part 10 maditation book dhyan rahasya

~~ ßmeJee&lceves veceë~~ 

efJeYeeie ë 15 

Metv³e Hej DeeOeeefjle 

O³eeve efJeefOe³eeB 

O³eeve ë SkeÀ veF& efoMee (Yeeie-10) / 1

ieg©cew³ee [e@. njséejerosJeerpeer 


2 / O³eeve jnm³e

~~ ßmeJee&lceves veceë~~ Feqvê³e Metv³e YeeJe O³eeve 

OeejCee - 133 

Feqvê³e Metv³e YeeJe O³eeve 

O³eeve meteqkeÌle - 133 

Heb®e %eeveseqvê³e keÀes Metv³e ceevees, yengjbieer yengYeécekeÀ peevees~ 

Ëo³e ceW Metv³e O³eeve kesÀ keÀejCe, efMeJe ªHe ceW ÒeJesMe DekeÀejCe~~ 




O³eeve efJeefOe - 133 

HeeB®eeW %eeveseqvê³eesb keÀes YeécekeÀ 

ceevekeÀj - Jes Metv³e nQ, 

Ssmes YeeJe mes Ëo³e ceW O³eeve 

keÀjkesÀ menmee efMeJeªHe yeve 

peeDees ~ 

4 / O³eeve jnm³e

~~ ßmeJee&lceves veceë~~ Feqvê³e Metv³e YeeJe O³eeve 




O³eeve 

SkeÀ 

DeelceefveYe&jlee keÀe ceeie& nw~ meenme 

keÀe ceeie& nw, JeneB iegª DeeHekeÀes 

kesÀJeue Òesefjle keÀj mekeÀlee nw~ 

Òeeslmeeefnle keÀj mekeÀlee nw, kegÀí 

no lekeÀ DeeHekeÀer leke&À keÀjves 

Jeeueer ceefle keÀes Meeble keÀj mekeÀlee 

nw~ DeeHekeÀes O³eeve keÀer Deesj Leesæ[e 

OekeÌkeÀe os mekeÀlee nw, ceesn efveêe 

mes Leesæ[s PekeÀPeesjles nQ~ yeekeÀer 

peeievee lees DeeHekeÀes ner Heæ[lee nw 

Deewj DeeHekeÀes ner peeies jnvee 

Heæ[lee nw~ O³eeve SkeÀ mJeleb$e ceeie& 

nw~ ³eneB DeeHe efkeÀmeer J³eeqkeÌle keÀes 

keÀce leLee mJe³eb keÀes Deewj O³eeve 

keÀes p³eeoe meceefHe&le nesles nQ~ 

6 / O³eeve jnm³e



efÒe³e meeOekeÀes! 

Heeb®e keÀcexeqvê³eeW keÀes Metv³e mecePees, GmeceW Yeeefmele yengjbieer efJeée 

keÀes Yeer YeécekeÀ mecePees Deewj Ëo³e ceW kesÀJeue Metv³e keÀer OeejCee keÀjles keÀjles 

Metv³e ceW ÒeJesMe nes peeles ner DekeÀejCe ner efMeJelJe keÀer DeJemLee ceW meceeJesMe 

nes peeSiee~ 


³eneb ÒeejbYe ceW ner ÒeMve Gþsiee efkeÀ %eeveseqvê³eeW keÀe keÀece ner %eeve 

keÀjevee nw lees Gmes YeécekeÀ kewÀmes mecePeW? yeme Fme mebMe³e mes ner meejs 

Metv³eYeeJe O³eeve ÒekeÀej mes ÒeeHle meceeOeeve keÀer ³ee$ee Meg© nesleer nw~ 

O³eeve SkeÀ DeelceefveYe&jlee keÀe ceeie& nw~ meenme keÀe ceeie& nw, JeneB 

iegª DeeHekeÀes kesÀJeue Òesefjle keÀj mekeÀlee nw~ Òeeslmeeefnle keÀj mekeÀlee nw, kegÀí 

no lekeÀ DeeHekeÀer leke&À keÀjves Jeeueer ceefle keÀes Meeble keÀj mekeÀlee nw~ DeeHekeÀes 

O³eeve keÀer Deesj Leesæ[e OekeÌkeÀe os mekeÀlee nw, ceesn efveêe mes Leesæ[s PekeÀPeesjles nQ~ 

yeekeÀer peeievee lees DeeHekeÀes ner Heæ[lee nw Deewj DeeHekeÀes ner peeies jnvee Heæ[lee 

nw~ O³eeve SkeÀ mJeleb$e ceeie& nw~ ³eneB DeeHe efkeÀmeer J³eeqkeÌle keÀes keÀce leLee 

mJe³eb keÀes Deewj O³eeve keÀes p³eeoe meceefHe&le nesles nQ~ 




Deye ce]pes keÀer yeele ³en nw efkeÀ mebHetCe& meceHe&Ce lees HetCe& DeemLee Deewj 

Þe×e kesÀ HeveHeves kesÀ yeeo ner Ieìlee nw~ peye lekeÀ mebMe³e nw leye lekeÀ meceHe&Ce 

kewÀmee? Deepe lekeÀ kesÀ O³eeveûebLeeW keÀer Yee



Òeoeve keÀe mebHetCe& DeeOeej Henues O³eeveer Hej nw, yeeo ceW iegª Hej~ keÌ³eeWefkeÀ 

O³eeveceeie& ceW kesÀvê ceW O³eeve nw Deewj O³eeve keÀes meceefHe&le nesvee nw~ O³eeve keÀes 

meceefHe&le nesves kesÀ efueS meyemes Henues O³eeve efHeHeemeg O³eeve efJeefOe keÀer Yee



{tb{es! lewjvee meerKees! [tye veneR peeDeesies! JeemleJe ceW lewj peeDeesies~ Ssmee 

efJeéeeme efoueekeÀj OekeÌkeÀe oskeÀj nì peeles nQ Deewj cegceg#eg O³eeve ceW GlejkeÀj 

JeemleJe ceW lewj peelee nw~ 

H³eejs meeOekeÀes! 

Deye Mee³eo DeeHe mecePe HeeS neWies efkeÀ iegª O³eeveefJeefOe³eeW kesÀ 

yeejs ceW meeOekeÀ kesÀ ceve ceW Gþles ngS ÒeMveeW keÀe kegÀí no lekeÀ meceeOeeve osles 

nQ~ O³eeve ûebLeeW keÀer iet{ Yee



kesÀ jer³eeefueìer Mees kesÀ Heerís ³egJee Deewj J³etDeme& Heeieue nQ~ JeemleJe ceW kegÀojle 

keÀe jer³eeefueìer Mees yeæ[er iegHlelee mes ®eue jne nw~ efpemekeÀe yeesOe ceveg



nw Flevee Deleerle ceW Mee³eo keÀYeer veneR efkeÀ³ee~ Hejbleg otmejer ³es yeele Yeer Fleveer 

mel³e nw efkeÀ DeepekeÀer veF& Heeræ{er efpeleveer leveeJe ceW nw Glevee leveeJe Deleerle kesÀ 

³etLe ves keÀYeer veneR Yegielee~ keÌ³ee DeeHe Fme yeele keÀe FvkeÀej keÀj HeeSbies? 

Ssmee keÌ³eeW? keÌ³eeWefkeÀ mepeielee keÀe DeYeeJe nw~ Meem$eeW keÀer mener J³eeK³eeDeeW 

kesÀ mLeeve ³ee lees melmebie kesÀ veece Hej ceveesjbpeve Hejesmee pee jne nw DeLeJee 

yeesefjbie yeeleW - efIemeeefHeìer yeeleW~ 

ceQ keÀnleer ntB efkeÀ veS ceve kesÀ Devegmeej Meem$e HegjeCe, keÀLeeDeeW keÀer 

vetleve Deewj mec³ekeÀ J³eeK³ee veF& Yee



efyevee kegÀí ve kegÀí Ssmee DeekeÀ



kegÀí efove þnjves kesÀ efueS Dee³ee ntB~ peye #eCe DeeSiee leye cesjs Mejerj keÀes 

Yeer íesæ[ osvee nw lees efHeÀj otmejs kesÀ ceve ³ee Mejerj Hej cesje keÌ³ee DeefOekeÀej? 

keÌ³ee nkeÀ nw cegPes? yeme, yeele Kelce~ meejs keÀnue, Heeræ[eSb Deewj ceveesJesoveeDeeW 

keÀe Deble Dee peeSiee~ ³ener #eCe mepeie ce=l³eg keÀer nw~ efHeÀj Mejerj íesæ[vee lees 

SkeÀ Ieìvee cee$e nw~ 

yeg× Je=×, yeerceej, Meye Deewj mev³eemeer Fve ®eej ¢M³eeW keÀes osKekeÀj 

lees peeies! Deepe kesÀ ³egJeeve ceW Deewj yeg× ceW Flevee ner HeÀke&À nw efkeÀ yeg× peeies 

Deewj Deepe keÀer Heeræ{er Yeeie jner nw~ ®eej ¢M³eeW keÀes osKekeÀj lees yeg× ves DeHeves 

peerJeve kesÀ ÒecegKe ceneJe®eveeW ceW ®eej cenemel³eeW keÀe meceeJesMe efkeÀ³ee~ (1) 

peiele ceW ogëKe nw, (2) ogëKe kesÀ keÀejCe nQ, (3) ogëKe keÀe GHee³e nw, 

(4) ogëKecegkeÌle efmLeefle nQ~ uesefkeÀve ’peiele ogëKe nw“, Fleveer yeele Hej ner 

keÀeHeÀer meeOeg meble DeìkeÀ ieS~ DeyeesOe efkeÀMeesj Heerefæ{ keÀes lees meye megKe ner 

megKe ve]pej Deeles nQ keÌ³eeWefkeÀ Jes yeeu³eeJemLee keÀer HejeOeervelee keÀer #eCeeW keÀes 

efyemeej ®egkesÀ nQ Deewj Deeies lees meMekeÌle, cemle, vee®eleer-ketÀoleer, Gíueleer 

peJeeveer efoKeeF& os jner nw~ Tpee& kesÀ OeesOe keÀe Densmeeme nes jne nw~ Jes keÌ³eeW 

megveWies ogëKe keÀer yeeleW? GvnW lees peiele ner mel³e ueie jne nw, ³en mebmeej keÀer 

JeemleefJekeÀlee Yeer nw~ Gmes keÀewve vekeÀej HeeSiee? keÌ³eeW ceevesieer peJeeveer efkeÀ 

ye´ïemel³e? ye´ïe lees yes®eeje keÀneR efoKeeF& veneR os jne nw keÌ³eeWefkeÀ DevegYeJe, 

ceenesue, ef®ebleve, DeO³e³eve kegÀí Yeer veneR nw~ GHeosMe yeesefjbie ceenesue Hesoe 

keÀjles nQ~ mel³e ueie jne nw lees kesÀJeue peiele~ FmeceW keÀesF& oes



mecePeoej ceveg



oeef³elJe mJeerkeÀej keÀjves kesÀ efueS ner nw~ Helebpeefue Yeer ceveg



Hegjeves HeÀkeÀerj ves peJeeye efo³ee, Dejs YeeF&! cegPes lees nj HeÀkeÀerj kesÀ Yeerlej 

nerjs, ceesleer, meesves keÀer KeoeveW ve]pej Deeleer nQ~ let kewÀmee HeÀkeÀerj nw efkeÀ Fleves 

keÀjerye keÀe Kepeevee ve]pej veneR Deelee nw Deewj otj keÀer Keoeve Keesoves efvekeÀuee~ 

FOej Dee - Gþe ®eerefHe³ee, vee®evee-Petcevee keÀj Megª, Yeerlej keÀe meesvee 

®ecekeÀ Gþsiee~ JeneB lekeÀ peevee, efceefÆ ceW mes meesvee efvekeÀeuevee, FmekeÀe 

MeesOeve keÀjvee, Yeuee mees®e lees mener! keÌ³ee nce ³es meye cepetjer keÀjves kesÀ efueS 

HeÀkeÀerj yeves nQ? veS veS HeÀkeÀerj keÀes %eeve nes ie³ee~ Jen vee®eles vee®eles 

O³eeve keÀes Deewj O³eeve mes Decetu³e Oeve ’mel³e“ keÀes GHeueyOe nes ie³ee~ efHeÀj 

keÀYeer Yeer GmekeÀes PeeWHeæ[er kesÀ Heeme Jeeueer meesveer keÀer Keoeve mes kegÀí Heeves keÀer 

leceVee veneR jner~ ³ener nw efveJe=Êe oMee keÀe mener DeLe&~ 

Je=Êe keÀe DeLe& neslee nw lejbieW, pees O³eeve ceW Gleje GmekeÀer lejWieeef³elelee 

Meeble nes ieF&; lejbieer ceve De¢M³e nes ie³ee~ ye®ee Meg× ceve, pees Dee%eebefkeÀle 

mesJekeÀ keÀer Yeebefle %eeveer keÀe men³eesie keÀj jne nw~ Hejbleg p³eeoelej ueesie lees 

lejbieer nQ, mevekeÀer nQ, legkeÌkesÀyeepe nQ, Je=efÊe³eeW kesÀ iegueece nQ~ GvnW Meeble jnvee 

Hemebo veneR~ kegÀí veneR lees Ssmes ueesieeW ves lebyeeketÀ Hewoe keÀj ueer, SkeÀ cetKe&leeHetCe& 

He×efle~ lebyeeketÀ {tb{vee, Kejerovee, [yyeer ceW ³ee Hegefæ[³ee ceW Yejvee efHeÀj Gmes 

yeveevee, ®egvee-Jegvee [euekeÀj p³eeoe veMeeruee yeveevee, cegbn ceW Yejer jKevee 

leeefkeÀ KeeueerHeve ve ueies, efHeÀj LetkeÀvee; efHeÀj Keevee, efHeÀj LetkeÀvee, efHeÀj 

Keevee - J³emlelee kesÀ efueS~ 

Deeoceer keÀes Dece=le kesÀ efueS Heg©



efvejLe&keÀ efJe



Deye DeeF&S Metv³e YeeJe O³eeve keÀer Deesj~ DeeHekeÀer %eeveseqvê³eeB pees 

DeeHekeÀes %eeve keÀjeleer nQ Jen peiele kesÀ mlej Hej mener nQ Hejbleg Jen Deel³ebeflekeÀ 

mel³e veneR nw~ keÌ³eeWefkeÀ SkeÀ efove lees Ssmee DeeSiee peye ¢M³e, osKeves Jeeuee 

Deewj ¢efä meyekegÀí Kees peeSiee~ Deye DeeHe ner keÀefnS efkeÀ pees veeMeJeble nw 

DeLeJee #eefCekeÀ nw DeLeJee HeefjJele&veMeerue nw Gmes #eefCekeÀ mel³e keÀn mekeÀles nQ 

Hejbleg HetCe& mel³e kewÀmes keÀnW? 

mel³e%eeve Deewj efceL³ee%eeve kesÀ efueS Helebpeefue oes Meyo osles nQ~ 

ÒeceeCe Deewj efJeHe³e&³e~ mebmke=Àle keÀe ÒeceeCe Meyo ’Òecee“ Hej mes Dee³ee nw~ 

Òecee DeLee&le Hejce mel³e keÀes osKeves Jeeueer Debleo&efä Deewj efJeHe³e&³e DeLee&le 

efceL³ee %eeve~ 

peiele peeieeflekeÀ leewj Hej mel³e nw efHeÀj Yeer Deel³ebeflekeÀ ¢efä mes 

efceL³ee nw~ keÌ³eeWefkeÀ mebmeej ceW kegÀí Yeer Meeéele veneR nw~ FmekeÀe DeLe& ³es ngDee 

efkeÀ efkeÀmeer De¢M³e MeeqkeÌle ves ³en mebmeej ueeruee GlHeVe lees keÀer Hejbleg ueeruee 

cee$e ueeruee ner nw; Jen keÀYeer Yeer Gmes mecesì mekeÀlee nw~ Heoe& keÀYeer Yeer efiej 

mekeÀlee nw, veeìkeÀ Kelce~ keÌ³eeWefkeÀ veeìkeÀ DeeefKej veeìkeÀ neslee nw~ Jen meye 

keÀuHevee Hej DeeOeeefjle neslee nw - GmeceW mel³e kegÀí Yeer veneR neslee~ nce Fme 

efJeéeveeìkeÀ keÀe SkeÀ DebMe nQ~ veeìkeÀ Hetje nesles ner pewmes Metv³eeJekeÀeMe íe 

peelee nw Jewmes ner %eeveer Heg©



Heej Henues mes ner keÌ³eeW ve ®eues peeSb? yeg× ves Metv³e Hej yengle ]peesj efo³ee 

nw~ SkeÀ SkeÀ DeeJejCe mes nìkeÀj kewÀmes ceneMetv³e ceW DeLeJee kesÀJeue Metv³e ceW 

ÒeJesMe nes ³es efJeefOe yengle Hewves {bie mes mecePeeF& nw~ 

efJe%eeve YewjJe leb$e ceW Yeer efMeJe HeeJe&leer keÀes Metv³e OeejCee Hej kegÀí 

efJeefOe³eeB osles nQ~ Fmeer HeefjHeeìer ceW ceQ Yeer DeeHekeÀes kegÀí Metv³eYeeJe Hej 

DeeOeeefjle efJeefOe³eeB yelee jner ntB - 

’Heb®e%eeveseqvê³e.............“ 

meeOekeÀ keÀes yeej-yeej ÒeMve lees Gþ mekeÀlee nw efkeÀ %eeveseqvê³e lees 

%eeve keÀjeleer nw~ Fmes YeécekeÀ kewÀmes mecePeW? yeme ³ener mecePeves keÀer yeele nw~ 

cesjs Üeje DeeHekeÀes kesÀJeue Flevee ner ÒeejbefYekeÀ meceeOeeve efceue mekeÀlee nw efkeÀ 

peiele efceL³ee nw FmeefueS pees ngDee Jener efceL³ee nw~ FmeefueS peerJe kesÀ Heeme 

pees meeOeve nQ Jes meYeer efceL³ee nQ Deewj Gve meeOeveeW kesÀ Üeje pees kegÀí Yeer 

efoKeeF& oslee nw, megveeF& oslee nw, mecePee peelee nw, mHeMe& efkeÀ³ee peelee nw, 

yeesuee peelee nw... Fl³eeefo efceL³ee nw~ kesÀJeue Jen leYeer meeLe&keÀ nw efkeÀ DeeHe 

peeie peeDees~ DeeHe He=LJeer Hej peeieves Deewj peieeves kesÀ efueS DeeS nQ~ DeeHekesÀ 

Feqvê³e ceb[ue keÀe J³eeHeej Yeues neslee jns Hejbleg DeeHe GmeceW GlmegkeÀ ve neW, 

DeeHekeÀes GmekeÀe menpe Deevebo .......ueeYe leLee men³eesie Yeues efceues Hejbleg 

DeeHe GmekesÀ iegueece veneR yeveWies~ 

mepeielee kesÀ meeLe SkeÀ Ssmeer DeJemLee Dee peeleer nw efkeÀ DeebKe kesÀ 

meeceves mes ¢M³e Yeues iegpejW Hejbleg peªjer veneR efkeÀ ®eslevee Yeer ¢M³eeW kesÀ meeLe 

oewæ[leer jns~ DeeHekeÀe ceve ¢M³eeW ceW ÒeJesMe keÀjlee jns~ DeeHekesÀ keÀeve kesÀ Fo&- 

efieo& Yeues efkeÀleveer ner Keueyeueer nes Hejbleg peªjer veneR efkeÀ Jen DeeHekeÀes 

efJe#esHe keÀj HeeS~ Meyo DeeHekesÀ Fo&-efieo& nes mekeÀles nQ Hejbleg DeeHe efveëMeyo 

DeJemLee ceW jn mekeÀles nes~ DeeHekesÀ Fo&-efieo& ueesie Yeues efkeÀleveer Yeer yeeleW 

efkeÀ³ee keÀjW Hejbleg DeeHe Deblej mes ceewve ceW nes mekeÀles nQ~ Yeeræ[ ceW DeeHekeÀes keÀesF& 

20 / O³eeve jnm³e



Yeues ít ues Hejbleg DeeHe DemHe=M³e jn mekeÀles nQ~ Hebjleg ³es meejer yeeleW meeOeejCe 

ceveg



Hej mel³eeW keÀes efJeefJeOe ÒekeÀej mes Gieelee jnlee nw~ efpemeceW mes kegÀí 

%eeveefJeefOe³eeB nQ, kegÀí O³eeveefJeefOe³eeB nQ, kegÀí melmebie, Yepeve Deeefo HeveHelee 

ner jnlee nw~ efpemes pees jeme Deelee nw, GmekeÀe mJeerkeÀej keÀjlee nw~ 


Deye DeeF&S, Feqvê³eMetv³e O³eeve efJeefOe keÀes YeueerYeebefle mecePe ueW~ 

DeeHekesÀ Heeme meebmeeefjkeÀ ®eerpeeW keÀe %eeve keÀjeves kesÀ efueS Heeb®e 

%eeveseqvê³e nQ - DeebKe, keÀeve, veekeÀ, ®eceæ[er Deewj efpe»e~ Hejbleg ³eeo jns ! 

O³eeve mebmeej ceW jnkeÀj mebmeej kesÀ Heej peeves keÀer keÀuee nw~ Yeesie ceW [tyekeÀj 

Yeesie kesÀ Heej efvekeÀuevee nw~ Mejerj ceW jnkeÀj Mejerj kesÀ Heej peevee nw~ Deewj 

Fme keÀuee keÀes nmleiele keÀjves kesÀ efueS yengle GHe³eesieer nw Feqvê³eMetv³e YeeJe 

O³eeve~ Feqvê³eeB GHe³eesieer lees nQ ner Hejbleg ceQ efpeme lejn mes Deepe kesÀ ceveg



nw~ ceQ lees peerJeve keÀer GHeemevee kesÀ efueS DeeHekeÀes mebÒesefjle keÀj jner ntB Deewj 

mener peerJeve keÀer GHeemevee Feqvê³eeW kesÀ mec³ekeÀ GHe³eesie ceW ner~ peye lekeÀ 

ceveg



keÀF& oueerue neWieer~ Ssmes ueesieeW keÀes mecePeves kesÀ efueS DeHeveer #eCe veneR 

efyeieeæ[veer ®eeefnS~ GmekeÀer mJe³eb keÀer mecePe efJekeÀefmele nes leYeer kegÀí nes 

mekeÀlee nw~ 

ceQ keÀnleer ntB, O³eeve nw ceveg



peªjle veneR nw~ ÒeceeCeeW keÀer peªjle Gmes Heæ[leer nw efkeÀ pees Kego keÀer yeele 

me®®eer nw Ssmee meeefyele keÀvee ®eenlee nes DeLeJee efpemes Kego Hej Yejesmee ve 

nes~ DeLeJee pees Hebef[leeW mes Ieyejelee nes DeLeJee ³esvekesÀve ÒekeÀejsCe DeHeveer 

yeele ogefve³eeb mes ceveJeevee ®eenlee nes~ Fve ®eejeW ceW mes cesje SkeÀ Yeer Deeûen 

veneR~ DevegYeJe ÒeceeCe mes Deeies nw~ 

DevegYeJe kesÀ yeeo ÒeceeCe HeÀerkesÀ Heæ[ peeles nQ~ cesjs Heeme ceQ Kego 

ÒeceeCe ntB~ cesjs DevegYeJe ÒeceeCe nQ~ ceQ ³es ogefve³eeb kesÀ efueS keÀn ner veneR jner 

ntB~ ceQ lees Gve ueesieeW kesÀ meeLe yeele keÀj jner ntB efpevnW cegPeceW Yejesmee nw~ pees 

cegPes efkeÀmeerkesÀ meeLe keÀcHes³ej keÀjvee veneR ®eenles~ Hejbleg DeHeves O³eeveefJekeÀeme 

ceW cesje meerOee men³eesie uesvee ®eenles nQ~ ceQ Gve ueesieeW kesÀ meeLe yeele keÀj jner 

ntB pees O³eeve keÀes ®eenles nQ Deewj pees cegPes ®eenles nQ~ cegPeceW mebMe³e keÀjves 

JeeueeW kesÀ efueS ceQ efÒe³e veneR nes mekeÀleer Deewj Jes cesjs efÒe³e veneR nes mekeÀles~ 

cegPes efmeHe&À Flevee Helee nw efkeÀ ceveg



ceve ³ee Mejerj keÀe peevee~ kegÀí Yeer veneR ye®esiee~ GHeêJe kesÀ cetue keÀejCe keÀes 

Metv³e keÀj efo³ee peeS lees GHeêJe Deeies veneR yeæ{ mekeÀlee~ Deewj ³eeo jns! 

ceve keÀer efvejGHeêJe DeJemLee ner O³eeve nw~ 

kesÀJeue DeeBKe ner veneR DeeBKeeW kesÀ meeLe meeLe keÀeve, lJe®ee, IeéCe 

Deewj efpe»e meye Feqvê³eeB ªHe, Meyo, mHeMe&, iebOe Deewj jme keÀer efJeefJeOelee kesÀ 

keÀejCe ogefve³ee jbieerve Deewj jefmekeÀ ueieleer nw~ Gme jbieervelee Deewj jefmekeÀlee 

keÀe efJejesOe efkeÀS efyevee GmekesÀ Heej Yeer pee³ee pee mekeÀlee nw~ Fme mel³e kesÀ 

yeesOe kesÀ efueS ³en O³eeve efJeefOe nw~ 


Fme O³eeve ceW DeeHe leYeer Glej HeeSbies DeLeJee leYeer DeeHekeÀes jme 

peiesiee peye efkeÀ DeeHe %eeveseqvê³eeW keÀe men³eesie uesles ngS Yeer peneB keÀneR Yeer 

Jen ef®eÊe ceW YeécekeÀlee Hewoe keÀjleer nw lees Jen Yeće yebOeve yeve peelee nw Deewj 

Jen yebOeve ogëKe keÀe keÀejCe yevelee nw, Ssmes mHeä yeesOe kesÀ meeLe le³e keÀjes efkeÀ 

cegPes Ssmeer YeécekeÀlee mes THej Gþ peevee ®eeefnS~ meeOeve cee$e meeOeve 

jnvee ®eeefnS, Jen meJe&mJe veneR yeve peevee ®eeefnS~ %eeveseqvê³eeb Mejerj j#ee 

kesÀ efueS Deewj peerJeve keÀer megefJeOee kesÀ efueS nw Hejbleg cesjer ceeefuekeÀ veneR nQ~ Jes 

kegÀí mebosMe Deewj MeeqkeÌle³eeW kesÀ Deeoeve-Òeoeve kesÀ Üej nQ~ Jes Üej cesjs ®eenves 

Hej yebo nes mekeÀles nQ~ GmekeÀe keÀe³e& yebo keÀjvee cesjs neLe ceW nw~ cesje 

meb®eeueve GvekesÀ neLe ceW veneR~ 

efÒe³e meeOekeÀeW! 

%eeveseqvê³eeW keÀe keÀece yeenjer ®eerpe keÀe %eeve keÀjevee nw~ Hejbleg 

DeO³eelce mebHetCe& Deblepe&iele mes meeqcceefuele nw~ Gme DeeO³eeeqlcekeÀ meceeJesMe 

ceW %eeveseqvê³eeB Deiej yeeOee yeve jner nQ lees Ssmes meeOekeÀeW keÀes ³en O³eeve efJeefOe 

ceoo keÀj mekeÀleer nw~ 

leerJe´ OeejCee keÀjes efkeÀ Heeb®e %eeveseqvê³e kesÀ mLeeve kesÀJeue Metv³e nw~ 

26 / O³eeve jnm³e



Metv³e kegÀí osKe veneR mekeÀlee, kegÀí keÀj veneR mekeÀlee~ Metv³e keÀe DeLe& nw ’ve 

kegÀí“ peye DeeHe DeebKe, keÀeve, IeéCe, lJe®ee Deewj mJeeoseqvê³e keÀes SkeÀ kesÀ 

yeeo SkeÀ efyeuekegÀue Metv³e ceeve ueWies leye Gmemes mebyebefOele efJe



GmekesÀ Heej peekeÀj Yeer DeeHe Deevebefole jn mekeÀles nQ~ Deewj Jener Hejceevebo 

DeLeJee efvejeuebye Deevebo nw Deewj ³en Deevebo Deewj Meebefle DeeYeemeer veneR Hejbleg 

JeemleefJekeÀ nw~ Deewj O³eeve³ee$ee ceW ueies ngS meYeer $eÝef



Tpee& J³e³e cele keÀjes~ ef®eÊe #eesYe Hewoe cele keÀjes~ Heeræ[eDeeW keÀes Keæ[e cele 

nesves oes, YeécekeÀleeDeeW mes ye®ees~ peiele kesÀ efceL³eelelJe keÀes mecePees~ 

pewmes ner DeeHe %eeveseqvê³eeW kesÀ Heej ®eues peeDeesies DeLee&le GmeceW 

Metv³e keÀer YeeJevee ¢{ keÀj ueesiees lees Ëo³e ceW menpe ner Metv³elee íeves ueiesieer 

Deewj efyevee efkeÀmeer Dee³eeme Òe³eeme DeeHekeÀe menpe meceeefOe ceW ÒeJesMe nesiee, 

Gmes ner yeg×lJe DeLeJee efMeJeªHelee keÀnles nQ~ 


Fme O³eeve keÀes DeeHe SkeÀ peien yewþkeÀj keÀjW Ssmee peªjer veneR~ 

DeepelekeÀ pees DeeHeves O³eeve kesÀ yeejs ceW megvee nw GveceW mes p³eeoelej ueesieeW ves 

Ssmeer ner keÀne nw efkeÀ Meg× Deemeve Hej Meeble mLeeve ceW yewþkeÀj O³eeve keÀjes~ ³es 

ieuele veneR nw Hejbleg kegÀí efJeefOe³eeB Ssmeer nQ efkeÀ pees meef¬eÀ³elee ceW keÀer peeleer nQ~ 

Feqvê³eMetv³eYeeJe O³eeve Yeer SkeÀ Ssmeer ner efJeefOe nw~ DeebKeW cetbokeÀj lees 

njkeÀesF& ¢M³e mes DeLeJee DeebKeeW mes Heuee³eve keÀj mekeÀlee nw, keÀebveeW ceW Debiegueer 

[euekeÀj keÀesF& Yeer J³eeqkeÌle Meyo mes Heuee³eve keÀj mekeÀlee nw, veekeÀ yebo keÀjkesÀ 

iebOe mes otj jn mekeÀlee nw Hejbleg Hetjer Hetjer mepeielee kesÀ meeLe Gve Feqvê³eeW keÀes 

DeHeveer menpelee ceW jnves oes Deewj DeeHe GmekesÀ mLeeve Hej Metv³e keÀe YeeJe 

keÀjes, leye Feqvê³eeB keÀece keÀjleer ngF& Yeer DeeHekeÀes keÀe³ee¥efJele veneR keÀj HeeSbieeR~ 

DeeHe GmekesÀ Heej ®eues peeDeesies~ GvekesÀ J³eeHeej DeeHekeÀes efJeef#eHle veneR keÀj 

HeeSbies~ 

DeeHe GmekeÀer yengjbieerve YeécekeÀleeDeeW kesÀ Òeefle mepeie nes peeSbies~ 

DeeHekeÀer ®eslevee veneR peeSieer GvekesÀ meeLe Deewj Oeerjs Oeerjs DeeHekesÀ efueS Metv³e 

OeejCee Ëo³emLe nes peeSieer~ Ëo³e ceW peye Metv³e YeeJe efmLej nes peeSiee 

leye DeeHe SkeÀ HeefjMeg×Metv³e keÀes ÒeeHle keÀjWies~ Jener mJeeefYeefJekeÀ meceeefOe 

keÀes efve



ye´ïe cegngle& ceW keÀjes efkeÀ SkeÀeble ceW keÀjes~ ³es O³eeve SkeÀeble ceW keÀjves kesÀ efueS nw 

ner veneR~ ³en O³eeve efJeefOe SkeÀ G®®e keÀesefì kesÀ meeOekeÀ kesÀ efueS nQ Deewj Jen 

ÒeefleHeue DeY³eeme keÀe efJe


meJe&Metv³e YeeJe O³eeve 

OeejCee - 134 



ÜeoMe ceW mes keÀesF& mLeeve ceW, DeLeJee Dev³e J³eeqkeÌle JemlegceW~ 

Metv³eYeeJe mes Hejce ÒekeÀeMee, Òeieìs jns ve ogv³eJeer DeeMee~~ 





Mejerj kesÀ yeejn MeeqkeÌle 

kesÀvêeW ceW DeLeJee efkeÀmeer Yeer 

Jemleg Deewj J³eeqkeÌle ceW kesÀJeue 

Metv³e keÀe leerJe´ YeeJe keÀjkesÀ 

Hejce ÒekeÀeMe keÀes ÒeeHle keÀj 

uees ~ 

32 / O³eeve jnm³e

~~ ßmeJee&lceves veceë~~ meJe&Metv³e YeeJe O³eeve 




34 / O³eeve jnm³e 

yeg× Yeer SkeÀ yeej Deevebo mes 

keÀnles nQ efkeÀ keÀYeer keÀYeer efMe



meteqkeÌle keÀe DeLe& - pevceeûe, cetueeOeej, kebÀo, veeefYe, Ëo³e, leeuegcetue, 

kebÀþ, Ye´tceO³e, ueueeì, ye´ïejbOe´, MeeqkeÌle Deewj J³eeefHeveer - Fve yeejn ceW mes 

efkeÀmeer Yeer O³eeve ceW ¬eÀce mes ³ee De¬eÀce mes DeLeJee lees DeHeves Mejerj kesÀ 

efmeJee³e keÀer Dev³e J³eeqkeÌle DeLeJee Jemleg kegÀí Yeer ¢M³eceeve nes lees Gme meye 

mLeeve ceW Metv³elee keÀe YeeJe keÀjves mes meeOekeÀ Hejce ÒekeÀeMe keÀes ÒeeHle neslee nw 

Deewj GmekesÀ ceve ceW efHeÀj mes ogv³eJeer YeeJeeW keÀes GlHeVe nesves keÀer keÀesF& mebYeeJevee 

veneR ye®eleer nw~ 


YeieJeeve yeg× ves DeHeves GHeosMe ceW Metv³e Hej keÀeHeÀer peesj efo³ee nw~ 

jengue meebmke=Àl³ee³eve ves yeg× keÀer ÒecegKe efJe®eejOeeje ’ceeqppece efvekeÀe³e“ 

DeLee&le ceO³e ceeie& kesÀ Yee



p³eeoe efJemleej keÀjves keÀer peªjle veneR Heæ[er~ kesÀJeue Metv³eYeeJe O³eeve kesÀ 

Leesæ[s efJeYeeie keÀj efoS~ yeg× keÀjerye 2600 Je



J³eeK³eeve keÀjlee ntB, ³eneB pees meej nw Jen þnjsiee~ 


Mee³eo meYeer DeJeleejer leerLe¥keÀj ³ee Hew³eiebyejeW ves keÀne nw efkeÀ kegÀHee$e 

keÀes %eeve cele osvee~ DeemLeenerve ceveg



keÀe) DevegmejCe nesiee leye lekeÀ Jen osMevee keÀe DeejbYe veneR keÀjles~ DeLeJee 

megHee$e kesÀ Heeme DeejbYe keÀjves kesÀ yeeo Deble ceW ®esleeles peªj nQ efkeÀ kegÀHee$e keÀes 

³en %eeve cele osvee keÌ³eeWefkeÀ %eeve efvejLe&keÀ veneR peevee ®eeefnS~ %eeve ceW 

Meemlee DeHeveer meejer Tpee& Gæ[sue oslee nw Deewj ÞeeJekeÀ keÀes (efMe



Òesce nw~ Òesce ®ecelkeÀej keÀj oslee nw~ 

H³eejs oesmleeW! 

³ener yeele efMeJe, jece, ke=À



nes ie³ee nw~ HeerHeue neTme keÀevetve yeve ie³ee nw, yetæ{eW keÀes mejkeÀej HesvMeve 

osleer nw - ³es meye meceepe keÀer yeoueleer ngF& SkeÀ veive íefye kesÀ meeceves ’ÒeeCe 

pee³e ye© Je®eve ve peeF&“ keÀer yeele ueesie Gæ[e jns nQ~ Deewj keÀnles nQ efkeÀ nce 

jIegJebMeer veneR nQ - ³es meeueer meye yeesefjbie yeeleW nQ~ keÀLeekeÀejeW kesÀ efueS Deepe 

kesÀ ueesieeW keÀes keÀesF& Keeme efjmHeskeÌì veneR jne~ keÀesF& Yeer Hesìer leyeuee ueskeÀj 

yewþ peelee nw, HegjeCeeW keÀer JebMeeJeueer Heæ{ves Hejbleg %eevekeÀLee ítì peeleer nw~ 

kegÀí HeÀeuelet ueesie ìeF&ce Heeme kesÀ efueS, ceveesjbpeve kesÀ efueS, cegHeÌle kesÀ 

Yeespeve kesÀ efueS Deewj kegÀí oesmleeW keÀes mensefue³eeW keÀes Fme yeneves efceue uesves 

kesÀ efueS leLee ieevee yepeevee leLee keÀerle&ve keÀer Yeæ[eme efvekeÀeueves kesÀ efueS 

megyen Meece leerve leerve Iebìs yewþ peeles nQ~ 

meYeer keÀLeekeÀejeW keÀer keÀLee ceW GveceW mes p³eeoelej ueesie YekeÌle keÀce 

Deewj Deeuees®ekeÀ efJeMes



lees Gmes yeg× Dee®ee³e& GHeêJe keÀnles nQ~ ³en GHeêJe Deepe kesÀ ³egie ceW yengle 

yeæ{ ie³ee nw~ efMeJe kesÀJeue HeeJe&leer kesÀ meeceves yeesues~ keÀeieYegMegb[ kesÀJeue 

ie©[ kesÀ meeceves, ³ee%eJeukeÀ kesÀJeue YeejÜepe kesÀ meeceves yeesues, JeefMeÿ 

kesÀJeue jece kesÀ meeceves yeesues, jece keÀF& yeej kesÀJeue ue#ceCe ³ee Yejle kesÀ 

meeceves yeesues, kegbÀYepe kesÀJeue efMeJe kesÀ meeceves yeesues, YeieJeleer YegJeveséejer ves 

kesÀJeue leerve keÀes ner GHeosMe efo³ee- ye´ïee, efJe




Deepe keÌ³ee nes jne nw? keÀLeekeÀej keÀer ieeves keÀer kewÀmesì efIemeer peeleer nw 

Deewj efIemeerefHeìer yeeleW ueesieeW kesÀ ceeLes ceejer peeleer nQ~ keÌ³ee keÀjW Ssmeer keÀLeeSb 

keÀjkesÀ? ueesie Yeer yeemeer efKe®eæ[er Keeves kesÀ Deeefo nes ieS nQ~ ceQ ve³ee kegÀí 

lejeslee]pee osleer ntB lees cesnefHeÀue ceW yewþs ngS yesnesMe Mejeyeer keÀer Yeebefle ueesie 

keÀLeekeÀejeW kesÀ efIemes efHeìs keÀLeveeW keÀer HeÀjceeFMe keÀjles nQ~ Ssmes ceenesue keÀes 

íesæ[ves ceW ner cesje Deewj kegÀí mecePeoej ueesieeW keÀe keÀu³eeCe nw~ 

De-efpe%eemeg Deewj De-cegceg#eg ueesie pees HeÀeuelet ÒeMve ueskeÀj Deeles nQ 

Deewj GvekesÀ ÒeMveeW keÀe peJeeye osves keÀer efpeme Dee®ee³e& keÀes Kegpeueer Gþleer nw 

Deewj Hetíves Jeeuee yesnesMeer ceW kegÀí Yeer Hetí mekeÀlee nw Deewj keÀnves Jeeuee 

DeHeveer keÀ®®eer mecePe mes kegÀí Yeer peJeeye os oslee nw Deewj #eCeYej kesÀ efueS 

oesveeW KegMe jnles nQ~ Ssmes keÀe³e& keÀes yeg× Dee®ee³e& GHeêJe keÀnles nQ~ Debeflece 

100 meeue ceW Ssmee Dee®ee³e& GHeêJe Ketye ngDee nw~ ceQ lees keÀnleer ntB efkeÀ 

Meemlee keÀes megveves keÀer Hetjer Hetjer Hee$elee peyelekeÀ efJekeÀefmele veneR nes leye lekeÀ 

Þeeslee ³ee efMe



Deeefo kesÀ efueS De³eesi³e keÀLeeDeeW keÀes veneR keÀnvee~ Òeyeg×Heg©



nw~ Deewj yetbo meeiej ceW efceuekeÀj mJe³eb jlveeiej Yeer yeve peeleer nw~ H³eej 

cesje, DevegkeÀcHee cesjer, MeeqkeÌleHeele cesje, meceHe&Ce Deewj SkeÀeûelee DeeHekeÀer~ 

meewoe memlee nw~ Hejbleg ªHeeblejCe keÀer yeele nw - peerJeve keÀer yeepeer ueieeveer 

nw~ metefHeÀ]pce Fmes ]HeÀvee keÀe ]HeÀve keÀnlee nw~ yeg× Deewj efMeJe Metv³e nesves keÀe 

Deewj ceQ Fmes O³eeve kesÀ Òesce ceW ÒeJeeefnle nes peevee keÀnleer ntB~ pewmes efkeÀ 

meebK³eMeeðeer keÀefHeue keÀer ceelee osJentefle Deäebie³eesie megveleer, meerKeleer Deewj 

ªHeebleefjle nesleer ngF& efmeef×oe veoer yevekeÀj yen ieF&~ DeeHekesÀ meeLe Yeer Ssmee 

nes mekeÀlee nw~ Hejbleg Henues DeeHe le³e keÀj uees efkeÀ S



³en efJeefOe cesjs efueS nw efkeÀ veneR~ veneR nw lees ÒeceeefCekeÀlee mes efJeefOe mes otj 

jns~ 


Deye efJeefOe met$e keÀes {bie mes mecePe ueerefpeS~ 

ÜeoMe ceW mes keÀesF& mLeeve ceW, DeLeJee Dev³e J³eeqkeÌle JemlegceW~ 

Metv³eYeeJe mes Hejce ÒekeÀeMee, Òeieìs jns ve ogv³eJeer DeeMee~~ 

H³eejs oesmlees! 

leb$e Meeðe ceW ÜeoMe mLeeve keÀe yengle yeæ[e cenlJe nw~ mebHegCe& Mejerj 

keÀe Deewj peerJe keÀe mJemLe DeefmlelJe Gve kesÀvêeW mes ner nw~ ’O³eeve efJe%eeve“ 

ceW ³en yeeleW ceQves efJemleej mes yeleeF& nQ~ efMeJe Üeje leb$e Meeðe ceW yeleeS ngS 

yeejn mLeeve Deeflemet#ce Deewj Jew%eeefvekeÀ nQ~ JeneB efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀer 

keÀuHevee keÀes mLeeve veneR nw~ neB, Jes mLeeve Hejce me®®eeF& nQ, Jen kegÀojleer 

efJe%eeve nw, efHeÀj Yeer Jen SkeÀ je]pe nw keÌ³eeWefkeÀ Gve yeejn mLeeveeW kesÀ meeLe 

ceveg



pewmeer nes ieF& nQ~ 

Deepe keÀe ceveg



mLeeve nQ Jen jnm³ece³e {bie mes yeves nQ~ DeeOegefvekeÀ Jew%eeefvekeÀ ceeveme Fmes 

jnm³e veneR keÀnsiee~ Jen keÀnsiee efkeÀ ³es lees nsjeref[ìjer neslee nw! Hejbleg ³en 

efyevog, ³en kesÀvê DeeefKej nsjeref[ìer ceW Glejs kewÀmes? DeeF& keÀneB mes ³es MeeqkeÌle³eeB? 

³es Tpee& kewÀmes Glejer DeeHekesÀ ne[-ceebme kesÀ efHeb[ ceW? meJe&ÒeLece efkeÀmeves 

yeveeS ³es kesÀvê? - ³es meejs ÒeMve $eÝiJeso kesÀ veemeoer³e megkeÌle pewmes DevegÊej 

DeLeJee ieeieea kesÀ ÒeMveeW keÀer lejn Deefle ÒeMve nQ~ ceveg



meJe&KeuJeefceob mel³eb veev³eoefmle meveeleveb - 

cesjs efmeJee³e ³eneB kegÀí Yeer meveeleve veneR nw~ leye ye´ïee efJe



Gmes osJeer kesÀ ªHe ceW mJeerkeÀej veneR keÀj mekeÀles~ 

Jes ceeveles nQ efkeÀ ³en DeeefJe



veneR~ efpememes Hetje YeeJe yeoue ie³ee~ 

peveveer keÀe DeLe& nw - pees veS veS keÀes pevce os mekeÀleer nw~ Jen ve³ee 

kegÀí Yeer, kewÀmee Yeer nes mekeÀlee nw~ kewÀmee nesiee? Fme je]pe keÀes Hetjer lejn mes 

keÀesF& veneR peeve Heelee~ 

ceQves Ssmeer IeìveeSb Yeer megveer nQ efkeÀ meesveesûeeHeÀer efjHeesì& ceW ieYe& ceW 

ueæ[keÀe nw Ssmee efoKeeF& efo³ee nes Hejbleg pevce ueæ[keÀer keÀe ngDee~ kewÀmes? 

ceMeerve ³ee [e@keÌìj keÀer Yetue Yeer veneR Leer~ lees kewÀmes Ieìer ³en Ieìvee! ceQ 

keÀntBieer efkeÀ JeneB SkeÀ De%eele, met#ce Deewj DeMejerjer peveveer keÀece keÀj ieF&~ 

efkeÀmeer HeeJej ves Debeflece cenerveeW ceW ye®®es keÀer peeefle Deewj efve³eefle yeoue oer~ 


ceQves ³en meye keÌ³eeW keÀne? - FmeefueS efkeÀ DeeHekesÀ Mejerj kesÀ iegHle 

MeeqkeÌle mLeeveeW mes DeeHe Heefjef®ele neW~ GmekeÀer GHeemevee keÀjes~ GmekesÀ Òeefle 

ue#³e oes~ GvekesÀ Üeje Deeles ngS DeeosMeeW keÀes megvees~ Deewj nesles ngS HeefjJele&veeW 

keÀes osKees~ Jen peeveves kesÀ yeeo ner DeeHekeÀes Helee ®euesiee efkeÀ DeeHekeÀe Mejerj 

SkeÀ osJeeue³e nw Deewj GmeceW keÀF& osJeer-osJelee (efn[ve keÀceev[dme) yewþs nQ~ 

DeeHeves keÀYeer GmekesÀ Òeefle O³eeve veneR efo³ee~ 

leb$e Meeðe Gve MeeqkeÌle³eeW kesÀ Òeefle DeeHekeÀes yeej yeej peieelee nw 

DeLee&le Gve met#ce MeeqkeÌle kesÀvêeW kesÀ Üeje DeeHekeÀes O³eeve kesÀ Òeefle Deeves kesÀ 

efueS Òesefjle keÀjles nQ~ neB, MeeðeeW keÀer Yee



mecePevee Deepe kesÀ ceveg



Deye DeeF&S efJeefOe kesÀ efJe



efMeJe keÀnvee ®eenles nQ efkeÀ MeeqkeÌle³eeW kesÀ peeieves mes efmeef×³eeB yeæ{leer 

nQ~ efmeef×³eeB keÀYeer keÀYeer meeOekeÀ keÀer meeOevee keÀes ®eewHeì Yeer keÀj mekeÀleer nQ~ 

meeOekeÀ DeOeëHeeflele nes mekeÀlee nw~ neB, Deiej Helee ®eue ie³ee efkeÀ met#ce kesÀvê 

keÌ³ee nQ? kewÀmes ceoo keÀjles nQ? Gve kesÀvêeW mes kewÀmes keÀece efue³ee peelee nw? 

Gve kesÀvêeW efkeÀ MeeqkeÌle keÌ³ee nw? Flevee DeodYego osn Hee³ee lees peerJe pebleg keÀer 

Yeebefle veneR cejvee nw~ 

oesmlees, Hejbleg Gme DeodYegolee keÀes peeve uesves kesÀ yeeo keÌ³ee? meeOekeÀ 

keÀes Kego keÀer MeeqkeÌle³eeW mes ³ee Dev³e mes DeefYeYetle lees nesvee ner veneR nw~ 

DeeefKej MeeqkeÌle Yeer keÀye lekeÀ? Mejerj Yeer keÀye lekeÀ? efmeef×³eeB Yeer keÀye 

lekeÀ? 

Metv³eYeeJe O³eeve keÀe DeLe& ceQ kegÀí ³etB keÀªbieer efkeÀ peerJeve kesÀ Deble kesÀ 

Henues mepeielee kesÀ meeLe Hee³ee ngDee Deble~ cegeqkeÌle kesÀ Henues cegeqkeÌle~ ÒeeeqHle 

kesÀ yeeo meceeeqHle~ %eeve keÀer efoHleer DeeHekeÀes SkeÀ Ssmee ÒekeÀeMe osieer efkeÀ peneB 

DeeHekeÀes mel³e DeHeves mHeä ªHe ceW efoKeeF& os Deewj DeeHekeÀes Gme mel³e kesÀ 

Gpeeues ceW efoKeeF& os efkeÀ ’kegÀí Yeer veneR nw~ pees kegÀí Yeer nw Jen Mejerj ceW 

nw~“ Deewj Deble ceW lees Mejerj keÀer JeemleefJekeÀlee nw - Metv³elee~ 

Flevee ner veneR~ peye mJe³eb ceW Ssmeer JeemleefJekeÀlee keÀe yeesOe peiesiee 

leye meeLe meeLe Dev³e Jemleg DeLeJee J³eeqkeÌle efoKeeF& os DeLeJee GmekeÀe 

mcejCe nes GmeceW Yeer ³ener YeeJe keÀjes~ 

oes Mejerj DeLeJee efkeÀmeer Yeer HeoeLe& keÀer Debeflece JeemleefJekeÀlee Metv³e 

ner nw~ Fme YeeJe mes nj ÒekeÀej keÀer DeeñeJe (ceve keÀe cewue) Oegue peelee nw~ 

³eneB Keeme yeele ³en nw efkeÀ pees Kego ceW osKevee nw Jener Dev³e Jemleg Deewj 

J³eeqkeÌle ceW Yeer osKevee nw~ 

oesmlees! keÀYeer keÀYeer DeeYeemeer %eeve Hewoe neslee nw~ ogëKees kesÀ keÀejCe 

#eefCekeÀ Jewjei³e Yeer Òeieìlee nw~ keÀYeer efoue keÀes Hengb®eer ngF& keÀesF& þsme Deeoceer 




keÀes megVe keÀj osleer nw~ Goemeer mes Yej osleer nw~ Ssmeer #eCeeW ceW GmekesÀ efueS 

ogefve³ee efvejLe&keÀ nes peeleer nw~ Hejbleg ³eeo jns, ³en %eeveeJemLee veneR nw~ 

oesmlees! osJeoeme lees keÀesF& Yeer yeve mekeÀlee nw Hejbleg ³eneB lees osJeoeme 

Deewj Heejes oesveeW Metdv³e yeve peeves ®eeefnS~ leye Jen GÊece keÀesefì keÀer Goemeervelee 

nw~ efpemes efveJexoeJemLee keÀnles nQ~ Hejbleg ceve osJeoeme pewmee nw; Jen megVe nes 

peelee nw Hejbleg Heejes keÀer YećeCee veneR efceìleer~ Heejes keÀuHevee ceW mes veneR 

nìleer~ DeeHekeÀer efpevoieer ceW ]Kegoe vee ]Keemelee Ssmeer #eCe Dee peeS lees Gmes 

Metv³e O³eeve cele mecePe uesvee~ 

Deeoceer DekeÀmej Ssmee keÀjlee nw~ kegÀí ueesieeW keÀes efJeefOe³eeW kesÀ kegÀí 

ner DebMe ³eeo jn peeles nQ~ Deewj ef]peboieer ceW Deeles peeles megKe-ogëKe keÀer 

yeoueleer HeefjefmLeefle³eeW ceW yeoueleer jnleer ceeefmekeÀlee keÀe cesue DeHeveer mecePe 

kesÀ Devegmeej O³eeve efJeefOe kesÀ meeLe efceueekeÀj Gmes DevegYetefle mecePe uesles nQ~ 

ceQ keÀnleer ntB efkeÀ keÀce mes keÀce DeeHekesÀ meeLe Ssmee cele nesves osvee~ 

O³eeve kesÀ veece mes Yeéfcele nesves keÀer peªjle veneR nw~ p³eeoelej ueesie O³eeveefJeée 

ceW veneR Hejbleg YećeefJeée ceW ®eueles jnles nQ~ Deewj Yeéfcele keÀjves Jeeues leLeekeÀefLele 

O³eeve-iegª Yeer O³eeve kesÀ ceekexÀì ceW Deemeeveer mes efceueles nQ~ FmeefueS meeJeOeeve 

jnW~ 

efJeefOe keÀnleer nw efkeÀ Mejerj keÀes DeeO³eeeqlcekeÀ ªHe mes peeve efue³ee, 

Jew%eeefvekeÀ ªHe mes peeve efue³ee, MeeqkeÌle kesÀvêeW keÀes Hen®eevee Deewj GmekeÀe 

DeeO³eeeqlcekeÀ efJekeÀeme ceW GHe³eesie Yeer efkeÀ³ee~ efHeÀj Yeer HetCe& DeO³eelce ceW lees 

DeeHekeÀe ÒeJesMe leYeer ner nesiee peye DeeHe efceì peeDees~ DeLee&le Deye ve keÀesF& 

Dee%ee ®e¬eÀ keÀer ef®evlee, ve kegbÀ[efueveer keÀer, ve Deveenle ®e¬eÀ keÀer efHeÀ¬eÀ, ve 

menðeoue keÀceue keÀer, Deye meejs kesÀvêeW mes mebHeke&À Metv³e nes peevee nw~ 

peye ®eslevee keÀneR Yeer kesÀeqvêle veneR jner Jen kesÀJeue mee#eer yeve ieF& 

efHeÀj kesÀvêeW mes keÌ³ee uesvee osvee? Mejerj kesÀ kesÀvêeW ceW Yeues MeeqkeÌle meb®eej nes 

54 / O³eeve jnm³e



Hejbleg Fme efJeefOe ceW meeOekeÀ leerJe´ YeeJevee keÀjlee nw efkeÀ Deye cesje Gmemes kegÀí 

Yeer uesvee osvee veneR nw~ 

efpemeceW kesÀvê yemes nQ, Jen Mejerj ner DemLee³eer nw lees efHeÀj Gme 

Mejerj keÀer meerefcele MeeqkeÌle keÀe ceesn keÌ³eeW? Deye MeeqkeÌle keÌ³ee - DeMeeqkeÌle 

keÌ³ee? Deye %eeve keÌ³ee - De%eeve keÌ³ee? DeJe efJe



56 / O³eeve jnm³e


Meyo Metv³e YeeJe O³eeve 

OeejCee - 135 



keÀesF& Meyo keÀes HetJe& De© Heeís, Metv³e YeeJe keÀe O³eeve Oejes leemes~ 

Metv³e ªHe yeve peeJes ³eesieer, Metv³eekeÀej efMeJe ceneYeeieer~~ 





efkeÀmeer Yeer Meyo kesÀ Henues 

Deewj yeeo ceW pees Metv³e 

(Meebefle) Leer; Gme Hej 

O³eeve keÀjkesÀ Metv³eekeÀej 

Hejce mJeªHe ceW ÒeJesMe keÀj 

uees ~ 

58 / O³eeve jnm³e

~~ ßmeJee&lceves veceë~~ Meyo Metv³e YeeJe O³eeve 




³eneB MeyoMetv³e O³eeve 

efJeefOe keÀn jner nw efkeÀ Meyo Yeues 

Deeles peeles jnW Hejbleg DeeHekeÀes ceve 

Deewj yegef× kesÀ meeLe veneR peevee 

nw~ GmekesÀ DeLe& Ieìve ceW veneR 

Heæ[vee nw~ DeeHekeÀes kesÀJeue Metv³elee 

keÀes ner ue#³e yeveevee nw~ Meyo 

kesÀ DeLe&IeìveeW ceW veneR Heæ[vee nw~ 

Meyo Hej meef¬eÀ³e nesves kesÀ efueS 

ceve keÀes Tpee& veneR osveer nw~ 

kesÀJeue Meyo kesÀ Henues Deewj Meyo 

kesÀ yeeo keÀer Meebefle ceW ÒeJesMe 

yeveeS jKevee nw~ 

60 / O³eeve jnm³e




kegÀojle ves ceve veece keÀer yeæ[er Depeerye ®eerpe yeveeF& nw~ Jen Yeer ve 

meguePeeF& peeS Ssmeer SkeÀ Hensueer nw~ Gmes meguePeeles meguePeeles keÀF& ueesie 

GuePe peeles nQ~ ceve keÀes meguepeeves kesÀ efueS efJeéeeefce$e leHe ceW yewþlee nw Deewj 

cesvekeÀe Dee peeleer nw~ Meg¬eÀe®ee³e& leHe ceW yewþles nQ Deewj FvêkeÀv³ee pe³ebefle Dee 

peeleer nw~ vej-veeje³eCe yeefêkeÀeÞece ceW leHe keÀjles nQ Deewj meesuen npeej 

DeHmejeSB Dee peeleer nQ~ vej veeje³eCe Gve DeHmejeDeeW keÀes DeHeveer efmeef× 

efoKeeves kesÀ efueS GJe&Meer Òeieì keÀjles nQ Deewj Debpeeves ceW DenbkeÀej kesÀ keÀejCe 

Hegjpe&vce kesÀ yebOeve ceW HebÀmeles nQ~ ³eesieer Yejle ce=ieMeeJekeÀ keÀer j#ee ceW mJe³eb 

DeO³eelce ceeie& mes efJe®eefuele nes ieS Deewj ceve kesÀ keÀejCe ce=ie ³eesefve ceW Hewoe 

nesvee Heæ[e~ nceejs HegjeCeeW ceW ceve Deewj cee³ee keÀes mecePeves kesÀ efueS Ssmes lees 

DemebK³e GoenjCe nQ~ keÀLeekeÀejeW kesÀ Üeje HegjeCeeW keÀe J³eeHeejerkeÀjCe ve nes 

Deewj HegjeCekeÀLee kesÀJeue ceveesjbpekeÀlee ve yeve peeS lees HegjeCeeW keÀe mel³e 

ceveg



Meyo keÀe mebyebOe Þees$eseqvê³e (keÀeve) kesÀ meeLe nw, lees Deye efHeÀj mes Meyo keÀer 

yeele keÌ³eeW? 


ceQ efHeÀj mes SkeÀ yeej keÀnleer ntB efkeÀ leb$e Meeðe keÀer kegÀí efJeefOe³eeB 

Deewj ³eesieMeeðe kesÀ ÒeeCee³eece Deewj Deemeve Yeer keÀYeer keÀYeer SkeÀ otmejs mes 

Fleves efvekeÀì nessles nQ efkeÀ meeOekeÀ keÀes Ssmee ueielee nw efkeÀ Fve oesveeW ceW keÀesF& 

HeÀke&À veneR nw~ Hejbleg JeemleefJekeÀlee ceW Ssmee veneR neslee~ keÀYeer keÀYeer oes 

efJeefOe³eeW kesÀ yeer®e Fleveer met#ce Yeso jsKee nesleer nw efkeÀ Deiej Gmes SkeÀ efJeMes



cesjs keÀnves keÀe nsleg ³en nw efkeÀ SkeÀ efyeboer cee$e mes Meyo, DeLe&, ¢M³e, 

YeeJe meye yeoue peelee nw~ Jewmes ner keÀF& O³eeve efJeefOe³eeB Ssmeer nw efkeÀ efpemeceW 

keÀesF& Keeme HeÀke&À veneR efoKelee efHeÀj Yeer HeÀke&À neslee nw~ Metdv³e YeeJe mes mebueive 

O³eeve efJeefOe³eeW ceW Henues nceves HeeB®e %eeveseqvê³eeW keÀes YeécekeÀ ceevekeÀj GmekesÀ 

jbieeW kesÀ Heej peekeÀj Metv³e ceeve uesves keÀer efJeefOe Hej ®e®ee& keÀer~ JeneB yeele 

%eeveseqvê³e Hej ner DeìkeÀ peeleer Leer~ peye keÀeve kesÀ mLeeve Metv³e keÀe ner YeeJe 

¢æ{ nes ie³ee lees efHeÀj Meyo Deewj MeyoeW keÀe DeLe&Ieìve Deewj efHeÀj GmekeÀer 

Òeefleef¬eÀ³ee kesÀ efueS keÀesF& iegbpeeF&Me ner veneR ye®eleer~ Hejbleg ³eneB Meyo kesÀ 

Henues Deewj Meyo kesÀ yeeo Metv³e keÀe YeeJe keÀjvee nw~ 

FmekeÀe DeLe& ³en ngDee efkeÀ Henues Metv³eeJekeÀeMe Lee~ efHeÀj efkeÀmeer 

keÀejCe mes keÀeve ves Meyo megvee~ Meyo OJeefvele neskeÀj Meeble nes ie³ee~ DeLee&le 

Meyo megveves keÀer Henues keÀer Meebefle keÀes #eefCekeÀ mce=efle ceW jKekeÀj efHeÀj legjble 

Meyo megve uesves kesÀ yeeo keÀer Meebefle (Metv³e) ceW ÒeJesMe keÀj uees~ 

Deye Mee³eo DeeHekeÀer mecePe ceW Dee³ee nesiee efkeÀ Fme efJeefOe keÀe 

meerOee mebyebOe ceve kesÀ meeLe nw~ keÀeve lees SkeÀ GHekeÀjCe cee$e nw~ pees Meyo 

ûenCe keÀjkesÀ Yeerlej osles nQ efHeÀj ceve Deewj yegef× kesÀ Üeje GmeHej efHeäHes



Tpee& ner veneR efceuesieer, Gmes keÀe³ee¥efvJele nesves ner veneR oWies lees efHeÀj Meyo 

GlHeVe nesves kesÀ yeeo Yeer, OJeefvele nesves kesÀ yeeo Yeer, Gmes megveves kesÀ yeeo Yeer, 

megveves keÀer Òeef¬eÀ³ee DeLeJee Òeefleef¬eÀ³e veneR Ieìsieer~ 

keÌ³eeWefkeÀ Meyo kesÀJeue GHekeÀjCe lekeÀ Hengb®ee~ Hejbleg efJeefOe ceW [tyeer 

ngF& DeeHekeÀer ®eslevee ves GHekeÀjCe ves pees osvee ®eene GmekeÀe mJeerkeÀej ner veneR 

efkeÀ³ee~ DeeHekeÀer mepeielee ves Meyo kesÀ Henues keÀe Metv³e (Meebefle) keÀe mcejCe 

keÀjkesÀ Meyo keÀer GHes#ee keÀj oer~ Deewj Meyo kesÀ yeeo Hegveë íeF& ngF& Meebefle keÀes 

Meyo kesÀ Henues keÀer Meebefle kesÀ meeLe peesæ[e~ DeLee&le Meyo Dee³ee Deewj ie³ee 

Hejbleg DeeHekeÀes efJeef#eHle veneR keÀj Hee³ee~ DeeHeves DeHeveer Meebefle kesÀ meeLe keÀe 

DevegmebOeeve veneR leesæ[e~ DeeHeves DeHevee efmLejlJe veneR Kees³ee~ efpememes Metv³e 

YeeJe yeæ[e yeve ie³ee Deewj Meyo keÀe ÒeYeeJe Metv³e yeve ie³ee~ Meyo DemeHeÀue 

jne, efveëMeyo keÀer Metv³elee meJeexHeefj jner~ 

neB! Jewmes lees keÀF& ueesie ogefve³eeb ceW Ssmes nQ pees DeeHekeÀer yeele ceW neB 

peer, neB peer keÀjles jnles nQ~ Deewj yeele GmekesÀ Yeerlej lekeÀ peeleer ner veneR~ 

GmekeÀe ceve efkeÀmeer Deewj yeele ceW YeìkeÀlee nw~ DeeHe IebìeW lekeÀ þies peeles nes 

Deewj ceeve uesles nes efkeÀ keÀesF& DeeHekeÀes megve jne nw~ Deewj DeeHekeÀes þieves Jeeuee 

Yeer þiee pee jne nw GmekesÀ ceve kesÀ Üeje~ 

keÌ³eeWefkeÀ Gmeves DeeHekeÀer yeele ceW O³eeve veneR efo³ee~ FmekeÀe DeLe& ³en 

veneR Lee efkeÀ Ssmes ueesie Meyo Metv³e O³eeve keÀj jns Les~ GvekeÀe ceve GvnW otmejs 

efJe®eej, efJe



ef®eÊe Metv³elee DeLeJee Deceveer DeJemLee lees keÀneR Yeer veneR nw~ íesìer 

meer ³en yeele ceQves FmeefueS yeleeF& efkeÀ DeeHe mepeie yevees~ Henues mJe³eb keÀes 

peevees Hen®eevees, Kego ceW yewþs ngS þie keÀes Yeer peevees~ DeeHe efkeÀmeer keÀes þie 

Yeer jns nes Deewj Kego þies Yeer pee jns nes~ efHeÀj Yeer DeHeves keÀes nesefMe³eej, 

me³eeves leLee J³eJeneª mecePeles nes~ ³en kewÀmeer Ie=älee nw! Fme keÀìg mel³e keÀes 

Yeer mecePe uees~ 

efkeÀmeer kesÀ Òeefle ogue&#³e jnkeÀj Yeer neB peer, neB peer mes Deeéeemeve 

Deewj efjmHeesvme osves keÀe veeìkeÀ keÀjkesÀ DeeHe meeceeefpekeÀ, ceeveefmekeÀ Deewj 

veweflekeÀ DeHejeOe keÀj jns nes~ DeeHe peye Fme mel³e keÀes peeve HeeSbies leYeer 

me®®eer efveëMeyolee ceW Glej HeeSbies~ 

MeyoMetv³elee keÀe DeLe& nw, ef®eÊe keÀe MeyoeW kesÀ efueS mee#eer jnkeÀj 

DeLee&le MeyoeW kesÀ YeeJe Deewj DeLe& kesÀ meeLe ve yenkeÀj Meyo kesÀ HetJe& keÀer Deewj 

Meyo kesÀ yeeo keÀer pees DeeHekeÀer Meebefle Leer, pees Metv³elee Leer GmeceW efmLej 

jnvee~ 


³en O³eeve Yeer Flevee Deemeeve veneR nw~ oesmlees, ceQ DeeHekeÀes [je 

veneR jner ntB Hejbleg DeeHekeÀes meeOevee keÀer ienjeF&³eeW ceW Glejves kesÀ efueS lew³eej 

keÀj jner ntB~ kegÀí efJeefOe³eeB meeOekeÀ kesÀ efueS ®esueWpe pewmeer nesleer nQ~ Hejbleg 

³eneB ®esuesvpe Gþeves kesÀ YeeJe mes keÀece veneR ®euesiee~ oesmlees, O³eeve efkeÀmeer 

Mele& mes veneR meceûelee mes neslee nw~ Jen Òesce pewmee nw~ ue#³e efpelevee ienve 

yevesiee, Gleveer ienjeF&³eeW ceW DeeHe [tyeles peeSbies~ 

keÀnves keÀe nsleg efmeHe&À Flevee ner nw efkeÀ HeefjefmLeefle³eeW kesÀ efueS Feqvê³eeW 

keÀes oes



nw DeeHekeÀer mecePe, DeeHekeÀer DeelcemeÊee, DeeHekeÀer mepeielee~ 

Hejbleg peye DeeHe Gve meyekeÀe efJemcejCe keÀjkesÀ mJe³eb keÀes kesÀJeue 

SkeÀ J³eeqkeÌle DeLeJee Mejerj ner ceeve uesles nes leye mecePe uees efkeÀ DeeHekeÀes 

JeemleefJekeÀlee keÀe efJemcejCe nes ie³ee nw~ 

cesjer ¢efä mes mel³e keÀe efJemcejCe ner HeeHe keÀes pevce oslee nw~ HegjeCeeW 

ceW JeefCe&le DemebK³e ÒekeÀej kesÀ HeeHe Deewj GvekesÀ HeÀueeW kesÀ JeCe&ve mes Deewj vekeÀeX 

mes cesje kegÀí uesvee osvee veneR nw~ nes mekeÀlee nw efkeÀ cesje ³en DeefYeÒee³e 

JesoJ³eeme ³ee efkeÀmeer Yeer Dev³e J³eeme mes ve efceues~ efkeÀmeer Yeer Meeðe Deewj 

HegjeCe ceW mes Ssmee efveJesove ve {tB{ HeeDees~ Hejbleg Fmemes Yeer cesje keÀesF& uesvee 

osvee veneR nw~ 

cesje keÀece DeeHekeÀes DeOece& keÀjles ngS jeskeÀves keÀe veneR nw~ Hejbleg 

DeeHekeÀe meerOee meerOee Hejce Oece& ceW ÒeJesMe keÀjvee nw~ pees Oece&, efkeÀmeer 

efMeKej, OJepee, íeHe, efleuekeÀ, efueyeeme ³ee mebÒeoe³e mes veneR pegæ[e nw Hejbleg 

meerOee ner ceveg



mekeÀlee nw~ FmeefueS lees $eÝef



oesmlees! Meyo ceejkeÀ nw, Meyo leejkeÀ nw, Meyo G×ejkeÀ nw, Meyo 

DeJeveefle Yeer nw Deewj GVeefle Yeer~ Meyo ye´ïe nw~ Deewj ye´ïe kesÀ lees DeveskeÀ ªHe 

nesves Hej Yeer efveie&gCe nw - yeme Flevee ner ³eeo jKevee~ ³en ceve keÀer oJeeF& nw, 

ceve keÀe Fueepe nw, mecePe keÀer kegbÀpeer nw~ Meyo meyekegÀí nesves Hej Yeer kegÀí 

veneR nw~ pees kegÀí Yeer HeefjCeece efoKeles nQ, Jes ceve kesÀ keÀejCe nQ~ 

SkeÀ yeej yeg× keÀer meYee ceW SkeÀ Deeoceer PegbPeueelee ngDee Dee³ee 

Deewj yeg× Hej LetkeÀe~ yeg× ves SkeÀ Jeðe mes ieboieer meeHeÀ keÀj oer~ Deewj efHeÀj 

Oeerjs mes Hetíe efkeÀ kegÀí Deewj keÀnvee nw? Gme #eCe lees Jen Deeoceer ®euee ie³ee 

Hejbleg otmejs efove Dee³ee Deewj yeg× kesÀ Hewj HekeÀæ[keÀj keÀne efkeÀ cegPes cee]HeÀ 

keÀerefpeS~ kegÀí ueesieeW kesÀ Üeje GkeÀmeeves Hej cegPes DeeHe Hej yengle ¬eÀesOe Dee 

ie³ee Lee~ JeemleJe ceW DeeHe Hej LetkeÀvee Jen cesjs DeHeMeyoeW keÀes keÀnves keÀe SkeÀ 

{bie ner Lee~ ceQ DeeHekeÀes yengle yegjs Meyo keÀnvee ®eenlee Lee Hejbleg cesjs ¬eÀesOe 

keÀe efJejs®eve Fme ÒekeÀej mes ngDee~ cegPes DeeMee Leer efkeÀ DeeHe ¬eÀesefOele neWies, 

DeeHekesÀ efMe



keÀes Meyo kesÀ meeLe cele peesæ[es~ ceve keÀes GkeÀmeves keÀe ceewkeÀe cele osvee~ ceve 

keÀe DevegmebOeeve cele keÀjvee~ ceve kesÀ DeLe&Ieìve ceW veneR Heæ[vee~ 

Meyo kesÀ Henues Deewj yeeo keÀer Metv³elee Fleveer ienve yeveeDees efkeÀ 

Meyo mJe³eb Metv³e yeve peeS~ Deiej kegÀí ye®es lees kesÀJeue Metv³e, O³eeve, 

Meebefle, mLew³e& Deewj DeelcemLelee~ 


³en Òe³eesie SkeÀeble ceW veneR nes HeeSiee~ ³en O³eeve keÀceje yebo 

keÀjkesÀ veneR nesiee~ ³en efJeefOe lees efJeHejerle mes efJeHejerle HeefjefmLeefle ceW De®ís 

mes De®íer lejn ¢{ nes peeSieer~ efJeHejerle Òeke=Àefle kesÀ ueesie, efJeHejerle ceenewue 

Deewj DeeHeÊe keÀeue ceW ner DeeHekesÀ O³eeve keÀer keÀmeewìer nw~ DeeHekesÀ O³eeveer nesves 

keÀe ceeHeob[ ner ³ener nw~ 

®eejeW Deesj mes efveboe, DeHeÀJeeSb, veHeÀjle, Deewj ieeefue³eeB yejme jner 

neW Deewj DeeHe Gve DeefÒe³e MeyoeW keÀer HetJe& Deewj yeeo ceW Metv³e YeeJe O³eeve 

keÀjles jnes leye DeeHe mJe³eb Metv³e ªHe yeve peeSbies, Kees peeSbies, Metv³eekeÀej 

efMeJelJe ceW DeeHekeÀe ÒeJesMe nes peeSiee~ 

Yeejleer³e HejbHejeiele Oeeefce&keÀ ceeveme Deewj Heg©



J³eeK³eeSb Metv³e ceW, Meyo ceneMetv³e ceW Deewj meeOekeÀ Metv³eeefleMetv³e oMee ceW~ 

Fmemes De®íe keÌ³ee nes mekeÀlee nw? 

70 / O³eeve jnm³e


efJeée Metv³e YeeJe O³eeve 

OeejCee - 136 

efJeéeMetv³e YeeJe O³eeve 


efvepe Mejerj men meJe& efoMee ceW, Metv³e YeeJe jns efove efveMee ceW~ 

meJe& Metv³e efyeveg ¬eÀce mes O³eeJener, meeOekeÀ SkeÀ ef®eÊe nes peeJener~~ 





DeHeves Mejerj meefnle meJe& 

efoMee ceW De-¬eÀce ªHe mes 

kesÀJeue Metv³e keÀe YeeJe 

keÀjkesÀ SkeÀef®eÊe nes peeDees~ 

72 / O³eeve jnm³e

~~ ßmeJee&lceves veceë~~ efJeée Metv³e YeeJe O³eeve 




ceQ veneR ®eenleer ntB efkeÀ cesjs 

Üeje ÒeMemle Deewj efveefo&ä efkeÀ³ee 

ngDee O³eeve ceeie& Deewj efJeefOe³eeB 

keÀesF& HebLe ³ee mebÒeoe³e yevekeÀj jn 

peeS~ ceQ ³en Yeer veneR ®eenleer nBt 

efkeÀ O³eeve kesÀ veece Hej kegÀí ®eeueekeÀ 

ueesie Jele&ceeve ceveg




Metv³eYeeJe mes mebueive nesves Hej Yeer ³en efJeefOe SkeÀ efJeMes



Deelce¢efä Deewj mHeä DeLe& mJe³eb kesÀ DevegYeJe kesÀ Üeje ÒeeHle nes peeSb~ Hejbleg 

Ssmee njskeÀ kesÀ meeLe veneR neslee~ keÀYeer keÀYeer me®®es nerjs-peJesjele keÀer Hen®eeves 

keÀer efMe#ee kesÀ DeYeeJe ceW efpeboieerYej Deeoceer jbie-efyejbies HelLejeW keÀes ner 

cetv³eJeeve jlve ceevekeÀj FkeÀùs keÀjlee jns~ 

Kewj! ³en yeele keÀjvee FmeefueS peªjer Lee efkeÀ Deiej Fleveer ®e®ee& 

veneR nesleer lees mebYeJe nw efkeÀ kegÀí ueesie kesÀJeue megeqkeÌle³eeW keÀes jì ueW Deewj ceve 

ie{ble DeLe& ueieekeÀj O³eeve kesÀ veece Hej kegÀí Deewj ner ieæ[yeæ[ Keæ[er keÀj oW~ 

ceQ veneR ®eenleer ntB efkeÀ cesjs Üeje ÒeMemle Deewj efveefo&ä efkeÀ³ee ngDee 

O³eeve ceeie& Deewj efJeefOe³eeB keÀesF& HebLe ³ee mebÒeoe³e yevekeÀj jn peeS~ ceQ ³en 

Yeer veneR ®eenleer nBt efkeÀ O³eeve kesÀ veece Hej kegÀí ®eeueekeÀ ueesie Jele&ceeve 

ceveg



Oeerj! ³ees×e! Deelceefveÿ! Deelcemeb³eefcele! DeelceefJepe³eer! %eeveer! yegef×ceeveeW 

ceW Jeefjÿ! MeeqkeÌle Deewj HegÀefle&Jeeve! efpelesvêer³e! Oece&otle! GÊece mebosMeeJeenkeÀ! 

Deewj Þesÿ meef®eJe... ? 

jecee³eCe ceW SkeÀ keÀLee Deeleer nw~ SkeÀ yeej jece nvegceeve keÀes ÒemeVe 

neskeÀj kegÀí ceebieves kesÀ efueS keÀnles nQ~ leye nvegceeve keÀnles nQ efkeÀ JeemleJe ceW 

DeeHe cegPeHej ÒemeVe nQ lees DeeHekeÀer MeeqkeÌle kesÀ meeLe cesjs Ëo³e ceW Jeeme keÀjes~ 

FmekeÀe DeLe& ceW kegÀí ³etb keÀjleer ntB efkeÀ efHeÀj JeemeveeDeeW kesÀ efueS keÀesF& mLeeve ve 

ye®es~ jece kesÀ Jeeme keÀe DeLe& nw Ëo³e ceW meeq®®eoevebo keÀe Jeeme, %eeve keÀe 

Jeeme, menpe l³eeie keÀe Jeeme, efJelejeie keÀe Jeeme, meeef#elJe keÀe Jeeme~ 

Hejbleg Deepe megbojkeÀeb[ ieeves Jeeues Deewj MeefveJeej keÀes nvegceeve 

cebefoj Hej ueeF&ve ceW Keæ[s jnves Jeeues keÀes nvegceeve peer Deiej ÒemeVe neskeÀj 

HetíWies efkeÀ DeeHekeÀes keÌ³ee keÌ³ee ®eeefnS? lees ??????? yes®eejs nvegceevepeer 

HeJeve Jesie mes Yeeie peeSbies~ Jes keÀnWies efkeÀ ³en lees cesjs efJe



peeves keÀer efJeefOe kesÀ efyevee, pees kegÀí Yeer nw GmekeÀe Metv³e kesÀ ªHe ceW O³eeve 

keÀjkesÀ meeOekeÀ SkeÀ ef®eÊe nes mekeÀlee nw~ 

Fme efJeefOe ceW ’oerve-efveMee ceW“- ³en Je®eve cenlJeHetCe& nw~ meeceev³e 

ªHe mes jeef$e kesÀ mece³e Metv³e YeeJe O³eeve keÀjvee Deemeeve nw~ keÌ³eeWefkeÀ 

DebOekeÀej mes íe³ee ngDee efJeée leye ¢efäiees®ej veneR neslee~ efpememes DeeBKe kesÀ 

Üeje ceve keÀes DeveskeÀeveskeÀ efJe



meejs Üej Kegues nQ~ yes®eejer Kegueer DeebKeW YeìkeÀleer jnleer nQ~ Hejbleg GmekesÀ 

Heeme keÌ³ee osKevee, keÌ³ee ve osKevee? FmekeÀe yeesOe veneR nw~ ve ceveg



Fme O³eeve keÀes efMeJe De-¬eÀce ªHe mes keÀjves keÀes keÀnles nQ~ Fmeer 

yeele keÀes yeg× ¬eÀefcekeÀ efJekeÀeme kesÀ Üeje GmekesÀ cenemeg__elee megle (ceneMetv³elee 

met$e) ceW Deevevo keÀes DeHeves DevegYeJe keÀes Deewj Metv³eO³eeve meeOevee He×efle 

keÀes mecePeeves keÀe SkeÀ mec³ekeÀ Òe³eeme efkeÀ³ee nw~ efpemes ceQ ³eneB DeeHekeÀes yelee 

jner ntB - 

SkeÀ mece³e YeieJeeve yeg× ÞeeJemleer veiejer ceW ce=ieej ceelee kesÀ 

cenue ceW ©kesÀ ngS Les~ leye Deevebo mee³ebkeÀeue ceW Òeeflemebuue³eve (O³eeve) ceW 

mes GþkeÀj yeg× YeieJeeve kesÀ Heeme ieS~ Deewj yeg× mes kegÀí ÒeMve keÀjves keÀer 

®esäe keÀer; leye yeg× ves keÀne efkeÀ nw Deevebo! ceQ DeefOekeÀlej Metv³elee efJenej mes 

efJenjlee nBt~ 

Deevebo ves keÀne, ³en ceQ keÌ³ee megve jne ntB? yet× ves keÀne - letves 

þerkeÀ ner megvee nw~ Henues Yeer Deewj Fme mece³e Yeer ceQ DeefOekeÀlej Metv³elee 

efJenej mes efJenjlee ntB~ pewmes (1) ³en ce=ieej ceelee keÀe Òeemeeo, neLeer, 

iee³e, Ieesæ[s, mewefvekeÀ Deeefo mes cesjs efueS Metv³e nQ~ (2) meesves, ®eeboer mes Metv³e 

nQ~ (3) ðeer-Heg©



H³eejs meeOekeÀes! Fme ÒekeÀej ef®eÊe Metv³elee ³eesie ceW YeieJeeve yeg× 

keÀnles nQ efkeÀ pees JeneB veneR neslee Gme YeeJe ceW ÒeJesMe keÀj pees neslee nw Gmes 

meeOekeÀ (O³eeveer) Metv³e osKelee nw~ Deewj pees yeekeÀer jnlee nw GmekeÀe nesvee 

cee$e nw~ Flevee peevelee nw Hejbleg Gme nesves kesÀ meeLe veneR neslee~ Fme ÒekeÀej mes 

Oeerjs Oeerjs meeOekeÀ keÀe ÒeJesMe De-efJeHe³e&mle (pees efceL³ee veneR nw) DeLee&le 

Hejce mel³e nw - Ssmes HeefjMeg× Metv³elee ceW ÒeJesMe neslee nw~ 

ns Deevebo! efHeÀj efYe#eg ceveg



mes jefnle) ®esleëmeceeefOe ceW ef®eÊe keÀes efmLej keÀjlee nw~ leye DeeefkebÀ®ev³eeleve 

me%ee keÀes ueskeÀj pees DeMetv³elee keÀer Heeræ[e Leer Jen veneR nw Deewj vesJemeb%ee keÀer 

DeMetv³elee keÀes ueskeÀj pees Heeræ[e Leer Jen Yeer veneR nw~ Hejbleg ®esleë DeLee&le 

®eslevee DeLee&le peerJeve DeLee&le peerefJele nesves kesÀ keÀejCe Fme íë Dee³eleve 

Jeeueer keÀe³ee keÀes ueskeÀj Heeræ[e lees nw ner~ Fme ÒekeÀej yeesOe peieeles-peieeles pees 

JeneB veneR nw GmekeÀe YeeJe keÀjkesÀ Deeies kesÀ Metv³eeW ceW ÒeJesMe keÀjvee nw~ 

®esleëmeceeefOe mes Deeies GþkeÀj (13) DeefveefceÊe ®esleë meceeefOe ceW þnjvee 

nw~ Hejbleg O³eeveer peevelee nw efkeÀ ³en DeefveefceÊe ®esleë meceeefOe DeefYemebmke=Àle 

nw~ DeLee&le efpemekeÀer ef¬eÀ³ee keÀe ef®ebleve efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ DeefYemebmke=Àle nw, 

Jen Deefvel³e nw, veeMeJeeve nw, efvejesOeOecee& nw, Ssmee peevelee nw~ (14) Ssmee 

peevekeÀj Deewj osKekeÀj GmekeÀe ef®eÊe keÀece-DeeñeJeeW DeLee&le Yeesies®íe mebyebOeer 

ef®eÊe keÀeueg



legPes meerKevee ®eeefnS~ 


Metv³eYeeJe O³eeve ceW Yeues DeveskeÀ efJeefOe³eeB neW~ efpemes efMeJe DeHeves 

{bie mes yeg× DeHeves {bie mes Deewj ceQ cesjs {bie mes mecePee jner ntB~ Hejbleg yeele 

mLetue ceW mes met#ce ceW, met#ce ceW mes Deeflemet#ce ceW Deewj Deeflemet#ce ceW mes met#ce 

mes Yeer Heej peekeÀj ’ve kegÀí“ keÀe YeeJe ner ef®eÊe ceW yevee jns Deewj meeOekeÀ 

keÀe meosn HejcecegeqkeÌle ceW ÒeJesMe nes, ³ener O³es³e nw - efpemes efMeJe Deewj 

Helebpeefue SkeÀ ef®eÊeJeeve keÀnles nQ~ yeg× Metv³eleeefJenej keÀnles nQ Deewj ceQ 

Metv³eYeeJeueervelee keÀnleer ntB~ DeeHe DeHeves DevegYeJe mes Deewj kegÀí Yeer keÀn 

mekeÀles nQ~ Hejbleg ceQ Flevee ner ®eentBieer efkeÀ ®eueles efHeÀjles meesles peeieles DeeHe 

Deel³ebeflekeÀ DeJemLee ceW efJenjes Deewj Metv³eYeeJe mes keÌuesMecegeqkeÌle keÀe DevegYeJe 

keÀjes~ 




84 / O³eeve jnm³e


osn Metv³e YeeJe O³eeve 

OeejCee - 137 

osnMetv³e YeeJe O³eeve 


efvepe Mejerj ceW #eCe Yej O³ee³ees, kesÀJeue Metv³e Hejce Heo HeeDees~~ 





DeHeves mecemle Mejerj ceW 

kesÀJeue Metv³e keÀe O³eeve 

keÀjkesÀ Hejce Heo keÀes ÒeeHle 

keÀj uees ~ 

86 / O³eeve jnm³e

~~ ßmeJee&lceves veceë~~ osn Metv³e YeeJe O³eeve 




88 / O³eeve jnm³e 

³eneB Fme efJeefOe ceW Mejerj 

keÀes Jew%eeefvekeÀ {bie mes mecePevee nw~ 

pees ceveg




meteqkeÌle yengle íesìer nw~ efJeefOe keÀnleer nw efkeÀ DeHeves Mejerj ceW kesÀJeue 

Metv³e keÀe O³eeve keÀjes Deewj Hejce Heo keÀes ÒeeHle keÀj uees~ 

meteqkeÌle keÀes Heæ{keÀj efHeÀj mes DeeHekeÀes kegÀí HegvejeJe&leve pewmee ueie 

mekeÀlee nw Hejbleg JeemleJe ceW Ssmee kegÀí veneR nw~ efMeJe ves kesÀJeue Metv³e keÀes 

HekeÀæ[keÀj efJeefYeVe OeejCeeDeeW kesÀ mJeªHe ceW efJeefYeVe efJeefOe³eeW keÀes efo³ee nw lees 

FmekesÀ Heerís keÀesF& jnm³e efíHee nw~ 

³eneB Fme efJeefOe ceW Mejerj keÀes Jew%eeefvekeÀ {bie mes mecePevee nw~ pees 

ceveg



DeO³eelce keÀnlee nw efkeÀ Mejerj veeéeble nw DeLee&le Deble ceW meye Metv³e 

nw~ celeueye efkeÀ kegÀí Yeer veneR ye®elee~ efceÆer efceÆer ceW efceue peeleer nw~ Deewj 

efJe%eeve keÀnlee nw efkeÀ ce=l³eg keÀe DeLe& nw [erkeÀcHees]peerMeve Dee@HeÀ yees[er DeLee&le 

Mejerj pees efJeefJeOe HeoeLeeX kesÀ Üeje FkeÀùe neskeÀj SkeÀ veeceOeejer Deewj ªHeOeejer 

DeekeÀej yevee Lee Jen efHeÀj mes efyeKej ie³ee~ 

FmeefueS lees meble keÀnles nQ efkeÀ keÀe³ee keÀeb®e keÀer Hegleueer nw~ keÀesF& 

efceÆer keÀe efKeueewvee keÀnles nQ lees keÀesF& ceeìer keÀe ngpeje~ %eeveer ueesie ÒeYeg keÀer 

HeeWiejer keÀnles nQ Deewj cegceg#eg ®eceæ[er keÀer PeeWHeæ[er~ uesefkeÀve SkeÀ efove Ssmee 

Deelee nw efkeÀ pees Kelce nes peelee nw, ìtì peelee nw, HetÀì peelee nw, efyeKej 

peelee nw~ Jen Ssmes efyeKejlee nw efkeÀ Gmes efHeÀj mes pegæ[ves keÀer keÀesF& mebYeeJevee 

Deepe lekeÀ lees efJe%eeve veneR {tb{ Hee³ee~ DeeOegefvekeÀ efJe%eeve keÀesF& n·er Hemeueer 

peesæ[ ueslee nw Jen þerkeÀ nw Hejbleg ìtìer ngF& meebme keÀes peesæ[ves keÀe GmekesÀ Heeme 

keÀesF& Fueepe veneR nw~ Deiej Jen keÀesF& lejerkeÀe {tb{ Yeer uesiee lees kegÀojle Gmes 

leesæ[ves keÀe ve³ee lejerkeÀe Dee]peceeSieer keÌ³eeWefkeÀ efJe%eeve ceveg



efme× keÀjvee lees yengle Deemeeve nw~ Deewj peye ceveg



keÀYeer keÀYeer éeMeve veefuekeÀe ceW keÀHeÀ Yej peelee nw lees [e@keÌìj ìîetye 

[euekeÀj efmeefjbpe mes GmeceW Yeje ngDee DeveeJeM³ekeÀ keÀ®eje efvekeÀeue keÀj peien 

keÀes meeHeÀ keÀjles nQ~ celeueye efHeÀj mes JeneB Metv³e keÀe efvecee&Ce keÀjles nQ~ ³ener lees 

nw Metv³e keÀer ceefncee~ 

Deeoceer keÀnlee nw efkeÀ ceQ éeeme ueslee ntB Hejbleg kesÀvê ceW Metv³e nw ’ve 

kegÀí nw“ Jen Metv³eeJekeÀeMe ve neslee lees peje meesef®eS keÌ³ee neslee? 

©efOejeefYemejCe leb$e ceW veefuekeÀeDeeW ceW Keeueer peien nw DeLee&le JeneB 

kegÀí veneR nw~ leye lees jkeÌle keÀe Jenve nes mekeÀlee nw~ Hee®eve leb$e ceW cegbn mes 

iegoeÜej lekeÀ Keeueer peien nw FmeefueS lees Yeespeve uesvee, Gmes He®eevee Deewj 

efvejLe&keÀ HeoeLe& ceue kesÀ ªHe ceW yeenj efvekeÀeue osves keÀer Òeef¬eÀ³ee Mejerj Deemeeveer 

mes keÀj mekeÀlee nw~ Sueercesvìêr kesÀveeue ceW Metv³e ceeie& ceW Deiej kegÀí Yej peelee 

leye yeerceejer, Mem$e ef¬eÀ³ee ³ee ce=l³eg keÀer veewyele Deeleer nw~ 

DeefmLe leb$e ceW keÌ³ee nw? DeefmLe³eeW kesÀ yeer®e ceW Keeueer peien nw, leye 

lees GmeceW yeesvecewjes yeve mekeÀlee nw Deewj Gme Keeueer peien keÀer Jepen mes ner 

yue[ keQÀmej pewmes jesieeW ceW HesMesvì keÀe yeesve cewjes ìêbmHueebì efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw 

Hejbleg DeefmLe³eeW kesÀ Yeerlej peien ner veneR nesleer lees?? 

H³eejs YekeÌleeW! 

efkeÀleves GoenjCe otb! keÀeve ceW Metv³elee nw Fme keÀejCe mes lees nce megve 

Heeles nQ~ DeebKe ceW Yeer keÀneR Metv³elee keÀer J³eJemLee nw FmeefueS DeeBKe ¢M³eeW keÀes 

DeHeves ceW Yej mekeÀleer nw~ v³etjesvme ceW Yeer keÀneR met#ce peien nw FmeefueS lees 

mesìsueeF&ì keÀer Yeebefle Mejerj Deewj efoceeie kesÀ yeer®e ceW mebosMee mesleg yejeyej yevee 

jnlee nw~ veejer kesÀ ieYee&Me³e ceW Metv³elee nw, HesÀueesefHe³eve ìîetyme ceW Metv³elee nw, 

DeesJejer]pe ceW Metv³elee nw Fmeer Jepen mes lees yeerpe keÀes HeÀefuele nesves keÀe ceewkeÀe 

92 / O³eeve jnm³e



efceuelee nw Deewj Jen ieYee&Me³e lekeÀ keÀer ³ee$ee keÀjkesÀ Ye´tCe Deewj Ye´tCe mes ye®®es 

ceW ªHeeblejCe nes mekeÀlee nw~ 

Fleves GoenjCe kesÀ yeeo Deye DeeHe Mee³eo mecePe HeeSbies efkeÀ Metv³e 

keÀer ceefncee keÌ³ee nw? meeOeejCe mes meeOeejCe Deewj DeveHeæ{ mes DeveHeæ{ ceveg



94 / O³eeve jnm³e


HeoeLe& Metv³e YeeJe O³eeve 

OeejCee - 138 



efvepe Mejerj ceW keÀjngb YeeJevee, Metv³e efmeJee³e ve keÀesG efJeYeeJevee~ 

leeces meeOekeÀ ¢æ{ ªHe yevenbg, osn HeoeLe& ceW Metv³e ner osKengb~~ 





Mejerj kesÀ jme, jkeÌleeefo 

HeoeLeeX ceW kesÀJeue Metv³e keÀer 

OeejCee keÀjkesÀ %eeve keÀes 

GHeueyOe nes peeDees ~ 

96 / O³eeve jnm³e

~~ ßmeJee&lceves veceë~~ HeoeLe& Metv³e YeeJe O³eeve 




³eneB Hejceelcee 

keÀe DeLe& DeeHekesÀ cebefoj 

ceeqmpeo kesÀ Hejceelcee cele 

ueieevee~ ³eneB ceQ Hejceelcee 

keÀe SkeÀ Keeme DeLe& ues 

jner ntB~ efpemes keÀntbieer 

’peerJeble ®eslevee“~ pees 

HeoeLe& keÀes meb®eefuele jKeleer 

nw~ Deewj veS HeoeLeeX keÀes 

yeveeleer Yeer nw~ efvejLe&keÀ 

HeoeLeeX keÀes Mejerj kesÀ yeenj 

HeWÀkeÀleer nw Deewj megieefþle 

HeoeLeeX keÀes ªHe jbie oskeÀj 

megboj DeekeÀ




Mejerj DeÓgle Yeer nw Deewj megboj Yeer~ Mejerj keÀe Deevebo Yeer nw Deewj 

megKe Yeer~ Deewj otmejs efyebog Hej Mejerj ogKe Yeer nw Deewj Heeræ[e Yeer~ leermejer ¢efä 

mes Mejerj efJe%eeve Yeer nw Deewj %eeve Yeer~ Deewj Jener Mejerj yebOeve Yeer nw Deewj 

cegeqkeÌle keÀe meeOeve Yeer~ 

Mejerj Flevee kegÀí nesves kesÀ yeeJepeto Yeer GmekeÀer DeÓglelee kesÀ Òeefle 

ceveg



keÀer GHes#ee~ ³eneB Hejceelcee keÀe DeLe& DeeHekesÀ cebefoj ceeqmpeo kesÀ Hejceelcee cele 

ueieevee~ ³eneB ceQ Hejceelcee keÀe SkeÀ Keeme DeLe& ues jner ntB~ efpemes keÀntbieer 

’peerJeble ®eslevee“~ pees HeoeLe& keÀes meb®eefuele jKeleer nw~ Deewj veS HeoeLeeX keÀes 

yeveeleer Yeer nw~ efvejLe&keÀ HeoeLeeX keÀes Mejerj kesÀ yeenj HeWÀkeÀleer nw Deewj megieefþle 

HeoeLeeX keÀes ªHe jbie oskeÀj megboj DeekeÀ



osKeles nQ~ oece Deewj ®eece HeoeLe& nQ Deewj ®eslevee Hejceelcee~ ceveg



ueesie cejves keÀer yeele mes keÀebHe Gþles nQ, [j peeles nQ keÌ³eeW? keÌ³eeWefkeÀ 

osnemeeqkeÌle nw~ efpemekeÀer Jepen mes Deepe ogefve³ee p³eeoe y³etìer Dee@efj³eefvì[ nes 

ieF& nw~ FveHewÀkeÌì ueesie ®ece& ue#eer yeve ieS nQ~ Deepe kesÀ ³egie ceW efpeleves 

y³etìerHeeue&j Deewj cemeepe mesvìj leLee efpece nQ Gleves keÀYeer veneR Kegues~ 

neB, ³es meye yeeleW ieuele veneR nw~ Mejerj kesÀ Òeefle mepeie jnvee De®íer 

yeele nw~ Hejbleg Deepe keÀe ceveg



cegPes ueielee nw efkeÀ meceepe keÀneR Flevee yeesu[ ve nes peeS efkeÀ cesue ÒeesmìerìîetMeve 

Deewj HeÀercesue ÒemìerìîetMeve Yeer SkeÀ mìsìme yeve peeS~ mejkeÀej lees meye keÀece 

kesÀ efueS ceev³elee os osieer~ uesefkeÀve meceepe Yeer Ssmeer yeeleeW keÀe ieewjJe uesiee! 

Kewj, efpemekesÀ Hejceelcee keÀes pees cebpetj nw Ssmee Jen keÀjlee nw~ 

ceQ keÀesF& meceepemegOeejkeÀ ³ee ieebOeerJeeoer veneR ntB~ ceQ lees ³en ®eenleer ntB 

efkeÀ ceveg




³es meye cegPes FmeefueS keÀnvee Heæ[ jne nw efkeÀ Ketve Hemeerves keÀer keÀceeF& 

keÀer peien efpeme meceepe ceW ceveg



nesles nQ~ DeHejeOe YeeJe GmekesÀ efoue keÀes kegÀjsolee jnlee nw~ kegÀí yeeleW GvekesÀ 

Yeerlej veemetj yeveer yewþer nQ~ GvekeÀer ]penve megboj penVegce mes ítìves mes yeej yeej 

HegkeÀej jner nw~ GvnW peªjle nw me®®es ceeie&oMe&keÀ keÀer~ 

SkeÀ yeele ³eeo jns! yeg× nes ³ee Debiegueerceeue mel³e lees meyekeÀes 

De®íe ueielee nw~ Meebefle Deewj cegeqkeÌle keÀes meye ®eenles nQ~ Hejbleg GvnW ³eesi³e 

#eCe keÀer Òeleer#ee jnleer nw~ Debiegueerceeue keÀes peye keÀesF& yeg× efceue peelee nw 

leye efHeÀj Jen ®eenves Hej Yeer Debiegueerceeue veneR jn mekeÀlee~ ³eeo jns! ceveg



ceO³ece ÒekeÀej kesÀ ueesie pees meerOee meeoe peerJeve peer jns nQ Hejbleg 

efpevnW kesÀJeue Mejerj keÀe ner yeesOe nw Gmemes Deeies kegÀí p³eeoe mees®e ³ee mecePe 

veneR nw~ Ssmes ueesie Deiej efJeefOe keÀes Heæ{Wies ³ee Fme melmebie kesÀ mebHeke&À ceW DeeSbies 

lees Henues lees Leesæ[e Ieyeje peeSbies efkeÀ pees Òel³e#e nw Jen veneR nw Deewj pees veneR 

nw (Metv³e) Jen nw; Ssmee ceevevee ³ee mecePevee ³en lees Depeerye nw! Hejbleg neB, 

GmekesÀ Heeme Deiej kegÀleke&À veneR nw, Deewj mel³e ceW Glejves keÀer Leesæ[er meer Yeer 

efpe%eemee nw lees GmekeÀe keÀece nes peeSiee~ 

O³eeve ceW yewþles yewþles Gmes DevegYeJe nesves ueiesiee efkeÀ ’MejerjceeÐece 

Keueg Oece& meeOeveced“~ Oece& keÀes ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS ³eneB kesÀJeue Mejerj ner 

meeOeve nw~ Hejbleg FmekeÀe DeLe& ³en ngDee efkeÀ Debeflece mel³e Oece& nw, Mejerj veneR~ 

meHeÀuelee nw meeOeve veneR~ meeOeve lees efmeHe&À ceeO³ece ngDee~ 

$eÝef



keÀejCe ner jbie-ªHe nw~ Jes yes®eejs jbie-ªHe ceW mee#eer Yeer veneR jn mekeÀles Deewj 

peerJeve Yej SkeÀ mes jbie ªHe keÀes HekeÀæ[s jKeves keÀe ³ee ye®eeS jKeves keÀe GvekesÀ 

Heeme keÀesF& Ghee³e Yeer veneR neslee~ leye Ye³e Deewj DeMeebefle keÀe nesvee mJeeYeeefJekeÀ 

nw~ Ssmes ueesie cebefoj ceW Deewj keÀvHesÀMeve yeeskeÌme ceW peekeÀj ceve ner ceve Òee³eef½ele 

keÀj mekeÀles nQ Hejbleg meble kesÀ mebie mes otj Yeeieles nQ~ Ssmee keÌ³eeW? keÌ³eeWefkeÀ meble 

keÀe leHe Deewj leeHe Gvemes menve veneR neslee~ Jes mel³e keÀes peuoer veneR He®ee 

mekeÀles~ neB, Ssmes ueesie ceeuee, leeJeerpe, p³eesefle



neslee nw~ Hejbleg peerle ncesMee mel³e keÀer nesleer nw~ peerle peeûeefle keÀer nesleer nw cetíe& 

keÀer veneR~ Deewj Ssmes ueesie peye peeie peeles nQ leye O³eeve ceW peuoer efmLej nes 

mekeÀles nQ~ 


kesÀJeue Mejerj keÀes ner meJe&mJe ceeveves Jeeues veemecePe ueesieeW kesÀ efueS 

³en O³eeve efJeefOe yengle GHe³eesieer nw~ Deye ³en mecePe uees efkeÀ Fme OeejCee ceW 

kewÀmes Glejvee nw? Hejbleg ³en peeveves mes Henues SkeÀ íesìer meer SkeÀ yeele Deewj 

mecePe ueW~ 

pees ceveg



Deye SkeÀ yeej efHeÀj mes O³eeve oerefpeS~ HeoeLe& Metv³e O³eeve efJeefOe ceW 

DeeHekeÀes Mejerj mes THej Gþves kesÀ efueS DeLeJee Mejerj keÀer ceeveefmekeÀ iegueeceer 

DeLeJee De%eeveJeMe jbie ªHe keÀer Heeræ[e melee jner nw lees Fmemes cegkeÌle nesves kesÀ 

efueS Deewj ce=l³eg Ye³e mes cegeqkeÌle kesÀ efueS DeeHe peneB Yeer nes JeneB Deewj peye Yeer 

Mejerj neJeer nes peeS leye ueieeleej YeeJevee keÀjles jnes efkeÀ cesjs Mejerj keÀer 

meHleOeeleg DeLee&le jme, jkeÌle, ceso, ceebme, DeefmLe, ceppee Deewj Meg¬eÀ Jen meejs 

HeoeLe& Metv³e nQ~ Jes JeemleefJekeÀ veneR nQ Deble ceW lees Metv³elee ner JeemleefJekeÀ nw~ 

Deiej Jen ve kegÀí pewmes veneR nesles lees ve peueles, ve Yeerieles, ve veä nesles, ve 

keÀìles~ Hejbleg mece³e kesÀ meeLe keÀe³ee lees ke=ÀMe nesleer peeleer nw~ osn kesÀ Yeerlej kesÀ 

HeoeLe& #eerCe nesles peeles nQ~ keÀneB ieF& peJeeveer? keÀneB ie³ee meewvo³e&? meerOee 

peJeeye nw~ efceì ieS, Metv³e nes ieS, Kelce nes ieS, ve kegÀí nesles ieS~ 


Deiej ³en efJeefOe DeeHekeÀes peb®e jner nw DeLeJee DeeJeM³ekeÀ ueie jner 

nw, lees DeejbYe keÀjes ¢{ YeeJevee kesÀ meeLe~ Yeerlej osKees DeHeveer ®eceæ[er efHeÀj 

®eceæ[er ceW Yeje jme, jme kesÀ yeeo jkeÌle, jkeÌle kesÀ yeeo ceebme, ceebme kesÀ yeeo ceso 

... SkeÀ SkeÀ keÀjkesÀ meyeceW Metv³e keÀer YeeJevee keÀjes~ lees efHeÀj Deble ceW ÒeMve 

Gþsiee Jen ÒeMve oeMe&efvekeÀ veneR Hejbleg DeefmlelJe ceW mes DeeSiee~ efkeÀ ’ceQ 

keÀneB?“ leye peJeeye Yeer DeefmlelJe ceW mes DeeSiee~ efkeÀ ’ceQ“ lees HeoeLe& ceW 

Lee~ HeoeLe& Metv³e lees ’ceQ“ Yeer Metv³e~ efHeÀj ye®eer jnleer nw kesÀJeue ®eueleer 

efHeÀjleer mepeie ®eslevee~ Ssmeer DeJemLee ceW peye DeeHe ÒeJesMe keÀjsies leye kesÀJeue 

ceQ veneR Hejbleg yeg× Deewj ceneJeerj GHejeble meejs DeJeleej Deewj osJeieCe Yeer 

GlmeJe ceveeSbies leLee DeeHekeÀer j#ee kesÀ efueS lelHej jnWies Deewj DeeHe cejkeÀj 

Yeer Decej nes peeSbies~ kesÀJeue HeoeLe& efceìsiee, ®eslevee DeKeb[ jnsieer~ 

O³eeve ë SkeÀ veF& efoMee (Yeeie-10) / 109



110 / O³eeve jnm³e


Deblej-yeefnj Metv³e YeeJe O³eeve 

OeejCee - 139 

Deblej-yeefnj Metv³e YeeJe 

O³eeve 


Deblej yeefnj meJe& mLeeve ceW, Metv³eeefle Metv³e ceO³e Oeece ceW~ 

¢{ yegef× mes Jeemevee cegeqkeÌle, Metv³e YeeJe mes ÒekeÀeMe ÒeeeqHle~~ 





Yeerlej Deewj yeenj ¢{ 

yegef× mes Metv³eeefleMetv³e 

kesÀvê ceW ÒeJesMe keÀjkesÀ 

Jeemevee-Metv³e yeve peeDees~ 

112 / O³eeve jnm³e

~~ ßmeJee&lceves veceë~~ Deblej-yeefnj Metv³e YeeJe O³eeve 




oesmlees, Yeerlej 

Deewj yeenj keÀe mebyebOe nw~ 

SkeÀ efceìlee nw lees otmeje 

menpelee mes De¢M³e nes 

peelee nw~ ceefle HeefjMeg×lee 

keÀes ÒeeHle keÀjkesÀ Metv³e ceW 

ÒeJesMe keÀj uesles nQ~ efHeÀj 

keÀesF& yeewef×keÀ Dee³eeme 

Òe³eeme veneR leke&À efJeleke&À 

³ee kegÀleke&À veneR; keÀesF& 

efJe®eej ³ee DeeqmceleeyeesOe Yeer 

veneR~ peye meye kegÀí Metv³e 

nes ie³ee lees Deye OeejCee 

efkeÀmekeÀer keÀjW? Deye lees 

Metv³eYeeJe Yeer ie³ee keÌ³eeWefkeÀ 

YeeJe keÀjves Jeeuee ner veneR 

ye®ee~ 





peye ceveg



efíbobefle MeðeeefCe” – Fme HebênJes DeO³ee³e kesÀ efveJesove Hej DeìkeÀ peeSb Deewj 

JeneB efHeÀj mes Deelcee kesÀ veece Hej SkeÀ ve³ee ’ceQ“ pevce ues ues lees Ssmee ’ceQ“ 

meeOekeÀ keÀer Hejce cegeqkeÌle ceW yeeOee yeve mekeÀlee nw~ keÌ³eeWefkeÀ JeneB Mejerj keÀer 

DeemeeqkeÌle íesæ[keÀj Deelcee kesÀ meeLe peesæ[ oer~ Deewj SkeÀ ve³ee yebOeve Keæ[e nes 

ie³ee~ 

Mee³eo FmeerefueS yeg× ves ’DeveÊee“ keÀe yeesOe efo³ee nw efkeÀ ceQ Deelcee 

Yeer veneR ntB~ meeOevee kesÀ Debeflece meesHeeveeW ceW Deblej ceW ³ee yeenj Metv³e kesÀ 

efmeJee³e kegÀí Yeer veneR jnvee ®eeefnS~ 

meeOekeÀ Metv³eeefleMetv³e ceO³eOeece ceW efveJeeme keÀjles ngS Yeer meejer 

OeejCeeDeeW mes cegkeÌle nes peeS leYeer efJeefOe keÀer meHeÀuelee nw~ mecePevee ³en nw 

efkeÀ peye Yeerlej kegÀí veneR jne, ’ceQ“ veneR jne ’Deelcee“ keÀer OeejCee Yeer ítì 

ieF& lees efHeÀj yeenj keÌ³ee jnsiee~ 

oesmlees, Yeerlej Deewj yeenj keÀe mebyebOe nw~ SkeÀ efceìlee nw lees otmeje 

menpelee mes De¢M³e nes peelee nw~ ceefle HeefjMeg×lee keÀes ÒeeHle keÀjkesÀ Metv³e ceW 

ÒeJesMe keÀj uesles nQ~ efHeÀj keÀesF& yeewef×keÀ Dee³eeme Òe³eeme veneR leke&À efJeleke&À ³ee 

kegÀleke&À veneR; keÀesF& efJe®eej ³ee DeeqmceleeyeesOe Yeer veneR~ peye meye kegÀí Metv³e nes 

ie³ee lees Deye OeejCee efkeÀmekeÀer keÀjW? Deye lees Metv³eYeeJe Yeer ie³ee keÌ³eeWefkeÀ 

YeeJe keÀjves Jeeuee ner veneR ye®ee~ 

Fme DeJemLee keÀes yeg× ceneMetv³e ceW ÒeJesMe keÀnles nQ, efMeJe leb$e Meeðe 

ceW Metv³eeefleMetv³e ceO³eOeece keÀnles nQ, Helebpeefue Gmes DemebÒe%eele meceeefOe keÀnles 

nQ Deewj ceQ Gmes yeesOe kesÀ Yeer Heej keÀer DeJemLee keÀntBieer~ peneB keÀesF& lelJe kesÀ yeejs 

ceW Yeer yeesOe keÀjves Jeeuee veneR ye®ee~ peneB keÀesF& efMeJeesnb ³ee Denb ye´ïeeeqmce keÀe 

mcejCe keÀjves Jeeuee Yeer veneR jne~ efkeÀleveer H³eejer nw ³en DeJemLee! mebkeÀuHe 




efJekeÀuHe keÀjves Jeeuee lees ie³ee Metv³e ceW~ Ssmes ceneMetv³e ceW ÒeefJeä efme× keÀes 

osKekeÀj cegPeceW kegÀí HebeqkeÌle³eeB mHegÀefjle nes Gþleer nQ – 

legPe osKekeÀj ³es Ke³eeue Dee jne nw, 

peVele mes keÀesF& He³eece Dee jne nw~ 

Ssmee efme× mJe³eb F&éej keÀe ceewve Deewj megJeeefmele mebosMe nw Deewj Ssmeer 

DeJemLee ceW ÒeJesMe keÀjves keÀe efJeMes





SkeÀ cene®eslevee kesÀ Heefj®e³e keÀe Òe³eeme..... 

keÀesF& J³eeqkeÌle nes lees nce Heefj®e³e Yeer oW~ Hejbleg SkeÀ Ietceleer 

efHeÀjleer ®eslevee keÀe Heefj®e³e MeyoeW mes osvee kewÀmes mebYeJe nesiee! 

Òeyeg×lJe kesÀ ÒeJeen ceW ieg©cew³ee [e@ njséejerosJeerpeer SkeÀ ve³ee 

Godiece nw, SkeÀ DeHetJe& DeejbYe nw~ Deepe lekeÀ kesÀ efkeÀmeer Yeer Oece& 

mebÒeoe³e met$eeW ceW ve pegæ[keÀj meceepe keÀes SkeÀ veF& efoMee oMe&ve 

keÀjeves Jeeueer SJeb Oece&¬eÀebefle keÀjves Jeeues leLee O³eeve-³eesie ceW SkeÀ 

efJeefMe



ÒeLece veejer Tpee& nw~ 

Òel³eskeÀ ³egie ceW %eeve Deewj YeeqkeÌle kesÀ ceeie& ceW SkeÀ efJeMes


cegmeeefHeÀj ntB peieeves DeeF& ntB ]Keue]keÀle kesÀ ueesieeW keÀes~ 

®eueer peeTb lees legce ®egHe®eeHe cesjs keÀece ceW ueievee~~ 

GHejeskeÌle cegkeÌlekeÀ ner Òeyeg×elcee iegªcew³ee njséejerosJeerpeer kesÀ 

Heefj®e³e kesÀ efueS keÀe]HeÀer nw~ efHeÀj Yeer kegÀí keÀnvee ®eenlee ntB - 

Òeyeg× jnm³eêäe ceeB njséejerosJeerpeer efJeée kesÀ Deepe lekeÀ kesÀ 

O³eeveieg©DeeW ceW meJe&ÒeLece SkeÀ Ssmeer veejer Tpee& nw efkeÀ efpevneWves O³eeve 

keÀer DeveskeÀ veF& efJeefOeDeeW keÀer MeesOe keÀer Deewj kegÀí Òee®eerve efJeefOeDeeW 

keÀer HegveMeexOe keÀjkesÀ Yee



Hetp³e iegªcew³ee DeveskeÀeveskeÀ YećepeeueeW ceW efIejs ngS meceepe 

keÀes Oeerjs Oeerjs cegkeÌle keÀj jneR nQ~ SkeÀ veejer MeeqkeÌle kesÀ Üeje GþeF& 

ieF& ³es ®egveewefle keÀesF& meeOeejCe veneR nw~ Hetp³e iegªcew³ee keÀe pevce 

iegpejele-meewjeä^ kesÀ YeeJeveiej efpeues kesÀ ie{æ[e mJeeceervee ceW SkeÀ 

Deewoer®³e ye´ïeeCe HeefjJeej ceW 24 petve 1964 ceW ngDee~ ie{æ[e pewmes 

ieeBJe ceW Fmes Oece& kesÀ SkeÀ Deefle mes otmejer Deefle Hej HengB®eer ngS SkeÀ 

kegÀojleer Ieìvee ner keÀn mekeÀles nQ~ Hetp³e iegªcew³ee ves mev³eeme ueskeÀj 

keÀesF& veece veneR yeouee~ DeHeves ceelee efHelee keÀes ner ieg© ceevekeÀj 

DeO³eelce kesÀ Deemeceeve ceW ye®eHeve mes ner Gæ[vee Meg© efkeÀ³ee~ 

SkeÀ DeHeej ÒeefleYee mebHeVe veejer Tpee& keÀe veece nw O³eeveieg© 

njséejercew³ee~ SkeÀ mepe&keÀ, ef®eblekeÀ, keÀJeef³e$eer, Dee³egJexo%e, ³eesefieveer, 

Oece& ÒeJekeÌlee, HegjeCeeW keÀer veJemepe&keÀ, ³eesie-Meem$e Deewj O³eeve-Meem$e 

jef®e³elee GHejeble SkeÀ meeRiej, keÀcHees]pej, O³eeveieg© Deewj Jeelmeu³e 

cetefle& efJeée ceelee~ 

Hetp³e iegªcew³ee ves efmeHe&À 14 meeue keÀer Gce´ ceW %eeveesHeueeqyOe 

kesÀ yeeo ceneefYeefve


yeeo Sce.Sme. ³etefveJeefme&ìer, yeæ[ewoe mes HeerS®e.[er. keÀer ef[ûeer Yeer ÒeeHle 

keÀer~ DeHeves Yeerlej Heæ[er keÀueeDeeW keÀes Yeer efJekeÀefmele efkeÀ³ee~ Yeejle kesÀ 

keÀF& jep³eeW ceW keÀjes[eW ueesie Hetp³e iegªcew³ee kesÀ meledmebie, ÒeJe®eve, 

%eeve³e%e SJeb O³eeve-efMeefyejeW Üeje ueeYeeeqvJele ngS~ iegªcew³ee kesÀ 

Oece&¬eÀebefleHetCe& efJe®eejeW keÀe Òe®eb[ nkeÀejelcekeÀ Òeeflemeeo efceuee~ Ssmes 

Deejesn DeJejesn ceW mes ieg]pejkeÀj SkeÀ íesìer meer iebiees$eer Oece&¬eÀebefle SJeb 

O³eevekeÀe³e& keÀjles keÀjles Deye lees yeve ieF& nw SkeÀ cenemeeiej~ 

DeveskeÀ vetleve O³eeve efJeefOe³eeW keÀer HegjmkeÀlee& Hetp³e ceeB ³etjesHe, 

DeeÖeÀerkeÀe Deewj ³et.Sme.S. Deeefo Keb[eW ceW Oece&¬eÀebefle Deewj O³eeveefMeefyejeW 

kesÀ efueS ³ee$ee keÀj ®egkeÀer nQ~ efkeÀmeer Yeer Oece&mebÒeoe³e kesÀ mebieþve ceW 

pegæ[s efyevee mJeHeg©



meeOevee kesÀ megvenjs meHle meesHeeve 

1. Òel³eskeÀ efJeefOe DevegYeJeer O³eeve ieg© kesÀ ceeie&oMe&ve ceW nes lees 

p³eeoe De®íe~ 

2. Òel³eskeÀ efJeefOe³eeW keÀes DeHeves {bie mes veneR Hejbleg Gef®ele ªHe 

mes mecePeves kesÀ yeeo ner meeOevee keÀe DeejbYe keÀjW~ 

3. efkeÀmeer Yeer efJeefOe keÀes keÀce mes keÀce 24 efceefveì keÀjW~ 

4. DevegketÀue efJeefOe ceW keÀce mes keÀce 30 efove mes ueskeÀj 96 

efove lekeÀ GlejW~ 

5. ³eefo mebYeJe nw lees Fve 96 efoveeW kesÀ oewjeve kegÀojle kesÀ 

meeefveO³e ceW DeLeJee efkeÀmeer Meeble DeeÞece ceW efveJeeme keÀjW~ 

6. meeeqlJekeÀ Deenej, meppeveeW keÀe mebie, ceewve Deewj veMeekeÀejkeÀ 

HeoeLeeX mes otj jnvee - p³eeoe efnlekeÀj nw~ 

7. meeOevee mece³e kesÀ Jem$e Deueie jKeW~ meHesÀo, YeieJee DeLeJee 

nje jbie p³eeoe men³eesie keÀj HeeSiee~ Jem$e Kegues Deewj 

mJe®í nesves ®eeefnS~ 

-ë O³eeve cebefoj ë- 

S-5, mevecetve Heeke&À, DekeÀesìe, Je[esoje, iegpejele, Yeejle 

www.maahareshwaridevi.com. email: info@maahareshwaridevi.com 



O 

³eeve Òesefce³eeW kesÀ efueS ieg©cew³ee 

njséejerosJeerpeer Üeje mebHetCe& Òeeke=ÀeflekeÀ, Meeble, 

megjef#ele SJeb meeoieerHetCe& ceenewue ceW mLeeefHele 

efkeÀS ieS O³eeve leerLe& 

O³eeve cebefoj 

S-5, mevecetve Heeke&À, DekeÀesìe, Je[esoje, iegpejele 

O³eeve³eesie MeeqkeÌleHeerþ 

Meebleerveiej keÀesueesveer, KebYeje, Debpeej, keÀ®í, iegpejele 

O³eeveHeerþ 

Jee[uee HeÀeìkeÀ, JebLeueer jes[, pegveeieæ{, iegpejele 

O³eeve meeOevee kegÀefìj 

vece&oe leì, ceeuemej, efMeveesj, Je[esoje, iegpejele 

ßkeÀejOeece O³eeveleerLe& 

Debpeej-Yegpe neF&Jes, meeHesæ[e ieece mes Henues, keÀ®í, iegpejele

part 10 maditation book dhyan rahasya

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?