] ;+of]hsTjdf ul7t pk;ldltn] k]z u/sf] ækLl8t, afnjflnsf, a[4, ckfË /
dlxnf d}qL agfpg] ;DaGwL sfo{ljlw @)&@Æ cfof]uaf6 :jLs[t e} ;s]sf] 5 . kLl8t,
afnjflnsf, a[4, ckfË / dlxnf d}qL agfpg] ;DaGwL sfo{ljlw, @)&@ sf] k"0f{ kf7 cg';"lr –
% df ;+nUg 5 .
-&_ ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] sfd sf/jfxLnfO{ ;/n / ;xh ?kdf ;+rfng ug{
cfof]udf k]z ug]{ lgj]bg nufotsf laleGg sfuhftx?sf] 9fFrf tof/ u/L k]z ug{ cfof]usf
;lrj 8f= g/]Gb|dfg >]i7sf] ;+of]hsTjdf ul7t pk ;ldltn] To:tf sfuhftx?sf] 9fFrfsf
d:of}bf tof/ u/L cfof]u ;dIf k]z u/sf]df cfof]uaf6 :jLs[t e};s]sf] 5 .
-*_ cfof]usf] k|rf/ k|;f/ ;fdfu|L pTkfbgsf nflu cfof]usf ;b:o 8f= dfwjL e§sf]
;+of]hsTjdf pk–;ldlt u7g eO{ tof/ u/]sf] k|rf/ k|;f/ ;fdfu|L cfof]uaf6 :jLs[t e};s]sf]
5 . k|rf/ ;fdfu|Lx? cg';"lr –^ df ;+nUg 5 .
-(_ cfof]usf kbflwsf/Lx?n] tTsflng ;DdfggLo /fi6«klt 8f=/fda/0f ofbj, xfnsf ;DdfggLo
/fi6«klt >Ldlt ljBfb]jL e08f/L, tTsflng ;DdfggLo pk/fi6«klt >L k/dfgGb emf, xfnsf
;DdfggLo pk/fi6«klt >L gGb axfb'/ k'g, tTsflng ;DdfggLo k|wfgdGqL >L ;'lzn
sf]O/fnf, tTsflng ;DdfggLo k|wfgGofoflwz >L /fds'df/ k|;fb ;fx tyf tTsflng
;+ljwfg;efsf ;DdfggLo cWoIf >L ;'efifrGb| g]DjfË, xfn Joj:yflksf ;+;bsf ;DdfggLo
;efd'v >LdtL cf]g;/L 3tL{du/, tTsflng dfglgo pk–k|wfgdGqL tyf u[xdGqL >L jfdb]j
6

uf}td, tTsflng dfglgo zflGt tyf k'glg{df{0f dGqL >L g/x/L cfrfo{, xfnsf dfggLo zflGt
tyf k'glg{df{0f dGqL >L Ps/fh 9sfn, tTsflng dfglgo k//fi6« dGqL >L dx]Gb| axfb'/ kf08],
/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf kbflwsf/Lx?, ljleGg /fhgLlts bnsf k|d'vx?;Fu /
;/sf/sf ;'/Iff c+usf k|d'vx?;Fu lzi6frf/ e]63f6 u/L;s]sf] 5 . To:tf] e]63f6df
jxfFx?af6 cfof]usf] x/]s sfd sf/jfxLdf k"0f{ ;xof]u ug]{ k|lta4tf AoQm ePsf] 5 .
-!)_ o; cfof]usf kbflwsf/Lx?n] Joj:yflksf–;+;bsf] ;fdflhs Gofo tyf dfgj clwsf/
;ldltsf] ldlt @)&!.!@.!) ut]sf] a}7sdf o; cfof]un] ul//x]sf] sfd sf/jfxL tyf efjL
sfo{ of]hgfsf ;DaGwdf hfgsf/L u/fPsf] / Joj:yflksf–;+;bsf] ;f] ;ldltsf] tkm{af6 o;
cfof]usf] x/]s sfd sf/jfxLdf ;xof]u /xg] k|lta4tf JoQm ePsf] .
-!!_ 5fgljg / cg';Gwfgsf] sfo{ ug'{ cufl8 åGå k|efljt lhNnfsf ;/f]sf/jfnfx?sf] ;'emfj
;+sng u/L k|fKt ;'emfjx? ;d]t ;d]6L cfof]usf cfufdL sfd sf/jfxL k|efjsf/L 9Ën]
cufl8 a9fpg] l;nl;nfdf cfof]usf kbflwsf/Lx?n] b]zsf %@ lhNnfsf lhNnf
;b/d'sfdx?df ;/sf/L sfof{nosf k|d'v, gful/s ;dfh tyf kqsf/x? / åGå kLl8tx?;Fu
5'§f5'§} cGtlqm{of sfo{qmd ul/;s]sf] 5 . cfof]un] cGtlq{mof ;DkGg ul/;s]sf] lhNNffx?sf]
gfd cg';"lr – & df ;+nUg 5 . lhNnfx?af6 k|fKt ;'emfjx?sf] ;f/f+z o; kl5sf
zLif{sx?df ;d]l6Psf] 5 . o;} qmddf cfof]un] lj=kL= sf]O{/fnf :jf:Yo lj1fg k|lti7fg,
w/fgdf åGå kLl8tx?sf nflu ;~rflnt pkrf/ s]Gb|sf] :ynut cjnf]sg u/L hfgsf/L lng]
sfo{ ul/;s]sf] 5 .
-!@_ cfof]un] www.trc.gov.np j]a;fO6 / kmf]g g+ )!$@$^&)@ df !^^))!)))@) g+ sf]
TOLL - Free - k};f gnfUg]_ g+ ;~rfngdf NofO;s]sf] 5 . ;fy} cfof]u ;DaGwL ;+lIfKt
hfgsf/L gfds k'l:tsf klg -Note Book_ k|sfzg u/sf] 5 .
-!#_ cfof]un] cfˆgf] sfo{ ;Dkfbgsf] ;Gbe{df cfjZos ;"rgf tyf tYofÍ ;+sng ug{sf nflu
g]kfn ;/sf/, g]kfn ;/sf/sf ;'/Iff cËx?, tTsflng lab|f]xL kIf tyf Joj:yflksf ;+;bdf
k|ltlglwTj ug]{ /fhg}lts bnx?;Fu kqfrf/ u/L/x]sf] 5 .
-!$_ cfof]un] åGå kLl8t ;+3 ;+:yfx?, dfgj clwsf/ If]qdf sfo{/t ;+3 ;+:yfx? / cGo
;/f]sf/jfnfx?;Fu cfof]uaf6 eP u/]sf sfd sf/jfxL tyf cfof]usf] efjL sfo{ of]hgf / tL
;+3 ;+:yfx?;Fu ug{ ;lsg] ;xof]u / ;dGjo af/] cGtlqm{of tyf 5nkmn u/L/x]sf] 5 .
-!%_ cfof]un] /fli6«o dfgjclwsf/ cfof]u, a]kQf kfl/Psf JolQmx?sf] 5fgljg cfof]u tyf
dxfGofoflwjQmfsf] sfof{no;Fu cfufdL lbgdf ug{ ;lsg] ;xof]u / ;dGjo af/] ;d]t
5nkmn ul//x]sf] 5 .
7

&= cfof]unfO{ xfn ;Dd k|fKt s]lx dxTjk"0f{ ;'emfjx?
-s_ åGå kLl8tsf # j6f ;Gtfgx?sf] nflu !* jif{sf] pd]/;Dd dfq 5fqj[lQ k|fKt xF'b}
cfPsf]df ;f] 5fqj[lQnfO{ # j6f ;Gtfgdf l;ldt gu/L pd]/sf] xb klg gtf]sL pRr
lzIff;Dd k|bfg ug]{ Joj:yf ug'{ kg]{ .
-v_ gLlh If]qaf6 ;~rflnt z}lIfs ;+:yfx?df g]kfn ;/sf/nfO{ k|fKt x'g] ;L6 -Quota_
x?df åGå kLl8t / tLgsf ;Gtfgx?nfO{ ;d]t ;dfj]z u/Lg' kg]{ .
-u_ åGå kLl8tsf ;Gtfgn] k|fKt ul//x]sf] 5fqj[lQsf] /sd s'g} txdf cg'lQ0f{ ePdf /f]Ssf
gx'g] Joj:yf x'g' kg]{ . ;fy} z}lIfs ;fdfu|L tyf kf]zfssf] vr{ pknAw u/fpg' kg]{ .
-3_ 3fOt] åGå kLl8tx?sf] cj:yf lgwf{/0f ug]{ dfkb08 Gofof]lrt gePsf] tyf dfkb08
adf]lhd lhNnfaf6 k|fKt k|ltzt, s]Gb|af6 ck|fljlws JolQmaf6 yk36 x'g] u/]sf]n]
jf:tljs 3fOt]x? pkrf/af6 al~rt x'g' k/]sf] . Ps k6s lgwf{/0f ePsf] dfkb08sf]
k|ltzt cWofjlws d"NofÍgsf] k|fjwfg gePsf]n] 3fOt]x? yk kLl8t ePsf .
-ª_ åGåsf] qmddf 3fOt] ePsf JolQmx?n] ;LdfjtL{ If]q -ef/t_ sf] c:ktfnx?df pkrf/
u/fPsf] t/ g]kfn ;/sf/n] cjnDjg u/]sf] gLlt cg'?k To:tf kLl8tx?n] pkrf/sf]
;f]wegf{ gkfpg] u/]sf]
-r_ lhNnfdf cjl:yt :jf:Yo sfof{nox?df åGå kLl8tx?sf] lgldQ 5'6} /sd ljlgof]lhg x'g]
gu/]sf] ;fy} ;DalGwt\ sfof{nosf k|fljwLsx?;Fu dgf];fdflhs k/fdz{ ;DaGwL 1fg /
cg'ej gePsfn] kLl8tx?sf] k"0f{ pkrf/ x'g g;s]sf] .
-5_ g]kfn ;/sf/sf] tkm{af6 åGå kLl8tx?nfO{ lbg] eg]sf] ? !) nfv /fxt ls:tfaGbLdf
lbO{b} cfPsf]df afFsL /fxt /sd Psd'i6 ?kdf pknAw u/fpg' kg]{ .
-h_ d[ts kl/jf/sf JolQmn] Pp6f lhNnfaf6 /fxt /sd k|fKt ul//x]sfdf a;fO{ ;/fO{sf
sf/0f cGo lhNnfdf uPsf] cj:yfdf a;fO{ ;l/ uPsf] lhNnfaf6 k|fKt ug{ ;Sg] Joj:yf
ug'{ kg]{ .
-em_ ljwjf eQf ljt/0fdf lje]b ePsf], o;} k|sf/ kLl8t ljwjfn] csf]{ ljjfx u/]sf] v08df
/fxt /sd /f]Ssf x'g] u/]sf] .
-`_ /fxt ljt/0fsf] qmddf sltko cj:yfdf jf:tljs kLl8tx? /fxtaf6 jl~rt /x]sf] t/
gSsnL kLl8tx?n] /fxt k|fKt u/L/x]sf] . t;y{ To:tf gSsnL kLl8tx?sf] klxrfg u/L
sf/jfxLsf] dfu u/LPsf] .
8

-6_ ;Lk d"ns tflndx? k|efjsf/L / pknlJwd"ns x'g g;s]sf]n] Jojxfl/s agfOg' kg]{ .
;fy} ;Lkd"ns sfo{qmdx? åGå kLl8tnfO{ nlIft u/L ;~rfng gul/Psf] .
-7_ åGå kLl8t kl/jf/sf nflu /f]huf/Lsf] Joj:yf x'g' kg]{ .
-8_ åGå kLl8tn] ug{ rfx]sf] Jofkf/ Joj;fo ;+rfngsf nflu ;x'lnot k"0f{ C0f pknAw x'g'
kg]{ .
-9_ 6'x'/f jfnaflnsfsf] lzIff, :jf:Yo, ;+/If0fsf] Joj:yf gePsf] / pgLx?n] k|fKt ug'{ kg]{
/fxt klg Gofof]lrt 9Ën] ljt/0f gePsf] .
-0f_ zflGt tyf k"glg{df{0f dGqfnoaf6 ul7t kfrf}+ sfo{bnsf] k|ltj]bg sfof{Gjog gePsf]n]
kLl8tx? /fxt k|fKt ug{af6 jl~rt ePsf] .
-t_ åGå kLl8tx?n] k|fKt ug]{ /fxt tyf cGo ;'ljwfx? lngsf nflu Pp6} k|df0f tyf
sfuhft km/s–km/s lgsfox?df k6s–k6s k]z ug'{ kg]{ x'Fbf emGem6Lnf] ePsf] .
sfof{nox?af6 /fxt ljt/0f ug]{ l;nl;nfdf ;Ddfghgs Jojxf/ gePsf] .
-y_ åGå sfndf tTsfnLg ljb|f]lx kIfaf6 /lhi6«]zg kf; ul/Psf / u/fOPsf crn ;DklQsf
kLl8tx?sf] kL8f lj:t[t zflGt ;Demf}tf eP kZrft\ ;Daf]wg gePsf]n] ;d:of pTkGg
ePsf] .
-b_ ;DklQ sAhf, gi6 / lj:yflkt kLl8tx? clwsf+zn] s'g} klg k|sf/sf] Iflt k"lt{ tyf /fxt
k|fKt ug{ g;s]sf] .
-w_ anfTsf/ / of}g hGo lx+;fdf k/]sf kLl8tx?n] xfn ;Dd /fxt k|fKt gu/]sf] .
-g_ u}/ Goflos lx/f;t / oftgf kLl8tx?n] xfn ;Dd s'g} /fxt k|fKt ug{ g;s]sf] .
-k_ lhNnfl:yt zflGt ;ldlt / zflGt ;ldltsf sd{rf/Lx?sf] kbfjwL yk u/L zflGt
;ldltsf] k'g;+{/rgf u/L cfof]u dftxt /flvg' kg]{ .
*= cfof]usf r'gf}ltx?
a]kQf kfl/Psf JolQmsf] 5fgljg, ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! adf]lhdsf]
lhDd]jf/L ;kmntfk"j{s ;DkGg ug{ cfof]unfO{ lgDg adf]lhsf r'gf}ltx? /x]sf 5g\ M
-s_ a]kQf kfl/Psf JolQmsf] 5fgljg, ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! adf]lhd
cfof]unfO{ k|fKt If]qflwsf/ cg';f/ P]g sfg'g lgdf{0f gx'g,'
9

-v_ P]gsf] sltko bkmfdf pNn]v ePsf zAbx?sf] kl/efiff gx'g' / ;+zf]wg u/Lg' kg]{ sltko
k|fjwfgx? ;+zf]wg gx'g',
-u_ åGåsfndf 36]sf ljleGg k|s[tLsf 36gfx?sf] olsg tYofÍsf] cefj,
-3_ lj:t[t zflGt ;Demf}tfdf pNn]v ePsf] ;dofjlw leq cfof]u u7g x'g g;Sg'n] cfof]u k|lt
z+sfsf] jftfj/0f l;h{gf x'g',
-ª_ ljleGg ;/sf/L lgsfo tyf ;/f]sf/jfnf kIfx?n] cfof]usf] If]qflwsf/ uflDeo{tf /
;+j]bglzntfnfO{ a'‰g g;s]sf],
-r_ :yfgLo lgsfosf] cefjdf cfof]unfO{ cfˆgf] sfo{ cuf8L a9fpg ljZjfl;nf] / t6:y
;+/rgfsf] cefj /x]sf],
-5_ cfof]unfO{ k|efjsf/L 9Ën] cfˆgf] sfo{ ;DkGg ug{sf] lgldQ cfjZos /sd ljlgof]hg gx'g'
tyf :jfoQ cfof]un] cfˆg} gfddf vr{ ug]{ clVtof/L k|fKt gx'g',
-h_ cfof]usf] sfd sf/jfxLnfO{ k|efjsf/L agfpg P]gn] cfof]unfO{ lbPsf] clwsf/ adf]lhd
cfof]usf lg0f{ox? cy{ dGqfno nufot cGo lgsfoaf6 sfof{Gjog gx'g',
-em_ cfof]usf] sfof{jlw b'O{ aif{ /x]sf]df xfn k|rngdf /x]sf] ;fj{hlgs vl/b P]gnfO{ g} cfof]un]
klg cg';/0f u/L ;fj{hlgs vl/b nufotsf sfo{x? ug'{ kg]{ xF'bf o;af6 ;dod} ;fwg
;DkGg ug{ sl7gfO{ pTkGg ePsf] .
(= efjL sfo{of]hgf
!=;/f]sf/jfnfx? ;Fu cGtlqm{of, /fo ;'emfj ;+sngsf nflu lhNnf e|d0fnfO{ lg/Gt/tf .
@=tYofÍ ;+sng ug{sf nflu Soft ware nfO{ ;+rfngdf Nofpg] .
#=cfof]usf sfd sf/jfxL af/] k|rf/ k|;f/ sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf lbg] .
$=:yfgLo :t/df cfof]usf sfd sf/jfxLx?nfO{ k|efjsf/L 9Ëaf6 ;~rfng ug{sf nflu cfjZos
;+/rgf lgdf{0f ug]{ .
%=cfof]usf ultljlwx? ;~rfngsf nflu cfjZos kg]{ lgb]{lzsf / sfo{ljlw lgdf{0f ug]{ .
^=cfof]udf sfo{/t sd{rf/Lx?nfO{ cfof]usf] p2]Zo cg'?ksf] sfo{ ;DkGg ug{sf] nflu cfjZos
tflnd tyf k|lzIf0f ;+rfng ug]{ u/fpg] .
&=kLl8tx?sf] ;'ljwfsf] nflu kLl8td}qL ;+oGq v8f ug]{ .
10

*=If]qLo tyf s]lGb|o :t/df ;/f]sf/jfnfx?;Fu cGtlqm{of sfo{qmd ;~rfng ug]{ .
(=kLl8tx?af6 ph"/L cfXjfg ug]{ .
!)=ph"/L pk/ 5fgljgsf] cfwf/df cfof]unfO{ P]g 4f/f k|bQ clwsf/ k|of]u u/L ;f]xL adf]lhd
l;kmfl/; ug]{ .
!)= g]kfn ;/sf/ ;dIf cfof]usf] l;kmfl/z
j]kQf kfl/Psf JolQmsf] 5fgljg, ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! adf]lhd
cfof]unfO{ k|fKt If]qflwsf/ k|efjsf/L 9Ën] ;DkGg ug{ g]kfn ;/sf/ ;dIf b]xfo adf]lhdsf]
l;kmfl/z ub{5 .
-s_ j]kQf kfl/Psf JolQmsf] 5fgljg, ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! df
ug'{ kg]{ cfjZos ;+zf]wg / cfjZos P]g sfg"g lgdf{0fsf nflu cfof]un] lg0f{o
u/L g]kfn ;/sf/ / Joj:yfklsf ;+;bsf] ;fdflhs Gofo tyf dfgj clwsf/
;ldltdf k7fO{ ;s]sf]n] pQm lg0f{o tTsfn} sfof{Gjog x'g' kg]{, pQm lg0f{osf] k"0f{
kf7 cg";'rL – & df ;+nUg 5 .
-v_ o; cfof]usf] sfd sf/jfxLnfO{ k|efjsf/L ?kdf ;~rfng ug{sf nflu cGo ;/sf/L
lgsfox?nfO cfjZos ;xof]u tyf ;dGjo nflu g]kfn ;/sf/af6 cfjZos
lgb]{zg lbOg' kg]{ .
-u_ cfof]usf] :jfoQtf sfod ug{ cfof]unfO{ vr{sf] clVtof/L lbg] / cfjZos kg]{
ah]6 pknJw u/fpg] ;DaGwdf dlGqkl/ifb\af6 lg0f{o ul/g' kg]{ .
-3_
k"jf{~rnsf] w/fg l:yt lj=kL= sf]O/fnf :jf:Yo lj1fg k|lti7fgdf zflGt tyf
k'glg{df{0f dGqfnosf] kxndf k"jf{~rnsf !^ lhNnfsf åGå kLl8t 3fOt]x?sf]
pkrf/sf nflu lgdf{0f ePsf] pkrf/ s]Gb|sf] o; cfof]uaf6 :ynut lg/LIf0f /
cjnf]sg ePsf] . cjnf]sgsf qmddf ;f] k|lti7fgaf6 g]kfn ;/sf/n] c:ktfn
;~rfngfy{ ;fy} g]kfn e/L 3fOt]x?nfO{ cfpg] hfg] vr{ tyf s'?jf vr{sf] ;d]t
Aoj:yfsf] nflu aflif{s ?kdf ?= !% s/f]8 yk cfly{s ;xof]u u/]df g]kfn e/Lsf
åGå kLl8t 3fOt]x?nfO{ ;xh / ;/n ?kdf pkrf/ k|fKt ug{ ;lsg] x'Fbf g]kfn
;/sf/af6 yk ah]6 Aoj:yf u/L ;f] pkrf/ s]Gb|nfO{ d'n's e/Lsf åGå kLl8t
3fOt]x?sf] pkrf/sf] Aoj:yf ug'{ kg]{ .
-ª_ åGå kLl8tsf # j6f ;Gtfgx?sf] nflu !* jif{sf] pd]/;Dd dfq 5fqj[lQ k|fKt xF'b}
cfPsf]df ;f] 5fqj[lQnfO{ # j6f ;Gtfgdf l;ldt gu/L pd]/sf] xb klg gtf]sL
11

pRr lzIff -:gftsf]Q/_ ;Dd k|bfg ug]{ . åGå kLl8tsf ;Gtfgn] k|fKt ul//x]sf]
5fqj[lQsf] /sd s'g} txdf cg'lQ0f{ ePdf /f]Ssf gx'g] Joj:yf x'g' kg]{ . ;fy}
z}lIfs ;fdfu|L tyf kf]zfssf] vr{ pknAw u/fpg' kg]{ .
-r_ 3fOt] åGå kLl8tx?sf] cj:yf lgwf{/0f ug]{ dfkb08 Gofof]lrt agfOg' kg]{ /
jf:tljs 3fOt]x?sf] Ps k6s lgwf{/0f ePsf] dfkb08sf] k|ltzt cWofjlws
d"NofÍg ul/ ;f]xL cg';f/sf] /fxt tyf pkrf/ ug'{ kg]{ .
-5_
-h_
-em_
-`_
lhNnfdf cjl:yt :jf:Yo sfof{nox?df sfo{/t k|fljlwsx?nfO dgf];fdflhs
k/fdz{ ;DaGwL tflnd, k|lzIf0f tTsfn} k|bfg ug'{ kg]{ .
g]kfn ;/sf/sf] tkm{af6 åGå kLl8tx?nfO{ lbg] eg]sf] ? !) nfv /fxt
ls:tfaGbLdf lbO{b} cfPsf]df afFsL /fxt /sd Psd'i6 ?kdf pknAw u/fpg' kg]{ .
/fxt /sd k|fKt ul//x]sf] kLl8t a;fO{ ;/fO{sf sf/0f cGo lhNnfdf uPsf]
cj:yfdf a;fO{ ;l/ uPsf] lhNnfaf6 k|fKt ug{ ;Sg] Joj:yf ug'{ kg]{ .
/fxt ljt/0fsf] qmddf sltko cj:yfdf jf:tljs kLl8tx? /fxtaf6 jl~rt /x]sf]
t/ gSsnL kLl8tx?n] /fxt k|fKt u/L/x]sf] ;Gbe{df gSsnL kLl8tx? tyf To:tf
gSsnL kLl8tx?nfO{ l;kmfl/z ug]{ JolQmx?nfO{ sf/jfxL ug'{ kg]{ .
;Lk d"ns tflndx?nfO{ k|efjsf/L / pknlJwd"ns agfOkg]{ ;f]sf] lgldQ k|To]s
lhNnf ljsf; ;ldltsf] kfZj{ lrq cWoog u/L ;f] kfZj{ lrqn] klxrfg u/]sf]
;DefJo If]qx?sf] cWoog u/L ;Lkd"ns tflndx? ;+rfng ul/g' kg]{ .
-6_ 6'x'/f afnaflnsfsf] lzIff, :jf:Yo, ;+/If0fsf] Joj:yf u/Lg' kg]{ / /fxt Gofof]lrt
9Ën] ljt/0f ug]{ .
-7_ zflGt tyf k"glg{df{0f dGqfnoaf6 ul7t kfrf}+ sfo{bnsf] k|ltj]bg sfof{Gjog ul/g'
kg]{ .
-8_ åGå kLl8tx?n] k|fKt ug]{ /fxt tyf cGo ;'ljwfx? lngsf nflu Ps4f/ k|0ffnL
nfu" ug]{ .
-9_ åGå sfndf ljb|f]lx kIfaf6 /lhi6«]zg kf; ul/Psf / u/fOPsf crn ;DklQsf
kLl8tx?sf] ;d:of ;dwfg ug{ tTsfn plrt sbd rfNg' kg]{ .
-0f_ ;DklQ sAhf, gi6 / lj:yflkt jf:tljs kLl8tx?nfO{ /fxt pknJw u/fpg] .
-t_ u}/ Goflos lx/f;t / oftgf kLl8tx?nfO{ /fxt pknJw u/fpg] .
12

-y_
cfof]unfO{ cfjZos kg]{ hgzlQm / To:tf] hgzlQmsf] dgf]jn pRr /fVg cfof]un]
l;kmfl/; u/] adf]lhdsf] ;'ljwf pknAw u/fpg' kg]{ .
13

lgisif{
;+qmd0fsfnLg Gofo, o'4 jf åGå Joj:yfkgsf nflu laZj ;d'bfoaf6 yfngL u/LPsf] Ps goFf
cEof; xf] . cyf{t o'4 jf åGå lalxg laZjsf] lgdf{0f ug]{ k|of; :j?k g} o;sf] cEof; k|f/De
ul/Psf] xf] . t/ laZjsf laleGg efudf 36]sf o'4 jf åGåsf] k|s[lt cWoog ubf{ To:tf
36gfx?sf] k|s[ltx? Pscfk;df d]n vfg] k|sf/sf b]lvb}gg\ / åGå Aoj:yfkgsf nflu ul7t
clwsfz+ cfof]ux? c;kmn ePsf] kfOG5 . t;y{ ;+qmd0fsflng GofonfO{ Aoj:yfkg ug{sf nflu
;j{ l:jsfo{ lglZrt dfkb08 to eO{ ;s]sf] cj:yf 5}g .
g]kfnsf] ;Gbe{df lj:t[t zflGt ;Demf}tf ;DkGg eP kZrft b]zdf rln/x]sf] åGåsf] ljlwjt?kdf
cGTo eO{ ;f]xL ;Demf}tf cg'?k ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u u7g ePsf] xf] . lj:t[t
zflGt ;Demf}tf adf]lhd ;z:q åGåsf qmddf ePsf dfgj clwsf/sf] ulDe/ pn+3g tyf
dfgjtf lj?4sf] ck/fw ;DaGwL 36gf / To:tf] 36gfdf ;+nUg JolQmx?sf] af/]df ;To cGj]if0f
tyf 5fgljg u/L jf:tljs tYo hg;dIf Nofpg, ;dfhdf d]nldnfk u/fO{ kf/:kl/s ;b\efj
tyf ;lxi0f'tfsf] efjgf clea[l4 ub}{ lbuf] zflGt / d]nldnfksf] jftfj/0f lgdf{0f ug{, ;f]
36gfaf6 kLl8t JolQmnfO{ kl/k"/0fsf] Joj:yf nufot To:tf] 36gf ;Fu ;DalGwt ulDe/
ck/fwdf ;+nUg JolQmnfO{ sfg"gL sf/jfxLsf] nflu l;kmfl/; ug{sf nflu ldlt @)&! df3 @&
ut] ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u u7g ul/of] .
cfof]un] g]kfnsf] åGåsf] k|s[lt cWoog ug]{ qmddf ljZjsf cGo b]zx?df 36]sf åGåsf 36gfx?
eGbf leGg / cfˆg} df}lnstf af]s]sf] b]lvof] . ;fy} cfof]un] lj:t[t zflGt ;Demf}tfsf] pkh
ePsf]n] zflGt k|s[ofnfO{ ;kmntfk"j{s lglZrt 6'Ëf]df k'¥ofpg], kLl8tnfO{ jxfFx?n] rfx] adf]lhd
Ifltk"lt{, /fxt, kl/"'/0f tyf pkrf/sf] nflu ;/sf/nfO{ l;kmfl/; ug]{ / g]kfn kIf ePsf dfgj
clwsf/ / dfgljo sfg"gx?nfO{ sfof{Gjog u/fpg] gLlt cjnDag u/L cfˆgf] sfo{ k|f/De ug]{
;f]r lgdf{0f uof]{ .
cfof]u u7g x'g' k"j{ g]kfn ;/sf/n] zflGt tyf k'g lgdf{0f dGqfno u7g u/L ;f] dGqfnoaf6
ul7t ;j{blno zflGt ;ldltx? dfkm{t cGtl/d /fxt k|bfg ug]{ sfo{sf] yfngL ul/;s]sf] lyof] .
To;} sf/0f cfof]un] cfkm"nfO{ cfjZos kg]{ gLlt tyf sfo{ljlw lgdf{0f u/] kZrft åGå k|efljt
lhNnfx?sf] j:t'l:ylt a'‰g lhNnf e|d0f ug]{ lg0f{o uof]{ . lhNnf e|d0fsf qmddf k|To]s lhNnfdf
cfof]un] k|yd r/0fdf /fxt sfo{df ;+nUg lhNnfsf sfof{nosf k|d'vx?, bf]>f] r/0fdf gful/s
;dfh, kqsf/, a'l4lhjL / dfgj clwsf/sdL{x? tyf t]>f] r/0fdf åGå kLl8tx? ;Fu cGt/lqmof
u/L /fo ;'emfj ;+sng ug]{ sfo{ ;DkGg uof]{ .
g]kfn ;/sf/n] klg cfof]unfO{ k|fyldstf /fVb}{ cf= a= @)&@.)&# sf] gLlt tyf sfo{qmddf
cfof]unfO{ sfo{ ;+kfbg ug{ cfjZos ;a} ;xof]u k'¥ofO{G5 elg 5'§} ;+jf]wg u¥of] . o;} k|sf/
14

ah]6 jQmAodf ;d]t zflGt k|s[of ;Fu hf]l8Psf cfof]ux?nfO{ /sd lagLof]hg ul/Psf] s'/f
pNn]v ul/of] . g]kfnsf] ;+ljwfg hf/L eO{ ;/sf/ u7gk"j{ ;/sf/df ;fd]n x'g] b'O{ 7"nf k|d'v
bnn] u/]sf] !$ aF'b] ;xdltdf æ;+qmd0sfnLg Gofo;Fu ;DalGwt ;To lg?k0f tyf d]nldnfk
cfof]u / a]kQf 5fglag cfof]usf sfd sfo{jfxLx? lj:t[t zflGt ;Demf}tfsf] d"n dd{ / efjgf
cg';f/ ;DkGg ug{ k|lta4 /xg] / To; cg';f/ jftfj/0f lgdf{0f u/L sfof{Gjogdf n}hfg]Æ pNn]v
ePsf]n] ;/sf/ / bnx? cfof]u k|lt ;+j]bglzn b]lvP .
cfof]uaf6 ePsf u/]sf lqmofsnfk k|lt kLl8t ;d'bfo, ;/f]sf/jfnf kIfx? tyf cGt/fli6«o
;d'bfon] ulDe/ tyf ;'Id 9+un] lgofnL/x]sf 5g . t;y{, cfof]u k|lt ;/sf/ Pj+ ;a}
;/f]sf/jfnf kIfx? lhDd]jf/ tyf ;+j]bglzn aGg cfof]un] ck]Iff ;d]t /fv]sf] 5 . lj:t[t zflGt
;Demf}tfdf pNn]v ePsf] ;dofjwL leq cfof]u u7g gx'gfn] cfof]u k|lt z+sfsf] jftfj/0f >[hgf
ePsf] cfof]un] dxz'; u/]sf] 5 . s]lx dlxgf cl3 h]g]efdf g]kfnsf] dfgjclwsf/ ;DaGwL
cfjlws k|ltj]bg -UPR_ a'emfpg] l;nl;nfdf cGt/f{li6«o ;d'bfon] g]kfn ;/sf/nfO{ cfof]usf]
sfd sf/jfxLdf k"0f{ ;dy{g ug'{ kg]{ / cfof]un] cGt/fli6«o :t/sf] k|ltj]bg k|:t't ug'{ kg]{ wf/0ff
AoQm u/]sf lyP / l5d]sL /fi6« ef/tn] klxnf] k6s g]kfnsf] dfgj clwsf/ sf] laifodf af]Nb}
g]kfn ;/sf/n] cfof]unfO{ k"0f{ ;xof]u u/f]; / åGåsfnLg 36gfdf kL8s eg]/ klxrfg ePsf
AolQmnfO{ sfg"gL sf/jfxL u/f]; eGg] larf/ AoQm u/]sf] lyof] . laZj ;d'bfoaf6 AoQm o;
k|sf/sf cleAolQmx? k|lt cfof]usf] uDeL/ Wofg cfsif{0f ePsf] 5 Tof] lsg klg eg] dfgj
clwsf/ eGg] laifo s'g} Ps /fi6«sf] l;df If]q leq l;ldt g/xL o;sf] If]qflwsf/ ljZjJofkL
-Universal Jurisdiction_ eO{ ;s]sf] 5 . >Ln+sfdf o:t} k|sf/sf] cfof]u u7g x'g] k|s[ofsf]
k[i7e"lddf ;+o'Qm /fi6« ;+3 / cGt/fli6«o ;d"bfon] JoQm u/]sf] wf/0ff k|lt ;a} ;/f]sf/jfnf kIfx?
ulDe/ tyf ;+j]bglzn x'g h?/L 5 .
g]kfnsf] ;Gbe{df ul7t cfof]ux?df g]kfnL gful/sx? dfq ;lDdlnt ePsf] laifonfO{ lnP/ cGo
s'g} klg /fi6«n] cfklQ hgfPsf] cj:yf g/x]sf] / o; cfof]un] g]kfnsf] åGå Aoj:yfkg oxfsf]
df}lnstf / jf:tljstfnfO{ dwogh/ u/L cfˆgf] sfo{ cl3 a9fpg] / ;f]xL cg'?k l;kmfl/; ug]{
s'/fdf s'g} b'O{ dt 5}g . t/, o; cfof]unfO{ ;/f]sf/jfnf kIfx?af6 cfof]un] ck]Iff u/] cg'?k
;xof]u k|fKt gePsf] v08df cfof]un] rfx] cg';f/ ;kmntfk'j{s cfˆgf] sfo{ ;+kfbg ug{ g;Sg]
cj:yf >hgf x'g] lglZrt 5 . To:tf] kl/l:ylt >[hgf ePdf d'n'sdf uDeL/ ;+s6 cfpg]
;+s]tx? b]vf kg{ yfln;s]sf 5g .
pk/f]Qm k[i7e"lddf cfof]u g]kfn ;/sf/ / ;Da4 ;/f]sf/jfnf kIfx?nfO{ cfof]usf] sfd sf/jfxL
k|lt uDeL/ / ;+j]bglzn x'g cfu|x ug{ rfxG5 / cfof]un] cGtl/d k|ltj]bg dfkm{t l;kmfl/z
u/]sf laifox?nfO{ tTsfn sfof{Gjog ug{ cg'/f]w ub{5 . o;} k|sf/ cfof]u efjL lbgdf cfˆgf]
15

lqmofsnfkx?df ;Da4 ;a} ;/f]sf/jfnf kIfx?af6 k"0f{ ;xof]usf] ck]Iff ub}{ kLl8t ;d'bfosf]
Gofosf] xs k|lt ;r]t, uDeL/ / ;+j]bglzn Pj+ hjfkmb]lx /x]sf] k|lta4tf JoQm ub{5 .
wGojfb .
16

cg';"lr –!
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] a}7s ;~rfng ;DaGwL sfo{ljlw, @)&!
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] j}7s ;DaGwL sfd sf/afxLnfO{ Jojl:yt ug{ jf~5gLo
ePsf]n],
j]kQf kfl/Psf JolQmsf] 5fgljg, ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! sf] bkmf ( sf]
pkbkmf -*_ n] lbPsf] clwsf/ k|of]u u/L cfof]un] a}7s ;~rfng ;DaGwdf b]xfosf] sfo{ljlw
agfPsf]5 .
!= ;+lIfKt gfd / k|f/De M -!_ o; sfo{ljlwsf] gfd æ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] a}7s
;~rfng ;DaGwL sfo{ljlw, @)&!Æ /x]sf] 5 .
-@_ of] sfo{ljlw cfof]un] :jLs[t u/]sf] ldlt b]lv k|f/De x'g]5 .
@= kl/efiff M ljifo jf k|;+un] csf]{ cy{ gnfu]df o; sfo{ljlwdf,–
-s_ æcWoIfÆ eGgfn] cfof]usf] cWoIf ;Demg' k5{ .
-v_ æcfof]uÆ eGgfn] ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u ;+emg' k5{ .
-u_ æ;b:oÆ eGgfn] cfof]usf] ;b:o ;Demg' k5{ / ;f] zAbn] cWoIf ;d]tnfO{ hgfpF5 .
-3_ æ;lrjÆ eGgfn] cfof]usf] ;lrj ;Demg' k5{ .
-ª_ æa}7sÆ eGgfn] cfof]usf] a}7s ;Demg' k5{ .
#= cfof]usf] a}7s M cfof]usf] a}7s j:g] ldlt, ;do / :yfgsf] hfgsf/Lsf ;fy} a}7ssf] sfo{;"rL
;lrjn] ;a} ;b:ox?nfO{ oyf;Dej l56f] lbg' kg]{5 .
$= a}7ssf] sfo{;"rL lgwf{/0f M -!_ ;lrjn] cWoIf;Fu k/fdz{ u/L cfufdL a}7ssf] sfo{;"rL lgwf{/0f
ug'{ kg]{5 .
-@_ pkbkmf -!_ df h'g;'s} s'/f n]lvPsf] eP tfklg a}7sdf s'g} vf; ljifodf 5nkmn
ug'{ kg]{ cj:yf cfO{ k/]df k"j{ lgwf{l/t sfo{;"rL ljgf klg a}7sdf 5nkmn ug{ ;lsg]5 .
t/ To:tf] ljifosf] 5nkmn a}7ssf] k"j{lgwf{l/t sfo{;"rLdf 5nkmn ;dfKt eP kZrft
dfq ul/g]5 .
%= a}7sdf pkl:ylt M -!_ ;b:ox? a}7ssf] lgwf{l/t ;dodf g} pkl:yt x'g' kg]{5 .
17

-@_ s'g} klg ;b:o a}7sdf k"j{ hfgsf/L ljgf cg'kl:yt /xg' x'Fb}+g . s'g} ljz]if sf/0f
k/L a}7sdf cg'kl:yt x'g' kg]{ ePdf To:tf] ;b:on] a}7s j:g' cl3 cWoIf jf a}7ssf] cWoIftf
ug]{ cfof]usf] jl/i7 ;b:onfO{ hfgsf/L u/fpg' kg]{5 .
-#_ a}7ssf] lg0f{o k'l:tsfdf lgo'lQm x'Fbfsf] qmd cg';f/ ;b:ox?sf] gfd pNn]v
ul/g]5 .
^= a}7s :ylut x'g] M j]kQf kfl/Psf JolQmsf] 5fgljg, ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g,
@)&! sf] bkmf ( sf] pkbkmf -#_ adf]lhd a}7ssf] u0fk'/s ;+Vof gk'u]df pkl:yt ;b:ox?sf]
clen]v /fvL sf/0f ;lxt cWoIfn] a}7s :ylut u/L csf]{ a}7s j:g] ldlt, ;do / :yfg tf]Sg
;Sg]5 / ;f] sf] hfgsf/L ;a} ;b:ox?nfO{ lbO{g]5 .
&= k"/f ;do a}7sdf efu lng' kg]{ M ljz]if sf/0f k/L cWoIf jf a}7ssf] cWoIftf ug]{ cfof]usf]
jl/i7 ;b:onfO{ ;"rgf lbPsf] cj:yfdf afx]s a}7s k|f/De ePkl5 cGTo geP;Dd ;b:ox?
a}7sdf pkl:yt /xg' kg]{5 .
*= cfof]usf] lg0f{osf] clen]v M cfof]udf ePsf] 5nkmn, lg0f{o tyf cGo sfdsf/jfxL;+u
;DalGwt clen]v ;lrjn] Jojl:yt ul/ /fVg]5 . To:tf] clen]v / ;f] clen]vdf /x]sf] ;"rgf
cfof]usf] cg'dlt ljgf s;}nfO{ lbOg] 5}g .
(= lg0f{odf ;xefuL x'g gx'g] M -!_ o; sfo{ljlwdf cGoq h'g;'s} s'/f n]lvPsf] eP tfklg ;b:o
cfkm\gf] ;/f]sf/ jf :jfy{ ;dfj]z ePsf] jf cfkm\gf] glhssf] gft]bf/;Fu ;DalGwt jf s'g} d'2fsf]
;Gbe{df sfg"g Joj;foL / kIf jf ljkIfsf] ?kdf ;DaGw sfod ePsf] JolQm;Fu ;DalGwt
ljifodf cfof]usf] a}7sdf x'g] 5nkmn / lg0f{odf ;xefuL x'g' x'Fb}g .
:ki6Ls/0f M o; bkmfsf] k|of]hgsf] nflu æglhssf] gft]bf/Æ eGgfn] d'n'sL P]gsf] cbfntL
aGbf]j:t dxnsf] #) g+= df plNnlvt gftf ;DaGwsf] JolQm ;Demg' k5{ .
-@_ pkbkmf -!_ adf]lhdsf] cj:yf l;h{gf ePdf ;b:on] a}7s j:g' k"j{ cfof]unfO{
hfgsf/L u/fpg' kg]{5 .
-#_ pkbkmf -@_ df h'g;'s} s'/f n]lvPsf] eP tfklg a}7sdf pkl:yt x'g'k"j{ pkbkmf -
!_ df plNnlvt cj:yf sfod ePsf] hfgsf/L gePsf] t/ a}7ssf] 5nkmnsf] qmddf cfkm"nfO{
hfgsf/L x'g cfPdf ;b:on] ;f]xL Joxf]/f a}7sdf hfgsf/L u/fO{ a}7ssf] 5nkmn / lg0f{o
k|s[ofaf6 cnu x'g' kg] {5 .
!)= a}7ssf] uf]kgLotf M -!_ cfof]usf] a}7ssf] ;Dk"0f{ sfd sf/jfxLx? uf]Ko /xg]5g\ . cWoIfn]
cg'dlt lbPdf afx]s cfof]usf] a}7sdf ;~rf/sdL{x?nfO{ k|j]z lbO{g] 5}g .
18

-@_ pkbkmf -!_ df h'g;'s} s'/f n]lvPsf] eP tfklg cfof]uaf6 ;Dkfbg ePsf
;fj{hlgs dxTjsf sfd sf/jfxLx?sf] hfgsf/L ;~rf/ dfWodnfO{ lbg ;lsg]5 .
!!= sfo{ljlwsf] kfngf M o; sfo{ljlwsf] kfngf ug'{ ;DalGwt ;a}sf] st{Jo x'g]5 .
19

cg';"lr –@
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] cfrf/ ;+lxtf, @)&@
k|:tfjgfM ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] sfd sf/jfxL :jtGq, lgikIf / ljZj;gLo
9+uaf6 ;Dkfbg u/L cfof]usf] hjfkmb]xLtf ;'lglZrt ug{sf] nflu cfof]u, cfof]usf kbflwsf/L,
ljz]if1 / sd{rf/Lx?n] kfngf ug'{ kg]{ cfr/0fnfO{ Jojl:yt ug{ jf~5gLo ePsf]n],
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]un] b]xfo adf]lhdsf] cfrf/ ;+lxtf agfPsf] 5 .
!= ;+lIfKt gfd / k|f/DeM
kl/R5]b !
k|f/lDes
!=! o; cfrf/ ;+lxtfsf] gfd æ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] cfrf/ ;+lxtf,
@)&@Æ /x]sf] 5 .
!=@ of] cfrf/ ;+lxtf t'¿Gt k|f/De x'g]5 .
@= kl/efiffM ljifo jf k|;Ën] csf]{ cy{ gnfu]df o; cfrf/ ;+lxtfdf,—
-s_ æP]gÆ eGgfn] j]kQf kfl/Psf JolQmsf] 5fgjLg, ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g,
@)&! ;Demg' k5{ .
-v_ æcfof]uÆ eGgfn] P]gsf] bkmf # adf]lhd u7g ePsf] ;To lg?k0f tyf d]nldnfk
cfof]u ;Demg' k5{ .
-u_ æsd{rf/LÆ eGgfn] cfof]usf] ;lrj Pj+ cfof]udf sfo{/t sd{rf/L ;Demg'k5{ .
-3_ ækbflwsf/LÆ eGgfn] cfof]usf] cWoIf tyf ;b:o ;Demg' k5{ .
20

-ª_ ækl/jf/sf] ;b:oÆ eGgfn] kbflwsf/L;Fu a:g] tyf lgh cfkm}n] kfng kf]if0f ug'{ kg]{ klt,
kTgL, 5f]/f, cljjflxtf 5f]/L, wd{k'q, cljjflxtf wd{k'qL, afa', cfdf jf ;f}t]gL cfdf
;Demg' k5{ / ;f] zAbn] lghsf] afh], aHo} tyf ;f;', ;;'/fnfO{ ;d]t hgfpF5 .
-r_ æljz]if1Æ eGgfn] cfof]un] cfkm\gf] sfo{;Dkfbgsf] qmddf cNksflng jf k"0f{sflng ?kdf
;xof]u jf ;]jf lnPsf ;Nnfxsf/, lj1 jf ljz]if1 ;Demg'k5{ .
#= cfrf/ ;+lxtf kfngf ug'{ kg]{ M
o; cfrf/ ;+lxtfsf] kfngf ug'{ cfof]u, kbflwsf/L, ljz]if1 / sd{rf/Lsf] st{Jo x'g]5 .
kl/R5]b –@
cfof]un] kfngf ug'{ kg]{ cfrf/ ;+lxtf
$= cfof]usf] cfrf/ ;+lxtfM cfof]un] b]xfoadf]lhdsf] cfrf/;+lxtf kfng ug]{5 M–
$=!= cfof]un] lj:t[t zflGt ;Demf}tf, g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^#, k|rlnt g]kfn
sfg"g, ;Ddflgt ;jf]{Rr cbfntaf6 ePsf cfb]zx?, g]kfn kIf /x]sf cGt/fli6«o
dxf;lGwdf ePsf k|fjwfgx? / To;df cGt/lglxt dfgj clwsf/ tyf cGt/fli6«o
dfgjLo sfg"gsf l;4fGt tyf d'No dfGotfk|lt k"0f{ k|lta4 /xL cfkm\gf] sfo{;Dkfbg
ug]{5 .
$=@ cfof]un] ;b}j :jtGq, lgikIf / ljZj;gLo 9+uaf6 sfo{;Dkfbg u/L cfof]uk|ltsf]
hgcf:yf cle[a[l4 ug{ k|oTglzn /xg]5 . cfof]usf] lgikIftf, :jtGqtf /
ljZj;lgotfdf k|Zg p7\g] kof{Kt cfwf/ ePsf ljz]if1 jf sd{rf/LnfO{ cfof]un]
cfof]usf] sfo{df ;+nUg u/fpg] 5}g .
21

$=# dfgj clwsf/sf] ulDe/ pNn+3g Pj+ cGt/fli6«o dfgjLo sfg"gsf] pNn+3gsf 36gf /
dlxnf lx+;f;+u ;DaGwLt 36gfnfO{ cfof]un] ;b}j ;+j]bglzn ?kdf u|x0f ug]{5 .
$=% cfof]u ;b}j kLl8td}qL Pj+ dfgj clwsf/ d}qL x'g]5 . cfof]un] kLl8tnfO{ hft, hftL,
wd,{ j0f{, ln+u, If]q, pTktL jf /fhgLlts cf:yf h:tf s'g} klg cfwf/df km/s jf
e]befjk"0f{ Jojxf/ ug]{5}g . cfof]un] cfof]u;+usf] sfdsf/jfxLdf ;DalGwt kLl8tnfO{
:jR5, l56f], 5l/tf], sd vlr{nf] / kx'Frof]Uo ?kdf ;]jfk|fKt ug]{ jftfj/0f ldnfpg]5 .
$=^ sfo{;Dkfbgsf] l;nl;nfdf cfof]usf] cfb]z jf cg'/f]wdf cfof]udf pkl:yt ;a}
JolQmx?k|lt cfof]un] dof{lbt / lzi6 Jojxf/ ug]{5 .
$=& cfof]un] /fHosf ;a} lgsfox? / /fhgLlts bnx?k|lt ;dfgtfsf] Jojxf/ ug]{5 . s'g}
sfo{ jf 36gfsf] ;DaGwdf cfof]un] s;} k|lt em'sfj, df]nflxhf jf jblgot /fvL sfd
ug]{ 5}g .
$=* cfof]un] cfkm\gf] sfo{ ;Dkfbg ubf{ cfGtl/s jf afXo, k|ToIf jf ck|ToIf s'g} klg ?kdf
cfpg ;Sg] k|efj, bafa, eg;'g, wDsL jf cfu|xaf6 k|]l/t jf k|efljt geO{ cljrlnt
?kdf :jtGqtfk"j{s ug]{5 .
$=( cfof]un] cfkm\gf] sfo{ ;Dkfbgsf] qmddf ;b}j dfgj clwsf/ Pj+ sfg"g / Gofosf
;j{dfGo l;4fGtsf] k|of]u / kfngf ug]{5 .
$=!) cfof]un] ljb]zL ldq /fi6«x?, cGt/f{li6«o ;+3 ;+:yfx? / dfgjclwsf/ ;DaGwL
;+:yfx?;+u ;DaGw / ;Dks{ /fVbf g]kfnsf] ;fj{ef}d;Qf, ef}uf]lns cv08tf, g]kfnsf]
a}b]zLs gLlt tyf g]kfnn] cfTd;ft u/]sf] s'6gLlts cfrf/;+lxtfnfO{ ;Ddfg / kfngf
ug]{5 .
22

$=!! cfof]usf ;Dk"0f{ sfd sf/jfxL / k|oTgx? g]kfndf lbuf] zflGt tyf ;dfhdf Gofo,
;b\efj / d]nldnfk sfod ug]{ /fli6«o p4]Zoaf6 lgb]{lzt x'g]5g . ;+:yfut ?kdf
cfof]u pQm /fli6«o p4]Zok|lt ;dlk{t /xg]5 .
$=!@ cfof]un] ;Dkfbg u/]sf x/]s sfd sf/jfxLsf] cBfjlws clen]v /fVg]5 . P]g, lgod
adf]lhd cg';Gwfg jf ;'g'jfO{sf] qmddf ;fj{hlgs hfgsf/Ldf Nofpg' kg]{ jf
kLl8tnfO{ lbg' kg]{ jf gful/snfO{ pknAw u/fpg' kg]{ hfgsf/L / ;Ifd cbfntaf6
dfu eO{ pknAw u/fpg' kg]{ clen]v afx]s cGo ;a} clen]vsf] cfof]un] uf]klgotf
sfod ug]{5 .
kl/R5]b –#
kbflwsf/Ln] kfngf ug'{ kg]{ cfrf/ ;+lxtf
%= kbflwsf/Lsf] cfrf/ ;+lxtfM kbflwsf/Ln]] cfof]unfO{ ;'Dk]sf] lhDd]jf/L ;fd"lxs efjgfn] k"/f
ug{ tyf cfkm\gf] sfd sf/jfxLdf ;fj{hlgs ljZjf; sfod ug{ b]xfoadf]lhdsf] cfrf/;+lxtf
kfng ug'{kg]{5 M–
%=! kbflwsf/Ln] cfof]usf] dof{bfnfO{ pRr:yfgdf /fvL cfˆgf] st{Jo lg:jfy{ ?kdf s'g} nf]e,
nfnr jf kIfkft gu/L afx\o bjfj jf k|efjaf6 d'Qm /xL cfkm"nfO{ ;'lDkPsf] lhDd]jf/L
OdfGbf/Lk"j{s tyf j:t'lgi7 eO{ pQ/bfoLk"0f{ ?kdf kfng ug'{kg]{5 .
%=@ kbflwsf/Ln] cfof]usf] a}7sdf lgoldt ?kdf pkl:yt eO{ lg0f{o k|lqmofdf ;lqmotfk"j{s
efu lng] / cfof]un] lbPsf] h'g;'s} lhDd]jf/L tbf?vtf;fy k"/f ug'{kg]{5 .
%=# kbflwsf/Ln] cfˆgf] kb / cf]xf]bf cg';f/sf] dof{bf sfod /fvL ;b}j cg'zf;gdf a:g' kg]{5
/ ;dfhdf ljBdfg ;fj{hlgs g}ltstf / cfr/0f cg's'nsf] Jojxf/ ug'{kg]{5 .
23

%=$ cfof]u;dIf ljrf/fwLg /x]sf] s'g} ljifodf cfˆgf] JolQmut jf lghL :jfy{ ufFl;Psf] ePdf
jf To:tf] ljifodf ;+nUg JolQm cfkm\gf] gft]bf/ ePdf jf To:tf] ljifodf s'g} sf/f]jf/sf]
l;nl;nfdf lgh;Fu k|ToIf?kdf ;DalGwt ePdf kbflwsf/Ln] ;f] s'/fsf] :ki6 ?kdf a'lemg]
u/L :j]R5fn] cfof]unfO{ hfgsf/L u/fO{ ;f] ljifodf x'g] 5nkmn / lg0f{oaf6 cfkm' cnu
/xg' kg]{5 .
%=% cfof]u;+u ;DalGwt x/]s sfd sf/jfxLdf kbflwsf/Ln] ;fj{hlgs p2]ZonfO{ dxTj lbg] tyf
lghL :jfy{ / ;fj{hlgs :jfy{sf jLr åGb pTkGg x'g] l:ylt ePdf :ki6 ?kdf ;fj{hlgs
:jfy{sf kIfdf pleg' kg]{5 .
%=^ kbflwsf/Ln] cfof]usf] sfd sf/jfxLdf JolQmut nfe, cfly{s kmfObf jf z'Ns, s'g} k|sf/sf]
kfl/tf]lifs lnO{ af]Ng], lg0f{osf] nflu bjfj lbg] jf To:tf] p4]Zon] cfof]usf] s'g} klg
sfddf k|efj kfg{ x'b}g .
%=& kbflwsf/Lsf] x}l;otdf k|fKt ePsf ;"rgf Pj+ hfgsf/L cfof]usf] ;+:yfut p2]Zosf nflu
dfq k|of]u ug'{kg]{5 / To:tf] ;"rgf jf hfgsf/L cfly{s kmfObfsf nflu s'g} cGo JolQm
jf ;+:yf;Fu n]gb]gsf] ljifo agfpg x'b}g .
%=* kbflwsf/Ln] cfof]usf] sfd sf/afxLdf afwf k'Ug] jf cfof]usf] uf]kgLotf eª\u x'g] lsl;dn]
cfof]usf] lg0f{o ljgf s;}nfO{ klg s'g} s'/fsf] hfgsf/L lbg jf tT;DaGwL cGo s'g} s'/f
pknAw u/fpg x'b}g .
%=( kbflwsf/L cfkm+}n] jf cfˆgf] kl/jf/sf] ;b:o dfkm{t cfof]usf] sfd;Fu ;DalGwt JolQmx¿;Fu
bfg, pkxf/, rGbf :jLsf/ ug{, ;fk6L jf cfly{s n]gb]g ug{ jf s'g} k|sf/sf] cfly{s
k|nf]egdf kg{ jf sld;g jf u}/sfg'gL ¿kdf /sd k|fKt ug{ x'Fb}g .
24

%=!) kbflwsf/Ln] cfˆgf] JolQmut :jfy{ k"lt{ ug]{ p2]Zon] s'g} /fhg}lts jf cjf~5gLo k|efj
kfg{ x'Fb}g / cf]xbfsf] dof{bf ljk/Lt x'g] u/L s'g} ;+:yf jf JolQm;Fu cjfl~5t ;Dks{ /fVg
x'Fb}g .
%=!! kbflwsf/Ln] cfof]usf] lhDd]jf/L k"/f ug]{ l;nl;nfdf k|fKt ePsf] hfgsf/L jf s'g} uf]Ko jf
sfg'gåf/f lgif]lwt ljifo jf cfkm"n] n]v]sf] jf ;Íng u/]sf] s'g} sfuhkq jf ;dfrf/ cfkm"
kbdf /xbf jf g/xbf h'g;'s} cj:yfdf klg s'g} ;~rf/ dfWod jf c¿ s;}nfO{ lbg' jf
atfpg' x'Fb}g .
%=!@ kbflwsf/Ln] sfNklgs jf jf:tljs gfdaf6 g]kfnsf] ;fj{ef}d;Qf / cv08tfdf cfFr
cfpg], b]zsf] zflGt ;'/Iff, j}b]lzs ;DaGw / ;fj{hlgs dof{bfdf vnn kg]{, cbfntsf]
cjx]ngf x'g], tyf g]kfnsf] zflGt k|lqmofdf k|lts"n k|efj kg]{ u/L s'g} klg ;~rf/
dfWodaf6 n]v, jQmJo, efif0f jf ljrf/ k|sfzg jf k|;f/0f ug{ x'Fb}g .
t/ k|fl1s jf cg';GwfgfTds k|s[ltsf] n]v /rgf, efif0f jf ljrf/ k|sfzg ug{ of]
cfrf/ ;+lxtfn] s'g} jfwf k'¥ofPsf] dflgg] 5}g .
%=!#= kbflwsf/Ln] g]kfnsf] ljleGg hft, hflt, wd{, ju{, If]q / ;Dk|bfosf dflg;x¿ aLr
j}dg:otf pTkGg u/fpg] jf ;fdflhs ;b\efj vnalng] jf pgLx?sf] cfTd;Ddfgdf 7];
nfUg] s'g} sfd ug{' x'Fb}g .
%=!$ kbflwsf/Ln] cfof]usf] lhDd]jf/Ldf /x'~h]n s'g} sDkgLsf] ;~rfns x'g, k|rlnt
sfg'gadf]lhd btf{ u/fpg' kg]{ s'g} Jofkf/ jf Joj;fo ug{ / cGoq s'g} k|sf/sf] gf]s/L
:jLsf/ ug{ x'b}g . cfof]usf] kbflwsf/Ldf lgo'lQm x'g'k"j{ To:tf] s'g} ;+:yf jf Joj:ffo jf
gf]s/Ldf ;+nUg /x]sf] eP :j]R5fn] pQm s'/fsf] cfof]unfO{ hfgsf/L u/fO{ kbflwsf/Ldf
25

sfo{/t /x'~h]n To:tf] c? s'g} klg ;+:yf jf Joj:ffo jf gf]s/Lsf] lhDd]jf/Laf6 k"0f{tM
cnu /xg' kg]{5 .
%=!% kbflwsf/Ln] cfof]u;dIf ljrf/wLg ljifonfO{ c;/ kg{] u/L jf Goflos k|lqmofdf ckgfpg'
kg{] :jR5tfdf g} :ki6tM cfFr cfpg] u/L jf s'g} JolQm jf ljifosf] :jR5 cg';Gwfgdf
c;/ kg{] u/L hfgfhfg cfof]usf] cfkm\g} k|lqmofsf] jf s'g} kbflwsf/Lsf] cfr/0fsf] af/]df
;fj{hlgs cfnf]rgf jf l6Kk0fL jf cGo s'g} cleJolQm lbg' x'Fb}g .
%=!^ kbflwsf/Ln] k|rlnt sfg'g / cfof]usf] p4]Zo ljk/Lt x'g] u/L cfˆgf] k]zfut, Jofj;flos
/ ;fdflhs ;+:yf afx]s cGo s'g} klg ;+:yfsf] ;b:o aGg' x'Fb}g .
%=!&= kbflwsf/Ln] cfˆgf] / cfˆgf] kl/jf/sf] gfddf /x]sf] rn tyf crn ;DklQsf] ljj/0f
k|To]s jif{ k|rlnt sfg'gadf]lhd lgwf{l/t ;dofjlwleq tf]lsPsf] 9Ffrfdf cfof]u dfkm{t
tf]lsPsf] lgsfodf k]z ug'{ kg]{5 .
%=!* kbflwsf/Ln] cfkm"n] k|of]u ul/cfPsf] lgjf;df cfof]udf ljrf/fwLg ljifo;+u ;DaGwLt
kLl8t, kL8s jf lghx?;+u ;DalGwt cGo s'g} klg kIfx?;+u e]63f6 ug{ x'Fb}g .
t/ cfof]usf] p4]Zo k"lt{sf] nflu c;n lgotn] s;}nfO{ e]63f6 ug{ of] cfrf/
;+lxtfn] s'g} afwf k'¥ofPsf] dflgg] 5}g .
%=!( kbflwsf/Ln] cWoIfsf] k"j{:jLs[lt glnO{ cfof]usf] clwsf/If]q / sfdsf/jfxL;Fu ;DaGwLt
laifodf s'g} klg /fli6«o tyf cGt/f{li6«o ;+3 ;+:yfsf kbflwsf/L;Fu e]63f6 ug{ x'b}g .
t/ cWoIfn] To:tf] e]63f6 ug'{ k/]df cfof]usf] a}7sdf laifo k|:t't u/L cfof]uaf6
ePsf] lg0f{oadf]lhd ug'{kg]{5 .
26

%=@) kbflwsf/Ln] cfof]usf] sfd sf/jfxLsf] l;nl;nfdf s;}nfO{ oftgf x'g] jf cGo qm'/,
cdfgjLo jf ckdfghgs Aojxf/ jf ;hfo ug{, ;f]sf] b'?T;fxg ug{ jf To:tf] sfo{df
;xglzn aGg x'b}g . kbflwsf/Ln] o'¢, o'¢sf] wDsL, /fli6«o ;'/Iffdf vt/f jf ;fj{hlgs
;+s6sfn h:tf s'g} klg ckjfbhgs kl/l:yltnfO{ To:tf sfo{sf] cf}lrTotf k'li6 ug]{
cfwf/sf] ?kdf lng x'b}g .
%=@! kbflwsf/Ln] cfof]usf] sfdsf/jfxLsf] l;nl;nfdf dfgjLo dof{bf P+j ;a} JolQmsf] dfgj
clwsf/sf] ;Ddfg / ;+/If0f ug]{5g .
%=@@ cfof]usf] lg0f{o adf]lhd ;fj{hlgs ?kdf ;+k|]if0f ug'{ kg]{ ;"rgfsf] hfgsf/L cfof]usf
k|jQmfn] lbg]5g\ .
%=@# kbflwsf/Ln] s'g} klg /fhgLlts bnsf] kIf jf lakIfdf cledt k|s6 ug{ x'b}g .
%=@$ kbflwsf/Ln] cfof]un] ;+:yfut ?kdf kfngf ug'{kg]{ cfrf/ ;+lxtfsf] pRr;Ddfg ub}{
cfof]udf sfo{/t cGo kbflwsf/L, ljz]if1, sd{rf/L / pkl:yt ;a} JolQmx?k|lt dof{lbt /
lzi6 Jojxf/ ug'{kg]{5 .
kl/R5]b –$
ljz]if1 / sd{rf/Ln] kfngf ug'{ kg]{ cfrf/ ;+lxtf
^= ljz]if1 / sd{rf/Lsf] cfrf/ ;+lxtfM ljz]if1 / sd{rf/Ln] b]xfo adf]lhdsf] cfrf/ ;+lxtf
kfngf ug'{kg]{5M–
^=! ljz]if1 / sd{rf/Ln] cfof]usf] ljz]if lhDd]jf/L, ;+j]bgzLntf, lglZrt sfof{jlw, :jR5tf,
:jtGqtf / lgikIftfk|lt ljz]if ;hu /xL cfof]usf] dof{bf sfod /fVg ;b}j k|lta4 /xg'
kg]{5 .
27

^=@ ljz]if1 / sd{rf/L h'g;'s} ;]jf jf lgsfo jf k]zf;+u ;Da4 ePklg lgh cfof]udf sfo{/t
/xFbf k"0f{ ?kdf cfof]uk|lt pQ/bfoL eO{ sfo{;Dkfbg ug'{kg]{5 .
^=# ljz]if1 / sd{rf/Ln] cfof]u / kbflwsf/Lk|ltsf] dof{bf, :jR5tf / lgikIftfdf ;fj{hlgs
ljZjf; sfod ug{ cfof]udf pkl:yt ;a} JolQmx?k|lt dof{lbt / lzi6 Jojxf/ ug{'[kg]{5 .
^=$ ljz]if1 / sd{rf/Ln] s;} k|lt em'sfj, df]nflxhf jf jblgot g/fvL, s'g} nf]e, nfnr jf
kIfkft gu/L afx\o bjfj jf k|efjaf6 d'Qm /xL cfof]un] s'g} klg ;dodf cfkm"nfO{
;'lDkPsf] h'g;'s} lhDd]jf/L OdfGbf/Lk"j{s k"/f ug{ tTk/ /xg'kg]{5 .
^=% ljutdf dlxnf lj?4sf] lx+;f, dfgj clwsf/sf] ulDe/ pNn+3g jf cGt/f{li6«o dfggLo
sfg"gsf] pNn+3gdf ;+nUg /x]sf] egL k|Zg p7fOPsf] ljz]if1 jf sdrf/L cfof]usf] sfd
sf/jfxLdf ;+nUg x'g' x'b}g . cfof]usf] sfo{df ;+nUg s'g} ljz]if1 jf sd{rf/Lsf] xsdf
cfof]u;dIf To:tf] ph'/L k/]df To:tf] ljz]if1 jf sd{rf/LnfO{ cfof]un] lhDd]jf/Laf6 t'?Gt}
cnu ug'{kg]{5 .
t/ To;/L lhDd]jf/Laf6 cnu ug'{ cl3 ;DalGwt ljz]if1 jf sd{rf/LnfO{ cfkm\gf] egfO{
/fVg] cj;/ k|bfg ul/g]5 .
^=^ cfof]udf sfo{/t /xFbf s'g} klg sd{rf/Ln] cfof]usf] lhDd]jf/L;+u ;DaGwLt ljifodf s'g} klg
?kdf ;+ul7t x'g, 6«]8 o'lgog clwsf/sf] dfu ug{ jf cfof]u;+u ;fd"lxs ;f}bfjfhLsf]
clwsf/ bfjL ug{ ;Sg] 5}g . cfof]udf sfo{/t x'g' cl3 k|rlnt sfg"g adf]lhdsf] s'g} 6«]8
o'lgogdf kbflwsf/L jf ;b:o /x]sf] sd{rf/Ln] :jR5fn] pQm s'/fsf] hfgsf/L cfof]unfO{
u/fO{ cfof]udf sfo{/t /x'Gh]n cfkm\gf] To:tf] 6«]8 o'lgog clwsf/nfO{ :yug ug'{kg]{5 .
28

^=& s'g} klg ljz]if1 jf sd{rf/Ln] cfof]u jf kbflwsf/Låf/f :jLs[lt glnO{ cfk"mn] kbLo st{Jo
kfng ubf{ hfgsf/Ldf cfPsf] s'g} uf]Ko jf sfg"gåf/f lgif]lwt ljifo, cfk"mn] n]v]sf] jf
;+sng u/]sf] s'g} sfuhkq jf ;dfrf/ k|ToIf jf ck|ToIf ?kaf6 c? cglws[t JolQm jf
;~rf/ dfWodnfO{ lbg' jf atfpg' x'+b}g .
^=* s'g} klg ljz]if1 jf sd{rf/Ln] cfof]udf sfo{/t /xFbf hfgsf/Ldf cfPsf] ;"rgf jf
hfgsf/LnfO{ cfˆgf] sfNklgs jf jf:tljs gfdaf6 jf j]gfdL s'g} n]v k|sflzt ug{, ;~rf/
dfWodnfO{ s'g} va/ lbg, /]l8of] jf 6]lnlehgaf6 efif0f k|;fl/t ug{, s'g} ;fj{hlgs efif0f
lbg jf s'g} aQmJo k|sflzt ug{ x'+b}g .
^=( ljz]if1 / sd{rf/Ln] k|rlnt sfg"g adf]lhdsf] cfkm\gf] k]zf jf Joj;fo;+u ;DalGwt cfrf/
;+lxtfsf] cfof]udf sfo{/t /xbf ;d]t k"0f{ kfngf ug'{kg]{5 .
kl/R5]b –%
&=
cfrf/ ;+lxtfsf] JofVof M
ljljw
o; cfrf/ ;+lxtfsf] sfo{Gjog ubf{ s'g} l4ljwf jf ljjfb pTkGg ePdf cfof]un] JofVof
u/L :ki6 ug{]5 . cfof]usf] To:tf] JofVof clGtd x'g]5 .
*= cg'udg ;DaGwL Joj:yfM
*=! o; cfrf/ ;+lxtfsf] kfngf eP gePsf] ;DaGwdf cfof]u cfkm}n] jf s'g} ;ldlt
dfkm{t cg'udg ug{ jf u/fpg ;Sg]5 .
*=@ pkbkmf *=! adf]lhd u/]sf] cg'udg ;DaGwL ljj/0f cfof]un] ;fj{hlgs ?kdf
k|sfzg ug'{ kg]{5 .
29

*=# pkbkmf *=@ adf]lhd k|sflzt ljj/0faf6 s'g} kbflwsf/L jf sd{rf/Ln] o; cfrf/
;+lxtfsf] pNn+3g u/]sf] b]lvPdf cfof]un] k|rlnt sfg"gadf]lhd clwsf/k|fKt
lgsfo jf clVtof/jfnf;dIf To:tf] kbflwsf/L jf sd{rf/L pk/ v/fj cfr/0fdf
nfu]sf] cfwf/df sf/jfxL k|f/De ug{ n]lv k7fpg]5 .
( ;xof]uL tyf k'/ssf] ?kdf /xg]M
(=! of] cfrf/ ;+lxtf ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&!, lgodfjnL tyf
sfo{ljlwsf] ;xof]uL tyf k"/ssf] ?kdf /xg] 5 .
(=@ o; cfrf/ ;+lxtfdf Joj:yf ul/Psf s'/fx?nfO{ Go"g ug]{ u/L s'g} ;+zf]wg ul/g] 5}g .
!)= cfrf/ ;+lxtfsf] k|sfzgM
cfof]uaf6 :jLs[t ePkl5 of] cfrf/ ;+lxtf ;fj{;fwf/0f Pj+ ;/f]sf/jfnfx?sf] hfgsf/Lsf
nflu k|sfzg ug'{sf] ;fy} cfof]usf] j]j ;fO6df ;d]t /flvg] 5 .
30

cg';"lr–#
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] ;+u7gfTds 9fFrf
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u
cfiff9, @)&@
sf7df8f}
31

ljifo–;"rL
k[i7
k[i7e"ld !
cfof]usf] If]qflwsf/
@
cfof]usf] k|zf;lgs tyf ;lrjfno ;+/rgf %
cfof]usf sd{rf/L÷hgzlQm !$
cfof]usf] ef}uf]lns ;+/rgf !*
r'gf}lt
ljlw
cg';"rL–! ;+u7gfTds 9fFrf
cg';"rL–@ cfjZos sd{rf/L÷hgzlQmx?sf] ljj/0f
cg';"rL–# ;/f]sf/jfnfx?;Fu ul/Psf] 5nkmnsf] ljj/0f
@)
@@
@^
@&
@(
32

1. k[i7e"ld
g]kfn ;/sf/ / tTsflng g]kfn sDo''lgi6 kf6L{ -dfcf]jfbL_sf] lardf d+l;/ %, @)^# df
ePsf] lj:t[t zflGt ;Demf}tfsf] bkmf %=@=% df b'j} kIf ;z:q åGåsf qmddf dfgj
clwsf/sf] uDeL/ pNnª\3gug{] tyf dfgjtf lj¿4sf] ck/fwdf ;+nUgx¿sf af/]df ;To
cGj]if0f ug{ / ;dfhdf d]nldnfksf] jftfj/0f lgdf{0f ug{ cfk;L ;xdtLaf6 pRr:t/Lo
;To lg¿k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] u7g ug{ ;xdt 5g\ eGg] Joj:yf ul/Psf] 5 .
To;}u/L g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# sf] wf/f ## df ;z:q åGåsf] qmddf dfgj
clwsf/sf] uDeL/ pNnª\3g ug]{ tyf dfgjtf lj?4sf] ck/fwdf ;+nUg JolQmx?sf] af/]df
;To cGj]if0f ug{ / ;dfhdf d]nldnfksf] jftfj/0f lgdf{0f ug{ pRr:t/Lo ;To lg?k0f tyf
d]nldnfk cfof]u u7g ug]{ s'/f pNn]v 5 .
g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^#, lj:t[t zflGt ;Demf}tf / kLl8tx?sf] dfunfO{ ;Djf]wg ub}{
g]kfndf pRr:t/Lo ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u u7g ug]{ p2]Zon] j]kQf kfl/Psf
JolQmsf] 5fgjLg, ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! hf/L ePsf] 5 . ;f] P]g
adf]lhdsf] sfo{ ug{sf] nflu g]kfn ;/sf/, dlGqkl/ifb\sf] ldlt @)&!.!).@& sf] lg0f{ofg';f/
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] u7g ePsf] 5 . o; cfof]udf k|d'v cfo'Qm ;d]t kfFr
cfo'Qmx? /xg] Joj:yf 5 .
P]gsf] k|:tfjgfn] g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# / lj:t[t zflGt ;Demf}tfsf] dd{ /
efjgfnfO{ cfTd;ft u/L ;z:q åGåsf qmddf ePsf dfgj clwsf/sf] uDeL/ pNnª\3g tyf
dfgjtf lj?4sf] ck/fw ;DaGwL 36gf / To:tf] 36gfdf ;+nUg JolQmx?sf] af/]df ;To
cGj]if0f tyf 5fgljg u/L jf:tljs tYo hg;dIf Nofpg, ;dfhdf d]nldnfk u/fO{
kf/:kl/s ;b\efj tyf ;lxi0f'tfsf] efjgf clea[l4 ub}{ lbuf] zflGt / d]nldnfksf] jftfj/0f
lgdf{0f ug{, ;f] 36gfaf6 kLl8t JolQmnfO{ kl/k"/0fsf] Joj:yf nufot To:tf] 36gf;Fu
;DalGwt uDeL/ ck/fwdf ;+nUg JolQmnfO{ sfg"gL sf/jfxLsf] nflu l;kmfl/; ug{ of] cfof]u
ag]sf] s'/f pNn]v u/]sf] 5 .
o;/L kfFr ;b:oLo ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u u7g ePsf]df cfof]usf] ;du| :j?k
s:tf] x'g] / o;sf] k|efjsf/Ltfsf nflu s:tf] k|sf/sf] sfo{ut Pj+ ;+u7gfTds 9fFrf
33

cfjZos x'g] eGg] ;DaGwdf cfjZos cWoog / ;/f]sf/jfnfx?;Fu 5nkmn u/L of] k|ltj]bg
tof/ ul/Psf] 5 .
2. cfof]usf] If]qflwsf/
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] If]qflwsf/ s] s:tf] 5 eGg] af/]df j]kQf kfl/Psf
JolQmsf] 5fgjLg, ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! sf] k|:tfjgf tyf ;f]xL
P]gsf] bkmf !# dxTjk"0f{ 5g\ . h; cg';f/ P]gsf] bkmf !# ;fy} cGo bkmfx? adf]lhd
cfof]usf] sfd, st{Jo / clwsf/ d'nt b]xfo adf]lhd /x]sf] 5M–
• dfgj clwsf/sf] uDeL/ pNnª\3g;DaGwL 36gfsf] 5fgljg, ;To cGj]if0f tyf
clen]vg u/L jf:tljs tYo hg;dIf Nofpg],
• kLl8t tyf kL8ssf] osLg ug]{,
• kL8s / kLl8t aLr d]nldnfk u/fpg kxn ug]{ tyf d]nldnfk u/fpg],
• kLl8t jf lghsf] kl/jf/sf ;b:onfO{ pknAw u/fpg'kg]{ kl/k"/0fsf] ;DaGwdf
l;kmfl/z ug]{,
• d]nldnfk gePsf tyf Ifdfbfgdf gk/]sf kL8snfO{ sf/jfOsf] nflu l;kmfl/z ug]{,
• kLl8tnfO{ tf]lsP adf]lhdsf] kl/rokq tyf 5fgljg kl5sf] hfgsf/L pknAw
u/fpg],
• P]gdf plNnlvt cGo sfo{ ug]{ / u/fpg],
P]gsf] bkmf !# df ePsf Joj:yf tyf P]gsf] bkmf !$, !%, !^, !&, !*, @!, @@, @#, @$,
@% tyf @^ df ePsf Joj:yfx?n] cfof]usf] sfd, st{Jo / clwsf/sf] af/]df :ki6 kf/]sf
5g\ . h; cg';f/ cfof]un] cfjZostf cg';f/ 5fgljg ug]{, cjx]ngfdf sf/afxL ug{], ;fIfL
tyf cGo JolQmsf] ;+/If0f ug]{, ;fj{{hlgs ;'g'jfO{ ug{], ph"/L tfd]n]nLdf /fVg], d]n]nldnfk
u/fpg ;Sg], kl/k"/0fsf] nflu l;kmfl/; ug]{, ;DklQ lkmtf{sf] nflu l;kmfl/; ug]{, sf/afxLsf]
nflu l;kmfl/; ug{] tyf Ifdfbfg ;DaGwL Joj:yfx? pNn]Vo 5g\ .
P]gsf] ;du| Joj:yf / ;To lg?k0ftyf d]nldnfd cfof]u ;DaGwL cGt{/fli6«o cg'ejx?sf]
cfwf/df cfof]un] kfFr d'Vo sfo{x? ;Dkfbg ug'{kg]{ b]lvG5M
34

• cg';Gwfg tyf ;To cGj]if0f
• kl/k"/0f l;kmfl/;
• d]nldnfk
• cleof]hg l;kmfl/; /
• Ifdfbfg l;kmfl/;
2.1 cg';Gwfg tyf ;To cGj]if0f
s'g} klg dfgjclwsf/ pNnª\3gsf] 36gf ;DaGwdf kLl8tn] 36gfsf] af/] ;To tyf tYo
hfGg kfpg] s'/fnfO{ w]/} dxTjsf ;fy x]l/G5 . o; cy{df ;To lg?k0f tyf d]nldnfd
cfof]usf] Ps dxTjk"0f{ sfo{ lautsf 36gfsf] af/]df cg';Gwfg u/L ;To cGj]if0f u/L
;a}sf] hfgsf/Ldf Nofpg' xf] . o;sf nflu s:tf] kl/l:yltdf pSt 36gf 36]sf] lyof], ;f]
36gf 36fpg] sfo{df sf] sf] ;+nUg lyP, 36gf lsg 36fOPsf] lyof], 36gf sxfF, slxn] /
s'g ;dodf 36fOPsf] lyof], 36gfsf] cg';Gwfg ePsf] 5, jf 5}g, kLl8tsf] cj:yf s:tf]
5, kL8sx? s] u/L/x]sf 5g\ eGg] h:tf ljifox?df cfof]un] vf]h cg';Gwfg u/L ;To
cGj]if0f ug'{kg]{ x'ghfG5 .
;To hfGg kfpg] clwsf/ j}olQms / ;fd"lxs -group_ b'j} k|sf/sf] clwsf/ xf] . h;n]
;dfhsf] ;"rgfdf kx'Frsf] ;'lglZrtf ck]Iff ub{5 . o;n] kLl8t tyf kl/jf/hgsf] nflu
Ifltk'lt{ tyf bfljsf] clwsf/sf] cfwf/ ;[hgf ub{5 .
2.2 kl/k"/0f l;kmfl/;
kl/k"/0fnfO{ sltko cj:yfdf Ifltk'lt{sf] ?kdf klg a'em\g] ul/G5 . tyfkL, kl/k"/0f /
Ifltk"lt{nfO{ Pp6} cy{df a'‰g eg] ;lsFb}g . Ifltk'lt{n] a9L cfly{s laifonfO{ ;d]6\5 .
kl/k"/0fn] cfly{s, dfgl;s, efjgfTds tyf ;fdflhs, :jf:Yo;Fu klg ;/f]sf/ /fVb5 .
kl/k"/0fn] kLl8tn] Joxf]g'{ k/]sf] xfgL, gf]S;fgL, dfgl;s tyf zf/Ll/s IftL afkt kfpg]
;xfotf, ;'ljwf, pkrf/ cflbnfO{ a'emfpF5 . kl/k"/0fn] k|lt:yfkg, Ifltk'lt{, k'g:yf{kgf,
;Gt'li6 tyf gbf]xf]l/g] k|lta4tf ;d]tnfO{ ;d]6\b5 . o; cy{df kl/k"/0f lj:t[t cyf{t\
p2]Zo / bfo/fdf k|of]u x'g] cjwf/0ff xf] .
35

kl/k"/0f cfly{s / sfg'gL laifo dfq geP/ ;fdflhs tyf /fhg}lts laifoklg xf] .
kLl8tnfO{ ;dfhdf :yflkt ug]{ / pgLx?nfO{ ;fdlhs ?kdf ;Gt'i6 agfpg] clei6 klg
o;df /x]sf] x'G5 .
@=# d]nldnfk
;ª\qmd0fsflng Gofodf d]nldnfknfO{ Ps dxTjk"0f{ kIfsf] ?kdf x]g]{ ul/G5 . ;To :yflkt
ePsf] cj:yfdf lautsf] cj:yfnfO{ dfq x]/]/ cuf8L a9\g ;lsb}g . s'g} cfwf/df kLl8t
;Gt'i6 x'g ;s]df kIfx?sf] lardf d]nldnfk x'g ;Sb5 eGg] d]nldnfksf] cjwf/0ff xf] .
d]nldnfk åGå ;dfwfgsf] Ps dxTjk"0f{ ljlw xf] . t/ of] Ps nfdf] k|s[of xf] . d]nldnfkn]
o; cy{df cfsf+Iff, efjgf, a'emfO tyf ljZjf;d} kl/jt{g Nofpg d2t ub{5 . Tof] aftfj/0f
ag]df dfq jf:tljs d]nldnfk ;+ej 5 .
d]nldnfk xtf/df 6'ª\Uofpg] jf kfqx? dfyL ha/h:tL nfb\g] ljifo eg] xf]Og . kLl8t /
kL8s b'a}sf] rfxgf cfTd;ft u/]sf] cj:yfdf of] k|s[ofn] p2]Zo k|fKt ug{ ;Sb5 .
d]nldnfk sltko cj:yfdf b'O{ JolQm larsf] dfq laifo geP/, b'O{ ;dfh, ;d'x, cf:yf
tyf larf/sf] klg ljifo x'g ;Sb5 .
@=$ cleof]hg l;kmfl/;
;ª\qmd0fsflng Gofodf ;a} 36gfx?sf] cleof]hg cfjZos / ;Dej geP klg lautdf
ePsf uDeL/ k|s[ltsf ck/fw tyf dfgjclwsf/ pNnª\3gsf 36gfx?nfO{ sfg'gsf] bfo/fdf
Nofpg' kb{5 eGg] ck]Iff /flvPsf] x'G5 . dfGo l;4fGtx?nfO{ pNnª\3g u/L 36fOPsf s7f]/
HofbtLx?nfO{ sfg'gsf] s73/fdf Nofpg' kb{5 eGg] :yflkt dfGotf xf] . ;ª\qmd0fsflng
Gofosf] l;4fGt cg';f/ ;fdfGo k|s[ltsf] ck/fwdf cg';Gwfg ty ;To cGj]if0f kZrft
Ifdfbfg tyf dfkmL ldgfx lbg ;lsP klg xTof, ckx/0f, z/L/ aGws, JolQm a]kQf kfg]{,
cËeË jf ckfË agfpg], zf/Ll/s jf dfgl;s oftgf, tyf anfTsf/ tyf of}ghGo lx+;f
h:tf uDeL/ k|s[tLsf 36gfdf cleof]hg tyf sf/jfxLsf] nflu l;kmfl/; g} ug'{kg]{ x'G5 .
uDeL/ ck/fw tyf dfgjclwsf/sf] pNnª\3gdf cleof]hg tyf sf/jfxLsf] ;lkml/;n] o:tf
sfo{ s'g} klg cj:yf jf sf/0fn] u/]df klg d sfg'gsf] bfo/faf6 pDsLg ;SbLg eGg] r]tgf
tyf eo ;[hgf ub{5 .
36

@=% Ifdfbfg l;kmfl/;
åGå ;dfwfg / bLuf] zflGtsf] nflu IfdfbfgnfO{ Ps dxTjk'0f{ cf}hf/ tyf ljlwsf] ?kdf
lnOPsf] x'G5 . t/ o;f] eGb}df åGåsf qmddf ePsf ;a} 36gfx?nfO{ Ifdfbfg lbg ;lsG5
eGg] xf]Og . w]/} b]zdf Joj:yf ul/Psf ;To lg?k0ftyf d]nldnfk cfof]un] ;d]t
IfdfbfgnfO{ k|of]udf NofPsf lyP . t/ k|of]u / k|efjsfl/t eg] leGg leGg /x]sf] cg'ej 5
.
P]gn] g]kfndf ;z:q åGåsf] qmddf cfkm"af6 dfgj clwsf/sf] uDeL/ pNnª\3g ePsf] s'/f
:jLsf/ u/L To:tf] sfo{af6 cfkm"nfO{ kZrftfk ePsf] egL kLl8t;Fu lrQ a'‰bf] 9Ën]
Ifdfofrgf ug{ d~h'/ u/]df / eljiodf To:tf] lsl;dsf] s'g} sfo{ gug{] k|lt1f u/]sf]
cj:yfdf / kLl8tn] dfkmL lbg ;xdt ePdf Ifdfbfg ug{ ;Sg] Joj:yf u/]sf] 5 . t/,
Ifdfbfgsf] nflu s'g} lgj]bg kg{ cfPdf cfof]un] To:tf] kL8snfO{ Ifdfbfg ug]{ ;DaGwdf
kLl8tsf] ;xdlt, c;xdlt / 36gfsf] uDeL/tf ;d]t ljrf/ u/L Ifdfbfgsf] l;kmfl/; ug]{
lg0f{o ug'{ kb{5 .
3. cfof]usf] k|zf;lgs tyf ;lrjfno ;+/rgf
;To lg?k0ftyf d]nldnfk cfof]un] P]g cg';f/ k'/f ug'{ kg]{ lhDd]jf/Lsf] cfwf/df cfof]usf]
k|zf;lgs tyf ;lrjfno ;+/rgfsf] l;kmfl/; ul/Psf] 5 .
• cfof]usf] k|zf;lgs k|d'vsf] ?kdf g]kfn Gofo ;]jfsf] lalzi6 >]0Lsf] clws[t ;lrj
/xg] Aoj:yf Pgn] u/sf] 5 . cfof]usf cGo ;Dk'0f{ sd{rf/Lx? ;lrjsf] dftxtdf
/xg] 5g\ .
• cfof]usf] sfo{nfO{ k|efjsf/L agfpg cfof]udf $ j6f ljifout / Pp6f k|zf;lgs
dxfzfvf /xg] u/L l;kmfl/; ul/Psf] 5 . cfof]usf] d'Vo lhDd]jf/LnfO{ Wofgdf /fvL
laifout dxfzfvfx? l;kmfl/; ul/Psf] xf] . h;df cg';Gwfg tyf ;To cGj]if0f
dxfzfvf, kl/k"/0f dxfzfvf, d]nldnfk dxfzfvf, sfg'g tyf cleof]hg l;kmfl/;
dxfzfvf / k|zf;g tyf Joj:yfkg dxfzfvf /x]sf 5g\ .
• cg';Gwfg tyf ;To cGj]if0f dxfzfvfsf] dftxtdf lgj]bg tyf ph'/L zfvf, ;To
cGj]zif tyf cg';Gwfg zfvf / d'4f tyf tfd]nL zfvf /xg] 5g\ . cg';Gwfg
37

zfvfdf k|fKt ph'/L tyf lgj]bgsf] ;+Vofsf] cfwf/df cfjZos pkzfvfx? to ug{
;lsg] 5 .
• kl/k"/0f dxfzfvfsf] dftxtdf /fxft Ifltk"lt{, k|lt:yfkg tyf k'g{:yfkg zfvf,
;+jfb k/fdz{ tyf dgf];fdflhs k/fdz{ zfvf / klr/o kq zfvf /xg] 5g\ . o;
dxfzfvf cGtu{t cfjZostf k/]df pkzfvfx? klg /fVg ;lsg] 5 .
• d]nldnfk dxfzfvfsf] dftxtdf d]nldnfk tyf d]nldnfk cj:yf ;'wf/ zfvf,
Ifdfbfg l;kmfl/; zfvf / kLl8t tyf n}lËs d}lq zfvf /xg] 5g\ . o; dxfzfvf
cGtu{t cfjZostf k/]df pkzfvfx? klg /fVg ;lsg] 5 .
• sfg'g tyf cleof]hg l;kml/; dxfzfvf cGt{ut sfg'g tyf cfb]z sfof{Gjog zfvf,
;+/rgf ;'wf/ l;kmfl/; zfvf / cleof]hg l;kml/; zfvf /xg] 5g\ . o; dxfzfvf
cGtu{t cfjZostf k/]df pkzfvfx? klg /fVg ;lsg] 5 .
• k|zf;g tyf Joj:yfkg dxfzfvf cGt{ut sd{rf/L k|zf;g zfvf, cfly{s k|zf;g
zfvf, tflnd zfvf lhG;L zfvf , ;"rgf k|ljlw zfvf, ;+rf/ tyf ;dGjo zfvf
/xg] 5g\ . k|zf;g tyf Joj:yfkg dxfzfvfdf kbflwsf/Lx?sf] ;lrjfno tyf ;'/Iff
OsfO zfvf ;d]t /xg] 5 .
• ;a} dxfzfvf tyf zfvfx?sf] ;dGjodf sfo{ ug]{ u/L clen]lvs/0f zfvf /xg] 5 .
o;n] zfvfn] cfof]usf] ;Dk'0f{ sfo{sf] b:tfj]hLs/0f u/L cfof]usf] ;du| k|ltj]bg
n]vgdf sfo{ ug]{ 5 .
oL dxfzfvf tyf zfvfx?sf] cfjZostf tyf cf}lrTo lgDg cg';f/ klxrfg ul/Psf] 5 M–
38

qm+=
;+=
1.
2.
3.
4.
5.
dxfzfvf tyf
zfvf
cg';Gwfg, cGj]if0f
tyf cleof]hg
dxfzfvf
cf}lrTo
• åGåsf qmddf
ePsf 36gfx?sf]
cg';Gwfg /
5fgljg u/L ;To
tYo :yflkt ug]{
k|s[ofdf cfZjos
sfo{ ug{ .
kl/k"/0f dxfzfvf • åGå kLl8tnfO{
cfjZos /fxt
tyf Ifltk'lt{sf]
Joj:yf ug{, Pj+
;dfh zflGt tyf
d]nldnfksf]
jftfj/0f tof/
u/L cfjZos
kxn ug]{ .
d]nldnfk • åGå kLl8t tyf
dxfzfvf
kL8ssf] lardf
d]nldnfk u/fO{
lbuf] zflGtsf]
nflu aftfj/0f
agfpg cfjZos
sfo{ ug]{ .
sfg'g dxfzfvf • cfof]usf] sfg'gL
k|lt/Iff,
cfof]unfO{
cfjZos b:tfj]h
tof/ tyf uDeL/
dfgjclwsf/sf]
pNnª\3gsf
36gfdf
cleof]hgsf]
k|zf;g Joj:yfkg
dxfzfvf
nflu l;kmfl/;
ug{ cfjZos
sfo{ ug]{ .
• cfof]usf] nflu
rflxg] hgzlQm
Joj:yfkg,
cfly{s k|zf;g /
;"rgf k|ljlw /
;+rf/ sf]
Joj:yfkg ug{] .
sfd, st{Jo / clwsf/
• åGåsf 36gfsf] ;To tYo :yflkt ug{nflu ;Dj4kIfaf6 cfof]udf k|fKt x'g] lgj]bg tyf ph'/Lx? ;+sng ug]{ .
• k|fKt ph'/L tyf lgj]bgdf ;DalGwt 36gfsf] cfjZos cg';Gwfg, cGj]if0f, 5fgljg tyf cGo cfjZos sfo{ u/L ;To :yflkt ug{] .
• ;To cGj]if0f / cg';Gwfgsf] k|s[ofdf cfjZos sfuh, aofg, askq u/fpg] tyf ;fIfLx? a'em\g] . 5fgljgsf] qmddf cuf8L a9fpg
pko'Qm gb]lvPsf ph'/L tyf lgj]bgx?nfO{ tfd]nLdf /fVg cfjZos Joj:yf ug]{ .
• åGå kLl8tsf nflu lbOg' kg]{ /fxt tyf Ifltk'lt{sf] dfkb08 tof/ u/L tTsfn cGtl/d tyf k"0f{sflng /fxt tyf Ifltk'lt{sf] nflu l;kmfl/; ug]{ .
• kLl8tsf] k|lt:yfkg tyf k'g:yfkgsf] nflu cfjZos kg]{ sfo{ ug]{ .
• ;DaGwLt ;/f]sf/jfnfx?sf] lardf cfof]usf] p2]Zo k|fKtLsf nflu cfjZos ;Djfb tyf k/fdz{sf laleGg ultljlwx? ;+rfng ug]{ .
• kLl8tx?nfO{ ;fdflhs, dgf];fdflhs h:tf k/fdz{x? pknAw u/fO{ d]nldnfk tyf ;xh hLjg ofkgsf] cj:yf ;[hgf ug]{ .
• kLl8tnfO{ ;Dk"0f{ ljj/0f v'Ng] u/L kl/ro kq pknAw u/fpg] .
• d]nldnfk ug{ rfxg]x?sf] lgj]bg lng] tyf cfjZos k|s[of cufl8 a9fpg] .
• d]nldnfk ug{ rfxg] kIfx?sf lar d]nldnfk u/fpg] tyf d]nldnfksf nflu lkl8tnfO{ k|f]T;fxg ug{sf P]g tyf lgod adf]lhsf sfo{x? ug]{ .
• kLl8tn] Ifdfbfg lbg rfx]sf 36gf tyf cfof]un] l;kml/; ug{ pko'Qm 7fg]sf 36gfx?sf] Ifdbfgsf] l;kml/;sf] nflu cfjZos sfo{ ug]{ .
• cfof]udf pkl:yt x'g] kLl8t, ;fIfL tyf ;/f]sf/jfnx?sf] ;xof]usf nflu ;xof]uL sIf dfkm{t kLl8t tyf n}l‹s d}lq ;]jf k|jfx ug]{ .
• cfof]usf] nflu rflxg] sfg'gL ;]jf, ;+/If0f, b:tfj]hLs/0fsf] nlfu cfjZos sfo{ ug]{ .
• åGåsf] lbuf] ;dfwfgsf nflu ;+/rgfut cj:yf ;'wf/sf] cfjZos cg';Gwfg u/L l;kml/; ug{ cfof]unfO{ ;3fpg] .
• uDeL/ k|s[ltsf dfgjclwsf/ pNnª\3gsf 36gfx?sf] cleof]hgsf] l;kml/; ug{sfnflu cfjZos tof/L ug]{ .
• cfof]un] u/]sf lg0f{o tyf cfb]zx? sfo{Gjogsf] nflu cfjZos sfo{ ug]{ .
• cfof]unfO{ cfjZos sd{rf/Lx?sf] Joj:yfg ug]{ .
• cfof]usf] cfly{s k|zf;g ;+rfng ug]{ .
• cfof]usf nflu cfjZos kg]{ sfo{qmd tyf of]hgf lgdf{0f ug]{ .
• cfof]usf kbflwsf/L Pj+ lj1x? / sfo{/t sd{rf/Lx?nfO{ qmdzM cled'lvs/0f / cfjZos tflndsf] of]hgf / Aoj:yfkg ug]{ .
• cfof]usf ultljlwx?sf] ;~rf/, ultljlwx?sf] cfjZos ;dGjo / k|rf/ k|;f/ ug]{ .
• cfof]u, kbflwsf/Lx? Pj+ ;lrjfnosf] ;'/Iff Joj:yf ug]{ .
• cfof]usf ultljlwx?nfO{ gful/ssf] txdf k'¥ofpgsf nflu j]e;fO8 tyf ;fdflhs ;~hfnx?sf] l8hfOg tyf ;+rfng ug]{ .
• cfof]usf ;"rgf tyf sfuhx?sf] l8lh6nfOh ug]{ .
• cfof]usf] rn crn ;DklQsf] lxkmfht u/fpg] .
cfof]usf] ;+u7gfTds 9fFrfsf] lrq cg';"rLdf k|:t't ul/Psf] 5 .
cfof]udf /xg] zfvfx? / To:tf zfvfx?sf] d'Vo sfo{nfO{ lgDg adf]lhd l;kml/; ul/Psf] 5
M–
s_ cg';Gwfg / ;To cGj]if0f dxfzfvf cGt{ut
qm+= ;+= Zffvfx? cf}lrTo sfd st{Jo / clwsf/
ph'/L tyf lgj]bg OsfO{ • cg';Gwfg tyf ;To cGj]if0f sfo{sf nflu cfof]usf] • cfof]udf cfPsf ph'/L tyf lgj]bgsf] nut ÷ /]s8{ /fVg], lgj]bg / ph'/Lsf] k|s[lt x]/L cfjZos
1.
tkm{af6 ph'/L tyf lgj]bgx? ;+sng ug{ .
sf/jfxLsf] nflu Joj:yf ldnfpg] .
• lhNnf txdf ph'/L tyf lgj]bg ;+sngsf] nflu cfjZos Joj:yf ldnfpg] / ;dGjo ug]{ .
• k|fKt ph'/L tyf lgj]bgsf] cg';Gwfg tyf 5fgljgsf nflu ;To cGj]if0f tyf cg';Gwfg zfvf;Fu ;dGjo ug]{
2.
3.
;To cGj]if0f tyf
cg';Gwfg zfvf
cleof]hg tyf tfd]nL
zfvf
• k|fKt ph'/L, lgj]bg tyf cGo 36gfx?sf] 5fgljg,
cWoog, cg';Gwfg, k|df0f ;+sng u/L ;To tYo
aflx/ Nofpg .
• cfof]un] uDeL/ k|s[ltsf dfgj clwsf/sf]
pNnª\3gsf] 36gfx?sf] cleof]hgsf nflu
;/sf/nfO{ l;kml/; ug{ cfjZos cWoog /
.
• k|fKt ph'/Lsf k|f/lDes cg';Gwfg ug]{ / ltgsf] juL{s/0f ug]{ .
• 36gfsf] :ynut cg';Gwfg ug]{ / ;/f]sf/jfnfx?;Fu hfgsf/L lng] .
• la1sf] /fo ;Nnfx lng] / a}1flgs k/LIf0f ug]{ .
• pTvgg\ / cGo sfo{x? ug]{ .
• cfof]un] cleof]hgsf] nflu l;kml/; ug]{ 36gf tyf laifox?sf] af/]df dfkb08x? to ug]{ .
• cleof]hgsf] l;kml/;sf nflu rflxg] cfjZos sfuhx? tof/ ug]{ .
• l;kmfl/;sf] nflu cfof]usf] sfo{nfO{ ;xof]u ug]{ .
39

sfuhx? tof/ ug{ . • cfof]un] tf]s] adf]lhdsf cGo sfo{x? ug]{ .cfof]udf pkl:yt x'g' kg]{ JolQx?nfO{ pkl:yltsf] nflu kqfrf/ ug]{
.
• kL8s tyf lgj]bssf] aofg lng] tyf sfuh u/fpg]] .
• ;fIfLx?sf] askq u/fpg] tyf ;DjlGwt ;/f]sf/jfnfx?;Fu a'em\g] .
• cfof]un] tfd]nfLdf /fv]sf lg0f{x?sf] clen]v Jojl:yt ug]{ .
•
v_ kl/k"/0f dxfzfvf cGt{ut
qm+= ;+= Zffvfx? cf}lrTo sfd st{Jo / clwsf/
kl/k"/0f zfvf • ;To lg?k0ftyf d]nldnfksf] ;Gbe{df
1.
/fxft tyf Ifltk'lt{ Ps dxTjk"0f{ ljifo
ePsf]n] ;/sf/n] xfn k|bfg ul//x]sf]
/fxt /sdsf] af/]df cWoog u/L
cfufdL lbgdf lbg'kg]{ /fxt /
Ifltk'lt{sf] cfwf/ / cf}lrTo tof/ u/L
l;kml/; ug{ cfjZos sfo{ ug]{ . åGå
kLl8tsf] k|lt:yfkg tyf k'g:yfkgsf
nflu cfwf/ to ug]{ tyf To;sf nflu
cfjZos ;dGjo tyf sfo{ ug]{ .
2.
kl/ro kq zfvf • cfof]un] kLl8tnfO{ kl/rokq hf/L ug]{
;Gbe{df cfjZos Joj:yf ldnfpg] sfo{
ug{ .
• ;/sf/n] 4G4 kLl8tnfO{ ljt/0f u/]sf] /fxtsf] clen]v cWoog ug]{ .
• /fxt tyf Ifltk"lt{sf] ;Gbe{df kLl8tx?sf] ck]Iff ;+sng ug]{,
• ;/sf/n] lat/0f u/]sf] /fxt /sd kfpg' kg]{ JolQmn] kfPsf 5g 5}gg cWoog ug]{ .
• kLl8tnfO{ lbOg] /fxt tyf Ifltk'lt{sf] nflu cfwf/ to ug]{ / dfkb08x? lgwf{/0f ug]{ .
• cfof]usf] tkm{af6 ;/sf/nfO{ ug]{ l;kmfl/;sf] nflu cfjZos sfo{ ug]{ .
• åGåaf6 lj:yflktx?sf] nut lng] / k|lt:yfkg tyf k'g:yfkgfsf nflu cfjZos cWoog /
cg';Gwfg ug]{ .
• ;Dklt sAhf ePsf] cj:yfdf To;sf] lkmtf{ ug{ tyf pkef]usf] aftfj/0f agfpg] .
• åGå kLl8tsf] nut v8fug]{ .
• cfof]un] åGå kLl8tnfO{ kl/rokq hf/L ug]{ ;Gbe{df cfjZos tof/L ug]{ .
• åGåsf kLl8t kl/rokq hf/L ug]{ .
3.
;+jfb, k/fdz{ /
dgf];fdflhs k/fdz{ zfvf
• ;To :yflkt ug{ cfjZos k/fdz{ ug]{,
kLl8tx?n] cfˆgf s'/f ;xh ?kdf /fVg
;Sg] jftfj/0f agfpg, hLjg k|lt
pT;fx hufpg / g}/f:otf sd u/fpg
cfjZos sfo{x? ug{ .
• d]nldnfksf] cj:yf ;[hgf ug{ ;/f]sf/jfnx?;Fu lg/Gt/ ;+jfb tyf k/fdz{sf sfo{qmdx? ;+rfng
ug]{ .
• kLl8t, la1 tyf kL8snfO{ Ps} :yfgdf NofO{ 5nkmn ug]{ tyf ubf{ d]nldnfksf cfwf/x? vf]Hg] .
• kLl8tsf ;d:of, u'gf;f tyf cfjZostfx?sf] af/]df hfgsf/L lng] .
• kLl8tsf] dgf];fdflhs cj:yf a'em\g] / cfjZostf cg';f/ dgf];fdflhs k/fdz{ pknAw u/fpg] .
• kLl8tsf] cj:yf ;'wf/sf] nflu cfjZos dgf];fdflhs k/fdz{ pknAw u/fpg] .
u_ d]nldnfk dxfzfvf cGt{ut
qm+=
;+=
1.
2.
Zffvfx? cf}lrTo sfd st{Jo / clwsf/
d]nldnfk / cj:yf ;'wf/
zfvf
• d]nldnfksf lgldQ k|fKtePsf lgj]bgx?sf]
5fgljg u/L d]nldnfk sfo{ cl3 a9fpg
cfof]unfO{ cfjZos ;xof]u ug{ .
• åGå kLl8t tyf kL8sx?sf] lardf d]nldnfksf]
cj:yf ;[hgf ug{sf nflu cfjZos sfo{x?
ug{ .
kLl8t tyf n}lÍs d}qL zfvf cfof]udf kLl8t tyf n}lÍs d}qL jftfj/0f ;'lglZrt
ug{ .
3. Ifdfbfg l;kmfl/; zfvf • Ifdfbfg lng tyf lbg rfxg]sf] lgj]bg pk/
5fgljg u/L sfg'g adf]lhd Ifdfbfg lbg ldNg]
36gfdf Ifdfbfgsf] nflu ;/sf/nfO{ l;kml/;
ug{ cfof]unfO{ cfjZos ;xof]u ug{ .
• d]nldnfksf] jftfj/0f lgdf{0fsf ;f+uLlts /rgfx? ;+sng / k|sfzg ug]{ .
• kLl8tsf] zflnsx? agfpg nufpg] tyf kLl8tsf] gfddf :yfgx?sf] gfdfs/0f ug]{ .
• kLl8tnfO{ d]nldnfkdf pTk|]/0f u/fpgsf nflu kLl8tx?;Fu ;dGjo u/L cfwf/x?
• to ug]{ . d]nldnksf nflu k|fKt lgj]bgx? cg';f/ kIfx?sf] lardf d]nldnfksf sfo{x? u/fpg] .
• d]nldnfk lnvtx? tof/ kfg]{ .
• d]nldnfk ePsf 36gfx?nfO{ ;a{;fwf/0fsf] hfgsf/Lsf ;fj{hlgs/0f ug]{ .
• d]nldnfk kl5 ;df/f]x tyf sfo{qmdx? ;+rfng u/L åGåsf cGo kIfx?NffO{ klg d]nldnfksf] nflu k]|T;fxg ug]{ .
• P]g tyf lgodn] tf]s]sf cGo sfo{x? ug]{ .
• cfof]udf lga]bg, askq tyf cGo sfo{sf nflu pkl:yt x'g] kLl8tx?nfO{ ;xlhs/0f ug]{ .
• kLl8tx?sf] ;+3 ;+u7g, dlxnfafbL ;+3 ;+:yf / dlxnf clwsf/afbLx? ;+3 ;dGjo ug]{
• n}lÍstf ;DaGwL tflnd ;+rfng ug]{ .
• kLl8t tyf ;fIfLsf] ;+/If0fsf] Aoj:yfkg ug]{ .
• åGåsf kLl8tx?n] Ifdfbfg lbg rfx]sf / sfg'g adf]lhd Ifdfbfg lbg ldNg] laifox?sf] nut tof/ ug]{ .
• sfg'g adf]lhd cfof]un] Ifdfbfg lbg ldNg] laifox?sf] nut v8fu/L cfjZos sfuhx? tof/ ug]{ .
• Ifdfbfg l;kml/;df cfof]unfO{ rflxg] cfjZos ;]jf pknAw u/fpg] .
3_ sfg'g tyf cleof]hg l;kml/; dxfzfvf cGt{ut
qm+= ;+= Zffvfx? cf}lrTo sfd st{Jo / clwsf/
sfg'g tyf cfb]z
1. sfof{Gjo ;dGjo zfvf
• cfof]usf] tkm{af6 sfggL k|lt/Iffsf] nflu
tyf cfof]usf cfb]zsf] sfof{Gjogsf] nflu
cfjZos sfo{ ug{ .
• cfof]usf] sfg'gL k|lt/Iff ug]{ tyf cfof]usf] tkm{af6 k]z ug'{kg]{ sfuhx? tof/ kfg]{ .
• cfof]unfO{ rflxg] lgb]{lzsf tyf cfjZos sfg'gL b:tfj]hx?sf] d:of}bf tof/ ug]{ .
• cfof]usf cGo zfvfx?nfO{ cfjZos sfg'gL ;xfot tyf ;xof]u pknAw u/fpg] .
• cfof]un] kL8saf6 Ifltk'lt{ e/fpg] cfb]z u/]df cfjZos ;dGjo u/L To;sf] sfo{Gjogsf nflu
sfo{ ug]{ .
40

2.
3.
;+/rgfsf] ;"wf/ l;kml/; • lautdf ePdf åGåsf ;a} kIfx?sf]
cWoog u/L cfufdL lbgdf x'g ;Sg] 4G4
x'g glbg s] s:tf ;+/rgfut ;'wf/ug'{
kb{5 egL cfof]un] ug]{ l;kml/;sf] nflu
cfjZos sfo{ ug{ .
cleof]hg l;kml/; zfvf • cfof]un] uDeL/ k|s[ltsf dfgjclwsf/sf]
pNnª\3gsf] 36gfx?sf] cleof]hgsf nflu
;/sf/nfO{ l;kml/; ug{ cfjZos cWoog
/ sfuhx? tof/ ug{ .
• cfof]un] s'g} lgsfonfO{ s'g} cfb]z lbPdf Tof] ;f] cfb]z sfo{Gjog ug{ nufpg cfjZos sfo{ ug]{ .
• cfb]z sfo{Gjogsf] nflu cbfnt, ;/sf/ / cGo ;/f]sf/jfnf lgsfo;Fu ;dGjo ug]{ .
• ljutsf åGåsf sf/0fx? / eljZodf x'g ;Sg] åGåsf sf/0fx?sf] af/]df cWoog cg';Gwfg ug]{ .
• cfudL lbgdf x'g ;Sg] ;DefJo åGåsf sf/0fx? / ljBdfg /fHo ;+/rgfsf] ;DaGwsf] af/]df
wf/0ffx? tof/ ug]{ .
• åGå /f]Sgsf nflu cfjZos ;+/rgfut ;'wf/sf] nflu l;kml/; ug{ b:tfj]h tof/ ug]{ .
• ;/sf/nfO{ cfof]un] ug]{ l;kml/;sf] nflu cfjZos sfuhft tyf k|ltj]bgx? tof/ ug]{ .
• cfof]un] cleof]hgsf] nflu l;kml/; ug]{ 36gf tyf laifox?sf] af/]df dfkb08x? to ug]{ .
• cleof]hgsf] l;kml/;sf nflu rflxg] cfjZos sfuhx? tof/ ug]{ .
• l;kmfl/;sf] nflu cfof]usf] sfo{nfO{ ;xof]u ug]{ .
• cfof]un] tf]s] adf]lhdsf cGo sfo{x? ug]{ .
ª_ k|zf;g tyf Joj:yfkg dxfzfvf cGt{ut
qm+= ;+= Zffvfx? cf}lrTo sfd st{Jo / clwsf/
1. sd{rf/L k|zf;g • cfof]usf sd{rf/Lx?sf] Joj:yfkg • cfof]usf sd{rf/Lsf] Joj:yfkg ug]{ .
zfvf ug{ .
• sd{rf/L s/f/df lng' kg]{ ePdf cfof]usf] lgb]{zg adf]lhd lgo'QmL ug]{ .
• cfof]usf] ;Nnfxdf la1x?sf] vf]hL / lj1 ;"rL tof/ ug]{ / la1sf] ;]jf lngsf] nflu
cfjZos sfo{ ug]{ .
• cfof]usf kbflwsf/Lx?sf] ;lrjfno tyf kbflwsf/L tyf sd{rf/Lsf] ;'/Iffsf] nflu
2. cfly{s k|zf;g
zfvf
• cfof]usf] cfly{s k|zf;gsf]
Joj:yfkg ug{ .
3. tflnd zfvf • tflndsf] of]hgf tyf Aoj:yfkg
ug]{ .
4. ;~rf/ tyf ;dGjo
zfvf
• cfof]usf] cGo lgsfox?;Fu
cfjZos ;~rf/ tyf ;dGjo ug{ .
5. ;"rgf k|ljlw zfvf • cfof]usf sfo{x?nfO{ gful/ssf]
kx'Frdf k'¥ofpg tyf cfjZos /]s8{
/fVg ;"rgf k|ljlwsf] k|of]u ug{ .
6. lhG;L zfvf • cfof]usf k|fKt x'g] ;fdfu|Lx?sf]
;+/If0f / Aoj:yfkg ug]{ .
7. kbflwsf/L
;lrjfno ÷
sfof{no
• kbflwsf/Lx?nfO{ sfof{nodf sfo{
;Dkfbgdf cfjZos k|zf;lgs,
;+of]hgfTds, ;+rf/ tyf cGo
cfjZos sfo{df ;xof]u ug{ .
cfjZos Joj:yf ug]{ .
• cfof]usf] cflys k|zf;g Joj:yfkg ug]{ .
• ah]6 agfpg], e'QmfgLx? ug]{, vr{x? Joj:yfkg ug]{ .
• sd{rf/Lsf] tna, la1sf] ;]jf z'Ns tyf cfof]usf] vr{sf] af/]df Joj:yf ug]{ .
• cfof]usf kbflwsf/L, lj1 Pj+ sd{rf/Lx?nfO{ qmdzM cled"lvs/0f sfo{qmd / cfjZos
tfldnsf] Aoj:yfkg ug]{ .
•
• cfof]usf ultljlwx?sf] ;+rf/sf dfWodx?sf] k|of]u u/L k|rf/ k|;f/ ug]{ .
• cfof]un] cGo lgsfox?;Fu ug'{ kg]{ ;Dks{sf] nflu cfjZos sfo{ ug]{ .
• cfof]u / cGo lgsfo aLrsf] ;dGjosf] nflu tof/L ug]{ .
• cfof]usf] j]e;fO6 ;+rfngdf Nofpg] .
• cfof]usf ;'rgfx?sf] ;+k|]if0fsf] nflu ;dflhs ;~hfns k|of]udf Nofpg] .
• cfof]udf cfpg] tyf pNkfbg x'g] ;"rgf, hfgsf/L tyf sfuhx?nfO{ l8lh6nfOh ug]{ .
• cfof]usf sd{rf/Lx?sf] nflu cfjZos sDk'6/sf] g]6jls{s ug]{ .
• cfof]unfO{ rflxg] cfjZos OG6/g]6sf] Joj:yfkg / ;dGjo ug]{ .
• cfof]usf] nflu rflxg] tYofÍ ;+sng tyf k|zf]wgsf] nflu ;e{/sf] Joj:yf ug]{ .
• vl/b cfb]z tyf vl/b klqmof c3f8L a9fpg] .
• cfof]un] vl/b u/]sf ;fdfu|Lx?sf] lhG;L vftfdf cfDbfgL afwL e08f/0f ug]{ .
• dfu kmf/dx? sf cfwf/df ;fdfu|L ljt/0f ug]{
• cfof]usf] kbflwsf/L / ;lrjfnosf] lardf x/]s sfdsf] ;+of]hg / ;dGjo ug]{ .
• kbflwsf/Lx?sf] afX ;+rf/ / ;Dks{df cfjZos ;xof]u ug]{ .
• kbflwsf/Lsf] e]63f6 tyf j}7ssf] nflu tof/L / ;+of]hg ug]{ .
• kbflwsf/Lsf] nflu rflxg] cfjZos ;xof]u ug]{ .
8. kbflwsf/Lsf nflu
lghL ;lrj
• kbflwsf/Lx? ;fdflhs ?kdf
sfo{nosf] sfo{df dfq l;ldt g/xL
P]g p2]Zo k|flKtsf nlfu lgjf;af6
;d]t hg;Dks{df /xg' kg]{ ePsf]n]
kbflwsf/LnfO{ sfo{ ;Dkfbgdf
cfjZos ;+of]hgfTds / ;+rf/
nufotsf cfjZos sfo{df
;DjlGwt kbflwsf/LnfO{ ;xof]u ug{
.
• cfof]usf] kbflwsf/L / ;lrjfnsf] lardf x/]s sfdsf] ;+of]hg / ;dGjo ug]{ .
• kbflwsf/Lx?sf] afX ;+rf/ / ;Dks{df cfjZos ;xof]u ug]{ .
• kbflwsf/Lsf] e]63f6 tyf j}7ssf] nflu tof/L / ;+of]hg ug]{ .
• kbflwsf/Lsf] nflu lgjf;af6 sfo{ ubf{sf] cj:yfdf rflxg] cfjZos ;xof]u ug]{ .
41

_ clen]v OsfO
qm+= OsfO cf}lrTo sfd st{Jo / clwsf/
;+=
1. clen]v OsfO • cfof]usf ;a} zfvfx?;Fu • laleGg zfvfx?;Fu ;dGjo u/L cfof]usf ultljlwx?sf] b:tfj]h tof/ kfg]{ .
;dGjo u/L cfof]usf] Plss[t • cfof]usf sfo{sf] cfjZos l8lh6n a[tlrqx? tof/ ug]{ .
k|ltj]bg tof/ ug{ cfjZos sfo{ • q}dfl;s, cw{aflif{s, aflif{s tyf cfof]usf] ;]jf cljlwsf laifout l/kf]6{ x?
ug{ .
tof/ kfg]{ .
• cfof]usf] j]e;fO6df /fVg ldNg] / cfof]usf] ultljlw gful/ssf] kx'Frdf k'¥ofpg
cfjZos ;+lIfKt l/kf]6{x? tof/ ug]{ .
cfof]unfO{ cfjZos sd{rf/Lsf] ;+Vof tyf kbsf] af/]df klg cg';"rLdf ;fdfGo vfsf
pNn]v ul/Psf] 5 .
4. cfof]udf sd{rf/L ÷ hgzlSt
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]udf g]kfn ;/sf/n] lgo'Qm u/]sf] jf tf]s]sf] g]kfn Gofo
;]jfsf] /fhkqflÍt ljlzi6 >]0fLsf] clws[tn] cfof]usf] ;lrj eO{ sfd ug{]5 eGg] bkmf !)
sf] Joj:yfnfO{ x]bf{ cfof]udf k|zf;lgs k|d'vsf] ?kdf ;lrj /xg] :ki6 5 .;lrjsf]
g]t[Tjdf cfof]usf] cGo hgzlSt /xg] 5 .
cfof]usf] If]qflwsf/, cfof]usf] sfd, st{Jo / clwsf/ cflbsf] cWoog ubf{ cfof]udf laifo
la1x?sf] klg cfjZostf kb{5 . P]gsf] bkmf !! df cfof]usf] nflu cfjZos kg]{ sd{rf/L
dGqfnon] pknAw u/fpg]5 / To;/L sd{rf/L pknAw u/fpFbf dGqfnon] cfof]u;Fu k/fdz{
ug'{ eGg] Joj:yf 5 . ;f]xL bkmfdf cfof]un] dfu u/]sf] ljz]if1 sd{rf/L g]kfn ;/sf/;Fu
gePdf jf cfof]un] dfu u/] adf]lhdsf] ;ª\Vofdf dGqfnon] sd{rf/L pknAw u/fpg
g;s]df cfof]un] s/f/df sd{rf/L lgo'Qm ug{ ;Sg]5 eGg] Joj:yf 5 . P]gsf] bkmf #@
cg';f/ cfof]un] o; P]g adf]lhd s'g} sfd ug{sf] nflu cfjZostf cg';f/ ;DalGwt
ljifosf :jb]zL tyf ljb]zL ljz]if1 jf ljlzli6s[t lgsfosf] ;]jf lng ;Sg] Joj:yf 5 .
P]gsf] dg;fo / cfof]unfO{ cfjZos kg]{ laifo la1tfsf] cfwf/df cfof]udf sd{rf/Lx?
g]kfn ;/sf/sf] lghfdlt ;]jf / s/f/df laifo la1 ;lxt /xg cfjZos 5 h'g s'/fnfO{
P]gn] cfTd;ft u/]sf] 5 .
42

$=! cfof]usf] k|zf;lgs tyf ;lrjfnodf /xg] sd{rf/Lx? dWo] aflx/af6 laifo la1sf]
?kdf Nofpg] tyf g]kfn ;/sf/sf] dGqfnoaf6 lng] eGg] ;DaGwdf lgDg cg';f/ l;kmfl/;
ul/Psf] 5 .
qm+=;+= sd{rf/L s;/L lsg
1. ;lrjsf] dftxtdf /xg] ljifout cfof]usf] l;kmfl/;df
o;n] laifout ?kdf hfgsf/ tyf cfof]u;Fu
dxfzfvfx?df /xg] dxfzfvf k|d'v ;/sf/L ;]jfaf6
;xh tyf ;dfg a'emfOsf] lx;fan] sfo{
ug{ ;Sb5 .
t/ dxfzfvf k|d'vnfO{ cfjZos laifout
1fg, ;Lk / ;xof]u ug]{ u/L rf/ j6f
ljifout dxfzfvfdf ;lrjsf] dftxtdf
/xg] u/L Ps Ps lj1 ;d]t /xg' cfjZos
5 .
2. ;lrjsf] dftxtdf /xg] k|zf;g
dxfzfvfdf /xg] dxfzfvf k|d'v
3. dxfzfvfsf] dftxtdf /xg] ;a} zfvfdf
/xg] sd{rf/Lx?
4. k|fljlws sd{rf/L / cGo laz]if 1fg ePsf
sd{rf/Lx?
s/f/ ;]jf af6
g]kfn ;/sf/sf] lghfdtL ;]jfaf6 sd{rf/L lng pko'Qm
x'G5 .
laifout la1tf / cfjZostfnfO{ Wofg lbO{ g]kfn ;/sf/
dfkm{t Joj:yfkg ug]{ tyf g]kfn ;/sf/n] pknAw u/fpg
g;s]df s/f/ ;]jfdf lgo'Qm ug]{ .
laifout la1tf / cfjZostfnfO{ Wofg lbO{ g]kfn ;/sf/
dfkm{t Joj:yfkg ug]{ tyf g]kfn ;/sf/n] pknAw u/fpg
g;s]df ;]jf s/f/ ;]jfdf lgo'Qm ug]{ .
5. :jo+;]js sd{rf/Lx? :jo+;]js sd{rf/Lx? ljBfyL{ / ev{/ k9fO l;4fPsf
JolQmx?af6 lng pko'Qm x'G5 .
laifout ?kdf dxfzfvf / k|d'vnfO{
cfjZos ;Nnfx tyf ;'emfj pknAw u/fpg
cfjZos x'g] x'gfn] .
o;n] ;du| Joj:yfkg / ;/sf/ tyf
sd{rf/L k|zf;g;Fu ;xsfo{ / ;dGjo ug{
;xh x'g] .
laifosf] af/]df hfgsf/ sd{rf/L pknAw
ePdf cfof]usf] p2]Zo kl/k'lt{ ug{ ;xof]u
k'Ug] x'gfn] .
laifosf] af/]df hfgsf/ sd{rf/L pknAw
ePdf cfof]usf] p2]Zo kl/k'lt{ ug{ ;xof]u
k'Ug] x'gfn] .
cfof]unfO{ cfly{s ef/ sd kb{5 . kl/rfng
ug{ ;lhnf] x'G5 .
6. ;'/Iffsf] nfuL sd{rf/L x? ;/sf/sf] ;dGjodf ;'/Iff lgsfoaf6 lng pko'Qm x'g] . Joj:yfkgdf ;lhnf] / ;'/Iffdf /fHosf]
pkl:ylt cfjZos x'g] .
7. kbflwsf/L ;lrjfnosf sd{rf/L ;DjlGwt kbflwsf/Lsf] l;kmfl/;df ;/sf/L tyf s/f/af6 cfo'QmnfO{ cfof]u;Fusf] ;dGjodf sfo{ ug{
;lhnf] x'g] tyf cfo'Qmn] laZjf; u/]sf] x'g'
kg]{ ePsf]n] .
cfof]udf sd{rf/Lx? lnbf cfof]usf] sfo{, k|s[lt / :j?knfO{ laz]if Wofg lbg' cfjZos 5 .
cfof]udf lng] sd{rf/Lx? ;a} Ps}k6s glnP/ dxfzfvf / zfvfdf k|f/Dedf lglZrt
sd{rf/Lx? lng] / cfjZostf cg';f/ yk ub]{ hfg' pko'Qm x'G5 . o;n] cfof]usf] Jooef/
sd x'G5 eg] Joj:yfkgdf klg ;lhnf] x'G5 .
cfof]udf /xg] sd{rf/Lsf] ;+Vof tyf sd{rf/Lsf] of]Uotfsf] af/]df lgDg adf]lhd l;kmfl/;
ul/Psf] 5 .
43

;To lg/f]k0f tyf d]ndLnfk cfof]usf] If]qflwsf/ tyf o;sf] p2]Zox?nfO{ x]g]{ xf] eg] o;
cfof]usf] sfo{ ljz]if k|s[ltsf] 5 . o;sf/0f o; cfof]udf ljleGg lj1 sd{rf/L rflxg] x'G5
. P]gsf] bkmf !! o; cfof]usf] nflu rflxg] sd{rf/L g]kfn ;/sf/n] pknAw u/fpg] eGg]
Joj:yf ul/Psf] 5 . g]kfn ;/sf/sf] xfnsf] sd{rf/L k|zf;g Joj:yf / To;/L pknAw x'g]
hgZflQmsf] cfwf/df x]bf{ cfof]un] P]gsf] bkmf !!, #! / #@ cg';f/ laleGGf laifo lj1
sd{rf/L lng cfjZos x'G5 .
$=@ cfof]usf nflu rflxg] lj1
lgDg zfvfx?df laifo lj1sf] cfjZostf kg]{;Sg] s'/fdf Wofgdf lbO{ cfof]usf] sfo{ k|f/De
ug{ lgDg cg';f/ lj1 lgo'lQm ug{ cfof]unfO{ l;kml/; ul/Psf] 5 .
$=@=! ;Nnfxfsf/ ;d"x
P]gn] cfof]unfO{ lbPsf] sfo{b]z adf]lhd, o:tf k|s[ltsf cfof]usf ;Gbe{df k|rlnt
cGt/fli6«o dfGotf Pj+ cg'je ;d]tnfO{ b[i6lu6 u/L ;jf]{Rr cbfntaf6 ;+qmd0fsflng
Gofosf ;DaGwdf k6s k6s lbPsf cfb]zx?sf] efjgf cg';f/ cfof]usf] sfo{nfO{
k|efjsf/L u/fpgsf nflu AolQmut ?kdf cWoIf jf ;b:onfO{ / ;fd"lxs ?kdf cfof]unfO{
cfjZos ;Nnfx lbg ;Nnfxsf/ ;d"x agfO{ sfo{ ug{ l;kmfl/z ul/Psf] 5 .
$=@=@ cfof]unfO{ rflxg] lj1 ;d"x / laz]if1
P]gsf] bkmf #! adf]lhd ljleGg pk ;ldlt Pj+ sfo{ 6f]nL u7g u/L cg';Gwfg nufotsf
cfof]unfO{ tf]lsPsf sfo{ ug{ tyf bkmf #@ adf]lhd /fli6«o tyf cGt/fli6«o ljz]if1 dfkm{t
;]jf lng cfjZos kg]{ ePsf]n] To:tf lj1 tyf ljz]if1sf] nflu tTsfn 5'§} sfof{b]z -
ToR_ agfO{ cfof]unfO{ cfjZos k/]sf avt ;]jf lng ;Sg] u/L cfjZos k|jGw ldnfpg
l;kmfl/z ul/Psf] 5 .
$=@=# cGo lj1 tyf ljz]if1
dfly plNnlvt afx]s o; cfof]usf] sfo{ ;+rfngsf nflu cg';"lr ! / @ adf]lhsf]
hgzlQmnfO{ sfo{ ;D+kfbgdf ;xof]u k'/\ofpg lgDg cg';f/sf] lj1 tyf ljz]if1 /fvL sfo{
ug{ l;kmfl/z ul/Psf] 5 .
44

qm+= ;+= dxfzfvf cf}lrTo sfd st{Jo / clwsf/
!= cg';Gwfg tyf
;To cGj]if0f
dxfzfvf
cg';Gwfg / ;To cGj]if0f sfo{nfO{ ;+qmd0fsflng Gofosf dfGo
l;4fGt, P]gsf] k|fjwfg cg';f/ sfo{ ;'rf? ug{,
b'|t ultdf cg';Gwfgsf] sfo{ ug{
;DjlGwt dxfzfvfsf] ljifo lj1sf] ?kdf sfd ug]{
@=
kl/k'/0f
dxfzfvf
kl/k"/0f sf k|d'v kfFr cfwf/x?sf] hudf kl/k"/0f ;DjGwL lj:t[t
sfo{ of]hgf tof/ ul/ nfu" ug{
;+qmd0fsflng Gofosf dfGo l;4fGt, P]gsf] k|fjwfg cg';f/ sfo{
;'rf? ug{,
cfof]u tyf ;DjlGwt dxfzfvfnfO{ ;DjlGwt ljifodf ljifout 1fg
tyf ;Lk pknAw u/fpg] .
cfof]u tyf ;DjlGwt dxfzfvfnfO{ ;DjlGwt ljifodf ljifout 1fg
tyf ;Lk pknAw u/fpg] .
;DjlGwt dxfzfvfsf] ljifo lj1sf] ?kdf sfd ug]{
#= d]nldnfk
dxfzfvf
$= sfg""g tyf
cleof]hg
l;kml/;
dxfzfvf
d]nldnfksf] ;}wfGtLs dfGotf / lj:t[t zflGt ;Demf}tfsf]
efjgfcg';f/ d]nldnfksf] jftfj/0f tof/ ul/ d]nldnfk u/fpg .
;+qmd0fsflng Gofosf dfGo l;4fGt, P]gsf] k|fjwfg cg';f/ sfo{
;'rf? ug{,
cfof]unfO{ cfjZos sfg"gL k/fd{z lbg .
dfgj clwsf/sf] ljZjAoflk dfGotf,;jf]{Rr cbfntsf cfb]zx?
tyf lj:t[t zflGt ;Demf}tfsf] efjgf cg's'n x'g]ul/ cleof]hg
l;kmf/L; ug{
;+qmd0fsflng Gofosf dfGo l;4fGt, P]gsf] k|fjwfg cg';f/ sfo{
;'rf? ug{,
cfof]u tyf ;DjlGwt dxfzfvfnfO{ ;DjlGwt ljifodf ljifout 1fg
tyf ;Lk pknAw u/fpg] .
;DjlGwt dxfzfvfsf] ljifo lj1sf] ?kdf sfd ug]{
cfof]u tyf ;DjlGwt dxfzfvfnfO{ ;DjlGwt ljifodf ljifout 1fg
tyf ;Lk pknAw u/fpg] .
;DjlGwt dxfzfvfsf] ljifo lj1sf] ?kdf sfd ug]{
%= cGo zfvfx? ;To cGj]if0f zfvf, kl/k'/0f zfvf, ;+jfb, k/fdz{ tyf dgf]k/fdz{
zfvf, d]nldnfk cj:yf ;'wf/ zfvf, d]nldnfk zfvf, ;+/rgfut
;'wf/ l;kml/; zfvf, clen]lvs/0f OsfOx?df
;DjlGwt zfvfnfO{ ;DjlGwt ljifodf ljifout 1fg tyf ;Lk pknAw
u/fpg] . ;DjlGwt zfvfsf] ljifo lj1sf] ?kdf sfd ug]{ .
lj1x? s/f/df lnFbf laifout 1fg / Ifdtf ePsf] JolQm lng kg]{ x'G5 . sfo{ k|s[lt cg';f/
;a} laifout dxfzfvfx?, ;To cGj]if0f zfvf, kl/k'/0f zfvf, ;+jfb, k/fdz{ tyf
dgf]k/fdz{ zfvf, d]nldnfk cj:yf ;'wf/ zfvf, d]nldnfk zfvf, ;+/rgfut ;'wf/ l;kml/;
zfvf, clen]lvs/0f OsfOx?df ljifo la1sf] cfjZostf x'g] s'/f k'j{ cg'dfg ug{ ;lsG5 .
o;y{ cfof]udf sd{rf/Lx? lnFbf cfjZostfdf cfwfl/t l;4fGt tyf cj:yfsf] cfwf/df
sd{rf/Lx? lng' pko'Qm x'G5 .
5. cfof]usf] ef}uf]lns ;+/rgf
P]gsf] p2]Zo / efjgfn] ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] s]lGb|s[t ;+/rgf /
;+rfngnfO{ al9 Wofg lbPsf] b]lvG5 . cfof]u tyf cfo'Qmx?n] k|of]u ug]{ clwsf/ tyf
k|Tofof]hg ug{ ;Sg] clwsf/x? cWoog ubf{ of] s'/f a'em\g ;lsG5 . o;} s'/fnfO{ dWogh/
u/]/ alnof] s]lGb|s[t ;+/rgfdf cfwfl/t cfof]usf] ;+/rgfnfO{ hf]8 lbg] u/L] l;kmfl/;
ul/Psf] 5 .
45

%=! s]lGb|o ;+/rgfM
Dffly kl/R5]b # df pNn]v ul/P adf]lhd sf7df8f} pkTosfdf cfof]u, cfof]usf] ;lrjfno
/ cfof]usf dxfzfvfx? /xg] 5g\ . cfof]un] s]Gb|Lo ;+/rgfs} hudf b]ze/L cfjZos
Joj:yf u/L sfo{x? ;Dkfbg ug]{ 5 .
%=@ If]qLo ;+/rgfM
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] If]qflwsf/, sfd, st{Ao, clwsf/, cfof]usf] sfo{
k|s[tL tyf laleGg ;/f]sf/jfnfx?;Fusf] 5nkmn tyf pgLx?af6 k|fKt ;'emfj cg';f/
cfof]unfO{ If]qLo ;+/rgf grflxg] l;kml/; ul/Psf] 5 . cfof]un] sf7df8f}af6 sfo{ ug]{ /
kLl8tsf] pkl:ylt lhNnf jf :yfgLo :t/df x'g] / w]/} sfo{ cfof]usf] pkl:yltdf g} ug'{ kg]{
ePsf]n] If]qLo ;+/rgfsf] cfjZostf gb]lvPsf] xf] . ;fwg ;|f]t s'g} vf; k|of]hgsf] nflu
If]qLo ;+/rgf cfjZos ePdf /fli6«o dfgjclwsf/ cfof]u ;Fu ;dGjo u/L b'j} cfof]usf]
;dembf/Ldf /fli6«o dfgjclwsf/ cfof]usf] If]qLo ;+/rgf dfkm{t sfo{ ug{ pko'Qm x'g] 5 .
t/ eljiodf sfo{ af]em / cfjZostfn] cfkm\g} ;+/rgf agfpg cfjZos ePdf cfof]un]
cfˆgf] If]qLo ;+/rgf v8f u/L sfo{ ug{ pko'Qm x'G5 .
%=# lhNnf tyf :yfgLo ;+/rgfM
lhNnf ;+/rgfsf] af/]df @ j6f ;+efjgfsf] l;kmfl/; ul/Psf] 5 .
klxnf] M
d'n'ssf] &% lhNnf dWo] &# lhNnfåGbaf6 k|efljt 5g / åGåsf 36gfx? 36]sf] clen]vdf
5g . o;sf] cfwf/df w]/} 36gf ePsf lhNnfdf lglZrt ;dosf] nflu cfof]un] cfˆg}
sfof{nox? :yfkgf ug{ cfjZos 5 . sd k|efljt lhNnfx?sf] xsdf glhssf] lhNnf
sfof{noaf6 jf s]Gb|af6 6f]nLx? v6fO cfof]unfO{ kLl8tsf] kx'Frdf k'¥ofpg ;Sg] b]lvG5 .
kLl8tx? :yfgLo :t/df /x]sf] s'/fnfO{ Wofgdf /fVb}, pgLx?sf] ;xh kx'Frsf nflu cfof]usf]
pkl:ylt lhNnf txdf clgjfo{ ePsfn] cfof]usf] cfkm\g} sfof{no /fVg' pko'Qm x'G5 . kLl8t
;dIf cfof]unfO{ tyf kLl8tnfO{ klg cfof]u;Fu k'Ug o:tf sfof{nox?sf] pkl:yltn] ;xof]u
46

k'Ug] 5 . lhNnfdf cfof]usf] cfkm\g} sfof{no /xFbf cfof]usf] :jtGqtf tyf lgZkIftf sfod
/fVg d2t k'Ug]5 .
bf];|f] M
cfof]usf] sfof{jlw / e'sDk kl5sf] cj:yf Pjd\ k|fyldstfnfO{ Wofgdf /fVbf cfof]usf]
lhNnf :tl/o sfof{no vf]Ng c;xh x'g] b]lvPsf] x'bf lgDg cg';f/ :yfgLo ;+/rgfnfO{
k|of]u u/L sfo{ ug{ pko'Qm b]lvPsf]n] ;f]xL cg';f/ l;kmfl/; ul/Psf] 5 .
lhNnf l:yt zflGt ;ldltnfO{ cfjZos clwsf/ lbO{ cfof]usf] ;Dks{ sfof{nosf] ?kdf
lasf; ug]{ / cfjZos ;]jfx? lng] . o; cGt{ut ph'/L / lgj]bgx? lng], cfof]u;Fusf]
;Dks{ dfWodsf] ?kdf sfo{ ug]{, :yfgLo :t/df hgtf jf kLl8t dfem cfof]usf larf/ tyf
sfo{x?nfO{ k'¥ofpg], d]nldnfksf] nflu aftfj/0f agfpg] h:tf sfo{x? kb{5g\ . t/ :yfgLo
zflGt ;ldltsf] xfn s} ;+/rgf Pj+ sfo{ k|0fnL cfof]usf] nflu pko'Qm gx'g] b]lvPsf]n]
zflGt ;ldltsf] xfnsf] ;+/rgf Pj+ sfo{ljlwnfO{ cfjZos kl/dfh{g u/L cfof]u ;Fu sfo{
ug{sf nflu 5''§} sfo{ljlw agfpg l;kmfl/; ul/G5 . ;fy} :yfgLo zflGt ;lrjnfO{ cfof]u
k|lt hjfkmb]xL agfpg h?/L 5 .
zflGt ;ldlt dfkm{t sfo{ ubf{ cfof]un] cfjZostf cg';f/ s]Gb|Lo txaf6 3'DtL 6f]nL v6fO
lhNnf tyf uflj;df c:yfO{ ;+/rgf v8fu/L sfo{ ug{ ;lsG5 . o;/L 3'DtL 6f]nL v6fpFbf
;f] 3'DtL 6f]nLdf s]Gb|af6 cfjZos lj1 tyf sd{rf/Lx?sf] v6gk6g ug'{ kg]{ x'G5 . 3'DtL
6f]nLx? v6fpbf sd{rf/Lx? / la1;Fu ;Fu} :jo+;]jsx? klg kl/rfng ug{ ;lsG5 .
cfjZos tflnd lbP/ sd{rf/L jf lj1sf] g]t[Tjdf pgLx?nfO{ kl/rfng u/]df pgLx?n] klg
cj;/ kfpg] / c:yfO k|s[tLdf sd{rf/Lx?sf] sfo{ u/fpg ;lsg] x'G5 .
6. r'gf}lt
o; cfof]usf] ;+u7fgfTds 9fFrf lgdf{0f ug]{ ;Gbe{df ul/Psf cWoog tyf 5nkmnn]
cfof]usf s]lx r'gf}tLx? Kflg klxrfg ul/Psf] 5 . sfo{ ;Dkfbgsf] qmddf cfof]unfO{ o:tf
r'gf}tLsf] k"j{ hfgsf/L ePdf To;sf] ;fdgf ug{ ;lhnf] x'g] ljZjf;sf ;fy klxrfg ul/Psf
r'gf}tLx?nfO{ oxfF pNn]v ul/Psf] 5 .
47

^=! ;|f]tsf] ckof{Kttf
;fwg / ;|f]tsf] sdL g]kfnsf] ;femf ;d:of xf] . /fHosf ;a}h;f] lgsfox?df ;Lldt
;|f]tnfO{ k|fyldstfsf] cfwf/df kl/rfng ug'{ kg]{ cj:yf 5 . clxn]sf] ;Gbe{df g]kfn
;/sf/sf] k|fyldstf a}zfv !@ / @( df uPsf] lagf;sf/L e'sDksf sf/0f e'sDk
kLl8tx?nfO{ /fxt, k"gMlgdf{0f tyf Joj:yfkg df s]lGb|t 5 . o; ;Gbe{df Psflt/ ;To
lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] sfo{ tyf To;sf] l;kmfl/;df ;/sf/n] ug]{ sfo{sf] nflu
7"nf] ;|f]tsf] cfjZostf kg]{ t/ csf]{lt/ kl/l:ylt pN6f] lbzflt/ /x]sf]n] kof{Kt ;fwg
;|f]tsf] cefjdf g} cfof]un] cfˆgf sfo{x? ;~rfng ug'{kg]{ cj:yf 5 .
^=@ cfo'Qm tyf sd{rf/Lx?sf] ;'/Iff cj:yf
lautsf] åGåsf kL8sx? clxn] klg zlSt tyf kx'Frdf /x]sf] s'/f ;a}df lalbt} 5 . o;
;Gbe{df cg';Gwfg tyf ;To lg?k0fsf] nflu ul/g] sfo{df cfo'Qm tyf sd{rf/Lsf] ;'/Iff
r'gf}lt cfpg jf gcfpg klg ;S5 t/ cfo'Qm tyf sd{rf/Ldf dgf]a}1flgs bjfj jf c;/
/xg ;Sb5 . o;y{ cfof]usf] ;+/rgf agfpFbf cfo'Qm, sd{rf/L tyf cfof]usf] ;'/IffnfO{
Wofgdf /fv]/ ;+/rgf lgdf0f{ ug'{ cfjZos x'G5 .
^=# kLl8tsf] ck]Iff / To;sf zL3| ;Daf]wg
nfdf] ;do b]lv kLl8tx? Gofosf] ck]Iff u/]/ a;]sf 5g\ . pgLx?df cfzf 5, l/; 5,
cfqmf]; klg 5 . cfof]u alg;s]kl5 cfof]un] kLl8tsf tL dfu jf efjgfnfO{ ;+jf]wg ug]{
u/L l56f] / 5l/tf] tl/sfn] sfo{ ;Dkfbg ug'{ kb{5 . oL dfu jf efjgfnfO{ ;+jf]wg ug]{
u/L ;+/rgf agfpg] / kl/rfng ug'{ klg cfof]usf] nflu Ps r'gf}tLsf] ?kdf /x]sf] 5 .
cfof]u agL ;s]kl5 klg kLl8tsf cfjZostf jf dfusf] ;+jf]wg gePdf kLl8tx?df
lab|f]xsf] efj ;d]t cfpg ;Sb5 .
48

^=$ w|'jLs[t /fhgLlts cj:yfsf] k|efj
;/sf/ tyf /fhg}lts bnx?sf] ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u;Fu 7"nf] rf;f] tyf
;/f]sf/ 5 . clxn] åGåsf kIfx? g}] /fhgLltsf] d"nwf/df /x]sf 5g\ . o; cj:yfdf
/fhgLlts cj:yf, bnx? / pgLx?sf] :jfy{n] ;du| k|s[ofdf k|efj kfg{ ;Sb5 . t;y{
cfof]un] ;+/rgf agfpFbf tyf sfo{ ;+rfng ubf{ /fhgLlts cj:yfn] cfof]usf] sfo{df k|efj
gkfg]{ u/L to ug'{ / sfo{ ug'{ cfjZos 5 h'g cfof]usf] Ps d'Vo r'gf}tL xf] .
^=% sd{rf/Lx?sf] la1tf / To;n] sfo{ ;+rfngdf kfg]{ k|efj
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] sfo{df k|fljlws 1fg tyf ;Lk cfjZos x'G5 . t;y{
o;sf] l;4fGt / dd{nfO{ a'em]sf] JolQmaf6 dfq sfo{ ;Dkfbg x'g ;Sb5 . P]gn] cfof]usf
sd{rf/L g]kfn ;/sf/n] k7fpg] eGg] Joj:yf u/]sf]n] o:tf sd{rf/Lsf] laifo la1tf
cfof]usf] nflu Ps dxTjk"0f{ r'gf}tL xf] . o; sf/0f cfof]udf cfpg] jf NofOg] sd{rf/Lx?sf]
Joj:yfkg ubf{ of] s'/fnfO{ Wofgdf /fVg' cfjZos 5 . o; s'/fnfO{ ;d]t dWogh/ u/L
cfof]usf] ;+u7gfTds 9fFrf lgdf{0f x'g cfjZos 5 .
7. ljlw
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] ;+/rgf l;kmfl/; ug{ of] k|ltj]bg tof/ ubf{ lglZrt
ljlw / k|s[ofnfO{ canDag ul/Psf] 5 . o:tf ljlw / k|s[ofn] of] k|ltjb]gnfO{ Jojxfl/s
tyf pkof]uL agfpg 7"nf] of]ubfg lbPsf 5g\ .
&=! sfg"gsf] cWoog / ljZn]if0f
g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^#, lj:t[t zflGt ;Demf}tf, j]kQf kfl/Psf JolQmsf] 5fgljg,
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! / ;Da4 cGo k|rlnt sfg"gx?sf] cWoog
tyf cjnf]sgnfO{ laz]if ?kdf cWoog ul/Psf] 5 .
&=@ lab]zsf k|of]usf] af/]df cWoog
åGånfO{ ;Daf]wg ug{ laleGg b]zx?df o:t} k|s[ltsf cfof]ux? Uf7g ePsf 5g\ . ;do,
;Gbe{ / cfjZostf leGg ePsf] ePtf klg g]kfnsf] ;To lg?k0f tyf d]nldnfk
49

cfof]ux?sf] ;+/rgfnfO{ a9L Jofjxfl/s tyf pkof]uL agfpgsf] nflu tL cfof]ux?sf] cg'ej
;d]t ;Gbe{ ;fdu|L aGg ;Sb5 . ctM tL cfof]usf] If]qflwsf/ tyf pgLx?sf] ;+/rgf Ps
;Gbe{ ;fdu|Lsf] ?kdf k|of]u ul/Psf] 5 . d"ntM blIf0f clk|msf, Ujf6]dfnf, l6df]/ h:tf
b]zsf cfof]ux?sf] cg'ejnfO{ k|:t't k|ltj]bgdf ;Gbe{ agfOPsf] 5 .
&=# /fli6«o dfgjclwsf/ cfof]u / clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]usf]
;+/rgfsf] cWoog
:jtGq ;+j}wflgs cfof]u / lgsfosf] ?kdf sfo{ ul//x]sf /fli6«o dfgjclwsf/ cfof]u /
clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]usf] ;+/rgfnfO{ ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf]
;+u7gfTds 9fFrfsf] l;kmfl/; ubf{ ;Gbe{sf] ?kdf lnOPsf] 5 . cg';Gwfg tyf cGo s]xL
sfo{df ;dfgtf ePsf] cj:yfdf oL lgsfosf] ;+/rgf cWoogn] of] cfof]usf] sfo{nfO{ a9L
Jofjxfl/s agfpg pkof]uL x'g]5 . ;/sf/sf lgsfo;Fusf] ;xsfo{ tyf Joj:yfkgsf] nflu
oL lgsfox?sf] ;+/rgf / k|of]u lgs} pkof]uL x'g] b]lvG5 .
&=$ ;/f]sf/jfnx?;Fu 5nkmn M
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] ;+u7gfTds 9fFrfsf] af/]df ;/sf/sf laleGg
lgsfox?, kLl8tx?, ;+j}wflgs tyf sfg"gL lgsfox?, cbfnt, dxfGofoflwjQmfsf] sfof{no,
/fli6«o dfg clwsf/ cfof]u, tyf ;+qmd0fsflng Gofosf] If]qdf sfo{ ul//x]sf la1 tyf
cleoGtfx?;Fu 5nkmn u/L ;'emfj ;+sng ul/Psf] lyof] . o;n] cfof]u a9L Jojxfl/s x'g]
/ k|efjsf/L 9Ën] ;Daf]wg ug{ ;Sg] ljZjf; lnOPsf] 5 .
laleGg ldltdf ;/f]sf/jfnfx?;Fu ul/Psf] 5nkmnsf] lj:t[t ljj/0f cg';"rL–# df pNn]v
ul/Psf] 5 .
...
50

cg';"rL – ! M
cfjZos sd{rf/L÷hgzlQmx?sf] ljj/0f
l;=
kb, gfd >]0fL ;]jf ;d"x÷pk;d"x df}h'bf
kbk"lt{sf]
kl/jt{g
k|:tfljt
g+
b/aGbL
cj:yf
b/aGbL
k"lt{ l/Qm थप घट
! ;lrj /f=k=ljlzi6 g]kfn Gofo sfg"g ! ! !
@ ;x ;lrj /f=k= k|yd g]kfn Gofo sfg"g ! ! @
# ;x ;lrj /f=k= k|yd g]kfn Gofo ;/sf/L jlsn @ @
$ ;x ;lrj /f=k= k|yd k|zf;g ;fdfGo k|zf;g ! !
% pk ;lrj /f=k= lålto k|zf;g ;fdfGo k|zf;g # #
^ pk ;lrj /f=k= lålto Gofo Gofo ! !
& pk ;lrj /f=k= lålto Gofo ;/sf/L jlsn ! # $
* pk ;lrj /f=k= lålto Gofo sfg"g @ @ $
( pk ;lrj /f=k= lålto :jf:Yo lrlsT;s
! !
;fOlsof6«s
!) zfvf clws[t /f=k=t[lto k|zf;g ;fdfGo k|zf;g !! !!
!! zfvf clws[t /f=k=t[lto k|zf;g n]vf ;d"x ! ! !
!@ zfvf clws[t /f=k=t[lto Gofo Gofo @ @
!# zfvf clws[t /f=k=t[lto Gofo sfg'g % %
!$ zfvf clws[t /f=k=t[lto Gofo ;/sf/L jlsn @ % &
!% zfvf clws[t /f=k=t[lto :jf:Yo ;]jf lrlsT;s
! !
;fOlsof6«s
!^ OlGhlgo/ /f=k=t[lto OlGhlgo/Lª l;len ! !
!& zfvf clws[t /f=k=t[lto k|fljlws ;Dafb clws[t ! !
51

!* zfvf clws[t /f=k=t[lto ljljw sDKo'6/
clws[t
! !
!( gf=;' k|zf;g ;fdfGo k|zf;g ! !@ !#
@) gf=;' k|zf;g n]vf ! !
@! gf=;' Gofo sfg"g #
@@ gf=;' Gofo ;/sf/L jlsn ^
@# gf=;' Gofo Gofo $
@$ gf=;= :jf:Yo @
@%
sDKo'6 ck/]6/-gf=;'_
=
ljljw ljljw ! (
!)
@^ kmf]6f] u|fkm/ ljljw ljljw !
!
@& cf]e/l;o/ OlGhlgol/ª l;len @
@* k':tsfno ;xfos lzIff k':tsfno !
@( vl/bf/ k|zf;g ;f= k|zf;g ! ! @
#) c=g=dL vl/bf/ ;/x :jf:Yo :jf:Yo ! !
#! xn'sf ;jf/L rfns ljljw ljljw $ !@ !^
#@ sfof{no ;xof]uL # @% @*
## dfnL !
#$ l:jk/ ! ! @
hDdf
!$@
52

cg';"rL – @ M
;/f]sf/jfnfx?;Fu ul/Psf] 5nkmnsf] ljj/0f
qm+=;+= 5nkmn ul/Psf lgsfo
1. zflGt tyf k'glg{df{0f dGqfno df=dGqL g/x/L cfrfo{
2. ;To lg?k0f tyf d]nldnfk
cfof]u
;xefuL JolQm
kbflwsf/L >L ;"o{ls/0f u'?ª–cWoIf
>L lnnf pbf;L vgfn–;b:o
8f= dfwjL e§–;b:o
>L d~rnf emf–;b:o
3. dxfGoflwjQmfsf] sfof{no gfoj dxfGofoflwjQmf >L 7f]sk|;fb l;jfsf]6L
;xGofoflwjQmf >L vu/fh kf}8]n
4. sfg"g, Gofo, ;+ljwfg;ef tyf
;+;bLo dfldnf dGqfno
;lrj >L e]if/fh zdf{
;x;lrj >L pbo/fh ;fksf]6f
5. ;jf]{Rr cbfnt sf=jf=/lhi6/ >LsfGt kf}8]n
6. /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u sfo{jfxs ;lrj a]b e§/fO{
7. clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg ;x;lrj >L /fds[i0f ;'j]bL
cfof]u
8. g]kfn k|x/L k|x/L gfoj dxflg/LIfs >L x]dGt dNn
k|x/L al/i7 pk/LIfs s]bf/dfg e08f/L
53

cg';"lr –$
संवाद, परामशर् तथा सञ्चार नी
वषयसूची
१. परचय १
२. संवाद, परामशर् तथा सञ्चार नीतको आवश्यक ३
३. उद्देश् ५
४. कायरववध ७
५. प् ाव ्ायरायर्क्रम र कायर्योजना ८
५.१ सूचना तथा सञ्चार सम्बन्धी कायर्क् ८
५.१.१ आमसञ्चार माध्यमसँग सहकायर् ८
५.१.२ सावरकनर्म त्तका सन्देश प्रकाशन तथा प्रस ९
५.१.३ श्रव्य तथा दृश्य कायर्क्र १०
५.१.४ नरयमत पत्रकार सम्मे १०
५.१.५ सञ्चारकम हरूलाई अमभमुखीकर १०
५.१.६ वेबसाइट्नरमार्ण ११
५.१.७ सामािजक सञ्जाल १२
५.१.८ इन्टर्ट्ट््लफोनी १२
५.१.९ वृत वञत्नरमार््
१३
54

५.२ वदयभ य्ससञ्चार सामग्रीको व्यवस् १३
५.३ प्रकाशन तथा प्-प्रसार सामग्री उत्पादन तथा व्यव १४
५.४ संवाद तथा परामशर् सम्बन्धी कायर १५
५.४.१ संवाद तथा परामशरत्परञयातम/अन्तरायातम्ञर्् १५
५.४.२ सत्य अन्ष्् ता्ईरभस्ारत्ञर््् १६
५.४.३ मेलमलाप र परपूरणको चरण १८
६. आयोगको छव्नरमार्ण(ब्रािन) २०
६.१ एकरूता २०
६.२ प्रत्संवा र्् २१
६.३ वश्वसनीयता र िजम्मेवा्् २१
६.४ पारदशर्ता २१
७. सञ्चार सम्बन्ोपता्ार् ता्वथा वैकिल्पक व्य २१
८. संस्थागत संरचना २२
८.१ सूचना तथा सञ्चार शाखा २२
८.२ अभलेख शाखा २३
९. समता २४
१०. नरष्कषर २४
परशष्ट१ २७
55

सम्वा, परामशर तथा सञ्चा नीत, २०७२
परचय
नेपाल सरकार र तता्ार ने.क.पा. (माओवादा) बीच २०६३ साल मङसर ५
गते सम्पन व् ृ शािन् सम्झौत (शािन् सम्झौत) ले मभ्भमा एक दशकभन्द
लामो समयसम् चलेको सशस् द्वन् वववत ् अन्त गरा समाजमा शािन्
स्थापन र मेलमलाप कायम गद दणि ार ा नररुत्स
गन वातावरण बनेको छ ।
शािन् सम्झौताक मभ मदा नं. ५.२.५ र नेपालको ई् रम संवधान, २०६३
(ई् रम संवधान) को धारा ३३ मा सशस् द्वन्द् क्रम भएका
मानवईवारको गम्भी उल्लङ्घन घटना र त्यस् घटनामा संलग्
व्यिक्तहरूबमा वा् व सत्यतथ पत्त लगाई सावरकनर गन, पीडतको
सहमन मा मेलमलापको वातावरण सजर्न गन, पीडतलाई परपूरणका लावस र
गम्भी अपराधमा संलग् व्यिक्तल अभयोजनका लावस सफारश गन लगायतका
काम गनर
उच्चस्तर सङ्क्रमणका संयन्त्रह परकल्पन गरएको छ ।
तयसथईरभहप बेपत्त पारएका व्यिक्त छानबीन, सत् नररुप तथा मेलमलाप
आयोग ऐन (आयोगको ऐन), २०७१ व्यवस्थाप-संसदबाट जारा भएको हो । यसै
ऐरईरभसार २०७१ साल माघ २७ गते नेपाल सरकारले सत् नररुप तथा मेलमलाप
आयोग (आयोग) गठन गरेको हो ।
द्वन्द्वका मानवईवार र मानवीय कानून उल्लङ्घन घटनाहर बढा
मात्रा घटेका भ्छर ् । यस्त घटनालाई मभ्भत वद्यमा ्यानय एवं प्रशास
संयन् र संरचनाबाट मात पूणर्तय सम्बोध गनर सकँम दैन भन्न मान्यत वश्वम
्ताप भइसके को छ । प्रा त्त्र न्या र सङ्क्रमण जोड्न माध्यमक
रूपम सङ्क्रमणका न्यायला लने गरएको छ । द्वन्बाट सभिज्रए धेरैजसो
56

मभ्भ ह ् वभन् खालका सङ्मणका्ार न्यायक संयन्त् नरमार् गरेको पनर
पाइन् । यस्त संयन्त्रह व्यिक्त सत् जान् पाउने हक (Right to Truth) को
संरत् गद राष्ट्र सदगो शािन् र मेलमलापतफर अगाड बढाउन र दण् ानतालाई
नररुत्स गनर सहयोग मल्द भन्न वश्वा गरन् । नेपालले पनर य ा
वश्वासक साथ ई् रम संवधान र शािन् सम्झौताम उिल्लम सङ्क्रमणका
न्यायक वशष् उद्देश् पूरा गनर यस आयोग गठन गरेको हो ।
सद्धान् द्वन्द्वो मभ्भमा सत् नररुप तथा मेलमलाप आयोग वा
यस्त पृ न त संयन् गठन भरभपनमा सहमन भए पनर यस्त संयन्त्रह सफलता
भने सहज द्लमएको छै न । द्वन्द्वपश ् शािन् स्थापनाक वषय र
सङ्क्रमणका न्यायक संयन्त् नेपालका सन्दभर् पनर नयाँ
भएकाले यस
आयोगले सफलतापूवर् आफनो दानयत् पूरा गनर वभन् सठनाइ र ञभरझ
सामना
सरभरपर भर सक् । यस्त ञभरझ
ह सामना गनर आयोगको कायर्शैल, कायरवव र
त्त्राधक लगायतका वषयमा सबै सरोकारवालाहरूला पस् पारभर जररा छ । तसथर
यो आयोग र यसका पराया हमाहरूब सूचना, तथ्याङ, ईरभअव तथा सफल
अभ्यासहरू जानकारा अत्यावश् भएको छ । साथै मभ्भमा सदगो शािन् र
्तानयतवा लावस भएका प्रयासहर जानकारा यस परायामा संलग् व्यिक,
संस्थसस
जनसाधारण समेतमा भरभ पनर उित्तक सा्दअर द्लम्छ । यसै गरा
द्वन् व्यवस्था, पभरनरर्मार, पभर्तारपरा एवं सङ्क्रमणका न्या जस्त
वषयमा काम गन पेशाकमम ह, र न नरमार्ताह, अध्यय-ईरभसन्धानकतार् तथा
यस वषयमा प्रत वा परतत रूपम सरोकार राख्न व्यिक तथा सङ्संस्थाहरूम
महततवपू्र सूचना सामग्री पुयारउरभ जरूर द्लम्छ ।
57

य ा आवश्यकताला आतमसा ् गद मन २०७१/१२/१२ मा आयोगका सदस्
तथा प्रवक डा. माधवी भट्ट संयोजकत्वम श् गेजा शमार वाग्ल, डा. सभांशु दाहाल
तथा श् प्रक संह ईवारा र उपसवञव के शवभ मार पाण्ड सदस् रहेको संवाद,
परामशर तथा सञ्चा उपसमन गठन गरएको छ । यस उपसमन ्ाई आयोगको
काम, कतर्व र ईवारका वषयमा प्रच-प्रस सम्बन् आवश्य कामका लावस
पन व्दर पेश गन िजम्मेवार सदइएको वतयो । त्यस बमोिजम पस ्त चरणमा यस
उपसमन ् आयोगको सञ्चा र न तयार गरेको छ । यस उपसमन ् आयोगका
लावस उपयभि एवं प्रभावका सञ्चा र न कभर्म गनर नेपालको संवधान र
कानूनहर, नेपाल सरकारका वभन् र न तथा दस्तावेजह र त्यसम पनर मुख्य:
नेपाल सरकारको प्रस्ता सञ्चा र न त मस्यौद, सूचना तथा सञ्चा त्त्र
दाङरा्ार र न , २०५९ तथा उच्चस्तर मडया सभ्ाव आयोग पन व्दर, २०६३
सस
द्वन् व्यवस्था तथा सङ्क्रमणका न्या सम्बन् परामशर, संवाद र
र्र न सञ्चारक अन्तरार्िष अभ्या र दस्तावेजह समेतलाई वशेष ध्या सदई
सत ाईरभहपा सभ्ावहर रहने गरा र न प्रस् गरेको छ । यसबाहेक उपसमन ्
सञ्चा माध्यमम कायर्र वरष् पत्रक, स्वतन ससञारवद एवं सञ्चाकमम हसमस
पनर संवाद र छलफल गरा सभ्ाव लएको छ । यो सञ्चा र न त नरमार्णल
आयोगको प्रच-प्रस र जनजागरणका अन् कायर्क्र तयार गनर सहज वातावरण
बनेको छ ।
संवाद, परामशर तथा सञ्चा नीतको आवश्यकत
शािन् सम्झौत र ई् रम संवधानले २०५२ फासभर १ गतेद्लम २०६३
मङसर ५ गतेसम्मक समयलाई द्वन्द् अवव मानेको छ । उक् दशवष सशस्
द्वन् अववमा भएका घटनाहरूक वषयलाई लएर यो आयोग गठनपूवर र अद्यप
58

यसको त्त्राधक, सङ्मणका्ार न्यायक संयन्त्रह अन्तरार्िष अभ्या,
मानवईवारका वश्वव्या मान्यत र सद्धान्, अन्तरार्िष कानूनका साथै
पीडतको ईवारका बारेमा राकर न दल, नागरक समाज, रािष्ट-अन्तरार्िष
मानवईवारवादा सङ्-संस्थाह, मानवईवारकमम र सञ्चा जगतमा एक
रसमको बहस नररन्त चलरहेको छ | त्यसैल आयोगका तफर्बा स ा सूचनाको
प्रभावका सम्प्र तथा गहन संवाद र परामशर तत्काल अपरहायर भएको छ ।
नेपा्ा समाजमा सदगो शािन् स्थापन गनर आयोगको प भमञमा भइरहेको व् ारसमसथ
यसको ो् र र बाह् सूचना तथा सञ्चा प्रणा र संवाद तथा परामशरको
परायालाई व्यविस् बनाई आयोगको पअावार ा अभवृद सरभर जररा द्लम्छ ।
सञ्चा माध्यमम भइरहेको दभ र वकास र त्यसबा उत्पन
भर्
सकारात्म र नकारात्म दुवै खाले परवेशमा भ रथ पनर संस्थाक पअावार ा
त्यसल अव्समर्सर सञ्चा र न मा धेरै हदसम् नरस
रहन् । यस परप्रयमा
सूचना र सञ्चरको सम्प्र गनर मूलधारका र नयाँ आमसञ्चारक माध्यमहरू
महततवपू्र भूमका भ्छ । नेपालको भू-बनोट र ोवतर्, सामािजक तथा सां्ृ न
परि्तन ा कारण सबै नेपा्ाहर उपलब्ध
आमसञ्चारका माध्यमहरूको प्रयो
र भर्पनर्सिछर ््।्ई्थ्पनर्उर हरूको सञ्चार प्र
परसपरास ्र्मझ््
पदन ईरभहपत् भर्सिछ्।्वस त्सश्त्त्र द्वन्द्वले न७५ मध्ये७३
िजल्ा्ाल्पअाव ्पार्त्र्८०
%्अ्दा्मढा्करसमभदाय्ााम ््त्तमा्म्र्
भएकाले ससञारा्मझ् तथा परम्पराग माध्यहर, जस्तोः जात्, चाडपवर,
सामुदानयक मञ्, झ्याल पट्न, कटुवाल लगाउने, सडक नाटक ोसदलाई पनर
पीडतसम् आफ्न र न तथा कायर्क्र पुयार् उनेमाध्यमक रूपम प्रय सरभरपन
भ्छ । यस ईन रक् आयोगले आफ्न कायर
सम्पाद गदार ो् र रूपम
सम्बिन् मन्त्र, त्यअन्तगरका वभन् कायार्ल र वभाग, महाशाखा तथा
59

इकाइहहसमस र बाह् रूपम पीडत, सरोकारवाला र अन् सङ्–सं्तासमस वभन्
तहमा सूचना आदानप्रदागरभरपर् भ्छ ।
यसरा् आयोगलाई प्रा भर् र साथै आयोगले पदार्सर्सूञरा तथा
जानकारा ् आयोगका सन ववा बारेमा जनचेतना जगाउरभा साथै
यसले गन
ईरभसन्धा, ईरभसमन तथा कायर्सम्पादन वभन् चरणहरूम समेत महततवपू्र
भूमका खेल्दछ
ऐनमा नै उल्लेख भ ईरभसार आयोगको हरेक कायर पारदशर्त,
गोपनीयता र मयार्दाला ् ्दव्दभमा राख्द सम्पन सरभरपर भएकाले पनर यसले
अवलम्ब गन र न त पअावार ा व्यविस् सूचना तथा सञ्चा कायरसमस धेरै
हदसम् नरअर् रहन्छ
यसरा सम्बिन् पीडत, पीडक तथा सरोकारवाला
नरायसम् सूचना पुयार्नउ भइरहेका कायर्ला थप पारदशम, उत्तरदाय तथा
नरयमत सरभर्समे अपरहायर
भएको छ । आयोगको ो् र सूचना प्रवाहल
नछटो, छरतो तथा व्यविस् बनाई आयोगले सम्पदन गन कायर्ला अझ प्रभावका
र नरयमत बनाउन पनर उित्तक आवश्य छ । त्यसैल आयोगको कायर्ला
सरोकारवालाहरूक सराय सहभावस ा उ्मभम बनाउन एउटा छु ट् संवाद, परामशर तथा
सञ्चा र न आवश्य द्लमएको हो ।
उद्दे
मानवईवारको गम्भी उल्लङ् सम्बन् घटनाको छानबीन, सत्
अन्वेष तथा अभलेखन गरा वा् व तथ् जनसमत ल्याउन उद्देश् ससठत यस
आयोगका कामहर पारदशम, वश्वसनी र प्रभावका रूपम सम्पन गरभर यस संवाद,
परामशर तथा सञ्चा र न त मूल उद्दे हो । यो कायर सम्पन गनर यो र न ््
देहाय बमोिजमका थप उद्देश् लएको छ ।
60

३.१ आयोगको उद्दे, त्त्राधक, योजना र सन वव्ससम् ्सूञरा तथा
जानकारा ह सावरकनर्ससञ्चार माध्यमहरू माफर्त प्र रूपम सम्पषण
गरा्रागरकलाई सुसूवञ ्सर ।
३.२ सञ्चार मैत , मानवावार मैत्, मस ्ा मैत्, अपाङ्ग तथा घाइते मैत र न ्
अव्समर्सर्।्
३.३ सञ्चा मैत् र न ्ईवलम्ब गरा आयोगले गरेको कायर्सम्पादनला सञ्चार
माध्यमहसमसको सहकायर माफर् प्रभावका्हपमा्ससप्ष्प्रेष
आयोगको
संस्थाग छवलाई रािष्ट-अन्तरार्िष त्त्र पन िषठ र मयारसद बनाउने ।
३.४ आयोगका सन वव, सत्यतथ्य ईरभसन्धा, सशस् द्वन्द्व पीडतहरूक
स ा्पस ञान , परपूरण तथा पार्पर सद्भ, सस ष्भ ा र सहमन मा
आधारत मेलमलापको वातावरण सजरा्सर्।्
३.५ गम्भर पृ न त मानवईवार उल्ङ्नका घटनामा पीडकलाई
अभयोजनको सफारशका साथै सदगो शािन् स्थापनाक लावस गरने कायर
तथा आयोगका सम्बन्ध वभन् सवालमा ोवारक दृिष्टक
सावर्जनक गन ।
३.६ आयोगले सदगो शािन् स्थापनाक लावस गन कायर्हरू पअावार ा ल्याउ
ससञारा्वअ्र वधाहरूक ईव म उपयोग गद सूचना तथा सञ्चारला
समयारभू ल र प्रभावका बनाउने ।
३.७ सत् अन्वेष गरा्स ा्पीडतको पस ञान, पतपोषण र ्यायतवञ व्यवस्
गनर सरोकारवाला हसमस साथर्क तथा सघ संवाद र परामशर गन ।
३.८ आयोगका वद्युती सञ्चा सामग्रीलाई व्यविस्, मयार्ात, िजम्मेवा र
प्रभावका बनाउने ।
३.९ आनतरक सञ्चा प्रयवलवई व्यविस्, प्रभावका, पारदश तथा उत्तरदाय
61

बनाउने ।
३.१० आयोगका सबै ्कसमका प्रकाशनहरू एकरूपत ्ाँदै व्यविस् गन ।
३.११ आयोगलाई वातावरण मैती बनवउन ्दययतीय सञ्वर प्रयवलवई बरयालाई बरा प्रयोग गर
कागजको पयोग कम गन ।
कायर्व
आयोगको उद्दे, योजना र सन वव ोसदका सूचना तथा जानकारा ह
प्रभावका रूपम सम्पषण गनर यो र न कायार्न्व गदार देहाय बमोिजमका
कायरवव अवलम्ब गरनेछ ।
४.१ आयोगले नरमार् गन र्र न योजनामा सूचना र ससञारसमस सम्बिन्
वषयलाई समावेश गरा प्रभावका कायार्न्वयन व्यवस् गरनेछ ।
४.२ सूचना तथा सञ्चा सामग्री सङ्लन, उत्पाद, सम्पाद, सम्प्ण,
अभलेखीकरण तथा भण्डार गनर उपयभि संयन् स्थापन गरनेछ ।
४.३ वदयभ य माध्यमहरू सञ्चलनका लावस वदयभ य सञ्चा नरदशका तयार
गरनेछ ।
४.४ आयोगले सदगो शािन् स्थापनाक लावस गन कायर्हरू पअावार ा ल्याउ
सञ्चाका वभन् वधाहरूक ईव म उपयोग गद समयारभू ल र
प्रभावका सूचना सम्प्र गनछ ।
४.५ आयोगले आफ्न कमरञारा हरू तमता अभवृद गनर सञ्चा, मानवईवार,
संवाद, परामशर तथा मेलमलाप सम्बन् तालम लगायत अन् कायर्क्र
सञ्चलन गनछ ।
62

४.६ आयोगले उत्पाद गन वभन् सञ्चा सामग्री राष्ट्रभ, रािष्ट भाषाहर
र अन्तरार्िष भाषामा समेत आवश्कताईरभसार ईरभवाद गनछ । शािन् मैत्
भाषाको प्रय गनछ । सो कायर्क लावस अन् सरोकारवाला नरायहरूला
समेत प्रोत्स गरनेछ ।
प्रस्ता कायर्क र कायर्योजन
यस सञ्चा र न मा प्रस्ता उद्देश् हासल गनर सूचना तथा सञ्चा र
संवाद तथा परामशर सम्बन् उपयभि कायर्योजन र कायर्क्रम अगाड बढाउरभपन
भ्छ । त्यसैल सूचना तथा सञ्चा र संवाद तथा परामशर सम्बन् नरसर बमोिजम
छु टाछभ टथ कायर्क र कायर्योजन प्रस्ता गरएको छ ।
५.१. सूचना तथा सञ्चा सम्बन् कायर्क
आयोगको कायर्सम्पादन क्मा ोवारक दृिष्टक समयमै सञ्चार
माध्यमाफर् प्रभावका रूपमासम्प्रे सरभरपर भ्छ । यसै गरा्ोयोगका सूचना
र्सन वव ह्पनर्समयमथ्कर ामा््पभयारउरभपर् भ्छ्।् । तस
मूलधारका
आमसञ्चा माध्यमह (अखबार, पत्रपत, रेडयो र टेलभजन) तथा नयाँ
माध्यमह (वेबसाइट, फेस म भ ¸ ट्वीट, इन्स्टाग जस्ता सामािजक सञ्ज र
स्काइ, भाइबर, व्हाट एप जस्ताइन्टरने टेलफोनी) का साथै समग्र इन्टरनेटक
माध्यमबाट प्रकाशन र प्् भरण आमसञ्चारक माध्यमह प्रयोग गर आयोगले
आफ्न सूचना तथा जानकारा ह नेपा्ा जनमानसमा प्रभावका रूपम पुयार्उनेछ ।
यसका लावस् ््उिल्लम ्सूञरा् तथा सञार्ससम् ्वअ्र्ायराम ह्
प् ाव ्सरएरएको
५.१.१. आमसञ्चा माायमसमस सहकायर
63

सावरकनर तथा नरक छापा, श्र तथा दृश प्रसा संस्थ र वदयभतीय
सञ्चा माध्यमहसमस सहकायर गन उद्देश् आयोगले सञ्चा मैत् र न अवलम्ब
गनछ | आयोगका दृिष्टक, कामकारबा ा तथा सूचनाहरूला सञ्चा माध्यमम
समाचार, वचार, सटप्पण, सम्पादकय, बहस, अन्तराया र परसंवादमाफर ् प्रका
तथा प्रसा गनर सञ्चा माध्यमहरूल प्रोत्सा गरनेछ | यसरा सहकायर गन
क्रम सञ्चा माध्यमक प्रका, सम्पाद, लेखक, ससञारवद तथा
सञ्चारकम हसमस समेत आवव संवाद तथा परामशर
गरा आवश्यकतईरभसार
उपयभि र्र न अवलम्ब गरनेछ |
५.१.२. सावरकनर महत्त्व सन्दे प्रका तथा प्रसा
सत् नररुप तथा मेलमलाप परायात अन्तरार्िष सद्धा, उद्दे र
अभ्या, यस आयोगको उद्दे र त्त्राधक, द्वन्द्वपीड ईवार, सदगो
शािन्, सामािजक सद्भ र मेलमलाप सम्बन् सावरकनर महत्त्व सन्देहर
नरयमत प्रका तथा प्रसा गरनेछ | सावरकनर महत्त्व सन्दे प्रका तथा
प्रसा गदार सदगो शािन्, सामािजक सद्भ, सह-अिस्तत र मेलमलापको वातावरण
सजर्न गनर उल्लेखनी भूमका नरवार् भर् वश्वा गरएको छ | यसरा आमसञ्चा
माध्यमक रािष्ट तथा अन्तरार्िष अभ्या र पअावार ाा आधारमा वश्लेष
तथा मूल्यङ्न गदार सावरकनर महत्त्व सन्देशह प्रका तथा प्रसा सबैभन्द
प्रभावका र उपयभि पराया मानर्छ | त्यसैल आयोगले रािष्ट तथा स्थानी
छापा, श्र तथा दृश र वदयभ य प्रका तथा प्रसा संस्थाहरूमा फ सावरकनर
महत्त्व सन्दे नरयमत प्रका तथा प्रसा गनछ | सावरकनर महत्त्व
सन्देशह उत्पादनक पराया आयोगले अवलम् प्रार गनछ | सावरकनर
64

महत्त्व सन्देशह रािष्ट भाषाका साथै
राष्ट्रभ र आवआय ाईरभसार
अन्तरार्िष भाषामा समेत प्रका तथा पसारण गरनेछ |
५.१.३. श्र तथा दृश कायर्क प्रसा
सूचनामूलक, ाानमूलक तथा अन्तरायातम बहस कायर्क आयोग आफले
उत्पाद गरा रािष्ट तथा स्थानी स्तरक सावरकनर तथा नरक श्रव्य प्रसा
संस्थामाफ र नरयमत रूपम प्रसा गरनेछ | उक् कायर्क प्रसा गदार
नागरकहर सुसूवञ
भर् तथा आयोगका कामकारबा ाा बारेमा सकारात्म सूचना
प्रभावका रूपम सम्प्र भर्छ | यस्त कायर्क प्रसा गनर आवश्य बजेट
वनरयोजन गरा आयोगले नै नयाँ कायर्क उत्पाद तथा प्रसा गन र न ्ाई उच्
प्राथमक सदइनेछ | यसै गरा श्र तथा दृश प्रसा संस्थाहरूमा फ नरयमत
रूपम पसार भमदै आइरहेका उपयभि कायर्क्रमह पअावार ा हेरा उक्
कायर्क्रमहर प्रायो गनर पनर सरर्छ | कायर्क उत्पादनक पराया अवलम्
प्रार गरनेछ |
५.१.४. नरयमत पत्रक सम्मेल
व् भस सूचना र जानकारा नरयमत सम्प्र सरभर आयोगको पमभम दानयत्
र िजम्मेवार हो | त्यसैल आयोगको प्रवक्त मासक रूपम नरयमत पत्रक
सम्मेल गरा सरोकारवालाहरूला व् भस
सूचना र जानकारा सदने पराया य ा
65

श्रा मस राद्लम प्रार गरनेछ | तर वशेष समय र परि्तन मा नरयमतबाहेक
अन् पत्रक सम्मेल पनर आवआय ाईरभहप गनर सरर्छ |
५.१.५. सञ्चारकम हरूल अभमभम रण
सत् नररुप तथा मेलमलाप परायाको अन्तरार्िष सद्धा, उद्दे र
अभ्याका बारेमा सञ्चारकम हरूल अभमभम रण गनर आवश्य द्लमएको छ ।
त्यसैल राजधानी र मोफसलका सञ्चारकम हरूल सङ्क्रमणका न्यायक वभन्
आयामका बारेमा अभमभम रण कायर्क आयोजना गरनेछ | राजधानीमा मूलधारका
सञ्चारकम हरूल दभल वा तीन सदवसीय अभमभम रण कायर्क आयोजना गरनेछ
भने त्त्र तथा िजल्लास्तर एक वा दभल सदवसीय भर्छन ् | राजधानीमा सम्पाद,
लेखक तथा ् सअार हसमसत आवव परामशर बैठकलाई नररन्तरत सदइनेछ |
सम्बिन् वषयमा वशेष ाान भएका राजधानीका सञ्चारकम हरूल स्थलग
भ्रमण क्रम आवश्यकतईरभसार सहभागी गराउन सरर्छ |
५.१.६. वेबसाइट नरमार्
आयोगले आफ्न सूचना तथा जानकारा प्रभावका रूपम बढाभन्द बढा
व्यिक्तहरू पुयार्उन जरूर
भ्छ । स्वदे र वदेशमा रहेका नेपा्ा हमा्
यस्त सूचना तथा जानकारा अत्यावश् भर सक् । साथै वदेशी वा,
ईरभसन्धानकतार् तथा अन्तरार्िष सङ्-संस्थ र नरायहरूक समेत यसमा चासो
रहन् । तसथर यस्त सूचना हमावत आम नेपा्ाा साथै नेपालको शािन् परायाा
सहयोगीहरूक सहज प भमञा लावस वेबसाइट सबैभन्द उपयभि
माध्य हो ।
आयोगले यसका लावस आफ्न सभर् स्थापन गरा अतयाभनर र प्रभावका
पववबाट वेबसाइट नरमार् गनछ । वेबसाइटको पमभम उद्दे नै प्रयोगकत मैत्
बनाउरभ भएकाले यसमा स ा सूचना पूणर
जानकारा रालमर्छ । वेबसाइटलाई
66

अन्तरायातम, पारदशम तथा प्रवकारा बनाइनेछ । यस वेबसाइटमाफर ् पीडत
तथा सरोकारवालाहरूक प भमञ वस्ता गन उद्देश् अनलाइन उकभरा सदने, उकभरा
उपरको कारबा ामारे जानकारा र अन् पन राया भए सो पनर सदन सक्न व्यवस्
गरनेछ । आवश्य जनशिक् व्यवस् गरा वेबसाइट नरयमत अपडेट गरनेछ ।
वेबसाइटको भाषा नेपा्ा र अङ्ग्र भर्छ ।
५.१.७. सामािजक सञ्जा
वश्वम भइरहेको इन्टरनेटक दभ र वकाससमसथ वभन् सामािजक
सञ्जालहरू प्रय सभ्तत्त रूपम मसढरहेको छ । वकसत देशहरूम द्लमएको
सामािजक सञ्जालक प्रयोगकतार्ह समूहमा वकासत्मभम देशका धनी र गराब,
शरत
र अधरशरत , शहरया र गाउँ लेहर पनर सदनारभसदन सराय सहभावस ा
जनाउँदै छन ् । नेपालमा ईस ् फेसमभ, ट्वीट, इन्स्टाग जस्त सामािजक
सञ्जालह लोकप् छन ् । आयोगले उक् सामािजक सञ्जालमाफ र आफ्न सूचना
तथा जानकारा र कायर्योजन नागरकमाझ पुयार्उन सक् । प्रयोग आएका सबै
सामािजक सञ्जालहरू प्रय सुवधाजनक र भर् यथाथर्ला ध्या सदई आयोगले
फेसमभ पेज र ट्वीट हेन्ललाई प्राथमकता राख्द सूचना तथा जानकारा ह दभ
सन मा सम्प्र गनछ ।
५.१.८. इन्टरने टेलफोनी
पववध वकासले दूरसञ्चारक माध्य र पराया दुवैमा नयाँ सम्भावन र
प्रयोग मागरहर खो्सदएको छ । यस क्रम मूलधारको टेलफोनलाई इन्टरनेटक
माध्यमबा भर् इन्टरने टेलफोनीले एक हदसम् व्ताप गनर खोिजरहेको छ ।
67

खास गरा युवा पभ् ामा् र वदेशमा रहेका नेपा्ा ह ् आफ्न स्वजनहसमस
सम्पक र् रहन इन्टरने टेलफोनी बढाअ्दा बढा उपयोग गररहेको पाइन् । यस
कारण आयोगले यस्त माध्यमहरूल उपयोग सरभर जररा भ्छ । हाल स्काइ,
भाइबर र व्हाट एप बढा प्रयोग छन ् । आयोगले लोकप्रय र पअावार ाा
आधारमा स्काइ वा भाइबर एकाउन्टमाफ र स्वदे र वदेशमा रहेका आम नेपा्ा्ाई
संवाद, अन्तराया र छलफलमा सहभागी गराउनेछ ।
५.१.९. वृत वञत नरमार्
सत् नररुप तथा मेलमलाप आयोगको अन्तरार्िष सद्धा, उद्दे,
अभ्या र परणामका बारेमा सरोकारवालाहरूला सुसूवञ तथा सचेतना अभवृद
गन उद्देश् वृत वञत प्रदश गरनेछ | यसै गरा नेपालको सत् नररुप तथा
मेलमलाप आयोगको कायार्रम्भदे समापनसम् समग परायाा बारेमा आयोगले
वृत वञत नरमार् गनछ |
५.२. वद्युती सञ्चा सामग्री व्यवस्था
सञ्चा मन्तलयको पनछल्ल तथ्याङईरभसार हाल नेपालमा ६०० भन्द धेरै
रेडयोहर, ८० भन्द बढ्त टेलभजन कम्पन र कराम १०० वटा इन्टरने तथा
ग्राम सूचना संयन्त्रह सञ्चलनका लावस ईरभमन पाइसके का छन ् । यसले हाम्
दथनर जीवनमा वदयभ य सञ्चा माध्यमक महत्त पस्ट्इसदएको छ । यस
पृषठअूममम आयोगले वदयभ य सञ्चा माध्यमला प्रय गदार ञभ् व्यवस्थापक
अवधारणाईरभसार प्रभावका संयोजनको आधारमा सरभर्पछ । यसका लावस आयोगले
वदयभ य सञ्चारमाध्यम व्यवस्था तल उल्ले गरएईरभहप गनछ ।
68

५.२.१. आयोगले सत् अन्वेषणक लावस गन अध्यय-ईरभसन्धानबा प्रा भर्
तथ्याङ (Data) हरूला भण्डार गनर एउटा प्रभावका, समपर् (Dedicated)
र अतयाभनर पववको डेटाबेस (Database) स्थापन गनछ ।
५.२.२. आयोगको ईरभसन्धा तथा अन्वेष लगायतका सन ववसमस सम्बिन्
तस्वी तथा श्रदृश सामग्री आयोगको सम्पित्त रूपम रहनेछन ् ।
५.२.३. सामािजक सञ्जा लगायत वभन् बेवसाइटहरूम आयोगको ईरभसन्धा
तथा ईरभसमन लगायतका सन ववसमस सम्बिन् तस्वी तथा श्रव्य
सामग्री पाश गदार ईनरवायर रूपम आयोगको सहमन सस
्व ृ न
्रभपनछ । अन् तस्वी तथा श्रव्य सामग्री सूचना ईवारामाट
ईरभमन लएर पाश सरभरपरछ ।
५.२.४. आयोगको सामािजक सञ्जलको सञ्चाल आयोगका प्रवक्त नरदशनमा
रहने सूचना तथा सञ्चा शाखाका
तरएका कमरञारा्् गनछन ् । सामािजक
सञ्जालमाफ र प्रस गरने श्रव्य, तस्वी तथा अन् जानकारा ह सूचना
ईवारात ईरभमन लएर सञ्चा शाखाले व्यविस् गनछ ।
५.२.५. आयोगका प्रका, श्रव्य सामग्री तथा अन् सन्दभर्हर प्रय भर्
भाषा शािन्तमैत भर्छन, ् भ रथ लङ्, जान , धमर, सं्ृ न , समुदाय, वगर,
त्त वा सम्प्रदाय होच्याउन
वा मयार्दाम आँच पुग्न गरा शब् तथा
वाक्यहरू प्रय गरनेछै न । मानवईवारका आधारभूत मूल् र
मान्यताक पालना गरनेछ ।
५.२.६. आयोगले रािष्ट भाषाहरूक प्रय गदार आवश्यकतईरभसार ईरभवादकको
प्रय गरेर ती भाषाहरूक प्रयोग प्रोत्स गनछ ।
५.२.७. आयोगको नामबाट प्रका, प्रसा तथा प्रायो गन सबै कायर्क्र
आयोगको नर्र्यबा मात गरनेछ ।
69

५.३. प्रका तथा प्रच-प्रस सामग् उत्पाद तथा व्यवस्था
आयोगका कामकारबा ाप्र जनसाधारणको मभ्ाइमा एकरूपत ल्याउ
आयोगले प्रच-प्रसार सामग् नरमार् गनर
आवश्य छ । यसले जनमानसमा
आयोगको रायाशीलता र कामकारबा ा्ाई तदारुताका साथ ईनङ बढाएको सन्दे
प्रव गनछ । साथै यस्त प्रच-प्रसार सबै पत्ाई जागरण गराई सराय बनाउन
पनर मद् पुयार् उँ ।
द्वन्पीडतहरूक भौगोलक, सामािजक, साम्ृ न , ोवतर् तथा राकर न
अवि्तन हेदार प्रच-प्रसार लावस आयोगले वभन् खालका प्रत तथा अप्रत
माध्य अपनाउरभपन द्लम्छ । त्यसक लावस आयोगले पचार, पम्प्ल, फ्लक्,
पोस्र, बतसयर, एसएमएस, ्यूक लेटर ोसद नरमार् गरा न रत प्रभावका प्रय
गद प्रत रूपम आयोगको कामकारबा ा्ाई सन
सदनेछ । यसको प्रयोग
आयोगलाई पारदशम र उत्तरदाय बनाउन मद्दतसम गनछ । सूचना तथा प्रच
सामग्री आयोगको सूचना तथा सञ्चा शाखा आफले वा प्रच-प्रसार सामग्
नरमार् गन दत तथा ्यावसानय परामशर्दात वा संस्थ ोसदको सहयोगमा नरमार्
गरनेछ । परशष्टम प्रच-प्रसार आवश्य सामग् नरमार्णक ववरण सदइएको
छ ।
५.४. संवाद तथा परामशर सम्बन् कायर्क
वद्मान फौजदारा न्या प्रणामाट भर् अपराध-ईरभसन्धानभन्
सङ्क्रमणका न्यायक संयन्त् रूपम रहेको यस आयोगले गन अन्वेष तथा
ईरभसन्धा फरक भ्छ । सङ्क्रमणका न्यायक लावस प्रय गरने साधनस्र र
जनशिक्तक पृ न र दत ा पनर फरकफरक भ्छर ् । तसथर यस आयोगले गन
प्रच-प्रस तथा जनजागरणका कायर्क्रमद लएर सत् अन्वेष तथा मेलमलाप र
70

परपूरणका कामहरूम संवाद तथा परामशर एउटा महततवपू्र माध्य भर्छ । तसथर
यस उपसमन ् वभन् चरणमा संवाद तथा परामशर्क कायर्क प्रस्ता गरेको
छ ।
५.४.१. संवाद तथा परामशर्क परचयात्म/अन्तरायातम चरण
आयोगको त्त्राधक, सत् नररुप तथा मेलमलाप पराया र पीडतको
ईवारका बारेमा समाजका वभन् तहमा बहस चलरहेको छ | यसलाई सम्बोध
सरभर
जरूर छ । त्यसैल आयोगले रािष्ट, त्त्र तथा स्थानी स्तरम सबै
सरोकारवालाहर (सरकार, राकर न दल, द्वन्द्वपी, नागरक समाज र रािष्ट-
अन्तरार्िष मानवईवारवादा सङ्-संस्थाह, सुरता नरायहर र सञ्चारकम) समस
प्रभावका संवाद तथा अन्रराया जारा राख्ने | आयोगको त्त्राधक, अन्तरार्िष
अभ्या र अन्तरार्िष कानूनका बारेमा संवाद तथा अन्तरायामालर
ई् रम
संवधान, शािन् सम्झौत तथा ऐनको ममर र भावनाईरभहप आयोग पीडत मैत् र
मानवईवारका वश्वव्या मान्यत र सद्धान्तहर पूणर रूपम प्रबद भर्
वा् व ापन सबै सरोकारवालाहरूला आयोगले वश्वस बनाउनेछ |
आयोगको त्त्राधक र अन्तरार्िष अभ्यासक बारेमा सबै
सरोकारवालाहरूला स्पष पारसके पनछ संवाद तथा परामशर्क लावस व् ृ
कायर्योजन बनाई सावरकनर बहस, पीडतको कागज बकपत तथा पीडकको बयान,
घटनाको अध्यय, अन्वेष, ईरभसन्धा र अन्तरायाा लावस घटनास्थलसम
जाने कायर्क तय गरनेछ | द्वन्द्वका भएको मानवईवार हनन तथा
उल्लङ्घन बारेमा सवर्साधार नेपा्ा नागरक तथा पीडतहरूक उकभरा, अभयोग
तथा नरवेदन दतार तथा अभलेखीकरण पराया आयोगले यथाशीघ प्रार गनछ |
71

५.४.२. सत् अन्वेष तथा ईरभसन्धानक चरण
द्वन्द्वो परवेशमा सत् नररुप तथा मेलमलाप यस्त वशष् र
मौलक पराया हो, जसअन्तगर द्वन्द्वका भएका मानवईवार हनन सम्न्ध
घटनाहरूक सत् अन्वेष र ईरभसन्धा गनर संवाद तथा परामशर एउटा महततवपू्र
माध्य बन्द । मावत नै उल्ले गरएईरभसार फौजदारा न्या र सुरता नरायले
गन अपराध ईरभसन्धानभन् सङ्क्रमणका न्यायम गरने अन्वेष र ईरभसन्धा
पृथक् भ्छ । भर त संवाद तथा परामशर्माफ र सत्यक अन्वेष, ईरभसन्धा र
नररुप गन पराया सहज होइन, अत्यन लामो, कसटल र ववादास्प पराया हो |
तर कन सभथ कसटल र ववादास्प पराया भए पनर ई् रम संवधान, आयोगको
ऐन र शािन् सम्झौताक ममर र भावनाईरभहप यो पराया सम्पन गरभरपर भ्छ ।
यो पराया केवल द्वन्द्वका मानवईवार हनन सम्बन् कोरा तथ्याङ
सङ्लन मात् होइन, वा् व ात अभलेखीकरण र सदगो शािन्तक आधारशला
पनर हो | त्यसैल पूणर पारदशम, जवाफद् ा र उत्तरदाय कायरवव अवलम्ब गरा
नेपा्ा नागरकहरूक भावनाईरभहप यो पराया पूरा गरनेछ |
द्वन्द्वका तासदापू्र कालखण्डम भएका स ंसात्म घटना, मानवईवार
हनन तथा जघन् अपराध जस्त घटनाको अध्यय, अन्वेष तथा ईरभसन्धा गनर
तथा मानवईवार हननका प्रम सङ्कन गनर सम्बिनत वषयका वा तथा
वशेषासस
आयोगका पदावारा र कमरञारा ह स्थानी स्तरसम स्थलग
भ्रमण जानेछन ्
| त्यसैल आयोगले रािष्ट स्तरम सबै सरोकारवाला हसमस
आवश्यकतईरभसार यस परायाा बारेमा आवव रूपम संवाद, परामशर
र
अन्तराया जारा राख्ने | यसै गरा स्थानी पनर राकर न दल, राज्यक
नरायहर, द्वन्द्वपी, नागरक समाज, मानवईवारकमम, सञ्चारकम र सुरता
72

नराय हसमस व् ृ तथा व्याप संवाद, अन्तराया र छलफलमाफर ् सत्
अन्वेष, ईरभसन्धा र नररुप गन वव र पराया्रय ईनङ बढाइनेछ |
स्थलग भ्रमण जाने टत्ा ् सावरकनर बहस पीडत व्यिक तथा
परवारसमस सामूस तथा व्यिक्त अन्तराया र छलफल गनछन ् | यसै गरा
आरोपत पीडकहर हसमस पनर आवश्यकतईरभसार सामूस तथा व्यिक्त छलफल
गरनेछ | बलात्का तथा यौनजन् स ंसामा परेका पीडतको क्यामेराम लइएको
बयान र पस ञान गोप् रालमर्छ | प्रत रूपम सम्भ नभएमा भडयोको
माध्यमबा पनर अन्तराया र छलफल गरनेछ | पीडकको ससअाव डर, त्र,
धम्कक कारणले पीडत तथा सात हमाट वा् व तथ् नआउन सक् | त्यसैल
पीडत तथा सात हहरूक सुरताको समेत व्यवस् गरनेछ |
सत् अन्वेष तथा ईरभसन्धा, पीडत तथा पीडकको बयान र प्रम
सङ्कन गरेपनछ व् ृ कायर्योजन तयार गरा आयोगले संवाद तथा परामशर्क
तेस् चरण प्रार गनछ |
५.४.३ मेलमलाप र परपूरणको चरण
आयोगको व् ृ पन व्दर तयार भएपनछ संवाद तथा परामशर्क तेस् अथार्
मेलमलाप तथा परपूरणको चरण प्रार भ्छ | संवाद, परामशर र अन्तरायामालर
द्वन्द् घाउ, पीडा र मानवीय आघातको उपचार गन पराया सरल होइन, अत्यन
लामो भावनात्म र संवेदनशील मानवीय पराया हो | तर कन सभथ कसटल र
संवेदनशील पराया भए पनर ई् रम संवधान, आयोगको ऐन र शािन् सम्झौताक
ममरईरभहप पूणर पारदशम, जवाफद् ा र उत्तरदाय कायरवव अवलम्ब गरा मेलमलाप
र परपूरणको पराया्रय सम्पन गरनेछ |
73

द्वन्द् दभल पत पीडत र पीडकमध्य पीडक तमादान चाहने र पीडत
पीडकलाई तमादान रसदई कारबा ा सरभरपरमा जोड सदने अवस्थ आउन सक् ।
पीडकले तमादानका लावस नरवेदन गरेमा र पीडतले आफू मभशी म्कभरा सदएमा मात
आयोगले त्यसक लावस वातावरण नरमार् गरसदने हो । न पय घटनामा तमादान
सदरभ वा मेलमलाप गराउरभ सहज कायर नभई ञभरझ पूणर भर सक् । यस्त विथतमव
आयोगले सङ्क्रमणका न्यायक सवर्मान सद्धान्त रमसर् मल्दै । आयोगले
उतृ षट अन्तरार्िष अभ्यासर / आयोगको ऐनको भावनाईरभहप पारदशम र
जवाफद् ा परायादवारा मेलमलापको वातावरण सजर्न गरनेछ | यस आयोगको
त्त्राधक पनर य ा हो र शािन् तथा मेलमलाप परायात अन्तरार्िष अभ्या
पनर य ा नै हो |
संवाद तथा परामशर्माफ र मेलमलाप तथा परपूरण केवल पावव पराया
मात् होइन, मानवीय भावना र सामािजक सद्भाव संवेदनशील प्रश्नस हो | य ा
आधारशलाबाट नै मेलमलाप र सदगो शािन्तक प्रवद भर्छ | त्यसैल उक् मानवीय
पत्ाई समेत सम्बधन गरा मेलमलाप तथा परपूरणको वव र पराया अवलम्ब
गरनेछ | मेलमलापको वातावरण सजर्न गन क्रम पीडत र पीडक दुवैलाई मनो-
सामािजक परामशर सदरभपन अवस्थ सजर्न भर सक् | त्यसैल यस्त परायामा
वशष् ाान र ईरभअव भएका मनो-सामािजक परामशर्दातासमे आवश्य पन
भएकाले सोहअनुभसार साधन, स्त र जनशिक् व्यवस्था तथा परचालन गरनेछ |
परपूरणका लावस सफारश गदार शािन् सम्झ ापआञा ् सदइएका राहत वतरण र
त्यसक पअावार ात अध्यय गरनेछ । यसका लावस पनर पीडतसमस प्रत
संवाद तथा परामशर जरूर भ्छ ।
74

मेलमलाप तथा परपूरण पराया र ववा बारेमा ईस ् पनर राकर न
दल, रािष्ट मानवईवार आयोग, द्वन्द्वपी, नागरक समाज, रािष्ट-
अन्तरार्िष मानवईवारवादा सङ्-संस्थाह, मानवईवारकमम, सञ्चारकम हले
फरकफरक रूपम मभ््ा छन ् | त्यसैल सबै सरोकारवाला हसमस थप परामशर तथा
छलफल गरा उनीहरूक सभ्ाव र ऐनको भावनाईरभहप मेलमलाप र परपूरण पराया
र ववा बारेमा अिन्त नर्र् गरनेछ । मानवईवार सम्बन् नेपाल पत
भएका, नेपालले ् ातर गरेका तथा संयभि राष्ट्रसङ्घद पारत महासिन्,
अभसिन्धहरू भावनालाई समेत आतमसा ् गरा मेलमलाप र परपूरणको वव र
पराया अवलम्ब गरनेछ |
आयोगको छव नमार् (ब्रािन)
छव नरमार् वा ब्रािन भ रथ पनर सरकारा वा संवैधानर नरायले गन
कानूनसम्म सन वव हो । धेरैजसो सरकारा वा संवैधानर नरायले यसको महत्त
मभ््त पाइँदैन । ईवांश संवैधानर नरायहर सूचना र जानकाराा ववध वधा
प्रय गनर स ञरचाउँछन ् । पनछल्ल ् ा वषरद्लम यस सोचमा परवतर् आएको
द्लम्छ । संवैधानर तथा अन् खालका उच्चस्तर नरायहरूल पनर ब्रािन
जरूर मात नभई अपरहायर ठान् थालेका छन ् । वास्तवम ब्रािनको काम भ रथ पनर
संस्थाक स ा सूचना तथा जानकारा सम्पषण सरभर मात होइन, वश्वासक बलयो
आधारमाफर ् सकारात्म छव नरमार् गरभर पनर हो । संस्थाक उद्दे र जनसेवाको
बलयो आधारशला तयार सरभर पनर हो ।
सत् नररुप तथा मेलमलाप जस्त उच्चस्तर संवैधानर आयोगमा पनर
यसको प्रय वश्वस आजर्नक लावस भ्छ । तसथर यस आयोगले पनर आफ्न
75

सन वव तथा कामकारबा ा ह सम्पन गदार ब्रािनलाई आधार बनाउनेछ । यसका
लावस आयोगको हरेक कायर्क, प्रका, प्रसा, वदयभ य उपि्तन , सावरकनर
पन नरवतव लगायतका कायर्हरूल यथाशक् समरूपत सदई ोवारक वञह्,
मूल् र मान्यतास
आयोगको आफ्न वशष् पस ञान बनाउने कायर गरनेछ ।
आयोगको छव नरमार् वा ब्िन्ङ गनर्क नरमत् यस र न ले नरसर बमोिजमका
कायर्हमा जोड सदएको छ ।
६.१ एकरूपत
ब्रािन्ड उद्दे आयोगका सबै कायर्हरू एकरूपत हो । आयोगअन्तगरका
वभन् महाशाखा, शाखा वा इकाइबाट ससपासद भर् कायर्ह वशेष गरा सत्
अन्वेष, परपूरण र दोषीलाई कारबा ाका लावस सफारश ोसद कामहर जनतासमस
प्रत सरोकार राख्न वषयहर भएकाले नयनीहरूक कायर्म एकरूपत जरूर भ्छ ।
६.२ प्रत संवाहन
आयोगले आफ्न र न , योजना तथा कायर्क्रमह बारेमा नररन्त रूपम
जनमानसमा प्रत संवाहन गरर रभपछर । यसका लावस यसले अविच्छन रूपम
एकरूपक प्रचारात वञत्र (फोटो, भडयो, ग्रलिस ोसद) प्रप गरर रभपछर ।
यसका लावस आयोगद्वार छव नरमार्णक सद्धा बमोिजम वभन् प्रचारात
सामग्री नरमार् गरनेछ ।
६.३ वश्वसनीयत र िजम्मेवार
आयोगले आफ्न वश्वसनीयत र िजम्मेवार बोध गराउन आफ्न र न तथा
कायर्क्रमह बारेमा प्रत र परतत तर नररन्त संवाद, परामशर र सञ्चा गनछ ।
76

६.४ पारदशर्त
आयोगको हरेक कामकारबा ा ऐनमा नै उल्ले भएईरभसार पारदशर्ताला
् ्दव्दभमा राख्द सम्पन सरभरपर
भएकाले यसले अवलम्ब गन कायर्ह
वश्वसनीयत बढाउन प्रभावका भर्छन ् ।
सञ्चा सम्बन् आपतकवलान तथा वैकिल्प व्यवस्
७.१ आपता्ार अवस्थाम भ रथ प्र वािप् जारा वा पत्रक सम्मेल सरभरपर
भएमा प्रवकले तत्काल तत्सम्बन कायर गनछ।
७.२ उक् सदन कायार्लयम नभएको अवस्थाम आयोगको सञ्चा शाखामा रहेको
नरकत वैकिल्प कमरञारा्् तत्सम्बन कायर सरभरपरछ ।
७.३ आयोगबाट कामको सलसलामा स्थलग रूपम मसटएको टत्ा ् स्थानी
रूपम तत्काल सत् नररुप तथा मेलमलापका वषयमा सम्बोध सरभरपन
परि्तन उत्पन भएमा आयोगको टत्ा पमभमुख आयोगको स
तथा सदगो
शािन्तम खलल नपुग्न गरा सम्बोध गनर सक्ने । सोको जानकारा यथाशीघ
आयोगका अध्य वा प्रवकलाई गराउरभपनछ ।
संस्थाग संरचना
संवाद तथा परामशर
र सूचना तथा सञ्चा जस्त गहन र संवेदनशील
पराया्रय प्रभावका रूपम कायार्न्व गनर कायरमू् संस्थाग संरचना अपरहायर
छ | त्यसैल आयोगमा सूचना तथा सञ्चा र अभलेख शाखा स्थापन गनर आवश्य
द्लम्छ | यस मध्य सूचना तथा सञ्चा शाखा प्रवकको नरदशनमा रहनेछ ।
प्रस्ता शाखाहरूक उद्दे र त्त्राधक देहाय बमोिजम भर्छ |
77

८.१ सूचना तथा सञ्चा शाखा
सत् नररुप तथा मेलमलाप आयोगको अन्तरार्िष सद्धा, उद्दे र अभ्या,
नेपालको सत् नररुप तथा मेलमलाप आयोगको उद्दे र त्त्राधक, मानवईवारका
वश्वव्या मान्यत र सद्धान्, द्वन् कालमा मानवईवार हनन, द्वन्द्वपीड
ईवार, आयोगको कायर्सम्पादन बारेमा व् भस सूचना तथा जानकारा सम्प्र सरभर
आयोगको सबैभन्द महततवपू्र दानयत् र भूमका हो | यसै गरा आयोगको कायर्सम्पा र
त्त्राधकार बारेमा सरकार, राकर न दल, रािष्ट मानवईवार आयोग,
द्वन्द्वपी, नागरक समाज र रािष्ट-अन्तरार्िष मानवईवारवादा सङ्-
संस्थाहरू सभ्ाव र सभरासाहरूला समेत यथाशक्य समतर्सरभरपर् भ्छ्।
यस्त गहन र संवेदनशील कायर प्रभावका्हपमा सम्पन गनर आयोगअन्तगर
सूचना तथा सञ्चा शाखाको स्थापन अपरहायर छ | उक् शाखालाई कायरमू् तथा
प्रभावका बनाउरभ्पनर्ईत्यावश् छ | त्यसैल आमसञ्चा माध्यमह तथा सामािजक
सञ्जालहरू सूचना तथा सञ्चार सम्बन कायर्क उत्पाद, प्रका, प्रसा र
ईरभसमन पराया्रय प्रभावका्हपमा कायार्न्व गनरा््ावस आमसञ्चा माध्य र
सूचना तथा सञ्चारक महत्त र ोभनर सञ्चा पववध ाान भएको यथेष् दत
जनशिक्, साधन र स्तको आवश्यकत पन वा् व ा्ाल आतमसा ्गरा दत जनशिक्,
साधन र स्तको व्यवस्था गरनेछ । यसै प्रका
आयोगको अक महतवपू्र्ायर्
सावरकनर्सभरभवाइको कायराममा्सम् ्ई म ््अूमा्र रभपर् भ्छ्।्
८.२ अभलेख शाखा
सूचना तथा ससञारसमस्ससम्बिन्
आयोगका अभलेख तथा दस्तावेजह
ऐन ासक र दूरगामी महत्त्व भर् भएकाले न रत अभलेखीकरण पनर अत्यन
महततवपू्र पत हो | यस्त अभलेख तथा दस्तावेजह सावरकनर महत्त्व भर्
78

भएकाले सवर्साधार नेपा्ा नागरकद्लम अन्तरार्िष सङ्-संस्थाहरू समेत
त्यसमासहज प भमञ भरभपछर | त्यसैल आयोगका ससपू्र अभलेख तथा दस्तावेजहरू
दस्तावेजीकर तथा अभलेखीकरणका लावस अभलेख शाखा स्थापन सरभर आवश्यक
भ्छ् | आयोगका ससपू्र
अभलेख तथा दस्तावेजह (श्र, दृश तथा ्लम
दस्तावेजह र आयोगको पन व्दर) को दस्तावेजीकर तथा अभलेखीकरण
(वदयभतीयसमेत) य ा शाखाले गनछ | त्यसैल यस शाखाअन्तगर यस्त गहन
िजम्मेवार वहन गनर सतम पयार्प दत जनशिक्तक व्यवस्था गरनेछ |
समतव
संवाद, परामशर तथा सञ्चा र न तथा कायर्योजनाक कायार्न्व,
पअावार ा तथा उपलिब्धक बारेमा आयोगले समता सरभर अपरहायर छ | यसरा
समता गनर उपयभि संस्थाग संयन् आवश्य भ्छ | त्यसैल आयोगका प्रवक,
कमर्चार र सञ्चा त्त तथा शािन् परायाा वा ह समेतलाई सहभागी गराई एक
समता संयन् स्थापन गरनेछ | उक् संयन्त् आयोगमाफर ् प्रका तथा प्रसा
भएका कायर्क्रमह पअावार ा र वश्वसनीयताक समता गनछ । उक्
संयन्त् बैठक कम्तीम मस राको दभल पटक बस्ने । यसै गरा उक् संयन्त्
कायर्क्रमह वषयव् भ र सा्दअर ाा बारेमा समेत आयोगलाई
आवश्यकतईरभसार नरयमत रूपम समता सदनेछ |
नष्कष
द्वन्द्व सभिज्र सङ्क्रम अवस्थाम रहेका मभ्भा नागरकहरूल
द्वन् अववमा आफ्न हक-ईवार सभमाउन बाध् भएका भ्छर ् । त्य बेला
सभमेका हक-ईवारको सम्बोध वद्यमा न्या प्रणामाट मात सम्भ र भर्
79

भएकाले सङ्क्रमणका न्यायक अवधारणाअन्तगर सत् नररुप तथा मेलमलाप
आयोग गठन गरएको हो ।
यस आयोगले २०५२ साल फासभर १ गतेद्लम २०६३ साल मङसर ५ गतेसम्
चलेको सशस् द्वन्द् क्रम भएका घटनाहरूक सत्यतथ जनसमत ल्याउन,
नेपा्ा समाजमा पार्पर सद्भ तथा सस ष्भ ात भावना अभवृद गद सदगो
शािन् स्थापनाक लावस पीडकको नरवेदन र पीडतको सहमन मा मेलमलाप गराउन
भूमका खेल्न, सशस् द्वन्द् पीडतलाई परपूरणका लावस, गम्भी अपराधमा
संलग् व्यिक्तल कानूनी कारबा ाा लावस र सशस् द्वन् नदोहोरयोस ् भनी
संरचनात्म सभारका लावस सफारश गनछ । यस्त गहन र संवेदनशील िजम्मेवार
भएको यस आयोगको भूमकालाई प्रभावका र पारदशम बनाउन संवाद, परामशर तथा
सञ्चा र न तयार गरएको हो |
यस आयोगले द्वन् पीडत लगायत द्वन्द् सबै सरोकारवालाहरूबी स ा
सूचना तथा जानकारा सम्प्र सरभर
र उक् कायर्क लावस सघन संवाद तथा
परामशर्क पराया अवलम्ब सरभर आवश्य छ । नागरकको सत् जान् पाउने हक,
परपूरणको हक, न्या पाउने हक सभनरिश्च गनर
आयोगले स्वतन, नरष्प र
स्वायत भई काम सरभरपर भ्छ । प्रभावका, सशक् र व्यविस् सूचना तथा
सञ्चा प्रणा ् यसलाई धेरै हदसम् सहयोग पुयार,उँछ । यसरा सम्बिन् पीडत,
पीडक तथा सरोकारवाला नरायसम् सूचना पुया्र्उ गरने कायर्ला थप पारदशम,
उत्तरदाय तथा नरयमत सरभर्क साथै आयोगको ो् र सूचना प्रवाहल नछटो,
छरतो, व्यविस् तथा पारदशम बनाई आयोगले सम्पाद गन कायर्ला अझ
प्रभावका र नरयमत बनाउन यो र न ्् सहयोग पुयार्उनेछ ।
80

कायर्सम्पादन क्रम उत्पन
भर सक्न ववध सवालमा आयोगको
ोवारक दृिष्टक जनसमत पुयार्उन, सत् अन्वेष तथा मेलमलाप परायामा
पअावार ा ल्याउ र आयोगको संस्थाग छवलाई वशष्टकृ त गरा सबैलाई ग्रा
र पीडत मैत् बनाउन यस र न ्् सञ्चारक वभन् वधाहरूक ईव म उपयोग
गद सूचना तथा सञ्चारला समयारभू ल र प्रभावका सूचना प्रव गनर आयोगलाई
सहयोग पुयार्उनेछ | यसै गरा आयोगको ो् र सूचना प्रणा्ाल व्यविस् तथा
पारदशम बनाई आयोगले सम्पदन गन कायर्ला अझ प्रभावका र उत्तरदाय बनाउन
पनर यो र न सहयोगी भर्छ । यसै गरा दणि ार ात अन् गनर, जवाफदेस ताको
सजरना गनर, पीडतलाई परपूरण तथा न्या प्रद सरभरका साथै सामािजक सद्भ
तथा मेलमलापमाफर् मभ्भमा सदगो शािन् स्थापन गनर
पनर यसले नर्ार्य
भूमका नरवार् गनछ |
सरोकारवाला हसमस साथर् तथा सघन संवाद र परामशर गन र सावरकनर
तथा नरक
छापा, शव्दृश प्रसा संस्थ र वदयभ य सञ्चा माध्यमहसमस
सहकायर
गन पराया्रय ्पषटसमस मभ मदागत रपमा प् भत गरएको यो र न लाई
आयोगले प्रभावका रुपम कायार्न्व गरेमा ्रत उद्दे पूरा भर सक् ।
81

परशष् १
१. फ्लेक
परम्पराग रूपम सावरकनर जानकारा गराउनका लावस कपडाको ब्यान, पेन्टरल
तयार गरेको बोडर, पम्प्ल, पोस्र ोसदको प्रय गरन्थ् । ् ा वषरद्लम ती
परम्पराग प्रच सामग्रील फ्लक्सल व्ताप
गद छ । यो प्त्यम क्ामाट
नरमार् गरन् । यसलाई वभन् आकारमा नरमार् गनर सर्छ । आजकल ठू लठू ला
प्रचारात सामग् (होडर् बोडर) ोसद यसबाट नै बनाइन् । यो वशेष गरा सातर-
शरत व्यिक्तहरू ध्यानम राखी तयार गरन् । यो गाउँ तथा शहर दुवै ठाउँ का
लावस उपयोगी छ ।
उद्देश संस्थाग वभन् रसमका जानकारा सावर्नरक गनर ।
प्रय वव् १. आचार संस ा २. काम, कतर्व र ईवारको ववरण ३. संस्थाक
साङ्ठनर ढाँचा ४. संस्थाग सम्पक व्यिक्त वञरारा ोसद ।
बोसयर
यो सामग् संस्थाग परचयका लावस प्रय गरन् । सूचना तथा जानकारात
भारका आधारमा यो एक फोल् चार कोलम या दभल फोल् छ कोलमसम्मक नरमार् गदार
आकषर् द्लम्छ । यसको नरमार् आकषर् रसमबाट गरन् । यसलाई संस्थाक
कायरसन ईरभसार वाषर् रूपम परमाजर् सरभर्पछ । इन्टरने ोसदको प भमञ नभएको
ठाउँमा यसको प्रय उपयोगी भ्छ । यो वशेष गरा सातर-शरत व्यिक्तहरू ्रत
गरा बनाइन् ।
82

उद्देश संस्थाक परचय, ढाँचा, काम (वगत र नयाँ), ईरभअव तथा सम्पक ोसद
सावरकनर गनर्क लावस प्रय भर् ।
प्रय वव् सत् नररुप तथा मेलमलाप आयोगको परचय
पोस्र
यो एउटा परम्पराग तर सशक् प्रच सामग् हो । यो आकषर् रसमले
नरमार् गरन् । यो कागजका साथै आजभोल मावत उल्ले गरएको फ्लेक्सब पनर
नरमार् गरन् । यसमा वञत/पतीक ोसदका साथै
् ा सन्देशह पनर रालम्छ ।
फोटोग्रा अथवा वञत्रकारहर नरमार् गरेको वञत ोसद यसमा प्रय गरन् । ्लम
भाषाको प्रय यसमा साह् कम गरन् । यसलाई वभन् आकारमा नरमार् गनर
सर्छ । यो ठू लोमा ्यूक पन्को आकारमा छापन् । लामो समयसम् प्रय सरभरपर
प्रच सामग् नरमार् सरभर्पर पोस्रका लावस बाक्ल तथा बलयो कपडा पनर प्रय
गरन् । कागज, कपडा अथवा फ्लेक्सब नरमर् पोस्रलाई सावरकनर स्थलहरू
रालम्छ । यसबाट सातर-शरत साथै नररतर व्यिक्तहर पनर जानकारा (वञत्रब) लन
सिछर ् । यो चेतनामूलक अथवा चेतनाकरण गनर्क लावस प्रभावका मानरएको छ । यो
गाउँ तथा शहर दुवै ठाउँ का लावस उपयोगी छ । ्रत
समूहलाई ध्यानम राखी यो
वभन् भाषामा नरमार् गनर सर्छ । यसमा संस्थाक नाम, सम्पक ठे गाना तथा पतीक
वञह् (लोगो) ईनरवायर रूपम राखरभपछर ।
उद्देश संस्थ रायाशील भएको जानकारा गराउन तथा संस्थाल गन राया्ाप फोटो
अथवा वञत्र माध्यमबा सावरकनर गनर ।
प्रय वव् १.द्वन् पअाव त्त्र आयोग रायाशील भएको जानकारा गराउन ।
२. फोटो तथा वञत पोस्रबाट आयोगको सम्बन्ध चेतनाकरण गनर ।
83

एसएमएस
नेपालमा मोबाइलको प्रय व्याप छ । सरकारा आँकडाईरभसार नै लगभग डेढ
करोड नेपा्ा ् मोबाइल प्रय गररहेका छन ् । मोबाइल स माल, पहाड, तराई जताततै
प्रय गरन् । यो दभसर् स्थानहरू पनर प्रय भइरहेको छ । मोबाइलका माध्यमबा
सूचना जानकारात प्रसा व्याप
भमदै छ । एसएमएस मोबाइलको एउटा सशक्
राया्ाप हो । सूचना, जानकारा तथा सम्पक र् आदानप्रद गनर एसएमएसको प्रय
गरन् । यो सूचना प्रसारण छोटो तथा सरल माध्य हो । यो सस्त पनर छ ।
द्वन् पअाव
व्यिक्तहरू आयोगको सम्पक र् आउन आह्वन गनर (अपल) यो
माध्य धेरै प्रभावका भ्छ । यो मोबाइल सेवा प्रदा संस्थ एनटासी, एनसेल ोसदको
सम्पक र्ब गनर
सर्छ । मोबाइल सेवा प्रदा संस्थाहरू एउटा सूचना लाख
मोबाइलमा प्रसा गनर सिछर ् । यो माध्य द्वन् पअाव दभसर् त्त्र लावस धेरै
प्रभावका छ । त्य कारण यो माध्य आयोगले उपयोग सरभर्पछ ।
उद्देश आयोगको सम्पक र् आउन तथा आयोगका माध्यमबा द्वन् उत्पन समस्य
समाधानका लावस ।
प्रय वव् १. आयोगको सम्पक तथा भेटघाट कायर्क्र आउने आह्वा नरमार्
२. द्वन् पअाव ह्ाल आयोगको सन ववत जानकारा ।
नयूज लेटर
्यूक लेटर भ रथ पनर संस्थाक सन ववत ऐना हो । यसमा संस्थाल हाल
गररहेका र भवष्यम गरने राया्ापत छोटो जानकारा गराइन् । संस्थाक
सन ववत चाप हेरा यो मासक वा दवथमास रूपम प्रका गरन् । मासक रूपम
प्रका गन हो भने बढामा चार पानाको उपयभि द्लम्छ । साथै सन ववत जानकारा
84

दभल कोलममा टङ्क गरा वञत (फोटो) ोसद राखे आकषर् द्लमर्छ । आयोगको
कामकारबा ात संवेदनशीलता हेरा यसको प्रकाशन व्यवस् सरभर उपयभि द्लम्छ ।
उद्देश आयोगको कामकारबा ा नरयमत रूपम जनमानसमा सम्प्ण गन
प्रय वव् चार पानाको आकषर् कागज (ग्ले पेपर) मा दभल कोलममा वञतसस त
सन ववत जानकारा प्रका ।
85

cg';"lr –%
;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]unfO{ kLl8t, afnaflnsf, a[4, ckfË tyf dlxnf d}qL
agfpg] ;DaGwL sfo{ljlw
ljifo
ljifo ;"rL
k[i7
k[i7e"ld 1
p2]Zox? 1-2
!=cfof]usf] sfd sf/jfxLsf] lgikIftf 2
@= kLl8t, czQm tyf n}lËs d}qL zfvf 2-3
#= dgf];fdflhs k/fdz{ 3
$=ph'/L÷lgj]bg 3-5
%=k|fyldstfsf] qmd lgwf{+/0f 5
^=sfuh tyf askq 5-6
&=kLl8tsf] uf]kgLotf 6-8
*= ;fj{hlgs ;'g'jfO{ 8-9
(=;fIfL ;+/If0f 9-10
!)=kl/k"/0f 10-13
!!=d]nldnfk 13-14
!@=cfof]usf] sfd sf/jfxL ;fj{hlgs ug]{ 14
!# cleof]hgsf] nflu l;kmfl/; 14
!$=ljljw 14-15
86

;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]unfO{ kLl8t, afnaflnsf, a[4, ckfË tyf dlxnf d}qL
agfpg] ;DaGwL sfo{ljlw
k[i7e"ld
g]kfnsf] cGtl/d ;+lawfg, @)^#, lj:t[t zflGt ;Demf}tf / kLl8tx?sf] dfunfO{ ;Daf]wg
ub} g]kfndf pRr:t/Lo ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u u7g ug]{ p2]Zon] jg]sf] j]kQf
kfl/Psf AolQmsf] 5fgljg / ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! cg';f/ :jtGq,
lgikIf, hjfkmb]xL / pRr :t/Lo ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] u7g ePsf] xf] .
;+qmd0fsfnLg Gofosf] dxTjk"0f{ ;+oGqsf] ?kdf u7g ePsf] of] cfof]un] ;z:q åGåsf
qmddf ePsf dfgj clwsf/sf] uDeL/ pNnª\3g ;DaGwL 36gf / To:tf] 36gfdf ;+nUg
AolQmx?sf] jf/]df ;To cGj]if0f tyf 5fgjLg u/L af:tljs tYo hg;dIf Nofpg, kL8s /
kLl8t jLr d]nldnfk u/fpg, kLl8tnfO{ kl/k"/0fsf] Aoj:yf nufot To:tf] 36gf;Fu ;DalGwt
uDeL/ ck/fwdf ;+nUg AolQmnfO{ sfg"gL sf/jfxLsf] nflu l;kmfl/z ug]{ h:tf dxTjk"0f{ p2]Zo
af]s]sf] 5 .
cfof]un] ug]{ x/]s sfd sf/jfxLdf lgikIftf, kf/blz{tf / ljZj;gLotf sfod /fVg,
kLl8t, afnaflnsf, a[4, ckfË / dlxnfsf] ;xeflutf ;'lglZrt ug{ tyf kLl8t dlxnf /
afnaflnsfsf] uf]kgLotf sfod /fVg, ;fIfL ;+/If0f / ;fj{hlgs ;'g'jfO{sf] plrt Joj:yf ug{,
kLl8tx?sf] cfjZostf / cj:yf cg';f/sf] kl/k"/0fsf] nflu l;kmfl/z ug{, d]nldnfk /
IfdfbfgnfO{ kLl8td}qL agfpg, anfTsf/ / cGo uDeL/ ck/fwsf bf]ifLx?nfO{ cleof]hgsf nflu
l;kmfl/z ug{ dxTjk"0f{ x'g] kLl8td}qL k|fjwfgnfO{ ;d]6L of] sfo{ljlw agfO{Psf] 5 .
p2]Zox?
cfof]un] cfk\mgf] :jtGq / lgikIf rl/qnfO{ cIf'00f /fvL kLl8t, jfnjflnsf, a[4, ckfË
tyf dlxnfx?sf] laZjf; lhtL cfof]usf sfd sf/jfxL ;Dkfbg ug{sf nflu b]xfo adf]lhdsf
p2]Zox? lnO{ of] sfo{lalw agfPsf] 5 .
87

-s_ ;dfhdf bLuf] zflGt / d]nldnfksf] jftfj/0f lgdf{0f ug{ ;xof]u k'¥ofpg' .
-v_ kLl8tx?;Fu dfgjLo / ;Ddfghgs Aojxf/ ug]{ jftfj/0f ;'lglZrt ug'{ .
-u_ kLl8t / ;fIfLx?nfO{ k|efjsf/L ;+/If0f ug]{ jftfj/0f ;'lglZrt ug'{ .
-3_ cfof]usf] sfd sf/jfxLdf ;xefuL x'g kLl8tx?sf nflu cg's"n / kLl8t d}qL jftfj/0f
;'lglZrt ug'{ .
-ª_ lgikIf / lje]b /lxt sfo{ljlw ;'lglZrt ug'{ .
-r_ of}ghGo lx+;faf6 kLl8t dlxnf / afnjflnsfsf nflu ljz]if dfkb08 ckgfpg' .
-5_ ;fj{hlgsLs/0f / uf]kgLotfsf] plrt ;Gt'ng sfod ug'{ .
!= cfof]usf] sfd sf/jfxLsf] lgikIftf
cfof]un] cfˆgf] sfd sf/jfxL s;}k|lt cfu|x / k"jf{u|x g/fvL lgikIf eO{ b]xfo adf]lhd
;Dkfbg ug]{5M–
!=! cfof]un] cfˆgf] sfd sf/jfxL :jtGq, lgikIf / ljZj;gLo ?kdf ;Dkfbg ug{]5 . o;sf
nflu cfof]usf] cfrf/ ;+lxtfdf pNn]lvt k|fjwfgx? ;d]tnfO{ Jojxf/df canDag ul/g]5 .
!=@ cfof]un] s;}k|lt em'sfj, df]nflxhf jf ablgot g/fvL cfˆgf] sfd sf/jfxL ug]{5 .
!=# ln+u, hflt, ju{, If]q, wd{, efiff, ckfËtf, ;DklQ, ;fdflhs pTklQ, j}rfl/s cf:yf jf
tLdWo] s'g}klg cfwf/df s;}nfO{ e]befj gu/L cfof]un] cfˆgf] sfd sf/jfxL ug]{5 .
@= kLl8t, czQm tyf n}lËs d}qL zfvf
cfof]usf] sfd sf/jfxLnfO{ kLl8t, afnaflnsf, a[4, ckfË, czQm / dlxnf d}qL agfpg
kLl8t, czQm tyf n}lËs d}qL zfvf v8f ul/g]5, h;n] cfof]usf] lg0f{o cg';f/ b]xfo
adf]lhdsf] sfd ug]{5M–
88

@=! o; zfvfn] cfof]udf cfpg] kLl8tx?nfO{ ;Tsf/ -h:t}M cfjZostfg';f/ vfg]kfgL, lrof /
la>fd sIfsf] Aoj:yf u/L_ / cfjZos ;xof]u ug]{5 .
@=@= o; zfvfn] n}lËs ;+j]bgzLntfnfO{ Wofgdf /fVb} laleGg kLl8t ;d"x, dlxnfjfbL ;+3
;:yf, dlxnf clwsf/jfbLx? / jfnaflnsf tyf ckfË;u ;DalGwt If]qdf sfd ug]{ ;+3
;:yfx?;Fu cfjZos ;Dks{ sfod /fvL ;dGjo ug]{ Aoj:yf ug{ ;Sg]5 .
@=#=o; zfvfn] afnaflnsf / n}lËstf ;DaGwL tflnd ;+rfng ug]{ / n}lËs tyf afn d}qL
k|ltj]bgx? tof/ ug]{ sfo{ ;d]t ug]{5 .
@=$ o; zfvfn] ljz]if u/L anfTsf/ / of}ghGo lx+;faf6 kLl8t dlxnf / aflnsfsf nflu
ljz]if ;'g"jfO{sf] cfjZos Aoj:yf ug]{5 .
#= dgf];fdflhs k/fdz{
kLl8t, afnaflnsf, a[4, ckfË tyf laz]iftM anTsf/ tyf of}ghGo lx+;faf6 kLl8t
ePsf dlxnf tyf aflnsfnfO{ cfof]udf 36gfsf] ;To tYo eo/lxt tj/n] AoQm ug{] jftfj/0f
;[hgf ug{ dgf];fdflhs k/fdz{ lbg cfjZos kg{ ;Sg] x'gfn] cfof]un] b]xfo adf]lhdsf]
Aoj:yf ug]{5 M
#=! cfof]un] cfˆgf] sfo{ ;Dkfbg ubf{ kLl8tsf] cjfZostf cg';f/ ltgsf] ;xof]usf nflu
cfof]udf dgf];fdflhs k/fdz{bftf -Psychosocial counselor_ / afn dgf]lj1fgj]Qfsf] Joj:yf
ul/g]5 .
#=@ k|s/0f #=! adf]lhd la1n] cfof]un] cfkm"sxfF k7fPsf kLl8tnfO{ dof{lbt efiff / Jojxf/df
cfjZos dgf];fdflhs k/fdz{ pknAw u/fpg]5 .
$=ph'/L÷lgj]bg
cfof]udf ph'/L lgj]bg lbg] sfo{nfO{ ;/n / ;xh agfpg cfof]un] b]xfo adf]lhdsf]
Aoj:yf ug{]5M–
89

$=! cfof]un] ph"/L lgj]bg cfXjfg ubf{ ax'efiffdf ;/n / ;xh ?kdf kof{Kt ;do lbO{
:yfgLo :t/df k'Ug] u/L ;"rgfsf] ;+rf/ ug]{5 . o;f]ubf{ s]Gb|Lo / :yfgLo Pkm=Pd=/]l8of],
6]lnlehg, klqsf, kDkn]6, / j[t lrq cflbjf6 ;DalGwt ;j}nfO{ ;';"lrt u/fO{g]5 .
$=@ cfof]un] ph'/L lgj]bgsf] 9fFrf tof/ kf/L kLl8tsf] ;'ljwfsf] nflu laleGg dfWodaf6
pknAw u/fpg]5 .h:t}MO{G6/g]6,ˆofS; cflb .
$=# cfof]un] ph'/L / lgj]bg lnlvt jf df}lvs h'g;'s} ?kdf klg lnO{ btf{ ug{]5 / df}lvs
ph'/L lbg cfPdf sd{rf/L4f/f lnlka4 u/fO{ ;DalGwt AolQmsf] ;lx5fk u/fO{ /fVg] Aoj:yf
ug{]5 .
$=$ cfof]un] ph'/L / lgj]bg ˆofS; ÷Od]n, OG6/g]6, cgnfO{gaf6 klg lbg ;lsg] Joj:yf
ug]{5 .
$=% åGå k|efljt lhNnfx?df :yfgLo :t/sf] ph'/L÷lgj]bg clen]v ul/lbg cfof]un] ;xof]uL
sIf -Help Desk_ sf] Joj:yf ug]{5 . o;sf nflu cfof]un] lgwf{/0f u/]sf] ;+/rgf cg';f/ ph'/L
lgj]bg ;+sng ug{] Joj:yf ;d]t ug{]5 .
$=^ lgj]bsn] ph'/L;fy k]z ug{ rfx]sf k|df0f sfuhftx? h:t}M gful/stf, nfnk"hf{, ljjfx
btf{ k|df0fkq, d]l8sn ;l6{lkms]6 h:tf cfjZos sfuhftx?sf] lgMz'Ns kmf]6f]skL ug]{ Joj:yf
cfof]un] ldnfpg]5 .
$=& ckfË jf czQmn] ph'/L lbg :jod\ cfpg rfx]df ltgsf] ;'ljwfsf nflu cfof]un] cj:yf
cg';f/sf] ;+/rgf -h:t} M ckfË d}qL XjLnr]o/, 6\jfOn]6, wf/f, cfof]usf] sfof{nodf ckfË d}qL
af6f]sf] Aoj:yf cflb_ sf] lgdf{0f ug]{5 .
$=* cfo]fudf ph'/L ÷lgj]bg lnFbf kLl8tsf] cfTd;Ddfgdf rf]6 gk'Ug] u/L lzi6 / cfb/k"0f{
Jojxf/ ul/g]5 . o;sf nflu kLl8t jf ;fIfL;Fu 7§f d:s/L, ?vf], pkxf;k"0f{ efiffsf] k|of]u
gu/L ;wF} dof{lbt efiffsf] k|of]u ul/g]5 .
90

$=( of}ghGo lx+;faf6 kLl8t dlxnf df}lvs ph'/L lbg cfPdf dlxnf sd{rf/Ln] g} clen]v ug]{
Joj:yf ul/g]5 .
$=!) kmf]gaf6 klg ph'/L lgj]bg l6kfpgsf nflu cfof]un] lgz'MNs ;]jf k|bfos gDa/ (Toll
free number) sf] Joj:yf ug]{5 . o;/L ph'/L÷lgj]bg lnFbf pQm ph'/LnfO{ clen]v u/L
;DalGwt JolQmaf6 k|dfl0ft u/fO{ /fVg] Joj:yf ldnfO{g]5 .
$=!! cfof]un] cfkm"n] lbg] ;]jf, nfUg] ;do / ;dodf g} ;f] ;]jf k|fKt ug{ g;s]df u'gf;f] ;'Gg]
clwsf/L nufotsf s'/fx? pNn]v u/L sfo{tflnsf ;lxtsf] gful/s j8fkq tof/ u/L
cfof]usf] sfof{nodf ;a}n] b]Vg] u/L 6fFl;g]5 .
$=!@ cfof]udf ph'/L lgj]bg lbg cfpg] kLl8t, afnaflnsf, a[4, ckfË, czQm / dlxnfsf
nflu cfof]uaf6 vfg]kfgL, lrof / lj>fd sIf cflbsf] ljz]if Aoj:yf ul/g]5 .
$=!# cfof]un] kLl8tx?sf] ;'ljwfsf] nflu 36gf cg';f/sf] kl/ro kq pknAw u/fpg]5 .
%= k|fyldstfsf] qmd lgwf{+/0f
kLl8tsf] cj:yf, ck/fwsf] uDeL/tf / ;+Dj]bgzLntf ;d]tnfO{ larf/ u/L cfof]un]
ug]{ ;'g'jfO{nfO{ k|fyldstf qmd lgwf{/0f ug{ b]lvPsf]n] cfof]un] ug]{ ;'g'jfO{ b]xfo adf]lhdsf]
k|fyldstf qmddf ug]{5M–
%=! anfTsf/ / of}ghGo lx+;faf6 kLl8t dlxnf jf jflnsf ePsf] laifo,
%=@ h]i7 gful/s,czQm / ckfËtf ePsf] AolQm kLl8t ePsf] laifo,
%=# jfnjflnsf kLl8t ePsf] laifo,
%=$ Psn dlxnf kLl8t ePsf] laifo,
%=% dfly n]lvP jfx]ssf xsdf cfof]udf ph"/L lgj]bg btf{sf] cfwf/df k'/fgf]sf] qmdn],
91

^= sfuh tyf askq
cfof]udf kLl8t, afnaflnsf, a[4, ckfË tyf dlxnfsf] ;Da]bgzLntf ;d]tnfO{ larf/
u/L sfuh tyf askq u/fpFbf b]xfo adf]lhd u/fO{g]5M
^=! cfof]udf sfuh tyf askq u/fpFbf kLl8t -dlxnf, afnaflnsf, a[4, ckfË_ / ;fIfLsf]
cfTd ;Ddfgdf rf]6 gk'Ug] u/L lzi6, ;Eo / dof{lbt Jojxf/ ul/g]5 . cfof]udf sfuh tyf
askq u/fpFbf 7§f d:s/L, ?vf], pkxf;k"0f{ efiffsf] k|of]u gu/L kLl8t jf ;fIfLx?;Fu dof{lbt
efiffsf] k|of]u ul/g]5 . sfuh tyf askq u/fpFbf kLl8tsf] ;'ljwfsf nflu bf]efif]sf] ;d]t
Joj:yf ug{ ;lsg]5 .
^=@ cfof]un] of}ghGo lx+;faf6 kLl8t dlxnfsf] sfuh tyf askq dlxnf sd{rf/L4f/f g}
u/fpg] Joj:yf ug]{5 .
^=# kLl8t dlxnfsf] sfuh tyf askq u/fpFbf lghn] OR5fPsf] JolQmsf] pkl:yltdf u/fpg
;lsg]5 . o;sf nflu cfof]usf] P]g / lgodfjnLdf pNn]v eP adf]lhd kLl8tn] rfx]df cfˆgf]
sfg"g Aoj;foL /fVg lbg] Aoj:yf ;d]t ul/g]5 .
^=$ kLl8t dlxnf tyf afnaflnsfn] lbPsf] sfuh tyf askqsf] Joxf]/f cfof]usf] sfd
sf/jfxL jf sfg"g adf]lhdsf] cGo k|of]hgsf] nflu afx]s uf]Ko /fVg] Aoj:yf ul/g]5 .
&= kLl8tsf] uf]kgLotf
of}ghGo ck/fwaf6 kLl8t ePsf dlxnf tyf jflnsfsf] dfgj clwsf/sf] k|Tofe'lt tyf
JolQmut kl/rofTds ljj/0f tyf 36gfsf] tYo ;fj{hlgs ul/of] eg] pgLx?n] Gofosf] cg'e"lt
ug]{ eGbf klg ;dfhaf6 nfl~5t eO{ yk kL8f Joxf]g'{ kg]{ cj:yf cfpFg ;S5 . To;}u/L 3/
kl/jf/, ufpF ;dfhaf6 ckx]lnt eP/ afFRg'kg]{ cj:yf cfpFg ;S5 . To:t} pgLx?nfO{ kL8ssf]
;d"xaf6 ljleGg 8/, wfs, wDsL cfO{ hLp Hofgdf g} hf]lvd kg{ ;S5 . o:tf] cj:yfdf cfkm"
lj?4 ePsf] cGofosf] sfg"gL pkrf/ tyf kL8snfO{ ;hfo u/fpg cfof]udf pkl:yt x'g] sfo{
kl/Tofu ug]{ af6f] /f]Hg k'Ug] cj:yf cfpFg ;S5 . To;}n] To:tf kLl8tsf] uf]kgLotf /fVg] ljifo
92

clt dxTjk"0f{ x'g cfpF5 . t;y{, cfof]un] anfTsf/ / of}ghGo lx+;faf6 kLl8t dlxnf tyf
aflnsfsf] uf]kgLotf k|rlnt sfg"g adf]lhd sfod ug]{5 . o;f] ubf{ cfof]un] b]xfo adf]lhdsf]
sfo{lalw ckgfpg] 5M–
&=! uf]Ko /fVg'kg]{ laj/0fx?
cfof]un] cfˆgf] sfd sf/jfxL ubf{ anTsf/ / of}ghGo lx+;faf6 kLl8t dlxnf tyf
jfnaflnsfsf] b]xfo adf]lhdsf] ljj/0f uf]Ko /fVg]5 .
‣ kLl8t dlxnf / afnaflnsfsf] gfd y/, jtg,
‣ lghsf afa' cfdfsf] gfdy/, jtg,
‣ ljjflxt dlxnf eP lghsf] kltsf] gfdy/ jtg,
‣ kmf]6f],
‣ s'g} ljBfno ;+3 ;+:yf;Fusf] cfj4tf nufotsf lghx?sf] j}olQms klxrfg v'Ng] cGo
ljj/0f,
‣ cfof]un] uf]Ko /fVg] egL lg0f{o u/]sf kLl8tsf] ljj/0f .
&=@ uf]kgLotf sfod ug'{kg]{ st{Jo ePsf lgsfo jf JolQmx?M–
b]xfo adf]lhdsf lgsfo jf AolQmx?n] k|s/0f &=! adf]lhdsf] laj/0f uf]Ko /fVg' kg]{5M–
‣ cfof]u / o;sf sd{rf/L tyf ljz]if1x?,
‣ ;Da4 sfg"g Joj;foLx?,
‣ cg';Gwfgdf ;+nUg k|x/L sd{rf/Lx?,
‣ ;~rf/ If]q,
‣ cfof]usf] sfd sf/jfxLsf] l;nl;nfdf pkl:yt ;fIfL jf ljz]if1,
93

‣ kl/rofTds ljj/0f yfxf kfPsf cleefjs, ;+/Ifs jf cGo ;+3 ;+:yf / JolQmx?
&=# uf]kgLotf sfod ug]{ sfd sf/jfxL
cfof]usf b]xfo adf]lhdsf sfd sf/jfxLdf k|s/0f &=! adf]lhdsf] laj/0f uf]Ko
/flvg]5M–
‣ ph'/L jf lgj]bg btf{ ubf{ jf ph'/L jf lgj]bg clen]v ubf{,
‣ kL8ssf gfddf Dofb ;"rgf hf/L ubf{,
‣ aofg askq u/fpFbf ,
‣ ljleGg kqfrf/ ubf{,
‣ k|df0fx? ;+sng ubf{,
‣ kLl8t nufot cGo JolQmsf] sfuh u/fpFbf,
‣ cfof]un] cfˆgf] If]qflwsf/leqsf cGo ;a} sfd sf/jfxL ubf{,
&=$ anfTsf/ / of}ghGo lx+;faf6 kLl8t dlxnf jf jflnsf;Fu ;DalGwt laifosf] ;'g'jfO{ ubf{
cfof]un] aGb ;'g'jfO{ -in camera Hearing_ ug]{5 .
&=% o; cfof]usf sfd sf/jfxLdf To:tf kLl8t dlxnf tyf afnaflnsfsf] k|s/0f &=!
adf]lhdsf] laj/0f kl/jt{g u/L kl/jlt{t gfdaf6 lgh;Fu ;DalGwt sfd sf/jfxL ug]{ Aoj:yf
ul/g]5 .
&=^ anfTsf/ / of}ghGo lx+;faf6 kLl8t dlxnfsf] k|s/0f &=! adf]lhdsf] laj/0f To:tf] kLl8t
dlxnfsf] d~h'/Ln] afx]s ;fj{hlgs ug{ kfOg] 5}g .
94

*= ;fj{hlgs ;'g'jfO{
;fj{hlgs ;'g'jfO{sf] dfWodaf6 åGåsf] ;dodf ePsf 36gfx?sf] ;To tYo kQf nufpg
/ d]nldnfk u/fpg dxTjk"0f{ of]ubfg k'Ug] b]lvG5 . t;y{, cfof]un] dfgj clwsf/sf] uDeL/
pNnª3g ;DaGwL laifodf ;To tYo kQf nufpg ;fj{hlgs ;'g'jfO{ ubf{ b]xfo adf]lhdsf]
sfo{lalw ckgfpg]5 .
*=! cfof]un] ;fj{hlgs ;'g'jfO{ ubf{ ;se/ 36gf:yndf g} ug]{ Joj:yf ldnfpg]5 .
*=@ cfof]un] 36gfsf] ;To tYo kQf nufpg kL8s, kLl8t, ;fIfL / ;j{ ;fwf/0fnfO{ /fv]/
;fj{hlgs ;'g'jfO{sf] cfof]hgf ug{ ;Sg]5 .
*=# o:tf] sfo{qmddf kLl8t / ;fIfLsf] cfTd;Ddfgdf rf]6 gk'Ug] u/L lzi6 / dof{lbt efiff
k|of]u u/L af]Ng] Joj:yf ul/g]5 .
*=$ ;fj{hlgs ;'g'jfO{ sfo{qmddf Ps kIfn] csf]{ kIfnfO{ s6fIfk"0f{ / ckx]ngfhgs zAb /
efiffsf] k|of]u ug{ k|ltjGw nufO{g]5 .
*=% cfof]un] ug]{ ;fj{hlgs ;'g'jfO{sf] ;Dej eP;Dd :yfgLo ;~rf/ dfWodaf6 k|ToIf
k|zf/0f ug]{ Aoj:yf ldnfpg]5 .
(= ;fIfL ;+/If0f
;+qmd0fsfnLg Gofodf ;fIfLsf] ljz]if e"ldsf / dxTj /xG5 . k|fozM 36gfsf k|df0fx?
gi6 x'g hfg] kL8s÷pNnª\3g stf{x?af6 gi6 ul/g] / nfdf] ;do;Dd To:tf k|df0fx?sf]
lxkmfht ug{ sl7gfO{ x'g ;Sg] x'Fbf 36gfsf ;fIfLx? g} Gofo ;Dkfbgdf cfof]un] ;b'kof]u ug{
;Sg]÷e/ kg{ ;Sg] ;a}eGbf dxTjk"0f{ k|df0fx? x'g\ . To;}n] ;fIfL / kLl8tnfO{ cfˆgf] Aoxf]/f
lgw{Ss eP/ AoQm ug]{ jftfj/0f ;[hgf ug{ b]xfo adf]lhdsf] sfo{lalw ckgfO{g]5 M–
(=! cfof]usf] sfd sf/jfxLdf ;xof]u ug{] kLl8t, ;fIfL jf ltgsf kl/jf/sf ;b:o tyf
gft]bf/nfO{ cfof]un] cfjZostf cg';f/ ;'/Iffsf] Joj:yf ug]{5 .
95

(=@ ;fIfL jf kLl8tsf] ;+/If0f ubf{ cfjZostf cg';f/ lghx?sf] gfd / 7]ufgf b'j} kl/jt{g ug]{
Joj:yf ;d]t ldnfO{g]5 .
(=# ;fIfL jf kLl8tsf] ;+/If0fsf nflu cfof]un] kl/sNkgf u/]sf] ;+/rgf cg';f/ ;fIfL ;+/If0f
zfvf v8f ul/g]5 .
(=$ ;fIfL jf kLl8t;Fu cfjZostfg';f/ aGb sf/jfxL (in camera) ug{ ;lsg]5 . o;sf nflu
cfof]usf kbflwsf/L, ;DalGwt sfg'g Joj;foL / ;/f]sf/jfnf JolQmx? / cfof]un] tf]s]sf
sd{rf/L tyf cGo AolQmx? dfq aGb sf/jfxLsf] j|mddf a:g ;Sg] Joj:yf ul/g]5 .
(=% kLl8t jf ;fIfLn] rfx]df askq ubf{ cGo s;}n] lrGg g;Sg] u/L k"/} z/L/ jf d'xf/ dfq
5f]Kg] Joj:yf ldnfpg ;lsg] / To:tf kLl8t jf ;fIfLn] :j/ abNg rfx]df To;f] ug{ lbg
;lsg]5 .
(=^ To:tf] kLl8t jf ;fIfLnfO{ kL8s jf cGo s;}n] k|ToIf b]Vg gkfpg] u/L >Jo÷b[io
;Djfbsf dfWodaf6 askq lng] Joj:yf ug{ ;d]t ;lsg]5 .
(=& cfof]udf askq jf hfgsf/L lbg pkl:yt ePsf] JolQm / lghsf] ;+/Ifs÷;xof]uLsf] ?kdf
cfpg] Ps hgf AolQmn] cfpFbf hfFbf / vfg tyf a:bf nfUg] jf:tljs vr{ dfu u/]df cfof]un]
To:tf] JolQmx?nfO{ ;f] jfktsf] dgfl;j vr{ pknAw u/fpg]5 .
(=* cfof]udf sfuh jf askq ug]{, s'g} ;"rgf, hfgsf/L jf k|df0f lbg] JolQmn] cfˆgf] gfd
uf]Ko /fVg rfx]df To:tf] JolQmsf] gfduf]Ko /flvlbg] Joj:yf ul/g]5 .
(=( s'g} JolQmn] cfof]udf sfuh jf askq u/]sf] jf s'g} hfgsf/L lbPsf] sf/0fn] dfq lghsf
lj?4 s'g} klg d'2f rnfOg] jf sfg"gL sf/jfxL ul/g] 5}g .
(=!) ;/sf/L lgsfodf sfo{/t s'g} sd{rf/L jf ;'/IffsdL{n] cfkm" sfo{/t lgsfodf /xL
cfof]udf sfuh, askq jf hfgsf/L lbg ;'/Iffsf sf/0f g;Sg] hgfPdf To:tf] sd{rf/LnfO{ P]g
adf]lhd lgh ;?jf x'g ;Sg] / lghnfO{ ;xh x'g] lgsfodf ;?jf ug{ ;DalGwt lgsfodf n]vL
k7fO{g]5 .
96

!)=kl/k"/0f
;+qmd0fsfnLg Gofosf] Pp6f dxTjk"0f{ sfo{sf] ?kdf kl/k"/0fnfO{ lnO{G5 . ;+qmd0fsfnLg
Gofosf k"jf{wf/x?df ;a}eGbf hf]8 lbOPsf] ljifo klg kl/k"/0f g} xf] . dfgj clwsf/ / dfgjLo
sfg'g;Fu ;DalGwt lx+;fdf k/]sf kl/jf/x?nfO{ Gofols ?kdf ;Daf]wg ug{ kl/k"/0fsf]
cfjZostf x'G5 . kl/k"/0fsf sfo{qmdx?n] åGåaf6 kLl8t ePsf JolQm / ltgsf kl/jf/nfO{ s]xL
xb;Dd ePklg nfe k'Ub5 . kl/k"/0fsf] dfWodaf6 kLl8tnfO{ /fxt pknAw u/fO{g] xF'bf
kl/k"/0f / To;sf] k|lqmof cToGt dxTjk"0f{ x'G5 . cfof]un] kl/k"/0fnfO{ kLl8t, jfnaflnsf, a[4,
ckfË tyf dlxnf d}qL agfpg b]xfo adf]lhdsf] sfo{lalw ckgfpg]5 M–
!)=! cfof]un] kLl8tnfO{ kLl8tn] kfpg] /fxt, Ifltk"lt{, ;]jf tyf ;'ljwf / tL k|fKt ug]{ k|lqmof
;d]t :ki6 pNn]v ul/Psf] kLl8t kl/ro kq pknAw u/fpg]5 .
!)=@ kl/k"/0fsf nflu l;kmfl/; ubf{ kLl8t dlxnf / afnaflnsf ePdf lghsf] efjL hLjg tyf
j[lQ ljsf; (career development) nfO{ ;d]t ljrf/ ul/g]5 .
!)=# kl/k"/0f sfo{qmdsf] k|fyldstf lgwf{/0f ubf{ kLl8tsf] cfjZostf, cj:yf, O{R5f / dfu
a'emL lghsf] k|fyldstf cg';f/sf] ;'ljwf, ;x'lnot tyf cGo Aoj:yfsf] l;kmfl/; ul/g]5 .
o;f] ubf{ l;dfGts[t / lk5l8Psf ;d'bfosf] ;Da]bgzLntfnfO{ ;d]t larf/ ul/g]5 .
!)=$ cfof]un] pko'Qm ;Dem]df kLl8tsf] cj:yf / k|s[lt cg';f/ lghsf] kl/jf/sf] s'g}
;b:onfO{ b]xfosf] ;'ljwf jf ;x'lnot pknAw u/fpg l;kmfl/z ug]{5 M–
!)=$=! lgMz'Ns lzIff
‣ 5fqj[lQsf] l;kmfl/z ubf{ kLl8tsf ;GtfgnfO{ of]Uotfsf] cfwf/df pRr tx;Dd k9fpg]
vr{sf] Joj:yf ug]{ l;kmfl/z ul/g]5 .
‣ kLl8t afnjflnsfx?nfO{ pknAw u/fO{g] 5fqj[ltdf Ps?ktf Nofpg] Aoj:yf ug{
l;kmfl/z ul/g]5 .
97

!)=$=@ :jf:Yof]krf/
‣ åGåsfnsf 3fO{t] cue+u ePsfx?sf] pkrf/sf nflu ;/sf/L, ;fd'bflos c:ktfndf
ljz]if Aoj:yf ug{sf nflu l;kmfl/; ul/g]5 .
‣ åGåsfnsf 3fO{t]n] pkrf/ u/fPsf] sfuhft k]z u/]df oyfy{ 5fgljg u/L To:tf]
pkrf/ vr{ pknAw u/fpg l;kmfl/z ul/g]5 .
‣ åGå kLl8tsf nflu w/fgdf xfn :yflkt pkrf/ s]Gb|df cGo lhNnfsf kLl8tx?sf] ;d]t
pkrf/ u/fpg] Joj:yfsf nflu l;kmfl/; ul/g]5 .
!)=$=# ;Lkd"ns tflnd
‣ cfof]un] kLl8tx?sf] ?lr / rfxfgf cg';f/ s[lif, kfszf:q, ;jf/L rfns, ;'/Iff,
;f}Gbo{snf, l;nfO{ a'gfO{ cflb ;Lkd"ns tflndsf] nflu l;kmfl/z ul/g]5 .
!)=$=$ ljgf Jofh jf ;x'lnotk"0f{ Jofhdf C0f ;'ljwf
cfof]usf] tkm{af6 kl/k"/0fsf] nflu l;kmfl/; ubf{ kLl8tnfO{ pknAw u/fpg] /fxt
;Dej eP;Dd Psd'i7 pknAw u/fpg] u/L l;kmfl/; ul/g]5 . o;sf nflu kLl8tn]
cfkm\gf] efjL sfo{ of]hgfsf] vfsf h:t} M kz' kfng, s'v'/f kfng, s[lif, t/sf/L v]tL,
v'b|f Jofkf/ / k|o{6g Aoj;fo cflb h:tf of]hgf to u/L /fxtsf] ;b'kof]u ug]{ sfo{ljlw
k]z u/]df ;f] sfo{ of]hgfdf vr{ ug]{ u/L ljgf Jofh jf ;x'lnotk"0f{ Jofhdf C0f
;'ljwf pknAw u/fpg l;kmfl/; ul/g]5 .
!)=$=% a;f]af;sf] Joj:yf
‣ åGåsfndf 3/, hUUff ljlxg ePsf, la:yflkt kfl/Psf / ;DklQ sAhf ul/Psfsf] oyfy{
5fgljg u/L P]g tyf lgodfjnLdf pNn]v eP adf]lhdsf] pko'Qm a;f]af;sf] nflu
l;kmfl/z ul/g]5 .
98

‣ cfjZostf cg';f/ kLl8t dlxnf, afnjflnsf, a[4 / ckfËsf nflu k'gM:yfkgf s]Gb| /
afnu[xsf] :yfkgf ug{ l;kmf/L; ul/g]5 .
‣ g]kfn ;/sf/4f/f ljleGg lhNnfdf :yflkt k'g{:yfkgf s]Gb| / afn u[xdf åGå kLl8t
dlxnf, afnjflnsf, a[4 / ckfËsf nflu cf/If0fsf] Joj:yf ug{ l;kmfl/z ul/g]5 .
!)=$=^ /f]huf/sf] ;'ljwf
‣ kLl8tsf] cj:yfnfO{ larf/ u/L cfof]un] lg0f{o u/] adf]lhdsf] /f]huf/Lsf] nflu
l;kmfl/z ul/g]5 .
!)=$=& cfof]un] pko'Qm ;Dem]sf] cGo ;'ljwf jf ;x'lnotM
‣ åGåsf qmddf Psn ePsf dlxnfsf] hLljsf]kfh{gsf nflu dfl;s eQf pknAw u/fpg
l;kmfl/; ul/g]5 .
‣ kLl8tsf] d[To' e};s]sf]df kLl8tn] kfpg] Ifltk"lt{, ;'ljwf jf ;x'lnot lghsf] kl/jf/sf]
glhssf] xsjfnfnfO{ pknAw u/fpg l;kmfl/z ul/g]5 .
‣ ckfËtf ePsf JolQmx?sf] k'gM kl/If0f u/fO{ pgLx?sf] cj:yf cg';f/sf] ckfËtf
k|ltzt lgwf{/0f u/]/ ;f]xL cg'?k dfl;s eQf pknAw u/fpg l;kmfl/z ul/g]5 . kLl8t
ckfËsf jfnjflnsfsf] klg plrt z}lIfs 5fqj[lQ 5fqjf;sf] Joj:yf / kLl8tsf]
lgMz'Ns cf}ifwL pkrf/ u/fpg l;kmfl/; ul/g]5 .
!)=$=* anfTs[t dlxnfaf6 hGd]sf] ;Gtfgsf] afj' kQf gnfu]sf] cj:yfdf lghsf] e/0fkf]if0f,
lzIff cflbsf nflu cfof]un] l;kmfl/; ug]{5 .
99

!!=d]nldnfk
;dfhdf bLuf] zflGt :yfkgf ug'{ klg ;+qmd0fsfnLg Gofosf] Pp6f dxTjk"0f{ sfo{ xf] .
d]nldnfkn] klg bLuf] zflGtsf nflu dxTjk"0f{ e"ldsf v]Ng] xF'bf d]nldnfknfO{ kLl8t,
jfnaflnsf, a[4, ckfË / dlxnf d}qL agfpg cfof]un] b]xfo adf]lhdsf] sfo{lalw ckfpg]5M–
!!=! d]nldnfk u/fpFbf cfof]un] kLl8tnfO{ x'g uPsf] Iflt jfkt dgfl;j Ifltk"lt{ kL8såf/f
pknAw u/fpg nufpg]5 .
!!=@ d]nldnfk u/fpg] ;DaGwdf cfof]un] kL8s / kLl8tnfO{ pTk|]l/t ug{sf] nflu b]xfo
adf]lhdsf] sfd ug{ jf u/fpg ;Sg]5M–
!!=@=! ;z:q åGåu|:t 7fpFdf kL8s, kLl8t tyf lghsf kl/jf/nfO{ ;lDdlnt u/fO{ d]nldnfk
;df/f]x cfo]fhgf ug{],
!!=@=@ kL8s, kLl8t tyf lghsf kl/jf/sf] ;+nUgtfdf ;z:q åGåsf] qmddf d/]sf JolQmsf]
;Demgf :j?k k|ltdf jf ;fj{hlgs :yn -h:t}M emfkfdf a]kQf kl/jf/n] lgdf{0f u/]sf] :tDe
cflb_ lgdf{0f ug]{ jf :tDe v8f ug]{ .
!!=@=# d]nldnfk ;DaGwL ljleGg n]v, /rgf, lgaGw, uLt,lrq cflb k|sfzg ug{ .
!!=@=$ ;fdflhs tyf ;fd'bflos ;b\efj a9fpg .
!!=@=% cGo pko'Qm sfo{x? ug{ h:t}M d[tssf] gfddf rf}tf/f, kf6L, wf/f, s'jf, rfkfsn,
k':tsfno, k|j]z4f/, cflb lgdf{0f ug{{ .
!@=cfof]usf] sfd sf/jfxL ;fj{hlgs ug]{
cfof]un] cfˆgf] sfd sf/jfxL v'nf / kf/bzL{ ?kdf ;DkGg u/L ;j{;fwf/0fsf]
hfgsf/Lsf nflu b]xfo adf]lhd ;fj{hlgs ug]{5M–
100

!@=! cfof]un] kl/k"/0f / Ifdfbfgsf] nflu l;kmfl/z u/]sf, d]nldnfk u/fPsf, Ifdfbfgsf nflu
l;kmfl/z u/]sf / sfg"gL sf/jfxLsf] nflu l;kmfl/; u/]sf laifox? ;j{;fwf/0fsf] hfgsf/Lsf]
nflu ;a} k|sf/sf ldl8ofaf6 ;fj{hlgs ug]{5 .
!@=@ o;/L cfof]un] cfˆgf sfd sf/jfxL ;fj{hlgs ubf{ P]gsf] bkmf !( sf] pkbkmf -@_
adf]lhd kLl8tsf] ;'/Iff ;d]tsf nflu uf]Ko /fVg'kg]{ ljifox?nfO{ ;fj{hlgs ul/g] 5}g .
!# cleof]hgsf] nflu l;kmfl/;
;+qmd0fsflng Gofosf] Pp6f cToGt dxTjk"0f{ sfo{ b08lxgtfsf] cGTo ug'{ xf] .
åGåsfnsf dfgj clwsf/sf uDeL/ pNnª\3gsf 36gfsf bf]ifLx?nfO{ sfg"gsf] bfo/f leq
Nofpg cfof]un] cleof]hgsf nflu b]xfo adf]lhd l;kmfl/z ug]{5 M–
!#=! cfof]un] anfTsf/ / uDeL/ k|s[ltsf cGo ck/fwdf P]g cg';f/ kL8snfO{ cleof]hgsf
nflu l;kml/z ug]{5 .
!#=@ k|s/0f !#=! adf]lhdsf ck/fwdf cg';Gwfg k"/f eP/ ;To tYo kQf nfu]kl5 cfof]un]
ck/fw} lkR5} cleof]hgsf] nflu l;kmfl/z ug]{5 .
!$=ljljw
cfof]un] cfˆgf] sfd sf/jfxL kLl8t, afnaflnsf, a[4, ckfË tyf dlxnf d}qL agfpg
b]xfo adf]lhdsf] sfo{lalw ;d]t ckgfpg]5M–
!$=! cfof]usf] sfd sf/jfxLsf ;DaGwdf cfjZostfg';f/ kLl8tx?;Fu :ynut cGtlqm{of
sfo{qmd ul/g]5 .
!$=@ kLl8tnfO{ cfof]usf] sfd sf/jfxL ;DaGwL k|lqmof, cfof]uaf6 lbOg] ;]jf / nfUg] ;do /
;Dks{ ug]{ JolQm ;d]tsf] af/]df hfgsf/L u/fO{g]5 .
101

!$=# kLl8tnfO{ oyfy{ 36gf k|s6 ug{ ;xlhs/0fsf] Joj:yf ldnfO{g]5 . h;sf nflu x]Nk
8]:s, tflnd k|fKt dlxnf / k'?if sd{rf/L, dgf];fdflhs k/fdz{bftf, sfg"g Joj;foL, dlxnf /
k'?if k|x/L cflbsf] Joj:yf ;d]t ul/g]5 .
!$=$ kLl8t d}qL, dlxnf, afnaflnsf, a[4 / ckfË d}qL Jojxf/ ug]{ ljifodf sd{rf/Lx?nfO{
pko'Qm tflndsf] Joj:yf ul/g]5 . o; cGtu{t cGo laifosf cltl/Qm dgf];fdflhs k/fdz{,
n}lËs ;+j]bgzLntf, ckfË ,afnaflnsf, a[4 / dlxnf d}qL Jojxf/ h:tf laifodf bIftf
clea[l4sf nflu :jb]zL tyf ljb]zL k|lzIf0f lbg] Joj:yf ldnfO{g]5 .
!$=% kLl8tsf] ph'/L lgj]bgsf ;DaGwdf ul/Psf] sf/jfxLsf] cWofjlws hfgsf/L SMS dfkm{t\
df]afOndf / web site:www….dfkm{t klg pknAw u/fpg] Joj:yf ldnfpg]5 .
!$=^ kLl8tn] cfof]u ;dIf cfaZos sfuhftx? k|flKtsf nflu l;kmfl/z ul/lbgsf nflu
cg'/f]w u/]df cfof]un] ;DalGwt lgsfodf l;kmfl/z ul/lbg ;Sg]5 .
!$=& 36gfsf] 5fgljg jf cg';Gwfgdf v6fO{g] 6f]nLnfO{ n}lËs ;dfj]zL jgfO{g]5 .
!$=* cfof]un] cfkmgf] k|ltj]bgdf n}lËs ;Dj]bgzLntfsf 36gfx?, tL 36gfx? 36\g'sf
sf/0fx? / eljiodf To:tf 36gfx? bf]xf]l/g glbg ug'{kg]{ pkfox? ;d]tsf] 5'§} laj/0f ;dfj]z
ug]{5 .
!$=( åGåsf sf/0f afndgf]lj1fg dfly k/]sf c;/x?sf] cWoogsf] laj/0fnfO{ ;d]t cfof]usf]
k|ltj]bgdf ;dfj]z ul/g]5 .
102

cg';"lr –^
a]kQf kfl/Psf JolQmsf] 5fgljg, ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]u P]g, @)&! / ;+zf]wg
1. P]gsf] k|:tfjgfsf] t];|f] cg'R5]b / bkmf # df æuDeL/ ck/fwÆ eGg] zAbx? k|of]u ePsf /
bkmf @^ -@_ df æuDeL/ k|s[ltsf cGo ck/fwÆ eGg] zabx? k|of]u ePsf] b]lvG5 . bkmf @
-`_ df ædfgj clwsf/sf] uDeL/ pNn+3gÆ sf] kl/efiff ePsf] 5 eg] æuDeL/ ck/fwÆ jf
æuDeL/ k|s[ltsf cGo ck/fwÆ sf] P]gdf kl/efiff ePsf] 5}g . P]gsf] ;du| Joj:yf x]bf{
;To cGj]if0f d]nldnfk, kl/k"/0f, Ifdfbfg / sfg"gL sf/jfxL ug'{kg]{ cj:yf /x]sf] / bkmf
!# -%_ adf]lhd o; cfof]usf] If]qflwsf/ bkmf @ -`_ n] kl/efiff u/]sf dfgj clwsf/sf]
uDeL/ pNn+3gsf 36gfx? dWo] * j6fdf l;ldt /x]sf] x'Fbf pQm 36gfx?dWo] s'g s'g
36gf jf ck/fw uDeL/ ck/fw jf uDeL/ k|s[ltsf cGo ck/fw x'g\ ;jf]{Rr cbfntsf] ldlt
@)&!.!!.!$ sf] km};nf ;d]tsf] ;Gbe{df kl/eflift -P]g ;+zf]wg_ x'g'kg]{ .
2. ;jf]{Rr cbfntsf] km};nf cg'?k ab/ jf cdfGo 3f]lift eP adf]lhd bkmf bkmf @$, bkmf
@% -#_ / _$_ bkmf @^-%_ / bkmf @( -!_ / -@_ df ;+zf]wg x'g'kg]{ .
3. pko'{Qm k|s/0f ! adf]lhd kl/efiff u/L ;s]kl5 To;af6 cGo bkmfdf kg]{ k|efj / ;jf]{Rr
cbfntsf] km};nf cg'?k ab/ jf cdfGo 3f]lift ePsf Joj:yfn] cGo bkmfdf kfg]{ k|efj
-cross reference impact_ cWoog u/L cGo bkmfx? vf;u/L bkmf @% / @( df
;+zf]wg x'g'kg]{ .
4. P]gsf] bkmf @ -`_ -%_ df ;z:q åGåsf] qmddf lgMz:q JolQm jf hg;d'bfo lj?4 nlIft
u/L jf of]hgfa4 ?kdf ul/Psf] zf/Ll/s jf dfgl;s oftgfnfO{ dfgj clwsf/sf] uDeL/
pNn+3gsf] kl/efiff leq kfl/Psf] 5 . k|rlnt g]kfn sfg"gn] xfn;Dd oftgfnfO{
ck/flws/0f u/]sf] klg 5}g, ;hfo tf]s]s]f klg 5}g . oftgf lj?4sf] dxf;lGwsf] kIf
ePsf] ;Gbe{df oftgfnfO{ ck/flws/0f u/L ;hfo tf]Sg] bfloTj /fHosf] x'G5 . To;}u/L
oftgfnfO{ ck/flws/0f / ;hfo tf]Sg] u/L sfg"g agfpFbf a]kQf kfl/Psf JolQmsf] 5fgljg,
;To lg?k0f tyf d]nldnfk P]g, @)&! -P]g_ df pko{'Qmfg';f/ kl/eflift oftgfnfO{ klg
ck/flws/0f u/L ;hfo tf]Sg] Joj:yf x'g'kg]{ x'G5 .
5. ;To lg?k0f tyf d]nldnfk cfof]usf] :yfkgf ;Dat\ @)%@ ;fn kmfNu'0f ! ut]b]lv @)^#
;fn d+l;/ % ut];Dd /fHo kIf / tTsflng g]kfn sDo'lgi6 kf6L{ -dfcf]jfbL_ aLr ePsf]
;z:q åGåsf] qmddf ePsf uDeL/ dfgj clwsf/ pNn+3gsf 36gfx?sf] 5fgljg u/L
cfjZostfg';f/ sfg"gL sf/jfO{sf] nflu l;kmfl/; ug{ ;d]t ePsf] xf] . P]gsf] bkmf @-`_
df ljleGg gf} lsl;dsf 36gfx?sf] kl/efiff ul/Psf] 5 . k|rlnt sfg"gdf tL 36gfx?
dWo] sltko 36gfx?sf ;DaGwdf sfg"gL sf/jfO{ rnfpg 5f]6f] cjlwsf] xbDofb tf]lsPsf]
cj:yf 5 . ;Ddflgt ;jf]{Rr cbfntaf6 l/6 g+= )^(-ws-))%& cfb]z ldlt
103

@)&).)(.!* df o;} ljifosf] k"j{jlt{ cWofb]zsf] xbDofbsf] ;DaGwdf b]xfo adf]lhd
cfb]z ePsf] b]lvG5 .
æcfof]un] l;kmfl/z u/]sf] jf dGqfnosf] kqfg';f/ dxfGofolwjQmfn] d'2f rnfpg' kg]{ 7x/
u/]kl5 d'2f rnfpFbf rnfpg] xbDofb tf]lsPsf] / xbDofb #% lbg tf]lsPsf] sf/0faf6
xbDofbleq d'2f grnfPdf Gofodf kg]{ k|efj Pj+ ;f] ;DaGwL pQ/bfloTj ;d]t ls6fg
u/]sf] gb]lvPsf] ;fy} To:tf] uDeL/ s;"/df cNk xbDofb tf]Sbf dfgj clwsf/ sfg"gsf]
pNn+3gsf] 36gfdf b08lxgtfsf] cj:yf l;h{gf x'g;Sg] x'gfn] ;d]t pQm Joj:yf
;+ljwfgsf] df}lns xs Pj+ Gofo ;DaGwL Joj:yf / ;+ljwfgn] clusf/ u/]sf] Gofosf] dfGo
l;4fGtsf] ljk/Lt b]lvPsf]n] pk/f]Qm adf]lhd ;+ljwfg / Gofo ;+ut x'g]u/L ;+zf]lwt /
kl/dfh{g ug'{kg]{Æ
To;}u/L xbDofbsf] :ki6 Joj:yf ul/of] eg] cfof]usf] l;kmfl/z adf]lhd kL8s pk/ sfg"gL
sf/jfO{ x'G5 eGg] s'/fdf kLl8tnfO{ ljZj:t x'g yk ;xof]u k'Ug] ;d]t ePsf]n] P]gsf] bkmf
@( sf] pkbkmf -$_ kl5 b]xfosf] pkbkmf -%_ yKg'kg]{M
æ-%_ o; P]g cGtu{t cfof]usf] l;kmfl/zdf kL8s pk/ d'2f rNg] cj:yfdf xbDofb nfUg]
5}g Æ
6. kLl8tx?nfO{ cfof]u ;dIf kL8ssf lj?4sf] cfˆgf s'/f /fVgsf nflu cfof]un] sfg"gL
sf/jfO{sf] nflu u/]sf] l;kmfl/z sfof{Gjog x'g] cfjZos ;a} Joj:yf ePsf] kLl8tn] b]v]df
kLl8tnfO{ cfZj:t x'g yk d2t k'U5 . P]gsf] bkmf @( sf] pkbkmf -$_ df g]kfn ;/sf/n]
sfg"g adf]lhd u7g u/]sf] ljz]if cbfntdf kL8s lj?4 d'4f rNg] Joj:yf 5 . g]kfn
;/sf/n] o; k|of]hgsf nflu ljz]if cbfnt xfn;Dd u7g u/]sf] 5}g . k|:t't ljifo;Fu
;DalGwt d'2fx? rnfpg g]kfn ;/sf/n] sfg"g adf]lhd ljz]if cbfnt u7g ug]{ xf] jf
xfn ljBdfg ljz]if cbfntnfO{ g} lhDd]jf/L lbg] xf] :ki6 ePsf] 5}g . o;y{ of] ljifo
osLg u/L P]gsf] bkmf @%-#_ / @( -!_, -@_ / -$_ adf]lhdsf] ljz]if cbfntsf] Joj:yf
x'g'kg]{ .
7. P]gsf] bkmf @$ df sAhf jf hkmt ul/Psf] ;DklQ ;DalGwt JolQmaf6 lkmtf{ ug{ g]kfn
;/sf/;Fu l;kmfl/z ug]{ Joj:yf /x]sf] / ;jf]{Rr cbfntsf] km};nf -k]h &)_ df sAhf
;Dklt ;DalGwt xsbf/nfO{ lkmtf{ ug{ ;+u7g ;d]tnfO{ hjfkmb]xL agfpg ;+zf]wg x'g'kg]{
cj:yf /x]sf] pNn]v ePsf] ;Gbe{nfO{ ljrf/ u/L P]gdf cfjZos ;+zf]wg k|:tfj x'g'kg]{ .
8. P]gsf] bkmf @% sf] pkbkmf $ df dfgj clwsf/sf] uDeL/ pNn3gsf] cf/f]kdf ;fj{hlgs
kb wf/0f u/]sf] s'g} JolQm bf]ifL b]lvPdf ljefuLo sf/jfO{ ug{ ;DalGwt clVtof/jfnf
;dIf n]vL k7fpg' kg]{ Joj:yf 5 . ;jf]{Rr cbfntsf] km};nf -k]h &)_ cleo'Qmn] ljefuLo
sf/jfO{sf cfwf/df kmf}hbf/L bfloTjaf6 pGd'lQm gkfpg] Joj:yf ug{ ;+zf]wg x'g'kg]{ cj:yf
/x]sf] pNn]v ePsf] ;Gbe{nfO{ ljrf/ u/L P]gdf cfjZos ;+zf]wg k|:tfj x'g'kg]{ .
104

cg';"lr –&
cfof]un] xfn ;Dd e|d0f u/]sf lhNnfx?
l;= g+ lhNnfsf] gfd l;= g+
!= 89]Nw'/f @= a}t8L
#= bfr'{nf $ s~rgk'/
% s}nfnL ^ 8f]6L
& c5fd * aemfª
( Affh'/f !) afs]
!! alb{of !@ ;'v]{t
!# b}n]v !$ Hffh/sf]6
!% ;Nofg !^ bfª
!& ?s'd !* Ko'7fg
!( /f]Nkf @) sf:sL
@! tgx' @@ ndh'ª
@# Uff]vf{ @$ :ofªhf
@% Onfd @^ kfFry/
@& tfKn]h'ª @* emfkf
@( Dff]/ª #) ;'g;/L
#! c3f{vFfrL #@ ?kGb]xL
## kfNkf #$ slknj:t'
#% u'NdL #^ sfe|]
#& l;Gw'knf~rf]s #* /fd]5fk
#( l;Gw'nL $) bf]nvf
105

$! nlntk'/ $@ ;f]n'v'Da'
$# cf]vn9'ªuf $$ Vff]6fª
$% pbok'/ $^ dsjfgk'/
$& afUn'ª $* DofUbL
$( kj{t %) Wfflbª
%! g'jfsf]6 %@ /;'jf
106