ΑΤΛΑΣ ΤΩΝ ΝΗΣΙΩΝ

22 Άτλας των Νησιών 2. Γεωγραφία
23
συνδυασμοί τους), η κύρια χρήση των οποίων
είναι η βόσκηση. Δεύτερη σε έκταση κάλυψη
είναι η “ετερογενής γεωργική γη” με 22,6%
στην οποία περιλαμβάνονται μικτές εκτάσεις
καλλιέργειας ετήσιων φυτών και μόνιμων
καλλιεργειών, αλλά και μακία βλάστηση και
φρύγανα. Αυτό το μικρο-μωσαϊκό διαφορετικών
καλύψεων είναι ενδεικτικό του πολύπλοκου
μωσαϊκού του τοπίου των νησιών με
τα μικρά σε έκταση αγροτεμάχια. Είναι χαρακτηριστικό
ότι ως “δάση” χαρακτηρίζονται
μόνο 5,8% της συνολικής έκτασης, λίγο υψηλότερο
από τις εκτάσεις χωρίς κάλυψη, ενώ
οι μόνιμες φυτείες καλύπτουν το 9,6% της
έκτασης.
Οι διαφορές στην κάλυψη με βάση το
κλίμα και την έκταση των νησιών είναι ιδιαίτερα
χαρακτηριστικές. Τα μικρά και μεσαίας
έκτασης νησιά των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων
χαρακτηρίζονται από κυριαρχία
της κάλυψης τους με θαμνώδεις εκτάσεις
(σε 10 νησιά καλύπτει πάνω από 90% και σε
25 πάνω από 80% και σε 42 νησιά πάνω από
70% της συνολικής έκτασης τους) που χρησιμοποιούνται
κυρίως ως βοσκότοποι, ενώ
στα νησιά του Ιονίου, ανεξαρτήτως μεγέθους
(με εξαιρέσεις τα πολύ μικρά νησιά Καστός
και Κάλαμος) έχουν πολύ μικρές εκτάσεις με
θάμνους, περισσότερα δάση και κυριαρχία
ετερογενούς γεωργικής γης. Το ίδιο ισχύει για
τις Σποράδες και τα παράκτια νησιά στη Βόρεια
Ελλάδα, όπου η βροχόπτωση είναι υψηλότερη.
Στα μεγαλύτερα νησιά, η κατανομή
των καλύψεων είναι περισσότερο ισορροπημένη,
αλλά και εκεί οι θαμνώνες καλύπτουν
πάνω από 50% της συνολικής έκτασης ενώ
επίσης κυριαρχούν (με εξαίρεση την Κέρκυρα,
τη Σάμο και τη Λήμνο) και οι ετερογενείς
γεωργικές εκτάσεις. Οι αστικές καλύψεις είναι
πολύ μεγάλες σε κάποια νησιά (π.χ. Σαλαμίνα,
Σαντορίνη, Μύκονος, Αίγινα, Σπέτσες,
Κέρκυρα, Πάρος και Σύρος παρουσιάζουν
τιμές από 5% ως 41%), γεγονός που φανερώνει
το μέγεθος της αστικής επέκτασης σε
κάποια νησιά. Τέλος, θα πρέπει να τονιστεί η
τεράστια οικολογική σημασία των υγροτοπικών
εκτάσεων και των εκτάσεων με εσωτερικά
ύδατα, αν και αντιπροσωπεύουν μόλις το
0,08% και 0,07% της συνολικής έκτασης των
νησιών. Σύμφωνα με το WWF, στα νησιά του
Αιγαίου μόνο, έχουν καταγραφεί 359 φυσικοί
και 118 τεχνητοί υγρότοποι που συνίστανται
από σπάνιους τύπους οικοτόπων, είναι ενδιαιτήματα
ενδημικών και απειλούμενων ειδών,
κυρίως της ορνιθοπανίδας. Γενικά, ως
αποτέλεσμα όλων των παραπάνω χαρακτηριστικών,
τα νησιά της Ελλάδας χαρακτηρίζονται
από υψηλό ενδημισμό, παρουσία δηλαδή
ειδών που δεν συναντώνται αλλού, αλλά και
από ιδιαίτερα και εύθραυστα οικοσυστήματα,
τόσο στο χερσαίο, όσο και στο υδάτινο
περιβάλλον τους.
Οι καλύψεις αυτές, όπως είναι αναμενόμενο,
οδηγούν σε αντίστοιχες ή “συμβατές”
χρήσεις γης. Η ανάλυση με βάση τις κύριες
χρήσεις γης (από το 2000 και για πρώτη
φορά με εκτίμηση από την ΕΛΛΣΤΑΤ με τηλεπισκοπικά
δεδομένα) προσφέρει τα ακόλουθα:
• Βοσκότοποι: αποτελούν κυρίαρχη χρήση
γης σε εκτάσεις με φρύγανα και μακία
βλάστηση. Με μέσο όρο στη χώρα 15,3%
της συνολικής έκτασης να καλύπτεται
από βοσκότοπους, σε 46 νησιά καταγράφονται
υψηλότερες τιμές, κυρίως σε
μικρά νησιά των Κυκλάδων και Δωδεκανήσων,
με τη Μεγίστη να παρουσιάζει
76,3%, την Κύθνο 70,9%, τη Σέριφο
57,8%, τον Άγ. Ευστράτιο 57%.
• Καλλιεργούμενες εκτάσεις και αγραναπαύσεις:
αποτελούν σημαντική κατηγορία
χρήσης σε νησιά με μόνιμες φυτείες
(δενδρώνες και αμπελώνες). Με το μέσο
όρο της χώρας να είναι στο 38,7% της
συνολικής έκτασης, 19 νησιά καταγράφουν
υψηλότερες τιμές, όπως η Κέρκυρα
με 79% (με ελαιώνες και εσπεριδοειδή),
η Θήρα με 59,9% (με αμπελώνες), η Κέα
με 55,15% (με ελαιώνες και βελανιδιές),
η Νάξος με 53,1% (με ετήσιες και ελαιώνες)
και η Κως με 53% (με αμπελώνες,
ελαιώνες και ετήσιες καλλιέργειες). Φαίνεται
εδώ, ότι είναι περιορισμένος ο αριθμός
των νησιών που διατηρούν σήμερα
σημαντικές γεωργικές δραστηριότητες,
ιδιαίτερα για ετήσια φυτά, ενώ στα περισσότερα
η κτηνοτροφία κυριαρχεί.
• Δασικές εκτάσεις: εδώ παρουσιάζεται μια
σημαντική διαφοροποίηση από τις κατηγορίες
κάλυψης γης, καθώς με τον εθνικό
μέσο όρο στο 39,1% της συνολικής έκτασης,
40 συνολικά νησιά παρουσιάζονται
με υψηλότερα ποσοστά, κυρίως στα Ιόνια,
στις Σποράδες και στο Σαρωνικό,
όπως οι Οθωνοί με 86,8%, το Αγκίστρι
με 84,9%, η Κάλαμος με 84,5%, η Αλόννησος
με 82,5%. Εδώ, ως δάση φαίνεται
να έχουν καταγραφεί και πολλές “δασικές
εκτάσεις”, δηλαδή εκτάσεις με αραιή
παρουσία δέντρων ή με μακία βλάστηση
που συχνά προέρχονται από εγκαταλειμμένες
γεωργικές εκτάσεις.
• Άλλες εκτάσεις (που περιλαμβάνουν
εκτάσεις χωρίς βλάστηση, παραλίες
κλπ. αλλά και ορυχεία, χώρους απόθεσης
απορριμμάτων κλπ.): με μέσο όρο
της χώρας στο 4,4%, σε πολλά νησιά (40
συνολικά), καταγράφονται πολύ υψηλότερες
τιμές, πολλές φορές χωρίς εμφανή
αιτία. Έτσι, η Σίκινος εμφανίζει ποσοστό
77,1%, η Χάλκη 36,8%, η Ερεικούσσα
30,2%, το Κουφονήσι 25,6%, η Δονούσα
25,4% και ο Άγ. Ευστράτιος 24,9%. Η
έντονη βόσκηση μπορεί να αποτελεί μια
από τις αιτίες τόσο υψηλών τιμών.
2.2. Οι τυπολογίες των νησιών
Η Ελλάδα σύμφωνα με τα στοιχεία της
απογραφής πληθυσμού 2011 περιλαμβάνει
114 κατοικημένα νησιά από τα οποία τα 80
έχουν διοικητική υπόσταση, δηλαδή είναι
δήμοι, δημοτικές ή τοπικές κοινότητες, ενώ
τα υπόλοιπα 34 αναφέρονται ως οικισμοί
(με βάση τον χαρακτηρισμό τους από την
ΕΛΣΤΑΤ, ο πλήρης κατάλογος των κατοικημένων
νησιών και η διοικητική τους υπαγωγή
αναφέρεται στο Παράρτημα 1, ενώ επιπλέον
στην απογραφή πληθυσμού 2011 αναφέρονται
440 νησίδες ως οικισμοί αλλά χωρίς
πληθυσμό). Η έκταση τους είναι 24.772,71
τ.χλμ. (ή 18,7% της συνολικής επιφάνειας
της χώρας) και ο πληθυσμός τους 1.632.955
κάτοικοι (ή 15,1% του συνολικού πληθυσμού).
Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται αναφορά
σε όλα τα κατοικημένα νησιά, αλλά στη συνέχεια,
η ανάλυση αφορά μόνα τα 80 κατοικημένα
νησιά που έχουν διοικητική οντότητα
και για τα οποία συγκεντρώνονται στοιχεία
από την ΕΛΛΣΤΑΤ. Τα δεδομένα των 80 αυτών
νησιών περιλαμβάνουν και τα στοιχεία
των νησιών που τους ανήκουν διοικητικά
όπως φαίνεται στο Παράρτημα 1.
Μια προσπάθεια κατηγοριοποίησης
των νησιών για να είναι ευκολότερη η εξέταση
τους και η απεικόνιση ομοιοτήτων και διαφορών
γίνεται με βάση τον πληθυσμό, την
έκταση και το μήκος των ακτών τους. Αν και
Αριθμός κατοικημένων
νησιών
Έκταση (τ.χλμ.) Πληθυσμός
Ελλάδα 131.957 10.816.286
Νησιωτική
Ελλάδα
114 (80 + 34) 24.772,71 1.632.955
Β. Ελλάδα 4 (3 + 1) 563,73 17.198
Β. Αιγαίο 13 (9 + 4) 3.819,55 199.235
Ν. Αιγαίο 51 (39 + 12) 5.080,78 308.979
Ιόνια Νησιά 15 (12 + 3) 2.272,80 207.855
Κρήτη 3 (2 + 1) 8.295,52 623.065
Θεσσαλία 8 (3 + 5) 249,86 13.848
Δυτική Ελλάδα 4 (0 + 4) 1,54 13
Πελοπόννησος 3 (1 + 2) 27,11 1.045
Στερεά Ελλάδα 4 (3 + 1) 3.867,31 194.209
Αττική 9 (8+1) 594,31 67.508
Πίνακας: 2.1 Αριθμός, έκταση και πληθυσμός των νησιών ανά περιφέρεια (2011)
Έκταση\Πληθυσμός
Πολύ μεγάλα
(>1000 τ.χλμ.)
Μεγάλα
(500 – 1000 τ.χλμ.)
Μεσαία
(100 – 500 τ.χλμ.)
Μικρά
(100 – 50 τ.χλμ.)
Πολύ μικρά
(50 τ.χλμ. >)
Πολύ μεγάλα
(> 500.000 κατ.)
Κρήτη
οι μεταβλητές αυτές προσφέρουν μια πρώτη
προσέγγιση του “βαθμού της νησιωτικότητας”,
δηλαδή του πόσο ένα νησί χαρακτηρίζεται
από τα εγγενή χαρακτηριστικά των νησιών,
τη μικρή έκταση και την απομόνωση,
απαιτείται η εξέταση και άλλων μεταβλητών,
όπως η προσβασιμότητα, το είδος και η ένταση
των δραστηριοτήτων που ασκούνται σε
αυτό, για μια πληρέστερη εικόνα. Στη συνέχεια
παρουσιάζονται μια σειρά από κατηγοριοποιήσεις
με βάση τα πλήρως διαθέσιμα δεδομένα
(πληθυσμός, έκταση, μήκος ακτών),
ενώ η ανάλυση των υπόλοιπων γίνεται στη
συνέχεια του κειμένου.
Με βάση τον πληθυσμό τα νησιά μπορούν
να ταξινομηθούν σε:
• πολύ μεγάλα νησιά, με πληθυσμό μεγαλύτερο
των 500.000 κατοίκων που επιτρέπουν
την ανάπτυξη υπηρεσιών ανωτέρου
επιπέδου αφού υπάρχει διευρυμένη
αγορά. Στην κατηγορία αυτή υπάγεται
μόνο η Κρήτη.
• μεγάλα νησιά, θεωρούνται εκείνα
που έχουν πληθυσμό από 50.000 έως
500.000 κατοίκους: ο πληθυσμός των
50.000 κατοίκων θεωρείται ο κατώτερος
πληθυσμός που μπορεί να ωθήσει
στην ανάπτυξη κάποιων οικονομιών συγκέντρωσης,
την ύπαρξη υπηρεσιών και
λειτουργιών τουλάχιστον μέσου επιπέδου.
Στην κατηγορία αυτή υπάγονται η
Εύβοια, η Ρόδος, η Κέρκυρα η Λέσβος
και η Χίος.
• μεσαία νησιά, θεωρούνται εκείνα που
Μεγάλα (500.000 –
50.000 κατ.)
Εύβοια, Ρόδος,
Λέσβος
Χίος, Κέρκυρα
Πίνακας 2.2: Κατάταξη των νησιών ανάλογα με το μέγεθός τους (έκταση - πληθυσμός, 2001)
Μεσαία (5.000 –
50.000 κατ.)
Κεφαλληνία
Σάμος, Λήμνος,
Νάξος, Ζάκυνθος,
Ανδρος, Θάσος,
Λευκάδα, Κάρπαθος,
Κως, Ικαρία,
Πάρος, Τήνος,
Κάλυμνος
Σαλαμίνα, Μύκονος,
Σύρος, Αίγινα,
Θήρα, Λέρος
Σκιάθος
έχουν πληθυσμό από 5.000 έως 50.000
κατοίκων. Εδώ περιλαμβάνονται 21 νησιά
από όλες τις γεωγραφικές ενότητες.
Τα νησιά αυτά έχουν όλες τις κρίσιμες
ιδιωτικές υπηρεσίες καθώς και στη μεγάλη
τους πλειοψηφία αποτελούν έδρα
δημόσιων υπηρεσιών πέρα του Δήμου
(αποτελούν είτε έδρα Περιφερειακής
Ενότητας, είτε έδρα Επαρχείου), παρά τη
συρρίκνωση που σημειώθηκε τα τελευταία
χρόνια.
• μικρά νησιά, θεωρούνται εκείνα που
έχουν πληθυσμό από 750 έως 5.000 κατοίκων
που τους επιτρέπουν την ύπαρξη
βασικών υπηρεσιών που καλύπτουν την
καθημερινότητα των κατοίκων. 32 νησιά
υπάγονται σ’ αυτή την υποκατηγορία,
ενώ 17 από αυτά έχουν πληθυσμό μικρότερο
των 2.000 κατοίκων.
• πολύ μικρά νησιά, που είναι εκείνα που
έχουν πληθυσμό μικρότερο των 750 κατοίκων
που δεν τους επιτρέπει να έχουν
παρά ελάχιστες υπηρεσίες με αποτέλεσμα
η καθημερινή επιβίωση των κατοίκων
να εξαρτάται από τα γειτονικά νησιά
ή την πλησιέστερη ηπειρωτική περιοχή.
Είναι 46 στον αριθμό, ενώ μόλις 20 έχουν
πληθυσμό πάνω από 100 κατοίκους. Από
τα νησιά αυτά μόνο 1 (η Τέλενδος) δεν
έχει διοικητική υπόσταση (υπάγεται στη
Κάλυμνο). Από τα νησιά με λιγότερους
από 100 κατοίκους (35), μόνο 7 έχουν
μόνιμο πληθυσμό όλο το χρόνο και 2 από
αυτά (τα Τριζόνια και η Καστός) είναι
Μικρά
(750 – 5.000 κατ.)
Κύθηρα, Σκύρος,
Σαμοθράκη, Μήλος,
Αμοργός, Ιος, Κέα
Κύθνος, Αστυπάλαια,
Ιθάκη, Σέριφος, Σίφνος,
Κάσος, Αλόννησος,
Τήλος, Σύμη
Ύδρα, Νίσυρος, Κίμωλος,
Αντίπαρος,
Πάτμος, Φολέγανδρος,
Φούρνοι, Παξοί,
Πόρος, Σπέτσες,
Μεγανήσι, Ελαφόνησος,
Λειψοί, Οινούσσες,
Αγκίστρι
Πολύ μικρά (750 >)
Άγ. Ευστράτιος, Σίκινος,
Ψαρά, Ανάφη,
Γαύδος, Χάλκη, Κάλαμος,
Αντικύθηρα,
Ηρακλειά, Αγαθονήσι,
Δονούσα. Οθωνοί,
Θύμαινα, Θηρασιά,
Μεγίστη, Σχοινούσα,
Αμουλιανή, Αρκοί,
Καστός, Κουφονήσι,
Ερικούσσα, Τριζόνια
κοινοτικές ενότητες.
Η έκταση των νησιών συσχετίζεται με
τον πληθυσμό τους, γεγονός που είναι αναμενόμενο,
αν και καταγράφονται ορισμένες
εξαιρέσεις με υψηλότερες ή χαμηλότερες
πληθυσμιακές πυκνότητες και παρόμοια
έκταση (π.χ. η Σάμος και η Λήμνος έχουν
σχεδόν την ίδια έκταση, αλλά η Σάμος έχει
διπλάσιο πληθυσμό από τη Λήμνο). Έτσι οι
κατηγορίες με βάση την έκταση είναι παρόμοιες
με αυτές με βάση τον πληθυσμό και είναι
οι ακόλουθες:
• πολύ μεγάλα νησιά με έκταση άνω των
1.000 τ.χλμ.: που στην Ελλάδα είναι η
Κρήτη, η Εύβοια, η Λέσβος και η Ρόδος,
με την Κρήτη να είναι πολύ μεγάλο νησί
αντίστοιχο της Σαρδηνίας και της Κορσικής
• μεγάλα νησιά με έκταση από 500 έως
1.000 τ.χλμ.: Κεφαλληνία, Χίος και Κέρκυρα,
• μεσαία νησιά με έκταση από 100 έως 500
τ.χλμ.: 20 νησιά,
• μικρά νησιά με έκταση από 100 έως 50
τ.χλμ.: 16 νησιά,
• πολύ μικρά νησιά: 67 συνολικά από τα
οποία μόνο 35 είναι μιας μορφής διοικητική
ενότητα. 21 από τα νησιά είναι μεταξύ
20 και 50 τ.χλμ. και 19 πάνω από
10 τ.χλμ.
Τέλος από τα 31 νησιά με έκταση μικρότερη
των 10 τ.χλμ. μόλις 15 από αυτά κατοικούνται
όλο το χρόνο.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η