Book

2 

Kumitat Nar Santa Liena 18 ta’ Awwissu

Messaġġ mill-Kumitat 

Nar Santa Liena 18 ta’ Awwissu 

Grazzi lil kulħadd, 

Qed nikteb l-introduzzjoni 

ta’ dawn il-ftit ħsibijiet 

f’pajjiż barra minn Malta. 

Hawnhekk il-kultura talħajja 

hi ferm differenti 

minn dik tagħna l-Maltin. 

Hawnhekk sibt il-ħajja 

aktar trankwilla u organizzata milli nafha jien. Dan qed ngħidu fuq belt pjuttost 

żgħira. Meta mbagħad nitkellmu fuq bliet akbar l-istorja tinbidel kompletament. 

Għalkemm f’dan il-pajjiż hawn bosta denominazzjonijiet, ir-reliġjon Kattolika 

għandha leħinha wkoll. F’kull knisja li żort u smajt il-quddies dejjem sibt 

organizzazzjoni tajba u rispett ġenwin lejn l-Ewkaristija. Iżda dak l-entużjażmu 

lejn iċ-ċelebrazzjonijiet u l-festi li nafu bih aħna l-Maltin ma sibtu qatt. Dan ma 

jfissirx li ma jsirux festi iżda dawn ikunu organizzati fuq skala żgħira b’xi ikla 

jew riċeviment f’xi sala tal-parroċċa. Żgur li mhux ser tisma’ murtali jfaqqgħu, 

il-baned idoqqu jew il-qniepen isemmgħu leħinhom. Aħna l-Maltin inħobbu 

l-istorbju, l-ikel u d-divertiment. U dan ma fih xejn ħażin! 

U issa nixtieq nitkellem fuq l-esperjenza ta’ dawn l-aħħar xhur fil-kuntest talpreparamenti 

li għamilna għall-festi ta’ Santu Kruċ u Santa Liena ta’ din issena. 

L-ewwel ħaġa li għamilna wara dak li għaddejna minnu s-sena l-oħra 

fejn ħdimna bħala kumitat awtonomu kienet li bdilna l-isem tal-kumitat minn 

Kumitat Nar Santa Liena 2015 għal Kumitat Nar Santa Liena 18 ta’ Awwissu. 

Kumitat Nar Santa Liena 18 ta’ Awwissu 3

BONC . GARAGE 

SPRAYER ~ PANEL BEATER 

Address: Triq l-Ghajn, 

Zona Industrijali, Mriehel BKR 3000 

Mob: 9944 9980 

4 


Kienet bidla żgħira iżda sinifikanti. L-isem il-ġdid jagħti lill-kumitat xeħta aktar 

permanenti. M’għadniex kumitat ta’ sena waħda biss iżda kumitat għal numru 

ta’ snin li ġejjin. 

Ħafna mill-enerġija tal-kumitat intużat biex jinġabru l-finanzi meħtieġa biex 

jinxtara n-nar. Għalkemm il-purċissjoni ta’ Santu Kruċ ma ħarġitx minħabba 

l-maltemp in-nar inħaraq xorta waħda biex xorta waħda tajna sinjal li Birkirkara 

kienet qed torganizza l-festa tal-Salib. 

Matul is-sena li għaddiet ħdimna wkoll biex norganizzaw ruħna aħjar. Ġbidna lejna 

membri ġodda li bl-enerġija tagħhom taw spinta ‘l quddiem ix-xogħol tagħna. 

F’dawn l-aħħar snin, meta kellna bil-fors nixtru n-nar minn kmamar tan-nar 

barra Birkirkara, kien hemm min ikkritikana li ma kien hemm l-ebda pirotekniku 

Karkariż involut fix-xogħol tan-nar li jinħaraq fil-festa. Wara li s-sena l-oħra 

inħadem salut tad-daħna kulur minn pirotekniku Karkariż fil-kamra tan-nar 

San Ġużepp ta’ Ħaż-Żebbuġ l-istess kamra tan-nar tatna permess biex naħdmu 

n-nar tal-kulur li ser jinħaraq lejlet il-festa fil-għaxija. In-nar tas-sibt fil-għaxija 

għandu juri li, f’Birkirkara, għad hemm talent fil-qasam tal-piroteknika. 

Għall-ewwel darba wara numru ta’ snin ser ikollna, il-Ħadd fil-għaxija, jum 

il-festa, wirja oħra ta’ nar maħdum minn Karkariż ieħor. B’hekk qed nagħmlu 

pass ieħor ‘il quddiem. 

Ma nistax fl-aħħarnett ma nirringrazzjax, f’isem sħabi, lil dawk il-ħafna 

Karkariżi li bil-kontribuzzjonijiet finanzjarji tagħhom għenuna biex ikollna 

festa xierqa f’dak li għandu x’jaqsam man-nar. Nixtieq ukoll nirringrazzja 

minn qalbi lis-sidien tal-għelieqi minn fejn naħarqu n-nar għall-koperazzjoni u 

l-għajnuna li jtuna. Grazzi, grazzi lil kulħadd. 

Servolo Delicata, 

f’isem il-Kumitat Nar Santa Liena 18 ta’ Awwissu 

Kumitat Nar Santa Liena 18 ta’ Awwissu 

5

6 


Messaġġ mill-Prepostu Arċipriet 

Kan. Dun Vincenz Cachia 

Għeżież, 

Il-festa hi bħal qawsalla; fiha ħafna kuluri, fiha ħafna attivitajiet minn 

diversi gruppi u kumitati. Fosthom hemm dawk li jieħdu ħsieb li jkollna 

nar adattat għall-festa tagħna. 

Nirringrazzja lill-membri tal-Għaqda tan-Nar għall-ħeġġa tagħhom biex 

jiġbru l-fondi u jagħmlu l-arranġamenti neċessarji biex ingawdu lkoll 

flimkien in-nar sabiħ tal-festa. Parti mill-festa Maltija hi l-logħob tan-nar 

tal-art u tal-ajru. Meta dan ikun nieqes, fil-festa tinħass li jkun hemm xi 

ħaġa nieqsa. 

Għalhekk inħeġġeġ lil kulmin qed jaqra dan il-fuljett maħruġ mill Għaqda 

tan-Nar, biex jgħinhom finanzjarjament kemm jista’ ħalli n-nar fil-festa 

ma jkunx nieqes. L-apprezzament tagħna lejn min jaħdem is-sena kollha 

għan-nar fil-festa nuruh ukoll bl-offerti ġenerużi tagħna. 

Nagħti lill-membri tal-Għaqda tan-Nar u lill-Karkariżi kollha, il-festa 

t-tajba. Sant’Elena tberikkom. 


8 


Messaġġ mis-Sindku 

Is-Sinjura Joanne Debono Grech 

Awwissu rega’ wasal u bħal kull sena miegħu jġib ħafna 

entużjażmu għall-festa tal-Patruna għażiża tagħna Sant’ 

Elena. Il-preparamenti għall-festa minn numru kbir ta’ volontiera jkunu 

ilhom li bdew. Ħafna huma dawk in-nies li jagħmlu l-festa dik li hi, festa 

sabiha. Fost dawn insibu lil dawk li jaħdmu n-nar. Il-logħob tan-nar huwa 

arti fih innifsu. Dawk il-kuluri u disinni bi preċiżżjoni li jżejnu s-sema 

fil-jiem tal-festi tagħna huwa spettaklu sabiħ. Imma l-attenzjoni ta’ min 

jaħdem dan in-nar trid tkun tassew kbira, għax daqs kemm hu sabiħ dan 

il-logħob tan-nar, daqshekk iehor jista’ jkun ta’ periklu. Napprezza ħafna 

s-sagrifiċċji li jagħmlu dawn in-nies. 

Għadha friska f’moħħna t-traġedja tas-27 ta’ Ġunju 2007 meta ħames 

minn ħutna Karkarizi ħallew ħajjithom waqt li kienu qed jaħdmu n-nar 

għall-festa. Disgrazzja kbira li għadna ma qomniex minnha. Jkun xieraq 

li jsir mafkar f’ġieħ dawk li matul iż-żmien mietu waqt li kienu qed 

jaħdmu n-nar għall-festi tal-lokal tagħna. 

Ma stajtx ma nfakkarx il-memorja ta’ dawn ħutna, imma l-Kumitat 

preżenti qed jipprova jħares il-quddiem biex nerġgħu nqumu fuq saqajna. 

Nawgurawlu kull suċċess. 

F’ismi u f’isem il-Kunsill Lokali kollu nixtieq il-festa t-tajba lil Karkarizi 

kollha u lil dawk kollha li jiġu jżuruna f’dawn il-jiem tal-festa. 


10 


Messaġġ mill-Onor Joe Debono Grech MP 

President tas-Soċjetà Dun Filippu Borgia 

Ħbieb, 

Nixtieq niftaħ dan il-messaġġ annwali tiegħi billi nrodd ħajr lill-Kumitat Nar 

Santa Liena 18 ta’ Awwissu u tant persuni oħra li jagħtu s-sehem sħiħ tagħhom 

sabiex tkun tista’ ssir festa xierqa f’ġieħ Sant’Elena Imperatriċi Awgusta, 

Patruna unika ta’ Birkirkara. 

Fiż-żminijiet meta l-volontarjat qiegħed jonqos minħabba esiġenzi ġodda li 

qed niltaqgħu magħhom fil-ħajja tagħna ta’ kuljum, irridu napprezzaw il-ħidma 

fis-skiet li jagħmlu bosta individwi fil-komunità tagħna b’riżq il-Karkariżi. 

Mingħajr il-kontribut siewi ta’ dawn il-persuni żgur li ma tkunx tista’ ssir festa 

li tagħmel ġieħ lil din il-qaddisa li l-kontribut tagħha hu mniżżel fil-paġni talistorja 

u li l-eżempji nsara tagħha għandhom jixprunawna sabiex ngħixu l-ħajja 

tagħna bħala Nsara aħjar. 

Il-festa hija għajn u opportunita għal dawk kollha li jixtiequ jesprimu t-talenti 

tagħhom. B’mod speċjali hi vetrina għaż-żgħażagħ tagħna li dejjem joħorġu 

b’ideat ġodda li jkomplu jsebbħu l-festi tagħna. L-irħula tagħna jinbidlu għal 

perjodu tal-festa tal-patrun/a. Naraw il-ħiliet artistiċi ta’ xi wħud murija fl-armar 

ta’ barra, fl-arti piroteknika u fil-mużika. Jalla dawn iż-żgħażagħ u persuni 

oħra interessati jkomplu jsibu l-ispazji meħtieġa sabiex jesprimu t-talenti varji 

tagħhom. 

Hu fl-interess ta’ kull Karkariż imma wisq iżjed tas-Soċjeta Dun Filippu Borgia 

li Birkirkara tkun dejjem l-aqwa u l-aħjar. F’isem il-membri tal-Kumitat tas- 


Email: info@gardenia.com.mt 

Online: www.gardenia.com.mt 

Tel. 21490920 - 21410992 

Domestic appliances - Air Conditioners – Consumer electronics 

Naxxar - Birkirkara 

Gardenia Homecentre 

12 


Soċjeta, li din is-sena qed tfakkar it-tmenin anniversarju mit-twaqqif tagħha, 

inħeġġeġ lis-soċjetajiet u l-għaqdiet varji li għandna f’Birkirkara sabiex naħdmu 

lkoll flimkien u negħlbu xi differenzi li jista’ jkun hemm bejnietna għaliex flgħaqda 

hemm is-saħħa. 

Is-Soċjeta Dun Filippu Borgia dejjem għamlet kull sforz sabiex dak kollu li 

missirijietna ħadmu għalih ikompli jkun imħares u jibqa’ bla mittiefes tul issnin. 

Hu għalhekk li minn żmien għal żmien is-Soċjeta għamlet l-interventi 

tagħha f’dak li għandu x’jaqsam ma’ żamma ta’ bini storiku u d-drittijiet li 

għandha l-Kolleġġjata ta’ Sant’Elena. Żgur li dan jibqa’ l-impenn ewlieni 

tagħna speċjalment matul din is-sena li fiha qed infakkru dan l-anniversarju 

daqstant importanti. 

Għalhekk qed nagħmel appell lil dawk kollha li huma interessati fil-ħidma tas- 

Soċjeta u li jħobbu tassew dak kollu li hu Karkariż sabiex jingħaqdu magħna. 

Għandna bżonn il-ħidma ta’ ħafna nies sabiex inkomplu nagħtu l-ogħla ġieħ lil 

Birkirkara tagħna f’kull qasam. 

Nawgura lilkom u lill-familji tagħkom il-festa tajba. 


13

14 



15

16 


Min jista’ jaħdem in-nar f’Malta u Għawdex? 

Servolo Delicata 

Liċenzji A u B 

Biex persuna f’Malta u Għawdex taħdem in-nar irid ikollha 

liċenzja mill-Kummissarju tal-Pulizija. Għal min jaħdem in-nar hemm tliet 

kategoriji ta’ liċenzji: Kategorija “A”, Kategorija “B” u Kategorija “D”. Il-liċenzja 

“A” tingħata lill-persuni kwalifikati fil-manifattura u s-solveljanza ta’ xogħlijiet 

tan –nar wara li jkunu segwew korsijiet apposta u għaddew minn eżami orali li 

mis-sena 2011 inbidel f’wieħed bil-kitba. Il-liċenzja “B” tingħata lil min ikun irid 

jgħin lill-persuni bil-liċenzja “A” biex jinħadem in-nar. Fi kliem ieħor, dawk ilpersuni 

li għandhom liċenzja “B” huma l-assistenti ta’ dawk li għandhom liċenzja 

“A”. Kull min għandu l-liċenzja “B” dejjem jaħdem taħt is-superviżjoni ta’ min 

għandu l-liċenzja “A”. Persuna bil-liċenzja “B” ma tista’ qatt taħdem f’kamra 

tan-nar weħidha .... irid dejjem ikun hemm persuna bil-liċenzja “A” biex il-kamra 

tinfetaħ. Biex wieħed jikseb liċenzja “B” irid isegwi kors apposta u jgħaddi minn 

eżami orali li mis-sena 2012 inbidel f’wieħed bil-kitba. 

Kull min jinteressa ruħu u jkun irid jgħin fil-manifattura tal-logħob tan-nar 

għandu l-ewwelnett japplika biex tingħatalu l-liċenzja “B”. Kif japplika għalliċenzja 

“B” tingħatalu liċenzja “D” biex biha jkun jista’ jibda jmur il-kamra 

tan-nar biex jitgħallem is-sengħa. Sadanittant, il-persuna bil-liċenzja “D” ikun 

irid isegwi kors apposta biex, bit-tagħlim li jikseb mill-kors u bl-esperjenza taxxogħol 

fil-kamra, ikun jista’ joqgħod għall-eżami bil-kitba għal-liċenzja “B”. 

Jekk il-kandidat jgħaddi mill-eżami, il-liċenzja “D” tispiċċa u l-kandidat jingħata 

l-liċenzja “B”. Jekk il-kandidat ma jgħaddix mill-eżami għal-liċenzja “B” jitlef 

il-liċenzja “D” u għalhekk ikun irid jerġa’ japplika mill-ġdid għal-liċenzja “D” 

biex il-proċess ta’ tagħlim bħala tħejjija għall-akkwist tal-liċenzja “B” jerġa’ jibda 

mill-ġdid. Kull kamra tan-nar f’Malta u Għawdex hi mmexxija minn bniedem 

wieħed li bl-Ingliż jissejjaħ il-licencee jew, aħjar, id-detentur tal-liċenzja talkamra. 

Din il-persuna jrid ikollha l-liċenzja “A” biex tkun responsabbli għattmexxija 

tal-kamra. Interessanti l-fatt li l-applikazzjonijiet għal-ħruġ tal-liċenzji 

“A” u “B” jridu jkunu approvati u iffirmati mil-licencee tal-kamra tan-nar fejn 

il-kanditat ikun beħsiebu jaħdem. Biex wieħed japplika għal-liċenzja “A” irid 

ikun ilu sentejn bil-liċenzja “B”. 

Manutenzjoni u l-liċenzja Ċ 

Kull bini u kull apparat ikun jeħtieġ, minn żmien għal ieħor, manutenzjoni u 

tiswijiet. Il-liġi ta’ Malta dwar il-manifattura tan-nar ma tħalli lil ħadd jidħol 

f’kumpless tan-nar għal xi manutenzjoni jew tiswija ta’ xi apparat jew għodda 

jekk ma jkollux l-awtorizzazzjoni tal-Pulizija u jekk ma jkunx hemm fil-kamra 

d-detentur tal-liċenzja tal-fabbrika. 


18 


Barra l-liċenzji tal-kategoriji “A”, “B” u “D” hemm ir-raba’ liċenzja li hi dik 

tal-kategorija “Ċ”. Din il-liċenzja tingħata lil kull min ikun irid jgħin fil-ħruq 

tan-nar fil-ġranet tal-festa. Il-liċenzja “Ċ” tingħata wara eżami orali li fih ilkandidat 

irid juri t-tagħrif u l-ħila teknika meħtieġa biex jaħraq xogħlijiet tan-nar 

mingħajr periklu għalih u għal ħaddieħor. Dan il-ħruq tan-nar irid dejjem isir taħt 

is-sorveljanza ta’ persuna li jkollha l-liċenzja “A”. Skond ir-Regolamenti dwar 

Kontroll ta’ Xogħlijiet tan-Nar u Esplożivi Oħra, ħadd ma jista’ jidħol f’kamra 

tan-nar għall-maniġġ ta’ xi xogħlijiet tan-nar jekk ma jkollux fuqu liċenzja li 

jkun irid juri lil kull spettur awtorizzat meta dan jitlobhielu. Il-licencee tal-kamra 

tan-nar, jew, fin-nuqqas tiegħu, xi ħadd ieħor li jkollu liċenzja “A” hu dejjem 

responsabbli li jiżgura li r-regolamenti kollha jkunu qed jiġu mħarsa millħaddiema 

kollha li jkunu fil-kamra. 

Lejn l-aħħar ta’ Mejju 2010, sewwasew fil-ħarġa tal-Gazzetta tal-Gvern tat-28 ta’ 

Mejju, 2010, tħabbru regolamenti oħra dwar il-liċenzji għal min jaħdem in-nar. 

Skond dawn ir-regolamenti l-ġodda, kull min għandu l-liċenzja “A”, “B” jew 

“Ċ” irid jattendi kors ta’ aġġornament. Dan il-kors imbagħad jispiċċa b’intervista, 

eżami orali jew it-tnejn, amministrati minn membri tal-Kumitat dwar l-Esplożivi 

u l-ispetturi dwar ix-xogħlijiet tan-nar. Barra minn hekk, il-kandidati jistgħu jiġu 

mitluba joqogħdu għal eżami bil-miktub. Dawn il-korsijiet ta’ aġġornament huma 

magħmula b’tali mod biex jipprovdu informazzjoni fuq proċeduri ta’ sigurta’, ilqafas 

leġislattiv li jirrikwarda ix-xogħol tan-nar u l-iżviluppi li jkunu qed iseħħu 

fis-settur pirotekniku. Il-kontenut tal-kors jiġi mbagħad eżaminat fl-intervisti, 

eżamijiet orali jew it-tnejn. Dawk li ma jgħaddux mill-eżamijiet ikollhom illiċenzja 

tagħhom irtirata sakemm jagħmlu eżami supplimentari. Il-persuni li ma 

jgħaddux mill-eżami supplimentari jkollhom jerġgħu japplikaw għal-liċenzja 

mill-ġdid. Kull min ma jattendix għall-kors ta’ aġġornament, l-intervista jew 

xi eżami ieħor ikun meqjus li mhux interessat aktar fil-liċenzja u għalhekk illiċenzja 

tkun irtirata. Ta’ min jgħid li għalkemm il-korsijiet ta’ aġġornament se 

jsiru kull sentejn, dawk kollha li diġa’ għandhom il-liċenzja għandhom perjodu 

ta’ tliet snin mid-data tad-dħul fis-seħħ tar-regolamenti l-ġodda biex jiġu msejħa 

għall-ewwel kors. 

Liċenzja “TEMP” 

F’regolament li ġie ppubblikat fil-Gazzetta tal-Gvern tal-24 ta’ Frar, 2012, 

regolament li jemenda r-Regolamenti dwar Kontroll ta’ Xogħlijiet tan-Nar 

u Esplożivi oħra, il-Ministru tal-Intern u Affarijiet Parlamentari introduċa 

kategorija oħra ta’ liċenzja: il-liċenzja “TEMP”. Din hi liċenzja għall-persuni 

li jkollhom liċenzja valida biex jaħarqu xogħlijiet tan-nar fi Stat ieħor, b’mod 

partikolari fi Stat Membru tal-Unjoni Ewropea, u li jkunu awtorizzati jaħarqu 

xogħlijiet tan-nar f’Malta matul xi avveniment bħal ma huma wirjiet ta’ xogħlijiet 

tan-nar jew festi. Il-liċenzja “TEMP” tkun valida għal matul l-avveniment biss. 

Applikazzjonijiet għal-liċenzja “TEMP” iridu jkunu approvati mill-organizzaturi 

tal-avveniment li għalih l-applikant ikun ser jaħraq xogħlijiet tan-nar. L-applikant 

jista’ jkun jeħtieġlu joqgħod għal eżami orali biex jiġi aċċertat li għandu t-tagħrif 

u l-ħila teknika meħtieġa biex jaħraq ix-xogħlijiet tan-nar mingħajr periklu. 


19

L-Ark ta’ Wignacourt Reġa’ Ħa Sura 

Philip Xuereb 

Wara nuqqas ta’ aktar minn sebgħin sena, l-Ark tal- 

Furdulis, kif kien magħruf, reġa’ magħna. Mhux eżatt fejn 

kien, għax illum ma jistax ikun minħabba t-traffiku. Imma insomma! L-Ark 

ta’ Wignacourt, għal min forsi għadu ma jafx, seta’ kien l-ewwel flyover li 

qatt kellna f’dal-pajjiż. Insib forsi min jgħid: għadek kif tgħid li meta sar 

ma kienx hawn traffiku bħal-lum! Allura! 

Kien sar għal traffiku ieħor, it-traffiku talilma. 

Ilma għal belt ġdida, li għalkemm 

imdawra bl-ilma, kienet belt mejta, 

għallanqas bil-għatx. Hekk ukoll kienet 

tgħid l-iskrizzjoni li kien hemm fuq l-ark 

oriġinali u kif irriproduċiha Ġan Franġisk 

Abela fil-ktieb Della Descrittione di Malta 

(1646) u hekk qed terġa’ tipproklama 

llum, l-iskrizzjoni riprodotta. 

Il-Grammastru Alof de Wignacourt kieku ma qagħadx jixxaħħaħ. Għax 

minkejja li l-ispiża telgħet ħafna iktar minn dak li kienu stmaw, kien jaf sew 

kemm kien se jkun jista’ jdoqq trombi, u oħrajn, mhux ftit, kemm kienu se 

jdoqqulu trombi huma wkoll għal din il-munifiċenza. 

Giovanni Attard 

Allura naraw lil dal-Grammastru jġib inġiniera minn barra. Wieħed Natale 

Tomasucci, wara li fittex u sab ħafna għejun tal-ilma, disa’ mili bogħod 

mill-Belt, wara r-Rabat u Ħad-Dingli, qata’ qalbu meta ġie biex iwasslu sal- 

Umisllissima Civitatis Vallettae. L-ieħor, Bontadino de Bontadini, milli jidher 

xejn ma staħa jew qagħad lura milli jieħu l-kredtu għas-soluzzjoni tas-saram li 

sab ma’ wiċċu meta ġie flok Masuccio. Huwa addotta dak li kien issuġġerixxa 

l-kapumastru Malti Giovanni Attard, li fejn bejn Ħ’Attard u Santa Venera, 

kien hemm id-diżlivelli fil-medda tal-art, il-kanali tal-ilma jintrefgħu fuq ilħnejjiet. 

It-turretta ta’ Santa Venera, fejn l-akwadott jasal fuq l-arkati f’ċertu għoli, u 

l-oħra tal-Ħamrun, wara San Gejtanu, kienu mod biex iżommu pressa ta’ ilma 

qawwija. Għax dak iż-żmien ma kienx hemm pompi, u riedu jinqdew bil-forza 

tal-gravità. U veru, ejja ma ngħidux li mhux il-każ ta’ forka għall-iżventurat. 

Imma żgur li kien każ ta’ profeta mhux magħruf f’pajjiżu, il-kapumastru 

20 Kumitat Nar Santa Liena 18 ta’ Awwissu

Giovanni Attard. Għax meta 350 sena wara ġew biex isemmu Triq fil-qabda, 

ma semmewhiex għalih, imma għal Bontadini – u did-darba dawk li semmew 

it-triq kienu Maltin bħalu. 

Dun Filippu Borg u l-Knisja l-Qadima 

Sadattant waqt li kien miexi x-xogħol fuq l-akwadott, ftit passi bogħod, 

f’Birkirkara fix-xaqliba tal-Imrieħel ukoll, il-Kappillan tal-post u n-nies tarraħal 

kienu qed iħabirku biex jibnu knisja parrokkjali ġdida. Dik li llum hija 

l-Knisja l-Qadima. U l-Grammastru Wignacourt kien iġibu sew lill-Kappillan, 

Dun Filippu Borg għax fl-1608, kien offrielu d-Dekanat tal-Katidral. Imma 

Dun Filippu ħass li kellu jirrifjuta dil-ħatra għax kien se jkollu jħalli l-parroċċa 

ta’ Birkirkara fi żmien li kien hekk meħtieġ għall-bini tal-istess monument 

arkitettoniku Rinaxximentali. 

Allura wieħed ma jridx wisq biex jistħajjel lill-Grammastru Wignacourt, 

meta drabi kien joħroġ mill-palazz u mill-Belt, naturalment mhux liebes dik 

l-armatura li biha pittru Caravaggio u li llum tinsab fl-Armerija. U jitla’ jara 

kif kien miexi x-xogħol fuq il-bini tal-akwadott, forsi kien jaqbeż qabża wkoll 

jara l-progress fuq il-lant tal-knisja li kien qed jibni ħabibu Dun Filippu. U 

dan min-naħa tiegħu, ma naqasx li jagħmel l-arma ta’ Wignacourt mal-faċċata 

tal-knisja, dak iż-żmien ġdida. Naturalment fil-ġenb tal-oħra kbira fin-nofs 

tar-Rè Filippu III ta’ Spanja, li sa dak iż-żmien kien għadu wkoll Rè ta’ Malta 

u għalhekk ogħla mill-istess Grammastru. Wieħed jiġih li jgħid li Dun Filippu 

kien jaf sew kif kellhom imorru ċerti affarijiet – li fl-istess ħin jekk mhux 

botta, kienet kumment politiku fin fin. Allavolja Wignacourt kien iġibu. Ta’ 

min jgħid ukoll li dis-sena hu l-450 anniversarju minn Twelidu. 

Xi darba jew oħra, il-Grammastru seta’ mar jara l-ġiebja enormi li tħaffret 

f’tarf it-trejqa għal Wied is-Sewda. Din aktarx kienet saret l-ewwelnett bħala 

barriera għall-ġebel meħtieġ biex inbena l-akwadott, jew parti minnu. Kienet 

kbira daqs l-għalqa li kien hemm fuqha u meta lestew, għmluha ġiebja. Biex 

saqqfuha bnew ħnejjiet sa nofs l-għoli tagħha mit-tul. Fuq dawn tellgħu 

ħnejjiet bil-kontra li fuqhom saqqfu, u firxu u l-ħamrija għall-użu agrikolu. 

Imma sfortunatament, fissnin 

disgħin tas-seklu l-ieħor, 

meta saret il-bypass tal- 

Imrieħel, li tqabbdet ma’ Triq 

l-Imdina u kien hemm bżonn 

li jwessgħu, l-għalqa li taħtha 

kien hemm il-ġiebja, ittieħdet 

għal dan l-iskop – u t-trakkijiet 

u l-gafef tgħidx kemm kienu 

damu jitqanżħu biex radmuha. 


21

Funtani 

Mill-Ħamrun, fejn konna wasalna bl-ilma aktar ’il fuq, dan kien jinżel għal 

fejn wara faqqset il-Furjana, fit-torri dekorattiv li hemm fejn Sarria, u minn 

hemm għal ġol-Belt. Hawn kien jibda jferra’ fil-funtana bil-motto: Omnibus 

Idem - L-Istess Għal Kulħad. Imbagħad kien imur għal funtana spettakulari 

f’nofs il-Pjazza tal-Palazz – din illum tinsab fi Ġnien San Filippu, il-Furjana, 

u flokha, fi żmien il-Grammastru de Rohan, saru tnejn fit-truf tal-istess pjazza. 

L-ilma kien jinżel għax-Xatt tal-Belt, 

ħdejn Ta’ Liesse, fejn kien hemm 

funtana bl-istatwa ta’ l-alla Nettuno – li 

llum tinsab fil-bitħa tal-Palazz. Kellu 

wkoll diversi kommunikazzjonijiet ma’ 

palazzi, istituzzjonijiet pubbliċi u djar 

privati, u ma’ bjar u ġwiebi fejn setgħet 

issir ħażna. U l-funtani dak iż-żmien 

ma kinux sempliċement għall-gost li 

wieħed jara l-ilma jiżfen. Imma kienu 

sors mnejn in-nies setgħet timla l-ilma 

li kienet tkun tinħtieġ. Fl-aħħar, l-ilma 

mill-funtana ta’ Nettuno, kien imur għal 

miżieb għamla ta’ kanun – illum fil-Mużew Marittimu l-Birgu – u minn hawn 

kien jimtela biex jittieħed bid-dgħajjes għall-bastimenti. 

Funzjoni Strateġika 

U hekk, bl-ilma dejjem għaddej u jċafċaf frisk fil-funtani tal-Belt, għaddew 

kważi mitejn sena. Mitejn sena li matulhom għadd ġmielu ta’ Grammastri 

tal-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ġwann ta, għaddew bl-akbar pompa minn 

taħt dan l-Ark fi triqithom lejn l-Imdina għall-Ingress Solenni fil-bidu tal- 

Prinċipat. Sa ma f’daqqa waħda, minn funzjoni utilitarja sar għandu funzjoni 

strateġika. L-ewwel għax f’Ġunju 1798, l-invażuri Franċiżi ta’ Napuljun 

li niżlu fuq il-gżira mill-inħawi ta’ San Ġiljan u minn Marsaxlokk, kienu 

miftehmin li jibqgħu deħlin sa ma jiltaqgħu mal-akwadott, li jaqsam il-gżira fi 

tnejn. It-tieni, għax tliet xhur biss wara, meta l-Maltin qamu kontra l-invażuri 

msemmija, kien hawnhekk, ħdejn l-akwadott fl-inħawi tal-Arkata l-Baxxa, 

ftit ’il fuq mill-ark tal-Furdulis, li stakkament tagħhom li kien ħareġ mill-Belt 

għall-Imdina fejn kien beda l-irvell, qala’ taptipa, reġgħu lura u ngħalqu wara 

s-swar għal imblokk ta’ sentejn. Donnu li l-akwadott ukoll ried jgħid tiegħu: 

Mill-Imdina lejn il-Belt iva. Kontra le. 

Fejn jidħol l-akwadott u l-ilma li jgħaddi minnu, anqas l-Ingliżi li ħakmu 

l-gżira wara l-Franċiżi, ma kienu ġenerużi mal-Karkariżi. Għax meta dawn 

fl-1868 talbu li minħabba n-nixfa, il-bjar pubbliċi fir-raħal ikunu mqabbdin 


mal-akwadott biex l-għajn pubblika tingħata l-ilma minnhom, raw it-talba 

tagħhom miċħuda. 

L-Ark idabbarha u jdabbruhielu 

Imbagħad reġa’ għadda ż-żmien u ġiet it-Tieni Gwerra Dinjija. Ħabta u sabta 

wara li kien ilu wieqaf, xemx u xita, Franċiżi u Maltin, għal aktar minn tliet 

mitt sena, l-Ark tal-Furdulis iġġarraf. Kien l-1943. Kienet il-gwerra. Imma ma 

ġġarrafx bil-bombi tal-għadu. Imma bi speċi ta’ friendly fire. Iġġarraf b’daqqa 

ta’ xi inġenju tal-militar – tal-Ingliżi. Imbagħad, jekk din l-azzjoni ma kinitx 

saret apposta, ejja ngħidu hekk, ħadu l-opportunità u komplew ħattewh għal 

kollox. U Alla m’għamlu. Kienu qalu li enumeraw il-ġebel. Kienu qalu li 

l-ġebel hekk enumerat kien intrefa’ hawn. Jew li kien intrefa’ hemm. Safrattant 

m’għaddiex wisq żmien li ħadd ma kien jaf fejn kien. U kien fittxu l-Kunsill 

Ċiviku ta’ Birkirkara fis-snin ħamsin. U kien fittxu mbagħad il-Kunsill Lokali 

ta’ Birkirkara fis-snin disgħin. U ħadd ma sab fejn seta’ kien. 

Sadattant għamlu katusi u ġanntu naħa m’oħra ħalli l-ilma jkompli għaddej. 

U nħattew l-arkati quddiem Triq Kanun, wessgħu salib it-toroq u għamlu 

rawndebawt baxx biex l-inġenji jduru bl-ordni. Imma ċerti sewwieqa, meta 

jiftlilhom xejn ma kienu jqisuh. Kienu jibqgħu jagħfsulha dritt minn ġo fih bi 

bravata. Ovvju, bil-lejl. Maż-żmien u sistema differenti tad-distribuzzjoni talilma, 

il-funzjoni infrastrutturali tal-akwadott ta’ Wignacourt kienet issuperata. 

Fis-snin ħamsin, il-konduttura oriġinali tiegħu taħt l-art qrib il-Bieb tal- 

Bombi nqatgħet meta saret il-flyover għat-traffiku. F’ġenb minnhom hemm 

taħt ħallewha tidher u għamlu lapida, li tfisser x’inhi dik it-toqba fil-għoli qrib 

is-saqaf. 

Mhux Bieb imma Ark 

U bilħaqq! La semmejna l-Bieb tal-Bombi! Ta’ min jiċċara li ta’ Fleur de lys, 

mhux bieb. Qatt ma kien bħal dak tal-Bombi li kien jagħlaq is-swar tal-Furjana. 

L-għan tiegħu kien li minn fuqu 

l-ilma jaqsam it-triq, speċi ta’ 

flyover kif għedna fil-bidu. Iżda 

kien ukoll, permezz tal-arma 

Maġistrali u tal-iskrizzjonijiet, 

ixandar u jipproklama, il-liberalità 

tal-Grammastru Wignacourt. U 

did-darba nittamaw li ma jerġax 

jgħaddi xi trakk bil-kontejner jew 

xi krejn U nittammaw forsi aktar 

li ma jkunx hemm min jitħajjar 

isuq minn ġo fih. 


23

Festa Santa Liena 2016: 

Programm tan-Nar 

Ħruġ min-niċċa: Il-Ħadd, 14/8/2016 

8.00am: Ħruq ta’ murtali tal-bomba u murtaletti. 

Ħruġ tal-vara min-niċċa: Ħruq ta’ murtali tal-bomba, 

murtaletti, sajżijiet u kaxxa nfernali. 

L-Ewwel ġurnata tat-Tridu: L-Erbgħa, 17/8/2016 

8.00 am: Ħruq ta’ murtali tal-bomba u murtaletti. 

12.00 pm: Ħruq ta’ murtali tal-bomba u murtaletti. 

Il-Barka: Ħruq ta’ murtali tal-bomba, murtaletti u sajżijiet. 

It-Tieni ġurnata tat-Tridu: Il-Ħamis, 18/8/2016 


12.00pm: Ħruq ta’ murtali tal-bomba u murtaletti. 

Il-Barka: Ħruq ta’ murtali tal-bomba, murtaletti u sajżijiet. 

L-Aħħar ġurnata tat-Tridu: Il-Ġimgħa, 19/8/2016 


12.00pm: Ħruq ta’ murtali tal-bomba u murtaletti. 

Il-Barka: Ħruq ta’ murtali tal-bomba, murtaletti, sajżijiet 

u kaxxa nfernali b’bukketti tal-kulur. Wara l-kaxxa jinħarqu 

blalen u sajżijiet tal-kulur. 


Lejliet il-Festa: Is-Sibt, 20/8/2016 

Te Deum: Ħruq ta’ murtali tal-bomba, kaxxa nfernali, 

murtaletti u sajżijiet. 

Nofsinhar: Ħruq ta’ murtali tal-bomba u murtaletti. 

Transulazzjoni: Ħruq ta’ salut, kaxxa nfernali, murtaletti 

u sajżijiet. 

9.30pm: Ħruq ta’ murtali tal-bomba, murtaletti, blalen u 

varjetà ta’ sajżijiet u murtali tal-kulur. Fl-aħħar tinħaraq 

kaxxa nfernali tal-kulur. 

11.15pm: Ħruq tan-nar tal-art fi Triq is-Santwarju. 

Nhar il-Festa: Il-Ħadd, 21/8/2016 

Purċissjoni: Salut u kaxxa nfernali mżejna b’murtaletti u 

sajżijiet jinħarqu mal-ħruġ tal-purċissjoni. Ħruq ta’ murtaletti 

u sajżijiet jakkumpanja l-purċissjoni. Il-ħarqa tagħlaq b’kaxxa 

nfernali spanjola mad-dħul tal-istatwa fil-knisja. 

Ir-Ripożizzjoni: Ħruq ta’ murtali tal-bomba, murtaletti, 

blalen, sfejjer, sajżijiet u murtali tal-kulur. Il-festa tagħlaq 

b’kaxxa nfernali tal-kulur. 


25

26 


Birkirkara f’Kitbieti 

Ġorġ Peresso 

Jekk ma qalha ħadd, ngħidha jien: Birkirkara hu raħal – aktar minn 

raħal, bl-Ingliż kieku nsejħulu town – li joffri ispirazzjoni kbira u 

mifruxa lill-kittieba. L-istorja tiegħu hi provokazzjoni ta’ tfittxija lill-istoriku. Il-folklor 

jiġbdek. Il-Knejjes isaħħruk. It-toroq, uħud imserrpa, uħud wesgħin bħall-arterji, u 

l-firxa tal-irħajliet, mill-Imrieħel sa ħdejn tal-Vitorja, joffru xenarju uniku għalkemm 

tipiku Malti. U n-nies marbuta miegħu li għamlu isem huma wkoll l-istorja tar-raħal li 

fih twieldu u trabbew. 

Jixhdu dan, il-laqgħat kulturali ta’ Il-Muża Karkariża li torganizza Terry Muscat, bilgħajnuna 

u s-sehem tas-Sindku u l-Kunsill ta’ Birkirkara. Fihom jinqraw siltiet qosra 

letterarji u informativi dwar Birkirkara. Snin ilu, jien f’isem Radju BKR u l-għajnuna 

tal-Kunsill, kont ħejjejt akkademja dwar Birkirkara fil-letteratura. U stajna nibqgħu 

sejrin għal sigħat sħaħ. 

Fil-kitbiet tiegħi ma jonqsux riferenzi, u aktar minn hekk, għal Birkirkara. Fi żmien ilgwerra, 

kont refuġjat f’Birkirkara ma’ familti u l-familja tan-nanna Marì, f’dar fil-pjazza 

ta’ Santu Rokku, li dak iż-żmien mill-gallarija tal-familja li ospitatna (Ta’ Mifsud), kont 

naraha qisha Pjazza San Pietru. Ma setax jonqos li dawn l-esperjenzi tiegħi ta’ tfuliti 

f’Birkirkara ma jidħlux fl-awtobijografija tieghi, It-Tifel tan-Nanna. Fil-fatt, hemm 

żewġ kapitli għal qalbi. Hemm deskrizzjoni tal-ħajja fil-pjazzetta, fit-toroq u l-isqaqien 

tal-madwar. U l-ħarġiet ma’ nannti sal-Knisja jew sa tal-Ħerba jew għal xi qadja. 

Anki fl-ewwel rumanz tiegħi, Ħajja ta’ Kelb, Birkirkara hi msemmija, anki jekk mingħajr 

ħafna deskrizzjonijiet. F’rumanz ieħor, Is-Skiet tal-Ħarifa, ir-raħal li fih jisvolġu d-diversi 

stejjer hu Birkirkara anki jekk qatt ma nagħtih isem. Huma n-naħiet, bejn wieħed u ieħor, 

ta’ kif wieħed iħalli Santu Rokku għal Triq San Ġiljan. Oriġinarjament, l-idea ewlenija u 

d-deskrizzjonijiet ġewni f’rasi jien u sejjer u ġej bil-mixi lejn l-Università. 

Iżda l-aktar rumanz li fih semmejt espliċitament lil Birkirkara hu Il-Qassis tal-Belt. 

L-istorja sseħħ fl-ewwel ħamsin sena tal-Ingliżi f’Malta. B’mod aktar definit, fl-1849, 

meta kien hawn l-ewwel speċi ta’ elezzjoni għall-Kunsill Nazzjonali ta’ tmienja min-nies 

Maltin. Imma r-riedni kienu f’idejn l-Ingliżi. F’dawk iż-żminijiet, f’Malta kien hawn 

mijiet ta’ refuġjati Taljani tar-Risorgimento li ġabu rivoluzzjoni kulturali, l-aktar fil-Belt 

Valletta u fil-Kottonera. Dun Ġwakkin, qassis twajjeb imma f’qalbu jifhem li l-Knisja 

kellha tibda tagħmel it-tibdiliet tagħha biex timxi maż-żminijiet u għalhekk jitħabbeb 

ma’ xi refuġjati Taljani li kellhom ideat progressivi. L-Isqof ibiegħdu minnhom u mill- 

Belt u jibagħtu jaqdi qassis xwejjaħ, fil-Knisja ta’ San Mikiel, fl-Iklin. 

Mill-bidu tiegħu, ir-rumanz jagħtina dehra ta’ Birkirkara. Il-kaless li kellu jwassal lil 

Dun Ġwakin sa l-Iklin, jaqsam il-pont tal-Wied, u jinżel lejn il-Knisja ta’ San Pawl, fejn 

ikun hemm Dun Giuseppe Brighella jaqra l-gazzetta, L’Ordine, li tagħha kien editur. 

Jew hekk jidher, għax moħħu kien f’dak il-kaless li kellu jieħu lill-qassis żagħżugħ 

fl-‘eżilju’ tiegħu. Jidher li Brighella, qassis influwenti u wieħed mill-aktar għorrief u 


245 x 175 copy.pdf 1 14/06/2016 11:12 AM 

C 

M 

Y 

CM 

MY 

CY 

CMY 

K 

28 


konservattivi ta’ żmienu u li kellu dar x’imkien il-Wied, kien strumentali biex Dun 

Ġwakkin spiċċa ’l bogħod mill-Belt. 

Hemm żewġ paġni oħra sew marbuta ma’ Birkirkara. Waħda hi dwar magħmudija u 

l-festin li jsir, bil-preżenza tal-Arċipriet ta’ dak iż-żmien, ħawtiel u maħbub anki jekk xi 

ftit imdandan, il-Kanonku Arċipriet Debono li tant ħadem, anki ma’ Brared biex jagħti 

dinjità lill-Parroċċa u jkollha vara sabiħa. 

B’dana kollu, l-aktar paġna għal qalbi dwar Birkirkara hi dwar il-festa fil-pjazza li dak 

iż-żmien kienet għadha ddominata minn ġibjun fin-nofs. Id-deskrizzjoni festiva toħroġ 

b’mod indirett. Insibu l-karattri ewlenin. Sidor, bidwi u raħħal sbukkat, li kellu razzett 

fejn kien joqgħod ma’ martu Mananni, twajba u ħawtiela, imma nkwetata. Niżżlu 

magħhom lil Mena, tfajla sabiħa, ftit sempliċi, skont uħud, imma skont Dun Ġwakkin, 

tifla intelliġenti. Kienu qegħdin irabbuha Sidor u Mananni, wara li ommha mietet qasir 

il-għomor. Kien hemm għajdut dwar min kien missierha. Niżlet ukoll Lieni, li kienet taf 

kollox fuq kulħadd u fejn ma tafx tivvinta. 

Ħalli nġib din il-paġna mir-rumanz. 

Sidor jasal minn Birkirkara wara l-festa ta’ Santa Liena bla ma tilef għaqlu bix-xorb 

u bla ma lsienu nħall f’xi tgħajjira – għalkemm kien mejjet biex ibill griżmejh f’kull 

ħanut tal-inbid li f’Birkirkara kienu magħrufa, l-aktar tal-pjazza. Qagħad lura mhux 

tant biex ma jinwketax lil martu u ma jaqbadhiex ma’ Lieni li niżlet tiddandan hija 

wkoll mit-tmienja ta’ filgħodu tara l-vara ħierġa, b’sidirha mimli deheb aktar minn talvara, 

imma biex ma jinkwetax lil bintu Dolor ftit jiem qabel kellha teħles. Anzi, daħal 

jinvista u jgħid xi ftit talb fil-Knisja tal-Imperatriċi biex bintu teħles b’wiċċ il-ġid u 

wiegħed li jekk tkun tifla jagħtiha Lieni bħala wieħed mill-ismijiet tal-magħmudija – 

għalkemm hu xtaq tifel. Imma ma kienx se jiddejjaq jekk tkun tifla u fil-fonti jagħtiha 

l-isem tal-qaddisa imperatriċi. Lejn dik il-qaddisa, jew aħjar lejn dik l-istatwa sabiħa, 

kellu ġibda. Xejn xejn, għax kienet tfakkru f’oħtu Sunta, omm Mena. Wiċċ Santa Liena 

wiċċ oħtu n-nattiv. 

Mena ma tiqafx tgħid kemm hi sabiħa Santa Liena! 

Sidor jitlob ma’ martu Mananni hi u tgedwed il-vrajjes tagħħa lil Santa Liena. 

“Santa Liena 

Tar-riżq u l-ħniena 

Uliedek sebgħa, 

U inti jinsabu tmienja; 

Għandek wieħed Kostantinu…. 

Niżżiltu fil-bir 

Tellajtu 

Għamiltu taħt siġra dellija. 

Pater Noster u Ave Marija 

«Għidu, moħħkom hawn. » 

« Tista’ tgħidli x’il-madoffi qed tgedwed ? Din x’talba hi, aqqas Alla ma jifhimha,» 

igerger Sidor fil-Knisja ta’ Santa Liena Imperatrici. 

Dun Ġwakkin mit-tieqa tal-kmajra jarahom ġejjin lura bil-karettun qishom marru 

pellegrinaġġ. Mena, bħal qaddisa tal-inkwatri, idejha ma’ sidirha, iżżomm xi ħaġa. 

Santa ta’ Santa Liena. 


29

30 


Il-Qniepen tal-Kolleġġjata 

Kitba ta’ Emanuel Sammut 

Il-Kolleġġjata Bażilka tagħna hija mżewqa b’żewġ kampnari. Taxxellug 

usa minn dak tal-lemin minn ġewwa. Fl-ewwel kampnar, 

dak ta’ fuq il-lemin, meta wieħed iħares lejn il-knisja mill pjazza ta’ quddiemha, insibu 

żewġt iqniepen, waħda li hi msejħa l-Antika, u l-oħra li hija msejħa tat-Tletin. Filwaqt 

li fit-tieni wieħed, dak tax-xellug, hemm ħames qniepen: l-Għawdxija, il-Fustanija, 

iż-Żgħira, il-Kbira, u Tas-Sittax. 

L-Antika hija t-tieni l-ikbar qanpiena u tiżen 40 qantar. Din il-qanpiena li aktar tard 

ingħatat l-isem ta’ Santa Marija fiha din il-kitba: Quo magnificentius as Sacra vocentur 

fideles populi. Kien ħadimha GioacchinoTriganza fl-1813. Jingħad li din il-qanpiena 

kien irregalaha Vincenzo Borg Brared u li dan kien għamilha minn kanuni qodma li kien 

xtara. Jgħidulha l-antika għax hi kienet il-kbira qabel dik preżenti. Din il-qanpiena ddoqq 

f’kull purċissjoni, u għall-festi sekondarji, kif ukoll fit-trapassjoni jew sinjal ta’ mewt ta’ 

xi saċerdot. Fir-restawr ta’ dan l-aħħar din il-qanpiena kellha bżonn attenzjoni speċjali. 

L-ilsien, billi kien mikul bix-xogħol, ħarġulu bħal żewġ għoqiedi ta’ ħadid aktar iebes 

mill-kumplament u dawn kienu qegħdin ikomplu jżidu l-ħsara fil-ġerħa, jiġifieri filġnub 

fejn iħabbat l-ilsien tal-qanpiena. Għaldaqstant, l-ewwel tneħħew dawn l-għoqiedi 

u mbagħad l-ilsien imtela u reġa’ ġie ffurmat mill-ġdid. Barra minnhekk l-ilsien ġie 

mdawwar biex iħabbat fuq żewġ faċċati oħra tal-qanpiena, u wara, l-qanpiena ddawret 

nofs dawra, biex baqgħet tindaqq mill-istess naħa. Għal dan kien hemm bżonn ta’ żieda 

ta’ travi tal-ħadid u bdil tal-mod ta’ kif kien marbut l-ilsien fuq ġewwa. Dan ix-xogħol 

kien tassew diffiċli u ta’ periklu meta wieħed jaħseb fuq id-daqs u l-piż tal-qanpiena. 

Il-qanpiena l-oħra li nsibu fl-istess kampnar hija msejħa tat-Tletin. Din hija t-tielet 

waħda mill-kobor u wkoll ħadimha Triganza fl-istess żmien ta’ l-Antika. Din tintuża 

għat-tokki tal-Anġelus u fil-ħin li jissejjaħ siegħa lejl jew tal-imwiet. Fl-aħħar restawr 

li sar, imtela u ġie ffurmat mill-ġdid l-ilsien, u mbidel il-mod tal-irbit tiegħu. Dawn iżżewġ 

qniepen kienu saru fil-Knisja l-Qadima u tbierku mill-Isqof Ferdinando Mattei 

fl-1841. 

Fil-kampnar l-ieħor, insibu ħames qniepen oħra, li fosthom hemm “l-Għawdxija” 

li nħadmet minn GioacchinoTriganza wkoll u kienet tindaqq fil-knisja ta’ San Ġorg 

fir-Rabat ta’ Għawdex. Hemm kellha xi ħsara fil-kuruna, minn fejn tintrabat. Wara li 

ssewwiet inxtrat minn Vincenzo Borg Brared u rregalaha lill-Kolleġġjata fl-1820. Din 

il-qanpiena li ddoqq normali u regulari, tindaqq biex tagħti sinjal li bdiet l-espożizzjoni 

ta’ Ġesu’ Sagramentat u flimkien mal-Fustanija tagħti sinjal għar-reċita tal-Brevjar. Flaħħar 

restawr, minħabba li l-kuruna hija tal-ħadid, din il-qanpiena tniżżlet fuq l-armar 

biex titnaddaf il-kuruna mis-sadid u tingħata l-manutenzjoni li kien hemm bżonn. 

L-ilsien ukoll imtela minn erba’ postijiet għax kienu dawwruh xi darba qabel fiż-żmien 

L-irbit tal-ilsien mal-qanpiena ġie mibdul ukoll. 

Il-Fustanija li tagħti sinjal għar-reċita Kapitolari tal-Brevjar tintuża wkoll għad-daqq 


32 


tal-quddies. Fl-aħħar xogħol inbidel it-travu li hi mdendla miegħu, kif ukoll imtela 

l-ilsien u nbidel l-irbit tiegħu. 

Il-qanpiena li nsibu tħares għal fuq il-bejt tal-knisja hija “iż-Żgħira”. Din tibda hi 

f’mota bil-qniepen kollha, iżda wara li jkun ingħata s-sinjal ta’ bidu b’tas-Sittax. Din 

ta’ l-aħħar tintuża flimkien mal-Fustanija biex tagħti sinjal għar-reċita tal-Brevjar. 

Kemm iż-Żgħira kif ukoll dik tas-Sittax sarithom mili tal-ilsien u nbidel l-irbit tagħhom 

mal-qanpiena. 

Il-qanpiena li baqgħalna nsemmu hija l-Kbira jew Helena. Inħadmet mid-ditta Prospero 

Barigozzi ta’ Milan u ġiet ordnata għall-Kolleġġjata tagħna. Din il-qanpiena tiżen 97 

qantar u 28 ratal u l-ilsien jiżen 4 qnatar u 12-il ratal. Fuqha għandha kitba bil-Latin li bil- 

Malti tfisser: ‘Fis-sena 1931, meta kien Arċisqof u Isqof ta’ Malta Mawru Caruana, 

taħt it-tmexxija ta’ Carmelo Bonnici, Duttur fit-Teoloġija, Prepostu tal-parroċċa 

Elenjana, flimkien mal-Kulleġġ tal-Kanoniċi, din il-qanpiena li n-nies lit-tempju 

t’Alla jiddedikaw solennement illum. Kienet magħmula f’Milan, għand Prospero 

Barigozzi. Saret bi flus il-parruċċani, mimlijin b’ferħ’. Fiha ukoll imnaqqax dawn 

iż-żewġ versi mis-salmi: ‘Faħħru lill-Mulej ġnus kollha, sebbħuh popli kollha’ u 

‘Għannu lill-Mulej għanja ġdida, għannu lill-Mulej fl-art kollha’. Din il-qanpiena 

tindaqq f’mota sħiħa mal-qniepen l-oħra; nhar ta’ Ġimgħa fit-3.00 ta’ wara nofsinhar, 

fit-trapassjoni, funerali u quddies ta’ xi membru tal-Kapitlu, f’tokki weħidha għalllaqgħat 

kapitulari kif ukoll f’okkażjonijiet speċjali kif meħtieġ. Fix-xogħol ta’ restawr 

imtela l-ilsien kif ukoll inbidlet iċ-ċinga u l-boldijiet li jorbtu l-ilsien mal-qanpiena. 

Id-daqq ta’ dawn il-qniepen jingħaqad magħna f’mumenti ta’ dieqa bħal ma huma 

funerali, iżda jpaxxina fil-jiem tal-festi tagħna speċjalment dik ta’ Santa Liena meta 

jibdew idoqqu minn kmieni filgħodu biex ifakkruna li waslet il-ġurnata li l-poplu 

Karkariż ikun ilu jistenna biex jiċċelebra din il-festa ad unur il-padruna kbira tagħna 

Santa Elena. 


33

34 


L-Istatwa Devota ta’ 

Marija Bambina f’Birkirkara 

Kitba ta’ Joe Brincat 

Fis-7 ta’ Settembru li ġej, l-istatwa devota ta’ Marija Bambina tal- 

Isla tagħlaq 73 sena minn meta ttieħdet lura lejn il-belt Sengleana 

biex il-poplu Senglean ikun jista’ jiċċelebra l-festa tagħha, b‘devozzjon, f’pajjiżu. 

Skont studjużi tal-istorja, din l-istatwa kienet instabet fil-baħar fl-1618, flimkien ma’ 

xi tifrik ieħor ta’ xi xini nisranija, mill-Kavallieri ta’ San Ġwann waqt li dawn kienu 

qegħdin ibaħħru fuq galjun tagħhom fil-baħar Adriatiku. 

Iktar tard, din l-istatwa ngħatat lill-knisja parrokkjali tal-Isla mill-Kaptan ta’ dan ilgaljun 

fuq talba ta’ xi passiġġieri Maltin li kienu qegħdin ibaħħru fuq dan il-bastiment. 

Minn hawn ’il quddiem din l-istatwa baqgħet tiġi meqjuma f’din il-knisja parrokkjali 

tul iż-żminijiet b’għożża kbira. 

Fl-1813, faqqgħet il-pesta li bdiet taħsad il-ħajja ta’ mijiet ta’ nies Maltin. Il-Kapitlu 

Senglean wiegħed solennement li jekk il-belt ta’ l-Isla ma tintmiss minn din il-marda 

qerrieda, huma kienu lesti li jagħmlu tliet purċissjonijiet, waħda minnhom bil-vara 

tal-Bambina u li din għandha tibqa’ ssir kull sena fit-8 ta’ Settembru. Bl-interċessjoni 

tal-Madonna, l-Isla ma ntmessitx minn din il-marda kiefra, u din il-wiegħda baqgħet 

tinżamm sal-ġurnata tal-lum. 

Malli sar Arċisqof tad-djoċesi, Dom Mauro Caruana, beda jirċievi talbiet minn 

ħafna Sengleani biex il-vara tal-Bambina tiġi inkurunata b’digriet mill-Vatikan. Iżda 

minħabba li f’dik il-ħabta, id-dinja kollha kienet għaddejja minn żmien ta’ gwerra, 

l-Ewwel Gwerra Dinjija, ir-rikors lill-Kapitlu tal-Vatikan ma tressaqx qabel l-1920. Irreskritt 

ta’ l-Inkurunazzjoni ħareġ fl-1 ta’ Mejju 1920, u ġiet inkurunata nhar il-Ħadd, 4 

ta’ Settembru 1921, mill-Arċisqof Caruana stess. 

Fil-11 ta’ Ġunju tal-1940, Malta bdiet għaddejja millflaġell 

tat-Tieni Gwerra Dinjija. Ajruplani tal-għadu 

bdew jibbumbardjaw lil Malta, u l-Knisja Parrokkjali 

tal-Isla, bħall-knejjes l-oħra kollha tal-Kottonera, ġiet 

f’periklu kbir peress li kienet ħdejn id-dockyard. 

Fil-bidu ta’ Jannar tal-1941 l-aircraft carrier 

“Illustrious” flimkien ma’ xi bastimenti oħra Ingliżi 

telqu minn Lixandra fi triqthom lejn Malta. Meta 

l-bastimenti kienu xi tmenin mil ’il bogħod minn 

Malta, ġew attakkati minn ajruplani Ġermaniżi. 

L-aircraft carrier Illustrious ġiet milquta diversi drabi, 


36 


iżda b’xorti tajba ma għerqitx, anzi baqgħet tikkumbatti u rnexxielha tasal Malta, fil-lejl 

tal-10 ta’ Jannar. Din ġiet sorġuta f’Parlatorio Wharf taħt Kordin in-naħa li tħares lejn 

l-Isla. 

Fis-16 ta’ Jannar 1941, f’xi s-sagħtejn ta’ wara 

nofsinhar, Malta daqet għall-ewwel darba 

l-qilla tal-bumbardamenti tal-Luftwaffe. Dak 

il-ħin l-ajruplani Ġermaniżi ħabtu bla ħniena 

jattakkaw l-aircraft carrier “Illustrious”, u 

għal sagħtejn sħaħ, b’waqfa żgħira, l-Junkers 

u l-Messerschmitts u xi ajruplani Taljani 

attakkawha b’ qilla kbira. Iżda ma rnexxilhomx 

jgħarrquha. 

Biss dak li ma għamlux lill-aircraft carrier, għamluh lil Malta. Bombi mmirati għal 

fuq l-aircraft carrier laqtu knejjes u bini ieħor fosthom il-knisja parrokkjali tal-Isla u 

s-sagristija tal-Knisja Parrokkjali ta’ San Lawrenz tal-Birgu, barra għadd kbir ta’ djar u 

bini ieħor. 

Fl-1941, meta l-gwerra kompliet tiħrax, u saru dawk l-attakki qawwija fuq l-aircraft 

carrier “Illustrious”, l-istatwa tal-Bambina kienet qed tinżamm fis-Sagristija, f’niċċa 

ġol-ħajt, fejn l-Arċipriet ħaseb li kienet qiegħda f’post żgur. Iżda mirakolożament ma 

ġralha xejn. Il-Kapitlu Senglean hawn iddeċieda li jieħu l-istatwa tal-Bambina, flimkien 

mal-istatwa mirakoluża tar-Redentur, u l-istatwa ta’ Sidtna Marija tal-Qalb ta’ Ġesu, ilparamenti 

Sagri tal-festa titular, u bosta kwadri ċkejknin għall-kenn mill-bombi tal-għadu, 

fil-Knisja Kolleġjata Arci-Matriċi ta’ Birkirkara, u fl-20 ta’ Jannar 1941 il-Bambina 

nġarret fuq l-idejn lejn Bormla fejn ġiet imgħobbija fuq trakk u ttieħdet f’din il-knisja. 

Jakkompanjaw l-istatwa fuq it-trakk fi triqitha lejn Birkirkara 

kien hemm l-Arċipriet u xi persuni oħra. Huma u sejrin fit-triq, 

irreċtaw kontinwament ir-Rużarju, b’tama li ma jmurx jiġri li 

jiġu attakkati mill-ajru, u jtiru lkoll flimkien mal-Bambina. 

Meta waslu f’Birkirkara sabu folla nies li kienet qiegħda 

tistennihom fuq iz-zuntier tal-knisja parrokkjali ta’ Santa 

Liena. L-istatwa ġiet milqugħa b’applawsi, ċapċip u għajjat 

ta’ ferħ. Xi saċerdoti, uħud minnhom mill-Isla, baqgħu deħlin 

bl-istatwa sa fuq l-altar maġġur. Imbagħad l-istatwa tqiegħdet 

f’post aktar żgur u fejn kulħadd seta’ jinvistaha. 

Din l-istatwa tħalliet fil-Kolleġġjata ta’ Birkirkara għal żmien il-gwerra, u hemm ġiet 

iċċelebrata l-festa tagħha fl-1942. Għal din il-festa ġarrew mill-Isla l-altar ta’ quddiem 

il-vara, li provviżorjament kien merfugħ fl-Ospizju Sant’ Anna. L-ewwel għasar u 

l-quddiesa pontifikali tmexxew mill-Isqof Galea. Waqt il-pontifikal, tqassmu 450 santa 

tal-Bambina li kienu ġew stampati fid-dar ta’ San Ġużepp. 


37

38 


Is-sena 1943 ma kinitx qalila ħafna, u l-attakki kienu 

issa bdew jonqsu ġmielhom, fil-fatt bdew isiru anke 

xi festi, ta’ xi bliet u rħula Maltin. Għalhekk, ftit qabel 

il-festa tal-Bambina, il-kapitlu tal-Isla ltaqa’ fl-istitut 

ta’ San Ġużepp, fil-Ħamrun biex jiddeċiedi jekk 

kellhomx jibqgħu bħal fi żmien il-gwerra, jiġifieri 

jiċċelebraw il-festa ta’ Marija Bambina f’Birkirkara 

u fin-Naxxar, jew jekk jiċċelebrawx l-festa, l-Isla. 

L-Arċipriet ta’ dak iż-żmien Dun Manwel Brincat issuġerixxa li l-festa għanda ssir 

l-Isla, minkejja li l-biċċa l-kbira tal-bini, inkluża l-knisja parrokkjali, kien ħerba. Il- 

Kapitlu qabel ma’ din il-proposta u vvota favur. Imbagħad Dun Manwel ippropona 

li għall-festa, l-istatwa inkurunata tal-Bambina għandha tittieħed minn Birkirkara u 

tinġarr fil-purċissjoni, fl-Isla. Il-Kapitlu kien unanimament kontra din it-tieni proposta 

tal-Arċipriet. Il-gwerra wara kollox kienet għadha ma spiċċatx. 

Iżda Dun Manwel ma qatax qalbu u qam u staqsa jekk il-membri tal-Kapitlu kinux 

lesti jħalluh jerfa’ r-responsabbiltà tad-deċiżjoni waħdu. Ħadd ma oġġezzjona. U allura 

fis-7 ta’ Settembru 1943 l-istatwa tal-Bambina nġarret lura minn Birkirkara għall-Isla 

fuq trakk mis-suldati tal-King’s Own Malta Regiment (KOMR) u meta waslet ħdejn 

il-Bieb tal-Isla ntregħfet fuq l-ispallejn. 

Tqiegħdet fis–sagristija tal-knisja parrokkjali li ma 

kinitx iġġarrfet. Minn hemm, ittieħdet proċessjonalment 

għall-knisja ta’ San Filippu fuq il-ponta ta’ l-Isla, qalb 

it-tifrik tad-djar imġarrfa. Sa dan it-tant id-Dipartiment 

tax-Xogħlijiet Pubbliċi ħa ħsieb biex jagħmel passaġġ 

qalb il-ħerba ħalli l-purċissjoni tkun tista’ tgħaddi. 

L-għada 8 ta’ Settembru, jum il-Vitorja, saret funzjoni 

b’solennità kbira daqs li kieku l-gwerra kienet spiċċat, u 

wara saret il-purċissjoni mat-toroq tal-Isla, fost it-tifrik 

ta’ djar imġarrfa. Kienet verament purċissjoni solenni 

u l-poplu Senglean kollu talab lill-Madonna bil-ħerqa. 

Dak inhar filgħaxija, waqt il-purċissjoni, meta l-vara 

kienet waslet ix-xatt ta’ l-Isla, tħabbar ukoll li l-Italja, 

wieħed mill-pajjiżi għedewwa, kienet ċediet. Dan sar 

permezz ta’ mikrofoni minn fuq il-frejgati navali. 

Dun Manwel Brincat ikompli jgħid fid-djarju tiegħu li matul il-lejl ta’ bejn is-7 u t-8 

ta’ Settembru, kellu qalbu ttaqtaq li ma jmurx jinqala’ xi ħaġa u jkollu jġorr il-piż kollu 

waħdu. Biex iżidlu mal-anzjetà, dak il-lejl kien hemm air raid warning u kif daqq irraid, 

qabeż ’il barra mis-sodda, u ħareġ jiġri ħalli jara x’kien inqala’. Iżda b’xorti tajba 

għal kulħadd, l-ajruplani li ġew kienu tat-tkixxif, u bombi ma ntefgħux. 


39

40 


Attivitajiet matul is-sena 


41

42 


Djarju tal-Kumitat għas-Sena li Għaddiet 

22/08/2015: Għall-ewwel darba fl-istorja tal-piroteknika f’Birkirkara saret quddiesa 

lejliet il-festa għall-persuni li kienu se jqattgħu s-Sibt u l-Ħadd jaħarqu n-nar tal-ajru 

fl-għelieqi. Il-quddiesa saret fl-4.00pm fis-Santwarju tal-Madonna tal-Ħerba u qaddes 

il-quddiesa l-Kanonku Dun Leonard Mintoff. 

10/09/2015: F’laqgħa tal-kumitat ittieħdet d-deċiżjoni li l-isem tal-kumitat kellu 

jinbidel minn Kumitat Nar Santa Liena 2015 għal Kumitat Nar Santa Liena 18 ta’ Awwissu. 

08/10/2015: Il-kumitat iltaqa’ ma’ Mario Attard, il-licencee tal-Kamra tan-Nar San 

Ġużepp ta’ Ħaż-Żebbuġ biex niddiskutu ftehim biex jinħadem xi nar minn pirotekniċi 

Karkariżi fil-kamra tan-nar li jmexxi. Ftit ġranet wara sar ftehim mal-Każin San 

Ġużepp ta’ Ħaż-Żebbuġ biex ix-xogħol seta’ jibda. 

11/10/2015: Ikla fis-sala tal-Kunsill Lokali ta’ Birkirkara. 

31/10/2015: Ikla f’dar Ħal Balzan peress li l-attività tal-Kunsill Lokali ta’ Birkirkara 

ippjanata li ssir dak in-nhar ma saritx minħabba l-maltemp. 

15/11/2015: Ikla fis-sala tal-Kunsill Lokali ta’ Birkirkara. Bejn il-15 u t-22 ta’ Novembru, 

il-kumitat ħa sehem f’wirja dwar il-piroteknika f’Malta li saret fil-Każin tal- 

Għaqda Mużikali Beland taż-Żejtun. 

21/11/2015: Saret quddiesa fil-Bażilika ta’ Santa Liena għar-ruħ ta’ dawk kollha li xi 

darba jew oħra ħadmu n-nar għall-festi f’Birkirkara 

02/12/2015: Il-kumitat ħareġ il-kalendarju għas-sena 2016 


04/12/2015: Il-kumitat ħa sehem fl-attività Jum Birkirkara organizzata mis-Soċjetà 

Dun Filippu Borgia. 

13/12/2015: Ittella’ l-premju tal-lotterija organizzata mill-kumitat għal presepju 

maħdum minn Mario Micallef. Din il-lotterija ntlaqgħet tajjeb ħafna. 

11/02/2016: Tliet membri tal-kumitat ħadu sehem fi programm imtella’ mis-Soċjeta’ 

Dun Filippu Borgia fuq ir-radju BKR. Ġimgħa wara, żewġ membri oħra ħadu sehem fi 

programm ieħor. 

21/02/2016: Ikla fis-sala tal-Kunsill Lokali ta’ Birkirkara 

12/03/2016: Ikla fis-sala tal-Kunsill Lokali ta’ Birkirkara. 

13/04/2016: Membri tal-Kumitat Nar Santa Liena 18 ta’ Awwissu ltaqgħu mal-Kumitat 

tal-Festa. 

01/05/2016: Ikla f’Tas-Salib ir-Rabat 

03/05/2015: Minkejja li l-purċissjoni ta’ Santu Kruċ ma ħarġitx minħabba l-maltemp 

il-kumitat xorta ħaraq in-nar li kien maħsub li jinħaraq għall-festa tas-Salib. In-nar 

inħaraq waqt il-quddiesa tal-festa, ftit wara s-Sanctus. 

06/05/2015: Ikla f’sala l-Imrieħel. Il-kumitat ħareġ poster sabiħ b’ritratt tal-istatwa 

majestuża ta’ Santa Liena. 

15/05/2016: Membru tal-kumitat ħa sehem fil-laqgħa għall-għaqdiet ta’ Birkirkara bittema 

Naħdmu għal Birkirkara aħjar organizzata mis-Soċjeta’ Dun Filippu Borgia. 

27/05/2016: Ikla f’sala l-Imrieħel 

11/06/2016: Il-kumitat ħa sehem fl-attività organizzata mill-Kunsill Lokali ta’ 

Birkirkara bit-tema Birkirkara maż-Żminijiet. 

25/06/2016: Quddiesa għall-erwieħ ta’ dawk kollha li mietu fil-kmamar tan-nar ta’ 

Birkirkara f’għeluq id-disa’ snin mill-isplużjoni tal-Kamra tan-Nar Sant’Elena fix- 

Xwieki. 

Matul ix-xhur li għaddew il-Kumitat Nar Santa Liena 18 ta’ Awwissu ltaqa’ kull 

ġimgħa biex jiddiskuti, jippjana u jħejji għad-diversi attivitajiet li saru. 


Rendikont 

Dħul 

Ġbir fil-ħwienet u f’attivitajiet tal-Kunsill Lokali Birkirkara: €1,373.84 

Ġbir mid-djar: €910.28 

Donazzjonijiet: €4,372.63 

Ikliet: €1,853.70 

Lotteriji: €4,143.10 

Musketterija (Soċjetà Dun Filippu Borgia): €80 

Arbural: €432 

Ħarġiet: €170 

Bottijiet fil-ħwienet: €517.35 

Riklami: €1,030 

Total Dħul: €14,882.90 

Ħruġ 

Nar tal-art u tal-ajru ta’ Santu Kruċ u Santa Liena: €11,056.54 

Assikurazzjoni: €1,557.40 

Spejjeż relatati mal-ħruq tan-nar: €753.13 

Stampar tal-programm: €280 

Spejjeż oħra: €52.20 

Total Ħruġ: €13,699.27 

Bilanċ: €1,183.63 


Ringrazzjamenti 

Biex ittella’ programm ta’ nar għal festa popolari bħal dik ta’ Santa Liena trid 

ħafna u ħafna għajnuna. Kien hemm numru kbir ta’ nies u organizzazzjonijiet 

li għenuna. 

Nixtiequ nirringrazzjaw lill- 

• Kapitlu Elenjan u l-Kumitat tal-Festa. 

• Kunsill Lokali ta’ Birkirkara li dejjem sibnieh ta’ għajnuna meta kellna 

bżonn. 

• Każin San Ġużepp u Banda De Rohan ta’ Ħaż-Żebbuġ li tana l-opportunità 

li naħdmu parti min-nar li ser jinħaraq fil-festa ta’ Santa Liena ta’ din is-sena 

fil-kamra tan-nar tagħhom. 

• Kamra tan-Nar tal-Istilla Ħal Luqa. 

• Kamra tan-Nar 12th May ta’ Ħaż-Żebbuġ. 

• Is-Soċjetà Dun Filippu Borgia. 

• Dolceria Barigozzi. 

• Is-sinjuri Vitor u Nikki Grima li ħallsu għan-nar tad-Te Deum. 

• Numru ta’ partitarji tal-Għaqda Mużikali Sant’Elena li ġabru bejniethom 

l-ispejjeż għall-kaxxa tal-kulur ta’ lejlet il-festa. 

• L-aħwa Sant li ħallsu għan-nar ta’ nhar il-festa fil-għaxija. 

• Numru ta’ individwi, fosthom partitarji tal-Banda Duke of Connaught, li 

ħallsu għall-ispejjeż ta’ diversi biċċiet tan-nar tal-art. 

• Numru ta’ persuni li individwalment ħallsu għal murtal tal-kulur. 

• Is-sidien tal-għelieqi minn fejn naħarqu n-nar. 

• Il-ħafna Karkariżi li ta’ kull ġimgħa u f’ħafna okkażjonijiet oħra daħħlu 

jdejhom fil-but u taw il-kontribuzzjoni tagħhom jew li għenuna b’xi mod 

jew ieħor. Ħafna minn dawn il-persuni jibqgħu anonimi iżda nixtiequ 

ngħidulhom li l-Kumitat tagħna japprezza ħafna l-għajnuna tagħhom. 

Nirringrazzjaw ukoll lil dawk kollha li attendew għall-attivitajiet tagħna 

ta’matul is-sena. 

• Il-ħwienet u entitajiet kummerċjali oħra li rreklamaw fil-ktieb/programm talfesta 

u fil-kalendarju li ħriġna għas-sena 2016. Nappellaw lill-qarrejja kollha 

tagħna biex jagħmlu użu mill-prodotti u s-servizzi rreklamati minnhom. 

• Charlie Briffa. 

• Mario Aquilina għall-għajnuna fid-disinn tal-ktieb u affarijiet oħra. 

• Ruben Paul Bonniċi, Ivan Saliba, Alan Saliba u Mario Aquilina għar-ritratti. 



47

Book

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?