Byltíngur, 2. útgáfa, 2016.

B y l t í n g u r
2. Árgangur. 2016
Tímarit heimspekinema

Byltíngur
Tímarit heimspekinema
1. tölublað 2016, 2. árgangur
Ritstjórar
Elísabet Rós Valsdóttir
Hlín Leifsdóttir
Stefanía dóttir Páls
Sérstakar þakkir
Elínborg Harpa Önundardóttir
Fríða Ísberg
Freyja Þórsdóttir
Jóhann Valur Klausen
Umbrot
Aldís Dagmar Erlingsdóttir
Mynd á forsíðu
Stefanía dóttir Páls
Prentstofa
Guðjón Ó.
Reykjavík, 2016

Efnisyfirlit
Leiðarar
Með kærri kveðju, Ég, Elínborg
Frá því er Byltíngur vaknar, ferðast í kringum landið og hefur sálarmeðferð
Ljóðahornið - Eydís Blöndal
Ljóðahornið - Kristian Guttesen
„Hryðjuverkamaður í karlaveldinu“ – Viðtal við Jón Gnarr
Listin að yrkja heimspeki
Bjórinn sem bætti heiminn
„Vegurinn sem hreyfist og innri fjársjóðurinn“ –Viðtal við Rúrí
Ljóðahornið - Jóhann Valur Klausen
Ljóðahornið - Ægir Þór Jähnke
Siðferðisleg rök fyrir grænkera lífstíl
„Eign samræðunnar“ –Viðtal við Sigrúnu Ingu Hrólfsdóttur
Smásöguhornið - Röltið
Útópía
4
5
7
10
10
11
20
24
26
38
39
40
44
52
54

Leiðarar
Það er auðveldara að búa til barn en að skrifa texta. Finnst mér allavega. Ein
lítil og létt athöfn og svo fær það bara að malla í níu mánuði og þú þarft í rauninni
ekki að gera neitt meira (nema svo fæða það en það er ekki til umræðu).
Þú þarft ekkert að gera nema finna fyrir smá greddu og gleyma getnaðarvörn
eina dags- eða kvöldstund. Hins vegar þarftu alveg svakalega mikið að hugsa
ef þú ætlar að skrifa texta. Liggja yfir honum margar dags- eða kvöldstundir
og leggja mikið á þig. Svo er líka ekkert alltaf gaman að búa til texta, þig
langar jafnvel ekkert til þess en verður að gera það. Það er hins vegar alltaf
gaman að búa til barn (á meðan báðir aðilar eru til í tuskið að sjálfsögðu).
En svo er aftur annað mál að ekki eru allir eins og ég, og eiga eflaust erfiðara
með að búa til barn en auðveldara með að búa til texta.
– Elísabet Rós Valsdóttir.
Kæru lesendur Byltings.
Framlag mitt til blaðsins var að eiga viðtöl við þrjá listamenn með meiru: Jón
Gnarr, Rúrí og Sigrúnu Ingu Hrólfsdóttur um heimspeki, listina og fleira. Í
gegnum viðtölin liggja ákveðnir sameiginlegir rauðir þræðir. Öll koma þau
inn á hugrekki, tvíhyggju og mikilvægi þess að skyggnast undir yfirborðið.
Hvert með sínum hætti varpa þau ljósi á ólíka fleti þessara viðfangsefna. Ég
vona að lesendur eigi eftir að njóta þess að lesa viðtölin og, í anda rauðu
þráðanna sem ganga í gegnum þau, leyfi sér það hugrekki að skyggnast undir
yfirborð textans. Því allt getur haft margs konar merkingu í lífinu. Samræðan
sjálf, regnboginn og meira að segja það að varalita sig.
– Hlín Leifsdóttir.
Hæbbs. Undanfarið hef ég pælt svolítið í útvörpum. Radíóum. Pæliðíþeim.
Það er frekar mind-blowing að einhver hafi fundið upp svona apparat sem
pikkar upp og sendir útvarpsbylgjur. Pæliðí hvernig heimurinn væri ef við
hefðum aldrei fattað það væru til ósýnilegar bylgjur. Og það er heldur ekkert
svo langt síðan við „uppgötvuðum“ þær, bara svona hundraðofimmtíu ár
síðan. Ef útvarpið er amma internetsins, hvernig ætli barnabarn internetsins
verði? Pæææliðíþví…
– Stefanía dóttir Páls
4

Með kærri kveðju, Ég, Elínborg.
Elínborg Harpa Önundardóttir
Undanfarna fimm mánuði hefur herjað á mig
óþolandi spurning frá utanaðkomandi aðilum:
„Was machst du dann, hier in Freiburg?“
Og svarið er: Ég veit það ekki. Ég fokking veit það
ekki. Ég veit ekki hvað ég er að gera hér í Freiburg.
Ég líð bara einhvern veginn áfram, alveg eins og ég
myndi gera í Reykjavík, eða París, eða á Hvolsvelli,
eða hvar sem er annars staðar. Ég ráfa áfram inn
í þokukennda framtíð, set annan fótinn framfyrir
hinn í ævilöngum göngutúr. Í kringum mig ráfa
þúsundir annarra. Við göngum þvers og kruss á
leiðir hvors annars en við göngum líka samhliða
nokkrum, sumum lengur en öðrum, áður en við
stefnum í aðra átt. Þar sem ég líð áfram hef ég á
tilfinningunni að hafa verið ein og sama manneskjan
frá því ég man eftir mér, óslitinn þráður meðvitundar
er samofinn sporum mínum og þó að enginn
hafi kennt mér það get ég greint sjálfa mig
frá öðrum og mér er það fullkomlega náttúrulegt.
Ég hef það á tilfinningunni að búa yfir frelsi til að
breyta eftir eigin höfði og þegar ég vakna á morgnanna
finnst mér ég vera tvískipt; annar hlutinn
efnislegur, hendurnar sem ég teygi í átt að loftinu,
en hinn hlutinn andlegur, ég-ið sem virðir fyrir
sér hendurnar sem teygja sig upp frá kunnulegum
líkama við hljóðláta ætlandi þess sjálfs. Þessa sjálfs.
Sjálfsins sem ég er. En hvað er þetta sjálf ?
Nei, ég ætla ekki að þykjast geta svarað þessarri
spurningu, enda ekki einu sinni komin með baccalaureus
artium gráðu. Ég get aftur á móti bætt örlítið
við svarið við upphafsspurningunni, þessari um
hvað ég hafi verið að gera í Freiburg: Einu sinni
í viku hef ég sest inn í litla kennslustofu á annarri
hæð í gömlu byggingunni þar sem fram fór málstofa
um sjálfið og sjálfsþekkingu. Í síðustu viku lauk
málsstofunni. Þvert á allar mínar vonir varðandi
aukna þekkingu á þessu undarlega fyrirbæri sem
við köllum sjálf, er ég gjörsamlega rugluð í ríminu
og til að vera smá dramatísk (því það tíðkast á
meðal heimspekinga) þá svífur á mig þegar ég átta
mig á hversu lítið ég veit um ég-ið mitt og ég rek
upp bælt kvein.
Ég er til dæmis mjög óviss um að geta kallað sjálfið
“fyrirbæri” líkt og ég gerði hér rétt í þessu; ber
sjálfið fyrir okkur eða ber allt annað fyrir sjálfið?
Getur sjálfið borið fyrir sjálft sig? Er það það sem
við meinum með sjálfsvitund? Þegar við beinum
athygli okkar að eigin sjálfi? Þegar við hugsum
um eigin hugsanir? Er það svo þessi sjálfsvitund
sem gerir okkur kleift að halda í tilfinninguna um
samfellda tilveru okkar í gegnum tíma? Hvernig
stendur á því að ég get samsamað 22 ára mig við
15 ára mig, þrátt fyrir þann mun sem er á þessum
tveimur Elínborgum? (Eru þetta tvær Elínborgir?)
Er ég Elínborg eða er ég ég? Er þetta sama fullyrðing?
Ef að Elínborg vitnar til líkamans sem
að ég-ið mitt býr í get ég þá neitað því að ég sé
Elínborg? Er villandi að tala um líkama sem að
ég-ið mitt býr í og áætla þannig að ekki sé um eina
heild að ræða? Kannski er auðveldara að átta sig
á þessu ef að við veltum fyrir okkur orðinu „ég“.
Er orðið „ég“ tilvitnunarorð? Til hvers er verið að
vitna með notkun þess? Manneskjunnar sem notar
orðið á þeirri stundu sem það er borið fram?
Get ég mögulega ruglast á sjálfri mér og öðrum
eða veit ég alltaf að ég er að tala um sjálfa mig
þegar ég tala um sjálfa mig? Er hugsanlegt að ég
beri fram spurningu á við þessa: „Það er verið að
hrinda einhverjum, en er það ég sem verið er að
hrinda?“? Eða eru slíkar vangaveltur merki um að
eitthvað sé ekki alveg í lagi hjá moi? Notum við
orðið ég á sama hátt og við notum orðasambandið
þessi hérna? Þessi hérna sjomla er allavega ekki alveg
viss um það. Skiljiði?
Hvernig ber ég eiginlega kennsl á sjálfa mig trekk
í trekk í trekk án þess að skjátlast? Getur einhver
5

útskýrt það fyrir mér? Megið endilega senda mér
einkaskilaboð á Facebook ef ykkur dettur eitthvað
skynsamlegt í hug. Talandi um skynsemi, getur
verið að ég þarfnist sjálfsþekkingar til þess að eiga
möguleika á að breyta skynsamlega (skynsamlega í
þeim skilningi að ég geti rökstutt breytni mína með
ástæðum)? Og ef svo er, hverslags sjálfsþekkingu
þarfnast ég og hvernig öðlast ég hana?
Það eru til mismunandi tegundir sjálfsþekkingar,
t.d. veit ég að ég er í rauðum sokkum og er með
brúnt hár vegna þess að ég sé það, alveg eins og
vinkona mín sem situr á móti mér getur séð það
og þar með vitað þetta um mig. Ég veit hinsvegar
að núna er mér illt í bakinu því að ég finn fyrir sársauka,
en vinkonan á móti mér býr ekki yfir þessari
vitneskju, ekki nema hún hafi séð mig geifla
mig og teygja úr mér fyrir nokkrum mínútum, en
jafnvel þó hún gæti ályktað sem svo að mér sé illt
í bakinu út frá slíkri hegðun þá hefði hún komist
að þekkingunni á allt annan hátt en ég sjálf gerði.
Það sama á við um löngun mína eftir vatnsglasi,
eða ástæðuna fyrir því að ég sit við lyklaborðið og
skrifa þennan pistil. Það virðist sem svo að ég búi
yfir einhverskonar forréttindum þegar kemur að
þekkingu um mínar eigin skoðanir, langanir, tilfinningar,
vonir, o.s.fr.. En í hverju felast þessi forréttindi
og hvernig stendur á þeim? Er vitneskjan
sem ég bý yfir um eigin tilfinningar á einhvern hátt
öruggari en vitneskja sem einhver annar, t.d. sálfræðingurinn
minn, getur komist yfir? Og hvernig
kemst ég yfir slíka vitneskju? Með einhverskonar
sjálfsathugun? Innliti inn á við? Er slík upphafning
á eigin hæfni til sjálfsþekkingar ekki bara hrein
óskhyggja sem við erfðum frá Descartes og hans
blessaða cogito? Hvað vitum við svosem um sjálf
okkur á endanum og hversu oft hefur okkur skjátlast
um eigin viðbrögð í ákveðnum aðstæðum eða
um persónuleika okkar? Ég hef staðið ótal sinnum
fyrir framan spegilinn undrandi á eigin hegðun
vegna þess að ég get ómögulega týnt til ástæðurnar
fyrir breytni minni eða tilfinningum. Er ekki okkar
eigin þekkingarleysi það eina sem við getum verið
viss um? (Guð blessi þig Sókrates.) Á það þá líka
við um okkar eigið sjálf ? Hvernig má það vera að
þekking mín á eigin viðhorfum virðist vera laus við
hinn almenna þekkingarfræðilegan grunn á sama
tíma og hún virðist vera mér óvenjulega traust
þekking og ég nýti mér hana sem slíka?
Stopp nú!
Ég sit eftir með sárt enni, illt í bakinu og þyrst,
óviss um hvað ég meina þegar ég segi ég, hrædd
um að möguleikinn á sjálfsþekkingu sé bara gabb
og að sjálfið sé hverfult og óskiljanlegt fyrirbæri
sem er svo kannski ekki einu sinni til, hvað sem
það á að þýða. Með allar þessar spurningar í kollinum,
ráfa ég áfram um óræðar götur lífsins ögn
meðvitaðri um, ögn ánægðri með, eigin (van)þekkingu
á sjálfri mér.
6

Frá því er Byltíngur vaknar, ferðast í kringum
landið og hefur sálarmeðferð.
Tómas Ævar Ólafsson
Byltíngur opnaði augun á sjúkrastofnun. Ungur
hjúkrunarfræðingur tók á móti nývaknaðri
meðvitund hans og tjáði honum að vegna sparnaðaraðgerða
í heimabæ Byltíngs hefði þurft að
flytja hann til Akureyrar og þaðan til Stykkishólmar
sökum verkfalls, úr Hólminum þurfti að keyra
hann til Flúða sem sinntu honum í 2 daga en
þá hafði bæjarlæknirinn smitast af tilgangsleysi
og endað í sama ástandi og Byltíngur, þeim var
báðum ekið til Egilsstaða sem sendi þá beina leið
til höfuðborgarinnar og kom þeim fyrir í kjallara
landsspítalans þar sem meðvitundarleysið er geymt.
Byltíngur varð þannig fyrstur manna til þess
að ferðast hringveginn meðvitundarlaus.
Hjúkrunarfræðingurinn hóf að færa Byltíng úr
kjallaranum og inná biðstofu meðan að mál hans
var lagt fyrir 2 lækna, 3 nefndir sem stofnuðu aðra
nefnd til þess að setja málið almennilega fram,
sóttvarnarlækni, umboðsmann þjóðkirkjunnar,
og heimspekistofnun. Allir aðillar sammæltust
um að leggja Byltíng inn á sálarmeðferðarheimili
ríkisins í að minnsta kosti 3 vikur, gangast undir
lyfjameðferð, samtalsmeðferð, sjúkraþjálfun og
núskilyrðingu. Honum var þá undir eins skutlað í
elsta útibú sálarmeðferðarheimilisins @man.
Fyrst fór fram 6 tíma stanslaus samtalsmeðferð
þar sem hann hitti ungann og nýútskrifaðan sálarlækni.
Sálarlæknar eru einstaklingar sem taka tvöfalt
doktorspróf í læknisfræði, með geðlækni sem
sérhæfingu, og heimspeki, með frumspeki sem
sérhæfingu. Sálarlæknirinn hóf að spyrja Byltíng
spurninga.
Sálarlæknir: Sæll ungi maður, hvað heitið þér með
leyfi?
Byltíngur: Byltíngur heiti ég.
Sálarlæknir: Og hvað gerið þér, með leyfi?
Byltíngur: Ég er nú bara nemi eins og er.
Sálarlæknir: Og hvað nemur drengurinn?
Byltíngur: Er bara í menntaskóla með félagsfræði
sem kjörsvið.
Sálarlæknir: Og hvað gerir maður sem félagsfræðinemi.
Byltíngur: Bara lærir alls konar, þúst, um samfélagið
og svona.
Sálarlæknir: Og þér lærið vitaskuld staðreyndir
um samfélagið ekki satt?
Byltíngur: Jú, eða svona meira kannski um
rannsóknir sem einhverjir peyjar gerðu og reiknuðu
alls konar út. Ég hef samt reyndar ekki
farið í félagsfræðitíma ennþá því ég skrópaði mig
reyndar úr skólanum en ég ætla að byrja aftur eftir
þessa meðferð og þá verð ég nemi.
Sálarlæknir: Þannig að þér voruð félagsfræðnemi
og verðið félagsfræðinemi en eruð ekki félagsfræðinemi
eins og er?
Byltíngur: laukrétt.
Sálarlæknir: En þegar þú varst félagsfræðinemi og
mættir í aðra tíma en félagsfræði, segjum stærðfræði,
varstu þá líka félagsfræðinemi?
Byltíngur: Jú, ég er sko alltaf félagsfræðinemi þó
ég taki aðra tíma.
Sálarlæknir: En félagsfræðinemi lærir staðreyndir
um samfélagið út frá rannsóknum sem hafa verið
gerðar, ekki satt?
Byltíngur: Jú.
Sálarlæknir: Varla lærum við slíkar staðreyndir í
stærðfræði heldur frekar plús og mínus, deilingu
og margföldun er það ekki?
Byltíngur: Jú reyndar.
Sálarlæknir: Og getur þú þá með sanni sagt að þú
7

junni eða nútímanum þá ertu ekkert. Ég er líka
ekkert, við erum öll ekkert og saman sköpum við
heiminn!! Tilveran er listaverk!“[1]
Byltíngur klóraði sér í höfðinu og velti þessu
fyrir sér. Hann var eitthvað er ekkert og verður
allt? Lífið hafði engan tilgang samkvæmt franska
latte-áhugamanninum og núna átti hann að sætta
sig við að vera ekkert. Samræða þeirra hélt áfram
á þessum nótum þar til að sjötti klukkutíminn
kláraðist og læknirinn fór yfir punktanna sína og
tjáði honum að hann væri haldinn ranghugmyndum,
næði ekki sambandi við hlutina eins og þeir
eru og lifði í einhverskonar fantasíuheimi óheilinda
sem beislaði frelsi hans og hlutgerði hann.
Tilgangsleysissýkin var víst algeng og kallaði á
staðlaða þunglyndismeðferð en allt hitt sem kom
uppúr krafsinu kallaði á aðeins erfiðari meðferð.
Læknirinn skrifaði uppá 8 geðlyf fyrir Byltíng.
Cipralex til að deyfa alvarlegustu tilgangsleysisköstin,
félagsfælnina og ofsahræðsluna sem því fylgdi.
Oropram til að bæta skap, auka líkamlega virkni,
bæta matarlyst og auka áhuga á daglegu lífi. Efexor
Depot til að gera það sama nema að passa uppá
blóðþrýsting og þyngdaraukningu á sama tíma.
Sobril til að róa þann kvíða sem getur skapast við
aukna líkamlega virkni. Wellbutrin Retard til að
auka dópamínframleiðslu og tilfinninguna fyrir
hamingju. Flúoxentín til að laga þær svefntruflanir
sem skapast af Wellbutrininu. Zoloft til að laga þá
víðáttufælni sem mun gera vart við sig þegar hann
uppgötvar möguleika framtíðarinnar og svo að lokum
Lyrica til þess að hann fái ekki flogakast af
lyfjakokteilnum.[2]
Sálarmeðferðarheimilið @man starfaði undir
ströngum reglum Fjallastefnunnar sem mælti
á um algjöra einangrun sjúklinga í fyrstu viku
meðferðar. Byltíngur var því keyrður uppá Esju og
látinn dvelja í þar til gerðum fjallakofa fyrstu vikuna.
Fátt er frá þeirri viku að segja nema það að
um leið og lyfin byrjuðu að virka þá hætti Byltínhafir
verið félagsfræðinemi þegar þú sast í stærðfræðitíma
og lærðir deilingu?
Byltíngur: Hmm, nei eiginlega ekki.
Sálarlæknir: En þegar þú varst ekki í skólanum
varstu þá að læra staðreyndir um samfélagið útfrá
rannsóknum sem hafa verið gerðar?
Byltíngur: Nei, eiginlega ekki.
Sálarlæknir: Og þú segist aldrei hafa mætt í félagsfræðitíma,
sem þýðir að þú hafir ekki einu sinni
lagt stund á fagið sem hér um ræðir?
Byltíngur: jú, satt er það.
Sálarlæknir: Geturðu þá með sanni sagt að þú hafir
verið félagsfræðinemi?
Byltíngur: Nei kannski eiginlega ekki. En ég var
samt í skóla með það sem kjörsvið, og ég held ég
fari alveg aftur í skóla með það sem kjörsvið, jah,
það eða náttúrufræði.
Sálarlæknirinn andvarpaði og hripaði niður í
bókina sína orðið ranghugmyndir og hélt svo áfram
meðferðinni. Hann dró uppúr Byltíngi allt það
sem Byltíngur hélt að hann væri, teygði það til og
birti í nýjum sjónarhornum þar til að Byltíngur
kláraði allar sínar umsagnir og spurði, eftir 5 klukkutíma
af samræðum:
„Er ég þá ekkert?“
„Já það er loksins að þú talar af einhverju viti. Nú
erum við loksins kominn með einhvern grunn til
að byggja á. Jæja. Þú ert ekkert. En þú varst samt
allt sem við töluðum um, sveitarstrákur, sonur
foreldra þinna, félagsfræðinemi, tilgangsleysingi,
Bítlaaðdáandi, skáti, o.s.frv. en á sama tíma og þú
varst allir þessir hlutir þá varstu þeir ekki. skiluru?“
„Jah, neee, kannski ekki alveg“ tísti Byltíngur.
„Þetta er ofureinfalt. Þú ert bæði ekkert og eitthvað,
á sama tíma, á sama stað. Þú er bæði sjúklingur í
sálarmeðferð og ekki sjúklingur í sálarmeðferð. Þú
ert fastsettur en frjáls á sama tíma. Fortíðin reynir
að beisla þig en framtíðin bíður uppá óendanlega
möguleika til þess að verða eitthvað nýtt og í mið-
8

gur að geta hugsað í orðum. Honum fannst að
um leið og hver hugsun byrjaði gæfist hún upp og
varð að engu og hugur Byltíngs fékk að njóta tómsins
og fjallafriðsins í 7 daga. Á þessum tíma gerði
Byltíngur sér grein fyrir því að vera okkar í núinu
er einhverskonar ekkert. Ekkert sem málað er á tilgangslausa
tilveruna og myndar með henni hinn
tómlega samhljóm þess sem er og neindar.
Er Byltíngur kom aftur til byggða og komst aftur
inná meðferðarheimilið fékk hann að hitta aðra
sjúklinga og starfsfólk. Sálarlæknirinn var hins
vegar ekki til staðar því á meðan Byltíngur dvaldi
á Esjunni hafði læknirinn greint sig óstarfshæfan,
skrifað uppá hreint oxýtósín fyrir sig og brunað
uppí Esju til að dvelja þar í 6 vikur. Fyrir Byltíng
tók við hópameðferð þar sem sjúklingar fengu að
miðla Esjuupplifinum sínum og þar hitti Byltíngur
Veru.
[1] Jean-Paul Sartre represent.
[2] Lyfja.is/lyfjabokin
9

Kona
Eydís Blöndal
Kona fer á milli skemmtistaða og þiggur bjóra af
mönnum á barnum. Þakkar þeim fyrir að reyna
að leiðrétta kynbundinn launamismun, og kveður.
Englablóð
Kristian Guttesen
Ég tók ákvörðun um að deyja…
Þyngslin lágu á mér, ég gat
hvorki talað né hreyft mig
úr stað, ég starði niður
í hyldýpið sem horfði
til baka og bauð mér inn.
– tíu dögum fyrir jól –
Ég tók ákvörðun og hnýtti
hnút og leitaði mér að krók.
(Skyndilega er það eitthvað
svo hversdagslegt að deyja
og hverfa inn í óminnið.)
…og skila mér aftur skaparans.
Ég leitaði að útgönguleið,
en kallið barst úr lífinu
þegar lítill drengur vaknaði
og með grátkæfðri röddu
rauf dauðaþögnina.
10
Ljóðahornið

„Hryðjuverkamaður í karlaveldinu.“
Viðtal við Jón Gnarr
Á dögunum átti ég viðtal við Jón Gnarr og hann
deildi meðal annars með mér hugleiðingum
sínum um sjálfið sem allsherjarmisskilning,
eðli húmors, tengsl tvíhyggju og húmorsleysis,
femíníska framtíðarsýn sína um framtíð
mannkynsins í geimnum og hugmyndir
sínar um eðli hugrekkis og mikilvægi þess,
meðal annars fyrir heimspekina. Hlutirnir
hafa oft aðra merkingu en virðist í fyrstu og
merking þeirra getur verið margræð. Í þessu
viðtali sem fer hér á eftir opnar Jón Gnarr
augu okkar fyrir því að sú athöfn að varalita
sig getur bjargað mannslífum, hjálpað fólki
að endurheimta mennsku sína, verið liður í
hryðjuverkastarfsemi í karlaveldinu og leið
til að syrgja móður sína.
Hlín: „Því hefur verið haldið fram að þú hafir
komið „poppað upp“ alls konar alvarlegan vettvang
og gert hann skemmtilegri. En má ef til
vill halda því fram að þú hafir ekki síður komið
alvarlegum heimspekilegum vangaveltum inn á
ýmsan vettvang sem yfirleitt þykir einkennast af
léttúð? Mikið hefur til dæmis verið rætt um ræðuna
sem þú hélst á Reykjavík Fashion Festival árið
2011, en hún þótti mjög óvenjuleg á þessum vettvangi
og var mjög umdeild. Þar fjallaðir þú um
æðri tilgang tískunnar og dýpri fleti sem finna má á
henni. Þú vitnaðir máli þínu til stuðnings í frásögn
af fyrrverandi föngum fangabúða nasista sem
fengu varalitagjöf afhenta frá Rauða krossinum.
Fangarnir endurheimtu við þessa gjöf meðvitund
um mennsku sína. Þessi ræða þín vakti hneykslun
margra á þessum tíma. Mætti kannski segja að þú,
sem borgarstjóri, hafir leitast við að má burt skil
hins alvarlega rýmis og þess léttúðuga í samfélaginu?
Í báðum tilfellum virðist um að ræða kröfu
samfélagsins um ákveðna ytri umgjörð, sem skiptir
í sjálfu sér ekki máli, hvort sem það er ákveðinn
drungi eða glys, en virðist í báðum tilfellum skyggja
á raunverulegt innihald og hamla tjáningu
þess og meðvitund okkar um það. Finnst þér samfélagið
vera of hólfað niður að þessu leyti og hvað
getum við gert til að vinna bug á því, ef svo er?“
Jón Gnarr: „Já, það er þessi endalausa tvíhyggja.
Hún er svo allsráðandi svo víða í íslenskri menningu,
íslensku samfélagi. Það er svona þetta „með
eða á móti“ format. Ég held að þetta sé hluti af
því að við erum í millistigi úr því að vera prímitíft
villimannasamfélag og yfir í það að vera „sívilíseruð“.
Húmor er hluti af mannlegri greind, hluti
af heilanum í okkur og gerir okkur kleift að hugsa.
Húmorinn, eða skopskynið, gerir okkur gáfaðri.
Ég hef oft sagt að ég get gert grín að hundinum
mínum, en hundurinn minn getur ekki gert grín
að mér. Ég get hermt eftir honum, en hann getur
ekki hermt eftir mér. Það er vegna þess að ég er gáfaðri
en hann. Skopskyn eða húmor er svo víðtækt.
Húmor getur verið augnaráð, bros eða alveg upp
í orð. Það þarf ekki endilega að vera á tungumáli.
Það getur verið í látbragði.
Síðan er annað í þessu. Ísland er alveg rosalega
karllægt samfélag og miklu karllægara heldur en
við höldum. Við höldum að við búum jafnréttissinnuðu,
skandinavísku samfélagi, sem er bara alls
ekki rétt. Við búum í bænda-, sjómanna-, villimannasamfélagi,
sem er að reyna að verða „sívilíserað“
og þess vegna tökum við oft einhver svona
„extreme“ skref. Og aðrar þjóðir segja: „Vó, hvað
þetta er eitthvað „extreme“. En það er bara af því
að við erum svo svakalega langt á eftir. Gleði og
brosmildi og svona, er kvenlægt. Þess vegna er litið
niður á það. Konur flissa. Og það er annað hvort
kvenlegt eða tengt við fólk sem er með þroskahömlun.
Þessi tegund af greind, hún tengist líka samskip-
11

tum mjög mikið. Eins og ég er ekki hrifinn af því
að alhæfa um hluti, þá er það samt oft rosalega
freistandi. Mér finnst konur náttúrulega hæfari til
samskipta en menn. Meira að segja í íslensku tungumáli
er til dæmis kvenlegt innsæi hluti af því að
lesa í aðstæður, þar sem ekkert er sagt. Ég held að
það hafi mikið að gera með það að konur frekar
en menn eru í þeim aðstæðum, og hafa verið í gegnum
mannkynssöguna, að hafa þennan hæfileika
til þess að lifa af, hæfileika til að sjá bæði „pótentíal“
ógn og síðan hafa samskipti við manneskjur sem
hafa takmarkaðan möguleika á að tjá sig: börn og
gamalmenni og þá sem eru veikir. Það hefur mjög
gjarnan fallið í hlut kvenna. Ég veit ekki hvort að
það hefur verið rannsakað, en ég held að heili kvenfólks
er þróaðri að þessu leyti, á þessum stöðum
í heilanum, heldur en heilar karlfólks. En það er
þó ekki algilt. Sumar konur eru algjörlega vanhæfar
í samskiptum og svo eru fullt af mönnum sem
eru mjög góðir í samskiptum.
„Við erum svolítið eins og börn sem eru í
fylgd með fullorðnum.“
Sko, tilveran, tilvistin. Ég held að grundvallarmisskilningurinn
sé áherslan á sjálfið og einstaklinginn.
Vegna þess að ég tel að mannsheilinn sé miklu
veigameiri gerandi heldur en við nokkurn tímann,
okkar persónulegu langanir, eða eitthvað sem við
teljum vera okkar hugmyndir. Við erum svolítið
svona eins og börn sem eru í fylgd með fullorðnum
og við höldum einhvern veginn að við séum
að gera alls konar, en þau eru að stýra okkur. Og
þau segja jafnvel: „Hei! Ég held að það sé hundur
þarna!“ Og þau „distracta“ okkur. Heilinn gerir
nákvæmlega það sama. Heilinn stjórnar okkur.
Þannig að ég tel að þetta sé þá ekki kynbundið í
þessum skilningi. Karlmenn geta haft mjög kvenlægan
heila og konur geta haft mjög karllægan
heila. Þetta er bara mismunandi virkni á ákveðnum
heilastöðvum. Þetta er svolítið það sem ég er
að díla við sem karlmaður. Ég á til dæmis mjög
góða vini, ég tek sem dæmi Óttar Proppé. Við
höfum báðir alltaf upplifað að við værum með
mjög kvenlægan heila að ákveðnu leyti. Og þar
af leiðandi verið svolítil svona frík. Ég er sem sagt
kelling í karlmannslíkama.
Það er eitt sem er merkilegt eins og t.d. með
íslensku. Við lærum „móðurmál.“ En þegar við
förum að segja eitthvað af viti, þá breytist það
og það verður mannamál og við hættum að tala
um móðurmál. En þetta liggur allt í orðunum og
hvernig við tölum um hlutina. Það segir svo mikið
um það hvernig við hugsum um hlutina. Það erum
ekki við sem erum að hugsa. Það er heilinn í okkur.
Heilinn í okkur er að láta okkur segja það
sem hann er að tala um. Þetta er svona eins og
grín. Það er talað um að „hlæja eins og fáviti“ eða
„brosa eins og bjáni út í loftið“. Allt þetta er sett í
svona mjög niðrandi merkingu. Og „þið eruð eins
og flissandi smástelpur.“ Einhver sem er ekki að
tala „mannamál“ og er ekki að gera alvarlega hluti
sem skipta máli, heldur er bara að slaka á og hlæja
„eins og flissandi smástelpur“. Georg Bjarnfreðarson
segir þetta. Það sem mig langar svo til þess að
gera með minni vinnu er að ögra þessum viðteknu
gildum, benda á, með húmor, að þau eru kannski
ekki endilega rétt. Þetta er kannski ekki raunveruleikinn.
Þetta er raunveruleiki sem við kjósum að
sjá, en hann er ekki endilega jafn raunverulegur og
við höldum.“
„Við lítum niður á það sem er kvenlegt. Svo
skömmumst við okkur fyrir það. Þannig að við
snobbum fyrir því í staðinn.“
Hlín: „Sumir hneyksluðust á ræðu þinni á tískusýningunni.
Heldurðu að þessi hneykslun stafi
af því að tískan á að vera kvenlægt svið og því ríki
krafa um að þetta sé nógu létt? Alveg eins og að af
því að stjórnmálin hafa verið vettvangur karla, þá
ríki krafa um alvarleika þar?“
12

Jón Gnarr: „Það er einhver svona tilhneiging,
annað hvort að líta niður á eða mæra. Þetta er
svolítið svona eins og hroki. Hvað á maður að
segja? Hroki og smjaður eða yfirlæti eða svona
tilgerð, í staðinn fyrir að það sé eðlilegt. Við lítum
niður á það sem er kvenlegt. Svo skömmumst við
okkar fyrir það. Þannig að við snobbum fyrir því
í staðinn. Sérstaklega ef það hefur náð að „establishera“
sig og það er líka ekki alveg alslæmt. Það
er líka hluti af einhverju svona heilunarferli.
Oprah Winfrey er mjög gott dæmi. Ég er aðdáandi
Oprah Winfrey og hef gegnum tíðina fylgst mjög
mikið með henni og yfirleitt af mikilli aðdáun, öllu
sem hún hefur gert. Ég hef lesið ævisögu hennar
og lesið viðtöl við hana. Mér finnst Oprah Winfrey
æðisleg. Mörgum finnst í lagi að líta niður á Oprah
Winfrey. Hún er tákngervingur um eitthvað sem
okkur finnst ekki smart. Hún er kona með topp
„show“. Það getur ekki verið merkilegt sem hún
er að tala um við einhverjar aðrar konur. Þetta
er svona „kellingavæl“. Þetta er „léttmeti fyrir fólk
sem er ekki með mikla greind eða menntun“. En
mér finnst bara merkilegt hvað fólk segir um þetta
og um Oprah Winfrey. Fólk veit ekki alveg hvort
ég er að grínast þegar ég segi að ég haldi að hún
sé eina manneskjan í heiminum sem mig langar
virkilega til að hitta. Ég hef engan sérstakan áhuga
á að hitta neinn, en ég væri til í að hitta Oprah.
Ég held að ég myndi næstum því fara að grenja,
ég yrði svo stoltur. Því að Oprah Winfrey er kona
í landi sem er andsnúið konum, svört í landi sem
er andsnúið svörtum, feit í landi sem fyrirlítur feitt
fólk og hún er samt sú sem hún er. Hún fer í gegnum
allt sitt. Hún fer í gegnum fátækt, ofbeldi og
mismunun, en hún kemst heil í gegnum það. Mér
finnst það bara stórkostlegt. Ég tárast alltaf þegar
ég hugsa um það. Þannig að ég ber gríðarlega
mikla virðingu fyrir henni og ég myndi til dæmis
vilja að hún yrði forseti Bandaríkjanna. Ef Oprah
Winfrey er ekki forseti, þá er mér alveg skítsama
hver er forseti. Ef það er ekki hún.
Þannig að þetta er svolítið það sem að ég vil og hef
reynt, og það er ekki af því að ég hef takmarkaða
trú á frjálsum vilja. Sem sagt, þá er þetta eitthvað
sem heilinn minn hefur lagt mikla áherslu á að ég
geri, einhverra hluta vegna, og hefur sett mig í svona
aðstæður, sem ég hef oft jafnvel vaknað upp í,
þegar ég átta mig á því. Bara eins og með Besta
flokkinn. Ég er oft mikið spurður: „Af hverju
gerðirðu þetta?“ Og ég get alveg sagt: „Bla bla bla.
Ég gerði þetta af því að mér fannst þetta og ég var
svona og svona.“ En í rauninni, þá var þetta bara
eitthvað sem að kom fyrir mig. Það var bara svona
að heilinn minn tók þessa ákvörðun og setti sig í
samband við heila á öðrum og heilarnir voru bara
sammála um: „Ókei, við gerum eitthvað og notum
þetta lið til þess að gera eitthvað, til að breyta þessu,
til að koma þessu hérna eitthvert...“ Eitthvað
sem heilarnir voru að pæla sem við vorum ekki
einu sinni neitt meðvituð um sjálf.
Tíska er fyrirbæri sem að ekki bara konur sem
hafa áhuga, heldur líka hommar, sem gerir það
alveg tvöfalt. Ég ber mikla virðingu fyrir tískunni
og ég tel að tíska hafi breytt mér. Ég held til dæmis
að Vivienne Westwood sé meiri pönkari heldur en
John Lyndon og söngvararnir í Sex Pistols. Mér
finnst Vivienne Westwood líka æðisleg og hefði
ekkert á móti því að hitta hana. Draumakvöldverðurinn
minn væri með Oprah Winfrey og Vivienne
Westwood, heima hjá Oprah Winfrey. Mig
langar að fá að koma heim til Oprah Winfrey.
„Varalitur er ekki bara eitthvað til að punta
þig.“
Mér fannst svo flott þetta dagbókarbrot, einmitt
þessi saga frá Bergen Belsen þegar Rauði
Krossinn átti að koma með mat. Það varð misskilningur
og það kom flutningabíll með varaliti í
staðinn fyrir mat. Hugmyndafræði nasista var að
afmennska fólkið og gera það að dýrum. Þetta er
úr dagbók hermanns, bresks hermanns, sem var
13

þarna og fyrstu viðbrögð voru vonbrigði hermannanna
að sjá að það hefðu orðið einhver mistök.
En viðbrögð fanganna, sérstaklega kvenfanganna,
voru gleði og þær hlupu til og náðu í varalit.
Varalitur var ekki bara, sem sagt, eitthvað til að
punta sig. Konur blóðguðu sig og báru á varirnar
til að sýna að þær væru hraustar og gætu unnið og
færu ekki í gasklefann. Skilurðu? Það gefur varalit
allt í einu nýja, merkilega merkingu. Þær nudduðu
blóði á varirnar, þannig að: „Sko, ég er hraust,
það þarf enginn að drepa mig.“ Hann lýsir þessu
fallega, hvernig þær öðlast mennskuna sína aftur
í gegnum þá. Mér finnst tíska æðisleg og ber mikla
virðingu fyrir henni og mig langaði til þess að
koma því á framfæri. Og í staðinn fyrir að segja:
„Hérna eru frábærar, efnilegar konur sem eru að
sýna bla bla bla...Hönnuðir sem eru að sýna sitt
besta,“ og eitthvað svona, ákvað ég að gera þetta
og las þetta. Og þú veist, tíska er ekki bara tíska.
Tíska er líka tungumál, alveg eins og húmor. Hún
segir til dæmis hvernig fólk hugsar. Eða hver hugsar
fyrir það.“
„Og svo fer ég og ég kem mér fyrir einhvers
staðar á stað sem þeim finnst merkilegur og
ég afhelga hann.“
Hlín: „Þú varst sjálfur með varalit, man ég. Það
var eins og þú værir að vinna á mjög augljósan
hátt með ákveðnar andstæður. Hvernig myndirðu
lýsa þessu verkefni sem borgarstjórinn var hluti
af ? Er þetta allt sama verkefnið?“
Jón Gnarr: „Þetta er allt það sama: Borgarstjórinn,
Georg Bjarnfreðarson... Þetta er allt það
sama. Ég er hryðjuverkamaður í karlaveldinu. Ég
lít út eins og þeir. Ég er með typpi eins og þeir
og ég labba frjálst á meðal þeirra. Ég get smeygt
mér inn á milli þeirra, því ég er einn af þeim. Og
þeir kinka kolli, eins og dyraverðirnir, skilurðu?
Og af því að ég hef karlmannsrödd, þá hlusta
þeir þegar að ég tala, sem þeir myndu ekki gera
ef ég væri kona. Svo fer ég og ég kem mér fyrir
einhvers staðar á stað sem þeim finnst merkilegur
og ég afhelga hann. Ég nota sjálfan mig sem
persónugerving karlmennsku, eða hins karllæga
valds, sem mér finnst ofsalega gaman. Georg Bjarnfreðarson
er persónugervingur karllægs valds og
ég „ridiculea“ það. Maður gerir það aldrei betur
en með því að kvengera það, því að niðurlægingin
getur ekki orðið meiri. Þú getur verið vitlaus og
þú getur ekki vitað hluti og svona, sem mér finnst
ógeðslega gaman. Ég sit sem borgarstjóri í Reykjavík
og ef ég er spurður að einhverju og ég veit
það ekki, viðurkenni ég það. Það er ekki bara ég,
einstaklingurinn, sem er að viðurkenna það. Ég er
fulltrúi karlaveldisins. Það fer ekki eins í taugarnar
á konum. Konum finnst það bara sætt eða
flestum konum finnst þetta bara krúttlegt, að sjá
menn viðurkenna að þeir skilji ekki allt og viti ekki
allt. Þær eru bara vanari hinu. En þeir sem munu
hrökkva við eru hinir, skilurðu? „Hvernig getur
þetta gerst? Hverju breytir þetta fyrir mig? Hættir
fólk nú að taka mark á mér?“ og alls konar svona.
En þegar þú tekur það síðan upp að klæða þig í
kvenmannsföt og „actually“ verða, líkamnast, sem
kona, þá fullkomnar þú niðurlæginguna.
Varalitaði sig í mótmælaskyni yfir því að fá
ekki að syrgja mömmu sína.
Og þetta er líka svolítið tengt mér svona persónulega
af því að mamma mín dó bara rétt eftir að ég
varð borgarstjóri. Hún dó bara á jólunum, fyrstu
jólunum. Og það sem ég vildi fá eftir mömmu var
öskubakkinn hennar og varaliturinn hennar. Þannig
að ég hafði engan tíma til að, þú veist, einhvern
veginn syrgja mömmu mína nema bara „on the
side“ á meðan maður var að búa til fjárhagsáætlun
eða mæta á einhverja leiðinlega fundi með
einhverjum íþróttafélögum eða láta eitthvað fólk
öskra á sig. Þannig að ég syrgði mömmu bara, eða
tók bara „mómentin“ mín inni á klósetti, eða bara
14

lítið breik heima áður en ég fór að sofa. Ég bara
tók þetta út í smá skömmtum. Ég fann líka fyrir
því að það voru ákveðin öfl sem vildu nota þetta
gegn mér. Pólitíska strategían sem var samið um
var að hamra á mér og brjóta mig niður. Og ég
líka bauð upp á það fyrir allan hópinn, vegna þess
að þarna var fólk sem hefði aldrei þolað þetta.
Eins og Óttar Proppé hefði aldrei þolað að það
hefði verið gengið á hann stanslaust með blammeringum
og svívirðingum. Þannig að ég tók það að
mér, ég bauð upp á það og vakti athygli á mér.
Ég sagði: „Hei, hei, hér er ég. Ég er algjör fáviti.
Komið og dílið við mig.“ Og á tímabili þá notaði
ég varalitinn hennar mömmu. Ég mætti á fundi,
sem sagt, með íþróttafélögum og svona. Líka til að
mótmæla því að þið eruð að taka frá mér að fá
að syrgja mömmu mína. Þannig að ég var líka að
„reagera“ gegn því.“
Hlín: „Sem sagt, þetta er svona ómannúðlegt kerfi,
sem hefur ekki pláss fyrir neina mennsku fyrir
þá sem starfa innan þess heldur?“
Jón Gnarr: „Ég var líka að redda mér gegn því.
Þannig að ég mætti á fundi með varalit og jafnvel
opinberlega og fátt er meira niðurlægjandi fyrir
karlmenn en að vera með varalit, nema ef vera
skyldi með naglalakk. Þannig að ég gerði það líka.
Ég var líka með naglalakk og ég fór á fund með
Alþingi með naglalakk og ég gleymi því aldrei. Það
var svo gaman. Það sagði enginn neitt, af því að
við tökum fólk ekki alvarlega sem er naglalakkað.
Þegar kona talar á fundi dettur hlustun niður um
svona 50-60%.
„If so, so what?“
Svo er þetta með kímnigáfuna, af því mér finnst
þetta svo fallegt orð, kímnigáfa. Þessi tvíhyggja,
hún skiptir hlutum í húmor, léttleika og alvöru
en það er ekki rétt. Húmor getur verið alvara
og það að ég sé fyndinn þýðir alls ekki að mér
sé ekki alvara. „Just because I am funny, doesn‘t
mean I am not serious.“ Þetta viðurkenndu margir
heimspekingar og komust að nákvæmlega þessari
niðurstöðu um gildi húmorsins. Wittgenstein
sagðist geta skrifað fullkomlega „valid“ heimspekiverk
sem væri algjörlega skrifað með bröndurum.
Það er líka svo mikill heimspekilegur sannleikur í
gríni, vegna þess að oft með þessar heimspekilegu
spurningar...Ég elska heimspeki, en hún frústrerar
mig. Ég skil ekki hvernig fólk getur notið þess að
lesa heimspeki eins og það getur notið þess að lesa
ljóð. Ég get það ekki og ég skil það ekki. Ég verð
bara frústreraður. Þetta er svo tímafrekt og krefst
svo mikillar einbeitingar og allar niðurstöður eru
aldrei endanlegar, því það er alltaf einhver önnur
niðurstaða sem leiðir annað, og ég rembist svona
eins og rjúpan við staurinn. Svo ef þú kemst að
„infinite“ niðurstöðu, hvaða máli skiptir það þá?
Niðurstaðan er sú að það skiptir engu máli. Og
það er það hræðilega. Niðurstaðan mín, við öllum
þeim heimspekilegu vangaveltum sem ég hef velt
fyrir mér og komist að heimspekilegri niðurstöðu
um er: „If so, so what?“ Það er niðurstaðan.
Komedía er eina „alternatívið.“
Ég hef til dæmis komist að því að lífið hefur engan
tilgang. Það sé enginn tilgangur, enginn Guð og
engin sál. Við höfum ekki einu sinni frjálsan vilja
eða persónuleika, ekki í þeim skilningi sem almennt
er lagður í það hugtak. Persónuleikinn er meira
viðmót sem heilinn hefur komið sér upp. Hann býr
til ákveðið viðmót þannig að hann nái upplýsingum
úr öðrum heilum með þægilegri hætti. Þannig
að þetta er rosalega „boring“. Og ég get sagt fólki
þetta: „Lífið hefur engan tilgang.“ Ef barn spyr
mig: „Þegar afi deyr, fer hann til himna?“ „Nei,
hann fer ekki neitt og hann var í rauninni aldrei til.
Það er bara misskilningur sem við höfum búið okkur
til.“ Þá er eina „alternatívið“ kómedía. „Alternatívið“
fyrir mig er annað hvort að vera bara eins
og Wittgenstein og vera brjálaður og einmana. Og
15

til hvers? Það er enginn að fara að lesa Tractatus
Logico-Philosophicus. Þetta er svo hrútleiðinlegt og
hann eyddi alveg ofboðslega miklum tíma í þetta.
En Monthy Python verður eilíft og hefur haft miklu
meiri áhrif heldur en Wittgenstein í rauninni.
Og það er bara gleðin. Eftir því sem ég eldist, því
dýrmætari verður tíminn. Ég vil gleðjast og hafa
gaman. Ég fæ kikk út úr því að trufla og stuða og
fremja hryðjuverk, vegna þess að ég tel að það
hjálpi til, geri líf komandi kynslóða bærilegra og
að fólk fái meiri tækifæri fyrir vikið.“
„...heilinn í mér og heilinn í þér eru sama
veran, sama lífveran, þó við séum aðskilin.“
Hlín: „Trúir þú á huga sem er æðri persónuleikanum
og þroskast með okkur?“
Jón Gnarr: „Já. Ég get fallist á að það sé til eitthvað
sem er meðvitund og ég get ekki útskýrt
hana. Hún hefur eitthvað með samskipti heilanna
að gera. Ég veit ekkert hvað lífið er, en það snýst
bara að rosalega miklu leyti um viðskipti með upplýsingar.
Kynlíf og getnaður er kannski skýrasta
dæmið um það. Það er samruni upplýsinga til þess
að búa til nýja manneskju sem gerir nákvæmlega
það sama, nema með nýjar upplýsingar. Tungumálið
er upplýsingamiðil vegna þess að heilinn
ætlar að lifa af. Heilanum er skítsama um okkur
líka. Heilinn í mér, honum þykir ekkert vænt um
mig. Hann vill að ég „fúnkeri“, ég sé í lagi og að
hjartað í mér slái. Heilinn er ekki einstaklingsbundinn
þó við hugsum svo mikið einstaklingsbundið.
Heilinn er ein vera. Þannig að heilinn í
mér og heilinn í þér eru sama lífveran, þó við séum
aðskilin. Bara eins og sóleyjar á túni, þær kunna að
virðast vera aðskildar, en þær eru samtengdar, við
sjáum það bara ekki.“
Hlín: „Svona eins konar Internet, sem er falið,
eða eitthvað svoleiðis?“
Jón Gnarr: „Já, heilinn náði nokkru með Internetinu
sem hann hefur verið að stefna að mjög
lengi. Þetta er líklega meiri áfangi í sögu manneskjunnar
heldur en þegar við lærðum að nota
eld. Í framtíðinni verður talað um „fyrir Internet“
og „eftir Internet“ vegna þess að það verður
allt breytt. Þessi aukning sem við erum að sjá í
greiningum á alls konar einhverfu og athyglisbresti
tel ég að geti hugsanlega verið vegna þess
að heilinn sé að stökkbreytast, reyna að aðlagast
þessum nýju aðstæðum. Hann er að tengjast og
eiga samskipti við aðra heila sem honum hefur
ekki tekist að gera áður. Hann er í rauninni, með
Internetinu, að búa til smá útgáfu af sjálfum sér.
Við hugsum oft öfugt. Við hugsum oft: „Erum
við manneskjur kannski eins og tölvur?“ En það
er öfugt. Tölvur eru bara svolítið eins og við. Þetta
er bara heilinn að búa til stykki af sjálfum sér,
búa til „monument“ um sjálfan sig. Og heilinn er
ekki fullkominn. Hann er í þróun og stefnir að því.
Það er kannski eins og með ofurmenni Nietzsche
eða eitthvað. En mennskan er bara misskilningur.
Heilanum er alveg sama. Það er talað um að loftslagsbreytingar
verði til þess að við munum jafnvel
deyja út sem dýrategund og að í framtíðinni verði
ráðandi dýrategundin á jörðinni rosalega klárar
rottur. Þetta er eitthvað sem vísindamenn eru að
tala um, í alvörunni, og það er hægt að leiða líkur
að þessu með vísindalegum rökum. En heilinn hefur
ekki farið neitt. Hann bara skiptir um gír og fer
í rottur. Honum er skítsama. Heilanum í mér er
alveg skítsama hvort hann er í mér eða hundi eða
rottu. Bara hvað gagnast honum best.“
Hlín: „Hvernig myndi hann flytja sig yfir í rotturnar?“
Jón Gnarr: „Það þróast þá bara þannig að rottur
fara að verða gáfaðri og gáfaðri og mannfólki
fækkar og fækkar. Það er í rauninni bara heilinn
sem er að skipta um höfuðstöðvar, eins og þegar
Ríkisútvarpið flytur frá Skúlagötu í Efstaleiti.
Ríkisútvarpinu er skítsama um Skúlagötu. Við
hugsum: „Vá, Skúlagata! Hérna er þetta allt saman.
Þetta er musterið.“ Nei, þetta er bara starf-
16

semin, hún bara flytur sig annað. Það gerist hægt
og rólega. Heilinn í okkur, það er sami heili og var
í risaeðlunum. Risaeðlurnar dóu út vegna þess að
heilinn hafði ekki þörf fyrir þær lengur.“
„Tími tippisins er svolítið liðinn og öld píkunnar
er svolítið að upp rísa.“
Hlín: „Finnst þér að heimurinn sem er að speglast
í þessum heila á einhvern hátt hafi eitthvað með
þetta að gera, eða er þetta tvennt ólíkt, heilinn og
heimurinn? Er heimurinn viljugt verkfæri eða gerandi?“
Jón Gnarr: „Heilinn er gerandinn. Við höfum
lifað mannkynssöguna. Ég myndi til dæmis segja,
þegar talað er um vilja, að typpi hafi frekar frjálsan
vilja heldur en einstaklingurinn sem að það ber.
Þetta hefur verið voða typpamiðaður heimur sem
við höfum lifað í. Typpið hefur sem sagt fengið
sínu framgengt, þar til eiginlega bara mjög nýlega.
Eins og bara þegar við erum að tala um Íslandssöguna.
Á Íslandi á miðöldum voru menn sem þóttu
kvensamir, áttu börn víða og nutu „kvenhylli“.
Þetta voru bara nauðgarar sem nauðguðu varnarlausum
konum. Þetta hafði ekkert með neina
kvenhylli eða neitt að gera. Þeir nauðguðu bara
hverri konu sem þeir komust í tæri við og það þótti
bara allt í lagi. Ég meina, konur áttu kannski ekki
um neitt annað að velja en að festa sig manni sem
valdi þær. Ef þær voru þjónustufólk þá áttu þær
engra kosta völ annað en að hlaupa í burtu eða
fela sig. Þær höfðu engan að leita til og þetta þótti
frekar samfélagslega „accepterað“. Þetta voru
bara „kvennamenn“ og þeir nutu mikillar „kvenhylli“.
Þetta hefur heilanum þótt í góðu lagi, vegna
þess að þetta samræmist hans markmiðum að
viðhalda sjálfum sér og búa til nýjar manneskjur
sem innihalda nýja heila.
Síðan hefur þetta breyst. Við stöndum núna á
merkilegum tímamótun, í rauninni mjög merkilegum
tímamótum í mannkynssögunni, þar sem
typpið hefur ekki lengur það ægivald sem það
hafði. Heilinn er að breytast, hann er að laga
sig að nýjum aðstæðum. Og af því að mér finnst
gaman að vera ögrandi og stuðandi...Tími typpisins
er svolítið liðinn og öld píkunnar er svolítið
að upprísa. Ég trúi því að þegar við verðum búin
að eyðileggja allt líf og gera jörðina óbyggilega
munum við flytja til Mars. Ég tel að fyrsta borgin
sem verði byggð á Mars verði neðanjarðarborg, á
meðan við erum að búa til lofthjúp. Þetta verður
stærsta neðanjarðarmannvirki í mannkynssögunni
og ég held að hún muni vera kölluð Uterus eða leg
og við komum síðan út úr Uterus. Það verður okkar
móðurlíf af því að heilinn er búinn að átta sig
á því að við erum búin að nota typpið með góðum
árangri, og nú eru breyttar aðstæður. Að vera sterkur,
skiptir ekki eins miklu máli lengur. Nú skiptir
meira máli að vera klár og það sem skiptir mestu
máli er að vera klár í samskiptum. Það er það sem
konur hafa svo gjarnan fram yfir menn, þær hafa
samskiptahæfileika sem menn hafa ekki. Og kvenlega
innsæið...Við höfum svona kynbundið orð
yfir þetta: kvennaráð. Það er oft sagt að köld séu
kvennaráð. Við erum að átta okkur á því, meira
og meira, að konur eru á engan hátt vitsmunalegir
eftirbátar karlmanna, en kvenmannslíkaminn
hefur minni vöðvamassa. Þannig að það hefur gagnast
mönnum vel til þess að kúga konur, en það
er ekki hægt lengur. Við höfum byggt upp siðmenningu
sem gefur konum rétt á betra lífi. Það er betra
að vera kona í borg heldur en uppi í sveit, þó
því sé sífellt haldið fram að það sé þveröfugt. Þú
ferð bara upp í sveit til þess að láta misnota þig og
nauðga þér og þannig hefur það alltaf verið. En
þú ferð í borg því að þar eru upplýst stræti. Þar
er lögregla sem fylgist með þér. Þar er kvennaathvarf
sem þú getur leitað í ef einhver gengur of
langt. Þar er öryggisnefnd. Það er bara ekkert uppi
í sveit. Þar ertu bara ein. Óvarin. Þannig að þetta
finnst mér. Og mér finnst þetta líka bara vera svo
sanngjarnt. Typpið hefur fengið að ráða svo miklu
17

svo lengi. Mér finnst bara alveg sanngjarnt að það
verði breyting á því.“
„Það er þunn lína milli heimsku og hugrekkis
og mér finnst bæði nauðsynleg í góða heimspeki.“
Hlín: „Í grein þinni Heimspeki er lífsstíll sem birtist
í Vísi þann 18. júlí 2015 nefnir þú að þér finnist
ástand íslenskrar heimspeki bágborið og að lítið sé
til af frambærilegri íslenskri heimspeki. Hvað er
það sem þér finnst íslenska heimspeki helst skorta?“
Jón Gnarr: „Hugrekki. Hvað er hugrekki? Er það
ekki yfirleitt óeigingjörn hegðun sem framkvæmd
er í fljótfærni og af illa ígrunduðu máli? Hugrekki
er yfirleitt framkvæmt í aðstæðum þar sem vinningslíkur
eru litlar, en áhætta mikil og hulin mikilli
óvissu. Hugrekki er því oft ákveðin tegund af
heimsku. Að gera eitthvað nýtt, sem ekki hefur
verið gert áður, krefst hugrekkis. Oft eru hlutirnir
þannig að þú getur ekki fullreynt þá eða komist að
því hvort þeir virki nema með því að prófa þá. Það
tekur á að vera „original“. Fyrirbærið mistök eru
veigamikill hluti af öllu skapandi ferli en eru menningarlega
litin hornauga. Fólk skilur ekki mistök
af því að þau virðast án innihalds; inntakslaus. En
það er ekki rétt. Akademísk rétthugsun, í þrá sinni
að vera vísindaleg, er því eðlislega á móti mistökum
og refsar jafnvel fyrir þau. Ör framþróun í
vísindum, sérstaklega taugavísindum og heilarannsóknum
er á ákveðinn hátt ógn við hin svokölluðu
hugvísindi. Virðingin fyrir trúarbrögðum er
til dæmis á hraðri niðurleið. Heimspekin er fag
sem er einhvers staðar á milli trúarbragða og vísinda
og lendir illa í þessu.
Íslenskt samfélag hefur ekki verið það „sívilíserað“
að hér hafi nokkurn tíma þróast nein sérstök
heimspeki. Ekki einu sinni tungumálið gerir okkur
kleift að tjá okkur á heimspekilegan hátt. Ég get
til dæmis ekki notað orð eins og siðmenning því það
er einfaldlega lélegt. Menning er annað slæmt orð.
„Sívilísasjón“ er borgarsamfélag og kúltúr merkir
vöxtur, eitthvað sem vex og dafnar í samræmi við
aðhlynningu.
Það er engin heimspeki kennd í skólakerfinu og
lítið af henni í almennri umræðu. Hún er aftengd
almenningi. Hún er bundin við ákveðnar kreðsur
með sterkar akademískar tengingar, aðallega
HÍ, og snýst að mestu leyti um söguskoðun og
kenningar, en lítið um „kreatíva“ hugsun, réttlæti,
tungumálið, skólakerfið og að ég tali ekki um
stjórnmálin. Það er mín reynsla að íslenskir heimspekingar
séu að mestu ósýnilegir og hafi lítið fram
að færa, utan kreðsunnar sem þeir tilheyra. Það
mætti segja að þeir væru að mörgu leyti eins og
sértrúarsöfnuður, nema þeir ganga ekki í hús.
Íslenskt samfélag líður fyrir þetta. Allskonar umræða
er á villigötum. Ég held að ástæðan fyrir því
að heimspekingar blanda sér ekki meira í umræðuna
sé sú að þeir eru hræddir. Þeir eru hræddir
við óheflaðan almúgann og tungumálið sem hann
talar. En mest eru þeir hræddir við að yfirgefa
öryggi költsins og verða jafnvel útskúfaðir og taldir
heimskingjar. Ég held að þarna leynist kjarninn
í því sem er að. Þetta er nákvæmlega sama vandamál
og hrjáir vinstri hreyfinguna, bæði hér á
landi og annarsstaðar. Hún hefur þróast í húmorslausa
akademíska elítu, sem allt þykist vita en ekkert
kann. Þau vita ekki einu sinni hvað húmor er
og hann er hluti af mannlegri greind.
Heimspeki ætti að vera hluti af lífsstíl, heimspeki
„as a way of life“. Ég vil fá meiri heimspeki í
fjölmiðla, skóla og á Alþingi og sem eðlilegan hluta
af almennri umræðu og hugtakanotkun. Íslensk
heimspeki hefur aldrei náð að vera „kreisí“ en það
þarf hún oft að vera til að ná í gegn, búa til eitthvað
nýtt. Ég hef farið um allt og horfst í augu við
allan andskotann. Ég hef lært með því að prófa.
Ég gerðist trúaður og veit hvað það er. Ég hef verið
stjórnmálamaður og nú starfa ég í fjölmiðlum. Og
í öllu sem ég geri vinn ég með tungumálið. Ég fer
18

stundum upp á móti straumnum. Ég er „kreisí“.
Ég nota húmor. Að miklu leyti er allt mitt ævistarf
byggt á heimsku og fljótfærni og nýjungagirni sem
er svo andstætt hinu yfirvegaða og akademíska.
Skilurðu hvað ég er að fara? Ég er heimspekingur
og heimspeki er lífsstíll.
Ég hef lesið verk eftir heimspekinga. Flest af því
hef ég lítið skilið eða hreinlega ekkert. Ég skil
Sókrates og taóistana og kannski Bertrand Russell.
Wittgenstein er minn uppáhalds heimspekingur
en það hefur minnst með heimspeki hans
að gera. Ég hef engan sérstakan áhuga á henni.
Trúarhugmyndir hans fara í taugarnar á mér, sem
hann byggir að miklu leyti á Tolstoy. Ég hef miklar
mætur á hugmyndafræði Tolstoy og sérstaklega
hvernig hann blandar saman kristinni siðfræði og
stjórnmálum. Það var Tolstoy sem fékk Gandhi til
að frelsa Indland, en það er önnur saga. Ég elska
Wittgenstein vegna ævisögunnar hans. Ég næ sambandi
við hann í gegnum fáránlegt lífshlaup hans.
Það er á ákveðinn hátt kómískt, tragí-kómískt.
Og mér finnst sú heimspeki sem hann óafvitandi
skapaði með lífstíl sínum oftast áhugaverðari
en sú sem hann hugsaði og skrifaði. Það er þunn
lína milli heimsku og hugrekkis og mér finnst bæði
nauðsynleg í góða heimspeki.“
Ég kveð Jón Gnarr með bros á vör og ríkari af
sjónarhornum á tilveruna.
19

Listin að yrkja heimspeki
Um tengsl ljóðlistar og heimspeki með hliðsjón af nokkrum verkum
Ægir þór Jähnke
„In science one tries to tell people, in such a way as to be
understood by everyone, something that no one ever knew
before. But in poetry, it’s the exact opposite.“
- Paul Dirac, Nóbelsverðlaunahafi í eðlisfræði
Til hvers eru skáldin á þessum síðustu og verstu
tímum? Spyr Heidegger sig, með orðum skáldsins
Höderlin.[1] Þetta er þrálát og áleitin spurning
sem ævinlega kallar á heimspekilegt svar.
Tengsl heimspeki og bókmennta eru jafn gömul
og fræðin tvö. Bæði flæða úr brunni tungumálsins
sjálfs sem er birtingarmynd vangavelta mannsins
um sjálfan sig og tilveruna. Þó hefur skáldskaparlistin,
sá máttarstólpi andans, oft reynst tvíeggja
sverð. Það liggur í eðli hennar að geta sagt meira
en það sem strangt til tekið er satt. Þess er
skemmst að minnast að Plato hafði svo mikið álit
á skáldskap að hann vildi gera skáldin útlæg úr
fyrirmyndarríki sínu, þar sem máttur þeirrar listar
gæti ellegar spillt hinu stranga skipulagi fræðimannaveldisins.
Aristoteles var sammála Plato um
mátt skáldskapar en var, ólíkt læriföður sínum,
frekar reiðubúinn að nýta þann mátt en bæla hann
niður. Samkvæmt Aristoteles segir skáldskapurinn
ekki hvað var heldur hvað gæti orðið (eða hvað
gæti hafa verið). Því er skáldið heimspekilegra í
hugsun sinni heldur en sagnfræðingur eða viðlíka
fræðimaður. Skáldsins er að tjá hið almenna fremur
en hið einstaka. Allt frá dögum Aristotelesar hefur
styrinn staðið um tengsl bókmennta við heimspeki
en í grófum dráttum mætti segja að þessi fræði hafi
jafnan verið ótryggir bandamenn. Skáldskapur
þykir þannig oft illa eiga heima í hreinni heimspeki
en að sama skapi er það almennt illa þokkað ef
heimspekitexti er gersneyddur öllu bókmenntalegu
gildi. Heimspekin skyldi helst verka sem sía svo
að lækur hennar flæði sem tær og stríður straumur
úr silalegu korgblikuðu flæði bókmenntafljótsins.
Stafar þetta mikið til af því að sá heimur sem við
byggjum í dag einkennist öðru fremur af ofsatrú
mannsins á endalausar framfarir í krafti sinnar eigin
snilligáfu. Vísindahyggja hefur víðsvegar tekið
stöðu trúarbragða og í þeim veruleika efnisblætis
sem hún hefur skapað er það vart til siðs lengur að
vinna að nokkru nema það hafi viðurkenndan og
nytsamlegan tilgang. Heimspeki hefur ekki farið
varhluta af þessari þróun þar sem hún er oftar
en ella drifin á vit kerfisbundinnar fræðahugsunar
um einstaklega þröng og þurr viðfangsefni. Líkt og
bókmenntir og listir þarf hún gjarnan að réttlæta
sinn eigin tilverugrundvöll og virðist í þeim efnum
oft fara þá leið að einblína um of á formgerð síns
eigin afmarkaða veruleika. Fagurfræðilegar bókmenntir
glíma einnig við óbifandi tilvistarkreppu
en lausn þeirra þrenginga hefur hins vegar yfirleitt
verið með öðrum hætti. Vissulega hafa einstaka
höfundar eða stefnur endrum og sinnum fallið í
þá gryfju að mæna í eigin nafla svo sem var siður
sumra rómatískra skálda eða sporgöngumanna
náttúrulegrar raunhyggju. Aftur á móti er það
alla jafna álitið einkenni góðra bókmennta að þær
dragi fram eitthvað dulið eða varpi ljósi á sammannlega
þætti þá sem tengja saman alla okkar
persónulegu heima. Bókmennta sem mistekst að
gera þetta á skilmerkilegan hátt bíður sjaldnast annað
en að grafast undir skriðu sér verðugri verka.
Því er það að bókmenntir og heimspeki hafa
bundist sínum ótraustu böndum. Markmið beggja
greina eru í grunninn þau sömu og skilin oft óljós.
Til þess að vera læsileg öðrum en þeim sem
sjálfir lifa innan formkerfa skipulegrar heimspeki
þarf sú grein að sækja í uppsprettu sína í bókmenntum.
Sömuleiðis þurfa bókmenntirnar ávallt að
20

grípa athyggli lesandans með því að varpa hulunni
af leyndum hugarfylgsnum mannsins og spyrja í
góðum stíl þeirra áleitnu spurninga sem einkenna
alla heimspeki. Hvergi eru þessi víðtæku tengsl
bókmennta og heimspeki ljósari en þar sem einna
mest virðist bera í millum sé horft til hreinræktaðra
texta. Grasrót beggja greina byggir á sömu
undirstöðum en það er ljóðlistin. Hana má líta á
sem frumafsprengi tungumálsins sjálfs. Víst eru
margir í dag sem fljótir væru til að kasta fyrir róða
slíkum fánýtum fræðum, en merkilegra til muna
er þó hve margir eru enn síður en svo reiðubúnir
til slíks. Ljóðlistin hefur fylgt manninum frá örófi
og virðist vera sá angi bókmenntanna sem auðveldast
á með að enduruppgötva sjálfan sig í brjósti
og huga hvers einasta mannsbarns sem leyfir sínum
þönkum að sveima. Athugun heimsins hefst
innra með manninum sjálfum og það er í hinni
frumstæðustu mynd slíkra athugana á mannlegu
eðli sem hugleiðingar okkar birtast í einlægu og
óformlegu tungutaki ljóðsins.
Það er ekki að ástæðulausu að sérstakt málfar er
tileinkað ljóðlist. Skáldamál er hugtak sem líta má
sem uppskeru þess að yrkja tungumálið á sama
hátt og þú uppskerð af því sem þú sáir þegar þú
yrkir jörðina. Tungumálið er lifandi hlutur sem
þarf að yrkja svo að hann dafni. Og ljóðlistin
er hin fyrsta uppspretta þess straums sem síðan
vindur upp á sig og breikkar á eilífri leið sinni til
móts við alheimshaf þekkingarinnar. Það þarf
ekki annað en að íhuga fyrsta stórvirki bókmenntasögunnar
til að átta sig á tengslum heimspeki
og skáldskapar. Í hinu ævaforna söguljóði um Gilgamesh
segir frá forsögulegum konungi sem þrátt
fyrir árþúsunda aðskilnað frá okkar tímum kemur
þó okkur í dag fyrir sjónir sem mannlegur einstaklingur
sem glímir við sömu spurningar og sækja
á okkur enn. Þetta ljóð fjallar um byrði mannsins
og leit þá að tilgangi í lífinu sem einkennt hefur
allar bókmenntir og heimspeki allar götur síðan.
Það er aðeins með tungumáli ljóðlistarinnar sem
slíkar grundvallarspurningar urðu fyrst orðaðar
og koma þessar sömu tilvistarspurningar fram í
öllum fornum goðsögum og hetjukvæðum. Það
hefur orðið hlutverk heimspekinnar að greina og
skýra með aðstoð mótaðra bókmennta þær spurningar
sem brenna jafn á hugum allra manna.
Maðurinn glímir við eilífa tilvistarkreppu. Við
stöndum ævinlega frammi fyrir því að þurfa að
réttlæta eigin tilvist gagnvart tilviljunarkenndum
og afskiptalausum veruleika. Þetta gerum við með
því að íhuga okkar eigin stað í tilverunni, með því
að afmarka og skilgreina okkar eigið sjálf og með
því að reyna að tjá þá afmörkun og staðfesta skilgreininguna
með vísun í það sem utan hennar liggur.
Allar okkar tilraunir til að orða undirstöðusetningar
þeirrar rökfræði sem verund okkar byggir á
eru þá ekki annað en frumstætt ljóð. Í raun mætti
jafnvel halda því fram að tungumálið sjálft sé ekki
annað en firna langt og ógnarlega margslungið
ljóð sem mannkynið hefur ort í sameiningu til að
reyna að tjá heild sinnar tilveru. Slíkar vangaveltur
liggja þó utan við það sem ég er að einblína á
hér. En sökum þess hve erfitt þetta verkefni reynist
okkur flestum þá sitjum við oftar en ekki uppi með
ófullkomna kenningu (eða kenningar) um heiminn
og okkur sjálf. Viðamestu afsprengi slíkrar kenningarsmíði
eru hugmyndakerfi líkt og trúarbrögð
sem mótast hafa úr geipilegum fjölda tilrauna
óteljandi einstaklinga til að formgera heiminn
fyrir sjálfum sér og öðrum. Heimspekikerfi byggja
á sömu lögmálum. Allt sprettur þetta að endingu
upp úr frumstæðum spurningum um tilgang lífsins
sem vaknað hafa í takt við uppgötvun mannsins á
heiminum.
Frá Gilgameshkviðu til Ginsberg liggur rauður
þráður. Í öllum mönnum blundar samskonar lund
og lífið leggur svipaðar þrautir fyrir alla menn.
Við höfum fleiri valkosti nú á dögum við leitina
að lífsfyllingu auk þess sem við höfum val á fleiri
tilbúnum lausnum við stóru spurningunum en
nokkurntíman áður. Enn sem komið er hefur þó
21

hvorki vísindum né neinu öðru hugmyndakerfi
tekist að leysa að ráði úr tilvistarkreppu mannsins.
Þvert á móti virðist oft sem hinn öri og sístækkandi
heimur sem við byggjum framkalli þrávallt
ásæknari spurningar. Trúarbrögð eru víða á undanhaldi
þar sem skýringarmáttur þeirra fer þverrandi.
Vísindin megna ekki að fanga ímyndunarafl
fjöldans á sama hátt og því síður er það á færi
strangfræðilegrar heimspeki. Á sama tíma ágerast
og félagsleg vandamál líkt og einangrun, taugastreita
og viðlíkir kvillar. Heimurinn stækkar og við
minnkum og missum tengslin við náttúruna og
aðra menn. Það er því oft á tímum sem þessum að
hugur mannsins leitar þeim mun meira inn á við
á svið einlægra og persónulegra rannsókna á eigin
tilvist. Gilgameshkvið má þannig að einum kosti
líta á sem tilraun mannsins til að meðtaka og túlka
sína eigin breyttu stöðu í heimsmyndinni eftir tilkomu
borgarmenningar og akuryrkju. Ætla má að
þá sem nú hafi breyttar aðstæður gert tilvistarlegar
spurningar þeim mun áleitnari ásamt því að skapa
áður óþekkt vandamál.
Í rás bókmenntasögunnar hafa tilvistarvandamálin
jafnan verið þau sömu en einungis ágerst í fyllingu
tímans. Líkt og yrkisefni ástarljóða breytist ekki öld
fram af öld þá gildir hið sama um efni og inntak
verufræðilegra ljóða. Á 16. öld skrifaði Sir Philip
Sidney varnarræðu fyrir ljóðlistina[2] og ver þar
notagildi ljóðsins. Samkvæmt honum virkjar ljóðið
orku skáldskaparins í þágu frumspeki og siðferðislegra
hugleiðinga með því að beina huga mannsins
í sinni þekkingarleit. Samskonar kenningar
eru í raun innbyggðar í ljóðagerð allt frá fornöld
til okkar tíma og brjótast sérstaklega fram á tímum
mikilla umbrota og meðfylgjandi gerjunar mannlegrar
hugsunar. Í upphafi iðnbyltingarinnar orti
William Wordsworth um heim heltekinn efnishyggju
og úr tengslum við náttúruna í ljóðinu The
World Is Too Much With Us (ca. 1802):
The world is too much with us; late and soon,
Getting and spending, we lay waste our powers:
Little we see in Nature that is ours;
We have given our hearts away, a sordid boon.[3]
Angist Wordsworth yfir framtíð mannsins í þessari
nýju og ókunnu veröld er af sama meiði og uggur
þess mannkyns sem persónugervist í söguhetju
Gilgameshkviðu. Öll berum við samskonar tilvistarþunga
á herðum og birtist í þessu ljóði, sérstaklega
á hinum síðustu og verstu tímum eins og
skáldið myndi orða það. Hugarkvöl Wordsworth
og samtímamanna hans á þessum byltingartímum
kemur sterk fram í rómatísku stefnunni í bókmenntum.
Rómatíkin var svar við yfirþyrmandi umróti
samfélagsins og um leið viðbragð við ofstopafullri
framfaratrú Upplýsingarstefnunnar sem leitt hafði
til þess umróts. Afleiðingar iðnbyltingarinnar og
umbrota þeirra sem fylgdu á 19. og 20. öld áttu
svo eftir að leiða bæði heimspeki og bókmenntir
aftur saman inn á svið hughyggju og hinna einlægu
og persónulegu tilvistarspurninga.
Fallvaltleiki alls og smæð mannsins hafa gjarnan
verið kveikjan að ágengum hugleiðingum um okkar
tilgang. Eitt frægasta ljóð Percy Bysshe Shelley
er sonnettan Ozymandias þar sem hann yrkir um
brotna styttu af hinum mikla konungi Forn-Egypta.
Lokalínurnar hljóða svo:
And on the pedestal these words appear:
‘My name is Ozymandias, king of kings:
Look on my works, ye Mighty, and despair!’
Nothing beside remains. Round the decay
Of that colossal wreck, boundless and bare
The lone and level sands stretch far away.[4]
Góðvinur Shelley, skáldið Horace Smith, orti einnig
sonnettu um sama efni en gengur lengra því
í lokalínum sínum sér hann fyrir sér veiðimenn
framtíðar elta bráð sína að rústum Lundúna og
standa þar jafn gáttaðir fyrir rústum þeim og við
í dag fyrir brotnum styttum hinna fornu Egypta.
Vangaveltur sem þessar hljóta iðulega að beina
skáldinu inn á við í leit að merkingu á svipaðan
hátt og Descartes gerði með sinni efahyggju. Ef
22

heil siðmenning getur horfið sem dögg fyrir sólu
hvar getur þá einstaklingurinn fundið sinni tilvist
merkingu? Baudelaire kafaði djúpt í hyldýpi
nafnleysis og einangrunar mannsins á tímum öra
samfélagsbreytinga í Parísarhluta Les Fleurs du Mal
(1857) þar sem hann líkir borginni við mauraþúfu
þar sem einstaklingurinn hefur tapað gildi sínu.
Árið 1929 orti Davíð Stefánsson á svipuðum nótum
í ljóðinu Gestur þar sem tilvistarangistin skín
sterk:
Spurðu mig ekki um bliknuðu blöðin, sem brotna
af lífsins eik.
- Við skiljum lítið og skynjum fáttog skrifum
í vatn og reyk.[5]
Tuttugusta öldin hefur verið mesta umbrotaskeið
í sögu mannsins og hafa átök hennar og angist
skilað sér af krafti í bæði heimspeki og skáldskap.
Síðan á miðri 19. öld hafa verk manna eins og Kierkegaard,
Nietzsche, Kafka, Dostoyevsky, Baudelaire,
Rainer Maria Rilke og fleiri lagt grunninn
að sívaxandi samstarfi heimspeki og bókmenntanna,
sér í lagi á sviði tilvistarspeki. Í höndum heimspekinga
eins og Camus og Sarte; rithöfunda eins
og Jack Kerouac eða Philip K. Dick og ljóðskálda
eins og T. S. Elliot og Allen Ginsberg hafa þessi
tengsl svo eflst í krafti sívaxandi veruleikakrísu
einstaklingsins. The Waste Land eftir Elliot er, svo
dæmi sé tekið, áminning um stöðu mannsins í
brotakenndum veruleika þar sem ekkert varir og
framtíðin er í besta falli óþekkjanleg. Ljóðið sjálft
er endurspeglun á þessum veruleika, brotakennt
og ógnvekjandi í dulúð sinni. Það sama vakir fyrir
Allen Ginsberg í stórvirkinu Howl sem fjallar um
átök kynslóðar sem ólst upp á skjön við úrelt kerfi
foreldra sinna í heim á barmi hugarfarsbyltingar.
Upphafslínur ljóðsins lýsa örlögum þeirra sem fengu
ekki yfirstigið sína persónulegu tilvistarkreppu:
„I saw the best minds of my generation destroyed
by madness...“[6] Þá hafa Íslendingar átt gríðarlega
frambærileg tilvistarfræðileg skáld svo sem
Stein Steinarr og Gunnar Dal en fyrsta ljóðabók
þess síðarnefnda heitir einmitt Vera (1949). Í þeirri
bók er að finna ljóðið Í undirheimum sem lýkur með
þessu ávarpi til mannsins:
Þinn frjálsi andi allt skal reyna, aldrei flýja skugga
neina. Um eðli lífs skal engu leyna anda, sem til
himins snýr.
- Í myrkrum finnst hið innsta, eina,er
í djúpum lífsins býr.
Það er höfuðverkefni ljóðagerðar að tjá á nýjan og
frumlegan hátt það sem allir vita ómeðvitað. Segja
má að ljóðið sé rannsókn á a priori verufræðilegum
spurningum sem leynast í meðvitund allra manna.
Ljóðið er frumstæð tilraun til þess að smíða
persónulegt hugmyndakerfi sem síðar getur vaxið
og dafnað í þróaðari útgáfum annara greina.
Ljóðið er jafnframt einlægara og hefur mátt til
að snerta við fólki á hátt sem fáir eða engir aðrir
miðlar geta. Þess vegna ætti hið bundna mál ávallt
að fá að flæða í og úr stórfljóti bókmenntanna.
Bæði sem uppspretta og affall. Heimspeki er sem
tær straumur, en straumur sem er of tær er sviptur
lífrænum eiginleikum og verður þannig ófrjór.
Sem heimspekinemi þá fæ ég oft spurninguna: „Af
hverju ertu að læra þetta? Hvað ætlaru að gera við
þetta?“ Stutta svarið er að ég er að þessu því mér
finnst þetta áhugavert. Fyrir sjálfan mig. Þegar ég
er spurður hvenær ég ætli að klára heimspekina þá
svara ég því iðulega til að maður er í raun aldrei
búinn að læra heimspeki. Það er eitt af því sem
er svo gaman við það. Heimspeki kennir manni
að það þarf ekki að vera einhver afmarkaður undirliggjandi
tilgangur með öllu sem maður gerir.
Ástæðan fyrir því að ég sem ljóð og hef áhuga á
þeim er líka sú sama. Ljóð eru fyrir fólk. Þau eru
sammannleg áminning um þann hugarheim sem
við öll deilum. Og það ætti heimspeki líka að vera.
Til hvers eru skáldin á þessum síðustu og verstu
tímum? Þau eru heimspekingar náttúrunnar sem
yrkja tungumál heimsins.
[1] Ritgerðin „What are poets for“ [2] An Apology for Poetry (1595) [3] English Romantic Poetry: An Anthology, bls 51 [4] English Romantic Poetry: An Anthology, bls 147
[5] Davíð Stefánsson, Kvæðasafn II., bls 203 [6] Allen Ginsberg, Howl, Kaddish and other poems, bls 1
23

Bjórinn sem bætti heiminn
Heiða Vigdís Sigfúsdóttir
Í Lundarháskóla er lífið létt. Hér eru engir lundar
en flestir eru léttir í lund. Kennararnir koma alltaf
korteri of seint og biðjast afsökunar ef þeir muna
ekki nöfnin á nemendum. Ég læri hagafræði á ensku
en í fyrsta tímanum mínum skipti kennarinn
skyndilega yfir í frönsku. Ég velti fyrir mér hvort
franska sé svona almannaþekking á meginlandinu,
allavega í jafnmikilli menntaborg eins og Lundur
er. Hér eiga allir Iphone og flestir styðja Bernie
Sanders.
Um fyrirtæki og samfélagið
Svíarnir eru ágætir, ekkert svo ólíkir Íslendingum.
Þeir heilsa aldrei né kveðja nema kennarinn minn
sem segir stundum, au revoir eða hej då (þá held
ég að hann sé að kalla á mig því ég heiti Heiða).
Hann talar stundum um hvernig fyrirtæki geta haft
slæm áhrif á samfélög. Áfanginn sem hann kennir
heitir nefnilega Business and Society og fjallar um
sögu fyrirtækja í samfélaginu. Í þeim áfanga er ég
búin að gera verkefni um fyrirtæki á borð við Shell
sem notfæra sér Nígeríumenn, drepa fiskana þeirra
og menga vatnið og loftið. Samt sem áður hefur
Shell stóra deild innan fyrirtækisins sem á að sjá
um samfélagslega ábyrgð þar sem grunngildi eru
sett fram á borð við „traust, heiðarleiki og virðing
fyrir fólki“.
Við lærum líka um fyrirtækja sem hafa jákvæð
áhrif á samfélagið eins og sænska tæknifyrirtækið
Thurne Teknik. Eitt það merkilegasta sem ég hef
lært hingað til er þegar Ulf Stenerhag, framkvæmdarstjóri
Thurne Teknik sagði mér söguna af bjórnum
sem gæti bætt heiminn.
Sagan af bjórnum:
Einu sinni, í konungsríki ekki svo langt í burtu var
forstjóri sem fékk flugu í hausinn. Hann hafði ekki
mikla trú á því sem viðskiptafræðingar kalla samfélagslega
ábyrgð fyrirtækja (e. Corporate Social
Responsibility). Sænski forstjórinn Ulf vildi auka
ábyrgð í dagleg vinnubrögð, til að liðka upp á
starfsandann en aðallega til þess að auka afköst.
Flugan sem Ulf fékk í hausinn var að starfsfólk
Thurne Teknik mundi saman framleiða eina
árgerð af bjór.
Til varð bjórinn Not For Sale Ale í samstarfi við
góðgerðasamtökin Not For Sale sem vinna gegn
mansali, aðallega í Evrópu. Þar sem hluti starfsemi
Thurne Teknik er að útvega brugghúsum tækni og
tól var bjórframleiðsla góð leið fyrir starfsfólk til
að setja sig í spor viðskiptavina. Á sama tíma létu
þau gott af sér leiða þar sem 100% af gróðanum
fór í fjárfestingu til samtakanna Not For Sale. Eftir
vel heppnaða framleiðslu fengu fyrstu viðskiptavinirnir
bjórinn í hendur en það voru þau Silvía
og Carl XVI Gústaf sem ríkja yfir Svíaveldinu. Í
kjölfarið jukust vinsældir bjórsins gríðarlega.
Fyrirspurnir streymdu inn frá fólki og fyrirtækjum
sem vildu leggja sitt af mörkum til að hjálpa
við framleiðslu og markaðssetningu bjórsins. Fólk
bauðst til að hanna vörumerki, kynna bjórinn fyrir
veitingastöðum og fjalla um hann í fjölmiðlum.
Ein árgerð af bjórnum virtist ekki duga svo úr
varð að stofna fyrirtækið Not For Sale Ale AB.
Samtökin í Úganda gegn mansali í Evrópu
Engin lán voru tekin til að stofna fyrirtækið og stofnfé
var ekkert. Mörg fyrirtæki eru rekin með smá
tapi fyrst um sinn á meðan verið er að byggja þau
upp en þar sem markmiðið með bjórnum var að
fjárfesta hagnaðinn í Not For Sale þurfi fyrirtækið
24

að koma út í plús. Ulf varð nú orðinn tvöfaldur
forstjóri en sem forstjóri Not For Sale Ale ákvað
hann að neita aldrei fólki sem vildi aðstoða. Í
framhaldi varð til svokallað „Ambassadorship of
Action“ þar sem ábyrgð er dreift milli sendiherra
Not For Sale Ale víða um heim. Sendiherrarnir
eru nú orðnir milli 300 og 400 talsins.
Velgengni Not For Sale Ale fór vonum framar og
framtíð fyrirtækisins virðist björt. Markmiðið núna
er að efla samfélög með því að koma á staðbundinni
framleiðslu á svæðum eins og í Karbala,
Úganda. Not For Sale Ale getur útvegað tæknina,
bragðið og vörumerkið á meðan sendiherrar
á svæðinu sjá um að finna fjárfesta og framleiða.
Bjórinn hefur nefnilega notið gríðarlega vinsælda
í Úganda þar sem heimamenn voru svo heillaðir
að málefninu að þeir stofnuðu góðgerðasamtök í
Karbala til að vinna gegn mansali í Evrópu.
Krafturinn sem vörumerkinu fylgir hefur ekki bara
styrkt bjórinn heldur líka haft bein áhrif á afkomu
Thurne Teknik. Upphaflegi tilgangurinn að auka
afköst starfsmanna tóks þar sem framleiðni jókst
um 40% eftir að Not For Sale Ale byrjaði miðað
við sömu tækni og sama starfsfólk. Áður hafði
framleiðnið verið stöðug í 15 til 20 ár. Viðskiptavinir
urðu ánægðari og starfsumsóknir voru nú
fleiri en nokkru sinni. Traust til fyrirtækisins og almenningsálit
er nú jákvæðara en nokkru sinni fyrr.
supply chain, tainting the food we eat, the clothes
we buy, and the electronics we love.“
Samfélagleg ábyrgð fyrirtækja er orðið mjög óljóst
hugtak nú á dögum þar sem grunngildi á borð
við „virðing fyrir fólki“ missa gildi sitt þegar hluti
framleiðslu fyrirtækis fer fram af þrælum. Samfélagsleg
ábyrgð fyrirtækja hlýtur því að eiga að
vera hluti af kjarnastafsemi fyrirtækis og eiga við
í öllum hliðum rekstursins, frá framleiðslu til sölu.
Ulf Stenerhag taldi að til þess að auka ábyrgð innan
fyrirtækja þyrfti að þjálfa starfsfólk í ábyrgum
vinnubrögðum. Honum tókst ekki bara að auka
hagnað í Thurne Teknik heldur tókst honum að
stofna nýtt fyrirtæki án stofnfés með vinnuafli í
sjálfboðavinnu.
Fyritæki geta nýtt sér sérþekkingu sína eða sérlegar
aðstæður til að öðlast þann kraft sem fylgir vörum
á borð við Not For Sale Ale. Með tímanum verða
fyrirtækja sem stunda ábyrg viðskipti vonandi fleiri
og fjöldi þræla í heiminum minni. Þá getum við
haldið áfram að njóta þess að neyta.
Skál.
-Heiða Vigdís Sigfúsdóttir
Hagfræði- og smá sagnfræðinemi í HÍ, skiptinemi í Lundi
og wannabe heimspekingur.
Um nautnina að neyta
Á Norðurlöndunum búa um það bil 26 milljónir
manns. Fólk í þrældómi er um fjórum milljónum
fleira, það er fast í ánauði, glæpasamtökum eða við
framleiðslu. Þrælar koma að næstum öllum varningi
sem við njótum að neyta, eins og segir á heimasíðu
Not For Sale:
„Slavery is wrapped up in almost every industry’s
25

Vegurinn sem hreyfist og innri fjársjóðurinn.
„...þrátt fyrir að enginn geti átt hann gleður hann alla.“
Viðtal við Rúrí
Á leið minni til fundar við myndlistarmanninn
Rúrí svipaðist ég um eftir regnboganum
sem hún hafði stillt út í glugga til að hjálpa
mér að rata. Brátt fann ég vinnustofuna hennar
og fékk að vita meira um hvers vegna
Rúrí lítur á list sína sem heimspeki. Hún fjallaði
meðal annars um samband mannsins
við náttúruna og alheiminn og leit hans að
sjálfum sér, tengsl listar og heimspeki, eðli
hugrekkisins og viskunnar og hófstillinguna
sem móður dyggða. Rúrí fjallaði einnig um
regnbogann, sem enginn getur kastað eign
sinni á en alla gleður, og deildi með lesendum
vísbendingum um leiðina að gullinu
sem goðsögnin segir að sé að finna undir regnboganum,
en er í reynd innri fjársjóður.
Hlín: „Þú segir að þú lítir á þína list sem heimspeki.
Hvers vegna skilgreinirðu hana þannig?“
Rúrí: „Ég lít á heimspeki sem allt sem viðkemur
mannlegum samskiptum og mannlegu samfélagi.
Áður en ég fór að nota þessa samlíkingu um list
og heimspeki, þá sagði ég stundum, var með svona
„yfirlýsingu“ um, að list mín fjallaði um tilvist
mannsins og samband hans við náttúruna, jörðina
og alheiminn. Manninn í óratíma veraldar. Og ég
held að þetta hljóti að vera dálítið heimspekilegt.
Ég sé engan tilgang í að gera myndverk bara til
skrauts. Það er til þannig list og það er allt í lagi.
Það er bara fínt, en það eru nógir aðrir sem sinna
þeirri tegund listarinnar. Þannig að ég get einbeitt
mér að þeirri list sem stendur hjarta mínu næst.
„Hver erum við? Hvert stefnum við? Hvaðan
komum við?“
Strax í fyrstu verkum mínum, þá fara að koma
fram ákveðnir þræðir, svona rauðir þræðir, sem
liggja síðan í gegnum allan ferilinn. Fyrst er ég
reyndar dálítið mikið að vinna með sjálfsmyndina,
eða ímyndina, eða það sem er kallað á ensku
„identity“. Hver er ég og hvert stefni ég? Reyndar
ekki „ég“ heldur í fleirtölu. Hver erum við? Hvert
stefnum við? Hvaðan komum við? Það síðasta
ætti reyndar að vera fyrst í röðinni. Og þetta eru
náttúrulega klassískar spurningar og svo sem engin
algild svör til við þeim, en þær eru mjög mikilvægar
og geta verið mjög leiðbeinandi í sambandi
við hugleiðingar. Ég lít svo á að ég er skoðandi
og ég skrái það sem ég sé og athuganir mínar í
listaverkin.
Í byrjun vann ég mikið með tvö þemu, annars
vegar náttúruvitund og hins vegar vitundina um
ranglæti og ofbeldi. Framan af vann ég talsvert
með ofbeldi og hvaða afleiðingar það kann að
hafa, og vann verk sem kalla mætti framtíðarfornleifafræði.
Í verkum sem oft báru undir- eða
yfirtitil „tími“, var ég að skoða hvernig mannanna
verk sem við teljum kannski vera afskaplega
stöðug og varanleg breytast með tímanum. Til
dæmis í þessu verki þarna sem heitir „Desolation“,
(http://ruri.is/2011/09/27/desolation/). Þau
geta breyst hratt og þau geta breyst hægt. Skoða
hvernig byggingar verða að rústum. Það getur
gerst á hundruðum ára vegna veðrunar og skorts á
viðhaldi en það getur líka gerst á einni nóttu vegna
hernaðaraðgerða. Og svo er það eiginlega síðasta
stóra verkið sem ég vann í þessari kategóríu eða
þessum flokki „Paradís? - Hvenær?“ (http://ruri.
is/is/2011/10/17/paradis-hvenaer/) var gert og
sýnt 1998. Verkið er innsetning og fjallar um afleiðingar
ofbeldis, um afleiðingar sem sagt stríðsátaka,
hernaðarátaka, og ég tók fyrir tímabilið
26

1988-1998. Þessi verk fjölluðu um ofbeldi gegn
einstaklingum, þjóðfélagshópum og þjóðum. Ég
hef gert hlé á þessum verkum síðan og sneri mér
að ofbeldi gagnvart náttúru.
Ég lít svo á að jörðin og náttúran og mannkynið
séu nátengd. Við lifum í „symbíótísku“ sambandi
við jörðina. Við komumst ekki af án hennar. Við
vitum ekki hvort hún kemst af án okkar, það eru
allar líkur á því. Þannig að ofbeldi gegn mönnum
og ofbeldi gegn náttúru, eða jörðu, það eru eins
og tvær hliðar á sama peningnum. Á þessum tíma
var að koma meira og meira í ljós hvað náttúran
er farin að líða fyrir verk okkar mannanna. Bæði á
hnattræna vísu, og eins vorum við með stórt og sorglegt
dæmi hér á landi, Kárahnjúkavirkjun. Fyrst
var hugmyndin um Eyjabakkavirkjun. Ég tók þátt
í baráttunni, eða hreyfingunni, til að bjarga náttúru
Íslands. Ég vil ekki kalla það baráttu, heldur
hreyfingu, af því að við unnum á mjög friðsamlegum
nótum. Og það var haft að leiðarljósi stöðugt
að vinna á friðsamlegum nótum, hvernig svo
sem stjórnvöld kæmu fram við okkur. Til dæmis
þá, eftir að við fluttum „Eyjabakkagjörning“
(http://ruri.is/is/2011/10/18/eyjabakkagjorningur/),
sem er eitthvert fallegasta listaverk sem ég
hef séð og mjög sterkt og áhrifaríkt verk, fór þáverandi
forsætisráðherra, Davíð nokkur Oddsson,
í sjónvarpið og hélt því fram að fólkið sem flutti
þennan gjörning væri hryðjuverkamenn. Þetta
er árið 1999. Það er ekki fyrr en 2001 sem hinn
margumræddi 11. september átti sér stað, og farið
var að nota skilgreininguna um almenning. Það er
sorglegt þegar stjórnvöld í lýðræðisríki hegða sér á
þennan hátt. Verkið sjálft er gjöf til þjóðarinnar.
Það má enginn raska því. En ég náttúrulega lít á
þetta sem heimspeki. Ég lít svo á að listin hafi það
hlutverk, eða vonast til að hún hafi þau áhrif, að
hvetja til aukinnar vitundar.“
„...þá var eins og ég hefði tekið lokið af boxi
Pandóru.“
Hlín: „Þú segir eitt sem er mjög forvitnilegt. Þú
segist ekki nokkurn tímann hafa verið að ögra með
verkum þínum? Hvernig skilur þú þá ögrun, og
hvernig er hún eitthvað annað en það sem þú ert
að gera?“
Rúrí: „Margir tala um ögrun. Ögrun er svo miklu
oftar notað í neikvæðri merkingu, eins og það sé
verið að gera at í fólki. Það heyrðist oft, eða alla
vega hér áður fyrr, að menn voru að afsaka gerðir
sínar með: „Hann ögraði mér.“ Þannig að ég er
ekki að ögra fólki í þeirri merkingu, en það er hægt
að taka verkin sem áskorun um að víkka vitund
sína.
Hlín: „Nú samtvinnast þessi viðfangsefni þín
náttúruvitund og ranglæti í sumum verkum þínum.
Ég þekki til dæmis konu sem vildi helst ekki
koma á Þingvelli eftir að hún heyrði sögu kvennanna
sem var drekkt í Drekkingarhyl. Henni leið
bara illa þar og staðurinn fyllti hana slíkum óhug
að hún vildi helst ekki einu sinni leiða hugann að
Þingvöllum. En þegar hún frétti af verkinu þínu
„Tileinkun“ ( http://ruri.is/is/1970/10/10/tileinkun/
), þá lagaðist þetta. Henni fannst einhvern
veginn eins og það væri búið að hreinsa staðinn.
Og núna getur hún alveg komið þangað og notið
þess að vera þar.“
Rúrí: „Það hafa fleiri talað um þetta. Þetta var
mjög sérkennilegt verk að því leytinu til að ég var
með fullbókað plan. Ég var að vinna verk fyrir tvær
sýningar sem áttu að opna sjötta september, ef ég
man rétt, báðar sama daginn. Annars vegar var
stór sýning í Hafnarborg og hins vegar innsetning
á sýningu í Reykjavík. Svo höfðum við í tengslum
við stóru sýninguna í Hafnarborg verið að tala um
fjölmiðla og þá kemur Drekkingarhylur inn í umræðuna,
reyndar í því samhengi hvað hlutir gætu
verið absúrd og ósmekklegir, og svo ekki söguna
meir. En einhvern veginn, af því að ég hafði nefnt
Drekkingarhyl á nafn, þá var eins og ég hefði tekið
lokið af boxi Pandóru. Nafnið lét mig ekki í friði
næstu daga, söng í höfðinu á mér, og mér varð ljóst
27

að ég yrði bara einhvern veginn að gera verk um
þetta.“ Ég er náttúrulega búin að þekkja söguna
síðan ég var barn. Foreldrar mínir fóru stundum
með okkur til Þingvalla og við tjölduðum þar. Við
vorum afskaplega forvitin um alla hluti, eins og
börnum er títt. Þannig að maður spurði: „Af hverju
heitir þetta Drekkingarhylur?“ Og síðar lærði
maður eitthvað örstutt um þetta í Íslandssögu í
skóla. Ég hugsa að mörgum Íslendingum sé þannig
farið að þetta sé þung vitneskja, erfið.
„Það var eins og þetta ætti bara að gerast.“
En það var ekkert um annað að ræða heldur en
að gera verk. Það var bara þremur vikum fyrir
gjörninginn sem hugmyndin kom. Og þetta er
gríðarlega umfangsmikið verk að undirbúa. En
það var svo sérkennilegt, það var eins og allt félli
á sinn stað. Það komu allir hlutir svona nokkurn
veginn upp í hendurnar á mér. Svona verk verður
að vera alveg gríðarlega heiðarlegt. Þegar verið
er að fjalla í verki um svona atburði, þá er ekkert
annað heldur en full virðing fyrir viðfangsefninu,
fyrir minningu þeirra sem í hlut áttu, sem kemur til
greina. Maður verður að leggja sig allan fram. En
það sem var mjög sérkennilegt hvernig hlutirnir
gerðust... Það var eins og þetta ætti bara að gerast,
eins og sagt er, - nú væri bara kominn tíminn. Nú
ætti þetta að gerast.
Verkið tók einn og hálfan klukkutíma í flutningi.
Þetta er það mikil vinna og mörg handtök að flytja
þetta verk, með allt þetta fólk að vinna. Það
var alveg sérkennileg stemming ... Fólk var á staðnum
allan tímann og mjög alvarlegt andrúmsloft.
Það sést á myndum af fólki hvernig því er innanbrjósts.
Og ég held að ég hafi aldrei fengið jafn
miklar þakkir frá fólki á götunni eins og eftir þetta
verk. Ég hafði ekki hugsað út í það til dæmis að
það er sennilega ekki til sú fjölskylda á Íslandi sem
á einhvern hátt tengist ekki einhverju fórnarlambi
í raun. Við erum svo skyld öllsömul. Og þó að það
sé ekki rætt, þá erum við kannski með þetta í beinunum.
Ég veit það ekki, eða eins og við séum með
það í beinunum. En já, það voru ótrúlega margir
sem stöðvuðu mig á götu til að þakka fyrir þetta
verk. Ég álít mig persónulega ekki eiga þær þakkir
skildar, því þetta kom á svo undarlegan hátt. Varð
til á svo undarlegan hátt.“
Hlín: „Finnst þér eins og þú hafir fengið einhvers
konar aðstoð jafnvel?“
Rúrí: „Það var greinilegt. Nú er ekkert í tísku að
tala um þetta, en ég var með tvo unga listamenn,
pilt og stúlku, sem voru að aðstoða mig hérna á
vinnustofunni og svo komu ýmsir og það töluðu
margir um að það væri ansi mannmargt hérna,
eða að þeir hefðu það á tilfinningunni. Það var
mjög erfitt að hnýta hendurnar. Ég sjálf var að jafna
mig á mjög slæmu fótbroti og átti að vera með
hækjur þegar þetta var, þannig að þetta var mjög
erfitt. Það seinkaði mér vinnulega séð. En ég fékk
þarna listamenn, vinkonur mínar, til að koma og
ég varð að reka þær til að hnýta. Þær sögðu: „Ég
get þetta ekki. Get þetta ekki.“ Og ég fann þetta
sjálf. Það var eins og maður væri að gera þetta við
lifandi veru. Einstaklinga. Það var ekki gott. Ekki
gott.“
Hlín: „Var það svona sem þeir gerðu þetta?“
Rúrí: „Ég veit það ekki nákvæmlega. Það eru ekki
til svo nákvæmar lýsingar, en það voru bundnar saman
hendur. Það var settur poki yfir þær. Það var
bundið band utan um þær, og þær látnar standa á
steini yfir hylnum, svo var böðullinn hinum megin
við hylinn með hinn endann á bandinu og kippti
í á einhverju augnabliki. Svo ef þær flutu upp, þá
voru menn með langar stangir og ýttu þeim niður.
Þær áttu ekki mikla von, bundnar í poka. Það var
tekið fyrir alla möguleika á að halda lífi.“
„Ameríka var til áður en hún uppgötvaðist,
alveg örugglega.“
Hlín: „Þetta verk hefur haft svo djúpstæð áhrif á
28

fólk að sumir upplifðu þetta sem hreinsun á landinu.
Og náttúran líka fékk einhvern veginn uppreisn
æru. Fólk getur aftur umgengist hana án óhugs,
eins og þessi kona sem ég var að tala um. En hefur
þetta einhvern veginn bara verið einhvers konar
„katharsis“? Hefur einhver hreinsun átt sér stað, í
þjóðarsálinni, einhvern veginn?“
Rúrí: „Ég er dálítið hrædd um að það sé til
neikvæð orka. Við vitum það alveg að þegar við
hugsum neikvæðar hugsanir, eins og bara „O, það
er svo leiðinlegt í vinnunni,“ þá verður alveg örugglega
leiðinlegt í vinnunni. En ef maður reynir að
finna ánægjulegu fletina, þá verður það léttara og
ef maður temur sér að brosa, þá verða dagarnir
skemmtilegri. Ég held að það viti þetta allir sem
hafa reynt þetta meðvitað. Og mig grunar að þetta
eigi ekki bara við um lifandi fólk og samfélög,
heldur náttúruna líka, að náttúran geti mengast af
neikvæðri orku. Líkt og hún geti mengast af mengandi
efnum, þá sé líka til mengandi orka. Ég er
hrædd um að þar sem hafa orðið mjög slæmir atburðir,
þar geti orðið eftir neikvæð orka, sem sígur
kannski inn í jarðveginn og það sé hugsanlega ein
af ástæðunum fyrir því að sumu fólki líður mjög
illa. Fólki sem er mjög næmt, því líður mjög illa ef
það kemur á ákveðna staði. Það er af því að þar er
ennþá þessi...Við getum kallað það líka neikvæða
minningu, sem er föst þarna, eða neikvætt minni,
eða hvaða hugtak við notum til að skilgreina þetta.
Ég veit að vísindin eru ekki búin að skilgreina
þetta, en það þýðir ekki að það eigi sér ekki stað.
Rétt eins og að Ameríka var til áður en hún uppgötvaðist,
alveg örugglega.“ Rúrí hlær. „En við
getum líka sagt: Ísland var til áður en það fannst.“
Hlín: „Sumir tala um einhvers konar útvarp.“
Rúrí: „Mér finnst mjög góð einmitt þessi samlíking
á útvarpsbylgjum. Hljóð eyðist ekki. Bylgjurnar
halda áfram. Þær þynnast, en þær halda áfram.
Tökum Einsteinskenninguna um að efni og orka
geti ekki orðið að engu, - ég tel að tilfinningar, og
tjáning, eins og okkar tal núna, séu orka, - bylgjur.
Í rauninni eru líkamar okkar líka bylgjur. Hvernig
ætlum við þá að fara að nákvæmlega sundurgreina
efnisbylgjur sem eru bara þéttari bylgjur, og aftur
hugsanabylgjur. Getum við sagt að þetta séu tvær
algerlega ólíkar tegundir bylgna sem eigi ekkert
skilt hvor við aðra?“
Hlín: „Þannig að stenst kannski tvíhyggjuhugsunin
um að það sé annars vegar eitthvað hlutlægt og
síðan eitthvað huglægt þá heldur ekki alveg?“
Rúrí: „Ég held að það sé miklu meiri skörun þar
á milli. En það er oft gott einmitt að sundurgreina
svona til þess að geta beint athyglinni að ákveðnum
fókus eða að ákveðnum atriðum innan stærra
kerfis. Við gerum það til þess að greina ákveðin
atriði í kerfinu. En við erum þá að ofureinfalda
og við megum ekki gleyma stóru heildinni. Þetta
er það sem gerðist þegar vísindahyggjan tók við.
Þá verður þessi sundurgreining, í rauninni til þess
að geta stúderað, eða kannað ákveðin eða sértæk
fyrirbæri. Við getum hinsvegar ekki skilið hið
huglæga frá öllu hinu. Við eigum að vera komin
það langt að núna eigum við að geta sameinað
þetta í allsherjarþekkingu. Það er ansi mikil tregða
í bæði vísindasamfélaginu og samfélaginu almennt
við að gera þetta. Sjáðu til dæmis í læknisfræðinni,
hvað hún er orðin rosa íhaldssöm í sérfræðigreiningunni.“
Hlín: „Ert þú með einhverja hugmynd um af
hverju fólk leitar oft í þessa tvíhyggju og hleypir
ekki að meiri heildarsýn?“
Rúrí: „Það er auðveldara að halda utan um eitthvað,
þegar maður tekur svona sértæka greiningu,
af því að hitt er svo víðfeðmt. Því það er auðvelt
að missa jafnvægið, af því að heildarmyndin er svo
gríðarlega víðfeðm.“
Hlín: „Að missa jafnvægið í hvaða skilningi þá?“
Rúrí: „Ja, að finna sig ekki hafa skilning og tök
á tilverunni. Þetta er svona aðferð til þess að reyna
að hafa stöðugleika í sínu lífi og sínu starfi.
Hér áður fyrr, á miðöldum, var hver grein miklu
víðfeðmari í sjálfu sér. Eins og bara ef við tökum
29

myndlistarmanninn, - meistarann. Þetta meistarakerfi
sem að lifði nú lengst í iðnfræðslu hér á landi
og er enn við lýði, alla vega að nafninu til. Meistarinn,
til dæmis málari, hann vissi mjög mikið um
efnafræði og ákveðna eðlisfræði, sem þurfti til að
útbúa liti. Það þurfti að mylja grjót til að ná fram
steinefnunum, og mylja það nógu fínt til að geta
blandað við annað hvort egg tempera eða við olíu
til að binda það á léreftinu, sem að þurfti að vera
búið að vefa rétt og grunna rétt til þess að það tæki
við litnum á réttan hátt.“
Hlín: „Ég sé að þú ert einmitt með mikið af vísindabókum
hérna í skápnum og einmitt efnafræði og
eðlisfræði og svoleiðis.“
Rúrí: „Ekki mjög mikið, en eitthvað. Ég hef mestan
áhuga á stjarneðlisfræði, en ég er ekki mjög
víðlesin.“
Upplýsingar faldar á milli línanna. “En hinir
innvígðu skildu hina esóterísku merkingu...“
Hlín: „Sækir þú í þessa gömlu þekkingu sem var í
þessu gamla meistarakerfi?“
Rúrí: „Það sem mér finnst forvitnilegt. Ég er mjög
forvitin um hvernig maðurinn hefur þróað með
sér þekkingu, hvernig hann hefur dregið ályktanir
og hvernig hann hefur reynt að koma eða miðla
þekkingu áfram, oft í gegnum launsagnir sem
voru mjög mikið notaðar. Mér finnst forvitnilegt
hvað var í rauninni verið að segja. Hver er þessi
undirliggjandi merking í sögum og mýtólógíum
eða trúarbrögðum? Mér finnst trúarbragðafræði
mjög spennandi vegna þess að það er svo mikið af
upplýsingum faldar á milli línanna.“
Hlín: „Hvaða launsagnir eru þetta helst sem þú
ert að leita í?“
Rúrí: „Ég er nú bara almennt að tala um launsagnir,
vegna þess að þetta var sá stíll sem tíðkaðist.
Það var annars vegar ytri merking og hins vegar
innri merking.“
Hlín: „Og innri merkingunni var komið til skila
í gegnum launsagnir, í þessum gömlu kerfum, er
það ekki?“
Rúrí: „Í ýmsum bókum, meira að segja í Biblíunni,
er fullt af slíku. Þetta var bara viðtekin venja
að fyrir hina ómenntuðu þá var hin ytri frásögn
eða saga. En hinir innvígðu skildu hina esóterísku
merkingu, eða innri merkingu. En ég náttúrulega
hallast ekki að því að menn eigi að vera innvígðir
og hinir bara ómenntaðir, heldur eiga allir
að fá að njóta fullrar menntunar. Ég lít þannig á
þetta, og ég tel mjög óeðlilegt og óheppilegt að
koma á einkaskólakerfi, því það útilokar stóra
hópa þjóðfélagsins frá menntun, af fjárhagslegum
ástæðum. Ég er svo gömul að ég þori alveg að segja
þetta. Mér er alveg sama þó einhver reyni að
hegna mér af pólitískum ástæðum. Mér er bara
alveg sama. Það er eitthvað sem enginn ætti að
láta yfir sig ganga, slíkan ótta. Ég hef aldrei viljað
gangast undir hann.“
„Ég hef bara þurft að velta því fyrir mér
hvort ég vilji vera trú sjálfri mér.“
Hlín: „Margir tala einmitt um að það sé svo mikið
hugrekki í þínum verkum. Hvað finnst þér hugrekki
vera og hvernig tengist listin því?“
Rúrí: „Ég hef nú sjaldan þurft að velta fyrir mér
hugrekki. Ég hef bara þurft að velta því fyrir mér
hvort ég vilji vera trú sjálfri mér. Ég hef horft frá
þeim vettvangi eða sjónarhóli. Oft hefði kannski
verið auðveldara að fara einhverja millileið. En þá
hefði ég ekki verið trú sjálfri mér. Ég lít svo á að
það sé enginn tilgangur í því að gera verk sem eru
ekki trú sjálfri mér. Betra að sleppa því.“
Hlín: „Þannig að í raun og veru þá er hugrekki,
fyrir þér, einhvers konar trúnaður eða heiðarleiki
við sjálfan sig?“
Rúrí: „Það er bara að horfast í augu við valkostina
sem eru og taka ákvörðun út frá því. Það er
ekki af því að ég hafi verið blind fyrir þeim kaldastríðsáhrifum
sem voru hér, og eru reyndar ennþá
30

hér, og hvernig hefur verið reynt að beita ákveðinni
tegund af skoðanakúgun hér á landi. Ég er
ekkert að tala um gagnvart myndlistarmönnum,
heldur almennt. Ég hef verið mjög meðvituð um
það, eins og kemur kannski strax fram í einu af
fyrstu verkum mínum „Tillaga að breytingu íslenska
þjóðbúningsins til að laga hann að nútíma
þjóðfélagsháttum (http://ruri.is/is/2011/10/17/
gjorningar/ ).“ Rúrí opnar bókina Rúrí og bendir
á verkið. „Þetta verk flutti ég á fyrsta desember fagnaði
háskólastúdenta í Háskólabíói. Það var verið
að fagna fullveldi Íslands. Búningurinn er með
skotfærabelti og kvartdollar í stað milla. Þetta er
þjóðhátíðarárið mikla árið 1974 þegar Íslendingar
fagna 1100 ára Íslandsbyggð. Hundrað árum áður
þegar Íslendingar fögnuðu 1000 ára Íslandsbyggð
var Sigurður Sigurðsson málari fenginn til að endurhanna
íslenska kvenbúninginn. Þar sem engin
slík formleg viðleitni hafði átt sér stað árið 1974 sá
ég að ég yrði þá bara að axla þessa ábyrgð.
Hér voru hermenn og varðstöðvar t.d niðri við
höfn í Reykjavík, þaðan sem sást vel yfir höfnina,
rétt hjá þar sem ég bjó og var alin upp. Þegar ég
var barn þá voru hermenn um allar götur, gefandi
börnum tyggjó og þess háttar. En síðan á sjöunda
áratugnum, eða um það leyti, þá er þeim bannað
að vera í einkennisbúningi þegar þeir fóru af vöktum
eða frá Keflavíkurflugvelli í frí til Reykjavíkur,
og áttu að vera í almennum klæðnaði til þess að
það væri ekki eins áberandi að það væru hermenn
á Íslandi. Upp frá því voru þeir ekki í einkennisbúningi
á götunum. En þeir voru hérna og
mér fannst þetta dálítið sérkennilegt að vera með
gríðarlegt húllumhæ um þessa sjálfstæðu þjóð að
fagna fullveldi frá Dönum. En um leið voru stjórnmálamennirnir
hinir ánægðustu með að hafa her
hérna, að landið væri hersetið. Það heitir herseta.
Ísland varð ekki skotmark fyrr en her settist að hérna.
Herinn var ekki hér til að verja Ísland, heldur
til að verja Bandaríkin og landið varð skotmark
fyrir vikið.“
Hlín: „Af því að þú talar um launsagnir. Nú virðist
vera að koma upp meiri hólfaskipting í trúmálum,
eins og flestum öðrum málum. Fólk virðist meira
vera að annað hvort taka við yfirborðinu í blindni
eða hafna öllu. Þú lest þessar gömlu bækur öðruvísi,
eða hvað?“
Rúrí: „Ég aðhyllist ekki trúarbrögð út af fyrir
sig og er ekki í neinu trúfélagi. Ég sagði mig úr
þjóðkirkjunni þegar ég gerði mér grein fyrir hvað
hin kristna kirkja sem stofnun hefur lagt blessun
sína yfir mikil hroðaverk, grimmdarverk, sem hafa
átt sér stað bæði á Íslandi og í alþjóðlegu samhengi
í gegnum hundruð ára. Ég vildi ekki leggja nafn
mitt við slíka stofnun. Ég hef ekkert á móti trúarbrögðum
sem slíkum, en stofnanirnar eru oftast
orðnar spilltar valdastofnanir.“
Hlín: „Af því að þú varst að tala um launsagnir...“
Rúrí: „Mér finnst miklu áhugaverðara að lesa
trúarbrögð og trúabragðasögu þannig, - það þýðir
ekki að þetta sé allt saman mjög áhugavert. Þegar
ég les bækur um trúarbrögð frá ýmsum heimshornum
þá eru það kornin sem leynast inn á milli sem
ég hef áhuga á. En þau eru ekki á hverri blaðsíðu,
eða ég kannski ekki í stakk búin til að sjá þau öll.
Það eru þau sem eru svo áhugaverð. Það er til
dæmis áhugavert að í flestum trúarbrögðum er talað
um vængjaðar verur og þá fer maður að velta
því fyrir sér: „Bíddu nú við, er einhver fótur fyrir
þessu? Er virkilega einhver fótur fyrir þessu?“ Ég
hef nú ekki komist að niðurstöðu um það, en mér
finnst það mjög áhugavert, þetta kemur úr svona
mörgum áttum. Annað sem að ég rek augun í, af
því að ég hef nú sérstakan áhuga á regnbogum,
það er hvaða merkingu regnboginn hefur í flestum
trúarbrögðum. Hann stendur fyrir tengingu milli
efnislífsins, eða jarðlífsins og einhvers æðra lífs, eða
æðra vitundarstigs, eða hvað við köllum það. Og
þetta finnst mér mjög skemmtilegt.“
31

„Hann hreyfist, en maður þarf að hafa innri
þekkinguna til að komast að honum. Annars
hleypur hann undan þér.“
Hlín: „Og hvað merkir það þegar þú kveikir í regnboganum?“
Rúrí: „Þegar ég geri verkið „Regnbogi I“ (http://
ruri.is/is/2011/10/18/regnbogi-i/), sem er fyrsti
regnboginn minn, þá var kveikjan sú að margir
eru svo uppteknir af efnislegum hlutum og af því
að eiga hluti. Eiga bíl, eiga hús, eiga hitt, eiga þetta,
eiga merkjavöru kannski, eða einhverja hönnunarvöru
eða eitthvað slíkt. Og einhvern veginn
að þeir, eða þær, sjálf verði verðugri vegna þessa
eignarhlutar, í stað þess að líta kannski á sitt innra
sjálf sem það verðugasta, mikilvægasta í lífinu. Fólk
telur sig e.t.v. verða hamingjusamara ef það getur
kastað eign sinni á hluti. En svo er svona fyrirbæri
eins og regnboginn. Ég þekki ekki nokkurn einasta
mann sem verður ekki kátari, glaðari, ljúfari í
lund, þegar hann, eða hún, sér regnbogann. Og
það er svo merkilegt að allir skuli gleðjast við að
sjá regnbogann, því að það er útilokað að nokkur
maður geti eignast hann eða kastað eign sinni á
hann. Þannig að þrátt fyrir að enginn geti átt hann
gleður hann alla. Og skiptir ekki máli þó við getum
bara séð hann. Við getum aldrei ákveðið: „Nú ætla
ég að fara á sunnudaginn og horfa á regnbogann.“
Það er útilokað. Við getum það ekki. - Og líka sá
þáttur, að þrátt fyrir að hann sé svona hverfull, að
það ríki svona mikil óvissa í kringum hann... þá
finnum við okkur ekkert ótryggari vegna þess. Við
bara einlæglega gleðjumst við að sjá hann. Það er
ekkert neikvætt tengt því, þó við vitum, að hann
tengist rigningunni. Það er alveg sama þó það sé
bara í örfá augnablik sem við sjáum hann. Hann
vekur okkur gleði. Meira að segja umhugsunin um
hann vekur okkur gleði. Þannig að þessi regnbogi
varð að vera hverfull líka. Ég gerði seinna annan
regnboga „Regnbogi II“ sem er líka hverfull eða
var. Hann er steyptur í salt. Þetta var snemma að
vori og það bæði snjóaði og rigndi og smám saman
leystist hann upp og hvarf, - tók lengri tíma en hjá
fyrra verkinu. Svo er þriðji stóri regnboginn, hann
er úti við flugstöð ( http://ruri.is/is/2011/10/17/
regnbogi/. ) Regnboginn tengist mýtólógíunni,
frásögunni, að ef þú getur staðið undir regnboganum
þá máttu óska þér, en þú mátt ekki segja
óskina fyrr en hún gengur fram. Það er til Evrópsk
þjóðsögn, nátengd þessari, um að ef maður komist
að endanum á regnboganum, þá finni maður, eins
og oftast er sagt, pott fullan af gulli. Það var erlendur
listafræðingur sem hafði beðið mig um
skýringu á, hugmyndafræðinni á bak við, regnbogann
minn sem brann. Ég sagði frá bæði þessu
úr ásatrúnni um Bifröst, sem að þýðir náttúrulega
vegurinn sem hreyfist. Hann hreyfist, en maður
þarf að hafa innri þekkinguna til að komast að honum,
annars hleypur hann undan þér. Þú kemst
ekki upp á brúarsporðinn nema að hafa þroska og
þekkingu til.“
Hlín: „Og hver nig finnur maður hann?“
Rúrí: „Það er engin forskrift af því.“ Rúrí hlær.
Hlín: „Hefur þú einhver ráð?“
Rúrí: „Já, já. En það er dýpra. Það er bara mjög
mikil sjálfsrækt, en afar einfalt í sjálfu sér. En, hérna,
við vorum að tala um goðsögnina. Ég er að
þýða og benda á þessa evrópsku þjóðsögn. Þegar
ég er að þýða þetta með auðæfin, þá þýði ég í huganum
„auðæfi“ við enda regnbogans, það verður
„fortune“. Og um leið og ég er að skrifa inn í tölvuna
„fortune“, þá allt í einu kviknaði á perunni.
Þetta eru þessi gullkorn sem eru svo dýrmæt fyrir
mér. Það þýðir náttúrulega annars vegar auðæfi,
það er ytri merkingin. Hver er innri merkingin? -
Það er gæfa, það eru forlög, það eru örlög. Það er
innri merkingin, og hún náskyld óskinni. Þetta eru
tvö tilbrigði við sama stef. Og þá leið mér miklu
betur, af því að mér líkaði aldrei þessi saga um
gullpottinn.“
Hlín: „Það er sem sagt verið að tala um innri fjársjóð?“
32

Rúrí: „Já, þeir sem vilja bara skoða ytri hliðina,
þeir halda að þeir finni gull í potti. En þeir komast
hvort sem er ekki að endanum. Þannig að það er
aldrei hægt að sannreyna það.“ Rúrí hlær dátt.
„Og mín ósk, - nú má ég segja hana.“
Hlín: „En hinu væri kannski hægt að færa sannanir
fyrir? Kannski ekki fyrir öðrum, en fyrir sjálfum
sér?“
Rúrí: „Já, örugglega. Svo er þriðji regnboginn
og það er sá sem er úti við flugstöð „Regnbogi“
(http://ruri.is/is/2011/10/17/regnbogi/). Þetta
var samkeppni og það var beðið um stórt og áberandi
verk við flugstöðina. Mér finnst alltaf vera
mikill skuggi yfir herstöðinni á Keflavíkurflugvelli,
og undir. Yfir og undir, - mér finnst mikill skuggi
fylgja öllum hernaðaríhlutunum og átökum. Og ég
hugsaði: „Hvað myndi ég vilja setja þarna? Hvað
gæti hugsanlega unnið gegn þessum neikvæðu
öflum sem að hernaður er?“ Og það eina sem mér
datt í hug var regnbogi og óskin og jákvæðnin sem
tengjast regnboganum.
Það hvarflaði aldrei að mér að verkið yrði valið
því ég vissi að þetta yrði dýrt í framkvæmd. Þess
vegna var ég mjög hissa, - ég hugsa að enginn hafi
verið meira hissa en ég, þegar að það var valið.
Verkið sveigist í átt yfir herstöðina, og er vegleg
og vönduð smíði og litfögur í ofanálag. En þetta
er fyrst og fremst konseptverk. Ég þurfti að byggja
regnboga til að geta staðið undir honum og óskað
mér. Og mín ósk, - nú má ég segja hana, því hún
rættist: Ég óskaði þess að herinn færi, - svolítið stór
ósk, - tók dálítið langan tíma...
„...stjörnuljósasýning – í jafnvæginu.“
Það er kanski gaman að skoða verk sem tengjast
beint heimspekilegum þönkum. Annars vegar er
það þetta verk, sem heitir „Stilling“ (http://ruri.
is/is/2011/10/18/stilling/). Þetta var á krist-
nitökuhátíðinni árið 2000 á Þingvöllum. Það var
Hannes Sigurðsson, safnstjóri á Akureyri, sem stóð
fyrir þessari sýningu. Hugmyndin var að vinna
með dyggðirnar sjö, annars vegar hinar sjö klassísku
dyggðir og hins vegar sjö nútímadyggðir sem
voru fundnar með skoðanakönnunum. Við máttum
velja eða koma með tillögu um hvaða dyggð
við vildum vinna með. Ég valdi hófstillingu. Það
var enginn annar sem hafði áhuga á henni. Ég sé
hana sem móður allra annarra dyggða. Þetta er
Plató, - kemur frá honum og hinni klassísku heimspeki.
Skilgreiningin er afskaplega falleg; Það er
eingöngu meðalhófið sem er dyggð. Ef við tökum
hugrekki - af því að þú nefndir það áðan; - ef
það er ofgnótt dyggðarinnar, þá myndi það verða
fífldirfska, að maður myndi stofna sér í hættu fyrir
þetta blinda hugrekki, og ef það er skortur, á hinn
vænginn, þá er það hugleysi. Það getur líka verið
lífshættulegt. En það er eingöngu meðalhófið á
milli þessara öfga sem er dyggðin. Þess vegna er
verkið eins og jafnvægisslá, út af því að hún er
þannig gerð að ef það kemur vindhviða, þá byrjar
verkið að vagga, en svo smám saman réttir það sig
af.“
Hlín: „Regnboginn kemur þarna náttúrulega milli
sólar og regns.“
Rúrí: „Já, þá verður þetta stjörnuljósasýning - í
jafnvæginu. En þetta verk var þannig útbúið að
það rétti sig af. Í raun og veru.“
„Þetta er líka öfgastefna, að koma fólki frá
miðjunni út á annan hvorn enda ássins.“
Hlín: „Gæti verið að við séum ekki nógu hugrökk
af því að við misskiljum hvað hugrekki er?“
Rúrí: „Æ, er þetta ekki oft þannig með öfgar? -
það er enginn vandi að æsa upp múg undir merkjum
hugrekkis. Í öllum styrjöldum sem hafa verið
háðar þá er farið út í einhvern trúarbragðaheilaþvott,
í rauninni. Það er byrjað á því að taka yfir
fjölmiðlana, hvort sem það eru nútímafjölmiðlar
33

En svo er dálítið skemmtilegur og allt annar vinkill
á þetta. Það er gamla orðatiltækið: „Heilbrigð sál
í hraustum líkama,“ en hreysti er ein af klassísku
dyggðunum. Ungmennahreyfingin öll hafði þetta
að einkunnarorðum. Þetta er afskaplega fallegt
konsept eða hugmyndafræði, þessi heilbrigða
sál í hraustum líkama. Hvað getum við beðið um
meira í sjálfu sér? Vandamálið er að heilbrigða
sálin gleymdist. Öll ungmennahreyfingin og íþróttahreyfingin
og heilsuræktarstöðvarnar ganga út á
hraustan líkama. Ég er enn að bíða eftir að menn
fari að snúa sér að sálinni.“
Hlín: „Hefurðu einhver ráð varðandi sálrækt, eða
eitthvað slíkt?“
Rúrí: „Ég held að það séu óteljandi góðar leiðir
til og hver verður í sjálfu sér að finna sína eigin
leið. Ég held að það verði allir ríkari, auðugri
af því. Reyndar ekki af veraldlegum gæðum, en
kannski kemst maður líka að því að maður þarf
ekki eins mikið af veraldlegum gæðum til að vera
hamingjusamur.“
Ekki er allt sem sýnist.
Rúrí opnar bókina Rúrí og sýnir mynd af einu verka
sinna.
Rúrí: „Þetta er með fyrri verkum mínum og hefur
víst staðið í mörgum. Af hverju þessi yfirlýsing
sé svona. Verkið heitir „Afstæði“ ( http://ruri.is/
is/2130-2/ ). Hér er tekin ljósmynd af mér, þar
sem ég held á blaði þar sem segir: „Þetta er ég,“ og
þetta er bara yfirlýsing. Hér er aftur á móti ljósmynd
af mér og á hana hef ég skrifað: „Þetta er ekki
ég“. Áttarðu þig á muninum?“
Hlín: „Ja, það er svo margt sem manni dettur í
hug...“
Rúrí: „Annars vegar er yfirlýsingin: „Þetta er ég,“
og það er tekin mynd af mér með þessa yfirlýsingu.
Hins vegar er ljósmynd og ljósmyndin er ekki
ég. Þetta er ljósmynd, - þetta er því ekki ég. Afstaða
mannsins, (mín í þessu tilfelli), og orðanna gageða
þær sagnir sem voru látnar ganga hér áður
fyrr og dreift, til að búa til óvininn, sem er annarrar
skoðunar, annarrar trúar eða á einhvern hátt
öðruvísi. Þetta er auðveldasta leiðin til að æsa fólk
upp þannig að það missi nauðsynlegt jafnvægi til
að draga vitibornar ályktanir. Þetta er líka öfgastefna,
að koma fólki frá miðjunni út á annan hvorn
enda ássins. Það er í rauninni verið að hrekja fólk
úr jafnvægi í ójafnvægi, - það er enginn vandi að
hrinda manni sem er þegar kominn í ójafnvægi.
En það er erfitt að hrinda honum ef hann stendur
í jafnvægi.“
Hlín: „Já, það tengist kannski þessari óeðlilegu
skipting í tvennt sem oft kemst á í samfélaginu, á
mörgum sviðum? Ertu að segja að það sé stundum
viljandi verið að búa til þessar andstæðu fylkingar?“
Rúrí: „Jú, til þess að geta att þeim saman, það er
þannig. Og svo er það líka fólk sem hefur ekki sterka
sjálfsmynd, það geta verið margar orsakir fyrir
því, bara einelti í skóla og svo framvegis, það getur
verið allt mögulegt. En þetta fólk er auðveld fórnarlömb
þeirra sem predika öfgar, af því að það
hefur ekki nægilega góða fótfestu. Það hefur ekki
þetta sjálfstæða jafnvægi, því það er óöruggt. Það
er miskunnarlaust spilað á svona lagað, því miður.
Það er gert í stóru samhengi og í smærra samhengi
og það er miður.“
„Þetta fer hljóðlátara, en er bara ótrúlega
mikils virði.“
Hlín: „Þannig að hugrekki er það sama og að
stunda jafnvægi? Það kemur mér nú ekki á óvart
að enginn hafi valið að vinna með hófstillinguna
nema þú, því við erum nú á Íslandi. Þetta er eitthvað
sem við kannski forðumst dálítið að skilja hér,
er það ekki?“
Rúrí: „Þetta er ekki eitthvað svona „sexý“, spennandi.
Þetta fer hljóðlátara, en er bara ótrúlega
mikils virði, eins og ég sé það alla vega.
34

nvart ljósmyndavélinni annarsvegar og tímanum
í rúmi hins vegar ræður úrslitum. Af því að við
tölum stundum (ranglega) um táknið og hið raunverulega
sem það sama.“
Hlín: „Jú, þetta er ekkert sjálfsagt. Í málvísindunum
þá var það til dæmis einhvers konar gegnumbrot
þegar menn fóru að skilja táknið og það sem
er táknað meira að.“
Rúrí: „Já. Og umræðan getur orðið dálítið skrýtin
þegar fólk hættir að gera greinarmun á þessu
tvennu og verður dálítið absúrd, eða getur orðið
það.“ Hún opnar aftur bókina Rúrí. „Ég var
með annað verk sem tengist þessu. Afstæði var í
katalóg fyrir sýninguna. Þetta er kannski hluti af
því þegar ég er að fjalla um ímyndina. Hér er sem
sagt verk á opnun sýningar, en svo breytist þetta.
Fólk var að horfa á þennan „skúlptúr“ og velta
fyrir sér hvernig þetta væri gert og banka í hlutinn
og svona, já, já, - ég sat þarna í 40 mínútur
áður en ég fór að hreyfa mig. Spurningin er; hvað
er þetta í raun? Það er eiginlega speglun á milli
þessara tveggja verka, Er þetta manneskja eða er
þetta skúlptúr? Er þetta skúlptúr af Rúrí eða er
þetta hún? Verkið heitir Skúlptúr (http://ruri.is/
is/2011/10/17/gjorningar/), en það er bara af
því að maður verður helst að gefa verkum titla. Er
málið bara; er þessi hlutur skúlptúr, eða er þetta
ekki skúlptúr? Við tökum oft einhverju sem gefnu
án þess að velta því fyrir okkur. Um þetta snúast
bæði verkin. Við bara tökum yfirborðið sem sjálfgefið,
skoðum ekkert dýpra.“
Írskar konur skrifuðu handritin. „Menn skildu
ekkert í þessum þankastrikum.“
Hlín: „Já, fólk lítur stundum bara á yfirborðið.
Eins og þú varst að tala um í sambandi við bækur.“
Rúrí: „Það er eitt skemmtilegt atriði í sambandi við
handritin. Það er eiginlega ólán íslensku þjóðarinnar
að það skyldu vera bókmenntafræðingar sem
nær eingöngu fengu aðgang að þeim til að byrja
með. Menn skildu ekkert í þessum þankastrikum
sem þöktu stundum hálfu blaðsíðurnar. Einhver
þankastrik - hvað hljóp eiginlega í ritarann, var
ritstífla hjá Snorra, eða hvað var eiginlega í gangi?
Eða það var nú kannski ekki Snorri, heldur einhverjir
aðrir höfundar. Þetta eru nótur að tónverkum,
heilu tónverkin. Þetta heitir naumur og er
forn nótnaskrift. En lengi var þetta álitið einhverskonar
þankastrik eða einhæft skraut - endalaus
þankastrik! Niðurstaðan, sem sagt íslensk tónlist
var ekki til, íslensk tónlistarsaga var ekki ræktuð
og íslensk myndlist var ekki til þrátt fyrir þessar
miklu og stórkostlegu skreytingar, eða myndir, sem
eru reyndar smáar, af því að þær þurftu að vera
smáar til þess að komast fyrir í bókum. Þetta hefur
orðið til þess að bæði tónlist, myndlist og ýmislegt
handverk hefur ekki notið þeirrar virðingar og ræktarsemi,
sem það á fullan rétt á og við þurfum á að
halda vegna okkar menningarsögu. Þetta varð að
ég tel ein af ástæðunum fyrir því að allt handverk
var hálf fyrirlitið alla 20. öldina. Það var litið niður
á handverk. En þetta var nú svona hliðarvinkill í
samtali okkar.“
Hlín: „Það hefur kannski tengst því að þetta voru
stundum talin kvennaverk?“
Rúrí: „Ja, ég er nú með tilgátu. Kári Stefánsson
tók að greina uppruna þjóðarinnar og kom þá í
ljós, að því er haft er eftir honum, að við Landnám
hafi stærstur hluti karlgena komið frá Norðurlöndum,
en stærstur hluti kvengena frá Írlandi eða
Bretlandseyjum, sem er áhugavert. En svo er annað
athyglivert, eftir því sem haldið er fram þá
hafði ekki þróast ritmál í Skandinavíu á þeim tíma
sem handritin voru skrifuð hér. Ef maður leggur
þessar tvær staðhæfingar saman er nokkuð augljóst
að það hafi verið írskar konur sem skrifuðu
handritin.“ Rúrí hlær.
Hlín: „Já, hlýtur það ekki að vera?“
Rúrí: „Ég veit það ekki, en mér finnst það hljóma
mjög vel.“ Rúrí hlær sínum smitandi hlátri.
„Þetta er ekkert verri kenning en hver önnur sem
35

hefur verið slengt fram varðandi uppruna og sögu
Íslendinga. Það er oft gaman að horfa á þetta frá
óvæntum sjónarhóli. Það getur fætt af sér einhverja
visku. Eða það er að segja, það getur bægt mann
úr því fari að horfa eingöngu út frá hefðbundna
sjónarhorninu. Þannig að það er tilgangurinn.
Þetta er sem sagt áskorun til að skoða víðar.“
Hlín: „Það fer líka að verða dálítið mikilvægt að
við áttum okkur betur á upprunanum, því nú er
svo mikið af fólki að koma hingað og það er verið
að miðla hinu og þessu til þeirra um hann.“
Rúrí: „Við erum náttúrulega öll flóttamenn upprunalega.
Ég held það væri hollt fyrir okkur öll
að gleyma því ekki.“
„Við hefðum mjög gott af því að finna okkar
raunverulegu sjálfsmynd og þroska hana.“
Hlín: „Alveg örugglega. Ég var líka að hugsa um
ferðamennina og ýmislegt sem þeir fá að heyra.“
Rúrí: „Því miður þá hefur sjálfsmynd okkar stundum
einkennst af rembingi, sem er afskaplega
leiðinlegt, og í rauninni merki um veika sjálfsmynd.
Við hefðum mjög gott af því að finna okkar
raunverulegu sjálfsmynd og þroska hana. Eða
finna raunverulegan grunn til að byggja sjálfsmynd
okkar á, er kannski réttara að orða þetta. Til
dæmis eftir fyrri og seinni heimstyrjöld. Ég er alltaf
að bíða eftir því að það verði farið að skrifa
raunverulega og sannferðuga sögu þess tímabils,
eða sem sagt hvaða áhrif stríðin höfðu á Ísland
sem samfélag. Mér finnst ekki vera komin sannferðug
skilgreining á því. Áhrifin eru miklu meiri
heldur en hefur verið gefið í skyn. Til dæmis fóru
Íslendingar að skammast sín fyrir að vera Íslendingar.
Allt í einu hétu bóndabæir moldarkofar. Það
er enn verið að tala með fyrirlitningu um moldarkofa.
Þetta var frábær tæknilausn í landi þar sem
skorti timbur. Vissulega þurfti að halda þeim við
eins og öllum öðrum húsum og sumir trössuðu
það, eða höfðu bara ekki þrek í það, og þá byrja
þau að leka. En þetta er alveg stórkostleg lausn,
bæði tæknileg og verkfræðileg lausn. Hvers vegna
eigum við að gera lítið úr þessu þó að það sé
til steinsteypa eða bárujárn. Þetta er bara gert til
þess að gera lítið úr okkar fyrra samfélagi. Annað
er hvað Íslendingar hafa verið gjarnir að henda
öllu sem gamalt var. Ég byrja bara sem krakki að
safna gömlum hlutum sem áttu sögu, af því mér
fannst svo forvitnileg þessi saga sem þeir báru vott
um. Mér blöskraði hvað fólk var gjarnt á að henda.
„Þetta er bara gamalt drasl. Þú getur keypt
þetta og hitt og hvers vegna að hafa svona gamalt
drasl eða nota svona drasl. Þetta minnir bara á
niðurlægingartíma okkar og bla bla bla.“ Í staðinn
fyrir að virða fólk fyrir það sem það gat gert. Fyrir
þessar oft á tíðum frábæru tæknilegu lausnir.“
„Ég held að viska sé mjög eftirsóknarvert
stig. Mig langar að komast þangað.“
Rúrí nefnir Hávamálin sem dæmi um þjóðararf
sem er henni mikils virði. „Það er svo mikil viska
í sumum ljóðanna,“ segir hún. „Ég las einu sinni
skemmtilega skilgreiningu á muninum á þekkingu,
kunnáttu og visku: Þekking er að vita af því að eitthvað
er til, til dæmis að vita að það er til ritvél. En
kunnátta, það er þegar þú ert búin að læra á ritvélina
og getur skrifað bréf. Viska er eins og þegar
þú ert búin að tileinka þér ritvélina og aðferðina
við að vélrita á þann hátt að þú þarft ekki að hugsa
um að þú sért með ritvél. Þú bara ert að skrifa það
sem þú ert að hugsa. Þekking, kunnátta og viska,
þessi þrjú stig, sem að sumir halda að sé eitt og hið
sama, en það er ekki að lýsa því sama. Þekking er
að vita af einhverju. Kunnátta er að kunna það.
Viska er þannig að maður sé búinn að umbreyta
því í að maður samtvinnar þetta allt saman á vitrænan
hátt.“
36

Hlín: „Þegar sá sem kann algjörlega á ritvélina
skrifar, þá er ritvélin náttúrulega bara eins og
framlenging af honum. Hann þarf ekkert að hafa
fyrir þessu. Skrifin koma bara eins og hugsanastraumur.“
Rúrí: „Ja, hann er búinn að virkja þetta algjörlega.
Það er stundum talað um að tengja, tendra og
virkja. Það er líka svona annað sjónarhorn á þetta
sama. Ég held að viska sé mjög eftirsóknarvert stig.
Mig langar að komast þangað.“ Rúrí hlær.
Hlín: „Ertu á góðri leið með það?“
Rúrí: „Maður tekur eitt skref í einu á öllum
leiðum. Maður er ekki dómbær um það fyrr en
maður kemur að leiðarlokum, held ég.“
Hlín: „Talandi um heimspeki, er einhver heimspekingur
sem þú ert tengdari en öðrum?“
Rúrí: „Nei, í rauninni ekki. Og eins og ég sagði
þér, ég er ekki víðlesin í heimspeki, heldur hef ég
meira litið á þetta þannig að ég sé bara sjálflærður
heimspekingur. Mér finnst náttúrulega afskaplega
skemmtilegt hvernig Sókrates vann. Það var í rauninni
þetta lítillæti í því að kenna þetta á götunni,
ekki einhver formfesta eða óþarfa umgjörð. Mér
leiðist alltaf þegar það er predikað yfir fólki, til
dæmis í kennslu. Mér finnst kannski ákveðin uppreisn
í því hvernig hann kenndi. Eða uppreisn?
Engin sjálfsupphafning í því. En honum var fúlasta
alvara fyrir því, tilbúinn að deyja fyrir sjónarmið
sín.“
Ég kveð Rúrí í bili, skima eftir regnboganum
og leiði hugann að innri fjársjóðum.
37

Jóhann Valur Klausen
Alsjáin
Hellislíking Platóns
Ætli skýin þjóni yfirvaldinu
á einhvern hátt?
Þau laumast svo hægt og
grunsamlega yfir himinhvolfið.
Eins og það sé eitthvað
áhugavert á seyði sem vert er
að skrifa í skýin.
Eldurinn varpar
skuggum hálfsannleiks á hellisvegginn,
við hljóðlátan fögnuð hlekkjaðra.
Ekkert heyrist
nema lágt snark í brennandi viðarbútum
og fjarlægt skrjáf í gömlum klæðum.
Þessi snjókorn
virðast vera
hlerunartæki.
Við hellisopið
situr heimspekingurinn
og fróar sér í sólskininu.
Milli endis og upphafs
Eitthvað eitthvað Steinn Steinarr
Morgunrökkrið er ávallt þykkast.
Þegar augnlokin lyftast varlega,
tekur það á móti sjóninni,
blindandi.
Almyrkrið á undan óreiðu birtunnar.
Í þessari skuggaveröld sem hverfist um sjálfa sig
fæðist fyrsta hugmynd að
nýjum degi, einhversstaðar.
Taktu eftir því,
næst þegar þú ert vakandi í ljósaskiptunum,
að eitt andartak verður myrkrið blásvart áður en
sólin rís og gefur veröldinni dulúðlegt bros.
Og í þessu þykka blásvarta myrkri, hjá fjarlægum
ósi,
geturðu séð húsvörð eilífðarinnar með rykmökk í
eftirdragi
og strákúst í hendi. Svo dragðu andann rólega,
þetta andartak milli endis og upphafs.
38
Ljóðahornið

Ægir Þór Jähnke
Að Vera og Vera ekki í Zen
I
Mig langaði að tala um tungumál
en ég fann ekki réttu orðin.
II
Ég hef gengið ganginn á leiðarenda
og er aftur við upphafið
bara eldri og ringlaðari en áður.
IV
Fyrirbærið skapar sjálft sig
og leiðin að því
liggur ekki um leiðina
heldur utan leiðarinnar.
Aðeins utan leiðarinnar
finnuru leiðina.
Og trén hristi laufguð höfuð sín
og skilja ekki neitt.
III
Á leikskólanum spurði ég
um guð og líf eftir dauðann.
V
Orð eru morð
og ég er engu nær.
Svörin eru alltaf þau sömu
kerfið vísar aðeins í sjálft sig.
Í háskólanum spurði ég
um tvíhyggju og túlkunarvandann.
Zen er leiðinn til skilnings
en hver er leiðin til Zen?
Svörin voru öll þau sömu.
Ekki í gegnum Zen.
VI
Ég er ekkert nema orðasmiður.
Er ég því ég hugsa?
Eða hugsa ég því ég er?
Er ekki bara eitthvað
því hvað annað ætti svo sem að Vera?
Ljóðahornið
39

Siðferðileg rök fyrir grænkera lífstíl
– örgrein sem hugarflæði (e. think tank) fyrir greinargerð
Kristian Guttesen
Í þessari örgrein ætla ég að ræða þrenns konar
siðferðileg rök fyrir grænkera lífstíl (e. veganism)
og hvers vegna þau eru siðferðileg. Ég mun freista
þess að gagnrýna rökin og svara gagnrýninni. Í
þessum skilningi fjallar spurningin um grænkera
lífstíl um það hvort siðferðilega réttlætanlegt sé að
leggja sér dýr eða dýraafurðir til munns.
Gagnrýnendur grænkera hugmyndafræðinnar telja
að önnur sjónarmið en þau sem reifuð verða í
þessari örgrein vegi þyngra og þ.a.l. sé rélættanlegt,
annaðhvort innan siðferðilegrar umræðu
viðfangsefnisins eða af ástæðum sem ógilda þess
háttar rök, að dýr séu drepin og lífi þeirra stýrt til
að framleiða mat fyrir manneskjur.
Tilgangurinn með þessari örgrein er ekki að sannfæra
einn eða neinn um annaðhvort þessara
viðhorfa, heldur að varpa fram þessum hugleiðingum
og kalla eftir viðbrögðum og/eða gagnrýni –
en í framhaldinu er ætlunin að skrifa lengri og ítarlegri
grein á öðrum vettvangi.
Fyrstu rökin sem ég kynni til sögunnar eru heilsufarslegs
eðlis. Skv. hinni svokallaðri Kína-stúdíu
(The China Study), sem byggir á víðtækri rannsókn
sem framkvæmd var um tuttugu ára skeið, er ekkert
í kjöti, hvorki í næringarfræðilegu tilliti né öðru
ljósi, sem telja megi heilsusamlegu lífi nauðsynlegt,
óútskiptanlegt eða nauðsynlega afgerandi. Aukinheldur
er talið að rekja megi flesta, ef ekki alla,
sjúkdóma sem ekki eru erfðatengdir og ekki eru
tilkomnir af völdum tóbaksreykinga til kjötáts og
neyslu dýraafurða. Ég kalla þessi rök siðferðileg
þar sem hver og ein manneskja er ábyrg gagnvart
sjálfri sér. Auk þess má líka skoða þau í siðferðilegu
ljósi út frá ábyrgðinni sem sérhver manneskja ber
gagnvart nærumhverfi sínu og fjölskyldu.
Gagnrýni á heilsufarslegu rökin gæti verið á þann
veg að Kína-stúdían er ekki tvíblind. Þetta er hug-
tak sem notað er í læknavísindum, tölfræði og tilraunahögun.
Sem dæmi má nefna ef kanna ætti
þunglyndislyf hjá fólki með sjálfsvígshugsanir, þá
skilgreinir maður fyrst einhvern hóp, sem er í vissri
áhættu, t.d. karlar á aldrinum 15-25 ára. Það er
þýðið (e. population) og það þarf að vera nógu stórt
til að vera áreiðanlegt. Síðan er fenginn samanburðarhópur,
nógu stór, sem getur verið lýsandi
fyrir samanbúrðarhópinn og er í engu ólíkur hinum
hópnum, það er úrtakinu (e. sample), í félagslegu
tilliti, hvað varðar breytur (e. variable) eins og sama
vinna, tekjur, sama áfengisnotkun, reykingar, heilsuástand
o.s.frv. Síðan er sett upp tvíblind rannsókn og með
tölfræði er hægt að leiðrétta fyrir ýmsum bjaga (e.
bias). Þá er kominn marktækur samanburðarhópur
og tilraunin er tvíblind (e. double-blind).
Svar við slíkum aðfinnslum myndi e.t.v. hljóma
svona: Að framkvæma rannsókn af þessu tagi
sem tvíblinda væri beinlínis ósiðlegt og af þeim
sökum illframkvæmanlegt. Eins og höfundar Kína-stúdíunnar
hafa greint frá eru áhrif kjötáts og
neyslu dýraafurða hættuleg heilsunni og því væri
siðferðilega vafasamt að útsetja þátttakendur fyrir
áhættunni sem því fylgir.
Næstu rök sem ég kynni eru umhverfis- eða
náttúruverndarlegs eðlis. Einhver mesti mengunarvaldur
sögunnar er landbúnaðariðnaðurinn.
Þróunarmarkmið Sameinuðu þjóðanna eru 17
talsins. Markmiðin fela í sér 15 ára aðgerðaráætlun
sem stefnir að því að bæta lífskjör alls mannkyns
og stuðla að verndun jarðarinnar. Sjálfbærni
er lykillinn að því að áætlunin gangi eftir. Áhrif
landbúnaðarins á umhverfið eru, í ljósi vatnssóunar,
landeyðslu og loftlagsáhrifa, með öllu
ósamrýmanleg fyrrgreindum sjálfbærnimarkmiðum.
Rekja má 18% allrar losunar gróðurhúsalofttegunda
til landbúnaðariðnaðarins, en það
40

fi, hafa heimkynni órangútan apa verið eyðilögð,
sem eru í útrýmingarhættu vegna þessa. Enn
fremur hefur pálmolíuræktun grafalvarlegar afleiðingar
fyrir fleiri dýrategundir. Undarlegt er að
spyrja að því, að fæstir virðast vita hvað pálmolía
er notuð í mörgum matvörum, s.s. súkkulaði og
snakki. Hér skiptir auðvitað máli hvort pálmolían
sé lífrænt ræktuð og vottuð, en í flestum tilfellum
er svo ekki. Að fæstir velti þessu fyrir sér bendir
til að skortur sé á gagnrýninni hugsun í fæðuvali
og hegðun neytenda. Það hvernig manneskjan
hefur komið fram við dýr í sögunni fellur undir
hugmyndafræði sem kallast tegundahyggja (e. specieism),
en það er sú skoðun að manneskjan megi
og geti, í krafti valdastöðu sinnar, komið fram við
veikari tegundir eins og henni sýnist. Þessi framkoma
er raunar nátengd kvenhatri (e. mysogyny),
kynþáttahyggju og kúgun hvaða minnuhlutahóps
sem vera skal. Sú afstaða er samofin hinu sálfræðilega
hugmyndakerfi sem kanna má við kjöthyggju
(e. carnism). Það lýsir því hvernig kjötát og neysla
dýraafurða er orðið að blindandi normi í flestum
samfélögum. Manneskjan þekkir ekki annað og
skilgreinir þess vegna hið óviðunandi sem ásættanlegt.
Neysla kjöts og dýraafurða er í raun eins
og hula sem sveipuð er yfir hana. Allar aðfinnslur
verða hjóm, því henni finnst eins og verið sé að
gagnrýna eitthvað sem ekki sést. Segja má að gagnrýnin
hugsun sé viðbragð við þessu ástandi. Þessi
rök eru siðferðileg vegna spurningarinnar sem þau
vekja upp um eðli manneskjunnar. Telst m.ö.o.
það að vera manneskja eitthvað sem við getum
kallað gott? Hvað felur hið góða í þessum skilningi
í sér? Gott fyrir hverja? Síðan um aldamótin 1900
hefur manneskjan mótað og útskýrt heiminn út frá
einhverju sem kenna mætti við sjónarhornshyggju
um sannleika, en hvernig svarar slík nálgun á sannleika
spurningu á borð við: Hvers konar samfélag
viljum við hafa?
Gagnrýni á dýraverndarrökin geta hljómað á þann
veg að fólk skilji siðferðilegu afstöðuna, en sé einer
meira en áhrif bílaflotans alls á jörðunni sem
er 13%. Rekja má losun 32gja milljóna tonna af
gróðurhúsalofttegundarinnar koldíoxíðs (CO2) á
hverju ári til búfénaðar og afleiddrar framleiðslu
eða 51% af losun gróðurhúsalofttegunda í heiminum.
Vatnsnotkun landbúnaðariðnarins á árlegum
grundvelli er á bilinu 128,7-287,69 billjón
lítrar. Þannig má nefna að til að framleiða eitt pund
(0,453592 kg.) af kjöti þurfi 9463,5 billjón lítra af
vatni. Í stuttu máli notar landbúnaðariðnaðurinn
20-33% af öllu ferskvatni í heiminum. Landbúnaðariðnaðurinn
er einn helsti áhrifaþáttur í
útrýmingu tegunda, súrnun sjávar og eyðileggingu
búsvæða dýra. Þegar kemur að mengunaráhrifum
landbúnaðariðnaðarins, er framangreind upptalning
langt Í frá tæmandi. En vandséð er hvernig
nokkur manneskja sem kallar sig umhverfis- eða
náttúruverndarsinna geti fengið sig til að bragða
kjöt. Ég kalla þessi rök siðferðileg vegna ábyrgðar
okkar gagnvart framtíðinni.
Algeng gagnrýni á slík rök er ekki sé hægt að hætta
kjötræktun – hvað ætti t.d. að gera við öll dýrin
sem nú þegar er verið að rækta? Viljum við útrýma
þeim? Þessi rökleiðsla byggir á að kjötframleiðslan
sé á nokkurs konar hamstrahjóli, sem ekki er hægt
að hverfa frá.
Svarið við þessu gæti falið í sér að benda á að það
að eitthvað sé gert er ekki rök fyrir því að það sé
réttlætanlegt. Náttúran finnur alltaf sitt jafnvægi
og ef hætt yrði allri (eða flestri) dýraræktun, yrði
ef til vill um einhverja hríð til mikið af „einskis
nýtum“ dýrum, en hér er þó um hugsanavillu að
ræða því dýrin eru sögð nytsamleg á ill- eða eigingjörnum
forsendum. Að lokum myndi ójafnvægið
finna sinn farveg og jafnvægi nást.
Þriðju rökin sem ég kynni til sögunnar eru dýraverndarrök.
Framferði manneskjunnar á jörðinni
stuðlar sífellt hraðar að útdauða ýmissa dýrategunda.
Þannig má nefna að til að koma á plantekrum
fyrir ræktun trjáa sem þarf til að vinna pálmolíu
úr, með því að ryðja mikilvæg og viðkvæm vistker-
41

faldlega sama um þau vegna þess hversu gott því
þykir kjöt og geti ekki hugsað sér að hætta að neyta
þess. Slík gagnrýni byggja á nokkurs konar nautnahyggju:
Mín vellíðan framyfir annarra. E.t.v. má
kenna þau við einstaklingshyggju. Einnig má hugsa
sér gagnrýni sem ganga út á það að manneskjan
sé alæta, henni sé eðlislægt að borða dýr, og því
eigi siðferðileg rök ekki við í þessu tilliti.
Svar við þessu gæti verið tvíþætt. Fyrri gagnrýnin
felur í sér að varpa af sér ábyrgð. Svar við þeim
væri að benda á að með svipuðum hætti mætti færa
rök fyrir hvers kyns ofbeldi og óréttlæti í heiminum.
Að varpa af sér ábyrgð er engu að síður að
samþykkja hið ríkjandi ástand. Þegar kemur seinni
gagnrýnunum á dýraverndarrökunum, má með
svipuðum hætti benda á að slík afstaða sé engu að
síður siðferðileg (afstæðishyggja) sem með afgerandi
hætti feli í sér frávarp, manneskjan þykist/segist
ekki sjá neitt og því er ekkert til að ræða um. Með
slíku frávarpi hefði mátt halda misrétti á borð við
þrælahald við lýði langt fram eftir öldum. Þegar
öllu er á botninn hvolft: Með því að gera ekkert
erum við alltaf að gera eitthvað. Að vera manneskja
felur í sér að kannast við þetta.
Þessi örgrein er ekki hugsuð sem svar við þessu álitamáli,
heldur sem hugarflæði til frekari úrlausnar.
Höfundi þætti vænt um að fá að heyra rök lesenda,
bæði með og á móti, og tekur feginn við þeim
í tölvupósti á netfangið krg12@hi.is. Einnig geta
áhugasamir fengið nákvæma heimildaskrá auk tilvísana.
Hér hafa verið kynnt þrenns konar siðferðileg rök
fyrir grænkera lífstíl. Tínd hefur verið til gagnrýni
á þau og mótrökunum svarað. Að lokum má segja
að öll framangreind rök eru (og geta auðveldlega
orðið) afleiðing sjálfsígrundunar og gagnrýninnar
hugsunar.
42

Frekari fróðleikur
Animals United Movement. (2014b). The facts. Cowspiracy.com. Sótt 23. febrúar 2016 af http://www.cowspiracy.com/facts/
Brynhildur Pétursdóttir. (2016). Parísarfundurinn um loftslagsmál, munnleg skýrsla umhverfis- og
auðlindaráðherra. Althingi.is. Sótt 24. ebrúar 2016 af http://www.althingi.is/altext/raeda/145/
rad20160126T152102.html
Campbell, T. C. og Campbell, T. M. (2006). The China Study: the most comprehensive study of nutrition ever conducted
and the startling implications for diet, weight loss and long-term health. Dallas: Banbella books.
EPA. (2004). Risk Assessment Evaluation for Concentrated Animal Feeding Operations. National Service
Center for Environmental Publications (NSCEP). Sótt 23. febrúar 2016 af http://nepis.epa.gov/Exe/ZyPURL.
cgi?Dockey=901V0100.txt
FAO Corporate Document Repository. (2006b). Livestock‘s Long Shadow: environmental issues and options.
Food and Agricultural Organization of the United Nations. Sótt 23. febrúar 2016 af http://www.fao.org/
docrep/010/a0701e/a0701e00.HTM
Goodland, R. og Anhang, J. (2009). Livestock and Climate Change: What if the key actors in climate
change are...cows, pigs, and chickens? World Watch Magazine 22/6. Sótt 24. febrúar 2016 af http://www.
worldwatch.org/node/6294
Herrero, M., Havlík, P., Valin, H., Notenbaert, A., Rufino, M. C., Thornton, P. K., Blümmel, M., Weiss,
F., Grace, D. og Obersteiner, M. (2013). Biomass use, production, feed efficiencies, and greenhouse gas
emissions from global livestock systems. PNAS 110/52. Sótt 23. febrúar 2016 af http://www.pnas.org/
content/110/52/20888.full
Hickman, M. (2009). Study claims meat creates half of all greenhouse gases. Independent. Sótt 24. febrúar
2016 af http://www.independent.co.uk/environment/climate-change/study-claims-meat-creates-half-ofall-greenhouse-gases-1812909.html
Machovina, B., Feeley, K. J. og Ripple, W. J. (2015). Biodiversity conservation: The key is reducing meat
consumption. Science of The Total Environment 536, bls. 419-431.
Mekonnen, M. M. og Hoekstra, A. Y. (2012). A Global Assessment of the Water Footprint of Farm Animal
Products. Ecosystems 15, bls. 401- 415. Sótt 23. febrúar 2016 af http://waterfootprint.org/media/downloads/Mekonnen-Hoekstra-2012-WaterFootprintFarmAnimalProducts.pdf
Oppenlander, R. A. (2013). Food Choice and Sustainability: Why Buying Local, Eating Less Meat, and Taking Baby
Steps Won’t Work. Minneapolis, MN: Langdon Street.
Oppenlander, R. A. (2014). Freshwater Depletion: Realities of Choice. Comfortably Unaware. Global Depletion
and Food Choice Responsibility. Sótt 23. febrúar 2016 af https://comfortablyunaware.wordpress.com/
The Physicians Committe. (2013). Meat Consumption and Cancer Risk. Physicians Committee for Responsible
Medicine. Sótt 23. febrúar 2016 afhttp://www.pcrm.org/health/cancer-resources/diet-cancer/facts/meatconsumption-and-cancer-risk
43

„Eign samræðunnar”
Viðtal við Sigrúnu Ingu Hrólfsdóttur
Ég átti nýlega viðtal við Sigrúnu Ingu Hrólfsdóttur,
myndlistarmann, heimspeking og
deildarforseta með meiru, um frjótt samspil
heimspeki og listar í lífi hennar. Sigrún
Inga fjallaði um list sína, sem oft snýst um
samskipti, og mætti skilgreina sem heimspeki
í verklegu formi. Einnig talaði hún um
virta listahópinn Gjörningaklúbbinn sem
lítur á hugmyndir sem eign samræðunnar,
en ekki einstaklingsins, en forðast að fylgja
„meirihlutinn ræður“ reglunni. Sigrún Inga
deildi líka með lesendum hvað samfélagið
gæti lært af Gjörningaklúbbnum og mikilvægi
þess að „verða ófrískur,” burt séð frá kyni.
Hlín: „Þú lifir í tveimur heimum, myndlistinni
og heimspekinni. Finnst þér þessir heimar hjálpa
hver öðrum eða eru árekstrar þarna á milli?“
Sigrún Inga: „Mér finnst þeir hjálpa hver öðrum,
já. Og kannski velur maður það úr heimspekinni
sem að vinnur með því sem maður er að gera. Ég
myndi segja að heimspekin hafi orðið kveikjan að
mörgum verkum, en hún hjálpaði mér líka að skilja
betur margt sem ég hafði verið að gera í myndlist.
Ég útskrifaðist sem sagt úr MHÍ árið 1996
og er búin að vera að vinna í myndlist síðan þá.
Þegar maður er að vinna í myndlist, þá er maður
oft bara að vinna á einhverju innsæi og innri rödd
og auðvitað er þetta líka alltaf samtal á milli efnis
og aðstæðna og hugmynda. Ég hafði ekki mikinn
fræðilegan grunn þegar ég var að vinna alla þessa
myndlist. En svo þegar ég fór að lesa fræðin tengdi
ég alveg hugmyndirnar þarna á milli og hugsaði:
„Já, einmit, þetta er svona svipað og við vorum að
pæla í þarna, eða ég var að pæla í þarna.“ Og ég
er líka bara ótrúlega ánægð með að hafa gert þetta
svona, að hafa byrjað í myndlist og fylgt því og
síðan, þegar ég var orðin aðeins eldri, að þá fór ég
að lesa meiri teóríu og þá held ég að maður sé líka
móttækilegri fyrir því, eða alla vega ég. Og kannski
maður fái aðeins meira út úr henni þegar maður
veit aðeins meira um heiminn. En síðan finnst mér
líka að myndlistin og bara hvernig ég er vön að
hugsa þar hafi hjálpað mér mjög mikið í heimspekinni
og öllum skrifum náttúrulega og því að koma
hugsuninni til skila.“
„Og þetta er svona heimspeki þá í verklegu
formi...“
Hlín: „Rúrí lýsir sinni myndlist sem heimspeki.
Hvað er það í þínum huga sem greinir að heimspeki
og list og hvernig hugsanlega brúarðu þá þetta
bil? Finnst þér þín list vera heimspeki eða þá
heimspekin þín vera list?“
Sigrún Inga: „Já, mér finnst mín list í rauninni
alveg vera heimspeki og ég get alveg tekið undir
þetta með henni. Og þetta er svona heimspeki í
verklegu formi og maður er bara að takast á við
umhverfi sitt með beinum hætti í myndlistinni. En
í heimspekinni, og náttúrulega í listinni líka, þá er
rosalega löng saga um hvernig hugmyndirnar fléttast
saman og hvernig áherslunnar skiptast á milli
einhvers konar ídealisma og realisma og svo framvegis.
Í heimspekinámi þá þarf maður að fara í
gegnum þetta allt.. Maður þarf náttúrulega líka
að gera það í listnámi. Maður þarf að skoða það
sem búið er að gera í fortíðinni. Ég myndi segja
að í listinni þá er maður frjálsari og maður er
ekki eins bundinn af reglum. Maður þarf aldrei
að skrifa neinar neðanmálsgreinar við listaverk.
Og það þarf engar tilvitnanir. Þó svo að maður sé
með tilvitnanir, þá þarf maður ekki að setja þær í
„footnote“. Þannig að bara þetta einfalda atriði er
kannski munurinn á listum annarsvegar og fræði
hinsvegar. Þú ert bara frjálsari, en þú ert samt í
rauninni að vinna með sama efniviðinn. Í myndlist
þá er fólk oft að setja sér mjög þröngar skorður og
það býr sér til alls konar kerfi og það býr sér til ein-
44

hvern ramma til að vinna innan, sem er í rauninni
mjög líkt og heimspekin gerir. Og þetta er kannski
að mörgu leyti sama vinnan, nema kannski að
það er auðveldara að verða óhreinn í myndlistinni.
Sko, á höndunum.“ Sigrún Inga hlær. „Listin
er meira „physical“, en heimspeki er líka „physical“,
þó svo að fólk gæti ímyndað sér annað, þá er
hún bara mjög líkamleg. Þetta tengist svo mikið,
hugsunin og líkaminn. Ég las einhvers staðar tilvitnun
sem mér fannst fyndin að heimspekingar
væru almennt ekkert rosalega feitir, því það væri
í rauninni svo rosalega erfitt að hugsa. Og það er
alveg jafn mikil líkamsrækt, held ég, að brjóta heilann
um eitthvað og þarf á mikilli líkamlegri orku
að halda. Þetta er kannski bara eitthvað djók, en
samt. Það er alveg gaman að hugsa um hugsunina
sem „physical“ hlut líka, afþví að hún er það.“
„Mikið af minni myndlist snýst í rauninni um
samskipti...“
Sigrún Inga starfar ekki einungis að eigin
listsköpun. Hún var nýlega ráðin deildarforseti
myndlistardeildar Listaháskóla Íslands, sem er
gríðarlega annasamt starf. Samhliða starfi sínu
vinnur hún að meistararitgerð sinni í heimspeki.
„Ég þrífst á því að vera með margt í gangi í einu
og ég er bara þannig týpa að ef að ég er í fríi þá
er ég strax komin í eitthvað verkefni og það finnst
mér bara ógeðslega gaman,“ segir Sigrún Inga.
Hún hefur minni tíma en oft áður til að sinna eigin
listsköpun, því nýja starfið er mjög krefjandi.
„En ég lít líka á það sem skapandi starf. Að vera í
samskiptum við fólk er skapandi. Mikið af minni
myndlist snýst í rauninni um samskipti og hvernig
maður, sem manneskja, er að haga sér í heiminum.
Ég er búin að gera mikið af gjörningum
sem ég hef unnið með samstarfskonum mínum
í Gjörningaklúbbnum og verkin eru mjög mikið
um þessi vensl og tengingar sem að eru út um allt.
Núna er ég minna að vinna beint í efni, þó ég hafi
auðvitað alveg gert það líka. Mörg verka minna og
Gjörningaklúbbsins eru mjög flókin í efnislegum
útfærslum.“
„...það er ekki valtrað yfir fólk með þessu
móti að „meirihlutinn ráði“...“
Hlín: „Menn tengja stundum samstarf í þeim listum
sem, ólíkt til dæmis leiklistinni, hafa að mestu
verið list einstaklinga, við óæskilega málamiðlun
og að hlutirnir sökkvi þá niður á lægra plan. En
þetta á alls ekki við Gjörningaklúbbinn sem starfar
á virkilega háu plani. Það hlýtur samt að eiga sér
stað málamiðlun í svona samstarfi, en í ykkar tilfelli
þá virðist hún alls ekki dempa neitt eða deyfa,
heldur þvert á móti kannski? Hvað finnst þér skilja
á milli farsæls listræns samstarfs eins og ykkar og
þessarar óæskilegu málamiðlunar sem maður sér
oft hjá ýmsum öðrum?“
Sigrún Inga: „Strax í byrjun fundum við að
samræða hraðar á ferlinu, það að kasta hlutum á
milli. Þá gerast hlutirnir hraðar heldur en ef þú
ert bara að velta þeim fyrir þér einn með sjálfum
þér, sko. Við komum að sumu leyti úr svipuðum
bakgrunni og ættum þar af leiðandi að geta talað
um hlutina, afþví að við skiljum vel hvaðan
við erum að koma. Við erum mjög ólíkar týpur,
en við erum með svipaðan bakgrunn. Við höfum
líka ákveðnar reglur sem að við vinnum eftir, sem
að við teljum að hjálpi samstarfinu og það er ekki
„meirihlutinn ræður“ reglan í okkar samstarfi. Ef
einhver er ósammála, þá er reynt að taka tillit til
þess og það er oft bara reynt að koma kannski aftur
næsta dag, eða eitthvað, en það er ekki valtað
yfir fólk með þessu móti að „meirihlutinn ráði.“
Ef fólk er með sterka sýn í einhverju máli að þá
fær það alveg að halda áfram með hana. En þetta
lýðræði sem við erum að reyna að vinna eftir, það
hefði kannski einmitt einhver haldið að það myndi
koma út sem einhver meðalmennska eða eitthvað
þannig. En ég get kannski ekki alveg sett fingurinn
45

á það sjálf. En við erum samt búnar að halda mjög
mikið í þennan svokallaða „flata strúktúr“ og það
er enginn foringi og við segjum heldur ekki út á við
hver gerir hvað. Maður hefði haldið að það gæti
kannski líka virkað letjandi, ef einhver er „expert“
í einhverju, að hann fái þá ekki að njóta þess, en
það hefur ekki gerst þannig hjá okkur.
Allt sem er orðað innan hópsins verður umsvifalaust
eign hópsins.
En það er líka ein mikilvæg regla og það er að ef
hugmynd er orðuð innan hópsins að þá verður
hún umsvifalaust eign hópsins. Þannig að maður
getur ekki sagt eftir á: „Já, þetta var mín hugmynd,“
afþví að þá reiknum við það þannig út að
þessi hugmynd hafi orðið til innan samræðunnar
og þess vegna er það samræðan sem í rauninni á
hugmyndina, en ekki einstaklingurinn. Þannig að
það er einhver svona innri virkni í hópnum sem að
skapar hlutina og við reynum bara að fylgja þessum
hugmyndum. Þess vegna tekur líka oft dálítið
langan tíma fyrir okkur að vinna, afþví að við þurfum
að gera allt saman. Við þurfum liggur við að
fara saman í bónus að kaupa kaffi fyrir vinnustofuna.
En við reynum samt aðeins að hemja okkur
í þessu og skipta með okkur verkum. En það er
líka mikilvægt atriði að það koma allir að öllum
ákvörðunum og allir hafa eitthvað að segja um
allt. Þá verða líka allir að átta sig á öllu og geta
ekki bara sagt: „Já, já, ég skal gera þetta af því að
ég er góð í því,“ og pæla ekkert í því hvað hinir
eru að gera. Ég held að það sé líka góð ábyrgð
fyrir alla og okkur öll í þjóðfélaginu að hafa. Við
megum hafa skoðun á öllu. Og við eigum að gera
það og líka hafa áhuga. Því að þá hvetur maður
hina áfram, ef maður er að fylgjast með því sem
þeir eru að gera líka.“
„Það er alltaf heill her á bak við fólk.“
Hlín: „Þetta minnir mig á að megnið af þjóðararfinum
og heimsmenningunni þangað til nýlega var
náttúrulega verk Anons. „Anon“ samdi flest lögin
og allt það. Í dag aftur á móti erum við aftur á
móti í þessu rosalega einstaklingsmiðaða samfélagi
og það er höfundarréttur og þetta allt. Þannig
að það virðist viss uppreisn í því sem þið eruð að
gera.“
Sigrún Inga: „Já það er oft verið að spyrja okkur:
„Hver er foringinn?“ Fjölmiðlar, eða ég veit
ekki hverjir það eru sem að eru að sækjast eftir
því að fá að vita eitthvað meira. En þessi tilhneiging
að vilja vita hver er heilinn á bak við eitthvað,
það er kannski bara arfleifð frá einhverjum
rómantískum tíma þar sem við höfðum þessa
mynd af listamanninum, sem við höfum kannski
ennþá, þar sem hann var einn og fékk einhverjar
hugljómanir. Þetta er náttúrulega bara eitthvað
ævintýri, en er kannski ekki byggt á neinum
raunveruleika. Afþví að ég held að allir listamenn,
sem að eru góðir listamenn, þeir eru það vegna
þess að þeir eru í svo miklum tengslum við aðrar
manneskjur. Leiklist og kvikmyndagerð eru svona
hópíþróttir í listunum. En í myndlist og skáldskap,
þar á listamaðurinn einhvern veginn að vera einn
á ferð. En ef við skoðum alla þessa góðu rithöfunda
og myndlistarmenn þá eru þeir náttúrulega
umkringdir fólki. Það er líka þannig í myndlistinni
í dag, í samtímamyndlistinni á heimsvísu, að
það eru þessi stóru nöfn, en þau eru ekkert ein á
ferð. Það er alltaf alveg heill her á bak við fólk.
Og svo eru stórir listamenn líka bara mjög góðir í
að hafa samskipti og hlusta á aðra og fá gott fólk
til þess að vinna með sér og fyrir sig. Þannig að
það er kannski líka eftirsóknarvert að vera þannig
sem listamaður, að maður sé góður í samstarfi. Og
ég held það sé svolítil blekking að það sé einhver
einstaklingur sem að geti vitað meira en hópurinn,
eða þannig. En auðvitað verður hver einstaklingur
samt að geta verið í sínu innra samtali og hlustað
á sjálfan sig og fundið sína eigin rödd í samtalinu.
46

Þannig að það er mjög mikilvægt að geta verið
sterkur einstaklingur, en samt í samtali.“
„Og það er það sem listamenn gera. Þeir búa
til einhvern heim sem að er eins og þeir vilja
að hann sé.“
Hlín: „Finnst þér að þjóðfélagið geti lært eitthvað
af svona hóp? Er jafnvel einhver pólítík í þessu hjá
ykkur?“
Sigrún Inga: „Já, ég held að þetta sé alveg hápólitískt.
Og að ákveða að verða listamaður sé bara
rosalega pólitísk ákvörðun, því þú ert að ákveða að
þú ætlir að hafa áhrif á umhverfi þitt. Að þú ætlir
að stjórna því og búa það til, svolítið svona eins
og þú villt hafa það. Og það er það sem listamenn
gera. Þeir búa til einhvern heim sem að er eins og
þeir vilja að hann sé. Og svo fer það náttúrulega
bara út í hinn heiminn, í umhverfið.
„Og þetta er módel sem er ekki búið að setja
nógu hátt upp sem eitthvað höfuðmódel sem
að gæti ríkt yfir öllum heiminum.“
Og það er það sem við erum líka að reyna að gera.
Bara með því til dæmis að neita að hætta að vinna
saman, það er bara mjög mikið „statement“ í
því. Auðvitað höfum við oft rifist og verið ósammála
og svona. En við erum bara búnar að taka
þá ákvörðun að það er bara markmið í sjálfu sér
að splitta ekki upp. Og það er hægt að taka sér frí
eða fara að gera eitthvað annað tímabundið, en
það heldur samt áfram að vera til þetta samstarf.
Og það er í rauninni ákveðin lífssýn að geta talað
sig í gegnum hlutina og fundið sameiginlega
lausn, í staðinn fyrir að fara bara í einhver slagsmál
og annar aðilinn drepst eða þagnar, að reyna
þá frekar að hjálpast að við að komast lifandi út
úr aðstæðunum báðir, eða öll. Sem er kannski líka
svolítið kvenlegt dæmi. Það eru til ólík módel. Við
vorum að tala um þetta Irigaray kúrsinum sem að
ég er í núna, að það sé þetta módel sem virðist
vera aðalmódelið að það sé alltaf þessi endalausa
barátta í heiminum og maður sér það náttúrulega
út um allt, í lífríkinu og líka á „human“ sviðinu,
að það er alltaf þessi barátta og annar mun reyna
að klekkja á hinum. Þetta er samkeppnismódelið
sem að kapítalískt hagkerfi byggir á. Til að lifa af
þá þarftu að borða einhvern annan eða gera eitthvað
þannig. En síðan er líka til annað módel
sem að er í rauninni frjósemin, sem er þá kannski
svolítið svona kvenlega hliðin á öllu saman og er
líka mjög áberandi í öllu lífríkinu. Það er að verða
ófrískur. Þá er annar einstaklingur innan í þér. Og
markmiðið er yfirleitt ekki að losa sig við hann,
heldur að komast í gegnum ferlið þannig að báðir
komist lifandi út úr málinu. Og þetta er módel sem
er ekki búið að setja nógu hátt upp sem eitthvað
höfuðmódel sem að gæti ríkt yfir öllum heiminum.
Að markmiðið sé frekar að allir komist lifandi út úr
því, heldur en að hinn sterkari nái að sigra veikari
aðilann.“
Hlín: „Nú eru margir að tala um að það sé eitthvað
við umræðuhefðina innan heimspekinnar sem
að höfði síður til margra kvenna, eða fæli þær jafnvel
frá heimspekinni.“
Sigrún Inga: „Þar eru náttúrulega þessi átök á
milli einhverra póla alltaf: „Núna er hughyggja...
Nei, núna erum við að fara yfir í einhverja meiri
hluthyggju.” Og þá er eins og hughyggja verði
bara að gefast upp. Og það er eins og það þurfi alltaf
að vera að rífast og sigra eitthvað. Eða Meginlandsheimspeki
og Rökgreiningarheimspeki. Það
er eins og þetta séu einhverjir tveir „rivals“ sem að
séu í baráttu og einhverju stríði og annar þurfi að
ná að sigra hinn. En það er náttúrulega bara algjörlega
tilgangslaust, held ég. Því það sem er verið
að segja í einum herbúðum er oft mjög svipað og
er verið að segja í hinum herbúðunum. Kannski
frá öðru sjónarhorni. Og það er í rauninni bara
margt mjög líkt með andstæðingunum. Og samræðan
getur verið mikið frjórri heldur en þessi
47

hugmynd að geta einhvern veginn klekkt á andstæðingnum
og geta einhvern veginn skák-mátað
hann í einhverju orðatafli. En rosalega stór hluti
heimspekinnar snýst um þetta. Og ég veit ekki alveg
hvað er hægt að gera í því.“
„Raunveruleikinn er ekki svart/hvítur, og
hann er ekki „annað hvort eða?“. Hann er
eitthvað róf.“
Hlín: „Það ríkir sem sagt mikil tilhneiging til að
koma á tvíhyggju?“
Sigrún Inga: „Jú. Þegar raunveruleikinn er sá að
allir eru bara saman á sama báti. Raunveruleikinn
er ekki svart/hvítur, og hann er ekki „annað hvort
… eða.“ Hann er eitthvað róf. Og það er mjög
mikill misskilningur að halda það að einn sé í þessu
liðinu og hinn sé í hinu liðinu og þeir geti bara
einhvern veginn útkljáð einhver mál. Þegar öllu er
á botninn hvolft eru þeir báðir í sama liðinu og
hvort sem er einstaklingur eða hópur eða þjóð eða
kyn, eða hvað það er sem hefur fallið undir þessar
tvíhyggjur, að þá er enginn aðgreining til sem að
setur alla fullkomlega í annað hvort hólfið. Þannig
að það er alltaf þetta róf. Og einhver sem telur sig
vera hluta af einhverju, hann er bara óvart hluti
af einhverju öðru líka á sama tíma. Þannig að þetta
er einhver skali, einhver svona grátónaskali. Það
væri frábært ef að sem flestir gætu áttað sig á þessu
sem allra fyrst. Þá myndum við ekki vera með svona
mikið af vandamálum, held ég.“
Hlín: „Er kannski aðeins minna af þessu í listum
en á flestum öðrum sviðum?“
Sigrún Inga: „Það er mjög mikið af þessu í listum
líka. Menn stilla sér upp í fylkingar þar líka.
En samt hefur þróunin í listum verið rosalega
mikið í þá átt að brjóta niður veggi og í myndlistinni
gerum við mjög mikið af því að taka aðferðafræði
annarra listgreina og tækni og svoleiðis og
nýta í myndlistinni. Það er verið að brjóta niður
múra og meira verið að fást við þverfaglega vinnu.
En heimsmynd samfélagsins byggir rosalega mikið
á „við og hinir“ hugarfari, þannig að það er ekki
eins og það sé eitthvað lítið mál að leysa upp. En
ég held samt að það sé alveg þess virði að reyna
það. En ég veit ekki hvað væri hægt að gera í þessu
í heimspekinni. Kannski ef að það koma fleiri
konur, þá kannski breytist eitthvað. Mér finnst
samt eins og það sé nú samt ekkert endilega einhver
patent lausn. En það er sennilega best að leyfa
sem flestum röddum að heyrast.“
Hlín: „Því hefur líka verið haldið fram að heimspekin
sé víða óvenjulega „hvítt“ og stéttvíst fag. Ég
hef til dæmis lesið að í Bandaríkjunum hái þessi
takmörkun mest annars vegar heimspekinni og
hins vegar enskri bókmenntafræði.“
Sigrún Inga: „Já, þetta virðist vera allra íhaldsamasta
greinin innan háskólakerfisins. En, eins og
þú varst að segja, þá er heimspekin svo víða. Rúrí
er að fást við heimspeki og myndlistarmenn eru að
gera heimspeki og bara leikskólakrakkar. Allir eru í
raun að fást við einhverja heimspeki. Þetta er svona
„basic“ gagnrýnin hugsun sem að allir fæðast
með, en svo eru aftur þessar deildir sem að virðast
múra sig svolítið inni. Þær eru náttúrulega bara
passa upp á einhverja hefð sem að er vissulega til
staðar og það þarf alveg að passa upp á hana að
einhverju marki. Það má ekki bara leysa þetta alveg
upp. En það er kannski líka ástæða til að vera
ekki í vörn, heldur meira gefandi og opinn. Þá fær
maður meira á móti. En svo er þetta náttúrulega
líka spurning um að það nenna ekki allir að
lesa allar þessar bækur. Maður þarf að vera dálítið
spes týpa til að komast í gegnum þetta og nenna
að fylgja þessari aðferðafræði, skrifa einhverjar
700 blaðsíður um eitthvað pínulítið atriði og
halda utan um allar heimildir og eitthvað svona.
Þannig að kannski er það einhver svona innbyggður
nördagangur sem að gerir það að verkum
að þetta eru ekkert rosalega aðlaðandi deildir. Og
þá kannski sækja svolítið svipaðar týpur í það. En
mér finnst þetta ógeðslega spennandi. Það eru til
48

einhverjar klisjur um að listamenn séu „dyslexic“
eitthvað, en ég er ekki þannig listamaður, og það
er náttúrulega bara frekar mikið rugl. Það er örugglega
jafn mikið af „dyslexics“ í öllum stéttum. Þú
þarft náttúrulega að vera svolítið klár í bókstöfum
til að fara í gegnum þetta format sem að er búið að
búa til, sem er hin vestræna heimspekihefð, sem er
bara eins og klassískt píanónám eða eitthvað. Það
nenna þessu ekki allir.“
„En þetta er náttúrulega það sem mjög margir
gera, hvort sem þeir eru konur eða karlar,
að leyfa hlutum að vaxa með sér, og það er
eitthvað sem við verðum að viðurkenna sem
afl...“
Hlín: „Varðandi það sem þú varst að segja um
þetta með þetta að næra og rækta eitthvað annað,
samhliða þér, frekar en að aðgreina sjálfan sig sem
mest frá öðrum og berjast. Ef að þetta yrði ráðandi
hugsunin í heiminum, þá værum við náttúrulega
kannski í betri málum. Er eitthvað sem að þú
sérð sem varðar einstaklinga eða þjóðfélagið, sem
gæti ýtt undir að þessi hugsun yrði meira ráðandi?“
Sigrún Inga: „Ég get nú ekki leyst þetta,“ Sigrún
Inga hlær. „En það er náttúrulega bara staðreynd
að sérstaklega í heimspeki, og líka í öðrum fögum,
í bókmenntum og listum og svona, að það er búið
að „ignora“ og halda frá, helmingnum af fólkinu,
sem eru konur, í gegnum rosalega langan tíma.
Og þetta tekur örugglega langan tíma að balansera
sig aftur, en það eru vissulega breyttir tímar
frá því bara fyrir 100 árum, eða hvað þá fyrir 500
árum þegar öllum konum var bara beinlínis bannað
með lögum, liggur við, að hugsa. En þetta er
náttúrulega bara það sem mjög margir gera, hvort
sem þeir eru konur eða karlar, að leyfa hlutum að
vaxa með sér, og það er eitthvað sem við verðum
að viðurkenna sem mikilvægt afl og góðan hlut, en
ekki bara eitthvað sem gerist bara af sjálfu sér.“
Ástin sigrar allt. „...og það er hugrekki að
sigrast á sjálfum sér.“
Hlín: „Já, vera meðvitaðri um þetta? Eins og þeir
sem eru í stríði þurfa að hafa fókus?“
Sigrún Inga: „Þeir eru með einhvern rosa fókuspunkt.
Já, einmitt. En þá þurfum við kannski að
fókusera á lífið og ástina sem kemur svolítið bara
af sjálfu sér einhvern veginn. Og einbeita okkur
meira að því og standa vörð um þá nálgun. En
það er einmitt slagorð Gjörningaklúbbsins: Ástin
sigrar allt.“ Sigrún Inga hlær. „Ef maður ætlar að
mótmæla þessu slagorði, að þá er maður á villigötum
held ég.“
Hlín: „Hvernig er þín skilgreining á hugrekki og
hver er þáttur þess í listum eða heimspeki eða bara
í lífinu almennt?“
Sigrún Inga: „Já, ég notaði þetta orð bara síðasta
í morgun. Og þá fjallaði það um að taka málin í
sínar eigin hendur og fylgja sinni eigin sannfæringu.
Og hlusta á sjálfan sig en ekki bara fylgja einhverju
sem maður heldur að eigi að gera. Og þá þarf
maður kannski stundum að vera svolítið skrýtinn
og það getur verið erfitt. Þannig að það er hugrekki
að fylgja sinni eigin sérvitringslegu skoðun eftir.
Þannig að ég held að það sé bara mesta hugrekkið
sko. Að vera maður sjálfur. Dálítið svona klisjulegt,
en er svona samt sem áður. Það er líka svolítil innri
barátta í því, afþví að það er kannski stundum
svolítið þægilegt að fara bara með einhverju flæði
sem að maður heldur að sé í gangi. Þannig að þá
er maður í þessari innri baráttu og það er hugrekki
að sigrast á sjálfum sér sem einhverju dýri sem að
fylgir bara hjörðinni. Þannig að maður þarf líka
að takast á við sjálfan sig alveg eins og alla sem að
gætu reynt að þagga niður í manni. Og drífa sig
og gera það sem mann langar að gera. Það er líka
bara oft mjög gott að gera bara það sem mann
langar að gera og vera ekkert að pæla of mikið í
því. Heldur bara að koma því frekar í verk. Það er
líka gömul speki.“ Sigrún Inga hlær.
49

Hlín: „Þegar maður hugsar um listamenn, þá
finnst manni það einmitt einhvern veginn innifalið
í því að vera góður listamaður að fylgja sjálfum
sér, eða að sýna hugrekki? En hvernig er það með
heimspekina? Í viðtali sem ég tók við Jón Gnarr
útskýrir hann þá skoðun sína að íslenska heimspeki
vanti meira hugrekki. Ertu sammála því? Er
einhver svona dempari á heimspekinni?“
Sigrún Inga: „Ja, það er kannski bara innbyggt
í kerfið. Alveg eins og ég var að segja með öll
„footnote-in“. Þú þarf alltaf að hafa einhverja
svona „referensa“. Þannig að það er ekkert hægt
að slá bara einhverju fram. Og það er alltaf spurt:
„Já og hvaðan hefurðu það?“ Það er svona svolítil
kerfisvilla, þannig. Þó að þetta sé mjög gott kerfi,
þú veist, að það séu ekki bara allir að segja eitthvað
sem að þeim finnst, sem er að kannski svolítið
málið í listum og þar af leiðandi falla þær því
ekki eins mikið í kerfi, þó svo að það séu auðvitað
allskonar kerfi í gangi þar líka. En það er kannski
það sem gæti háð heimspekinni. Og líka þetta að
maður þarf alltaf að vera með einhvern „referens“
og byggja á einhverju sem að á undan er komið og
svo náttúrulega þegar fólk fer svona rosalega djúpt
inn í einhverja svona „detaila“ að þá missir maður
kannski sjónar á einhverri svona heildarmynd. Það
getur gerst og ekkert bara í heimspeki. Það getur
gerst alls staðar. Og þá er kannski hægt að segja
að það sé með einhverjum hætti einhvers konar
hugleysi fólgið í því að setjast út í horn og vera þar
bara að hekla, huga að smáatriðum á ég við, eða
eitthvað, í staðinn fyrir að vera að reyna að díla við
einhverja heildarmynd?“
Hlín: „Þú segir að heimspekin hafi haft áhrif á
listsköpun þína. Er eitthvað þar sem hefur veitt þér
meiri innblástur en annað?“
Sigrún Inga: „Auðvitað hefur maður meiri
áhuga á sumu heldur en öðru. En sá kúrs sem
fékk mig til að ákveða að ég ætlaði að skrifa BA
ritgerð í heimspeki og síðan að gera mastersritgerð
var Hugmyndasaga 19. og 20. aldar. Þet-
ta er svona „greatest hits“ kúrs. Og þá skildi ég
einhvern veginn betur út af hverju heimurinn er
eins og hann er í dag. Maður sér hvað er að gerast
með því að svona aðeins að fara til baka og
kíkja á hitt og þetta. Það var í rauninni bara það
sem að virkaði best á mig. En síðan hef ég rosalega
gaman af því að lesa bara einhverja svona franska
eins og Deleuze og Derrida og de Beauvoir og
Irigaray, og líka Heidegger. Og Nietzsche finnst
mér alveg sjúklega spennandi og skemmtilegur.
Og svo fannst mér alveg rosalega gaman að lesa
og læra Kant og alla nýaldarheimspekina, Hume
og Spinoza og allt það. Þó svo að núna sé ég að
skrifa einhverja ritgerð, um hlutmiðaða verufræði,
sem að fær mig til þess að horfa svolítið öðrum
augum á Kant. Ég er aðeins búin að fá minna álit
á honum. Ekki það að hann sé ekki stórkostlegur.
En mér finnst þetta eiginlega allt skemmtilegt. Og
eiginlega finnst mér leiðinlegast þessi smásmugulega
heimspeki, sem menn eru stundum að stunda
sem eru komnir með einhverjar þægilegar skrifstofur
og nenna ekkert þessu veseni og ákveða að
finna sér einhvern lítinn afkima og bara vera þar.
Það er einhver svona rökgreiningarheimspeki sem
er komin einhvern veginn á þann stað, án þess að
ég sé að dæma neinn, sem að hefur kannski ekki
beint augljós tengsl við lífið.“
Maður getur ekki tékkað sig út úr heildarmyndinni.
Hlín: „Það er stundum talað um að í gamla daga
hafi margir reynt að smíða risastórar „grand theory,“
en í dag séum við komin alveg út í hinar öfgarnar,
eða óhóflega sérhæfingu. Þú lítur kannski
á það sem einhvers konar galla?“
Sigrún Inga: „Já, maður verður að reyna að sjá
einhverja heild. Maður er hluti af heildarmyndinni
sjálfur. Maður getur ekkert tékkað sig út úr
henni, þó svo maður reyni það. Það er kannski
líka einmitt bara vandamál vestræns þjóðfélags,
50

eða okkar, þessi sérhæfing einmitt og að allir halda
að þeir geti bara verið í sinni íbúð og ekki þurft að
díla við það sem að er fyrir utan.“
„...að þá er bara að gera listaverk, því það er
ógeðslega gaman.“
Hlín: „Er einhver sem að þig langar að segja að
lokum?“
Sigrún Inga: „Ég vil bara hvetja heimspekinema
til að kynna sér myndlistina og aðferðafræði myndlistar.
Afþví að það er mjög opin aðferðafræði og
frjó. Þannig að, alveg eins og ég var að segja áðan,
að stunda heimspeki er eitthvað sem að maður
bara fæðist með, þann eiginleika, og maður þarf
ekkert endilega að fara í háskóla til þess að læra
hann, þá er myndlistin alveg eins. Það fæðast allir
með þann eiginleika. Þeir sem kjósa að rækta hann
verða á einhvern hátt meira áberandi myndlistarmenn,
en þetta er eitthvað sem allir hafa í sér og
getur verið alveg rosalega frjó aðferðafræði og
virkað mjög vel með heimspeki. Og ef að maður
er alveg að drepast úr leiðindum, að þá er bara að
gera listaverk, því það er ógeðslega gaman.“
Ég yfirgef þessar skemmtilegu samræður
full af spurningum um samræðuna sem slíka.
Hefur samræðan eignarrétt? Fæðir það
að virða hana af sér samstöðu? Hvað getur
samfélagið lært af Gjörningaklúbbnum?
51

Röltið
Adam Lárus Sigurðarson
Ég hef furðulegt göngulag. Göngulag sem ég hefði skammast mín fyrir fyrir nokkrum árum. Árum, ég
man þegar tíminn var mældur í árum og vikum. Tíminn er ekki mældur lengur. Hann skiptir ekki máli.
Hann er ekki til. Aðeins nútíminn og það sem er að gerast einmitt á þessu augnabliki.
Ég er í Lystigarðinum, eða því sem einu sinni hét það. Nafnið hefur enga merkingu núna. Það
getur enginn lengur borið þetta orð fram. Það getur reyndar enginn borið neitt orð fram nema örfá
hálfyrði.
Í Lystigarðinum má enn sjá tré og blóm. Litlir hvítir hlutir standa upp úr jörðinni við hliðina á þeim.
Ég man þegar mér þóttu þessi blóm falleg en það er liðin tíð. Mér finnst ekkert fallegt lengur og ekkert
ljótt heldur. Fegurð er ekki til. Hún dó eins og svo margt annað.
Ég mæti einhverjum á göngustígnum. Ég rétt svo lít hann augum og sé að þetta er fyrrverandi
bekkjarbróðir minn. Ég heilsa honum ekki og hann ekki mér. Við slugsumst báðir fram hjá hvor öðrum.
Hefði ég mætt honum þarna fyrir 5 árum hefði ég þá heilsað honum? Ég veit það ekki. Kannski. En
þarna hafði ekki verið nein þörf á því.
Ég fer út úr garðinum að norðanverðu. Ég fer hægt upp litlu brekkuna sem maður kemur að við enda
garðsins. Ég hef oft hlaupið upp þessa brekku. Ég hafði verið að drífa mig í Menntaskólann á Akureyri.
En þaðan hef ég stúdentspróf sem ég hef enga þörf fyrir núna.
Ég lít heimavistina augum og hugsa nákvæmlega ekki neitt. Ég hugsa ekki um allar þær stundir sem mér
hafði þótt svo dásamlegar á þeim tíma. Ég hugsa ekki um vinina sem ég eignaðist þar eða stúlkurnar
sem ég hafði sofið hjá. Af hverju hefði ég líka átt að hugsa út í það? Þetta er allt hluti af gamla lífinu.
Lífinu sem ég hafði tilheyrt en geri ekki lengur.
Fyrir utan vistina eru nokkrar manneskjur. Þær standa þarna aðgerðarlausar. Ég fer ekki til þeirra,
heldur tek hægri beygju í átt að skólanum. Ég sé bláu bygginguna. Ég man að einu sinni minnti hún
mig á Borgarbíó.
Ég drattast að innganginum. Ég sé að hurðin er lokuð og ég ætla að brjóta mér leið inn þegar hurðin
opnast allt í einu. Ég væri undrandi ef ég gæti ennþá fundið fyrir þeirri tilfinningu. Fyrir innan rekst ég
á hunda. Þeir eru þarna margir saman. Þeir eru að borða eitthvað. Þeir líta á mig og forða sér. Ég átti
einu sinni hund. Ég veit ekki hvað varð af honum.
Ég fer inn á skónum. Það hafði ég aldrei gert á meðan ég var í skólanum. En núna er þetta
ekki lengur skóli. Aðeins auð bygging sem myndi að lokum hrynja og öllum væri sama, því enginn þarf
lengur á skóla að halda. Ég fer löturhægt niður stigann.
Þegar ég fer niður í Kvosina sé ég að hún er full af fólki. Ég hef oft séð hana fulla fólki. Til dæmis
þegar haldin voru böll en þá var maður vanur að klæða sig upp eins og allir aðrir nemendur skólans,
þegar maður var í Löngu og maður hlustaði á tónlist og talaði við vini, þegar það var söngsalur og
maður söng hástöfum eða þegar skólastjórinn fór með langa ræðu. Núna hlustar enginn lengur á tónlist
né syngur eða fer með ræður. Svoleiðis er alveg óþarft núna.
52

Fólkið er hér samankomið af ástæðu. Ég veit fátt en ég veit þó hver ástæðan er. Þau hafa fundið
einn. Fólkið lemur á eina hurðina. Það lemur og ber á hana en hún vill ekki haggast. Hún hefur verið
s ty rk t in n an frá. Ég k em til þeir ra og lem á h urðin a m eð þeim . A ð lok um gefur h ún eftir og ég þý t in n .
Þar stendur einn maður, haldandi á haglabyssu. Ég fer til hans og hann skýtur en ég finn
ekki fyrir neinu. Ég fer alveg til hans og slæ hendinni til hans. Ég slæ í tjald. „Þú nærð mér aldrei lifandi“
segir hann. Svo hvarf maðurinn. Þetta hafði greinilega ekki verið maður heldur bara eitthvað sem
birtist á tjaldinu. Þau höfðu þá ekki fundið einn til viðbótar. Það eru eflaust engir fleiri. Það eru engir
fleiri friðlausir. Ég man þegar ég var einn þeirra. Þegar ég var friðlaus. Þegar ég taldi flóknar hugsanir
vera betri fyrir mig. Þegar ég trúði því að ástandið væri betra eins og það hefði verið fyrir Breytinguna.
En ég hafði rangt fyrir mér. Ég sé það núna. Ég er hamingjusamur. Ég var ekki hamingjusamur hér
áður fyrr. Kannski stundum en svo sá ég alltaf eitthvað sem kynti undir hatrið. Hatrið á öðru fólki.
Hatrið á hugsjónum og stjórnmálastefnum. Allt þetta er horfið núna. Ég þarf ekki að hata lengur. Það
þjónar engum tilgangi, reyndar þjónar ekkert tilgangi lengur. Við höfðum haft svo rangt fyrir okkur.
Við mannkynið töldum að með því að finna tilgang okkar í lífinu þá myndum við verða hamingjusöm.
Að maður gæti ekki verið hamingjusamur án tilgangs. En raunin er sú að það er enginn tilgangur og
leitin að honum gerir mann óánægðan. Það er aðeins þegar maður hættir að leita að maður getur
orðið ánægður. Fyrir breytinguna hafði ég eytt allri ævinni í leit að einhverju. Ég hafði verið að leita
að bílly k lunum , s ím as k rán n i, upplý s in gum eða jafnvel bara h am in gjun n i. Nún a er ég h ættur leitin n i.
Ég er allt í einu kominn inn á klósett. Þar inni eru tvær konur og einn karl. Ég sé núna
að ég er inni á því sem áður var kallað kvennaklósettið en núna skiptir það ekki máli. Það skiptir
mig ekki lengur hver er af hvaða kyni eða hvaða húðlit fólk hefur eða eitthvað annað. Fordómar
eru dauðir. Þeir eru ekki til. Allt sem við sögðum að gerði okkur mannleg er farið og núna
er mannkynið frjálst og jörðin öll frelsuð frá græðgi okkar. Því að jafnvel græðgin er farin.
Ég lít í spegilinn og sé andlit mitt. Andlit uppvaknings.
Söguhornið
53

Útópía
Axel Finnur Gylfason
Þegar við lítum í kringum okkur tilheyrir nær allt
sem við sjáum eignarhaldi. Við sem menn eignum
okkur nær hvað sem er, en það eru t.d. hlutirnir
sem við búum til sjálf eða kaupum, húsið sem við
búum í og landsvæðið sem húsið okkar stendur á.
Við höfum gengið það langt að eigna okkur tunglið
að einhverju leyti. Allt þetta sem við eignum okkur
tilheyrir mismunandi gerðum af eignarhaldi. Til
þess að einfalda þetta aðeins ætla ég að skipta eignarhaldi
niður í tvo flokka, einkaeign og almenningseign.
Í þessari ritgerð ætla ég að fjalla um hið
síðara, það er almenningseign en ég mun fjalla um
birtingarmynd þess í bókinni Útópía eftir Thomas
More sem kom út á endurreisnartímum.
Bókin Útópía fjallar um samnefnda eyju.
Bókin er byggð upp á nokkuð skemmtilegan hátt
þar sem aðalpersónurnar, Thomas More og Raphael
Hythloday tala saman um eyjuna. Thomas
More skrifar sjálfan sig sem eina af aðalpersónum
í bókarinnar en þetta á hins vegar ekki að vera
bein lýsing á honum sjálfum. Raphael hafði eytt
fimm árum á eyjunni Útópíu en bókin er skrifuð
í hálfgerðu samræðuformi. Í bókinni segir Hythloday
More frá sjálfri eyjunni, gildum hennar og
hefðum. Á eyjunni er samfélag fólks sem hefur allt
önnur gildi en eru í okkar samfélagi. Þetta á að
vera hið algjöra fyrimyndarsamfélag þar sem allir
lifa mjög hamingjusömu lífi sem stafar að því
að samfélaginu Útópíu er hagað á allt annan hátt
en okkar samfélag. Þar er engin einkaeign og allt
er í almenningseigu. Peningar eru þar af leiðandi
ekki til. Á eyjunni eru 54 borgir sem deila sömu
menningu og eru t.d. með sama tungumál, hefðir
og lög. Það mætti segja að bókin sé að einhverju leyti
dæmisaga um hvernig hið fullkomna samfélag
gæti verið.
En hvað er þetta hugtak, almenningseign? Hvar
þýðir það og hver er uppruni þess? Það sem við
köllum almenningseign hefur verði til í vissu formi
frá Forn-Egyptum, ef ekki lengur. Sú hugmynd
um almenningseign sem vekur áhuga minn og
verður fjallað um hér er sú útgáfa af hugtakinu
sem kemur fram í bókinni Útópíu. Hugsanlegt vandamál
við þetta er það að hugtakið er notað mjög
vítt í Útópíu. Í bókinni segir hugtakið að það eigi
að vera almenningseignarhald á öllu. Það þýðir
meðal annars að enginn á að eignast sína einkahluti.
Þeir ganga það langt að banna lása á hurðum
húsa vegna þess að allt er í almenningseigu. Þess
má geta að svipaðar hugmyndir um almenningseign
er að finna í Ríkinu eftir Platon og mig grunar að
þaðan fái Thomas More innblástur að sínum hugmyndum
um eignarhald almennings. Útópíuríki
More gengur mun lengra þegar það kemur að almenningseignum
en í Ríkinu.
Hægt er að deila um nákvæman uppruna
hugtaksins en sjá má að More kemur með mun
sterkari skilyrði og skilgreiningu á hugtakinu en
gert hafði verið áður fyrr. Á undan Útópíu fjallaði
hugtakið almenningseign nær eingöngu um
eignarhald á landi en ekki eignarhald á hlutum.
Uppruna þessarar notkunar á hugtakinu má rekja
til tímans á undan landbúnaðarbyltingunni. Á
þessum tíma voru til viss landsvæði sem bændur
notuðu til ræktunar, þetta voru að vissu leyti eignarlönd
og síðan voru opin svæði sem voru að
mestu skógar og graslendi, þetta var almenningseign
og þar af leiðandi almenningsland. En þegar
það leið að landbúnaðarbyltingunni, þá voru öll
landsvæðin sem voru almenningseign girt af (e.
enclosed). Skógar voru höggnir niður og viðurinn
seldur og allt annað land varð að ræktarlandi og
beitilendi. Það er komið inn á þetta í Útópíu þar
sem Raphael er að tala um stétt hinna ríku en
hann segir „Það er ekki nóg fyrir þá að á meðan
þeir lifa í aðgerðarleysi og lúxus og gefa ekkert til
54

aka til samfélagsins, það eina sem þeir gera er
að skaða það. Þeir skilja ekkert eftir fyrir smábændurnar
þegar þeir girða af allt landsvæði fyrir beitilendi
og brjóta niður heimili og eyðileggja samfélög,
skilja ekkert eftir nema kirkjur, sem notaðar
eru sem girðing fyrir almenning sem kallaður er
búfénaður af þeim.“ Þetta er nokkuð dæmigert
álit á hinum efnameiri í bókinni Útópíu. Ég tel það
vera nokkuð augljósan þráð í bókinni að talað er
niður til stjórnskipulags í Englandi og Evrópu á
þessum tíma. En af hvaða tegund voru hugmyndir
Thomas More um almenningseign þegar bókin
kom út? Var þessi hugmynd um almenningseign
til í þessu samfélagi áður en bókin kom út?
Útópía er þekktasta og best selda bók Englands
á endurreisnartímanum. Þegar það er litið
á þau áhrif sem þessi bók hefur haft er alltaf lögð
ofuráherslu á þá túlkun sem við höfum á henni
í dag, en sú túlkun er lituð af Kommúnistaávarpinu
eftir Marx og Engel. Hvaða áhrif hafði bókin á
þeim tíma sem hún kom út og þá sérstaklega áhrif
hugmyndarinnar um almenningseign? Það er
áhugaverð spurning. Vandinn hinsvegar við þess
spurningu er að það er erfitt í dag að sjá hvernig
breytingar voru á tíðarandanum á þessum tíma
og lítið sem ekkert hefur verðið skrifað um þetta.
Það er augljóst út frá viðbrögðunum við bókinni
og þeirri sölu sem hún fékk að hún hefur höfðað
til fólks. Það má einnig benda á að ekki hafi allir
tekið vel í hugmyndir More, en talað er um að
það hafi verið viss skandall þegar hann í bókinni
gagnrýndi opinberlega hugmyndir um einkaeign.
Hugmyndir um almenningseign sem kemur fram
í Útópíu er mjög sterkar. Þar er talað um að allt sé
í almenningseigu, frá húsum yfir í bækur og það
sem við myndum kalla persónulega muni. Hugsa
má þá til hluta eins og skartgripa og hvaða gildi
þeir hafa í Útópíu, en málið er að í Útópíu eru skart-
gripir í raun ekki til. T.d. er talað er sérstaklega
niður til gullsmiða og sagt að þeir geri samfélaginu
ekkert gagn og gefi samfélaginu ekkert til baka. En
síðan græða gullsmiðirnir meira en nóg af peningum
fyrir störf sín sem gefa samfélaginu ekkert til
baka. Það má gefa þessu atriði meiri íhugun. Gengur
upp að í samfélagi þar sem almenningseign er
ríkjandi geti gullsmiðir starfað og verið fullgildir í
samfélaginu? Vandinn við þetta felst líklega helst í
því að gullsmiður smíðar skartgripi sem fólk síðan
kaupir fyrir peningana sína og notar til einkaneyslu.
Þetta myndi aldrei ganga upp í samfélagi með
algjörri almenningseign. Í því samfélagi yrði engin
peningur og því væri ekki hægt að kaupa skartgripi
til einkaeigu. Einnig er engin skattur í samfélagi
með almenningseign því að þar er engin peningur.
Allt það sem fólk framleiðir fer í almenningseign.
Erfitt er að sjá hvernig samfélag sem byggt er upp
með almenningseign getur hagnast af því að hafa
gullsmiði.
Þetta getur verið nokkuð flókið til að eiga
við og svör virðast alls ekki vera augljós. Það er
samt sem áður hægt að staðfesta það að bókin
Útópía og þær hugmyndir um samfélagið sem
koma þar fram hafi valdið einhverjum usla á þessum
tíma.
Þegar Thomas More og Raphael tala um almenningseign
í bókinni koma nokkuð ólíkar skoðanir
fram. More er á móti þessari hugmynd eftir að
Raphael kynnir hana, en eftir atlögu More reynir
Raphael að verja hana.
Raphael talar með nokkuð sannfærandi rökum
gegn einkaeign en Thomas More reynir að svara
Raphael. Thomas More segir að hann geti ekki
séð hvernig þetta samfélag gæti gengið upp. „Það
gengur hreinlega ekki upp að lifa almennilegu
lífi þar sem allir hlutir tilheyra almenningseign.“
Thomas More bætir við og segir að hvernig getur
55

verið nógu góð framleiðsla af vörum í samfélagi þar sem hver sem er getur
farið frá vinnu og sagt við sjálfan sig að hinir sjá bara til þess að öll verk séu
kláruð og nóg af mat sé framleiddur fyrir alla. Og hvernig getur fólk verið
drifið áfram til að standa sig vel ef það hefur ekkert tilkall til þess sem það
er að vinna fyrir og fá ekkert sjálft í hendurnar fyrir vinnuna sem það er að
vinna. Raphael kemur með nokkuð sérstakt svar við þessu. Hann segir að
það komi sér ekkert á óvart að Thomas More sé á móti almenningseign og
segir að Thomas More skilji þetta ekki því að hann hafði aldei komið inn í
samfélag með almenningseign og séð hversu vel það gekk fyrir sig.
Rök Raphael ganga út á það að sýna fram á að þegar einkaeign er
við lýði þá safnast flestar eignir og mesti peningurinn á hendur fárra aðila og
restin af fólkinu þarf að skipta á milli sín mun minni peningum og eignum.
En með því að notast við almenningseign er hægt að koma í veg fyrir þetta,
allir fá jafnt. Hann segir einnig að réttlæti gæti ekki gengið upp í samfélagi
þar sem einkaeign er við líði, því að þar mundu peningarnir ráða, en mest
allur peningurinn er í höndum fárra vondra einstaklinga.
Hugtakið almenningseign á langa sögu sem ekki verður öll rakin hér. En
hægt er að segja með vissu að hugmyndir og birtingarmynd hugtaksins
almenningseign breyttust gífurlega við útgáfu bókarinnar Útópía. Thomas
More er ekki upprunalegi höfundur hugtaksins en hugmyndir um almenningseign
er að finna í verkum eftir Platon. Thomas More kemur hins vegar
með aðeins öðruvísi skilgreiningu á hugmyndinni en sú skilgreining er miklu
sterkari en þær sem komið höfðu áður fram. Þetta er í raun það sterk skilgreining
að hún er ekki raunhæf. Hugmyndin sjálf er ekki ný af nálinni en
hún tekur miklum breytingum við útgáfu Útópíu og skilgreiningar Thomas
More á hugtakinu. En bókin er einnig að vissu leiti gagnrýni á þáverandi
samfélag, þar sem Thomas More býr til nýja eyju með hinu fullkomna samfélagi,
til þess að sýna fram á að þær leiðir sem menn fóru á þessum tíma
væru ekki fullkomnar og hægt væri að gera betur.
Ég held að það sé ágætt að við veltum fyrir okkur hvað í raun þurfum og
þurfum ekki. Þetta er eitthvað sem við getum tekið til okkar nú til dags. Og
ekki gefa þeim hlutum sem við í raun þurfum ekki of mikið gildi.
Heimildir:
Zückert, Hartmut, „The commons – A historical concept of property rights,“ The Wealth
of the commons
http://wealthofthecommons.org/essay/commons-%E2%80%93-historical-concept-property-rights
More, Thomas, Utopia (London: Penguin group, 2012).
D.B. Fenlon, „England and Europe: Utopia and its aftermath,“ Transactions of the Royal
Historical Society 25 – (1975).
56

Siðmennt leitast
við að svara helstu
siðferðisspurningum
samtímans.
?
Taktu þátt í
samtalinu -
skráðu þig í
Siðmennt!
57

58

WELCOME TO HANNESARHOLT
the best kept secret in Reykjavík
Historic House
Restaurant - Cafe
Culture Center
Music Venue
Conference Center
Mon-Fri 8am-5pm
Sat-Sun 11am-5pm
Built in 1915 - open to the public since 2013
Grundarstígur 10
101 Reykjavík
hannesarholt@hannesarholt.is
www.hannesarholt.is
59

Byltíngur, 2. árgangur