Biyoloji 11 ders kitabı

ORTAÖĞRETİM 

BİYOLOJİ 

11 

Canan ŞAMLIOĞLU TOKA 

Zehra AKÇAKAYA 

Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 30.11.2015 tarihli ve 92 sayılı 

(ekli listenin 189. sırasında) kurul kararıyla 2016-2017 öğretim yılından itibaren 5 (beş) yıl 

süre ile ders kitabı olarak kabul edilmiştir. 

YAYINCILIK SANAYi VE TiCARET LiMiTED ŞiRKETi 

İvedik Organize Sanayi Bölgesi 31. Cadde 708. Sokak Nu: 15 ANKARA Tel.: (0312) 395 22 37

© Bu kitabın her hakkı saklıdır ve “NOVA YAYINCILIK”a aittir. Fikir ve Sanat 

Eserleri Kanunu gereğince kitabın tamamı veya bir kısmı, yayıncının izni olmaksızın 

elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılamaz, 

yayınlanamaz ve basılamaz. 

Editör 

Emel KARAKAYA 

Dil Uzmanı 

Yaşar TATLITÜRK 

Görsel Tasarım Uzmanı 

Tufan YAŞAR 

Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı 

Hülya BAŞARAN 

Program Geliştirme Uzmanı 

Mehmet YILDIZLAR 

Rehberlik Uzmanı 

Lütfiye ALTUNTOP 

ISBN 

978-605-4968-02-2 

Baskı 

Feryal Matbaacılık, Ankara, 2016 

2

İSTİKLÂL MARŞI 

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; 

Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. 

O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; 

O benimdir, o benim milletimindir ancak. 

Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: 

Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. 

Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: 

Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. 

Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! 

Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? 

Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. 

Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl. 

Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? 

Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! 

Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, 

Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda. 

Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. 

Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! 

Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. 

Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. 

Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: 

Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. 

Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- 

Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. 

Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, 

Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. 

Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, 

Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar? 

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, 

Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, 

Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na’şım; 

O zaman yükselerek arşa değer belki başım. 

Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; 

Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. 

Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın; 

Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın. 

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! 

Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. 

Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; 

Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; 

Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl! 

 

Mehmet Âkif Ersoy 

3

GENÇ Lİ ĞE Hİ TA BE 

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, 

ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. 

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin 

en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek 

isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti 

müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın 

vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok 

namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek 

düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili 

olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün 

tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil 

işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, 

memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet 

içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, 

müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde 

harap ve bîtap düşmüş olabilir. 

Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, 

Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, 

damarlarındaki asil kanda mevcuttur. 

Mustafa Kemal Atatürk 

4

Mustafa Kemal ATATÜRK 

5

İÇİNDEKİLER 

GÜVENLİK SEMBOLLERİ.....................................................................................................................9 

KİTABIN ORGANİZASYON ŞEMASI..................................................................................................10 

1. ÜNİTE : CANLILARDA ENERJİ DÖNÜŞÜMLERİ..........................................................................12 

11.1. Canlılarda Enerji Dönüşümleri....................................................................................................13 

11.1.1. Canlılık ve Enerji............................................................................................................13 

11.1.1.1. Enerjinin Temel Molekülü ATP..............................................................................14 

Bölüm Değerlendirme Soruları.........................................................................................................16 

11.1.2. Fotosentez......................................................................................................................18 

11.1.2.1. Fotosentezin Canlılar İçin Önemi.........................................................................19 

11.1.2.2. Fotosentez Reaksiyonları.....................................................................................22 

A. Kloroplastın Yapısı.................................................................................................22 

B. Fotosentezin Işığa Bağımlı ve Işıktan Bağımsız Reaksiyonları.............................24 

11.1.2.3. Fotosentez Hızını Etkileyen Faktörler..................................................................29 


11.1.3. Kemosentez...................................................................................................................36 

11.1.3.1. Kemosentez Olayının Hayat İçin Önemi..............................................................36 


11.1.4. Solunum.........................................................................................................................40 

11.1.4.1. Hücresel Solunum................................................................................................40 

11.1.4.2. Tüm Canlılarda Hücresel Solunum Glikoliz ile Başlar..........................................41 

11.1.4.3. Oksijensiz Solunumda Glikozun Etil Alkol ve Laktik Asite Dönüşümü.................41 

11.1.4.4. Oksijenli Solunum.................................................................................................46 

A. Mitokondrinin Yapısı........................................................................................47 

11.1.4.5. Karbonhidrat, Yağ ve Protein Monomerlerinin Oksijenli Solunuma Katıldığı 

Basamaklar..........................................................................................................51 

11.1.4.6. Fotosentez ve Solunum İlişkisi.............................................................................52 

Okuma Metni........................................................................................................................................54 


ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI .............................................................................................57 

2. ÜNİTE: İNSAN FİZYOLOJİSİ..........................................................................................................62 

11.2. İnsan Fizyolojisi...........................................................................................................................63 

11.2.1. Dokular...........................................................................................................................63 

11.2.1.1. Doku, Organ ve Sistem İlişkisi.............................................................................64 

11.2.2. Denetleyici, Düzenleyici Sistemler ve Homeostazi........................................................65 

11.2.2.1. Sinir Sisteminin Yapı, Görev ve İşleyişi.......................................................................65 

6

A. Nöronun Yapısı, Çeşitleri ve İmpuls İletimi......................................................................................65 

B. İnsanda Sinir Sistemi......................................................................................................70 

1. Merkezî Sinir Sistemi.............................................................................................71 

A. Beyin.................................................................................................................71 

B. Omurilik.............................................................................................................74 

2. Çevresel Sinir Sistemi............................................................................................76 

11.2.2.2. Homeostazinin Sağlanmasında Sinir Sistemi ve Hormonların Rolü...........................78 

A. Hipofiz Bezi.....................................................................................................................80 

B. Tiroit Bezi........................................................................................................................82 

C. Paratiroit Bezi .................................................................................................................83 

Ç. Böbrek Üstü Bezleri........................................................................................................84 

D. Eşeysel Bezler................................................................................................................85 

E. Pankreas.........................................................................................................................85 

11.2.2.3. Sinir Sistemi Hastalıkları ve Sinir Sisteminin Sağlığı..................................................88 

11.2.2.4. Duyu Organları............................................................................................................90 

A. Dokunma Duyusu...........................................................................................................90 

B. Tat Duyusu......................................................................................................................93 

C. Koku Duyusu...................................................................................................................94 

Ç. Görme Duyusu................................................................................................................95 

D. İşitme ve Denge Duyusu...............................................................................................100 

11.2.2.5. Duyu Organlarının Sağlığının Korunması.................................................................103 

Okuma Metni......................................................................................................................................105 

Bölüm Değerlendirme Soruları.......................................................................................................107 

11.2.3. Destek ve Hareket Sistemi ...............................................................................................112 

11.2.3.1. Destek Hareket Sisteminin Yapısı ve İşleyişi............................................................112 

A. Kemik Doku ve Çeşitleri................................................................................................113 

B. Kıkırdak Doku ve Çeşitleri.............................................................................................117 

C. Eklemler ve Çeşitleri.....................................................................................................117 

Ç. Kas Doku ve Çeşitleri...................................................................................................118 

11.2.3.2. İnsanda Destek ve Hareket Sisteminin Sağlığı.........................................................123 


11.2.4. Sindirim Sistemi................................................................................................................130 

11.2.4.1. Sindirim Sistemindeki Organların Yapısı ve İşleyişi..................................................131 

A. Sindirim Sistemi Organları............................................................................................131 

B. Sindirim Sistemine Yardımcı Organlar..........................................................................135 

C. Besinlerin Sindirimi........................................................................................................136 

Ç. Sindirilen Besinlerin Emilimi..........................................................................................138 

11.2.4.2. Sindirim Sisteminin Sağlığı.......................................................................................141 

Okuma Metni......................................................................................................................................143 


11.2.5. Dolaşım Sistemleri............................................................................................................148 

7

11.2.5.1. Kan Dolaşım Sisteminin Yapı, Görev ve İşleyişi.......................................................149 

A. Kalbin Yapısı ve İşleyişi................................................................................................149 

B. Kan Damarlarının Yapısı ve Görevleri...........................................................................153 

C. Kanın Yapısı ve Görevi.................................................................................................156 

11.2.5.2. Kalp, Kan ve Damarların Sağlıklı Yapısının Korunması............................................159 

11.2.5.3. Lenf Dolaşımı............................................................................................................162 

11.2.5.4. Bağışıklık ve Çeşitleri................................................................................................164 

A. Bağışıklık Çeşitleri........................................................................................................164 

B. Bağışıklığın Kazanılması...............................................................................................167 

C. Bağışıklık Sistemi Hastalıkları.......................................................................................168 


11.2.6. Solunum Sistemi...............................................................................................................174 

11.2.6.1. Solunum Sistemi Organlarının Yapı, Görev ve İşleyişi..............................................174 

A. Soluk Alıp Verme Mekanizması....................................................................................178 

11.2.6.2. Solunum Gazlarının Taşınması.................................................................................180 

11.2.6.3. Solunum Sisteminin Sağlığı......................................................................................182 


11.2.7. Boşaltım Sistemi...............................................................................................................188 

11.2.7.1. Boşaltım Sisteminde Yer Alan Organların Yapı ve Görevleri....................................188 

11.2.7.2. Boşaltım Sisteminin Sağlığı......................................................................................192 

11.2.7.3. Boşaltımın Homeostazi Açısından Önemi................................................................194 

Okuma Metni......................................................................................................................................195 


ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ ....................................................................................................200 

3. ÜNİTE: DAVRANIŞ........................................................................................................................204 

11.3. Davranış....................................................................................................................................205 

11.3.1. Davranış ve Uyarılma........................................................................................................206 

11.3.1.1. Davranışa Etki Eden Faktörler..................................................................................207 

11.3.1.2. Doğuştan Gelen ve Öğrenilen Davranışlar...............................................................210 

A. Doğuştan Gelen Davranışlar.........................................................................................210 

B. Öğrenilen Davranışlar...................................................................................................214 

11.3.1.3. Sosyal Davranışlar....................................................................................................218 

Okuma Metni......................................................................................................................................222 

ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI............................................................................................223 

CEVAP ANAHTARI............................................................................................................................228 

SÖZLÜK.............................................................................................................................................234 

KAYNAKÇA.......................................................................................................................................239 

8

GÜVENLİK SEMBOLLERİ 

Ders yılı boyunca biyoloji laboratuvarında çeşitli etkinlikler yapacaksınız. Bu etkinlikler sırasında 

güvenliğiniz için bazı kurallara uymanız gerekir. Laboratuvar uygulamalarında karşılaşılabilecek tehkilerden 

korunmak için uyarı amacıyla güvenlik sembolleri kullanılır. Bu sembollerin anlamları aşağıda 

açıklanmıştır. 

Bitki Güvenliği: Bitkilerle çalışırken öğretmeninizin uyarısını dikkate alınız. Alerjiniz 

varsa öğretmeninizi bilgilendiriniz. Zehirli ve dikenli bitkilere çıplak elle dokunmayınız. 

Elbise Güvenliği: Laboratuvar çalışmaları sırasında elbiseniz yanabilir ya da zarar 

görebilirsiniz. Laboratuvardaki çalışmalarda mutlaka önlüğünüzü giyiniz. 

Kırılabilir Cam Uyarısı: Laboratuvarlarda kullanılan cam malzemeler çabuk kırılabildiğinden 

bir yaralanma olmaması için bu tür malzemeleri dikkatli kullanınız. 

Kesici Cisimler Güvenliği: Kesici ve delici cisimler kullanılırken dikkatli olunuz. Bu 

aletleri öğretmeninizin gözetiminde kullanınız. 

Elektrik Güvenliği: Elektrikli aletleri kullanırken dikkatli olunuz. Elektrik fişlerini ıslak el 

ile takmaya ya da çıkarmaya çalışmayınız. Prizlere metal ve tel gibi cisimler sokmayınız. 

Yangın Güvenliği: Yangın ya da patlama olabilir. Kimyasal maddelerle çalışırken patlama 

olabileceğinden dikkatli olunuz. 

Isı Güvenliği: Elleriniz çalışma sırasında kirlenebilir ya da zarar görebilir. Eldiven giymeden 

kimyasal maddelere dokunmayınız. Kullandığınız kimyasal maddelerin tehlikeleri 

hakkında öğretmeninizin uyarılarını dinleyiniz. 

Biyoljik Tehlike: Bakteri, mantar ve bir hücreli canlıların neden olabileceği hastalıklara 

karşı dikkatli olunuz. 

Hayvan Güvenliği: Canlı hayvanlarla yapılan çalışmalarda hayvanın güvenliğini ve 

kendi sağlığınızı koruyunuz. 

Kimyasal Madde Güvenliği: Zehirleyici veya yakıcı maddeler vücudunuza zarar verebileceğinden 

dikkatli olunuz. 

Zehirli Madde Uyarısı: Zehirli maddeleri kullanırken dikkatli olunuz. 

Göz Güvenliği: Kimyasal maddelerden gözünüzün zarar görmesini önlemek için gözlük 

kullanınız. 

9

KİTABIN ORGANİZASYON ŞEMASI 

Bölüm başlığını 

gösterir. 

Üniteye ait konuyu 

pekiştirmek için okuma 

metinleri verilmiştir. 

Ünitede yer 

alan bölümleri 

gösterir. 

Üniteyi değerlendirmek 

için bilgi ölçme çalışmasıdır. 

Ünite içinde yer alan 

kavramları pekiştirmeyi 

amaçlamaktadır. 

10

Önemli bilgilere 

dikkat çekmek istenmiştir. 

Konuları daha 

iyi kavratmak için 

yapılacak etkinlikler 

verilmiştir. 

Konuları kavrama 

düzeyinin ölçülmesi 

amaçlanmıştır. 

Görev ve sorumluluk 

bilincinin geliştirilmesi 

için verilmiştir. 

11

1. 

Ünite 

CANLILARDA ENERJİ DÖNÜŞÜMLERİ 

11.1.1. Canlılık ve Enerji 

11.1.2. Fotosentez 

11.1.3. Kemosentez 

11.1.4. Solunum 

12


1. 

Ünite 

11.1. Canlılarda Enerji Dönüşümleri 

Tüm canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için enerjiye gereksinim duyar. Bu enerjinin kaynağı nedir? 

Hücreler enerjiyi nasıl kullanmaktadır? 

Bu ünitede canlıların gereksinim duydukları enerjiyi nasıl sağladıklarını, besinlerini nasıl ürettiklerini, 

enerji dönüşüm mekanizmalarını ve canlılar için temel enerji molekülü olan ATP’nin önemini öğreneceksiniz. 

11.1.1. Canlılık ve Enerji 

Hücredeki yaşamsal olayların devamı, hücreler arası işbirliği ve organizasyon bütünlüğünün sağlanması 

enerji ile gerçekleşir. Enerji, bir sistemin iş yapabilme yeteneği olarak tanımlanır ve ısı, ışık, 

hareket, elektrik ya da kimyasal enerji formunda olabilir. Canlı sistemlerde en fazla kullanılan enerji, kimyasal 

enerjidir. Fotoototrof canlılar, güneş enerjisini klorofilleri sayesinde kimyasal enerjiye dönüştürerek 

sentezledikleri organik besinlerin kimyasal bağlarında depolar. Bu besin maddelerinin hücreler tarafından 

solunum reaksiyonları ile yıkılması sonucu üretilen enerji, hücrelerde canlılığın devamı için kullanılır. 

Hücrelerde gerçekleştirilen enerji dönüşümlerinde serbest kalan enerjinin bir kısmı ise ısı enerjisi olarak 

çevreye verilir (Şema 1.1). 

Işık 

enerjisi 

Yeşil bitki 

Fotosentez 

Isı 

Isı 

Organik bileşiklerde 

kimyasal eneriji 

Hücre solunumu 

Biyolojik iş 

Isı 

Şema 1.1: Canlılarda enerji dönüşümünün şematik gösterimi 

Canlılarda enerji üretimini ve dönüşümünü inceleyen bilim dalına biyoenerjetik denir. Enerji dönüşümü, 

hücrelerin sitoplazma, mitokondri ve kloroplastlarında gerçekleşir. Bazı canlılar özel enerji dönüştürme 

mekanizmalarına sahiptir. Örneğin, ateş böcekleri kimyasal enerjiyi enzimler yardımıyla ışık 

enerjisine, kedi balıklarıyla yılan balıkları da elektrik enerjisine dönüştürür (Resim 1.1). 

(a) (b) (c) 

Resim 1.1: a) Ateş böceği b) Kedi balığı c) Yılan balığı 

13


11.1.1.1. Enerjinin Temel Molekülü ATP 

Canlıların temel enerji kaynağı güneştir. Güneş enerjisi fotosentez reaksiyonları sırasında enerji 

molekülü olan ATP’nin sentezinde kullanılır. Böylece güneş enerjisi kimyasal bağ enerjisine dönüştürülür. 

Kemoototrof canlılar da inorganik bileşiklerin oksidasyonu sırasında ürettikleri enerji ile ATP sentezler. 

ATP üretimini sağlayan diğer olay ise hücre solunumudur. Hücre solunumunda organik bileşiklerin kimyasal 

bağları yıkılarak ATP sentezlenir. Böylece ATP molekülü, canlılardaki tüm enerji dönüşümlerinde 

rol oynar. Serbest enerjiyi kısa süreli depolayan ATP, hücrede enerjinin acil kaynağı olarak görev yapar. 

ATP’deki fosfat bağlarının enzim etkisiyle kopması sonucu üretilen enerji biyosentez, sinirsel iletim, aktif 

taşıma ve hareket gibi canlılık olaylarının gerçekleştirilmesi sırasında tüketilir (Şema 1.2). 

ATP’nin üretildiği 

reaksiyonlar 

ATP 

ATP’nin tüketildiği 

reaksiyonlar 

Oksijenli solunum 

Oksijensiz solunum 

Fotosentez 

Kemosentez 

ADP + Pi 

Biyosentez 

Fiziksel hareketleri (kas kasılması, 

hücre bölünmesi vb.) sağlayan 

reaksiyonlar 

Aktif taşımayı sağlayan 

reaksiyonlar 

Sinirsel iletimleri ve dönüşümleri 

sağlayan reaksiyonlar 

Şema 1.2: ATP’nin üretildiği ve tüketildiği biyokimyasal reaksiyonlar 

ATP molekülünün yapısı 

Tüm canlı hücreler tarafından kolaylıkla kullanılan enerji, ATP’nin fosfat bağlarında depolanan enerjidir. 

ATP, bir hücreden diğerine aktarılamadığından her hücre kendi ATP’sini üretmek zorundadır. 

ATP molekülünün yapısı RNA molekülündeki adenin nükleotide benzer. Farklı olarak ATP’de iki 

fosfat grubu fazladır. ATP molekülü adenin, riboz ve üç fosfat grubundan oluşur (Şema 1.3.). 

Glikozit 

bağı 

Adenin 

Ester 

bağı 

Yüksek enerjili 

fosfat bağları 

Riboz P P P 

Adenozin 

Adenozin monofosfat 

Adenozin difosfat 

Adenozin trifosfat 

Şema 1.3: ATP molekülünün yapısı 

14


1. 

Ünite 

Adenin ve ribozun glikozit bağı ile bir araya gelerek oluşturdukları yapıya adenozin denir. Adenozine 

bir fosfat grubunun eklenmesiyle AMP (adenozin monofosfat), iki fosfat grubunun eklenmesiyle ADP 

(adenozin difosfat), üç fosfat grubunun eklenmesiyle ATP (adenozin trifosfat) oluşur. Adenozin, fosfat 

grubuna ester bağı ile bağlanır. ATP molekülünün fosfat grupları arasındaki bağlara ise yüksek enerjili 

fosfat bağları denir ve “~” ile gösterilir. 

ATP sentezi fosforilasyon olarak tanımlanır. Canlılarda fotofosforilasyon, substrat düzeyinde fosforilasyon 

ve oksidatif fosforilasyon olmak üzere farklı fosforilasyon çeşitleri görülmektedir. 

Fotofosforilasyon: Fotosentez yapabilen hücreler ATP sentezi için güneş enerjisini kullandıklarından 

bu ATP sentezine fotofosforilasyon adı verilir. Sadece klorofil taşıyan canlılarda gerçekleşir. 

Substrat düzeyinde fosforilasyon: Substratlardan enzimler yardımıyla yüksek enerjili fosfatların 

koparılması ve ADP’ye eklenmesiyle gerçekleşir. Subsrat düzeyinde fosforilasyonla ATP üretimi oksijenli 

ve oksijensiz solunum reaksiyonlarında gerçekleşir. 

Oksidatif fosforilasyon: Oksijenli solunum reaksiyonlarında, organik molekülden ayrılan yüksek 

enerjili elektronların ETS’den geçerken açığa çıkan enerji ile kademeli olarak ATP sentezlenmesidir. 

Oksidatif fosforilasyon; prokaryot canlılarda hücre zarından oluşan mezozomlarda, ökaryot canlılarda 

ise mitokondrilerde gerçekleşir. 

Sıra Sizde 

Subsrat düzeyinde fosforilasyonun tüm canlılar tarafından gerçekleştirilen fosforilasyon çeşidi 

olmasını nasıl açıklarsınız? Araştırınız. Elde ettiğiniz bilgilerinizi sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 

ATP reaksiyonları geriye dönüşümlüdür. ATP’nin enerji elde etmek için hidrolizine defosforilasyon 

denir. ATP molekülünün hidrolizinde yüksek enerjili fosfat bağları enzim etkisiyle koparılarak enerji üretilir. 

Serbest kalan fosfat grubu inorganik fosfat olarak adlandırılır ve “P i ” şeklinde gösterilir. 

ATP + H 2 O 

ADP + P i + Enerji 

ATP’den bir fosfat grubu ayrılırsa ADP, iki fosfat grubu ayrılırsa AMP oluşur. ATP’nin önce ADP’ye 

sonra AMP’ye dönüşmesi fosfat bağlarındaki enerjinin kademeli olarak açığa çıkarılmasını sağlar. Bu 

durum, enerji fazlasının ısıya dönüşerek hücreye zarar vermesini engeller ve enerjinin ekonomik kullanımı 

sağlanır. 

Bilelim 

3Hücrelerde ATP sürekli olarak kullanılır ve yeniden üretilir. 

15


Bölüm Değerlendirme Soruları 

A. Boşluk Doldurma 

Aşağıdaki sorularda boş bırakılan yerleri tablo içinde verilen sözcükleri kullanarak uygun şekilde 

tamamlayınız. 

glikozit 

bağı 

mitokondri 

oksijensiz 

solunum 

fosfat bağları 

substrat 

düzeyinde 

adenozin 

difosfat 

fosforik asit adenozin trifosfat biyoenerjetik 

fosforilasyon 

fotofosforilasyon 

oksijenli 

solunum 

ester bağı adenin solunum adenozin kloroplast riboz 

oksidatif defosforilasyon kemosentez ATP ışık enerjisi kimyasal 

1. Canlı sistemlerde en fazla kullanılan enerji ………………………… enerjidir. 

2. Canlılarda enerji üretimini ve dönüşümünü inceleyen bilim dalına …………………………. denir. 

3. Hücrelerdeki enerji dönüşümü fotosentez, ………………...…….......... ve …………………………. 

reaksiyonları ile sağlanır. 

4. Enerji dönüşümleri ökaryot canlıların sitpolazma, ………...……………. ve ............................... 

organelinde gerçekleşir. 

5. ATP’nin yapısında, ............................., .............................. ve ................... .................. bulunur. 

6. Hücrelerde ATP sentezi ........................................................................... olarak tanımlanır. 

7. Ateş böcekleri kimyasal enerjiyi .................................. .............................. şekline dönüştürür. 

8. Enerji elde etmek için ATP’nin hidrolizine ................................................................... denir. 

9. Organik besinlerin yıkılarak enerjinin üretilmesi ...................... ....................... ve ..................... 

........................... olarak iki şekilde gerçekleştirilir. 

10. Tüm canlılarda ................................., hücrelerin temel enerji molekülüdür. 

16


1. 

Ünite 

11. ATP molekülü 

Adenin 

I 

II 

III 

Riboz 

P P P 

IV 

V 

VI 

I. .............. ............... IV. ............................. 

II. ............... .............. V. .............. ............... 

III. ............... .............. VI. .............. ............... 

12. Işık enerjisi kullanılarak ATP sentezlenmesine ........................................................... denir. 

13. Substratlardan enzimler yardımıyla yüksek enerjili fosfat bağlarının koparılması sonucu ATP 

üretilmesi olayı ............................ ........................ fosforilasyon olarak tanımlanır. 

14. Organik moleküllerden ayrılan yüksek enerjili elektronların ETS’den geçerken açığa çıkan enerji 

ile ATP üretilmesi ..................................................... fosforilasyondur. 

17


11.1.2. Fotosentez 

Bitkiler ışık enerjisini klorofilleri yardımıyla kimyasal enerjiye dönüştürerek CO 2 ve H 2 O’dan organik 

besin sentezi yapar. Bu sırada açığa O 2 verilir (Resim 1.2). Bu olay fotosentez olarak tanımlanır. 

Glikoz 

O 2 

H 2 O 

CO 2 

H 2 O 

Resim 1.2: Bitkide fotosentez reaksiyonlarının şematik gösterimi 

Atmosferde %21 oranında serbest olarak bulunan oksijenin kaynağı fotosentez olayıdır. Bitkilerin 

yanı sıra algler, bazı bakteri, arke ve protistler de fotosentez yapar. Klorofil molekülü, fotosentez yapan 

prokaryot hücrelerin sitoplazmalarında, ökaryot hücrelerde ise kloroplast içinde yer alır. 

Fotosentez, ışık enerjisini canlı sistemlerin kullanabileceği kimyasal enerjiye dönüştürmesi açısından 

önemlidir. Fotosentez olayı aşağıdaki denklemle özetlenebilir. 

Işık enerjisi 

6 CO 2 + 12 H 2 O C 6 H 12 O 6 + 6 O 2 + 6 H 2 O 

Klorofil 

Fotosentez sırasında su hem tüketilmekte hem de üretilmektedir. Net su tüketimini göstermek için 

formül aşağıdaki şekilde sadeleştirilebilir. 

3 

Bilelim 


6 CO 2 + 6 H 2 O C 6 H 12 O 6 + 6 O 2 

Klorofil 

Atmosferdeki oksijeninin temel kaynağını oluşturan algler, yaz kış fotosentez yapabilen organizmalardır. 

18


1. 

Ünite 

11.1.2.1. Fotosentezin Canlılar İçin Önemi 

Fotosentez olayının nasıl gerçekleştiği bilim insanları için yüzyıllar boyunca araştırma konusu olmuştur. 

Günümüzde bu reaksiyonların ayrıntıları teknolojik gelişmelere bağlı olarak açıklanmaya çalışılmaktadır. 

Fotosentezle ilgili ilk çalışmalar 1772 yılında Joseph Priestley (Yosef Prestliy) tarafından yapılmıştır. 

Priestley, fanus içinde yanan bir mumun kirlettiği havayı aynı ortamda bulunan bitkinin temizlediğini 

göstermiştir (Resim 1.3). 

Resim 1.3: Bitkiler fotosentez sırasında oksijen üretir. 

Daha sonra aynı deney başka araştırmacılar ve hatta Priestley tarafından tekrarlandığında aynı sonuç 

alınamamıştır. Bunun nedeni 1779 yılında Jan Ingenhousz (Jan İngenhauz) tarafından açıklanmıştır. 

İngenhousz, bitkinin havayı ancak ışık varlığında temizlediğini göstermiştir. 

1782 yılında J. Senebier (Senabier), bitkilerin organik madde üretiminde karbon kaynağı olarak 

havadaki karbondioksidi kullandığını bulmuştur. 

T. Saussure (Sosür) ise 1804 yılında bitki ağırlığındaki artışa dayanarak fotosentezde karbondioksidin 

yanı sıra suyun da kullanıldığını açıklamıştır. 

T. Engelmann (Engelman), klorofil molekülünün en fazla kırmızı ve mor dalga boyundaki ışığı soğurduğunu 

bir deneyle göstermiştir. 

1905 yılında F. F. Blackman (Blakman), fotosentezin ışığa bağımlı ve ışıktan bağımsız reaksiyonları 

içerdiğini bulmuştur. Aynı zamanda fotosentez hızının, reaksiyona etki eden etmenlerden miktarı en 

düşük olana göre belirlendiğini tesbit ederek “Minimum Kuralı”nı oluşturmuştur. 

Uzun yıllar bitki fotosentezi ile atmosfere verilen oksijenin kaynağının karbondioksit olduğu ileri sürülmüştür. 

Ancak C.B. Van Niel (Ven Niyıl) 1931 yılında atmosfere oksijen vermeyen bakterilerle yaptığı 

çalışmalarda karbondioksidin karbon ve oksijene ayrışmadığını gözlemlemiştir. Buna bağlı olarak fotosentez 

sonucu oluşan oksijenin kaynağının su olduğu sonucuna varmıştır. Van Niel, su yerine hidrojen 

sülfür (H 2 S) kullanan bakterilerin yaptığı fotosentezde atmosfere oksijen yerine kükürt (S) verildiğini göstermiştir. 

Bazı bakteriler ise su yerine hidrojen (H) kullanmaktadır. Bu bilgilerden yola çıkarak Van Niel, 

fotosentez yapan canlıların farklı hidrojen kaynaklarını kullandıklarını, bitkilerin hidrojen kaynağı olarak 

suyu kullandığını ve yan ürün olarak atmosfere oksijen verdiğini ileri sürmüştür. 

3 

Bilelim 

Bitki ve bakteri fotosentezinin ortak özellikleri klorofil, ışık enerjisi ve karbondioksidin kullanılması 

ile organik maddenin sentezlenmesidir. 

19



6 CO 2 + 6 H 2 O C 6 H 12 O 6 + 6 O 2 (Bitkiler ve siyanobakteriler) 

Klorofil 


6 CO 2 + 12 H 2 S C 6 H 12 O 6 + 12 S + 6 H 2 O (Fotoototrof bakteriler) 

Klorofil 


6 CO 2 + 12 H 2 C 6 H 12 O 6 + 6 H 2 O (Fotoototrof bakteriler) 

Klorofil 

1937 yılında Robert Hill (Rabırt Hil) fotosentezde üretilen oksijenin kaynağının karbondioksit değil, 

su olduğunu göstermiştir. 1960’lı yıllarda bir yeşil alg ile yapılan deneyde fotosentezde ağır oksijen 

içeren su (H 2 O 18 16 

) ile normal oksijenli karbondioksit (CO 2 ) kullanılmış ve üretilen oksijenin tamamının 

ağır oksijen olduğu gözlenmiştir. Böylece fotosentez sonucu açığa çıkan oksijenin kaynağının su olduğu 

açıklanmıştır. 

16 Işık enerjisi 

6 CO 2 + 6 H2O 18 16 

C 6 H 12 O 6 + 6 O2 

Klorofil 

18 

Fotosentezde kullanılan ve açığa çıkan maddelerdeki karbon, hidrojen ve oksijen atomlarının dağılımı 

aşağıda gösterilmiştir. 

Kullanılan maddeler 

6 CO 2 

12 H 2 O 

Ürünler 

C 6 H 12 O 6 6 H 2 O 6 O 2 

Buna göre fotosentezde açığa çıkan oksijenin kaynağı sudur. Sudaki hidrojen atomu; glikozun ve 

fotosentez sonucu oluşan suyun yapısına katılır. Karbondioksitteki karbon atomu glikozun yapısına girerken 

oksijen atomu hem glikozun hem de açığa çıkan suyun yapısında yer alır. 

Fotosentez olayı ile oksijenin üretilmesi suda başlayan yaşamın karalara yayılmasında önemli rol 

oynamıştır. Atmosferde biriken serbest oksijen molekülleri, güneşin kısa dalga boylu ışınlarının etkisiyle 

atomlarına ayrışarak üç oksijen atomu (O 3 ) içeren ozon gazını oluşturur. Bu gazın atmosferin üst 

katmanlarında birikerek oluşturduğu ozon tabakası, güneşin zararlı ışınlarının biyosfere ulaşmasını engelleyerek 

koruyucu görev yapar. Aynı zamanda oksijen etkili bir elektron alıcısı olduğundan kimyasal 

reaksiyonlara çok kolay katılır. 

1955 yılında Amerikalı Fizyolog D.I. Arnon (Arnon) fotosentezin ışığa bağımlı reaksiyonlarında ATP 

ile NADPH’nin üretildiğini ve bu moleküllerin ışıktan bağımsız reaksiyonlarda kullanıldığını göstermiştir. 

20


1. 

Ünite 

1960 yılında Peter Mitchell (Pitır Mişel) 

mitokondrilerde ATP üretiminin nasıl 

gerçekleştiğini açıklamıştır (Resim 1.4.a). 

Yapılan araştırmalar kloroplastlardaki ATP 

üretiminin de benzer şekilde gerçekleştiğini 

ortaya çıkarmıştır. 

1961 yılında Melvin Calvin (Melvin Kelvin) 

fotosentezin ışıktan bağımsız reaksiyonlarını 

açıklamıştır (Resim 1.4.b). Bu reaksiyonlar 

Kelvin Döngüsü olarak tanımlanmıştır. 

Sıra Sizde 

Fotosentez hakkındaki bilgilerin tarihsel gelişimi dikkate alındığında bilimsel bilginin gelişimi 

hakkında neler söyleyebilirsiniz? Tartışınız. 

(a) 

(b) 

Resim 1.4: a) Peter Mitchell b) Melvin Calvin 

Etkinlik: Fotosentezi Kavrayabilme 

Amaç 

Fotosentezde karbondioksidin etkisi ve oksijen çıkışının saptanması 

Araç Gereçler 

Işık 

• Elodea (Elodea) veya herhangi bir akvaryum bitkisi 

• Beher 

• Cam huni 

• Deney tüpü 

• Karbondioksitli su (soda ya da gazoz) 

• İki cam çubuk • Kibrit 

Etkinliğin Yapılışı 

Su 

Elodea 

Cam 

çubuk 

Beherin 3/4’ünü suyla doldurunuz. Beherin dibine koyacağınız iki cam çubuğun üzerine, içinde Elodea 

bitkisinin bulunduğu cam huniyi ağzı aşağıya gelecek şekilde yerleştiriniz. Huninin yukarıdaki dar 

ucuna su dolu bir deney tüpünü ters çevirerek geçiriniz. Düzeneği güneş alan yere koyunuz. Bir süre 

sonra hava kabarcıklarının çıktığını göreceksiniz. Daha sonra düzeneğinize karbondioksitli su ilave 

ederek bir süre bekleyiniz ve gözlemlerinizi yazınız. 

Tüpün dip kısmında toplanan gaz, suyu aşağı itecektir. Elinizi beherin içine sokarak tüpün ağız kısmını 

parmağınızla kapatınız ve tüpü dışarı çıkararak ağız kısmını yukarı çeviriniz. Parmağınızı tüpün ağzından 

çekerek yanan bir kibrit çöpünü tüpün içine doğru sokunuz. Alevin kuvvetle parladığına dikkat ediniz. 

Değerlendirme Soruları 

1. Tüpün üst kısmında toplanan hangi gazdır? 

2. Kibrit çöpünün ucundaki alevin parlamasının nedeni nedir? 

3. Düzeneğinizi neden ışık alan bir ortamda bıraktınız? 

4. Karbondioksitli su kullanılmasının fotosentez hızına etkisi nedir? 

21


11.1.2.2. Fotosentez Reaksiyonları 

Işık enerjisinin kimyasal bağ enerjisine dönüşmesini sağlayan fotosentez olayı, birbirini izleyen ışığa 

bağımlı ve ışıktan bağımsız reaksiyonlar olarak iki evrede tamamlanır. Bu reaksiyonlar ökaryot hücrelerin 

kloroplastlarında gerçekleşir. Fotosentezde görev alan klorofil, elektron taşıma sistemi (ETS) ve 

enzimler kloroplastlarda bulunur. 

A. Kloroplastın Yapısı 

Fotosentez yapan her hücre 20-100 kadar kloroplast içerir. Bunların her biri belirli bir büyüklüğe 

ulaştığında bölünerek yeni kloroplastları oluşturur. Elektron mikroskobunda incelendiğinde kloroplastların 

çift katlı zarla çevrili oldukları görülür (Resim 1.5). Kloroplastın iç kısmında tilakoit zarla çevrili grana 

olarak adlandırılan yassı kesecikler bulunur. Tilakoit zar üzerinde klorofil, karoten ve ksantofil gibi renk 

pigmentleri yer alır. Granaların üst üste dizilmesiyle oluşan lamelli yapıya ise granum denir. Granumlar 

birbirleriyle ve iç zarla bağlantılıdır. Granumların lamelli yapısı fotosentez sırasında bir moleküldeki 

enerjinin diğer bir moleküle aktarılmasını sağlaması açısından önemlidir. Tilakoitlerin kimyasal yapısını 

lipit ve protein molekülleri oluşturur. Klorofil molekülleri lipit tabakasında yer alır. Tilakoitlerde klorofil 

bulunduğundan fotosentezin ışığa bağımlı reaksiyonları granumlarda gerçekleşir. 

Tilakoit zar 

(a) 

Stroma 

Tilakoit 

boşluk 

Granum 

(b) 

Grana 

İç zar 

Dış zar 

Resim 1.5: Kloroplastın a) Mikroskobik b) Şematik görünümü 

Kloroplastın içini ve granumların arasını dolduran maddeye stroma denir. Stroma, ışığa bağımlı 

olmayan reaksiyonları kontrol eden ve devamını sağlayan çeşitli enzimlerle DNA, RNA ve ribozomlara 

sahiptir. Bu nedenle kloroplast organeli, hücre içinde gerektiği zaman çoğalabilir, kendi proteinlerini ve 

enzimlerini üretebilir. 

22


1. 

Ünite 

Klorofil molekülünün en önemli özelliği ışık enerjisini soğurması ve bu enerjinin kimyasal enerjiye dönüştürülmesinde 

rol oynamasıdır. Bu olay ışığın klorofile değil, metal bir levhaya çarpması sonucu gerçekleşen olaylar 

ile açıklanabilir. Işığın metal levhaya çarpması durumunda ışık enerjisi, metal atomlarından bir ya da daha 

fazla elektronun bir sonraki enerji düzeyine fırlatılmasını sağlar. Işık enerjisi ve şiddeti, fırlatılan elektron sayısını 

ve yerini belirler. Fırlatılan elektronlar içteki enerji düzeyine dönerken taşıdıkları enerjiyi ışık enerjisi şeklinde serbest 

bırakır. Bu olaya fluoresans denir (Şema 1.4.a, b). Klorofil molekülünde ise ışık enerjisinin soğurulmasıyla 

bulundukları enerji düzeyinden ayrılan elektronlar, eski yörüngelerine dönmeden bir elektron tutucu yardımıyla 

ETS’ye aktarılır. Elektronların ETS’den geçişi sırasında açığa çıkan enerji ile ATP üretilir (Şema 1.4.c). 

Işık 

Işık 

+ 

– 

– 

+ – 

+ 

ETS 

– 

Enerjinin ışık enerjisi 

Çekirdek 

şeklinde serbest kalışı 

(a) Elektron 

(b) (c) 

Doğal yörüngesindeki 

Fırlatılan elektron içteki yörüngeye Işık enerjisini soğuran klorofil 

elektron, ışık enerjisi ile daha dıştaki 

yörüngeye geçer. 

dönerken taşıdığı enerji ışık enerjisi 

şeklinde serbet kalır. 

molekülünden ayrılan elektronlar 

ETS’ye geçer. 

Şema 1.4: Enerji düzeylerinde elektron hareketinde: (a ve b) Fluoresans olayının c) Işık enerjisini soğuran 

klorofil molekülünden ayrılan elektronun ETS’ye geçişinin şematik gösterimi 

Fotosentezin ışığa bağımlı reaksiyonlarını 

daha iyi kavrayabilmek için önce ışığın bazı özelliklerini 

bilmemiz gerekir. 

Işık, dalgalar hâlinde hareket eden ve foton 

denilen enerji yüklü taneciklerdir. Radyasyon olarak 

da tanımlanan ışık enerjisinin kaynağı güneştir. 

Dalga boyu yaklaşık 380-750nm (nanometre) arasındaki 

ışık enerjisi, fotosentezde etkilidir. Bu ışık insan 

gözüyle görülebildiğinden görünür ışık (beyaz 

ışık) olarak tanımlanır. Bir prizmadan geçirilen ışığın 

dalga boyuna göre yapılan sıralama ve dağılımına 

elektromanyetik spektrum denir (Resim 1.6). 

Görünür ışık bandında mor, mavi, yeşil, sarı, 

turuncu ve kırmızı ışık bulunur. En kısa dalga boylu 

ışık mor, en uzun dalga boylu ışık ise kırmızı ışıktır. 

Enerji miktarı, ışığın dalga boyu ile ters orantılıdır. 

Buna göre en yüksek enerji, kısa dalga boyuna sahip 

mor ışıkta bulunur. 

Işık, bir cisme çarptığında cisim tarafından 

yansıtılabilir, soğurulabilir ya da cismin içinden 

geçebilir. Bu olayların hepsi aynı anda da olabilir. 

ı 

380nm 

Gama 

ışınları 

Görünür ışık 

Prizma 

Elektromanyetik spektrum 

X ışınları 

Görünür 

ışık 

UV 

Kızıl 

ötesi 

Mikro 

dalgalar 

Resim 1.6: Elektromanyetik spektrum 

TV, radyo 

dalgaları 

ı 

750nm 

23


Eğer ışık, cisim tarafından soğurulursa farklı bir enerji şekline dönüşür. Örneğin, fotosentezde görünür 

ışığın soğurulması, ışık enerjisinin kimyasal enerjiye dönüşümünü sağlar. Görünür ışığı soğuran 

maddeler pigment olarak tanımlanır. Bitkilerdeki klorofil pigmentinin ışığı soğurmasıyla serbest kalan 

elektronların ETS’ye aktarılması sırasında enerji dönüşümü sağlanır. Klorofil pigmenti, yeşil ışığın çok 

azını soğururken fazlasını yansıtır. Bu nedenle klorofil taşıyan yapılar yeşil renkli görünür. Bazı bitkilerde 

bulunan karoten (turuncu), ksantofil (sarı), fikoeritrin (kırmızı) ve fikosiyanin (mavi) pigmentleri de fotosentezde 

etkilidir. 

Klorofil molekülü, daha çok görünür ışık 

bandındaki kırmızı ve mor dalga boyundaki 

ışığı soğurur. Bu yüzden fotosentezin hızı, 

bu dalga boylarında daha fazladır. Bu olay, 

Theodore Engelmann (Teodor Engelman) 

tarafından yapılan deneyle açıklanmıştır. 

Engelmann, tüm renklerin karışımı olan 

beyaz ışığı bir prizmadan geçirerek ışığın 

dalga boylarına göre ayrılmasını sağlamıştır. 

Oluşan mor, mavi, yeşil, sarı, turuncu ve kırmızı 

renkli ışık bantlarını ipliksi, yeşil bir alg 

üzerine düşürmüştür. Bu olayda fotosentez 

hızını ölçebilmek için oksijenli ortamda yaşayan 

(aerobik) bir bakteri türünü kullanmıştır. 

Aerobik bakteriler oksijenin yoğun olduğu 

bölgelerde daha hızlı üreyeceğinden bu bölgeler 

fotosentez hızının yüksek olduğunu 

gösterecektir (Resim 1.7). Deney sonucunda 

aerobik bakterilerin mor, mavi ve kırmızı ışıkların 

alg üzerine düştüğü bölgelerde çok fazla 

bulunduğu, yeşil ışığın alg üzerine düştüğü 

bölgelerde ise en az olduğu görülmüştür. 

B. Fotosentezin Işığa Bağımlı ve Işıktan Bağımsız Reaksiyonları 

Fotosentez olayının bazı evreleri ışığa bağımlıyken bazı evrelerinde ışık doğrudan kullanılmaz. Bu 

nedenle fotosentez reaksiyonları ışığa bağımlı reaksiyonlar ve ışıktan bağımsız reaksiyonlar olarak iki 

basamakta incelenir (Şema 1.5). 

Işık 

Oksijenli 

ortamda 

yaşayan 

bakteriler 

İpliksi yeşil 

alg 

380 nm 750 nm 

Resim 1.7: Fotosentez hızının ışığın dalga boyuna bağlı 

olarak değişimi 

H 2 O Işığa bağımlı reaksiyonlar 

O 2 

(ATP ve NADPH) 

CO 

C 2 Işıktan bağımsız reaksiyonlar 

6 H 12 O 6 

(Glikoz) 

Şema 1.5: Fotosentez reaksiyonlarının şematik gösterimi 

24


1. 

Ünite 

1. Işığa Bağımlı Reaksiyonlar 

Işığa bağımlı reaksiyonlar kloroplastların granumlarında gerçekleşir. Bu reaksiyonlar klorofil, ETS 

elemanları ve enzimler arasında geçen bir dizi indirgenme ve yükseltgenme olaylarını içerir. 

Klorofil molekülünün ışık enerjisini soğurmasıyla serbest kalan elektronlar, granumları oluşturan tilakoit 

zarlardaki ETS moleküllerinin birinden diğerine ve en son NADP + molekülüne aktarılır. Böylece NADP + 

indirgenir. Bu sırada açığa çıkan enerji ile su molekülleri elektron (e – ) proton (H + ) ve O 2 ’e ayrıştırılır (fotoliz). 

Fotoliz 

H 2 O 2e – + 2H + + ½ O 2 

Fotoliz ile oluşan protonların NADP + (nikotinamit adenin dinükleotit fosfat) tarafından tutulmasıyla 

NADPH oluşurken elektronlar, yükseltgenmiş durumdaki klorofile aktarılır. O 2 molekülü ise serbest kalır. 

Bilelim 

3NADP + , fotosentez reaksiyonlarında elektron ve proton (H + ) taşıyan bir koenzimdir. 

Elektronların ETS üzerinden aktarılması sırasında açığa çıkan enerji ile stromada var olan protonlar 

tilakoit boşluğa pompalanır. Böylece tilakoit boşlukta protonların yoğunluğu artar. Protonlar yoğun oldukları 

tilakoit boşluktan stromaya geçerken tilakoit zardaki ATP sentaz aktif hâle gelir ve ADP’ye fosfat 

eklenerek ATP üretilmesini sağlar. 

Sonuç olarak ışığa bağımlı reaksiyonlarda ATP sentezlenir, NADPH oluşur ve suyun fotolizi ile oksijen 

açığa çıkar (Şema 1.6). 

Işık 

Işık 

H + H + H + 

Atmosfere 

O 2 

ETS 

Klorofil 

Klorofil 

e - e - e - e - e - Enzim 

2e - 

e - H + H + H + H + 

H 2 O 2e - + 1 /2 O 2 + 2H + 

H + H + 

Tilakoit boşluk 

NADP + 

NADPH 

Stroma 

Tilakoit zar 

ADP 

H + 

ATP sentaz 

+P i 

ATP 

Şema 1.6: Işığa bağımlı reaksiyonlarda suyun fotolizini, ATP ve NADPH sentezini gösteren şema 

25


Etkinlik: Fotosentezde ışığın etkisi 

Amaç 

Fotosentez olayında ışığın önemini kavrama 


• Yapraklı bir bitki 

• Karbon kâğıdı veya yaldızlı kâğıt 

• %80’lik alkol çözeltisi 

• İyot çözeltisi 

• 2 adet beher 

• Petri kabı 

• Plastik eldiven 

• Bant 

• Su 

• Sacayağı 

• Isı kaynağı 


Eldivenlerinizi giyiniz. Laboratuvara getirdiğiniz bitkinin bir yaprağının üzerini şekilde gösterildiği gibi 

karbon kağıdı ile sıkıca kapatarak bantlayınız. Üç gün sonra yaprağı bitkiden keserek ayırınız. Yaprak 

üzerindeki karbon kağıdını çıkarınız. Beher içinde bir miktar suyu ısıtınız. Yaprağınızı içinde sıcak su 

bulunan beher içine koyarak birkaç dakika bekletiniz. Daha sonra yaprağınızı içinde %80’lik alkol bulunan 

beher içine koyunuz. Yaprağınızı alkol içinden alarak petri kabı içine koyunuz. Üzerine nişastanın 

ayıracı olan iyot çözeltisini dökünüz. Gözlemlerinizi not ediniz. 


1. Yaprağın önce sıcak suyun içine daha sonra da %80’lik alkol çözeltisine konmasının amacı nedir? 

2. Yaprağın hangi kısımları maviye boyanmıştır? Neden? 

3. Etkinliğinize bağlı olarak fotosentezde ışığın rolünü nasıl açıklarsınız? 

3 

Bilelim 

Işık 

Karbon 

kağıdı 

Fotosentezde kullanılan suyun önemi; atmosfer için oksijen, NADP + için hidrojen ve klorofil 

molekülü için elektron kaynağı olmasıdır. 

Sıra Sizde 

Bazı bitkilerde bulunan karoten, ksantofil ve fikoeritrin gibi pigmentlerin fotosentezin ışığa bağımlı 

reaksiyonlarında oynadığı rolü araştırınız. Bilgilerinizi sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 

26


1. 

Ünite 

2. Işıktan Bağımsız Reaksiyonlar 

Kloroplastların stromasında gerçekleşen bu reaksiyonlarda ışık doğrudan kullanılmaz. Ancak ışığa 

bağımlı reaksiyonlarda açığa çıkan ATP enerji kaynağı, NADPH ise hidrojen kaynağı olarak kullanılır. 

Dolayısıyla ışıktan bağımsız reaksiyonlar, ışık reaksiyonlarına bağımlıdır. Bu reaksiyonlarda karbon ve 

oksijen kaynağı olarak kullanılan CO 2 , bir dizi reaksiyon sonucu karbonhidratlara dönüşür. Bu nedenle 

ışıktan bağımsız reaksiyonlar, karbon tutma reaksiyonları olarak da tanımlanır. Karbondioksidin karbonhidratlara 

dönüşümü sırasında her basamakta ayrı bir enzim görev aldığından bu reaksiyonlar sıcaklık 

değişimlerine karşı oldukça duyarlıdır. 

Fotosentezin ışıktan bağımsız reaksiyonlarında karbondioksidin kullanıldığı, kimya profösörü Melvin 

Calvin (M. Kalvin) ve arkadaşları tarafından belirlenmiştir. Bu nedenle ışıktan bağımsız tepkimeler 

Kalvin döngüsü olarak da adlandırılır. 

Işıktan bağımsız reaksiyonlar, karbondioksidin 5C’lu bileşik olan ribuloz difosfat (RDP) ile birleşmesi 

ve 6C’lu kararsız bir ara bileşiği oluşturması ile başlar. Bu bileşik daha sonra parçalanır ve iki molekül 

3C’lu fosfogliserik asidi oluşturur. Işığa bağımlı reaksiyonlarda üretilen ATP’nin enerji kaynağı olarak 

kullanılması ve NADPH’nin sisteme hidrojen iyonlarını aktarması ile fosfogliseraldehit (PGAL) oluşur. 

PGAL’nin bir kısmı ribuloz difosfatı oluşturan ve ara molekül olan ribuloz monofosfata (RMP) dönüşerek 

ışıktan bağımsız reaksiyonların devamlılığını sağlarken bir kısmı da glikoz oluşumuna katılır. Üretilen 

glikozun fazlası lökoplastlarda nişastaya dönüştürülerek bitkinin kök, tohum ve meyve gibi yapılarında 

depolanır (Şema 1.7). 

CO 2 

Ribuloz difosfat 

Kararsız ara bileşik 

ATP 

ADP 

Ribuloz monofosfat 

KALVİN 

DÖNGÜSÜ 

Fosfogliserik asit 

(PGA) 

NADPH 

NADP + 

ATP 

ADP 

Fosfogliseraldehit 

(PGAL) 

Glikoz ve diğer organik 

besinlerin sentezi 

Şema 1.7. Işıktan bağımsız reaksiyonlar 

27


PGAL, glikozun yanı sıra amino asit, yağ asidi, gliserol gibi organik moleküllerin sentezine de katılır 

(Şema 1.8). 

Yağ asidi 

Gliserol 

PGAL 

3C 

Amino asit 

Organik baz 

Topraktan azotlu 

inorganik 

bileşikler alınır. 

Vitamin 

RMP 

PGAL 

Selüloz 

Nişasta 

GLİKOZ 

6C 

Disakkaritler (Sükroz, Maltoz) 

Şema 1.8: PGAL’den çeşitli organik moleküllerin sentezlenmesi 

Fotosentezin ışığa bağımlı ve ışıktan bağımsız reaksiyonları Şema 1.9’da karşılaştırılmıştır. 

Güneş 


H 2 O CO 2 

e – H + 

Klorofile 

elektron 

NADP + ’ye 

hidrojen 

e – 

NADPH 

ATP 

Kalvin 

döngüsü 

Kloroplast 

Granum 

Işığa bağımlı reaksiyonlar 

Tilakoit zar 

Stroma 

Işıktan bağımsız reaksiyonlar 

Atmosfere 

O 2 

Glikoz 

C 6 H 12 O 6 

Şema 1.9: Kloroplast organelinde fotosentez reaksiyonlarının şematik gösterimi 

28

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 


1. 

Ünite 

11.1.2.3. Fotosentez Hızını Etkileyen Faktörler 

Fotosentez hızı, klorofil taşıyan canlıların birim zamanda tükettiği CO 2 miktarının ürettiği O 2 miktarına 

oranının belirlenmesiyle hesaplanır. Fotosentez hızını etkileyen faktörler genel olarak ışık şiddeti, 

ışığın dalga boyu, sıcaklık ve klorofil miktarıdır. Bu faktörlerden birinin yetersiz olması fotosentezin yavaşlamasına 

ya da durmasına neden olur. Fotosentez hızına etki eden bir veya birkaç faktörün miktarının 

fazla olması durumunda ise diğer faktörler sınırlı olduğundan fotosentez hızı etkilenmez. Dolasıyla 

fotosentez hızını miktarı en düşük değerdeki faktör belirler. Buna minimum kuralı denir. Örneğin, CO 2 

miktarının düşük olduğu ortamda ışık şiddeti artırılsa bile fotosentez hızı aynı kalır. 

Fotosentez hızına etki eden faktörlerden ışık şiddeti, ışığın dalga boyu, sıcaklık ve klorofil miktarı 

aşağıda açıklanmıştır. 

Fotosentez hızı 

Işık şiddeti: Işık şiddetinin artması üretilen ATP ve NADPH miktarını 

artıracağından fotosentezi hızlandırır. Ancak bir süre sonra fotosenteze 

etki eden diğer faktörlerin miktarı sınırlı olduğundan ışık şiddetindeki 

artış fotosentez hızını etkilemez (Grafik 1.1). 

Işık şiddeti 

Grafik 1.1: Işık şiddetinin 

fotosentez hızına etkisi 

Etkinlik: Işık şiddetinin fotosentez hızına etkisi 

Amaç 

Işık şiddetindeki değişimin fotosentez hızına etkisini gözlemlemek 


• Elodea veya herhangi bir akvaryum bitkisi 

• Su • Beher • Deney tüpü • Cam huni 

• Işık kaynağı (100 voltluk ampul) 

Elodea 

• Saat • Termometre • İki cam çubuk 

Ön Hazırlık 

Cam çubuk 

Etkinliğiniz için karanlık bir ortam hazırlayınız. 


Beherin 3/4’ünü su ile doldurunuz. Beherin dibine iki cam çubuk koyarak üzerine içinde Elodea bitkisinin 

bulunduğu cam huniyi ağzı aşağıya gelecek şekilde yerleştiriniz. Cam huninin yukarıdaki dar 

ucuna su dolu bir deney tüpünü ters çevirerek geçiriniz. Beherdeki suyun sıcaklığını 18 °C’a ayarlayınız. 

Beheri ışık kaynağından sırasıyla 10, 20, 30 cm uzaklığa çekiniz. Beheri her mesafede 5 - 10 

dakika tutunuz ve bitkiden çıkan oksijen kabarcıklarını sayarak not ediniz. 


1. Beherin ışık kaynağından uzaklaştırılması bitkiden çıkan oksijen kabarcıklarının sayısını etkiledi 

mi? Neden? 

2. Hangi mesafede fotosentezin daha hızlı gerçekleştiğini gözlemlediniz? Bunun nedenini açıklayınız? 

29



Işığın dalga boyu: Fotosentez hızı kırmızı ve 

mor ışıkta en yüksek değerde iken yeşil ışıkta en düşük 

değerdedir. Çünkü klorofil molekülü en çok kırmızı 

ve mor dalga boylarındaki ışığı soğurur, yeşil ışığın 

ise çoğunu yansıtır (Grafik 1.2). 

Işığın dalga 

boyu (nm) 

Sıcaklık: Fotosentezde birçok enzim görev yaptığından 

reaksiyonlar sıcaklık değişimlerinden etkilenir. 

Fotosentez için en uygun sıcaklık derecesi 25-35 

°C arasıdır. Sıcaklığın artması enzimlerin aktivitesini 

artıracağından fotosentez önce hızlanır. Ancak yüksek 

sıcaklıkta enzimlerin yapısı bozulduğundan bir 

süre sonra fotosentez hızı yavaşlar ve durur (Grafik 

1.3). 

Düşük ışık şiddetinde sıcaklığın artması fotosentez 

hızını çok az etkiler. Yani ışık sınırlayıcı bir etkendir. 

Yüksek ışık şiddetinde ise sıcaklığın belli bir dereceye 

kadar artması fotosentez hızını artırır. 

Klorofil miktarı: Klorofil ışığı soğuran molekül olduğundan bitkide klorofil miktarının fazla olması 

fotosentez hızını artırır. 

3 

Bilelim 

380 nm 

750 nm 

Grafik 1.2: Işığın dalga boyunun fotosentez 

hızına etkisi 


Yüksek ışık 

şiddeti 

Düşük ışık 

şiddeti 

Sıcaklık (°C) 

0 10 20 30 40 50 

Grafik 1.3: Farklı ışık şiddetlerinde sıcaklık 

artışının fotosentez hızına etkisi 

Fotosentez olayı ile sentezlenen karbonhidratların kimyasal bağlarında depolanmış enerji, güneşten 

gelen enerjinin en fazla %5’ini oluşturur. Fotosentezde enerji kayıplarına neden olan etkenlerin 

aşağıda belirtildiği gibi olduğu düşünülmektedir. 

Enerji Kaybı 

• Fotosentetik pigmentlerin belirli 

dalga boyundaki ışınları soğurabilmesi %50 

• Bitkinin yapısından (tamamen 

ışığa yönelmemiş yapraklardan) 

dolayı soğurulamayan ışık enerjisi %30 

• Işığa bağımlı ve ışıktan 

bağımsız reaksiyonların belli bir 

hızda gerçekleşmesi %15 

30

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 


1. 

Ünite 

Etkinlik: Fotosentez hızına sıcaklığın etkisi 

Amaç 

Sıcaklık artışının fotosentez hızına etkisini gözlemlemek 


Isıtıcı 

• Elodea • Işık kaynağı (100 voltluk ampul) • Beher 

• Termometre • Su • Saat • Isıtıcı • Buz • Plastik eldiven 

• Cam huni • İki cam çubuk • Deney tüpü 

Elodea 


Cam çubuk 

Etkinliğiniz için karanlık bir ortam hazırlayınız. 


Eldivenlerinizi giyiniz. Beherin tabanına iki cam çubuk yerleştirerek 3/4 ünü suyla doldurunuz. Cam 

huninin içine Elodea bitkisini koyunuz. Daha sonra cam huniyi, ağzı aşağı gelecek şekilde beher içinde 

bulunan iki cam çubuk üzerine yerleştiriniz. Su dolu bir deney tüpünü ters çevirerek cam huninin 

yukarıdaki dar ucuna geçiriniz. Beherin 10 cm uzağına ışık kaynağını koyunuz. Suyun sıcaklığını buz 

kullanarak 4°C’a ayarlayınız. Daha sonra suyun sıcaklığını ısıtıcı kullanarak sırasıyla 30°C ve 60°C’a 

yükseltiniz. Her sıcaklıkta 5 - 10 dakika bekleyiniz ve çıkan oksijen kabarcıklarının sayısını not ediniz. 


1. Fotosentez hızı hangi sıcaklıkta en yüksek değerdedir? 

2. Suyun sıcaklığı 60°C olduğunda oksijen çıkışını gözlemlediniz mi? Neden? 

3 

Bilelim 

Bazı canlılar biyolüminesans denilen bir kimyasal tepkime 

sonucu kendi ışıklarını üretip yaymaktadır. Biyolüminesans, 

enerjinin kimyasal tepkime sonucunda ışık olarak açığa çıkmasıdır. 

Ateş böceği, mürekkep balığı, ahtapot, bazı istakoz ve 

deniz anaları, mercanlar, bazı mantar ve mikroorganizmalar 

ışık yayan canlılara örnektir. Işık yayma özelliği karada yaşayan 

canlılarda deniz canlılarına göre daha ender görülmektedir. 

Deniz yüzeyinin üzerinde süt katmanı varmış gibi beyazı 

andıran bir ışıkla ışıldaması uzaydan çekilen uydu fotoğraflarında 

bile belirgin bir şekilde görülmektedir. 

Biyolüminesan canlıların ışık üretmesinin ve yaymasının 

temel nedenleri arasında üreme, avlanma, besin bulma, savunma, 

yol bulma, taklit ve korunma sayılabilir. 

TÜBİTAK, Bilim ve Teknik Dergisi, Ağustos 2012 

(Düzenlenmiştir.) 

31


Tarımsal ürün miktarını artırmak için uygulanan yöntemler 

Kış aylarında günler kısa olduğundan bitkiler büyüme ve gelişmeleri için yeterli ışık alamaz. Bitkilerin 

bu dönemde büyüme ve gelişmeleri yavaşlar, yetiştirilme süreleri uzar. Domatesler üzerinde yapılan 

bir çalışmada, tohum ekiminden fidelerin tarlaya dikimine kadar geçen süre belirlenmiştir. Bu çalışmaya 

göre tohum, ocak ayında ekilmişse 88 gün, mart ayında ekilmişse 77 gün, haziran ayında ekilmişse 39 

gün gerekmektedir. Dolayısıyla kış aylarında ışık alma süresinin kısa olması ve ışık şiddetinin azalması 

fidelerin büyüme süresini uzatmaktadır. Aynı durum çiçeklerin oluşması, tozlaşması, döllenmesi ve meyveye 

dönüşmesi sırasında da geçerlidir. 

Günlük ışıklandırma süresi istenilen ölçüde uzatılabilir. Bu yöntem, gün uzunluğu uygulamasıdır. 

Doğal ışığın azaldığı zamanlarda, azalan ışık miktarının elektriksel yolla ışıklandırma yaparak karşılanmasına 

“yapay ışıklandırma” denir (Resim 1.8). Böylece kısa günde, uzun gün bitkileri yetiştirilebilir. 

Patlıcan bitkisi üzerinde yapılan çalışmalarda, ışık şiddetinin düştüğü ve ışık alma süresinin azaldığı 

kış aylarında bitkilerin sağlıksız büyüdüğü, yaprak ve gövde renklerinin açıldığı, dallarının uzadığı ve çabuk 

kırıldığı gözlemlenmiştir. Aynı zamanda kış mevsiminde çiçek oluşumu azalmakta ve oluşan çiçekler 

ise meyveye dönüşememektedir. 

Kış aylarında normal gün ışığında yetiştirilmeye çalışılan patlıcan bitkileri kontrol grubu, yapay ışık 

ilave edilen bitkiler ise deney grubu olarak kullanılmıştır. Kontrol bitkilerinin her birinde 11 adet çiçek sayılmış, 

ancak bu çiçeklerin hiçbiri meyveye dönüşememiş, bir müddet sonra hepsi dökülmüştür. Yapay 

ışık verilen bitkilerde ise çiçeklerin çoğu açmış ve bitkiler meyve vermiştir. 

Bugün yapay ışıklandırma daha çok fide üretimi sırasında kullanılmaktadır. Bunun dışında yapay 

ışıklandırmadan nesli tükenmekte olan bitkilerin üretilmesi ile satışından büyük gelir elde edilen bazı bitki 

türlerinin yetiştirilmesinde yararlanılmaktadır. Yapay ışıklandırmayla kış aylarında yetersiz olan doğal 

ışık gereksiniminin tam olarak karşılanmasına ekonomik nedenlerle olanak yoktur. Çünkü yapay ışıklandırma 

sırasında çok fazla miktarda elektrik enerjisi kullanılmaktadır. Bu nedenle ülkemizde özellikle 

seralarda, LED Bitki Yetiştirme Lambaları kullanılabilir duruma gelmiştir. 

Resim 1.8: Yapay ışıklandırma bitki gelişiminde kullanılır. 

32


1. 

Ünite 

Domates bitkisinin yetiştirilme sürecinde kırmızı-turuncu LED ışıklarının kullanılması bitkinin boyunda, 

yaprak ve çiçek sayısında fark yaratmıştır (Resim 1.9). 

Resim 1.9: Domates bitkilerinin yetiştirilmesinde LED ışıklandırmadan yararlanılır. 

Fotosentez hızını etkileyen etmenlerden biri de karbondioksit miktarıdır. Bitkilerin büyüme ve gelişmesini 

sağlamak için seracılıkta ortamın karbondioksit miktarı artırılmaktadır. Seralarda ortama ıslak 

saman balyalarının konulması bitkilerin büyümesini hızlandırır. Bunun nedeni ıslak samanda saprofit 

bakterilerin faaliyetiyle ortamdaki karbondioksit miktarının artmasıdır. Böylece fotosentez hızı artırılarak 

bitkinin daha hızlı gelişmesi sağlanır. Örneğin domates, marul, salatalık gibi kültür bitkilerinin yetiştirilmesi 

sırasında ortamdaki karbondioksit miktarının artırılması bitkilerin büyüme hızlarını %30-60 oranında 

artırmıştır. 

Tarımsal ürün miktarını artırmak için uygulanan bir diğer yöntem de gübrelemedir. Gübreleme, bitkinin 

gereksinim duyduğu bir ya da birkaç besin maddesinin toprağa veya doğrudan bitkiye verilmesi 

işlemidir. 

Gübreleme toprağın su tutma kapasitesini yükseltir. Ayrıca topraktaki mikroorganizmaların sayısı 

ve etkinliği artırılarak madde dönüşümü hızlandırılır. Böylece tarım ürünlerinin kalitesi ve verimi yükselir. 

Gübrelemenin faydalı olabilmesi için doğru zamanda, doğru şekilde ve miktarda yapılması gerekir. 

Sıra Sizde 

Ekonomik değeri yüksek olan bitkilerin üretimini artırmak için uygulanan farklı yöntemleri araştırarak 

sunum hazırlayınız. 

33



A. Değerlendirme Soruları 

1. Fotosentez için suyun önemini belirtiniz. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

2. Fotosentez yapan canlı çeşitlerinde hidrojen kaynağı olarak hangi moleküller kullanılabilir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

3. Fotosentez sırasında üretilen glikoz hangi organik moleküllere dönüştürülebilir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

4. Fotosentezin ışığa bağımlı reaksiyonlarında üretilen moleküller nelerdir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

5. Işıktan bağımsız reaksiyonlar nasıl başlar ve bu reaksiyonlarda hangi moleküller kullanılır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

6. Işığa bağımlı reaksiyonlarda ETS elemanlarının görevi nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

B. Aşağıdaki ifadelerin doğru (D) ya da yanlış (Y) olduklarını karşılarına yazınız. 

1. Fotosentez yapan tüm canlılar hidrojen kaynağı olarak suyu kullanır. (......) 

2. Fotosentezin ışığa bağımlı reaksiyonları kloroplastların stromalarında gerçekleşir. (......) 

3. Fotosentez yapan bakteriler ile bitkilerin ortak özelliği; klorofil bulundurma, karbondioksit 

kullanma ve inorganik bileşiklerden organik besinleri sentezleyebilmeleridir. (......) 

4. Bitkilerin fotosentez ile ürettikleri ATP, solunum reaksiyonları sırasında aktivasyon 

enerjisi için kullanılır. (......) 

5. Fotosentezin ışıktan bağımsız reaksiyonlarında ATP ve NADPH üretilir. (......) 

6. Klorofil molekülü en fazla mor, mavi ve kırmızı dalga boyundaki ışıkları soğurur. (......) 

34


1. 

Ünite 

C. Değerlendirme Testi 

1 . Fotosentez yapan tüm canlılarda; 

I. Işık enerjisini kimyasal enerjiye dönüştürme 

II. İnorganik bileşiklerden organik besin 

sentezleme 

III. Kloroplast taşıma 

özelliklerden hangileri ortaktır? 

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III 

D) I ve II E) I, II ve III 

2 . Bir bitki hücresinde birim zamanda tüketilen 

CO 2 miktarının artmasına bağlı olarak; 

I. Su tüketimi hızlanır. 

II. Kuru ağırlık miktarı artar. 

III. pH yükselir. 

yukarıda belirtilenlerden hangileri gerçekleşir? 



3 . I. Amino asit II. Yağ asidi III. Vitamin 

IV. Glikojen V. Selüloz 

Bir bitki, fotosentezin ışıktan bağımsız reaksiyonlarında 

glikozun yanı sıra yukarıda 

belirtilen moleküllerden hangilerini sentezleyebilir? 

A) I ve V B) I, II ve IV C) II, III ve IV 

D) I, II ve V E) I, II, III ve V 

4 . Fotosentezin ışığa bağımlı reaksiyonlarında 

aşağıda belirtilenlerden hangisi oluşmaz? 

A) NADPH 

B) Glikoz 

C) Oksijen 

D) ATP 

E) Suyun fotolizi 

5 . Fotosentez hızı 

Zaman 

Yukarıdaki grafik belirli bir zaman aralığında bir 

bakterinin fotosentez hızını göstermektedir. 

Bu zaman aralığında gerçekleşen olaylarla 

ilgili olarak; 

I. Bakteride glikoz sentezi hızlanmıştır. 

II. Glikozun bir kısmı nişastaya çevrilerek 

depolanır. 

III. Kloroplastlarda ışık enerjisi yardımıyla su 

ayrıştırılarak oksijen üretilir. 

ifadelerinden hangileri söylenebilir? 



6 . I. Amino asitlerden protein sentezleme 

II. Organik bileşikleri solunumla parçalayarak 

enerji üretme 

III. İnorganik bileşiklerden organik bileşikleri 

sentezleme 

Yukarıda verilen özelliklerden hangileri bir 

canlının ototrof olduğunu kesin olarak belirler? 


D) I ve III E) I, II ve III 

7 . Bitkiler fotosentezle inorganik maddeleri organik 

maddelere dönüştürerek kendi besinlerini 

sentezleyebilir. 

Bu açıklamaya göre bitkinin topraktan aldığı 

nitrat tuzlarını kullanarak gerçekleştirdiği 

organik madde sentezi ile ilgili olarak 

aşağıdaki yorumlardan hangisi yapılabilir? 

A) Bitki nişasta depolamaktadır. 

B) Yağ asidi ve gliserol oluşturmaktadır. 

C) Amino asit sentezlemektedir. 

D) Işık tepkimelerinde ATP üretmektedir. 

E) Glikozdan fruktoz oluşturmaktadır. 

35


11.1.3. Kemosentez 

Organik besinlerin sentezlendiği diğer bir olay kemosentezdir. NH 3 (amonyak) ve H 2 S (hidrojen 

sülfür) gibi inorganik bileşiklerin oksidasyonundan elde edilen enerji ile organik besinlerin sentezlenmesi 

sağlanır. 

Oksidasyon sırasında açığa çıkan kimyasal enerji ile organik besin üretilmesine kemosentez, bu 

olayı gerçekleştiren canlılara da kemoototrof canlılar denir. 

11.1.3.1. Kemosentez Olayının Hayat İçin Önemi 

Kemosentez yapan canlılar üreticidir. Nitrit, nitrat, demir, kükürt bakterileri ve bazı arkeler besinlerini 

kemosentezle üretir. Bu canlılarda klorofil bulunmadığından ışık enerjisi kullanılmaz. 

Kemosentez yapan canlılar hem doğadaki madde döngüsünde hem de amonyak, metan gibi maddeleri 

oksitleyerek çevre kirliliğinin önlenmesinde önemli rol oynar. 

Bitki ve hayvanların azotlu organik atıkları ile çürükler, saprofit organizmalar tarafından parçalanır. 

Bu olaya çürüme (pütrifikasyon) denir. Çürüme sonucunda zehirli bir azotlu bileşik olan amonyak (NH 3 ) 

açığa çıkar. Amonyağın bitkiler tarafından kullanılabilmesi için nitrit ( NO – 2 ) ve nitrat ( NO – 3 ) bileşiklerine 

dönüştürülmesi gerekir. 

Amonyağın nitrite, nitritin nitrata dönüşümü kemoototrof canlılar tarafından gerçekleştirilir. Bu olay 

nitrifikasyon olarak tanımlanır. Amonyağın nitrite dönüşümünde rol oynayan nitrosomonas denilen bir 

bakteri türüdür. Nitrobacter (Nitrobakter) denilen diğer bakteri türü ise nitriti, nitrata dönüştürür. Nitrat, 

topraktaki sodyum ve potasyum gibi iyonlarla birleşerek bitkilerin kolaylıkla kullanabileceği azot tuzlarını 

(sodyum nitrat, potasyum nitrat gibi) oluşturur. Azotlu tuzlar, bitkiler tarafından topraktan alınarak amino 

asit, protein, organik baz gibi moleküllerin sentezinde kullanılır. 

Kemoototrof canlılar yukarıda belirtilen reaksiyonlar sırasında açığa çıkan enerjiyi kullanarak organik 

besinlerini üretir. 

Organik atık ve çürükler 

Enzim 

Saprofitler 

NH 3 (Amonyak) 

Enzim 

2 NH 3 + 3 O 2 2 HNO 2 + 2 H 2 O + Enerji 

Nitrit bakterileri (Nitrit) 

Enzim 

2 HNO 2 + O 2 2 HNO 3 + Enerji 

Nitrat bakterileri (Nitrat) 

6 CO 2 + 6 H 2 O + Enerji Organik madde + 6 O 2 

Sıra Sizde 

Kemosentezin madde döngüsüne katkıları ve endüstriyel alanlarda kullanımı hakkında çeşitli 

kaynaklardan araştırma yapınız. Elde ettiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 

36


1. 

Ünite 

Kemosentez yapan demir bakterileri, Fe +2 iyonunu Fe +3 iyonuna oksitler. Bu sırada açığa çıkan enerji 

besin üretimi için kullanılır. Kükürt bakterileri de hidrojen sülfürün (H 2 S) oksitlenmesi sırasında elde 

edilen enerjiyi kullanarak organik besinlerini üretir. 

2 H 2 S + O 2 2 H 2 O + 2 S + Enerji 

Kemoototrof olan bazı arkeler genellikle oksijen bakımından fakir olan bataklıklarda, çürümekte 

olan maddeler üzerinde yaşayarak metan gazı üretir. Bu canlılara metanojenler denir. Metanojenler, 

metan gazı üretimi sırada açığa çıkan enerjiyi besin üretiminde kullanır. 

CO 2 + 4 H 2 

CH 4 (metan) + 2 H 2 O + Enerji 

Metanojenlerin bazıları inek, deve gibi geviş getiren otçul canlıların sindirim sisteminde, termitlerin 

arka bağırsağında yaşar ve selülozun sindirimi için gerekli enzimi üretir. 

Bazı bakteriler de metan gazını oksitleyerek organik besin üretmek için gerekli enerjiyi sağlar. 

CH 4 + 2 O 2 

CO 2 + 2 H 2 O + Enerji 

Endüstriyel alanda metanojenlerden; çöplerin ayrıştırılmasında, biyoyakıt ve gübre gibi ürünlerin 

elde edilmesinde yararlanılır. Organik maddelerin oksijensiz ortamda çürümesiyle biyogaz denilen ve 

aralarında yüksek oranda metan gazı bulunan bir gaz karışımı elde edilir. Bu gaz metanojenler tarafından 

üretilir. Metan gazından, arıtma sistemlerinde ve sanayide enerji kaynağı olarak yararlanılmaktadır. 

Ayrıca çiftliklerdeki makinelerin çalıştırılmasında, seraların ısıtılmasında metan gazının sıvılaştırılması 

ile elde edilen yakıt kullanılmaktadır. Biyogaz üretimi sırasında oluşan amonyak ve fosfatça zengin yan 

ürünler de toprak gübresi ile hayvan yemi olarak kullanılır. 

Metanojenler bozulmadan kalabilen dirençli enzimlere sahiptir. Bu enzimlerden; kalitesi düşük metal 

madenlerin biyolojik yollarla işlenebilir hâle getirilmesinde, metal madenlerin zehir etkisinin azaltılmasında, 

metallerin bulaşması sonucu kirlenmiş suların arıtılıp yeniden kullanılır hâle gelmesinde yararlanılmaktadır. 

3 

Bilelim 

Okyanus tabanında gömülü metan gazı miktarının 10 trilyon ton olduğu sanılmaktadır. Bir metan 

molekülü karbondiokside oranla 25 kat daha güçlü bir sera gazıdır. Okyanus tabanındaki kayaçlardan 

yukarı doğru yükselen metanın büyük bölümü, daha suya bile varmadan yok olmaktadır. 

Kaybolan bu gazın nedenini merak eden araştırmacılar, sonunda metanın deniz dibindeki çamurda 

yaşayan kalabalık bakteri kolonilerince yendiğini keşfetmiştir. Okyanus dibinde üretilen metanın 

biraz yüzeye çıktığında bakteri kolonilerince tüketilip karbondiokside dönüştürüldüğünü belirleyen 

araştırmacılar arkebakteriler ile bakterilerin mutualist işbirliği içinde olduğunu gözlemlemiştir. Arkelerin 

bakterilere metan ile beslenme ortamı, bakterilerin de arkelere gerek duydukları karbonu 

sağladıkları anlaşılmıştır. Aksi hâlde okyanus tabanındaki metanın atmosfere ulaşması durumunda 

dünyamızın bir iklim felaketi yaşayacağı açıktır. Araştırmacılar, metan yiyen bu bakterilerin gezegenimizin 

karbon döngüsünde de çok önemli bir role sahip olduklarını vurgulamaktadır. Bunların her yıl 

yaklaşık 300 milyon ton kadar metan gazı tükettikleri sanılmaktadır. Bu canlıların ürettikleri metanın 

yarattığı sera etkisiyle yaşamın ilk başladığı dönemlerde Dünya’nın tümüyle donmasının önlendiği 

anlaşılmaktadır. Ancak metan düzeyindeki artış kontrolsüz biçimde sürseydi Dünya bugün Venüs’te 

olduğu gibi yaşam barındıramayacak kadar sıcak bir gezegen olacaktı. 

TÜBİTAK, Bilim ve Teknik Dergisi, Eylül 2001 (Düzenlenmiştir.) 

37




1. Kemosentez yapan canlılar organik besinlerini sentezlerken enerjilerini nasıl sağlar? Açıklayınız. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

2. Kemosentez olayının fotosentezden farklarını belirtiniz. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

3. Ekosistemlerin sürdürülebilirliği açısından kemosentezin önemini açıklayınız. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

4. Kemosentez yapan canlılara örnek veriniz. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

5. Endüstriyel alanda metanojenlerden nasıl yararlanılmaktadır? Örnek veriniz. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

6. Kemosentez reaksiyonlarında kullanılan hidrojen kaynağı fotosentezden farklı mı? Belirtiniz. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

7. Kemosentez yapan canlıların atmosferdeki serbest oksijenin oluşumunda etkisi var mıdır? 

Tartışınız. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

8. Kemosentez yapan canlılar ile fotosentez yapan canlıların ortak özellikleri nelerdir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

38


1. 

Ünite 

B. Değerlendirme Testi 

1. Bir canlı inorganik bileşiklerden organik bileşikleri sentezlemek için gerekli olan enerjiyi 

oksidasyon tepkimelerinden sağlıyorsa bu canlı ile ilgili olarak; 

I. Klorofile sahiptir. 

II. Oksijen kullanmaz. 

III. Ekolojik dengenin korunmasında etkilidir. 


A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III 

2. I. Karbondioksidin karbonhidrat sentezinde kullanılması 

II. Nitrifikasyon sırasında üretilen enerji ile ATP sentezi 

III. Karanlık ortamda organik besinin sentezlenebilmesi 

Yukarıda belirtilen olaylardan hangileri kemosentezin fotosentezden farkını açıklamak için 

kullanılabilir? 

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 

3. Kemosentez yapan bir bakteri ile ilgili olarak; 

I. Topraktaki azotu bitkilerin kullanabileceği forma dönüştürür. 

II. Doğada zararlı maddelerin birikimini engeller. 

III. Ortamı oksijen bakımından zenginleştirir. 

yukarıda verilenlerden hangileri doğrudur? 

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III 

4. Aşağıda belirtilen faktörlerden hangisinin kemosentez hızı üzerinde etkisi yoktur? 

A) Sıcaklık 

B) CO 2 miktarı 

C) Işık şiddeti 

D) Enzim miktarı 

E) ATP miktarı 

39


11.1.4. Solunum 

Aşağıda bazı canlıların yaptığı davranışları görüyorsunuz (Resim 1.10). Bu davranışların gerçekleşmesi 

için gereken enerji nasıl sağlanmaktadır? 

Resim 1.10. Tüm canlılar, fiziksel davranışlarında enerji harcar. 

Bu bölümde, hücrelerde organik besinlerin kimyasal bağlarında depolanmış enerjinin nasıl açığa çıkarıldığını 

ve tüm canlıların kullandığı enerji molekülü olan ATP’ye nasıl dönüştürüldüğünü öğreneceksiniz. 

11.1.4.1. Hücresel Solunum 

Günlük yaşamda solunum, canlıların bulundukları ortamdan O 2 alıp dış ortama CO 2 vermeleri olarak 

bilinmektedir. Oysa bu olayın doğru tanımı soluk alıp vermedir. Soluk alıp verme mekanizması 

solunum sisteminde açıklanacaktır. 

Gerçek anlamda solunum, organik besinlerin hücre içinde yıkılarak enerji elde edilmesi olayıdır. 

Bu olay, hücre içinde gerçekleştiğinden hücresel solunum olarak tanımlanır. Besinlerin yıkımı, hücre 

içinde oksijen kullanılmadan gerçekleşiyorsa oksijensiz solunum, oksijen kullanılıyorsa oksijenli solunum 

adını alır. Her iki solunumun da amacı enerjinin üretilmesidir. Bu reaksiyonlarda üretilen enerjinin 

bir kısmı ATP molekülünün fosfat bağlarında depolanırken bir kısmı da ısı olarak ortama verilir. Ortama 

verilen bu enerji vücut sıcaklığının düzenlenmesinde kullanılır. 

Solunum reaksiyonları enzimler varlığında gerçekleştiğinden reaksiyon hızına; pH, sıcaklık, enzim 

miktarı ve ham madde miktarı etki eder. Tüm canlıların solunum ile ürettikleri enerji; 

• Yapılarına katılan protein, karbonhidrat, yağ, nükleik asit gibi büyük ve karmaşık molekülleri yapmak, 

• Bu molekülleri organizmanın yapım, onarım, büyüme ve gelişmesi için kullanmak, 

• Organizasyonu korumak, geliştirmek ve yeni nesillere aktarmak için kullanılır. 

40


1. 

Ünite 

11.1.4.2. Tüm Canlılarda Hücresel Solunum Glikoliz ile Başlar 

Glikoz molekülünün oksijenli ya da oksijensiz ortamda hücre solunumu ile yıkımı pirüvik aside kadar 

ortaktır. Hücre sitoplazmasında oksijen kullanılmadan gerçekleşen ve 6C’lu bir şeker olan glikozun 3C’lu 

pirüvik aside dönüşümünü içeren reaksiyonlar glikoliz olarak tanımlanır. Glikoliz için gerekli enzimler, 

hücre sitoplazmasında bulunmaktadır ve her iki solunum çeşidi de glikoliz ile başladığından bu reaksiyonlarda 

kullanılan enzimler tüm canlılarda ortaktır. 

Glikoliz, glikoz molekülünün reaksiyona girebilmesi için enerji alarak aktifleşmesi ile başlar. Aktivasyon 

enerjisi için gereken enerji ATP’den sağlanır. Bu nedenle glikoliz reaksiyonları enerji üretmek amacıyla 

yapılmasına karşın önce 2 ATP tüketilir. Bu sırada açığa çıkan enerji, glikozun fruktoz bisfosfata dönüşümünde 

kullanılır. 

Fruktoz bisfosfatın 3 C’lu 2 molekül pirüvik aside dönüşümü sırasında ise 4 ATP sentezlenir. Ancak 

aktivasyon enerjisi için 2 ATP harcandığı düşünüldüğünde net kazanç, bir molekül glikoz için 2 ATP’dir. 

Bu reaksiyonlar sırasında 4 H + açığa çıkar. Açığa çıkan hidrojenler hücrede elektron taşıyıcı bir koenzim 

olan NAD + molekülüne aktarılır. NAD + molekülü H + iyonunu kendine bağlayarak indirgenir ve glikoliz 

reaksiyonlarında toplam 2 NADH + H + oluşur. 

2 ADP + 2P i 4 ADP + 4P i 

2 ATP 4 ATP 

C 6 H 12 O 6 (Glikoz) Fruktoz bisfosfat 2 Pirüvik asit 

(P-6C-P) 2 NAD + (3C) 

2 NADH + H + 

3 

Bilelim 

NAD (Nikotinamit adenin dinükleotit) elektron taşıyıcı bir koenzimdir. Yükseltgenmiş durumda bulunan 

NAD + iki elektron (2e – )ve bir proton (H + ) bağlandığında indirgenerek NADH + H + ’ye dönüşür. 

11.1.4.3. Oksijensiz Solunumda Glikozun Etil Alkol ve Laktik Asite Dönüşümü 

Glikozun oksijensiz ortamda yıkımı fermantasyon olarak tanımlanır. Fermantasyon da glikoliz ile başlar. 

Glikoliz ürünü olan pirüvik asitten sonra kullanılan enzimler canlılarda farklılık gösterdiğinden açığa 

çıkan ürünler de değişir. Glikozun oksijensiz ortamda yıkımı sırasında oluşan ürün çeşitlerine göre fermantasyon, 

etil alkol ya da laktik asit fermantasyonu gibi farklı şekillerde adlandırılabilir. Etil alkol ve laktik asit 

fermantasyonlarının genel formülleri aşağıda gösterilmiştir. 

C 6 H 12 O 6 + 2 ATP 

(Glikoz) 

C 6 H 12 O 6 + 2 ATP 

(Glikoz) 

Enzimler 

Enzimler 

2 C 2 H 5 OH + 2 CO 2 + 4 ATP + Isı 

(Etil alkol) 

2 C 3 H 6 O 3 + 4 ATP + Isı 

(Laktik asit) 

41


Etil Alkol Fermantasyonu 

Glikoliz sonucu oluşan pirüvik asitten oksijensiz ortamda alkol oluşuyorsa bu reaksiyona alkol fermantasyonu 

(mayalanma) denir. Bazı bakteriler, maya hücreleri ve bitki tohumları oksijensiz ortamda 

gereksinimleri olan enerjiyi bu şekilde üretir. Alkol fermantasyonunda hücrelerin kullandıkları enzim çeşidine 

göre etil alkol, metil alkol, aseton, bütanol gibi ürünler oluşur. 

Maya hücrelerinde gerçekleşen fermantasyon olayında bir molekül pirüvik asitten, önce bir molekül 

karbondioksit çıkar ve asetaldehit oluşur. Asetaldehit ise glikolizde oluşan NADH+H + deki H + leri alarak 

etil alkole dönüşür. Bu olay etil alkol fermantasyonu olarak tanımlanır (Şema 1.10). Hidrojenlerini vererek 

yükseltgenen NAD + , glikoliz reaksiyonlarında yeniden kullanılabilir. Böylece glikolizin ve dolayısıyla 

ATP üretiminin devamı sağlanır. 

Maya hücreleri, CO 2 ve etil alkolü yaşadıkları ortama bırakır. Açığa çıkan ürünler üzüm suyunun 

şaraba dönüşmesini, arpa suyunun biraya dönüşmesini, hamurun mayalanmasını sağlar. 

6C 

Glikoz 

2 

ATP 

2 

ADP 

P 

6C 

Fruktoz bisfosfat 

P 

Sıra Sizde 

4 ADP +4P i 

2NAD + 

4 ATP 

2NADH+H + 

2 3C 

Pirüvik asit 

2 CO 2 

2 2C 

Asetaldehit 

2NADH+H + 

2NAD + 

C 2 H 5 OH 

Etil alkol 

Hidrojen 

katılması 

Şema 1.10: Etil alkol fermantasyonu 

Fermantasyonun endüstride kullanım alanlarını araştırınız. Elde ettiğiniz bilgilerle slayt 

hazırlayarak sınıfta sunum yapınız. 

42


1. 

Ünite 

Etkinlik: Mayalanma 

Amaç 

Etil alkol fermantasyonunu gözlemlemek 


(Malzemeleri önceden temin ediniz.) 

• Bir bardak un • Bir paket yaş maya • Plastik eldiven 

• Ilık su • Derin kase • Temiz bir bez • Beher 


Eldivenlerinizi giyiniz. Unu derin bir kase içine dökerek ortasını çukur oluşturacak şekilde açınız. 1/4 oranında 

yaş mayayı beher içinde bir miktar ılık su ile eriterek una ilave ediniz ve yoğurunuz. Hazırladığınız 

hamurun üzerine temiz bir bez örterek sıcak bir yerde mayalanması için dinlenmeye bırakınız. Dinlenme 

süresi hamur iki katı büyüklüğe ulaşana kadardır (15-30 dk.). Hamurun mayalanması sırasında açığa 

çıkan ekşimsi kokuya dikkat ediniz. Bu kokunun nedeni mayalanma sırasında oluşan etil alkoldür. 


1. Hamurun kabarmasına neden olan etmen nedir? 

2. Mayalanma sırasında hamurun üzerini neden kapattınız? 

3. Hamurunuzu buzdolabında mayalanmaya bıraksaydınız aynı sonucu alır mıydınız? 

4. Maya hücrelerinin üremeleri sırasında kullandıkları enerjinin kaynağı nedir? 

Etkinlik: Boza yapalım 

Amaç 

Boza yapımında mayalanma olayını kavramak 



• 2 çay bardağı kalın bulgur • 4-5 su bardağı su • Tel süzgeç 

• 1 çay kaşığı kuru maya • 2-3 çay bardağı toz şeker • Tencere 

• İspirto ocağı • Sacayağı • Kibrit • Plastik eldiven 


Eldivenlerinizi giyiniz ve bulguru bir tencereye koyarak su ile iyice yumuşayıncaya kadar haşlayınız. 

Daha sonra ince tel süzgeçten geçirip posasını atınız. Bulgur lapasını ağzı açık bir şekilde 1-2 saat 

güneş görmeyen yerde ılımaya bırakınız. Yarım bardak su ile bir yemek kaşığı şekeri ve bir çay kaşığı 

kuru mayayı karıştırıp tenceredeki ılıyan bulgur lapasına ekleyerek kapağını kapatınız. Serin bir 

yerde 18-24 saat bekletiniz ve bu süre boyunca arada karıştırınız. Daha sonra geri kalan şekeri de 

ekleyerek buzdolabına koyunuz. 


1. Bozanızı hazırlarken serin bir yerde bekletmenizin amacı nedir? 

2. Bozanın mayalanması sırasında neden şeker kullandınız? 

43


Laktik Asit Fermantasyonu 

Oksijensiz ortamda glikolizin son ürünü olan pirüvik asit, glikolizde oluşan NADH+H + ’den hidrojenleri 

alarak laktik aside dönüşür. Bu olaya laktik asit fermantasyonu denir (Şema 1.11). 

Laktik asit fermantasyonu yoğurt bakterilerinde ve yoğun egzersiz durumlarında omurgalıların çizgili 

kaslarında gerçekleşen bir reaksiyondur. Kas aktivitesinin artmasına bağlı olarak çizgili kas hücrelerine 

yeterli oksijen sağlanamadığı durumlarda pürivik asit, laktik aside dönüşür. Böylece pürivik asidin ortamda 

birikmesi engellenerek glikolizin dolayısıyla ATP üretiminin devamı sağlanır. Bu durum kas hücrelerinin 

oksijensiz kaldığında da enerji üretmesine olanak tanır. 

Çizgili kas hücrelerinde oluşan laktik asidin sinir uçları ile kas tellerinin arasında birikmesi, kasın 

uyarılmasını sağlayan ve sinir uçlarından salgılanan aracı maddelerin etkisini azaltarak uyarının iletilmesini 

engeller. Böylece kas yorgunluğu ortaya çıkar. Laktik asit kana geçerek beynin yorgunluk merkezini 

uyarır ve uyuma isteğinin oluşmasına neden olur. Dinlenme durumunda ise hücrelere yeterli oksijen 

ulaştığında laktik asit tekrar pirüvik aside dönüşür. Pirüvik asit mitokondrilerde oksijenli solunum reaksiyonlarına 

katılarak hızla su ve karbondioksit moleküllerine ayrılır. Böylece yorgunluk hissi ortadan kalkar. 

6C 

Glikoz 2 

ATP 

2 

ADP 

P 6C P 

Fruktoz bisfosfat 

4 ADP +4P i 

2NAD + 

3 

Bilelim 

2NADH+H + 

4 ATP 

2 3C 

Pirüvik asit 

2NADH+H + 

Hidrojen 

katılması 

2NAD + 

2 

3C 

Laktik asit 

Şema 1.11: Laktik asit fermantasyonu 

Yoğurt yapımında oluşan laktik asit ortam pH’sini düşürerek süt proteinlerini çökeltir. Buna sütün 

kesilmesi denir. 

44


1. 

Ünite 

Fermantasyon çeşitleri aşağıda karşılaştırılmalı olarak gösterilmiştir (Şema 1.12). 

G 

L 

İ 

K 

O 

L 

İ 

Z 

Glikoz 

2 

2NADH+H + 

2 NAD + 

Asetaldehit 

ATP 

2(2C) 

2 CO 2 

Pirüvik asit 

2(3C) 

2NADH+H + 

2 NAD + 

2NAD + 

Laktik asit 

NADH+H + 2(C 3 H 6 O 3 ) 

2 

Etil alkol 

2(C 2 H 5 OH) 

Şema 1.12: Etil alkol ve laktik asit fermantasyonlarındaki benzerlik ve farklılıkların şematik gösterimi 

Etkinlik: Yoğurt yapalım 

Amaç 

Laktik asit fermantasyonunu gözlemleyebilme 



• 200 mL süt (yaklaşık 1 su bardağı) 

• 1 tatlı kaşığı yoğurt 

• Isı kaynağı • Plastik eldiven 

• Termometre • Temiz bir bez 

• Beher • Kâse • Sacayağı 


Eldivenlerinizi giyiniz. Bir bardak sütü beher içine koyarak 5 dakika kaynatınız. Kaynattığınız sütü 

ılımaya bırakınız. Sütün sıcaklığını 43 - 45 °C’a gelene kadar kontrol ediniz. 

Bir kâseye ılık sütten bir miktar koyunuz ve bir tatlı kaşığı yoğurdu sütün içine karıştırınız. Daha 

sonra bu karışımı beher içindeki süte katınız ve hafifçe karıştırınız. Beherin üzerini temiz bir bez ile 

örtünüz. Oda ısısında 3 - 3,5 saat bekletiniz. 


1. Kaynattığınız sütü neden ılımaya bıraktınız? 

2. Ilık süte yoğurt eklemenizin nedeni nedir? 

3. Mayaladığınız sütü neden ılık bir ortamda beklettiniz? 

45


11.1.4.4. Oksijenli Solunum 

Oksijenli solunum olayı; glikoliz, krebs döngüsü ve ETS (elektron taşıma sistemi) olarak üç basamakta 

gerçekleşir. Solunum olayının her basamağında farklı enzimler görev yaptığından bu reaksiyonlar 

da sıcaklık değişimlerine karşı oldukça duyarlıdır. 

Glikoliz evresinin sitoplazmada gerçekleştiğini, oksijenli ve oksijensiz ortamda gerçekleşen solunum 

reaksiyonları için ortak evre olduğunu biliyorsunuz. Oksijenli solunumda glikoliz ürünü olan pirüvik asit 

mitokondriye geçerek H 2 O ve CO 2 moleküllerine kadar yıkılır (Şema 1.13). Reaksiyonda, glikoz yapı birimleri 

olan CO 2 ve H 2 O’ya kadar yıkıldığından kimyasal bağlardaki enerjinin büyük bir kısmı açığa çıkar. 

Oksijenli solunum reaksiyonlarında enerji verimi %40’tır. Yıkım sırasında açığa çıkan enerjinin %60’ı 

ısı olarak ortama verilir. Oksijensiz solunumda ise enerji verimi düşüktür (%2-4). Çünkü glikozun yapı 

birimlerine kadar yıkımı gerçekleşemediğinden enerjinin bir kısmı reaksiyon ürünlerinde kalır. 

Glikoliz 

Glikoz 

ATP 

Pirüvik asit 

Oksijenli 

ortam 

Aerobik 

Anaerobik 

Oksijensiz 

ortam 

Asetil CoA 

Etil alkol + CO 2 

Laktik asit 

ATP 

Krebs 

döngüsü 

Alkol 

fermantasyonu 

Laktik asit 

fermantasyonu 

CO 2 

ETS 

ATP 

H 2 O 

O 2 

Şema 1.13: Solunum reaksiyonlarının şematik olarak karşılaştırılması 

Glikozun yapısına katılan atomların radyoaktif izotopları kullanılarak oksijenli solunum reaksiyonlarında 

oluşan ürünlerin kaynağı belirlenebilmiştir. Buna göre glikozdaki C (karbon) ve O (oksijen), CO 2 ’in 

yapısına girerken H (hidrojen), atmosfer oksijeni ile birleşerek H 2 O’yu oluşturmaktadır. 

C Radyoaktif karbon atomu, H Radyoaktif hidrojen atomu, O Radyoaktif oksijen atomu 

C 6 H 12 O 6 + 6 O 2 

6 CO 2 + 6 H 2 O + yaklaşık 30-32 ATP + ısı 

46


1. 

Ünite 

A. Mitokondrinin Yapısı 

Mitokondri ökaryot canlılarda oksijenli solunum reaksiyonlarının, Krebs ve ETS evrelerinin gerçekleştiği 

organeldir. Mitokondrilerde üretilen enerji hücrenin tüm metabolik aktiviteleri için kullanılır. Mitokondriler, 

çift katlı zarla çevrilidir (Resim 1.11). Dış zar düz ve esnektir. İç zar ise kıvrımlar oluşturarak 

iç yüzeyin genişlemesini dolayısıyla mitokondirinin enerji veriminin artmasını sağlar. Bu kıvrımların her 

birine krista denir ve bu yapılar yarı sıvı homojen madde olan matriks içinde uzanır. Mitokondrilerin 

matriksinde DNA, RNA, ribozomlar ve enzimler vardır. Krebs döngüsünün enzimleri homojen sıvı olan 

matrikste bulunurken ATP sentaz enzimi ve ETS elemanları iç zarın kıvrımlarında yer alır. Mitokondriler 

bölünerek çoğalabilir ve kendi proteinlerini, enzimlerini sentezleyebilir. Enerji gereksinimi yüksek olan 

kas, karaciğer, sinir gibi hücrelerde mitokondri sayısı fazladır. 

Dış zar 

(a) 

Krista 

Matriks 

İç zar 

(b) 

Resim 1.11: Mitokondrinin a) Mikroskobik, b) Şematik görünümü 

Glikoliz sonucu oluşan pirüvik asidin mitokondrilere girmesinden sonra reaksiyonlar, krebs döngüsü 

ve elektron taşıma sistemi (ETS) olarak iki aşamada tamamlanır. 

1. Krebs Döngüsü 

Karbon yolu olarak da bilinen krebs döngüsü, ilk defa İngiliz bilim insanı Hans Krebs (Hans Krebs) 

tarafından izlendiğinden bu reaksiyonlara Krebs döngüsü denir. Bu döngü mitokondrilerin matriksinde 

gerçekleşir. 

Glikolizin son ürünü olan 2 molekül pirüvik asit, oksijen varlığında mitokondrilere girer. 1 molekül 

pirüvik asitten, 1 molekül CO 2 ve 2H’in ayrılması ile 2 C’lu bileşik olan asetil CoA (asetil koenzim A) 

oluşur. Bu sırada NAD + , açığa çıkan hidrojenleri alarak indirgenir ve NADH+H + oluşur. Oluşan asetil 

CoA, ortamda bulunan 4 C’lu okzaloasetik asitle reaksiyona girerek 6 C’lu sitrik asidi oluşturur ve Krebs 

döngüsü başlar. 

Krebs döngüsü sitrik asidin oluşumuyla başladığından sitrik asit döngüsü olarak da tanımlanır. Sitrik 

asit bir dizi reaksiyonla 5C’lu ve 4C’lu bileşiklere dönüşür. Bu reaksiyonların sonunda 4C’lu bileşik olan 

okzaloasetik asidin yeniden oluşumu ile krebs döngüsü tamamlanır ve yeni bir döngü başlar. 

47


Krebs döngüsünde 2 molekül asetil CoA kullanıldığında 16 H + atomu açığa çıkar. Bu hidrojenlerin 

12 tanesinin NAD + koenzimi tarafından tutulmasıyla 6NADH+H + oluşur. 4 H + ise diğer koenzim çeşidi 

olan FAD + tarafından tutulur ve 2FADH 2 oluşur. Bu döngüde 4 molekül CO 2 açığa çıkar ve substrat düzeyinde 

fosforilasyonla 2 ATP sentezlenir (Şema 1.14). 

2 Pirüvik asit (3C) 

2NAD + 

2NADH+H + 

2CO 2 

2CO 2 

2 Asetil CoA (2C) 

2 Okzaloasetik asit (4C) 

2 Sitrik asit (6C) 

2NADH+H + 

2NAD + 

2NAD + 2NADH+H + 

2CO 2 

2 (4C’lu bileşik) 

2 (5C’lu bileşik) 

2NAD + 

2FADH 2NADH+H + 

2 

2FAD + 2 (4C’lu bileşik) 

2ADP+2Pi 

K R E B S 

D Ö N G Ü S Ü 

3 

Bilelim 

2ATP 

Şema 1.14: Krebs döngüsü 

FAD (flavin adenin dinükleotit) hücrede elektron taşıyıcı olarak kullanılan bir koenzimdir. FAD, 2 

elektron ve 2 protonu bağladığında indirgenerek FADH 2 ye dönüşür. 

2. Elektron Taşıma Sistemi (ETS) 

Elektron taşıma sistemi bir dizi elektron taşıyıcı molekülden oluşur. Bu moleküller mitokondrinin iç 

zarı üzerinde bulunur. 

Glikoliz reaksiyonlarında oluşan 2NADH+H + ile Krebs döngüsünde oluşan 6NADH+H + ve 2FADH 2 

molekülleri yüksek enerjili elektronlarını elektron taşıma sistemindeki moleküllere aktarır. Bu sırada bir 

dizi yükseltgenme ve indirgenme olayları gerçekleşir. NAD + ve FAD molekülleri ile taşınan elektronlar 

ETS’deki taşıyıcı moleküllere aktarılırken protonlar (H + ) matrikse bırakılır. Bu olaylarda yükseltgenen 

NAD + ve FAD molekülleri tekrar elektron taşıyıcı olarak kullanılabilir. 

Yüksek enerjili elektronların ETS’de aktarımı sırasında açığa çıkan serbest enerjinin bir kısmı ısı 

olarak ortama verilirken büyük bir kısmı matriksteki protonları ETS molekülleri aracılığı ile iç ve dış 

zar arasındaki boşluğa pompalamada kullanılır. Mitokondirinin iç zarı protonlara geçirgen olmadığından 

bu olaylar zarlar arası boşlukta proton yoğunluğunu artırır. Ayrıca protonlar, elektrik yükü taşıdıklarından 

48


1. 

Ünite 

zarlar arasındaki boşluk ile matriks arasında elektriksel yük farkının oluşmasına neden olur. Mitokondirinin 

zarları arasındaki boşluk ile matriksi arasında oluşan yoğunluk farkı protonların iç zara yerleşmiş ATP 

sentaz aracılığı ile tekrar matrikse akışını sağlar. Proton akışı ATP sentazı aktif hâle getirir. Aktifleşen 

ATP sentaz, ATP sentezini gerçekleştirir. ATP sentezi, protonların matrikse akışı sırasında devam eder. 

ETS’nin son elektron alıcısı oksijendir. Oksijen, düşük enerjili hâle gelmiş olan elektronlar ve protonlar 

ile birleşerek suyu oluşturur (Resim 1.12). 

ETS molekülleri aracılığı ile elektronların oksijene taşınması ve ATP’nin sentezlenmesi olayı 

oksidatif fosforilasyon olarak tanımlanır. Oksidatif fosforilasyonla ATP üretimi, 1960 yılında Peter 

Mitchell tarafından ileri sürülen Kemiozmozis hipotezine dayandırılarak açıklanmaktadır. Bu hipotez 

kloroplastlardaki ATP üretiminin açıklanmasında da kullanılmaktadır. Tek farkı mitokondrilerde ATP sentezi 

sırasında protonlar (H + ) zarlar arası boşlukta birikirken kloroplastlarda tilakoit boşlukta birikmesidir. 

ATP sentaz 

Krista 

Matriks 

Matriks 

H + 

NAD + + 2 H + FAD + + 2 H + H 2 O ADP+P i 

FADH 

NADH + H + 

2 

2H + +1/2 O 2 

H + H + 

H + 

ATP sentaz 

e - e - 

e - e - 

Mitokondri 

iç zarı 

H + 

1444444444424444444443 

ETS 

H + 

H + H + H + H + 

Ne Öğrendik 

Zarlar arası boşluk 

Resim 1.12: Kemiozmotik hipoteze göre mitokondrilerde ATP üretiminin şematik gösterimi 

Aşağıdaki tabloda boş bırakılan yerleri oksijenli solunum ve fermantasyonda öğrendiklerinizi 

kullanarak doldurunuz. 

Oksijenli solunum 

Fermantasyon 

Gerçekleştiği yer 

Reaksiyona giren maddeler 

Reaksiyon ürünleri 

ETS 

Ortak reaksiyon aşamaları 

Fosforilasyon çeşidi 

49


Sıra Sizde 

Kemiozmozis ile ATP üretiminin yaşam için önemini araştırınız. Elde ettiğiniz bilgileri sınıfta 

arkadaşlarınızla paylaşınız. 

Etkinlik: Bira mayasında solunum 

Amaç 

Solunumda karbondioksit çıkışını gözlemlemek 


• 2 tane 250mL’lik erlenmayer, 

• İki lastik tıpa (biri tek diğeri iki delikli) 

• Plastik hortum 

• Dereceli silindir (50mL’lik) 

• %10’luk glikoz çözeltisi 

• Kireç suyu • Kuru bira mayası 

• Biri uzun diğeri kısa iki cam boru 

• Cam kalemi • Termometre • Hassas terazi 


A 

B 

Erlenmayerlerden birine “A” yazınız ve içine dereceli silindir yardımıyla %10’luk glikoz çözeltisinden 

50 mL koyunuz. Üzerine 3g bira mayası ekleyiniz. Bira mayası ve şekerli suyun iyice karışması için 

erlenmayeri biraz çalkalayınız. (Erlenmayerdeki çözeltide göreceğiniz hava kabarcıkları, bira mayası 

hücrelerinin oksijenli solunumla çıkardıkları karbondioksit gazıdır.) Daha sonra erlenmayeri kısa cam 

boru ve termometreyi geçirdiğiniz iki delikli tıpa ile kapatarak çalkalayınız. Sıcaklığı not ediniz ve 

erlenmayerinizi bir tarafa bırakınız. 

Dereceli silindiri yıkayınız. 

Diğer erlenmayerin üzerine “B” yazınız ve içine dereceli silindir yardımıyla 50 mL kireç suyu koyunuz. 

(Kireç suyu berrak bir sıvıdır. Karbondioksitli ortamda bulanıklaşır.) 

Erlenmayerin ağzını uzun cam boruyu geçirdiğiniz tek delikli tıpa ile kapatınız. Uzun borunun kireç 

suyunun içine tamamen batmasını sağlayınız. 

“A” ve “B” olarak işaretlediğiniz erlenmayerleri plastik hortum yardımıyla şekildeki gibi birbirine bağlayınız. 

Bir ders süresince termometredeki ve erlenmayerdeki değişiklikleri her 10 dakikada bir gözlemleyerek 

not ediniz. 


1. Etkinliğinizde glikoz çözeltisini hangi amaçla kullandınız? 

2. Maya hücrelerinin hem oksijenli hem oksijensiz ortamda solunum yaptığını söyleyebilir misiniz? 

3. Kireç suyunun bulanıklaşmasını nasıl açıklarsınız? 

4. Etkinliğiniz boyunca “A” ve “B” olarak belirlediğiniz erlenmayerlerde hangi değişimleri gözlemlediniz? 

50


1. 

Ünite 

11.1.4.5. Karbonhidrat, Yağ ve Protein Monomerlerinin Oksijenli Solunuma 

Katıldığı Basamaklar 

Solunum olayı ile besin maddelerinin kimyasal bağlarında depo edilen enerjinin bir dizi reaksiyon 

sonucu açığa çıktığını ve bu enerjinin kullanılarak ATP’nin nasıl sentezlendiğini öğrendiniz. Canlıların 

enerji elde etmek için kullandığı organik besinler sırasıyla karbonhidratlar, yağlar ve proteinlerdir. 

Oksijenli solunum reaksiyonlarında, karbonhidratların yanı sıra çoğunlukla trigliserit formunda olan 

lipitlerin ve proteinlerin yapı birimleri de yıkılarak ATP sentezi için kullanılır. Bu maddelerin oksijenli solunumda 

ortak evreleri vardır. Sadece başlangıç reaksiyonları farklıdır. Bu besin maddelerinin solunum 

reaksiyonlarıyla yıkımı sonucu, ortak olarak oluşan son ürünler CO 2 , H 2 O ve ATP’dir (Şema 1.15). 

Trigliseritlerin hidrolizi ile yağ asidi ve gliserol oluşur. Yağ asitleri asetil CoA’ya dönüşürken gliserol, 

glikoliz reaksiyonlarına katılarak pirüvik aside dönüşür. Yağların hidrojen oranı karbonhidrat ve proteinlere 

göre daha fazladır. Bu nedenle yağlar hücrede yıkıldıklarında hem daha fazla enerji verir hem de daha çok 

suyun oluşmasına neden olur. Yağların sindirimleri daha uzun sürede gerçekleştiğinden kan dolaşımına 

katılımları daha geç olur. Bu nedenle yağlar, karbonhidratlardan sonra enerji amaçlı olarak kullanılır. 

Proteinler önce, yapı birimleri olan amino asitlere ayrışır. Amino asitler de yapılarında bulunan karbon 

sayılarına göre solunum reaksiyonları sırasında oluşan 2C, 3C ya da 5C’lu bileşiklere dönüşür. 

Proteinler hücrelerin yapım ve onarımında, enzimlerin ve bazı hormonların sentezinde kullanıldığından 

hücrede enerji kaynağı olarak karbonhidrat ve yağlardan sonra tüketilir. Yapılarında azot bulunduğundan 

solunumda kullanıldıklarında CO 2 ve H 2 O’nun yanı sıra amonyak (NH 3 ) açığa çıkar. Amonyak zehirli bir 

yan ürün olduğundan karaciğerde üre ve ürik aside dönüştürülerek vücuttan uzaklaştırılır. 

Karbonhidratlar, önce basit şekerlere (glikoz, fruktoz) daha sonra da pirüvik asit ve asetil CoA’ya dönüşerek 

krebs döngüsüne katılır. Karbonhidratların yapı birimi olan glikoz, hücrelerin öncelikli kullandığı 

enerji molekülüdür. Hücre solunumunda pirüvik asit ve asetil CoA kilit görevi yapan iki ara üründür. 

BESİN 

Yağlar 

Karbonhidratlar 

Proteinler 

Yağ asitleri 

Gliserol 

Glikoz 

Amino asitler 

Pirüvik asit 

NH 3 

Asetil Co-A 

O 2 

H 2 O 

ATP 

ETS 

V 

V 

V 

e Krebs 

Döngüsü 

ADP+Pi 2CO 2 

V 

Şema 1.15: Protein, yağ ve karbonhidratların oksijenli solunum reaksiyonlarına katılımı 

51


Sıra Sizde 

• Hücrede yıkıldıklarında enerji üreten organik besinlerin kullanım sırasını nelerin belirlediğini araştırınız. 

• Uzun süren açlıklarda hücrelerin enerji üretimini nasıl sağladığını araştırınız. 

• Kış uykusuna yatan, uzun göç yollarını kullanan ve çölde yaşayan hayvanların vücutlarında yağ depolamalarının 

sağladığı faydaları araştırınız. Edindiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 

11.1.4.6. Fotosentez ve Solunum İlişkisi 

Ekosistemlerin sürdürülebilirliği için madde ve enerji dönüşümü önemlidir. Bu dönüşümde fotosentez 

ve solunum reaksiyonları rol oynar. 

Fotosentez 

6 CO 2 + 6 H 2 O C 6 H 12 O 6 + 6 O 2 

Solunum 

Fotosentez ve solunumun reaksiyon formüllerine dikkat edildiğinde birbirlerine bağımlı oldukları 

yani birinin ürününün diğerinin ham maddesini oluşturduğu görülür. Dolayısıyla bu reaksiyonların gerçekleştiği 

mitokondri ve kloroplast organelleri de madde ve enerji dönüşümünde etkilidir (Resim 1.13). 


Kloroplast 

H 2 O + CO 2 

Mitokondri 

Organik 

moleküller + O 2 

ATP 

Hücrede metabolik 

faaliyetlerde kullanılır. 

Isı enerjisi 

Resim 1.13: Mitokondri ve kloroplast doğada madde ve enerji dönüşümünde etkilidir. 

52


1. 

Ünite 

Fotosentezde klorofil yardımıyla ışık enerjisi kimyasal enerjiye dönüştürülür. Bu enerji sayesinde 

karbondioksit ve sudan organik besinlerin üretimi sağlanırken atmosfere oksijen verilir. Solunumda ise 

organik besinlerin oksijen varlığında yıkılması sonucu karbondioksit, su ve hücrede metabolik faaliyetler 

için gerekli olan enerji üretilir. Böylece doğadaki madde döngüsünün sürekliliği sağlanır. 

3 

Bilelim 

Fotosentez yalnızca gündüz gerçekleşen bir olaydır. Solunum ise hem gece hem gündüz aralıksız 

devam eder. Gündüz, fotosentez hızı solunum hızından fazla olduğu için solunum sırasında açığa 

çıkan CO 2 , fotosentezde kullanılır. Gece ise fotosentez yapılamadığından CO 2 ortama bırakılır. 

Atmosferdeki karbondioksit, doğada canlı solunumunun yanı sıra milyonlarca yıl önce yaşamış bitki 

ve hayvan kalıntılarından oluşan kömür, petrol gibi fosil yakıtların yanması sonucu da açığa çıkar. 

Fosil yakıtların aşırı tüketimi atmosferde karbondioksit artışına yol açarak sera etkisi yaratmakta ve 

küresel ısınmaya yol açmaktadır. Küresel ısınma dünya ikliminde önemli değişimleri oluşturmaktadır. İklim 

değişikliklerinin en önemli etkileri canlı türleri üzerinde olmaktadır. Bazı türler yok olurken bazıları yok 

olma tehlikesiyle karşılaşmaktadır. Atmosferdeki karbondioksit miktarını dengede tutmak için ormanlar 

korunmalı ve çoğaltılmalıdır. Çünkü atmosferde aşırı karbondioksit birikmesini önleyen en önemli etkenlerden 

biri bitkilerin gerçekleştirdiği fotosentez olayıdır. 

Fotosentez ile oksijenli solunum reaksiyonlarının karşılaştırılması Tablo 1.1 verilmiştir. 

Reaksiyonun hücrede 

gerçekleştiği yer 

Fotosentez 

Ökaryot canlılarda kloroplast, 

prokaryot canlılarda sitoplazma ve 

hücre zarı 

Oksijenli Solunum 

Ökaryot canlılarda sitoplazma ve 

mitokondri, prokaryot canlılarda 

sitoplazma ve mezozom 

Reaksiyona girenler CO 2 ve H 2 O, H 2 S veya H 2 Organik besinler ve O 2 

ETS Var Var 

Reaksiyon ürünleri Organik besin, O 2 veya S, ısı CO 2 , H 2 O, NH 3 , ATP, ısı 

Reaksiyon periyodu Işıklı ortam Her ortamda 

Gerçekleştiren canlılar 

Klorofil bulunduran canlılar 

Enzim kullanımı Var Var 

Fosforilasyon çeşidi 

Fotofosforilasyon 

Tablo 1.1: Fotosentez ve oksijenli solunumun karşılaştırılması 

Sıra Sizde 

Bazı prokaryotlar ve ökaryot 

organizmalar 

Substrat düzeyinde fosforilasyon ve 

oksidatif fosforilasyon 

Fotosentez ve solunum reaksiyonlarının doğadaki madde ve enerji dönüşümünün sağlanmasındaki 

rolü hakkında neler söyleyebilirsiniz? Atmosferdeki CO 2 artışının nedenlerini ve ekosistemleri 

nasıl etkilediğini araştırınız. 

53


Okuma Metni 

OKYANUS DİBİNDE FOTOSENTEZ 

Fotosentez için olmazsa olmaz koşullar›n en baş›nda, enerji kayna¤› güneş ›ş›¤› geliyor. Ancak 

Kanada’daki British Columbia (Biritiş Kolombiya) Üniversitesinden Thomas Beatty (Tomas Beti) yönetimindeki 

bir araşt›rmac› grubu, Pasifik Okyanusu’nun 2400 metre derinli¤i gibi güneş ›ş›¤›ndan 

çok uzak bir ortamda fotosentez yapan bir bakteri keşfetti. Araşt›rmac›lara göre bakteri, okyanus 

dibindeki s›cak su kaynaklar›ndan gelen ve son derece gelişmiş antenleriyle alg›lad›¤› zay›f ›ş›ktan 

ve kükürtten yararlanarak fotosentez gerçekleştiriyordu. Keşif, Dünya’daki yaşam limitlerinin yeniden 

belirlenmesi için oldu¤u kadar, Dünya d›ş› yaşam olas›l›¤› aç›s›ndan da önem taş›yor. Ayr›ca, 

yaşam›n yaln›zca gezegenimizin yüzeyine özgü bir olgu olmad›¤›n› ortaya koyuyor. Bunu kan›tlayan 

her yeni bulgu, Dünya d›ş› yaşam araşt›ran gruplar› heyecanland›r›yor. Nedeni, önceleri yaşam destekleyecek 

koşullar›n olmad›¤› yarg›s›na var›lan gezegenlere yeni bir bak›ş› gerekli k›lmas›. Örne¤in, 

Jüpiter’in dört büyük uydusundan Europa (Öropa)’n›n buzdan yüzeyinin kilometrelerce alt›nda, yaşam 

için gerekli s›v› sudan oluşan bir okyanus bulundu¤u düşünülüyor. Europa, hem Güneş’e çok 

uzak hem de zay›f güneş ›şı¤›n›n kal›n buz tabakas›n› geçerek alttaki okyanusa ulaşmas› mümkün 

de¤il. Ama Europa’y› Dünya d›şı yaşam için defterden silmeye direnen gezegen bilimciler, Dünya’da 

oldu¤u gibi Europa’da da okyanus dibinde var oldu¤u san›lan s›cak su kaynaklar›n›n fotosentez yapan 

canl›lar› ayakta tutabilece¤ini düşünüyorlar. 

Arizona Devlet Üniversitesi Bas›n Bülteni, Bilim ve Teknik Dergisi, 20 Haziran 2005 


54


1. 

Ünite 



1. Hücreler enerji üretmek için hangi organik besinleri kullanır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

2. Oksijenli solunum ve fermantasyon olaylarında aynı miktarda glikoz kullanılmasına karşın 

neden oksijenli solunumda daha fazla enerji üretilir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

3. Hücrelerin solunum ile ürettikleri enerji hangi işlevler sırasında tüketilir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

4. Glikoliz reaksiyonlarında üretilen ve tüketilen maddeler nelerdir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

5. NAD ve FAD moleküllerinin solunum reaksiyonlarındaki işlevi nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

6. Etil alkol ve laktik asit fermantasyonunun ortak yönleri nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

B. Aşağıdaki ifadelerin doğru (D) ya da yanlış (Y) olduklarını karşılarına yazınız. 

1. Oksijenli solunum reaksiyonlarında glikozun yıkımı mitokondrilerde başlar. (......) 

2. Etil alkol ve laktik asit fermantasyonunda üretilen ATP miktarı eşittir. (......) 

3. Oksijenli solunum reaksiyonlarında glikozun pirüvik aside dönüşümü sırasında 

oksijen kullanılmaz. (......) 

4. Fermantasyon olayında organik bileşikler yapı birimlerine kadar ayrıştırılabilir. (......) 

5. Fotosentez reaksiyonlarında oluşan ürünler oksijenli solunumun substratlarıdır. (......) 

6. Mitokondrilerde solunum reaksiyonları ile üretilen ATP, kloroplastlarda glikoz 

sentezlenirken tüketilir. (......) 

55



1 . Canlılarda fermantasyon ürünleri etil alkol, 

laktik asit, asetik asit, sitrik asit gibi çeşitlilik 

göstermesine karşın açığa çıkan enerji miktarı 

aynıdır. 

Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? 

A) Kullanılan enzimlerin farklı olması 

B) Enerjinin glikoliz reaksiyonları sırasında 

üretilmesi 

C) Reaksiyonların farklı moleküllerle başlaması 

D) Sıcaklığın enzim aktivitesini etkilemesi 

E) Bazı canlılarda enerjinin bir kısmının açığa 

çıkan ısı ile kaybedilmesi 

2 . I. Substrat düzeyinde fosforilasyon 

II. Oksidatif fosforilasyon 

III. NAD + molekülünün indirgenip yükseltgenmesi 

Yukarıdakilerden hangileri oksijenli ve oksijensiz 

solunum için ortaktır? 


D) I ve III E) I, II ve III 

3 . I. CO 2 II. H 2 O III. NH 3 IV. ATP 

Yukarıda belirtilen moleküllerden hangileri 

protein, karbonhidrat ve yağların oksijenli 

solunumla yıkılması ile açığa çıkan ortak 

ürünlerdir? 

A) I ve II B) II ve III C) I, II ve III 

D) II, III ve IV E) I, II ve IV 

4 . I. Enzim kullanılması 

II. CO 2 üretimi 

III. ATP sentezi 

IV. Hidrojenlerin pirüvik asitin yapısına katılması 

Fermantasyon çeşitlerinin tümünde yukarıda 

belirtilen olayların hangileri ortak olarak 

gerçekleşir? 

A) I ve III B) II ve IV C) I, II ve III 

D) I, III ve IV E) I, II, III ve IV 

5 . Karanlık bir ortamda tutulan bitkide; 

I. Glikozdaki hidrojen, oksijenle birleşerek 

suyu oluşturur. 

II. Ortam pH’sı yükselir. 

III. Nişasta sindirilir. 

yukarıda belirtilen olayların hangileri gerçekleşir? 


D) I ve II E) I ve III 

6 . Aşağıda verilen; 

I. Glikoliz 

II. Krebs 

III. Oksidatif fosforilasyon 

reaksiyonlarından hangileri, oksijenli solunum 

yapan bir bakteri ile insanın çizgili 

kas hücrelerinde aynı yerde gerçekleşir? 


D) I ve II E) I ve III 

7 . Oksijenli solunumla ilgili olarak; 

I. Glikoz pirüvik asite dönüşürken ATP önce 

tüketilir sonra üretilir. 

II. Glikozdan ayrılan hidrojenler oksijenle 

birleşerek suyu oluşturur. 

III. Krebs devrinde oksijen kullanılır. 

yukarıda belirtilenlerden hangileri doğrudur? 



8 . Solunum sırasında üretilen ATP; 

I. Biyosentez 

II. Aktif taşıma 

III. Hücre bölünmesi 

olaylarından hangileri gerçekleşirken tüketilir? 


D) II ve III E) I, II ve III 

56


1. 

Ünite 

ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 

A. Bulmaca 

9 

8 

7 

1 2 

6 

3 

10 

4 

5 

1. Enerji molekülü. 

2. Solunum reaksiyonlarında elektron taşıyıcı bir 

koenzim. 

3. Mayalanma sırasında oluşan ürün. 

4. Glikozun pirüvik aside dönüştürüldüğü reaksiyonlar. 

5. Çizgili kaslarda oksijensiz ortamda açığa çıkan 

ürün. 

6. Krebs döngüsünde ilk oluşan ürün. 

7. ADP’ye inorganik fosfatın bağlanmasıyla ATP 

sentezlemesi. 

8. Işığı soğuran molekül. 

9. İnorganik bileşiklerin oksidasyonundan elde 

edilen enerji ile besin sentezlenmesi. 

10. İnorganik bileşiklerden organik bileşikleri sentezleyebilen 

canlılar. 

57


B. Boşluk Doldurma 

Aşağıdaki sorularda boş bırakılan ya da numaralandırılan yerleri tablo içinde verilen ifadelerle uygun 

şekilde doldurunuz. 

grana ışık klorofil CO 2 iç zar S O 2 CO 2 

ozon 

tilakoit 

2 ATP pirüvik asit 2 CO 

tabakası 

2 2NAD + okzaloasetik 

C 

boşluk 

asit 

6 H 12 O 6 

ETS C 6 H 12 O 6 

oksidatif 

fosforilasyon 

ısı 

Krebs 

döngüsü 

krista NADPH ATP 

stroma dış zar granum ATP glikoliz matriks asetil CoA 

1. Fotosentez yapan tüm organizmalarda …………………………. bulunur. 

2. 

CO 2 + H 2 S 

I 

II + H 2 O + III 

Klorofil 

I. ....................., II. ...................., III. .................... 

3. Güneşin zararlı ışınlarının yeryüzüne ulaşması……………… ………………. tarafından önlenir. 

4. 

Işık 

H 2 O Işığa bağımlı reaksiyonlar I 

II 

III 

IV Işıktan bağımsız reaksiyonlar Glikoz 

I. ....................., II. ...................., III. ...................., IV. .................... 

5. 2ADP I III 2NADH+H + IV 

Glikoz II 2 Asetaldehit 2 Etil alkol + V 

2NAD + 2NADH+H + 

I. ....................., II. ...................., III. ...................., IV. ...................., V. .................... 

58


1. 

Ünite 

6. Krebs döngüsü ......................... ....................... molekülünün ............................ ........................... 

ile reaksiyona girmesiyle başlar. 

7. Oksijenli solunum; ………………, Krebs döngüsü ve ………….…..... olarak üç aşamada tamamlanır. 

8. 


I + H 2 O Kloroplast II + O 2 

Mitokondri 

III 

I. ....................., II. ...................., III. .................... 

9. Mitokondrinin krista denilen kısmında ............... ............... , matriksinde ise ............... ............... 


10. 

Mitokondri 

Kloroplast 

a ........................... 

b ........................... 

123 

g ...................... 

c ........................... 

ç ........................... 

d ...................... 

e ...................... 

f ...................... 

59



1 . I. Karbondioksidi karbonhidratlara 

dönüştürmek 

II. Işık enerjisi ile ATP üretmek 

III. İnorganik bileşiklerin oksidasyonundan 

enerji üretmek 

IV. Hidrojen kaynağı olarak H 2 O kullanmak 

Yukarıdaki belirtilen olaylardan hangileri 

fotosentez, hangileri kemosentez yapan 

canlılar için söylenebilir? 

Fotosentez yapan 

canlılar 

Kemosentez yapan 

canlılar 

A) I, II ve III I ve IV 

B) II, III ve IV I ve III 

C) II ve IV I ve III 

D) II ve III I ve IV 

E) I, II ve IV I, III ve IV 

4 . Aşağıdakilerden hangisi oksijenli solunum, 

fotosentez ve kemosentez tepkimelerinin 

ortak yönüdür? 

A) Karbondioksitin açığa çıkması 

B) Oksijenin kullanılması 

C) Enzimlerin görev alması 

D) İnorganik maddelerden organik maddelerin 

sentezi 

E) Organik maddelerden inorganik maddelerin 

oluşması 

2 . Fotosentez için tüm koşulların uygun olduğu 

ışıklı ortamda tutulan bir bitkiye işaretli karbon 

(C 14 ) taşıyan CO 2 veriliyor. 

Bir süre sonra işaretli karbona aşağıda belirtilen; 

I. Fotosentez sonucu oluşan glikoz 

II. Lökoplastta depo edilen nişasta 

III. Glikozun solunumla tüketilmesi sırasında 

oluşan CO 2 

moleküllerinden hangilerinde rastlanabilir? 



5 . Oksijenli solunum ve fermantasyonun ortak 

özellikleri ile ilgili olarak aşağıdakilerden 

hangisi söylenemez? 

A) ATP üretilir. 

B) Isı açığa çıkar. 

C) CO 2 ve H 2 O oluşur. 

D) Glikoliz reaksiyonları sitoplazmada gerçekleşir. 

E) Glikozu aktifleştirmek için 2 ATP harcanır. 

3 . Fotosentez yapan bir bakteride, bitkilerden 

farklı olarak aşağıda belirtilenlerden 

hangisi gerçekleşir? 

A) Besin sentezi sırasında CO 2 tüketilir. 

B) Fotofosforilasyon sitoplazmada gerçekleşir. 

C) Kullanılan enerji kaynağı farklıdır. 

D) Işık kullanılarak üretilen ATP, besin sentezlenirken 

tüketilir. 

E) Fotosentez reaksiyonlarında enzimler ve 

klorofil görev yapar. 

60


1. 

Ünite 

6 . Ağırlık 

Zaman 

t t 1 t 2 t 3 t 4 

Bir bitkinin 24 saat boyunca ağırlık değişimi 

izlenerek yukarıdaki grafik elde edilmiştir. 

Buna göre; 

I. t 1 zaman aralığında solunum fotosentezden 

hızlıdır. 

II. t 2 zaman aralığında fotosentez yapılmamıştır. 

III. t 3 zaman aralığında glikoz sentezi hızlanmıştır. 

8 . Fotosentez hızı 

Reaksiyon hızı 

Solunum hızı 

Zaman 

t t 1 t 2 t 3 t 4 

Yukarıdaki grafik bir bitkideki fotosentez ve 

solunum hızının zamana bağlı değişimini göstermektedir. 

Buna göre dış ortamdan CO 2 ’nin alındığı 

ve O 2 ’nin verildiği zaman aralığı aşağıdakilerden 

hangisidir? 

A) t 1 – t 3 B) t 1 – t 4 C) t – t 4 

D) t – t 3 E) t – t 1 

7 . 

IV. t 4 zaman aralığında bitkinin tükettiği CO 2 

miktarı artmıştır. 

yorumlarından hangileri yapılabilir? 

A) I ve II B) I ve III C) II, III ve IV 

D) I, II ve IV E) I, III ve IV 

Termometre 

Bira mayası 

+ 

Üzüm suyu 

Kireç 

suyu 

Fenol kırmızısı 

çözeltisi 

Not: Fenol kırmızısı asitli ortamda sarı renk verir. 

Şekildeki gibi hazırlanan düzenekte bira mayasının 

fermantasyonu gözlemlenmektedir. 

Bu reaksiyonlar sırasında aşağıda belirtilen 

olaylardan hangisi gerçekleşmez? 

A) Maya hücrelerinin fermantasyonu sırasında 

açığa çıkan CO 2 , kireç suyunu bulandırır. 

B) Üzüm suyu enerjj kaynağı olarak kullanılır. 

C) Sıcaklıkta düşüş gözlenir. 

D) Açığa çıkan CO 2 fenol kırmızısı çözeltisini 

sarıya dönüştürür. 

E) Fermantasyonla elde edilen enerji, maya 

hücrelerinin çoğalmasında kullanılır. 

9 . Solunum reaksiyonları ile ilgili olarak aşağıda 

verilen; 

I. Glikoliz reaksiyonlarında görev alan enzimler 

tüm canlılarda ortaktır. 

II. Solunum reaksiyonlarının tümünde CO 2 

üretilir. 

III. Solunum reaksiyonlarının sürekli olmasının 

nedeni üretilen ATP’nin depolanmamasıdır. 

ifadelerinden hangileri doğrudur? 

A) Yalnız I B) Yalnız II 

C) Yalnız III D) I ve III 

E) I, II ve III 

10 . Fermantasyon yapan bir bakteri hücresinde; 

I. Aktivasyon enerjisi için ATP harcanır. 

II. NADH yükseltgenir. 

III. Pirüvik asit oluşur. 

belirtilen olaylar hangi sırada gerçekleşir? 

A) I, II , III B) II, I, III C) III, I, II 

D) II, III, I E) I, III, II 

61

2. 

Ünite 

İNSAN FİZYOLOJİSİ 

11.2.1. Dokular 

11.2.2. Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler 

11.2.3. Destek ve Hareket Sistemi 

11.2.4. Sindirim Sistemi 

11.2.5. Dolaşım Sistemleri 

11.2.6. Solunum Sistemi 

11.2.7. Boşaltım Sistemi 

62


2. 

Ünite 

11.2. İnsan Fizyolojisi 

Organizmaları oluşturan doku ve organların yapıları, görevleri ve diğer organlarla oluşturdukları iş 

birliği, fizyoloji biliminin konusunu oluşturmaktadır. 

Bu ünitede insanın fizyolojik yapısını, sistemler arası iş birliğinin nasıl sağlandığını ve organizasyon 

bütünlüğünün nasıl korunduğunu öğreneceksiniz. 

11.2.1. Dokular 

Bir hücreli canlılarda yaşamsal olaylar sitoplazma ve organellerde gerçekleşir. Yüksek yapılı canlılarda 

ise yapı ve işlev bakımından benzer hücrelerin oluşturduğu özelleşmiş hücre grupları bulunur. 

Belirli bir görevi yapmak üzere özelleşmiş hücrelerin bir araya gelmesiyle oluşan bu yapılara doku denir. 

Her dokuya ait hücre grupları, mikroskopta kolayca tanımlanabilen özel şekil ve dizilime sahiptir. Dokuyu 

oluşturan hücreler arasında sıkı bir iş birliği vardır. Dokuların yapısını, işleyişini, oluşumunu inceleyen 

bilim dalı histoloji olarak tanımlanır. Hayvansal dokular yapısal özelliklerine ve görevlerine göre epitel 

doku, bağ ve destek dokular, kas doku, sinir doku olmak üzere dört gruba ayrılır (Şema 2.1). Bu dokular 

sistemler içinde yeri geldikçe açıklanacaktır. 

DOKULAR 

Epitel Doku 

Örtü Epiteli 

Salgı Epiteli 

Duyu Epiteli 

Bağ ve Destek Dokular 

Temel bağ doku 

Kıkırdak doku 

Kemik doku 

Kan doku 

Kas Doku 

Yağ doku 

Sinir Doku 

Düz Kas 

Çizgili Kas 

Kalp Kası 

Şema 2.1: Doku çeşitleri 

63


11.2.1.1. Doku, Organ ve Sistem İlişkisi 

Solunum, beslenme, dolaşım, boşaltım ve üreme gibi yaşamsal olaylar organizmayı oluşturan sistemler 

tarafından gerçekleştirilir. Her sistem belli bir görevi yerine getiren farklı organlardan oluşur. Bu 

organlar ise yapı ve görev bakımından özelleşmiş hücre topluluklarının oluşturduğu dokulardan yapılmıştır. 

Dokular düzenli iş birliği ile organları, organlar ise sistemleri oluşturmaktadır (Resim 2.1). 

Aşağıda organizmayı meydana getiren sistemler ve bu sistemlerin düzenli çalışmasında görevli 

olan yapı ve organlar belirtilmiştir. 

Denetleyici ve düzenleyici sistemler: Sinir sistemi, duyu organları ve endokrin sistemdir (iç salgı 

bezleri). 

Destek ve hareket sistemi: Kaslar, kemikler, eklemler ve kıkırdaklardır. 

Sindirim sistemi: Ağız, yutak, yemek borusu, mide, ince bağırsak, kalın bağırsak, anüs, karaciğer, 

pankreas ve tükürük bezleridir. 

Dolaşım sistemleri: Kalp, kan damarları, kan, lenf damarları, lenf ve bağışıklık elemanlarıdır. 

Solunum sistemi: Ağız, burun, yutak, gırtlak, soluk borusu ve akciğerlerdir. 

Boşaltım sistemi: Böbrekler, idrar kanalı (üreter), idrar kesesi (mesane) ve dış idrar kanalıdır (üretra). 

Bağ doku 

Kas doku 

Sindirim organı 

mide 

Sindirim sistemleri 

Epitel doku 

Kan doku 

Sindirim sistemi 

Resim 2.1: Doku, organ ve sistem ilişkisi 

64


2. 

Ünite 

11.2.2. Denetleyici, Düzenleyici Sistemler ve Homeostazi 

Organizmanın dış ve iç çevresindeki değişikliklere karşı iç dengenin korunması ve tüm sistemlerin 

uyumlu bir şekilde, düzen içerisinde çalışması önemlidir. Organizmada kararlı ve dengeli iç çevrenin 

oluşturulması ile canlılığın devamının sağlanması homeostazi olarak tanımlanır. Gelişmiş yapılı canlılarda 

homeostazi yani organizmanın bütünlüğünün korunması ise sinir sistemi ve endokrin sistemin birlikte 

çalışması ile sağlanır. Bu nedenle bu iki sistem denetleyici ve düzenleyici sistem olarak adlandırılır. 

11.2.2.1. Sinir Sisteminin Yapı, Görev ve İşleyişi 

Sinir sistemi, doku ve organlarla bağlantılı olan dolayısıyla sistemlerin düzenli çalışmasını ve denetimini 

sağlayan sinir dokudan oluşmuştur. Sinir doku, nöron denilen sinir hücreleri ile ara maddeyi 

oluşturan ve glia denilen yardımcı hücrelerden oluşur. Nöronlar içten ve dıştan gelen uyarıları alma, 

değerlendirme ve oluşan cevapları kas ve bezlere iletme işlevini gerçekleştirir. Glia hücreleri ise ara 

maddenin oluşumundan başka, sinir dokunun beslenmesi, solunumu ve onarımında görevlidir. Ayrıca 

sinir sistemindeki hücrelere desteklik sağlar ve pek çok nöronun uzantıları etrafında kılıf oluşturur. 

A. Nöronun Yapısı, Çeşitleri ve İmpuls İletimi 

Nöronlar, diğer hücrelere göre ileri derecede farklılaşmış hücrelerdir. Bu hücreler yapı ve görevlerine 

göre farklılık gösterir. Nöronların yapısı, çeşitleri ve nöronlardaki sinirsel iletim aşağıda açıklanmıştır. 

1. Nöronun Yapısı 

Bir nöron, hücre gövdesi, dendrit ve akson olmak üzere üç kısımdan oluşur (Resim 2.2.a). 

Hücre 

gövdesi 

Çekirdek 

Dendritler 

Schwann hücreleri 

Schwann hücre 

çekirdeği 

Miyelin kılıf 

Ranvier 

boğumu 

Yan kol 

Schwann 

hücresi 

Akson 

Akson 

Ranvier 

boğumu 

Akson 

Miyelin 

kılıfı 

Akson uçları 

(a) 

Resim 2.2: a) Bir nöronun yapısı b) Aksonun enine kesiti 

(b) 

Hücre gövdesi: Hücrede metabolik devamlılığı sağlar. Hücre gövdesinde çekirdek, mitokondri, golgi 

ve diğer organeller bulunur ancak sentrozom bulunmaz. Bu nedenle sinir hücreleri bölünme yeteneklerini 

yitirmiştir. Hücre gövdesinden dendrit ve akson olmak üzere iki tip uzantı çıkar. 

65


Dendrit: Hücre gövdesinden çıkan ve nöronun diğer hücrelerden gelen uyartıları almasını sağlayan 

çok sayıdaki kısa uzantılardır. 

Akson: Hücre gövdesinden gelen uyartıyı diğer sinir hücrelerine veya efektör organlara (ilgili kas ya da 

bez) taşıyan ince, uzun uzantıdır. Gövdeden çıkan akson genellikle tek olarak bulunmasına rağmen akson 

ucunda birden fazla dallanma olabilir. Akson uçlarından bir nörondan diğerine ya da tepki organına uyartıların 

kimyasal yolla iletimini sağlayan ve nörotransmitter olarak tanımlanan maddeler salgılanır. Pek çok 

nöronun aksonu etrafında glia hücrelerinden biri olan Schwann (şıvan) hücrelerinin oluşturduğu kılıf bulunur. 

Buna Schwann kılıfı veya nörolemma denir. Bazı aksonlarda Schwann kılıfının oluşturduğu katlar arasına 

yağlı, proteinli, fosforlu maddeler birikerek miyelin kılıf denilen ikinci bir örtüyü oluşturur (Resim 2.2.b). 

Miyelin kılıf, uyartının akson boyunca son derece hızla yayılmasını sağlar ve aksonu, çevre nöronların uyarılarından 

etkilenmesini önlemek amacıyla izole eder. Miyelin kılıfın akson boyunca yaptığı boğumlar Ranvier 

boğumu adını alır. Ranvier boğumlarında miyelin kılıf bulunmaz. Beyin ve omurilikteki sinirler ile deri ve 

iskelet kaslarına giden sinirler miyelinlidir. Otonom sinir sistemine ait sinirlerde ise miyelin kılıf bulunmaz. 

Aksonun uzunluğu, nöronun görevine göre 1mm olduğu gibi 2-3 metre de olabilir. Örneğin, zürafanın 

bacağındaki nöron uzunluğu 3 m’dir. 

2. Nöron Çeşitleri 

Nöronlar, hücre gövdesinden çıkan uzantıların sayısına göre gruplandırılır. Aşağıda verilen yalancı 

tek kutuplu nöron, iki kutuplu nöron ve çok kutuplu nöron, uzantılarına göre adlandırılan nöron çeşitlerine 

örnektir (Resim 2.3). 

a. Yalancı tek kutuplu nöron: Hücre gövdesinden tek uzantı çıkar. Bu tek uzantı daha sonra ikiye 

ayrılır. Uzantıların biri akson diğeri dendrit olarak kabul edilir. 

b. İki kutuplu nöron: Hücre gövdesinden karşılıklı olarak iki uzantı çıkar. Kısa ve dallı olan dendrit, 

uzun olan aksondur. 

c. Çok kutuplu nöron: Hücre gövdesinden çok sayıda dendrit ve genellikle bir tane akson çıkar. 

Dendritler 

Dendritler 

Çekirdek 

Hücre 

gövdesi 

Akson 


Hücre gövdesi 

Çekirdek 

Ranvier 

boğumu 


Schwann 

hücresi 

İki kutuplu nöron Çok kutuplu nöron Yalancı tek 

kutuplu nöron 

Resim 2.3: Uzantılarına göre nöron çeşitleri 

66


2. 

Ünite 

Nöronlar görevlerine göre ise duyu nöronu, ara nöron ve motor nöron olmak üzere üç gruba ayrılır. 

a. Duyu nöronları: Göz, kulak, deri, kas gibi vücudun çeşitli kısımlarındaki reseptörler aracılığı ile 

alınan uyartılar duyu nöronları ile merkezî sinir sistemine (beyin ve omurilik) taşınır. 

b. Ara nöronlar: Duyu ve motor nöronlar arasında bağlantı kurar. Merkezî sinir sisteminde yer alır. 

c. Motor nöronlar: Merkezî sinir sisteminden çıkan nöronlardır. Duyu nöronu ya da ara nörondan 

alınan uyartıları ilgili tepki organına yani efektöre (kas veya iç salgı bezi) taşır. 

3. İmpuls Oluşumu ve İletimi 

Nöronlar ışık, ses, koku gibi çeşitli uyaranlara tepki verecek şekilde özelleşmiştir. Nöron uyarıldığı 

zaman, hücrede elektriksel ve kimyasal değişiklikler olur. Bu değişikliklere impuls (uyartı) denir. 

Bir sinir hücresinde impuls oluşumunu sağlayan en düşük uyarı şiddetine eşik şiddeti veya eşik 

değer denir. Eşik değerin altındaki uyarılara sinir hücresi cevap vermez. Eşik değerdeki veya üzerindeki 

uyarılara ise hep aynı şekilde ve aynı şiddette cevap verir. Buna ya hep ya hiç kuralı denir (Grafik 2.1.a) 

Sinir hücrelerinin uyarılma eşik değeri farklılık gösterir. Bu nedenle birçok sinir hücresinden oluşan 

bir sinir kordonu ya hep ya hiç kuralına uymaz (Grafik 2.1.b). Düşük şiddetteki bir uyarı yalnızca eşik 

değeri düşük olan sinir hücrelerinde impuls oluşturur. Uyarı şiddeti artılırsa uyarılan sinir hücresi sayısı 

ve impuls sayısı artar. Sonuçta beyindeki duyu merkezlerine gelen impuls sayısı da artar. Bu da verilen 

tepkinin şiddetini belirler. Örneğin, yolda yürürken arkadaşınızın seslenmesine vereceğiniz tepki ile bir 

çığlık sesine vereceğiniz tepki farklıdır. Çünkü çığlık sesinde uyarılan sinir hücresi sayısının ve dolayısıyla 

impuls sayısının artması vereceğiniz tepkinin de artmasına neden olur. Ancak belli bir değerden sonra 

uyarı şiddeti artılırsa da tepki şiddeti değişmez. 

Tepki şiddeti 

Tepki şiddeti 

Eşik 

değer 

Uyarı şiddeti 

Eşik 

değer 

Uyarı şiddeti 

(a) 

(b) 

Grafik 2.1: a) Bir sinir hücresinde uyarı şiddetinin artırılması tepki şiddetini değiştirmez (ya hep, ya hiç kuralı). 

b) Birçok sinir hücresinden oluşan sinir kordonunda uyarı şiddetine bağlı olarak tepki şiddeti değişir. 

İmpulsun akış yönü bir sinir hücresinde dendritten aksona doğrudur. Uyarılmamış bir sinir hücresinde 

hücre dışı pozitif(+), hücre içi negatif(-) yüklüdür. Sinir hücresinin bu konumuna polarizasyon 

(kutuplaşma) denir (Resim 2.4.a). Polarizasyonun nedeni sinir hücresinin yarı geçirgen hücre zarının 

farklı iyonlara karşı farklı geçirgenlikte olmasıdır. Bu durum iyonların hücre içinde ve hücre dışı sıvıda 

eşit olmayan bir şekilde dağılımına neden olur. 

Sinir hücre zarında bulunan enzim (Na-K ATPaz), hücre içinde bulunan Na + iyonlarını sürekli aktif 

taşıma ile hücre dışına pompalarken hücre dışındaki K + iyonlarını hücre içine pompalar. Na-K ATPaz 

ile dışarı pompalanan Na + iyonları, içeri pompalanan K + iyonlarından fazladır. Ayrıca hücre içinde bol 

miktarda bulunan negatif yüklü protein anyonları büyük moleküller olduklarından zardan geçemezler 

ve hücre içindeki K + iyonlarını kendilerine doğru çekerek hücre dışına çıkmasına engel olurlar. Bunun 

67


sonucunda sinir hücresinin pozitif yük kaybetmesine bağlı olarak zarın dış kısmı pozitif, iç kısmı negatif 

yüke sahip olur. 

Sinir hücresinin uyarılması ile Na + iyonları hücre içine girmeye başlar. Bu durum hücre içini pozitif 

(+), hücre dışını negatif (–) yapar ve kutuplaşma değişir. Dinlenme hâlindeki polarizasyon bozulduğundan 

bu olaya depolarizasyon denir (Resim 2.4.b). 

İmpuls, sinir hücresinin aksonu boyunca ilerlerken 

her bölge bir önceki bölgeden gelen impuls ile uyarılır. 

Böylece bir sinir hücresi boyunca bilgi taşıma işi devam 

eder. Depolarizasyondan sonra Na + un hücre içine akışı 

durdurulur. Hücre içinde fazla miktarda bulunan K + iyonları 

hücre dışına akmaya başlar. Hücre içindeki (+) yükler 

azalınca, zarda bulunan Na-K ATPaz enzimi atif taşıma 

ile Na + iyonlarının hücre dışına, K + iyonlarını hücre içine 

pompalar. Bunun sonucunda hücre dışı tekrar pozitif (+), 

hücre içi negatif (–) yüklü olur. Hücre zarının tekrar dinlenme 

hâlindeki durumuna geri dönmesi repolarizasyon 

olarak tanımlanır (Resim 2.4.c). Eğer sinir hücresi impuls 

geçtikten sonra repolarize olmadan tekrar uyarılırsa bu 

uyarıya cevap vermez. 

(a) 

(b) 

Polarizasyon 

Depolarizasyon 

Repolarizasyon 

İmpulsun sinir hücresinde iletilmesi için enerji gereklidir. 

Bu enerji solunum reaksiyonları ile sağlanır. Bu sırada 

glikoz ve oksijen harcanır, karbondioksit açığa çıkar. 

ATP tüketimi artar ve sıcaklık artışı gözlenir. Bunlar impulsun 

sinir hücresinden geçerken oluşturduğu kimyasal 

değişikliklerdir. 

Miyelinli sinirlerin sadece ranvier boğumlarında kutuplaşma 

(c) 

Depolarizasyon 

Resim 2.4: Sinir hücresinde impuls iletimi 

gerçekleşir. Ranvier boğumlarında miyelin bulunmadığından impuls iletimi bir boğumdan son- 

raki boğuma sıçrayarak ilerler (Resim 2.5). Bu nedenle miyelinli sinirlerde impuls iletimi 10 kat daha 

hızlıdır. Miyelinli sinirlerde impuls 120m/s hızla iletilirken miyelinsiz sinirlerde impuls iletimi 12m/s’dir. 

İmpulsun akson boyunca iletim hızını, aksonun miyelinli olmasının yanı sıra akson çapı da etkiler. 

Akson çapı ne kadar büyükse iyon akımı o kadar fazla olacağından impuls hızı da artar. 

Schwann hücresi 

Ranvier boğumda impuls oluşumu 



Akson 

Resim 2.5: İmpuls, miyelinli sinirlerde Ranvier boğumlarından sıçrayarak ilerler. 

68


2. 

Ünite 

İmpuls Bir Sinir Hücresinden Diğerine Nasıl Geçer? 

Nöronlar arasındaki impuls iletimi bir nöronun akson ucundan diğer nöronun dendritine doğru olur. 

İki nöron ya da nöron ile hedef hücrenin karşılaştığı ve kimyasal iletimin kurulduğu bölgeye sinaps denir. 

Sinaps bölgesindeki iki hücre aralığı ise sinaps boşluğu olarak tanımlanır. 

Aksonun sinaps boşluğunda sonlanan ucuna sinaptik yumru denir. Bu bölgelerde nörotransmitter 

maddeleri taşıyan ve sinaptik kesecik olarak tanımlanan çok sayıda küçük kesecikler bulunur (Resim 

2.6). Nörotransmitterler asetilkolin, nöradrenalin, dopamin, serotonin, histamin gibi kimyasal maddelerdir. 


Çekirdek 

İmpuls 



Dendritler 

Dendritler 

Akson 

Sinaptik kesecik 

Mitokondri 

Akson ucu 

Sinaptik 

yumru 

Nörotransmitter 

madde içeren 

kesecik 

Nörotransmitter 

madde 

Komşu hücre zarı 

Sinaps 

boşluğu 

Resim 2.6: İmpuls sinaptik yumruya ulaştığında buradaki sinaptik keseciklerden nörotransmitter 

maddeler salgılanır. 

İmpuls sinaptik yumruya ulaştığında buradaki sinaptik keseciklerden salgılanan nörotransmitter 

maddeler sinaps boşluğuna dökülür. Nörotransmitter maddeler, komşu hücre sinir hücresi ise bu hücrenin 

dendrit zarında bulunan reseptörlere bağlanarak impuls oluşumunu başlatır. Eğer komşu hücre 

hedef organa ait bir hücre ise tepki oluşur. 

İmpulsun sinapstan geçişi kimyasal yolla olduğundan aksondan geçişinden daha yavaştır. Sinapslar 

impulsların ilk değerlendirme ve kontrol yerleridir. Sinapsa ulaşan her impuls diğer sinir hücresine geçemez. 

Değişik sinapslarda değişik boyutlarda direnç görülür. Buna sinaptik direnç denir. Bu olay, sinir 

sistemi içinde impulsun hangi yönde taşınacağını belirler. 

69


Böylece organizma gereksiz şekilde uyarılmamış olur. Örneğin, parmağımıza iğne battığında sadece 

kolumuzu hareket ettiren kaslar uyarılır ve elimizi çekeriz. Tüm vücut bu olaya tepki vermez. Sinaptik direncin 

gücü sinir impulslarıyla ayarlanır. Bir impuls, diğer impulsun etkisini yok ediyorsa engelleme, gücünü 

artırıyorsa kolaylaştırma denir. Bu iki işlem vücudun çalışmasını ayarlayan önemli bir özelliktir. Örneğin, 

bir kasın kasılması kolaylaştırma ile gerçekleşirken, gevşemesi impulsun yok edilmesiyle yani engelleme 

ile olur. Engelleme olayında bazı nörotransmitter maddeler diğer sinir hücresinin zarında polarizasyonu artırarak 

impulsun sinir hücresine geçişini engeller. Engelleme ve kolaylaştırma sadece sinapslarda görülür. 

Bunlar aynı zamanda insanın zekâ, bellek ve öğrenme mekanizmalarının temelini oluşturur. 

Sinapslardaki nörotransmitter maddeler işlevleri bittiğinde enzimlerle parçalanarak etkisiz hâle getirilir. 

Gerektiğinde yeniden sentezlenir. 

B. İnsanda Sinir Sistemi 

İnsanda sinir sistemi, omurgalı canlılar arasında en gelişmiş ve en karmaşık yapıya sahiptir. Sinir 

sistemi, merkezî sinir sistemi ve çevresel sinir sistemi olmak üzere iki bölümde incelenir (Şema 2.2). 

SİNİR SİSTEMİ 

Beyin 

Merkezî sinir sistemi 

Omurilik 

Somatik sinir sistemi 

Çevresel sinir sistemi 

Otonom sinir sistemi 

Ön beyin 

Uç beyin 

Ara beyin 

Epitalamus 

Talamus 

Hipotalamus 

Orta beyin 

Arka beyin 

Beyincik 

Pons 

Omurilik soğanı 

Sempatik sinirler 

Parasempatik sinirler 

Şema 2.2: Sinir sisteminin bölümleri 

1. Merkezî Sinir Sistemi 

Merkezî sinir sistemi beyin ve omurilikten oluşur. Beyin ve omurilik meninges (beyin zarı) denilen üç katlı 

zar ile çevrilidir. Bu zarlar dıştan içe doğru sert zar, örümceksi zar ve ince zar olarak isimlendirilir (Resim 2.7). 

Kafatası kemiği 

Kafatası zarı 

Saçlı deri 

Sert zar 

Örümceksi zar 

İnce zar 

Boz madde 

Ak madde 

Resim 2.7: Meninges zarları 

70


2. 

Ünite 

Sert zar, beyinde kafatasına yapışık olarak bulunur. Omurilikte ise serbesttir. 

Örümceksi zar, alt ve üst yüzeyde uzanan bağ doku iplikçikleriyle iki zarı birbirine bağlar. 

İnce zar, beynin tüm kıvrımlarını sarar ve zengin kan damarları ile çevrilidir. Kılcal kan damarlarından 

kan basıncının etkisiyle sızan sıvı BOS denilen beyin omurilik sıvısını oluşturur ve ince zar ile 

örümceksi zar arasını doldurur. BOS, sarsıntı ve darbelere karşı beyni ve omuriliği korur. Sinir hücreleri 

ile kan damarları arasındaki madde alış verişinde görev alır. 

A. Beyin 

Tüm omurgalılarda beyin; ön beyin, orta beyin ve arka beyin olmak üzere üç bölümde incelenir 

(Resim 2.8). 

Nasırlı cisim 

Ön 

beyin 

14243 

Beyin yarım 

küresi 

Epitalamus 

Talamus 

Hipotalamus 

Hipofiz 

Orta beyin 

Beyincik 

Pons 

1523 

Omurilik 

soğanı 

Arka beyin 

Omurilik 

Resim 2.8: İnsan beyninin boyuna kesiti 

1. Ön Beyin 

Beynin en büyük kısmı olan ön beyin, uç beyin ve ara 

beyinden oluşur. 

Uç beyin: İki yarım küreden oluşur. Uç beyinde öğrenme, 

değerlendirme, bellek, hayal kurma, bilinçli davranışların 

tümü ve duyu organlarından gelen uyartıları algılayan merkezler 

bulunur. Beyin yarım küreleri birbirine üstten nasırlı 

cisim, alttan beyin üçgeni denilen bağlarla bağlanır. Bu bağlar 

nöronların aksonlarından oluşur. Her yarımküre içinde bir 

boşluk vardır. Birinci ve ikinci karıncık denilen bu boşluklar 

bir kanal ile üçüncü karıncığa bağlanır. Üçüncü karıncık da 

bir kanal ile omuriliğin hizasındaki dördüncü karıncığa bağlanır 

(Resim 2.9). Beyinde bulunan bu karıncıklar omurilik kanalının 

devamı şeklindedir. Karıncıkların üst kısmında beyin 

omurilik sıvısını oluşturan kılcal damarlar bulunur. 

Ön beyin 

1 

Orta beyin 

Arka beyin 

Uç beyin 

3 

4 

2 

Ara beyin 

Beyincik 

Omurilik 

soğanı 

Omurilik 

Resim 2.9: Beyin karıncıkları (1, 2, 3, 4) 

71


Beyin yüzeyinde gözle görülen ve beyin yarım kürelerini enine ayıran derin yarığa Rolando yarığı 

denir (Resim 2.10.a). Rolando yarığının üst kısmında motor, alt kısmında duyu merkezleri bulunur. 

Ön beyinden enine kesit alınırsa dış kısımda gri renkte boz madde, iç kısımda beyaz renkte ak madde 

görülür. Ak madde miyelinli sinirlerin aksonlarından, boz madde ise sinir hücrelerinin gövde kısmından 

oluşmaktadır. Boz maddeyi içeren kısım beyin kabuğu (korteks) olarak tanımlanır. Beyin kabuğunun 

dış kısmı çok sayıda sinir hücresinin yerleşmesini sağlayacak şekilde kıvrımlar oluşturmuştur. Bu durum 

insan beyninin diğer omurgalılardan daha fazla gelişmiş olduğunu gösterir. Beyin yarım kürelerinin kabuk 

kısmında; duyu, hareket, zeka, hafıza, hayal kurma ve tüm bilinçli davranışlarımızın merkezleri bulunur. 

Beyin kabuğu zedelenen bir hayvanda solunum, dolaşım, sindirim faaliyetleri devam eder. Ancak bilinçli 

davranışlar gerçekleştirilemez. Yapılan deneylerde beyin yarım küreleri çıkarılmış bir kuşun havaya 

atıldığında uçabildiği, ağzına besin verildiğinde besini yediği, düşmanlarından kaçmadığı ve dış etkilere 

karşı duyarlı olmadığı görülmüştür. 

Beyin yarım küreleri farklı işlevleri yerine getirecek şekilde dört loba ayrılmıştır (Resim 2.10.b). Baş 

parmağımızı içe kıvırarak bir yumruk yaparsak; başparmağa karşılık gelen alan temporal lop, parmaklar 

frontal lop, elin arkası parietal lop ve bileğe denk gelen kısım oksipital lop olarak tanımlanır. 

Temporal lop (Şakak): Üst bölge işitme ile ilgili bilgileri işler. Alt bölge tanımayla ilgilidir. Bu bölgenin 

hasar görmesi durumunda kişi cismi farkeder ancak tanıyamaz. 

Frontal lop (Alın): Vücudun belirli bölgesindeki kasları kontrol eder. Hissetmek ve gelecekle ilgili 

planlar yapmak önemli işlevidir. Alt bölgesi konuşma ile ilgilidir. 

Parietal lop (Yan kafa): Bu alan talamus yoluyla vücuttan gelen dokunma ve basınç bilgilerini 

alarak değerlendirir. Eğer küçük bir alana elektriksel bir uyarı verilirse vücudunun herhangi bir yerine 

dokunulduğu hissini bildirir. Eğer sağ taraftaki kısım hasar görürse vücudun sol tarafından gelen uyarılar 

değerlendirilemez. Örneğin sol tarafına giysisini giyemez, sol yanağını traş edemez. 

Oksipital lop (Arka kafa): Görsel bilgilerin alındığı ve işlendiği yerdir. Dış dünyayı algılamayı sağlar. 

Rolando yarığı 

Parietal lop 

Frontal lop 

Oksipital lop 

(a) 

(b) 

Temporal lop 

Beyincik 

Resim 2.10: a) Rolando yarığı b) Farklı işlevleri yerine getiren beyin lopları 

72


2. 

Ünite 

3 

Bilelim 

Koku ve Hafıza 

Yaşamımızda karşılaştığımız tüm kokular farklı bir mekanizma ile beynimizde yer alan koku belleğinde 

saklanmaktadır. Bir koku ile ilk defa karşılaştığımızda bu koku önce hafızamızdaki diğer kokularla 

karşılaştırılır ve bir yere ait olarak algılanmaya çalışılır. Koku daha önce alınmış ise anılar tekrar yaşanır 

ve kokunun daha önce oluşturduğu anın olumlu ya da olumsuz olmasına göre duygu durumu oluşur. 

Örneğin, bir restoranda yemek yediğiniz sırada arkanızdaki masadan bir parfüm kokusu geldiğinde 

o anda sanki bir zaman yolculuğu yapar gibi anılarınıza dönebilirsiniz. 

Koku hafızayı sürekli uyaran bir uyarıcıdır. Koku kaybı yaşayan kişilerde hafıza kaybının da olduğu, 

hafıza kaybı olan kişilerde bazı kokuların unutulduğu araştırmacılar tarafından tespit edilmiştir. 

Ara beyin: Beyin yarım küreleri arasında kalan ara beyin; epitalamus, talamus ve hipotalamus 

bölgelerini içerir. 

Epitalamus: Talamusun arka üst kısmında bulunan epitalamus, talamus ve hipotalamusla birlikte 

işlev görür. Epitalamusun ince uzantısı epifiz bezi adını alır. Bu bezden salgılanan melatonin hormonunun 

özellikle üreme ile ilgili biyolojik ritimler üzerinde etkili olduğu bilinmektedir. Epitalamus; salgıların 

kontrolünde, duyuların oluşumunda, kas ve iskelet sisteminin denetiminde rol oynar. 

Hipotalamus: Yağ ve karbonhidrat metabolizmasını, iştah, kan basıncı, uyku, vücut sıcaklığı ve 

eşeysel olgunlaşmayı düzenler. Salgıladığı hormonlar ile hipofizi uyarır. Hipotalamusun alt kısmında yer 

alan hipofiz, iç salgı bezlerinin çalışmasını düzenleyen önemli bir bezdir. Dolayısıyla hipotalamus hipofizin 

çalışmasını da kontrol ederek homeostazinin sağlanmasında önemli rol oynar. 

Talamus: Koku duyusu hariç duyusal impulsların toplandığı, değerlendirildiği ve beyin kabuğunun 

ilgili merkezlerine iletildiği bölgedir. Talamus heyecan, korku gibi stresli durumlarda yüzdeki mimiklerin 

oluşumunu kontrol eder. Uyku sırasında talamus ve beyin kabuğu işlev görmez. 

2. Orta Beyin: Ara beyin ile beyincik arasında kalan bölümdür. Ön beyin ile arka beyin arasında 

impuls iletimini sağlayarak köprü görevi görür. Orta beyinde, dinlenme sırasında kasların hafif kasılı 

kalma durumu olan kas tonusunu ve vücut duruşunu düzenleyen merkezler bulunur. Ayrıca görme ve 

işitme reflekslerini kontrol eder. Işıkta göz bebeklerinin küçülmesi, kedi ve köpeklerin duydukları bir ses 

karşısında kulaklarını dikleştirmesi orta beyinde bulunan reflkes merkezleriyle sağlanır. 

3. Arka Beyin: Küçük beyin olarak da tanımlanan arka beyin pons, omurilik soğanı ve beyincik 

olmak üzere üç bölümden oluşur. 

Pons: Varoli köprüsü de denilen bu yapı omurgalı canlılar arasında sadece memelilerde bulunur. 

Pons, beyinciğin iki yarım küresi arasında bağlantıyı sağlayan ve orta beyin ile omurilik soğanı arasında 

bulunan sinir demetidir. Omurilik soğanındaki solunum merkezini düzenler. Bilinçaltını ve vücudun uyanık 

kalmasını kontrol eder. Zarar görmesi durumunda koma hâli oluşur. 

Omurilik soğanı: Beyinciğin altında, omurilik ile pons arasında yer alır. Yapısı omuriliğe benzer. Dış 

kısmında ak madde, iç kısmında boz madde yer alır. Pek çok beyin sinirinin geçtiği yerdir. Beyin yarım 

kürelerinden çıkarak vücuda dağılan motor sinirler omurilik soğanından çaprazlaşarak geçtiğinden beynin 

sol tarafı vücudun sağ tarafını, beynin sağ tarafı vücudun sol tarafını kontrol eder. 

73


Omurilik soğanı beyin ve omurilik arasındaki mesajların iletilmesinde görev alır. Solunum, dolaşım, 

sindirim, karaciğerin şeker depolaması gibi yaşamsal olayları; çiğneme, hapşırma, öksürme, yutkunma, 

kusma ile ilgili refleksleri düzenler. Omurilik soğanı, pek çok yaşamsal merkeze sahip olmasından dolayı 

hayat düğümü olarak da tanımlanır. Omurilik soğanına yapılacak darbeler ölümle sonuçlanabilir. 

Beyincik: İki yarım küre hâlindeki beyincik, omurilik soğanının üst kısmında yer alır. Beyincik bir 

denge merkezidir. Beyinde olduğu gibi dışta boz madde, içte ak madde bulunur. Boz madde ak madde 

içine doğru girinti çıkıntı yaparak dağıldığından bu görünüme hayat ağacı denir. Beyincik kas hareketlerini 

düzenler. İç kulaktaki yarım daire kanallarından ve görme merkezinden gelen impulslar ile birlikte 

vücudun dengesini sağlar. Beyincik zedelenirse gözler sürekli hareket eder. Bir cisme sabit bakılamaz. 

Alkol, beyinciği etkilediğinden alkol alan kişiler dengelerini sağlayamaz ve yalpalayarak yürür. Bebekler 

beyincik gelişimini tamamlamadan oturamaz ve ayakta duramaz. 

B. Omurilik 

Omurilik, beyinden çıkan sinir kordonu şeklindedir ve omurga kanalı içinde bulunur. Omurilikte de 

beyinde olduğu gibi dıştan içe doğru sert zar, örümceksi zar ve ince zar bulunur. Omuriliğin üst ucu omurilik 

soğanı ile birleşiktir. Omurilikten enine kesit alındığında ortada merkezî bir kanal görülür. Omurilikteki 

kanal ve zarların arası BOS ile doludur. Kanalın etrafında sinir hücrelerinin gövde kısmından oluşan 

kelebek şeklinde boz madde bulunur. Omurilikteki boz madde beyindekinin tersine içtedir. Nöron aksonlarından 

oluşan ak madde, boz maddenin dışındadır. Boz maddenin ikisi önde, ikisi arka tarafta olmak 

üzere dört çıkıntısı vardır. Bu çıkıntılar boynuz olarak tanımlanır. Öndeki çıkıntılara ön boynuz, arkadaki 

çıkıntılara ise arka boynuz denir. Ön ve arka boynuz arasında yan boynuz bulunur (Resim 2.11). 

Omurilik sinirleri iki köke sahiptir. Bu sinirlerin arka boynuza girdikleri yer arka kök, ön boynuzdan 

çıktıkları yer ön kök olarak tanımlanır. Arka kökler duyu sinirlerinin aksonları ile bağlantılıdır. Ön kökler, 

motor sinirlerin çıktığı bölgelerdir. Yan boynuzda ise otonom sinir sistemine ait sinir merkezleri bulunur. 

Omurilikte ayrıca duyu ve motor sinirlerini birleştiren ara sinirler bulunur. 

Ak madde 

Arka boynuz 

Yan boynuz 

Boz madde 

Arka kök, duyu 

sinirleriyle 

bağlantılıdır. 

Ön kök, motor 

sinirlerle 

bağlantılıdır. 

Omur 

Omurga 

(a) 

Ön boynuz 

(b) 

Resim 2.11: a) Omurga b) Omuriliğin enine kesiti 

74


2. 

Ünite 

Omuriliğin görevleri şunlardır: 

• Çevreden çeşitli reseptörlerle alınan uyarılar sonucu 

sinir hücrelerinde oluşan impulsları beyne, beyinden 

gelen impulsları da efektör organlara iletir. 

• Refleks merkezidir. 

Refleks, vücutta sinir ve kas sisteminin birlikte hareket 

etmesiyle ani uyarılara karşı verilen istemsiz en kısa 

yanıttır. Reflekslerin çoğu doğuştandır ve tüm insanlarda 

ortaktır. Bu reflekslere kalıtsal refleksler denir. Diz kapağı 

refleksi, bebeklerin emme refleksi, göz kapağının ani ışıkta 

kapanma refleksi kalıtsal reflekslere örnektir. 

Kalıtsal reflekslerin yanı sıra öğrenme ile oluşan kazanılmış 

refleksler de vardır. Bu reflekslerin öğrenme aşamasında, 

beyin kabuğu işlev görür. Öğrenildikten sonra 

Motor 

nöron 

Ara 

nöron 

Duyu nöronu 

Deri yüzeyi 

davranış alışkanlığa dönüşür ve omurilik denetiminde gerçekleşir. Örneğin yüzme, dans etme, araba 

kullanma gibi davranışlar beyin kabuğu denetiminde öğrenilir. Daha sonra alışkanlığa dönüşür ve omurilik 

tarafından yönetilir. Hata yapılırsa beyin tekrar devreye girer. 

Basit bir refleks olayında duyu nöronu, ara nöron ve motor nöron görev yapar. Üç nöronun bu 

birlikteliği refleks yayı olarak tanımlanır. Örneğin, bir çiviye basıldığında oluşan geri çekme refleksi üç 

sinirli refleks yayı ile gerçekleşir (Resim 2.12). Bu olayda derideki duyu reseptörlerinin uyarılmasıyla 

duyu nöronlarında impuls oluşur. Duyu nöronu, impulsu omurilikteki ara nörona iletir. Ara nöron, impulsu 

motor nörona aktarır. Motor nöron, ilgili kasın harekete geçmesini sağlar ve geri çekme refleksi oluşur. 

Bu refleks olayı, impuls beyne ulaşmadan gerçekleşir. İmpulsun sinirlerle omurilikten beyne iletilerek 

yorumlanması ile acı hissedilir. 

Kas 

Resim 2.12: Geri çekme refleksini gösteren 

refleks yayı 

Çevreden gelen uyarı Reseptör 

Duyu 

nöronu 

Ara 

nöron 

Motor 

nöron 

Efektör Geri çekme 

refleksi 

İki nöron ile kontrol edilen daha basit 

refleksler de vardır. Örneğin, diz kapağı 

refleksinde duyu nöronu ve motor nöron 

görev alır. Diz kapağının tam altındaki kirişe 

vurulduğunda reseptörlerin uyarılması 

ile oluşan impuls, duyu nöronu ile omuriliğe 

taşınır. Duyu nöronu omurilikteki motor nöron 

ile ilişkilidir. Motor nöron ile bacak kaslarına 

iletilen impuls, bacağın öne doğru 

fırlamasına neden olur (Resim 2.13). Diz 

kapağına vurulan kişi vurulduğunun farkındadır. 

Çünkü duyusal impulslar, duyu nöronundan 

omuriliğe, oradan da beyne geçer. 

Bazen refleksler uykuda da oluşabilir. 

Bu durum yalnızca omuriliğin denetiminde 

gerçekleştiğinden farkında olunmayabilir. 

75 

Kas 

Kas 

Duyu nöronu 

Motor nöron 

Resim 2.13: Diz kapağı refleksi


Refleks hareketi omuriliğin görevi olmakla 

birlikte insan beyni omurilik üzerinde, dolaylı 

olarak da refleks üzerinde önemli bir kontrole 

sahiptir. Örneğin, bir törende resmî geçit sırasında 

adımların sert atıldığı bir anda, sert ve 

sivri bir cismin üzerine basılmış olsa bükülme 

refleksi ile yürüyüş bozulacaktır. Beyin buna 

rağmen derhâl kontrolü ele alır, kişi refleksi 

önler ve dengeli yürüyüş için gerekli duruşu 

acıya rağmen devam ettirir (Resim 2.14). 

Refleks kontrolleri omurilik sağlığının ölçülmesinde 

önemlidir. İnsanda omurilik zedelenirse 

omurilik sinirlerinin uğradığı zarara bağlı 

olarak bu sinirlerin kontrol ettiği vücut kısımları 

hareketsiz kalır. Felç geçiren kişinin zarar gören 

sinirlerinin uyarılması yeniden başlayabilir. 

Zamanla refleksler güçlenir. Omurilikteki reflekslerin 

yeniden oluşmasını beyinden gelen 

sürekli uyarıların sağladığı düşünülmektedir. 

Ara sinir 

Duyu ara 

siniri 

Talamus 

Omurilik 

soğanı 

Beyin kabuğu 

Omurilik 

Duyu ara 

siniri 

Duyu siniri 

Motor 

siniri 

Beyincik 

Omurilik 

siniri 

Önleme 

Uyarılma 

Resim 2.14: İstemli refleks yayı 

2. Çevresel Sinir Sistemi 

Çevresel sinir sistemi, reseptörler aracılığı ile iç ve dış ortamdan aldığı bilgileri merkezî sinir sistemine, 

merkezî sinir sisteminin verdiği emirleri ise ilgili kas ve bezlere iletir. Çevresel sinir sistemi, beyin 

ve omuriliğin dışındaki sinirlerden oluşur. Beyin ve omurilikten çıkan bu sinirler duyu sinirleri ve motor 

sinirlerdir. Çevresel sinir sistemi, vücuda yayılmış sinirler ile bu sinirlerin hücre gövdelerinin oluşturduğu 

küme şeklindeki sinir düğümlerini (ganglion) içerir. 

Beyinden 12 çift sinir çıkar. Bu sinirler özellikle baştaki duyu organları ile baş ve boyun bölgesindeki 

kasların çalışmasını düzenler. Aynı zamanda iç salgı bezleriyle de bağlantılıdır. En önemli sinir 10. çift 

beyin siniri olan vagus siniridir. Vagus siniri, kalp, akciğer, pankreas, mide ve bağırsakların çalışmasını 

düzenler. 

Omurilikten ise 31 çift sinir çıkar. En önemlisi bacaklara giden siyatik sinirlerdir. 

Çevresel sinir sistemindeki sinirler, görev ve işleyiş bakımından somatik sinir sistemi ve otonom sinir 

sistemi olarak iki grupta incelenir. 

1. Somatik sinir sistemi: Beynin kontrolü altında, istemli hareketleri yöneten motor sinirler ile duyu 

sinirlerinden oluşan sinir sistemidir. Bu sinirlerin akson çapları geniştir ve miyelinlidir. Sinirlerin hücre 

gövdeleri merkezî sinir sisteminde bulunur. Aksonları ise doğrudan istemli kaslara gider. İskelet kaslarının 

çalışmasını düzenleyerek yazı yazma, koşma gibi bilinçli davranışları kontrol eder. 

2. Otonom sinir sistemi: Bu sistem istemsiz çalışır. Bazı salgı bezlerinin ve iç organların çalışmasını 

düzenler. Yalnızca miyelinsiz motor sinirlerden oluşur. Otonom sinir sistemi sempatik ve parasempatik 

sinirlerden oluşur (Resim 2.15). Sempatik ve parasempatik sinirler iç organlara bağlıdır. İki 

sinirin birbirine zıt (antagonist) çalışması ile iç organların faaliyetlerinde düzen ve denge sağlanmış olur. 

Otonom sinirler çalışıyorsa beyin zarar görse de insan yaşamını sürdürebilir ancak bilinçli davranışların 

hiçbirini yapamaz. Bu durum bitkisel hayat olarak tanımlanır. 

76


2. 

Ünite 

Parasempatik sinirler 

Sempatik sinirler 

Göz bebeğini küçültür. 

Gözyaşı salgısını çoğaltır. 

Göz bebeğini büyütür. 

Gözyaşı salgısını azaltır. 

Kalp atışını yavaşlatır. 

Kalp atışını 

hızlandırır. 

Bronşları 

daraltır. 

Bronşları genişletir. 

Mide salgılarını artırır. 

Kan damarını 

etkilemez. 

Karaciğeri 

etkilemez. 

Pankreası uyarır. 

Böbrek üstü 

bezini etkilemez. Böbreküstü 

bezini uyarır. 

Kan damarları kasılır. 

Mide salgılarını 

azaltır. 

Karaciğeri uyarır. 

Pankreası etkilemez. 

Bağırsak 

hareketleri 

yavaşlar. 

Bağırsak hareketleri 

hızlanır. 

İdrar kesesini daraltır. 

İdrar kesesini genişletir. 

Resim 2.15: Sempatik ve parasempatik sinirlerin çalışmasını kontrol ettiği yapı ve organlar 

a. Sempatik sinirler: Omurilikten çıkan bu sinirler genel olarak organların çalışmasını hızlandırır. 

Örneğin, kalp atışını hızlandırır, kan basıncını ve kandaki glikoz miktarını artırır. Buna karşın mide ve 

bağırsak hareketlerini yavaşlatır. 

b. Parasempatik sinirler: Parasempatik sisteme ait sinirlerin bir kısmı omurilikten, bir kısmı beyinden 

çıkar. Omurilikten çıkan sinirler, solunum ve dolaşım faaliyetlerini yavaşlatırken sindirim faaliyetlerini 

hızlandırır. 

77


11.2.2.2. Homeostazinin Sağlanmasında Sinir Sistemi ve Hormonların Rolü 

Organizmayı oluşturan sistemler tarafından fizyolojik faaliyetlerin düzenlenerek kararlı, dengeli bir 

iç çevrenin yaratılmasının homeostazi olarak tanımlandığını biliyorsunuz. 

Organizmaların iç ve dış çevrelerindeki değişikliklere uyum sağlaması homeostazinin korunması 

ile mümkündür. Bu nedenle canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için çevresel değişikliklere karşı duyarlı 

olmak zorundadır. Örneğin, kan pH düzeyinde oluşan değişiklikler enzimlerin görev yapmasını engelleyeceğinden 

ölümle sonuçlanabilir (Kanın ortalama pH değeri 7,4’tür.). Kanda karbondioksit miktarının 

artması ile kan pH’si düşer. Kanın asitlik değeri artar ve omurilik soğanı uyarılır. Soluk alıp verme hızlanır 

ve karbondioksit vücuttan uzaklaştırılır. 

Vücut sıcaklığının düzenlenmesi de canlının yaşamını sürdürebilmesi için önemlidir. Bu işlevin gerçekleşmesinde 

ara beyinde bulunan hipotalamus rol oynar. Hipotalamus ısı düzenleyen termostat gibi 

çalışır (Şema 2.3). 

Ortam sıcaklığı canlının vücut sıcaklığının altında ise bir miktar ısının kaybedilmesiyle vücut sıcaklığı 

düşer ve hipotalamus uyarılır. Hipotalamusun uyarılması deriye kan götüren damarların daralmasını 

sağlayarak kan akışını azaltır. Buna bağlı olarak deri yüzeyinden ısı kaybı azalır. Ayrıca soğukta, iskelet 

kaslarının aşırı uyarılması ile oluşan titreme hareketi metabolik ısı üretimini artırır. Böylece vücut sıcaklığı 

normal düzeye yükselir. 

Ortam sıcaklığının canlının vücut sıcaklığından yüksek olduğu durumlarda ya da fiziksel hareketlerin 

artması durumunda ise vücut sıcaklığı yükselir ve hipotalamusun uyarılması ile kan damarları genişler. 

Soluk alıp verme ve terleme artar. Bunun sonucunda bir miktar ısının kaybedilmesiyle vücut sıcaklığı 

normal düzeye iner. 

Derideki kan damarları genişler. 

Temel zar 

Deri yüzeyinden ısı kaybı artar. 

Hipotalamustaki ısı düzenleme 

merkezi uyarılır. 

Vücut sıcaklığı düşer. 

Terleme ile ısı kaybedilir. 

Sıcak hava ya da fiziksel 

hareketlerin artması 

vücut sıcaklığını artırır. 

YÜKSEK 

HOMEOSTAZİ 

Vücut sıcaklığı 

DÜŞÜK 

Soğuk bir 

çevrede vücut 

sıcaklığı düşer. 

Derideki damarların 

daralması ısı 

kaybını azaltır. 

Vücut sıcaklığı yükselir. 

İskelet kaslarındaki 

titreme ısı 

artışını sağlar. 

Hipotalamustaki 

ısı düzenleme 

merkezi uyarılır. 

Şema 2.3: Vücut sıcaklığının düzenlenmesi 

78


2. 

Ünite 

İç Salgı Bezleri ve Hormonlar 

İç salgı bezleri salgılarını doğrudan kana veren kanalsız bezlerdir. Bu bezlerin salgılarına hormon 

denir. Hormonlar kanla taşınan kimyasal düzenleyicilerdir. 

Her hormonun etkilediği belli bir hedef organı vardır. Hedef organlarda hormon ile bağlanabilen 

reseptör proteinler bulunur. Bu nedenle hormonlar kan ile tüm vücuda yayıldıkları hâlde sadece hedef 

organlarında etkilerini gösterir. 

Sinir sistemi ile birlikte sistemlerin uyum içinde çalışmasını düzenleyen hormonlar genel olarak 

antagonist (zıt) çalışır. Bu düzenlemede hormonlardan biri organı uyarıcı etki yaparken diğeri uyarıyı 

ortadan kaldıracak şekilde etkisini gösterir. 

Sinir sistemi ile iç salgı bezleri arasındaki etkileşime, hipofiz bezi ile hipotalamus arasındaki ilişki 

örnek verilebilir. 

Hipotalamus - Hipofiz İlişkisi 

Ara beyinde bulunan hipotalamus, hipofiz bezinin hormon salgılamasını denetleyen ve uyaran sinir 

merkezîdir. Hipotalamus ince bir uzantı ile hipofiz bezine bağlıdır. Hipotalamus tarafından üretilen 

ve salgılatıcı faktör olarak tanımlanan RF (Releasing Faktör) salgısı kan ile hipofize taşınır ve hipofiz 

bezini hormon salgılaması için uyarır. Hipofiz bezinin salgıladığı hormonun kandaki oranı arttığında ise 

hipotalamus uyarılır ve RF salgısı durur. Hipofizden hangi çeşit hormonun salgılanacağını hipotalamus 

tarafından üretilen RF salgısının çeşiti belirler. 

Hipotalamus RF ile hipofizi, hipofiz de diğer iç salgı bezlerini 

uyarır. İç salgı bezleri tarafından salgılanan hormonların 

kandaki miktarı da hipotalumusu ve hipofizi etkiler. Böylece 

gerçekleşen karşılıklı etkileşime geri bildirim denir. Bu 

Hipotalamus 

RF 

olay pozitif geri bildirim ya da negatif geri bildirim şeklinde 

gerçekleşir. Pozitif geri bildirim hormon üretimini sağlarken 

Hipofiz bezi 

negatif geri bildirim hormon üreten bezin işlevini baskılar. 

Böylece hormonun kandaki miktarı düzenlenir. 

Örneğin, tiroit bezinden salgılanan tiroksin hormonunun 

miktarı kanda azaldığı zaman hipotalamus uyarılır. Bu durumda 

hipotalamus, RF faktörü ile hipofizi uyarır. Hipofiz uyarıldığında 

TSH salgılar. TSH, tiroit bezini hormon salgılaması 

için uyarır. Tiroit bezi tiroksin salgılar. Kanda tiroksin hormonu 

arttığında ise hipotalamus ve hipofiz uyarılır. Hiptalamus 

RF salgısını, hipofiz ise TSH salgısını durdurur (Şema 2.4). 

3 

Bilelim 

Beyindeki bazı sinir hücreleri tarafından ağrı duymayı engelleyen endorfin hormon salgılanmaktadır. 

Ağrı kesici ilaçların fazla ve gereksiz yere tüketimi bu hormonların aktif çalışmasını yavaşlatacağından 

ilaçların etki düzeyi azalabilmektedir. 

Sıra Sizde 

Hipofiz bezi ile diğer iç salgı bezleri arasındaki geri bildirim mekanizmasını araştırınız. Negatif 

geri bildirimin homeostazinin sağlanmasındaki önemini arkadaşlarınızla tartışınız. 

Negatif geri bildirim 

TSH 

Tiroit bezi 

Tiroksin hormonu 

Şema 2.4: Hipotalamus, hipofiz ve tiroit 

bezi arasındaki geri bildirim mekanizması 

79


İnsanda bulunan başlıca iç salgı bezleri; hipofiz, tiroit, paratiroit, böbrek üstü bezleri, pankreas ve 

eşeysel bezlerdir. 

A. Hipofiz Bezi 

Ara beyinde bulunan hipofiz bezi vücudumuzdaki diğer iç salgı bezlerinin salgılarını kontrol ettiği için 

temel bez olarak kabul edilir. 

Hipofiz bezi ön ve arka olmak üzere iki loptan oluşur. Her iki kısım sinir sistemi ile etkileşim içinde 

olup farklı hormonlar salgılar. (Resim 2.16). 

Hipotalamus 

Böbrek üstü bezi 

ACTH 

ADH 

Hipofiz 

Arka lop 

TSH 

Tiroit 

Yumurtalık 

Boşaltım kanalları 

Ön lop 

FSH, LH 

Oksitosin 

Prolaktin 

STH 

Testis 

MSH 

Deri 

Kemik 

Döl yatağı 

Süt bezleri 

Resim 2.16: İnsanda hipofiz bezi hormonları ve etkilediği vücut kısımları 

1. Hipofiz bezinin ön lop hormonları: Hipofiz 

bezinin ön lobu birçok farklı hormon üretir. Bu hormonlar 

aşağıda açıklanmıştır. 

Adrenokortikotropik hormon (ACTH): Böbrek 

üstü bezlerinin kabuk bölgesini uyarır. Steroit yapılı 

hormonların (aldosteron, kortizol, eşey hormonları) 

üretilmesini ve salgılanmasını düzenler. Kabuk bölgesinin 

hormonları kanda arttığında hipatolamus ve 

hipofiz uyarılır, ACTH salgısı azalır. 


Hipotalamus 

RF 

Hipofizin ön lobu 

ACTH 

Böbrek üstü bezleri kabuk bölgesi 

Kabuk bölgesi hormonları 

Şema 2.5: Hipotalamus, hipofiz ve böbrek üstü 

bezleri arasında geri bildirim mekanizması 

80


2. 

Ünite 

Tiroit uyarıcı hormon (TSH): Tiroit bezinin gelişmesini ve hormon salgılamasını düzenler. 

Büyüme hormonu (STH): Protein yapıda bir hormondur ve hedef organı tüm vücut hücreleridir. 

Bağ dokusunun, özellikle kemiklerin büyümesini kontrol eder. Protein sentezini hızlandırır. Büyüme hormonu 

çocukluktan itibaren az salgılandığında cücelik, çok salgılandığında devlik oluşur (Resim 2.17). 

Ergenlik tamamlandıktan sonra büyüme hormonunun fazla salgılanması ise çene, alın, burun, parmak, 

kulak gibi yapılarda orantısız büyümeye neden olur. Buna akromegali denir (Resim 2.18). 

Resim 2.17: Cücelik ve devlik 

Resim 2.18: Akromegali ile oluşan şekil bozukluğu (Solda) 

Folikül uyarıcı hormon (FSH): FSH, dişilerde yumurtalıktaki folikülleri etkileyerek her ay bir folikülün 

gelişmesini ve yumurta hücresinin oluşumunu sağlar. Folikül hücrelerine östrojen hormonu salgılatarak 

dişiye özgü özelliklerin ortaya çıkmasında rol oynar. Erkeklerde ise sperm oluşumunu başlatır. 

Lüteinleştirici hormon (LH): Folikül hücresinin çatlamasını ve içinde gelişen yumurtanın yumurta 

kanalına geçmesini sağlar. Çatlamış folikül ise korpus luteum denilen beze dönüşerek az miktarda 

östrojen, çok miktarda progesteron hormonu salgılar. LH, erkeklerde spermlerin olgunlaşmasından ve 

testosteron hormonunun salgılanmasından sorumludur. 

Prolaktin: Gebelikte süt bezlerinin gelişmesini, doğumdan sonra süt salgılanmasını sağlar. Ayrıca 

analık duygusunun gelişiminde de etkilidir. 

Melanosit uyarıcı hormon (MSH): MSH, derideki melanosit hücrelerini uyararak melanin pigmentinin 

sentezini sağlar. Deri rengini koyulaştırır. 

2. Hipofizin arka lop hormonları: Bu hormonlar hipotalamus tarafından üretilerek sinir hücrelerinin 

aksonları ile hipofizin arka lobuna taşınır ve burada depo edilir. Gerektiğinde kana verilir. Antidiüretik 

hormon (ADH=Vasopressin) ve oksitosin hormonu hipofizin arka lobundan salgılanan hormonlardır. 

Antidiüretik hormon: Böbreklerden suyun geri emilmesini sağlayarak vücudun su dengesini ve idrar 

yapımını düzenler. ADH salgılanmasını düzenleyen en önemli etken kanın osmotik basıncıdır. Vücut 

hücrelerinin su miktarı azaldığında kanın osmotik basıncı artar ve hipotalamusta bulunan osmotik basınca 

duyarlı osmoreseptörler uyarılır. Buna bağlı olarak hipotalamus hipofizi uyarır ve ADH salgılanarak 

boşaltım kanallarından suyun geri emilimi artırılır. 

81


Vücuttaki su miktarının artması kanın osmotik basıncını 

düşürür. Damarlarda bulunan gerilme reseptörleri 

uyarılarak ADH salgısı azaltılır. Böylece boşaltım kanallarından 

suyun geri emilimi azalır, idrarla su kaybı artar ve 

vücudun su dengesi düzenlenir (Şema 2.6). 

ADH yetersizliğinde boşaltım kanallarından yeterli 

miktarda suyun geri emilimi gerçekleşemez. Çok sık idrara 

çıkma ve buna bağlı olarak çok su içme isteği oluşur. Bu 

duruma şekersiz şeker hastalığı denir. 

Oksitosin: Döl yatağı kaslarının kasılmasını kontrol 

eder. Doğumu kolaylaştırır. Doğum sonrasında ise meme 

bezlerini uyararak sütün boşaltılmasında etkilidir. 


Hipotalamus 

RF 

Hipofizin arka lobu 

ADH 

Boşaltım kanallarından 

suyun geri emilimi 

Şema 2.6: Vücudun su dengesinin düzenlenmesi 

B. Tiroit Bezi 

İnsanda gırtlağın altında soluk borusunun iki yanında yer alan pembe renkli, kelebek şeklinde 20g 

ağırlığında bir bezdir (Resim 2.19). Tiroit bezi homeostazinin sağlanmasında önemli rol oynar. Hormonları 

tiroksin ve kalsitonindir. 

Gırtlak 

Tiroit bezi 

Soluk borusu 

Resim 2.19: Tiroit bezi 

Resim 2.20: Basit guatr 

Tiroksin: Bu hormonun sentezi için iyot gereklidir. İyot yetersizliğinde yeterli tiroksin hormonu üretilemez. 

Kanda tiroksin miktarı azalırsa hipofiz TSH salgısını artırarak tiroit bezini, tiroksin hormonu üretmesi 

için uyarır. Bu durumda tiroit bezinin folikülleri büyür ve şişer. Yetişkinlerde ortaya çıkan bu durum 

basit guatr hastalığı olarak tanımlanır (Resim 2.20). Bu hastalığa daha çok dağlık alanlarda yaşayan 

insanlarda rastlanmaktadır. Kaynak sularına ya da tuza iyot katılarak önlem alınabilir. 

Çocukluktan itibaren tiroksin az salgılanırsa cücelik ve zekâ geriliği oluşur. Bu hastalığa kretinizm 

denir. Ergin dönemde tiroksin az salgılanırsa metabolizmanın çalışması yavaşlar. Vücut sıcaklığı düşer 

ve şişmanlık oluşur. Deri kurur, saçlar dökülür. Bu hastalığa miksodema denir. 

Tiroksin hormonunun fazla salgılanması durumunda ise metabolizma hızlanır ve oksijen kullanımı 

artar. Eşeysel olgunluğa erken ulaşılır. Çabuk sinirlenme, kilo kaybı ve göz küresinin ileriye doğru çıkması 

gibi sonuçlara neden olur. 

82


2. 

Ünite 

Kalsitonin: Kanda kalsiyum miktarı yükseldiği zaman tiroit bezinden kalsitonin hormonu salgılanır. 

Kalsitonin, kandaki kalsiyumun kemiklere geçmesini sağlar. Aynı zamanda kalsiyumun böbreklerden 

geri emilimini azaltır. Kalsitonin, paratiroit bezinin hormonu ile birlikte kandaki kalsiyum miktarının 

düzenlenmesinde rol oynar (Şema 2.7). 

Tiroit bezi uyarılır. 

Kalsitonin hormonu salgılanır. 

Kalsiyum kandan kemiğe geçer. 

Kanda kalsiyum 

miktarı yükselir. 


miktarı yüksek 

Kandaki kalsiyum 

miktarı dengelenir. 


miktarı dengelenir. 

HOMEOSTAZİ 

Kanda kalsiyum dengededir. 


miktarı düşük 

Kandaki kalsiyum 

miktarı düşer 

denge bozulur. 

Kalsiyum kemikten 

kana geçer. 

Parathormon salgılanır. 

Paratiroit bezi uyarılır. 

Şema 2.7: Tiroit ve paratiroit bezlerinin hormonları kandaki kalsiyum oranını düzenler. 

C. Paratiroit Bezi 

Tiroit bezinin arka yüzüne gömülmüş dört küçük bezdir (Resim 2.21). Paratiroit bezi, kanda kalsiyum 

miktarı azaldığı zaman parathormon salgılar. 

Parathormon: Kemiklerden kana kalsiyum geçişini artırır. 

Fosfatın böbrekten atılımını hızlandırır. 

Az salgılandığında kanda kalsiyum miktarı azalır. Kalsiyum 

eksikliğine bağlı olarak sinir ve kas hücrelerinin duyarlılığı artar. 

Kaslarda tetani adı verilen ağrılı kasılmalar oluşur. Eğer kasılmalar 

yutakta olursa ölümle sonuçlanabilir. 

Fazla salgılandığında ise kemikten kana kalsiyum geçişi artar. 

Buna bağlı olarak kemikler zayıflar, şekilleri bozulur. 

Fazla kalsiyum böbreklerde fosfat iyonları ile birleşerek böbrek 

taşlarının oluşumuna neden olur. 

Tiroit bezi 

Paratiroit 

bezleri 

Resim 2.21: Tiroit bezinin arka yüzünde 

bulunan dört küçük paratroit bezi 

83


Ç. Böbrek Üstü Bezleri 

Her iki böbreğin üst tarafında zengin kan damarlarına sahip bezlerdir. 

Bu bezler, dışta kabuk (korteks), içte öz (medulla) bölgesi olmak 

üzere iki kısımdan oluşur (Resim 2.22). 

1.Öz bölgesi: Böbrek üstü bezlerinin öz bölgesinden iki hormon 

salgılanır. Bunlar adrenalin (epinefrin) ve noradrenalindir (norepinefrin). 

Adrenalin: Bu hormonun kandaki miktarı heyecan, korku gibi 

durumlarda artar. Bu nedenle stres hormonu olarak da bilinir. Stresli 

durumlarda sempatik sinirlerin etkisi ile öz bölgesi uyarılır (Şema 2.8). 

Kan basıncı artar, kalp atışı hızlanır. Kas ve karaciğerdeki glikojenin 

glikoza dönüşümü hızlanır. Karaciğerdeki glikoz kana geçerek kandaki 

glikoz miktarının artmasına neden olur. Kan damarları genişler, göz 

bebekleri büyür, saç ve deri diplerindeki kasların kasılması ile tüyler 

dikleşir, soluk alıp verme hızlanır. Beyne giden kan oranı ve yorgunluğa karşı direnç artar. Kanın pıhtılaşma 

süresi kısalır. Derideki kılcal damarlar büzülür. Korktuğumuzda rengimizin sararması bu nedenledir. 

Noradrenalin: Kılcal damarları daraltarak 

kan basıncını artırır. Yüksek tansiyon ve 

Stres 

kalp rahatsızlığı olan insanlara ani haberler 

Hipotalamus 

verildiğinde adrenalin ve noradrenalin oranı 

artacağından kalp krizi, beyin kanaması, felç 

RF 

gibi olumsuzlukların ortaya çıkma riski artar. 

Sempatik 

sinirler 

Enerji üretimi için 

protein ve yağlardan 

glikoz oluşumunu sağlar. 

Kandaki glikoz 

seviyesi yükselir. 

Kan basıncı 

artar. 

Kalp atışı 

hızlanır. 

Hipofizden ACTH 

hormonu salgılanır. 

Kabuk bölgesinden 

kortizol salgılanır. 

Öz bölgesinden adrenalin ve 

noradrenalin salgılanır. 

Solunum 

hızı artar. 

Beyin hücrelerine 

glikoz geçişini artırır. 

İskelet kaslarına 

kan akışı hızlanır. 

Şema 2.8: Stresin organizma üzerindeki etkisi 

Bronşlar 

genişler. 

Kabuk bölgesi 

Böbrek 

üstü bezi 

Öz bölgesi 

Böbrek üstü bezleri 

Resim 2.22: Böbrek üstü bezleri 

2.Kabuk bölgesi: Böbrek üstü bezlerinin 

kabuk bölgesinden aldosteron, kortizol ve 

eşey hormonları salgılanır. 

Aldosteron: Böbreklerden sodyum ve 

klor iyonlarının geri emilimini, potasyum iyonunun 

idrarla dışarı atılmasını sağlar. Böylece 

hücre içi ve hücre dışı sıvıların iyon derişimini 

düzenler. Aldosteron yeterli salgılanmazsa 

vücut sıvısının su ve iyon dengesi bozulur. 

Deri rengi koyulaşır ve tunç rengini alır. Kaslar 

zayıflar, kan basıncı azalır ve kanın asitlik 

oranı artar. Bu hastalığa, Addison hastalığı 

denir. Aldosteron fazla salgılanırsa kan basıncı 

artar. Kas zayıflığı oluşur. 

Kortizol: Protein, yağ ve karbonhidrat 

metabolizmasını düzenler. Protein ve yağ yıkımını 

hızlandırarak kanda amino asit ve yağ 

asidi miktarını artırır. Karaciğerde amino asitlerin 

ve yağ asitlerinin glikoza dönüşümünü 

hızlandırır. Kanda glikoz miktarını yükseltir. 

Bağışıklık sistemini baskılayıcı etkisi vardır. 

Kortizol yaralanma, enfeksiyon, alerji durumlarında 

tedavi amaçlı kullanılır. 

84


2. 

Ünite 

Eşey hormonları: Genel olarak erkeklerde testislerden salgılanan testosteron hormonu, erkek ve 

dişinin böbrek üstü bezi kabuk bölgesinden de salgılanır. Erkeklerde fazla salgılanması ergenliğe normalden 

önce ulaşılmasını sağlar. Dişilerde ise bazı erkeksi özelliklerin ortaya çıkmasına neden olur. Sakal 

çıkar, ses kalınlaşır ve rahim körelir. Böbrek üstü bezlerinin kabuk bölgesinden, az miktarda dişilere 

özgü yumurtalık hormonları olan östrojen ve progesteron da üretilmektedir. 

D. Eşeysel Bezler 

Dişilerde, yumurtalıktan östrojen ve progesteron hormonu, erkeklerde testislerden testosteron hormonu 

salgılanır. 

Östrojen: Hipofizden salgılanan FSH’nin yumurtalığı uyarması ile kana verilir. Dişilerde sesin incelmesi, 

göğüs, kalça ve üreme organlarının gelişmesi gibi ikincil eşey karakterleri üzerinde etkilidir. Adet döngüsü 

(menstruasyon), yumurta oluşumu, meme bezlerinin gelişimi bu hormona bağlı olarak gerçekleşir. 

Progesteron: Hipofizden salgılanan LH’nin yumurtalığı etkilemesi ile salgılanır. Döl yatağını her ay 

döllenme olasılığına karşı geliştirir. Yumurta döllenirse embriyonun döl yatağına tutunmasına ve gelişmesine 

yardımcı olur. Gebelik hormonu olarak da bilinir. 

Testosteron: Hipofizin FSH ve LH hormonlarının etkisiyle salgılanır. İkincil eşey karakterlerin oluşması 

üzerinde etkilidir. Sakal ve bıyık çıkması, kıllanma, ses kalınlaşması, kasların ve yardımcı eşey 

yapıların (prostat bezi, sperm kesesi, penis) gelişmesi üzerinde etkilidir. 

E. Pankreas 

Pankreas hem dış salgı bezi hem de iç salgı 

bezi olarak görev yaptığından karma bez olarak adlandırılır. 

Sindirim enzimlerini bir kanal ile oniki parmak 

bağırsağına gönderdiğinden dış salgı bezi, langerhans 

adacıklarındaki beta hücrelerinden insülin, 

alfa hücrelerinden glukagon hormonlarını salgılayarak 

kana verdiğinden iç salgı bezidir (Resim 2.23). 

İnsülin ve glukagon, etkileri birbirine zıt olan 

hormonlardır. 

İnsülin: Kandaki glikoz arttığında fazla glikozun 

vücut hücrelerine geçişini uyarır. Kas ve karaciğer 

hücrelerine geçen glikoz, hücrelerde enerji amaçlı tüketilirken bir kısmı da glikojen hâlinde depo edilir. 

Böylece kandaki glikoz miktarı belli bir düzeyde tutulur. İnsülin yetersizliğinde hücrelere glikoz geçemez, 

kan glikoz değeri yükselir ve şeker hastalığı oluşur. Bu kişilerin idrarında glikoza rastlanır. İdrarda glikoza 

rastlanması glikozla beraber su atılımını da artırır. Bu durumda idrarla fazla miktarda su kaybedilir ve çok 

su içme ihtiyacı oluşur. Hücreler glikozu alamadığından enerji gereksinimi için protein ve yağları tüketmek 

zorunda kalır. Bu nedenle kişide kilo kaybı görülür. Yağların yıkımından dolayı artan asidik ürünler kanın 

pH değerini etkiler ve yaşamı tehlikeye sokar. Kandaki glikoz miktarının artması bakterilerin üremesi için 

uygun ortam oluşturduğundan vücutta oluşan herhangi bir enfeksiyonlu hastalığın iyileşme süresi uzar, 

yaralar geç iyileşir. Sinirlerin harabiyetine bağlı olarak hafıza zayıflığı, kısmi felç, geceleri ayak ağrıları ve 

kramplar görülür. Yüksek şeker (hiperglisemi) uzun sürede kalp, damar hastalıkları, böbrek yetmezliği, 

görme bozuklukları, katarakt ve siroz gibi hastalıklara da neden olabilmektedir. 

İnsülinin fazla miktarda salgılanması kandaki glikoz miktarının eşik değerin altına düşmesine neden 

olur. Bu durum düşük kan şekeri (hipoglisemi) olarak tanımlanır. Kanda glikoz miktarı azaldığında baş 

ağrısı, baş dönmesi, terleme, bulanık görme ve baygınlık hissedilir. İleri durumlarda bilinç kaybına neden 

olabilir. 

85 

Alfa 

hücreleri 

Beta 

hücreleri 

Langerhans 

adacıkları 

Resim 2.23: Pankreasın hormon üreten hücreleri


Glukagon: Kandaki glikoz miktarı azaldığında salgılanır. Glukagon, karaciğerdeki glikojenin glikoza 

dönüşümünü sağlar. Glikozun kana geçmesi ile kanda glikoz miktarı yükselir. Glukagon az salgılanırsa 

hücrelerden yeteri kadar glikoz kana geçemez ve kandaki glikoz miktarı azalır. Fazla salgılandığında ise 

kandaki glikoz miktarı artar. 

İnsülin ve glukagon hormonları karşılıklı (antagonist) etkileşim ile kandaki glikoz miktarını düzenler 

(Şema 2.9). 

Kandaki glikoz 

miktarı artar. 

Pankreas 

İnsülin 

salgılanır. 

Glikozun hücrelere 

geçişi hızlanır. 

Kas ve karaciğer 

hücrelerinde glikojen 

sentezi artar. 

Karbonhidrat ağırlıklı 

beslenme durumunda 

Kanda glikoz 

miktarı yüksek 

Kandaki glikoz miktarı 

azalarak normal değere ulaşır. 

Homeostazi 

Kanda glikoz normal değerdedir. 

Kanda glikoz miktarı artar. 

Kanda glikoz 

miktarı düşük 

Açlık 

durumunda 

Karaciğerdeki glikojen glikoza 

yıkılır. Glikoz kana geçer. 

Kanda glikoz düzeyi düşer. 

Glukagon 

salgılanır. 

Pankreas 

Ne Öğrendik 

Şema 2.9: Kanda glikoz miktarının düzenlenmesi 

Aşağıdaki tabloda verilen hormonların, salgılandığı yerler ve fizyolojik etkileri belirtilmiştir. Bu 

bölümde öğrendiklerinizi kullanarak doğru eşleştirmeyi yapınız. 

Hormon Salgılandığı yer Fizyolojik etki 

A Tiroksin 1. Pankreas 

a. Kemik ve dişlerden kana kalsiyum 

geçişi, fosfatın idrarla atılması 

B Kortizol 2. Böbrek üstü bezleri b. Kanda glikoz miktarının düzenlenmesi 

C 

Folikül uyarıcı 

hormon 

3. Paratiroit bezi c. Yumurta ve sperm oluşumu 

Ç Parathormon 4. Hipofiz bezi 

ç. Hücrelerde metabolizmanın 

düzenlenmesi 

D İnsülin 5.Tiroit bezi 

d. Protein ve yağların karbonhidratlara 

dönüşümünün sağlanması 

86


2. 

Ünite 

3 

Bilelim 

DİYABET 

Diyabet, kandaki glikoz miktarını düzenleyen 

pankreas hormonlarının düzenli salgılanmaması 

veya hücre zarındaki reseptörlerin bozulmasına 

bağlı olarak glikozun hücre içine alınamaması 

ile gelişen bir hastalıktır. Diyabete 

neden olan etmenler genellikle dengesiz beslenme, 

şişmanlık, stres ve kalıtımdır. 

Düzensiz yapılan ve sık tekrarlanan diyetler, 

alkol kullanımı, fiziksel aktivite, stres, hastalıklar, 

ilaçlar ve hormon miktarlarındaki değişiklikler 

gibi birçok faktör kandaki glikoz miktarını 

etkiler. 

Dengeli beslenmede sebze ve meyve 

Diyabetli kişilerin kandaki glikoz miktarı 

tüketimi önemlidir. 

düzenli aralıklarla kontrol edilmelidir. Böylece 

hastanın kullanacağı ilaç miktarı ayarlanabilir. Kan glikoz miktarı miligram/desilitre (mg/dl) olarak 

ifade edilir. Sabah açlık durumunda kan glikoz miktarının 100 mg/dl, tokluklukta ise 140 mg/dl olması 

normaldir. Kan glikoz miktarı eşik değeri aştığında idrarda glikoza rastlanır. 

Diyabetli kişilerin kandaki glikoz miktarı normal değerlerde tutabilmelerinde beslenme önemli 

bir faktördür. Bu hastaların beslenme programları diyetisyen tarafından kişiye özel olarak hazırlanır. 

Kişinin yaşına, kilosuna, mesleğine, fiziksel aktivitesine, sosyoekonomik durumuna göre beslenme 

programı oluşturulur. Ayrıca doktorun önerdiği şekilde düzenli yapılan egzersizlerle kan glikoz miktarı 

normal değerine düşürülür. 

Diyabet, tip 1 ve tip 2 olmak üzere iki çeşittir. 

Tip 1 diyabet: Daha çok çocuklarda ve 40 yaşın altındaki genç erişkinlerde görülür. Bu tip diyabette 

pankreas çok az insülin üretir ya da hiç üretemez. Bu nedenle hastalar ömür boyu insülin 

hormonu almak zorundadır. 

Tip 2 diyabet: Genellikle 45 yaş üstü erişkinlerde ve şişman (obez) kişilerde görülür. Tip 2 

diyabet ya pankreasın insülini yeterli miktarda üretmemesi ya da hücrelerin glikoz reseptörlerinin 

bozulmasıyla oluşmaktadır. Glikoz reseptörlerinin bozulmasına bağlı olarak glikozun hücrelere girememesi 

insülin direnci olarak tanımlanır ve yaklaşık tüm diyabetlilerin %90’ı insülin direnci yaşamaktadır. 

Bu durum genellikle ailede diyabet öyküsü olan, şişman, fiziksel aktivitesi olmayan ve kan 

yağları yüksek olan kişilerde ortaya çıkar. 

Sıra Sizde 

Diyabetin kontrol edilememesinin olası sonuçlarını araştırınız. Yaşadığınız çevredeki ya da 

okulunuzdaki diyabet hastaları ile söyleşi yapınız. Hastalığın, bu kişilerin günlük yaşantılarını nasıl 

etkilediğini ve aldıkları önlemleri sunum hazırlayarak arkadaşlarınızla paylaşınız. 

87


11.2.2.3. Sinir Sistemi Hastalıkları ve Sinir Sisteminin Sağlığı 

Homeostazinin sürekliliğinin sinir sisteminin düzenli çalışmasına bağlı olduğunu biliyorsunuz. Bu bölümde 

sinir sisteminin sağlığının bozulmasını etkileyen etmenleri ve sinir sistemi hastalıklarını öğreneceksiniz. 

a. Sinir Sistemi Hastalıkları 

Sinir sisteminde oluşan bazı olumsuzluklar doku ve organlarda fonksiyon bozukluklarına neden 

olarak çeşitli hastalıkları ortaya çıkarır. Bu hastalıklara örnek olarak felç, multiple skleroz, epilepsi, parkinson 

ve alzheimer aşağıda açıklanmıştır. 

Felç: Beyni besleyen kan damarlarında kan akımının durması sonucu oluşan beyin hasarları felce 

neden olabilir. Tıkanan damarların beslediği beyin bölgesi, kan akımı durduğundan oksijen alamaz, 

beslenemez ve canlılığını yitirir. Hasar gören beyin bölgesine bağlı olarak konuşamama, yüz şeklinin 

değişmesi, idrar kaçırma, yutkunamama, kol ya da bacağın hareket edememesi gibi olumsuzluklar ortaya 

çıkar. 

Felç riskini tetikleyen etmenler, yüksek tansiyon, kan glikoz değerinin yüksek olması, kolesterol ve 

strestir. Kişi sigara kullanıyorsa, yüksek tansiyonu varsa ve egzersiz yapmıyorsa risk faktörü artar. 

Multiple Skleroz (MS): Beyin ve omurilik sinirlerinin koruyucu kılıfı olan miyelin kılıfın iltihaplanması 

veya zarar görmesi durumunda oluşan bir hastalıktır. Miyelin kılıfın zarar gören kısımlarında oluşan ve 

plak olarak adlandırılan sertleşmeler uyartıların iletimini engeller. Hâlsizlik, uyuşma, duyu eksikliği, denge 

bozukluğu, titreme gibi olumsuzluklar görülür. 

Ağır seyreden solunum yolu, idrar yolu gibi enfeksiyonların etkili ve en kısa sürede uygun ilaçlarla 

tedavi edilmesi önemlidir. Hızlı kilo verme, dengesiz yapılan diyetler, sık tekrarlayan enfeksiyonlar, bağışıklık 

sisteminin zayıf olması beyin omurilik sinirlerinin hassasiyetini artırmaktadır. 

Epilepsi: Nöronların aşırı uyarılması sonucu ortaya çıkan yüksek elektriksel akıma bağlı olarak 

beyin hücrelerinin normal işlevlerini yapamaması durumudur. Uyarıların beyin bölgesindeki yerine göre 

görme korteksinde ışık çakmaları, görsel ya da koku hâlüsinasyonları, titreme görülebilir. Epileptik nöbetler 

birkaç saniye sürer ve her nöbette bilinç kaybı oluşmaz. Beyin damarlarının tıkanıklığı, menenjit 

gibi beyin enfeksiyonları, beyin tümörleri, kafa yaralanmaları, alzheimer hastalığı beyin metabolizmasını 

bozduğundan epilepsi hastalığı oluşmaktadır. Beyin ve omurilik hastalıklarında MR, EEG incelemesi 

teşhisin konulmasında önemli olduğundan önerilmektedir (Resim 2.24). 

(a) 

(b) 

Resim 2.24: Beyin omurilik hastalıklarının incelenmesinde a) MR çekimi b) EEG çekimi yapılır. 

88


2. 

Ünite 

Parkinson: Beyindeki hücrelerin işlev kaybı ve ölümü ile ortaya çıkan bir sinir sistemi hastalığıdır. 

Beyindeki bazı sinir hücrelerinden üretilen dopamin hormonu, bu hücrelerin dejenerasyonu ve ölümü ile 

yeterli oranda üretilemez. Dopamin, sinir hücreleri arasında mesaj iletimini ve vücut dengesini sağlar. 

Yeterli üretilememesi ile sinir hücreleri arasında iletişim bozukluğu oluşur. Buna bağlı olarak motor sinirler 

düzenli çalışamaz ve titreme, hareketlerin yavaşlaması, denge bozukluğu gibi sorunlar ortaya çıkar. 

Alzheimer: Genellikle yaşlılıkta ortaya çıkan ve tüm bilinçli davranışların bozulmasına neden olan 

bir sinir sistemi hastalığıdır. En erken belirtisi hafıza kaybıdır. Beyin hücrelerinde anormal protein birikimi, 

beyin hücrelerinin ölümü ve sinirler arası iletişimin bozulması hastalığın ortaya çıkış nedenleri 

arasındadır. Hastalık unutkanlık, gündelik işleri yapamamak (yemek yapmak, alış veriş yapmak gibi), 

kelimeleri hatırlamakta zorlanmak, eşyaların yerini karıştırmak, tarihleri hatırlayamamak gibi belirtilerle 

kendini gösterir. 

b. Alkol ve Madde Bağımlılığının Sinir Sistemine Etkisi 

Bağımlılık yapan maddelerin 

tümü merkezî sinir sistemine etki 

ederek duyarlılığı azaltır ya da yok 

eder. Devamlı kullanılması hâlinde 

sinir sistemi tahribatına neden olur. 

Özellikle kanda alkol miktarı arttığında 

merkezî sinir sisteminin etkilenmesine 

bağlı olarak bulantı, kusma, 

sıkıntı, bilinçaltının bilinç düzeyine 

çıkması ile davranış bozuklukları 

görülür. Beynin diğer organlar üzerindeki 

denetimi azalır. Karar ve tepki verme süresi uzar. Yersiz ağlamalar, aşırı neşelenme, saldırganlık 

gibi tutarsız davranışlar görülür. Kas kontrolleri ve refleksler yavaşlar. Kaza yapma riski artar (Resim 

2.25). Alkol beyinciği etkileyerek dengeyi bozar ve kişi sallanarak yürür, düzgün konuşamaz. 

Alkol ve madde bağımlılığına bağlı olarak duyu organlarının algılama yetenekleri bozulur. Örneğin, 

işitme sinirleri etkilendiğinden işitmede azalma ve yüksek sesle konuşma eğilimi başlar. Görme sinirleri 

etkilendiğinden çift görme, bulanık görme gibi bozukluklar oluşur. Tat duyuları etkilendiğinden besinlerin 

tadını alamama durumu ortaya çıkar. 

c. Sinir Sisteminin Sağlığı ve Sağlıklı Bir Yaşam İçin Alınması Gereken Önlemler 

• Sigara, alkol ve uyuşturucu gibi zararlı alışkanlıklardan kaçınılmalıdır. 

• Beslenmeye, uyku ve dinlenmeye özen gösterilmelidir. 

• Stresten uzak durulmalı, bu nedenle spor faaliyetlerine yeterli zaman ayrılmalıdır. 

• Uyarıcı etkisi olan çay, kahve vb. içecekler fazla tüketilmemelidir. 

• Yaşanılan ortamın oksijenli ve temiz olması sağlanmalıdır. 

Sıra Sizde 

Resim 2.25: Kas kontrollerinin ve reflekslerin yavaşlaması kaza yapma 

riskini artırır. 

Alkol ve madde bağımlılığının nedenlerini, sinir sisteminde ve diğer sistemlerde oluşturduğu 

hasarı, bağımlı kişilerin nasıl tedavi edildiklerini araştırınız. Elde ettiğiniz bilgileri sunum hazırlayarak 

sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 

89


11.2.2.4. Duyu Organları 

Çok hücreli organizmalar yaşamlarını sürdürebilmek için iç ve dış ortamdan gelen uyarılara karşı 

duyarlı olan duyu organlarına sahiptir. Duyu organlarında çeşitli uyarıları almak için özelleşmiş hücreler 

bulunur. Bu hücrelere reseptör denir. Reseptörler duyu epiteli hücrelerinin farklılaşmasıyla oluşur. Her 

duyu organının reseptörü belirli bir uyarana cevap verir. 

Fotoreseptör: Işığa duyarlıdır. Gözde bulunur. 

Kemoreseptör: Kimyasal maddelere duyarlıdır. Burunda ve dilde bulunur. 

Termoreseptör: Sıcaklığa duyarlıdır. Deride bulunur. 

Mekanoreseptör: Basınca ve dokunmaya duyarlıdır. Deride ve kulakta bulunur. 

Duyu organlarında bulunan reseptörler iç ve dış ortamdan gelen uyarıları alarak impulsa dönüştürür. 

İmpulslar sinirlerle merkezî sinir sistemine aktarılarak değerlendirilir. Vücut dışındaki uyarılara duyarlı 

olan reseptörlere dış reseptör; kan basıncı, vücut duruşu gibi içsel uyarılara duyarlı reseptörlere iç 

resöptör denir. 

İnsanda deri, dil, burun, göz ve kulak olmak üzere beş duyu organı vardır. Bu duyu organları sırasıyla 

dokunma, tat alma, koklama, görme ve işitme duyularının algılanmasında rol oynar. 

A. Dokunma Duyusu 

Dokunma duyusu olan deri iki temel dokudan oluşur. Bunlar epitel ve temel bağ dokudur. 

a. Epitel Doku: Vücudun dışını, doku ve organların iç yüzeyini çevreler. Bu dokuda kan damarları 

ve sinir hücreleri bulunmaz, hücreler arasındaki boşluklar çok azdır. Hücrelerin beslenmesi bağ dokudan 

difüzyonla sağlanır. Koruma, emilim, salgı yapma ve duyuları algılama görevlerini üstlenen epitel doku 

duyu epiteli, bez epiteli, örtü epiteli olarak üç grupta incelenir (Resim 2.26). 

Duyu epiteli: Duyu organlarında bulunan ve çevreden gelen uyarıları almak için özelleşmiş hücrelere 

sahip olan epiteldir. Burunda koku epiteli, dilde tat epiteli örnek olarak verilebilir. 

Bez epiteli: Salgı oluşturan epitel hücreleridir ve salgı epiteli olarak da tanımlanır. Örneğin tükürük, 

ter, gözyaşı, mukus gibi salgılar ile parathormon, adrenalin gibi hormonlar salgı epiteli tarafından üretilir. 

Örtü epiteli: Vücudun dışını, doku ve organların iç yüzeyini örten epiteldir. Vücudu ısı, çarpma, vurma 

gibi fiziksel ve kimyasal etkilere karşı korur. Bağırsaklarda besin maddelerinin emiliminde görev alır. 

Örtü epiteli Bez epiteli Duyu epiteli 

Resim 2.26: Epitel doku çeşitleri 

90


2. 

Ünite 

Örtü epiteli, hücrelerin dizilişine göre tek katlı ve çok katlı epitel doku olarak ikiye ayrılır. 

Tek katlı epitel doku hücrelerin şekillerine göre isim alır. Akciğer alveollerinde, kan ve lenf damarlarının 

iç yüzeyinde yassı epitel; böbrek kanallarında, salgı bezlerinin iç yüzeyinde ve tiroit bezinde kübik 

epitel; bağırsak ve solunum yollarının iç yüzeyinde, döl yatağı ve safra kesesinin iç yüzeyinde silindirik 

epitel hücreleri bulunur (Resim 2.27). Çok katlı epitel doku ise yassı, kübik, silindirik hücrelerden oluşur 

ve en üstte bulunan hücreye göre adlandırılır. İnsanda üst deri, çok katlı yassı epitel dokuya örnektir. 

Yassı epitel Kübik epitel Silindirik epitel 

Resim 2.27: Tek katlı epitel doku örnekleri 

b.Temel Bağ Doku: Vücutta 

geniş bir alanı kaplar ve kan damarları 

ile sinir hücreleri bakımından 

zengindir. Temel bağ doku, 

doku ve organlar arasındaki boşlukları 

doldurarak mekanik destek 

sağlar. Vücut savunmasında, 

hasar gören dokuların onarımında, 

doku hücrelerinin beslenmesinde 

görev alır. Temel bağ 

doku, birbirinden farklı özellikteki 

hücrelerden, hücreler arası maddeden 

ve liflerden oluşur (Resim 

2.28). Bu dokunun hücreleri fibroblast, 

mast, makrofaj, plazma 

hücreleri ve melanositlerdir. 

Ağsı lif 

Melanosit 

hücresi 

Alyuvar 

hücreleri 

Yağ doku 

hücreleri 

Mast hücresi 

Elastik lifler 

Makrofaj 

hücresi 

Kollajen lifler 

Fibroblast 

Akyuvar 

hücresi 

Resim 2.28 :Temel bağ dokuda bulunan bazı hücreler ve lifler 

Fibroblastlar: Fibroblast hücreleri, temel bağ dokunun liflerini ve ara maddesini oluşturur. Ağsı lifler, 

çok ince ve dağınık olarak iç organları sarar. Kollajen lifler incedir ancak bir araya gelerek basınca, 

çekmeye ve gerilmeye karşı dirençli demetleri oluşturur. Genel olarak eklemlerde yer alır. Elastik lifler 

ise dallanma yaparak ağlar oluşturur. Yüz, boyun derisi ve damarlarda bulunur. 

Mast hücreleri: Bu hücreler damarlar içinde dolaşan kanın pıhtılaşmasını engelleyen heparin ile 

kılcal damar geçirgenliğini artıran histamin proteinini oluşturur. 

Makrofaj hücreleri: Vücudun savunma sisteminde görev yapar. Makrofajlar, dokular arasında dolaşarak 

yabancı maddeleri, ölü hücreleri, mikroorganizmaları fagositozla yok eder. 

91


Plazma hücreleri: Antikor üreterek vücut savunmasında rol oynar. 

Melanositler: Taşıdıkları melanin pigmenti ile bulundukları dokuya renk verir. 

Özelleşmiş bağ dokusu olarak görev yapan diğer bir dokuda yağ dokudur. Yağ dokusunun hücreleri 

arasında ağsı ve kollajen lifler bulunur. Hücrelerde yağ birikmesiyle çekirdekler yan tarafa itilmiştir. Yağ 

dokusu, deri altında birikerek iç organların etrafını sarar ve onları darbelere karşı korur. Canlıların yedek 

enerji deposudur. Yağda çözünen A, D, E, K vitaminlerinin bağırsaklardan emilerek kullanılmasını sağlar. 

Deri 

Epitel doku ve bağ dokudan oluşan deri, üst deri (epidermis) ve alt deri (dermis) olmak üzere iki 

kısımda incelenir (Resim 2.29). 

Üst deri: Çok katlı yassı epitel dokudan oluşur. Üst deride kan damarları ve sinirler bulunmaz. Hücrelerin 

beslenmesi bağ dokudan difüzyonla sağlanır. Üst kısımda bulunan yassı epitel doku hücrelerinin 

ölmesi ile oluşan tabakaya korun tabakası denir. Korun tabakası deriyi çarpma, vurma ve mikroorganizmalara 

karşı korur. Korun tabakasının kalınlaşmasıyla oluşan keratinden saç, tırnak gibi yapılar 

gelişir. Üst deride korun tabakasının altında canlı hücrelerden oluşan malpighi tabakası bulunur. Bu 

tabakadaki silindirik hücreler arasında melanosit hücreleri yer alır. Melanosit hücreleri deriye renk veren 

melanin pigmenti üretir. 

Krause 

cisimciği 

Üst deri 

Ruffini 

cisimciği 

Serbest 

sinir uçları 

Sinir 

ağı 

Kıl 

Meissner 

cisimciği 

Merkel 

diskleri 

Alt deri 

Deri altı tabaka 

Kıl kökü 

Yağ 

hücresi 

Pacini 

cisimciği 

(a) 

(b) 

Resim 2.29: a) İnsan derisinin enine kesiti b) Basınca duyarlı pacini cisimciği 

Alt deri: Temel bağ dokudan yapılmıştır. Alt deride kan damarları, sinir uçları, ter bezleri, yağ bezleri, 

elastik lifler, kollajen lifler, kıl kökleri ve mekanoreseptörler bulunmaktadır. 

Dokunma, basınç, sıcak, soğuk ve ağrı gibi mekanik duyuların algılanmasını sağlayan mekanoreseptörler 

derinin farklı bölgelerine yerleşmiştir. Bu reseptörlerden pacini (pasini) cisimciği daha çok el ve 

ayağın alt derisinde bulunur ve basınç duyusunu algılar. 

Üst deride bulunan serbest sinir uçları ağrı reseptörü, alt derinin üst kısmında bulunan kapsüllü 

meissner (mesner) cisimcikleri ve merkel diskleri dokunma reseptörleridir. Bunlar, parmak uçlarında ve 

dudaklarda çok fazla bulunduklarından bu bölgeler dokunma duyusu yönünden daha hassastır. 

Deride yer alan krause (krosi) cisimciği soğuğu, ruffini (rufini) cisimciği ise sıcağı algılar. 

92


2. 

Ünite 

B. Tat Duyusu 

Tat alma organı olan dilin üzeri çok katlı yassı epitel doku ile kaplıdır. Dilimiz, tat almanın yanı sıra 

konuşmada, besinlerin ağız içindeki hareketinde ve yutağa itilmesinde yardımcıdır. 

Dil üzerinde bulunan ve papilla denilen kabartılarda, tat duyusunu algılayan duyu hücrelerinin bulunduğu 

tat tomurcukları yer alır (Resim 2.30.a). Tat tomurcuklarındaki duyu hücreleri tat alma sinirleriyle 

bağlantılıdır. Tat tomurcuklarındaki duyu hücreleri arasında mukus üreten destek hücreleri bulunur. 

İnsan dili genel olarak tatlı, ekşi, acı ve tuzlu tatlara duyarlıdır. Bu tatlar, beyinde birbirine çok yakın 

olan sıcaklık ve koku alma merkezi tarafından yorumlanır. Bu nedenle kokusunu alamadığımız besinlerin 

tadını da tam olarak alamayız. Dilin tüm bölümleri dört temel tadı algılayabilir ancak bazı bölümler 

bazı tatlara daha duyarlıdır. Örneğin tatlıyı algılayan hücreler dilin ucunda, acıyı algılayanlar arka kısımda, 

tuzluyu algılayanlar ön yanlarda, ekşiyi algılayanlar ise arka yanlarda daha yoğun olarak bulunur 

(Resim 2.30.b). 

Bir maddenin tadının alınabilmesi için sıvı içinde çözünebilir olması gerekir. Tükürükte çözünen 

maddeler, tat alma tomurcuklarındaki reseptörleri uyarır. Oluşan impuls sinirlerle beynin tat alma merkezine 

iletilir ve yediğimiz besinlerin tadı alınır. Tat duyusu, insanlarda kalıtsal farklılıklar gösterir. İnsanların 

bir kısmı bazı maddelerin tadını alamaz. Buna tat körlüğü denir. 

Epitel 

hücreler 

Tat 

açıklığı 

Duyu 

hücreleri 

Acı 

Papillalar 

Destek 

hücresi 

Tat 

bölgeleri 

Ekşi 

Tuzlu 

Duyu sinirleri 

Tatlı 

(a) 

(b) 

Sıra Sizde 

Resim 2.30: a) Tat tomurcuğu b) Dilde farklı tatların daha yoğun alındığı bölgeler 

Sigara, alkol ya da madde bağımlısı olan insanlarda tat duyusunda oluşan azalmanın nedenlerini 

araştırınız. Elde ettiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 

93


Etkinlik: Memeli canlıda dilin yapısı 

Amaç 

Dilin yapısını kavrama 


• Koyun ya da sığır dili 

• Diseksiyon küveti 


• Bistüri • Büyüteç 


Sınıfınızda dört ya da beş kişilik gruplar oluşturunuz. 

Kasaptan, belirlediğiniz grup sayısı kadar koyun ya da sığır dili alarak sınıfa getiriniz. 


Eldivenlerinizi giyerek dili diseksiyon küvetine koyunuz. 

Büyüteç yardımıyla dil üzerindeki papillaları gözlemleyiniz. 

Bistüri yardımıyla dili boyuna ikiye bölerek yapısını inceleyiniz. 


1. Gözlemlerinize göre papillalar dilin hangi kısımlarında daha yoğun olarak bulunmaktadır? 

2. Dilin iç ve dış yüzeyi arasındaki farklar nelerdir? 

C. Koku Duyusu 

Koku alma organı olan burun, kemik ve kıkırdaktan yapılmıştır. Burun boşluğu, sapan kemiği ve 

buna bağlı kıkırdak bir perdeyle iki bölmeye ayrılır. Bu bölmeler burun delikleri ile dışa açılırken diğer 

taraftan yutağa bağlanır. Burun deliklerinin iç kenarları kıllarla örtülüdür. Kıllar, havanın süzülmesini sağlar. 

Burun boşluğunun üst kısmında, her iki tarafta koku reseptörlerinin yer aldığı sarı bölge bulunur. Bu 

bölgedeki koku reseptörlerinin her biri özelleşmiş sinir hücresidir. Bu hücrelerin genişlemiş dendritlerine 

koku çomakçıkları denir. Koku çomakçıklarının uçlarında siller vardır. 

Koku reseptörleri beyindeki koku soğancığında bulunan birinci beyin siniri ile ilişkilidir. Bu yüzden 

kokunun algılanması sadece koku reseptörlerinin bulunduğu sarı bölgede gerçekleşir (Resim 2.31). 

Sarı bölgenin üst kısmında mukus üreten destek hücreleri yer alır. Mukus, burun boşluğunun nemli 

kalmasını sağlayarak alınan havayı nemlendirir. Burun içindeki, yüzeye yakın damarlar havanın ısıtılmasında 

rol oynar. 

Burun boşluğunun çok fazla ya da çok az nemli olması, koku reseptörlerinin uyarılmasını önlediğinden 

kokular tam olarak algılanamaz. Bu durum nezle olduğumuzda ya da kuru havada koku duyumuzun 

azalmasına neden olur. 

3 

Bilelim 

Köpeklerin burunlarında 200 milyon kadar koku reseptörü olduğu sanılmaktadır. Bu sayı insanlardakinin 

20 katıdır. Köpeklerin bu üstünlükleri uyuşturucudan bombaya kadar pek çok şeyi koklayarak 

bulmaları için eğitilebilmelerine olanak tanımaktadır. 

94


2. 

Ünite 

Alın sinüsü 

Sapan kemiği 

Sarı bölge 

Koku soğancığı 

Kafa kemikleri 

boşluğu 

Beyine giden 

sinirler 

Koku alma 

sinirleri 

Koku 

soğancığı 

Koku 

reseptörleri 

Epitel 

hücreleri 

Siller 

Koku alma 

sinirleri 

Resim 2.31: Burunda koku reseptörlerinin yer aldığı sarı bölge 

Mukusta çözünen kimyasal maddeler sarı bölgedeki koku reseptörlerinde impuls oluşturur. Bu impulslar 

koku soğancığındaki sinirlerle beyindeki koku alma merkezine iletilerek değerlendirilir. Koku sinirleri 

ile taşınan impulslar diğer duyu organlarından çıkan sinirlerden farklı olarak talamusa uğramadan 

doğrudan beyindeki koku merkezine iletilir. 

İnsanlar binlerce kokuyu ayırt edebilir. Fakat tat duyusundaki gibi değişik kokuları sınıflandırmak 

mümkün değildir. Koku alma duyusu çabuk yorulur. Bu yorulma sadece belirli bir süre alınan aynı koku 

için geçerlidir. Ortama değişik bir koku verildiğinde hemen ayırt edilebilir. 

Ç. Görme Duyusu 

Dış dünyayı görmemizi sağlayan gözümüz yaklaşık 3500 ile 7500 A° (angstrom) dalga boyu arasındaki 

ışınları almak için özelleşmiş bir duyu organımızdır. İnsan gözü ileri düzeyde gelişmiş göz yapısına 

sahiptir. Göz, koruyucu yapılar ve göz küresi olarak iki kısımda incelenir. 

1. Koruyucu yapılar: Göz kapakları, kirpikler, gözyaşı 

bezleri, kaşlar ve göz kaslarıdır (Resim 2.32). 

Göz kapakları ve kirpikler gözü hem fazla ışıktan hem 

de dış etkilerden korurken gözyaşı bezleri ürettikleri salgılar 

ile gözün ön kısmının ve göz kapaklarının içinin kurumasını 

önler. Gözyaşında bulunan lizozim enzimi, göze 

ulaşan mikropları yok eder. 

Gözyaşı 

kanalı 

Gözyaşı 

bezi 

Göz kaslarının görevi gözün sağa-sola, yukarı-aşağı 

hareket etmesini sağlamaktır. Kaşlar da gözü fazla ışıktan 

ve terden korur. 

Resim 2.32: Gözdeki koruyucu yapılar 

95


2. Göz küresi: Göz küresi dıştan içe doğru sert tabaka (göz akı), damar tabaka ve ağ tabaka (retina) 

olmak üzere üç kısımdan oluşur (Resim 2.33). 

Mercek 

Göz bebeği 

Kornea 

Ön oda 

İris 

Kirpiksi cisim 

Arka oda 

Bağlayıcı lifler 

Camsı sıvı 

Ağ tabaka 

Damar tabaka 

Kılcal damarlar 

Sert tabaka 

Kör nokta 

Sarı nokta 

Görme sinirleri 

Resim 2.33: Gözün yapısı 

a. Sert tabaka (göz akı): Gözün iç kısımlarını korur ve göz küresinin şeklini sabit tutar. Gözün hareket 

etmesini sağlayan kasların tutunma yeridir. Sert tabakanın ön kısmı incelip tümsekleşerek ışığı geçiren korneayı 

(saydam tabaka) oluşturur. Kornea göze gelen ışığı kırar ve ışığın göz merceğine ulaşmasını sağlar. 

b. Damar tabaka: Sert tabakanın altında bulunur. Zengin kan damarlarına sahiptir. Damar tabaka 

gözün beslenmesini sağlar. Bu tabakada ışığı emen siyah pigmentler vardır. Pigmentler gözün iç kısmını 

yansıyan ışıktan koruyarak görüntünün parlamasını önler ve göz küresinin içini karanlık bir oda hâline 

getirir. Damar tabaka, gözün ön kısmında kalınlaşarak irisi oluşturur. İris gözün renkli kısmıdır. İrisin 

ortasında göz bebeği bulunur. Göz bebeği gözün iç kısmına açılan bir delik olduğundan herkeste siyah 

görünür. Işık göze, bu delikten girer. Göze giren ışık miktarı iris tarafından ayarlanır. Düz kaslardan oluşan 

iris, kasılıp gevşeme özelliğine sahiptir. Bu nedenle gözbebeği karanlıkta büyür, aydınlıkta küçülür. 

İrisi oluşturan kaslar ışık miktarında oluşan ani değişikliklere hemen uyum sağlayamadığından (10-30 sn) 

ışıklı bir ortamdan karanlık bir ortama giren kimsenin gözlerinin karanlığa alışabilmesi için kısa bir süre 

geçmesi gerekir. 

İrisin hemen arkasında saydam, ince kenarlı göz merceği bulunur. Göz merceği göze gelen ışınları 

kırarak onların ağ tabaka üzerinde bir noktada toplanmasını sağlar. 

96


2. 

Ünite 

Damar tabakanın bir görevi de merceği tutan mercek bağlarını 

oluşturmaktır. Mercek bağları düz kaslardan oluşan kirpiksi cisim 

adı verilen yapıya bağlanır. Mercek, kirpiksi cisimdeki kaslar 

yardımıyla yassılaşıp yuvarlaklaşarak uzak ya da yakını görme 

ayarı yapar. Uzaktaki bir cisme bakarken göz merceğinin yassılaşması, 

yakındaki cisme bakarken yuvarlaklaşması ile görüntünün 

ağ tabakadaki sarı nokta üzerine düşmesi sağlanır. Bu olay göz 

uyumu olarak tanımlanır (Resim 2.34). 

İris ile saydam tabaka arasındaki boşluğa ön oda, göz merceği 

ile iris arasındaki boşluğa arka oda denir. Her iki boşluk kirpiksi 

cisim tarafından salgılanan sıvı ile doludur. Göz küresinin ortasında 

karanlık oda olarak tanımlanan boşluğu da camsı sıvı denilen 

jelatinimsi bir madde doldurur. Bu iki sıvı göz içi basıncını düzenler 

ve göz küresinin şeklini korur. Aynı zamanda kan damarlarından 

yoksun olan kornea ve göz merceğinin beslenmesinde görev alır. 

Yakındaki 

cisim 

Uzaktaki 

cisim 

Resim 2.34: Göz merceği yassılaşıp 

yuvarlaklaşarak göz uyumunu sağlar. 

c. Ağ tabaka: Gözün en iç tabakasıdır. Işık ve renk uyarılarını algılayan kısımdır. Görme sinirleri ile 

ışığa duyarlı reseptörler olan koni ve çubuk hücreleri bu tabakada yer alır (Resim 2.35). 

Ağ 

tabaka 

Damar tabakası 

Pigmentli epitel 

Çubuk hücre 

Koni hücre 

Ağ tabaka 

Optik sinir 

lifleri 

Sinir hücresi 

Camsı sıvı (a) (b) 

Resim 2.35: Ağ tabakanın hücresel yapısının a) Şematik b) Mikroskobik görünümü 

Çubuk hücreleri, az ışıkta görmemizi sağlar ancak renklere karşı hassas değildir. Siyah beyaz görmeyi 

gerçekleştirir. Çubuk hücrelerinde bulunan ışığa duyarlı rodopsin molekülünün ön maddesi A vitaminidir. 

Rodopsin molekülü karanlıkta sentezlenir, aydınlıkta yıkılır. Rodopsin molekülünün A vitamini 

eksikliğine bağlı olarak sentezlenememesi, gece körlüğü denilen alaca karanlıkta görememe durumunu 

ortaya çıkarır. Koni hücreler ise aydınlıkta rengin ve ayrıntıların görülmesini sağlar. 

Ağ tabakada, ışığa duyarlı reseptörlerle bağlantılı olan çok sayıda sinir hücresi vardır. Sinir hücreleri, 

göz küresinin arka tarafında birleşerek optik sinir demetini oluşturur. Göz sinirlerinin, göz küresinden 

çıktığı yerde duyu reseptörleri bulunmaz. Bu nedenle bu kısma kör nokta denir. Kör noktanın yanında, 

ağ tabakanın en ince olduğu yere sarı nokta denir. Sarı nokta, ağ tabakaya ulaşan ışınların toplandığı 

ve ışığa duyarlı reseptörlerin yoğun olarak bulunduğu yerdir. Sarı noktanın merkezinde koni hücreleri, 

çevresinde ise çubuk hücreleri yoğun olarak bulunur. 

97


Görme olayı, göze gelen ışınların korneada kırılmasıyla başlar. Kırılan ışınlar göz bebeğinden girerek 

göz merceğine gelir. Mercekte bir kez daha kırılan ışınlar, camsı sıvıyı geçer ve cismin görüntüsü 

ters bir şekilde ağ tabaka üzerine düşer. Ağ tabakadaki sarı nokta adı verilen bölgede bulunan çubuk 

ve koni hücrelerinin uyarılması ile görme sinirlerinde impuls oluşur. Bu sinirler, beynin görme merkeziyle 

bağlantılıdır. Sinirlerle iletilen impulslar, beyinde değerlendirilerek görüntünün düz, net ve renkli olarak 

algılanması sağlanır. 

Göz Kusurları 

Genellikle kalıtsal olan göz kusurları, sonradan da oluşabilir. Gözün yapısal bozukluğuna bağlı göz 

kusurları aşağıda açıklanmıştır. 

Miyopluk: Göz küresi çapının önden arkaya doğru uzadığı ya da göz merceğinin daha şişkin olduğu 

durumlarda, cismin görüntüsü ağ tabakanın önüne düşer ve cisim net görülemez. Yakını görebilen 

ancak uzağı net olarak göremeyen göz kusuru miyop olarak tanımlanır. Miyop göz kusuru, kalın kenarlı 

mercek kullanılarak düzeltilir (Resim 2.36). 

Normal göz merceği 

Önden arkaya ekseni 

uzamış göz küresi 

Gerçek görüntü 

Şişkin 

göz merceği 

Gerçek 

görüntü 

Cisim 

Normal göz küresi 

burada olmalıydı. 

Cisim 

Ağ tabakaya düşen bulanık görüntü 

Resim 2.36: Miyop göz kusuru 

Hipermetrop: Göz küresinin çapı kısalmıştır ya da göz merceği incelmiştir. Bu durumda cismin 

görüntüsü ağ tabakanın arkasına düşer ve cisim net görülemez. Uzağı görebilen ancak yakını net olarak 

göremeyen göz kusuru hipermetrop olarak tanımlanır ve ince kenarlı mercek kullanılarak görüntü 

netleştirilir (Resim 2.37). 

Normal göz merceği 

Ağ tabakanın üstüne düşen bulanık görüntü 

İncelmiş göz merceği 

Cisim 

Önden arkaya ekseni 

kısalmış göz küresi 

Cisim 

Gerçek görüntünün düşmesi gereken nokta 

Resim 2.37: Hipermetrop göz kusuru 

Astigmat: Kornea ya da göz merceğinin yüzeyindeki düzensiz kavislenme sonucu oluşan bir göz kusurudur. 

Göze gelen ışınlar farklı açılarda kırıldığından ağ tabakanın farklı bölgelerinde kesişir. Bu nedenle 

görüntü bulanık olur. Astigmat denilen bu göz kusurunun düzeltilmesi için silindirik mercekler kullanılır. 

98


2. 

Ünite 

Presbitlik: Yaşa bağlı olarak göz merceğinin esnekliğini kaybetmesi sonucu oluşur. Göz, uzak ve 

yakın cisimlere bakarken uyum yapamaz. Presbitlik, ince kenarlı mercek kullanılarak düzeltilir. 

Katarakt: Yaşlılığa bağlı olarak göz merceğinin saydamlığını yitirmesiyle oluşur. Şeker hastalığına 

ya da kullanılan bazı ilaçlara bağlı olarak da oluşabilmektedir. 

Şaşılık: Göz küresini hareket ettiren kaslardan birinin uzun ya da kısa olmasıyla oluşan bir göz 

kusurudur. Bu durumda gözler farklı yönlere bakar. Ameliyatla düzeltilebilir. 

Glokom: Göz içindeki fazla sıvının atılmasını sağlayan kanallar tıkanırsa gözün iç basıncı artar, 

görme sinirleri zarar görür ve kalıcı görme kaybı oluşabilir. 

Renk körlüğü (Daltonizm): Renk körlüğü, X kromozomu ile taşınan çekinik bir karakterdir. Renkli 

görmemizi sağlayan koni hücreleri kırmızı, mavi ve yeşil olmak üzere üç tiptir.Diğer renklerin algılanması 

iki ya da üç tip koni hücresinin birlikte çalışması ile gerçekleşir. Genlerde oluşan bozukluklar nedeniyle koni 

hücrelerinden bazılarının olmayışı renk körlüğüne neden olur. Bu durumda renkler algılanamaz. En yaygın 

olarak görülen renk körlüğü çeşidi kırmızı ve yeşil renklerin ayırt edilememesidir. 

Etkinlik: Memeli Canlıda Gözün İncelenmesi 

Amaç 

Gözün yapısını kavrama 


• Sığır veya koyun gözü • Tuzlu su • İnce kenarlı mercek 

• Bistüri • Pens • Gazete parçası • Plastik eldiven 


Mercek 


Sınıfınızda dört ya da beş kişilik gruplar oluşturunuz. Belirlediğiniz grup sayısı kadar kasaptan sığır 

ya da koyun gözü alarak sınıfınıza getiriniz ve sertleşinceye kadar tuzlu suda bekletiniz. 


Eldivenlerinizi giyerek gözü diseksiyon küvetine koyunuz. Gözün üzerindeki yağ tabasını ve göz kapağı 

gibi fazlalıkları bistüri yardımıyla keserek çıkartınız. Göz küresini örten sert ve beyaz örtünün tüm 

gözü sardığına dikkat ediniz. Bu tabakanın göz küresinin ön kısmında saydamlaşarak oluşturduğu 

korneayı bulunuz. Kornea aşağı gelecek şekilde, göz küresini diseksiyon küvetine koyunuz. Sonra göz 

küresini yatay eksen doğrultusunda bistüri yardımıyla keserek iki yarım küreye ayırınız. Kesilen üst 

parçanın iç yapısını inceleyiniz. Göz küresini dolduran peltemsi maddeyi pens yardımıyla çıkartınız. 

Alttaki, ön yarım kürede bulunan korneayı zedelemeden çepeçevre kesip çıkartınız. Korneanın altındaki 

irisi bulunuz ve göz bebeğinden merceği gözleyiniz. Merceği hem önden hem de arkadan inceleyiniz 

ve merceği göz küresine bağlayan mercek bağlarına dikkat ediniz. 

Merceğin kenarlarını keserek çıkartınız ve gazete parçası üzerine koyunuz. Merceği şekil ve sertlik 

yönünden inceleyerek ince kenarlı cam bir mercekle karşılaştırınız. 


1. Gözde dıştan içe doğru hangi yapıları gözlemlediniz? 

2. Çıkardığnız göz merceğini gazete parçası üzerine koyduğunuzda harflerin görüntüsü nasıl değişti? 

Nedenini açıklayınız. 

99


D. İşitme ve Denge Duyusu 

İşitmeyi sağlayan kulaklarımız aynı zamanda bir denge organıdır. Kulağın yapısı dış kulak, orta 

kulak ve iç kulak olmak üzere üç bölümde incelenir (Resim 2.38). 

Yarım daire 

kanalları 

Örs 

Çekiç 

Yuvarlak 

pencere 

Tulumcuk 

Kesecik 

İşitme ve denge sinirleri 

Kulak 

zarı 

Kohlea 

(Salyangoz) 

Kulak yolu 

Kulak memesi 

Üzengi 

Oval pencere 

Östaki borusu 

Dış kulak 

Orta 

kulak 

İç kulak 

Resim 2.38: Kulağın yapısı 

1. Dış kulak: Kıkırdak yapıda olan kulak kepçesi ile dış kulağı orta kulağa birleştiren kulak yolundan 

oluşur. Kulak yolunun sonunda bağ dokudan yapılmış kulak zarı bulunur. 

Kulak kepçesi ses dalgalarını toplayarak kulak yolundan kulak zarına iletir. Kulak yolunda yapışkan 

bir madde salgılayan bezler bulunur. Bu salgı, kulağa giren toz zerreciklerini tutar ve kulak zarını nemlendirerek 

esnekliğini artırır. 

2. Orta kulak: Kulak zarı ve oval pencere ile sınırlanan, çekiç, örs, üzengi kemiklerinden oluşan 

küçük bir odacıktır. Üç kemik birbirleriyle bağlantılıdır. Ses dalgalarının kulak zarında oluşturduğu titreşimler 

orta kulaktaki çekiç, örs, üzengi kemikleri ile oval pencereye aktarılır. 

Orta kulak, östaki borusu ile yutağa açılır. Östaki borusunun yutağa açılan kısmında bir kapakçık 

bulunur. Normal olarak kapalı bulunan bu kapakçık yutkunma, esneme ile uçak ve asansördeki ani iniş 

çıkışlarda açılarak basınç değişikliklerinde kulak zarının zarar görmesini önler. 

100


2. 

Ünite 

3. İç kulak: Birbiriyle ilişkili kanal ve torbalardan oluşan 

iç kulak hem işitme hem denge organı olarak görev yapar. 

İç kulakta yer alan yapılar yarım daire kanalları, tulumcuk, 

kesecik ve salyangozdur (Resim 2.39). 

İç kulağın orta kulağa bağlandığı yerde tulumcuk bulunur. 

Tulumcuk yarım daire kanalları ile bağlantılıdır. Tulumcuktan 

sonraki kısım ise kesecik olarak adlandırılır. Keseciğin 

ucunda birbirleriyle bağlatılı üç kanaldan oluşan salyangoz 

yer alır. Salyangozun üst kısmındaki kanala vestibüler kanal, 

ortadakine kohlear kanal, alttakine ise timpanik kanal 

denir (Resim 2.40.a). Vestibüler kanalla timpanik kanalın içini 

perilenf denilen bir sıvı, kohlear kanalın içini ise endolenf sıvısı 

doldurur. Vestibüler kanalın orta kulağa bakan kısmında 

oval pencere, timpanik kanalın orta kulağa bakan kısmında 

ise yuvarlak pencere bulunur. 

Kohlear kanal içinde ses 

titreşimlerine duyarlı hücrelerden 

oluşan korti organı 

bulunur (Resim 2.40.b). Korti 

organında 20.000-24.000 

duyu hücresi yer alır. Bu hücreler, 

timpanik kanalı kohlear 

kanaldan ayıran temel zar 

üzerinde bulunur ve bunların 

üzerinde ise çatı zar denilen 

ikinci bir zar yer alır. Buradaki 

hücrelerin dışa bakan yüzeylerinde 

bulunan tüycükler 

duyu sinirleriyle bağlantılıdır. 

Timpanik kanal 

Tüylü duyu hücresi 

Kohlear sinirler 

(a) 

Vestibüler kanal 

Kohlear kanal 

Çatı zar 

Korti organı 

Temel zar 

Yarım daire 

kanalları 

Tulumcuk 

Kesecik 

Salyangoz 

(Kohlea) 

Resim 2.39: İç kulağın yapısı 

Resim 2.40: a) İç kulaktaki kanallar b) Korti Organı 

İşitme Olayı 

• Sesin işitilebilmesi için, ses dalgalarının kulak kepçesi tarafından toplanarak kulak yolundan geçmesi 

ve kulak zarında titreşimler oluşturması gerekir. 

• Titreşimler, orta kulakta bulunan çekiç, örs ve üzengi kemiklerinden oval pencereye, oradan vestibüler 

kanalın ve timpanik kanalın içini dolduran perilenfe iletilir. 

• Perilenfte oluşan basınç dalgaları, titreşimleri yuvarlak pencereye iletir. 

• Yuvarlak pencere zarının titreşimi kohlear kanalı dolduran endolenfte titreşimler oluşturur. Bu titreşimler 

kohlear kanalın tabanında bulunan temel zarı titreştirir. Titreşimler korti organında bulunan tüylü 

duyu hücrelerine aktarılır. 

• Duyu hücrelerinin tüyleri çatı zarına sürtünür ve işitme sinirleri uyarılır. 

• Uyarılan sinir hücrelerinde oluşan impulslar beyinde bulunan işitme merkezine iletilir ve burada 

ses olarak algılanır. 

• İnsan kulağı saniyede 20- 20.000 Hertz (Hz) arasındaki sesleri duyabilir. 

Tüyler 

Çatı zar 

Timpanik kanal 

(b) 

Vestibüler 

kanal 

Sıvı titreşimi 

Kohlear 

kanal 

101


Denge Olayı 

İnsandaki dengenin sağlanmasında iç kulaktaki yarım daire kanalları, tulumcuk ve kesecik denilen 

yapılar etkilidir. Tulumcuk ve kesecik, yer çekimine karşı yapılan hareketlerde vücudun konum değişikliklerinin 

algılanmasını sağlarken yarım daire kanalları, dönme hareketi ile oluşan konum değişikliklerini algılar. 

Endolenf sıvısı ile dolu olan tulumcuk ve keseciğin tabanında tüylü duyu hücreleri bulunur (Resim 

2.41.a). Bu hücrelerin tüyleri jelatinimsi madde içine uzanır. Ayrıca jelatinimsi madde içinde kalsiyum 

karbonat kristallerinin birikmesiyle oluşan otolit denilen küçük kulak taşları yer alır. Vücudun konumu değiştiğinde 

endolenf sıvısı hareketlenir ve kulak taşları yer çekimi etkisiyle tüylü duyu hücrelerine basınç 

uygular. Böylece uyarılan duyu hücrelerinde oluşan impuls denge sinirleri ile beyne ulaşır ve vücudun 

dengesi sağlanır. 

Başın ya da vücudun döndürülmesi sırasında yarım daire kanalları da vücutla birlikte hareket eder. 

Yarım daire kanallarının tulumcuğa açılan kısımlarında ampula denilen şişkinlikler bulunur (Resim 2.41. b). 

Ampula içinde jelatinimsi bir madde ve tüylü duyu hücreleri vardır fakat otolit bulunmaz. Dönme sırasında 

yarım daire kanalları ile bu kanalların içini dolduran endolenf sıvısı hareketlenir. Ancak endolenf sıvısı 

yarım daire kanallarından daha yavaş hareket ettiğinden ters yönde bir akım oluşur. Bu sırada ampula 

içindeki jelatinimsi madde de hareketlenir. Bu hareketlenme ampula içindeki tüylü duyu hücrelerinin uyarılmasını 

ve impuls oluşumunu sağlar. Oluşan impuls beyinciğe taşınarak yorumlanır. İmpuls beyincikten 

beyin kabuğuna iletilir ve denge sağlanır. 

İnsanda dengenin sağlanmasında iç kulaktaki yapıların yanı sıra görme duyusu ile ayak tabanında 

yer alan basınca duyarlı hücreler de etkilidir. 

Epitel 

Endolenf 

Yarım daire 

kanalları 

Ampula 

Jelatinimsi madde 

ve otolit taşları 

Duyu hücreleri 

Destek hücreleri 

Jelatinimsi madde 

Endolenf 

akımı 

(a) 

Denge sinirleri 

Tüylü duyu hücreleri 

Tüyler 

Sinir lifleri 

(b) 

Vücudun hareket yönü 

3 

Bilelim 

Resim 2.41: a) Tulumcuk ve kesecikteki tüylü duyu hücreleri ve otolitlerin konumu 

b) Vücudun kendi ekseni etrafında dönmesi sırasında yarım daire kanallarının 

içindeki sıvı, kanalların tersi yönünde hareket eder. 

Gemi ya da otobüste yolculuk ederken uzun süre sallanma, kulaktaki denge organının reseptörlerini 

aşırı uyardığı için baş dönmesi, kusma, deri renginin solması, terleme ve kan basıncının 

değişmesi gibi durumlara neden olur. 

102


2. 

Ünite 

11.2.2.5. Duyu Organlarının Sağlığının Korunması 

İnsanın bulunduğu ortamda çevresi ile iletişimini sağlayan ve pek çok olayın algılanmasında görevli 

olan duyu organlarımızın sağlığı çok önemlidir. Genel olarak duyu organlarımızın sağlığını olumsuz etkileyen 

etmenler ve almamız gereken önlemler aşağıda açıklanmıştır. 

• Görme ve işitme problemleri pek çok etkene bağlı olarak gelişebilmektedir. Örneğin; annenin hamilelik 

döneminde geçirdiği hastalıklar ve aldığı ilaçlar ya da radyasyon, bebeklik döneminde geçirilen 

bazı enfeksiyonlu hastalıklar, kazalar görme ve işitme sinirlerinin hasar görmesine veya yapısal bozukluklara 

neden olabilir. Buna bağlı olarak görme ve işitme problemleri yaşanabilir. Ayrıca kalıtsallık, şeker 

hastalığı ve damar sertliği gibi hastalıklar özellikle görme sinirleri üzerinde olumsuz etki yaparak göz 

kusurlarının gelişmesinde etkili olabilmektedir. 

• Gözlerimiz dış dünya ile bağlantımızı sağlayan organlarımız olduğundan gözlerimizin dinlendirilmesi 

önemlidir. 

• Televizyon ile gözümüz arasında en az üç metrelik mesafe olmalıdır. 

• Yüzükoyun yatarak veya loş ışıkta kitap okumamalı, ders çalışılmamalıdır. 

• Kitap ile göz arasında 40 cm mesafe olmalıdır. 

• Sinir sistemi ve duyu organlarının sağlığının korunmasında yeterli ve dengeli beslenme önemlidir. 

Az ışıkta görmemizi sağlayan çubuk hücrelerin yapısında bulunan ışığa duyarlı rodopsin molekülünün 

sentezi için A vitamini gereklidir. A vitamini eksikliğinde rodopsin sentezi gecikir ve gece körlüğü ortaya 

çıkar. 

• Koyu renk camlı gözlükler kullanılarak göz, parlak ışıktan korunmalıdır. 

• Trahom, virüslerin neden olduğu ve körlüğe kadar gidebilen bulaşıcı bir hastalıktır. Bu nedenle kirli 

eller ile gözler ovuşturulmamalı, mendil, havlu, lens gibi malzemeler ortak kullanılmamalıdır. 

• Gürültü insanda psikolojik rahatsızlıklar oluşturur. Yüksek basınç, kulağa vurmak ya da sivri aletlerle 

kulağı karıştırmak kulak sağlığı açısından zararlıdır. Suya dalarken kulakları vazelinli pamukla tıkamak 

kulağa su kaçmasını önlediğinden önemlidir. 

• Kulak, burun ve boğaz ile ilişkilidir. Boğaza yerleşen bazı mikroorganizmalar östaki borusu aracılığıyla 

orta kulağa geçerek iltihaplanmaya neden olabilir. Kulak ağrıları ve işitme güçlükleri ortaya çıkabilir. 

Bebeklerde östaki borusu daha kısadır. Bu nedenle boğaza yerleşen mikroorganizmalar çok kısa sürede 

orta kulağa ulaşarak iltihaplanma oluşturabilmektedir. 

• İşitme sinirlerinin ve kulak kemiklerinin herhangi bir enfeksiyona bağlı olarak zarar görmesi işitme 

kayıplarına neden olabilir. İşitme kaybı olan her yaştaki bireyler uygun işitme cihazlarından yararlanabilmektedir. 

• Glossitis adı verilen dil iltihabı, aft denilen ağız 

içi yaralar tat almayı, konuşmayı ve beslenmeyi olumsuz 

olarak etkiler (Resim 2.42). Sigara, puro, çok sıcak 

yiyecek ve içecekler, stres, bakteri ve virüsler tat alma 

duyusunun azalmasının yanı sıra dil kanserine de neden 

olabilmektedir. Ağız ve diş temizliği, düzenli beslenme, 

sigara içilmemesi, diş ve diş eti hastalıklarının zamanında 

tedavi edilmesi hem ağız ve diş sağlığı hem 

de genel vücut sağlığı açısından önemlidir. 

Resim 2.42: Diş etinde aft 

103


• Kafatası içinde burun boşluğuna açılan, hava akımını 

sağlayarak ses tonu üzerinde etkili olan boşluklar 

sinüs olarak adlandırılır (Resim 2.43). Sinüs yüzeyindeki 

mukoza zarın iltihaplanması ile sinüzit denilen hastalık 

oluşur. Nezle, sinüzit, burun kanamaları, burun tıkanıklığı 

koku almaya engel olabilir. Nezle sırasında mukus salgısı 

artar ve mukozayı tamamen örter. Moleküller, koku hücreleri 

ile temas edemez ve koku alma azalır. Beyinde tat 

duyusu, koku duyusuyla birlikte değerlendirildiğinden kokusunu 

alamadığımız besinlerin tadı tam olarak alınamaz. 

• Dokunma duyusu olan deri, koruyucu bir tabaka olarak vücudu sarar. Deri solunum ve terleme 

yaparak vücut ısısını ve nemini ayarlar. Boşaltıma yardımcı olur. Mikroorganizmaların vücuda girmesini 

engeller. Bu görevlerin yerine getirilmesi için deri temizliği önemlidir. 

Ne Öğrendik 

Sinüsler 

İltihaplı 

sinüsler 

Resim 2.43: Sinüsler ve sinüzit oluşumu 

İşitme sırasında gerçekleşen olaylar aşağıda belirtilmiştir. Boş bırakılan kutucukları uygun sözcüklerle 

tamamlayınz. 

Dış kulak yolundan 

gelen ses dalgaları 

Kulak zarının titreşimi 

Vestibüler ve timpanik 

kanaldaki perilenf 

sıvısına basınç 

dalgası 

Oval pencere zarının 

titreşimi 

Temel zarın titreşimi 

Duyu sinirinde 

impuls oluşumu 

Beynin korteksi 

Sıra Sizde 

Kök hücre teknolojisi ve doku mühendisliği ile işlevini tamamen ya da kısmen yitirmiş duyu 

organlarının onarımında uygulanan yöntemleri araştırınız. Elde ettiğiniz bilgileri sunum hazırlayarak 

sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 

104

Okuma Metni 


HAYVANLAR DÜNYAYI NASIL ALGILIYOR? 

Çevremizde olup biten birçok şeyi duyu organlarımız aracılığı ile duyuyor, kokusunu alıyor, 

görüyor, tadıyor ve hissediyoruz. Hayvanlar da yaşadıkları dünyayı tıpkı bizim gibi duyu organları 

sayesinde algılıyor. Ancak pek çoğu bizdekilerden daha farklı duyu organlarına ya da daha keskin 

duyulara sahip. Peki, hayvanlar çevrelerinde olup bitenleri hangi yollarla algılıyor? 

Duyu organları pek çok hayvanın vücudunun 

belirli bölgelerinde bulunsa da bazı yayın balıkları 

için durum biraz farklı. Bu balıklar, tüm vücutlarıyla 

tat alabilir. Bunu da derilerinin yüzeyine yayılan 

tat alma tomurcukları sayesinde yaparlar. Tat moleküllerine 

karşı hassas olan tat alma tomurcukları 

yayın balığının özellikle ağzının kenarlarında ve 

buradaki kedi bıyığına benzeyen uzantılar üzerinde 

bulunur. Bu özellikleri sayesinde avlarının tadını 

onları yemeden önce alabilirler. Tat alma tomurcukları yalnızca avlarının tadını tespit etmelerine 

değil tadın yoğunluğunu algılamalarına da yarar. Böylece suyun altında, çamurlu zeminler gibi 

bulanık bir ortamda bile tat yoğunluğunu takip ederek avlarının yerini rahatlıkla bulabilirler. Bazı 

yayın balıklarının vücudunda yüz binin üzerinde tat tomurcuğu bulunur. 

Yusufçuklar, bileşik göz yapısına sahip canlılardandır. 

Bir yusufçuğun gözlerinin her biri ommatidia adı verilen, 

30 bine yakın bal peteği biçiminde küçük gözden oluşur. 

Bu gözler her yönden gelen görüntüleri toplayarak birleştirir 

ve mozaiğe benzeyen yeni bir görüntü oluşturur. Yusufçukların 

gözleri insanlarınkine göre çok daha fazla rengi 

ayırt edebilir. Bunun yanı sıra morötesi dalga boyundaki 

ışığı bile algılayabilirler. Hareket eden nesnelere karşı da 

hayli duyarlıdırlar. Gözleriyle ışığın saniyede 80 kez titreşmesini 

algılayabilirler. Ayrıca gözlerinin önünden geçen 

böceklerin kanat çırpışlarını fark edebilirler. 

Kuzey Amerika boz ayılarının koku alma duyuları hayli 

gelişmiştir. Öyle ki bir hayvan leşinin kokusunu kilometrelerce 

uzaktan alabilirler. Bu ayıların burunlarının içinde yer 

alan, koku almadan sorumlu bölge insanlarınkinden yüz kat 

daha büyüktür. Burunlarında bir milyarın üzerinde koku alıcı 

bulunur. Bu koku alıcılar milyonlarca sinir hücresine bağlıdır 

ve algıladıkları kokuyu bu hücreler yoluyla beyne gönderirler. 

Böylece boz ayılar algıladıkları kokunun bir hayvan 

leşinden mi, çöpten mi yoksa çevrede gezinen başka bir 

hayvandan mı geldiğini tespit edebilirler. Hassas koku duyuları, 

kendileri için tehdit oluşturabilecek bir hayvan varsa 

bulundukları çevreden uzaklaşmalarına, avlanmalarına ya 

da eş bulmalarına yardımcı olur. 

2. 

Ünite 

105


Yıldız burunlu köstebek tüm hayvanlar 

arasında belki de en ilginç burna sahip olan 

hayvandır. Ancak onu özel yapan, koku alma 

duyusu değil dokunma duyusudur. Bu ilginç 

burunlu hayvan adını, burnunu yıldız biçiminde 

çevreleyen 22 adet uzantıdan alır. Bu uzantıların 

her biri dokunma duyusundan sorumlu 

binlerce alıcı içerir. Yıldız burunlu köstebeklerin 

dokunma duyusu o kadar hassastır ki toprağın 

altına gömülmüş bir tuz tanesinin bile varlığını 

algılayabilirler. Ayrıca avları olan böcek ve yer 

solucanlarının yerini de bu uzantılar yoluyla 

tespit ederler. Yıldız burunlu köstebekler bulundukları çevreyi gözleriyle değil dokunarak görürler. 

Burunlarının çevresindeki uzantılarıyla dokundukları her yeri üç boyutlu olarak algılayıp toprağın 

altında tünel kazarak ilerlerler. Sahip oldukları uzantılar toprağın ve yiyeceklerin burunlarına girmesine 

engel olur. 

Çok hassas işitme duyusuna sahip olan yunuslar su altındayken alt çeneleri yoluyla sesleri 

işitirler. Bunun için öncelikle kafalarının gerisinde yer alan boşluklar yardımıyla tiz bir ses çıkarırlar. 

Ardından bu sesi alınlarının gerisinde bulunan özel bir organ yoluyla ses dalgası şeklinde 

suya gönderirler. Ses, suyun altında bir engele çarparak yankılanır. Yankılanarak geri dönen bu 

ses dalgası yunusların alt çenesinde toplanır ve iç kulağa iletilir. Farklı yapıdaki bu ses dalgaları 

yoluyla yunuslar, önlerindeki bir nesnenin ya da hayvanın varlığını, ne kadar uzakta olduğunu, 

biçimini ve büyüklüğünü algılayabilir. 

TÜBİTAK, Bilim ve Teknik Dergisi, 01 Temmuz 2015 


106


2. 

Ünite 


A. Bulmaca 

4 


8 

2 3 

13 

1 

5 

7 

9 10 

14 

6 

12 

1. Sinir hücresi. 

2. Sinir hücresinin hücre gövdesinden çıkan 

uzantılar. 

3. Parathormon yetersizliğinde oluşan hastalık. 

4. Sinir hücrelerinin aşırı uyarılması sonucu ortaya 

çıkan hastalık. 

5. Uzağı net görememe. 

6. Ara beyindeki homeostazi merkezi. 

7. Orta beyin ile omurilik soğanı arasında bulunan 

arka beynin bir parçası. 

8. Refleks merkezi. 

9. Kanda glikoz miktarını düzenleyen hormonları 

üreten karma bez. 

10. Kulak taşı. 

11. Hipotalamus tarafından kontrol edilen temel bez. 

12. Sinir hücresinde oluşan elektriksel ve kimyasal 

değişim. 

13. Uyarılmamış sinir hücresinde dış kısmın (+), iç 

kısmın (-) olma hâli. 

14. Beynin iki yarım küreden oluşan kısmı. 

107


B. Değerlendirme Soruları 

1. Bir sinir hücresinin diğer doku hücrelerinden farkı nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

2. Sinir sistemi ve endokrin sistem arasında nasıl bir ilişki vardır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

3. İmpuls iletimi sırasında sinir hücresinde hangi değişiklikler oluşur? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

4. İmpulsun sinapstan geçiş hızının sinir hücresindekinden daha yavaş olmasını nasıl açıklarsınız? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

5. Nezle olduğunuzda neden koku alma duyusu azalır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

6. Derinin vücut ısısının ayarlanmasındaki rolü nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

7. Bir çiviye bastığınızda oluşan refleks olayında impulsun izlediği yol nasıldır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

8. Ön beyni çıkarılan bir kuşta hangi davanışlar gözlenebilir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

9. Kanda kalsiyum miktarı nasıl düzenlenir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

10. Homeostazinin sağlanmasında geri bildirim mekanizmasının önemi nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

108


2. 

Ünite 

C. Boşluk Doldurma 



kornea meninges Schwann hücresi hipotalamus koku nörotransmitter ağ 

motor ADH oksitosin denge kalsitonin adrenalin glikoz 

1. Merkezi sinir sisteminin nöronlarında ..................... ...................... tarafından oluşturulan miyelin 

kılıf bulunur. 

2. Merkezî sinir sisteminden efektöre mesaj iletimini ......................................... nöron taşır. 

3. Sinapstan impulsun geçişi .......................................... madde denilen kimyasallarla olur. 

4. Beyini saran zarlar ................................................ adını alır. 

5. Göze gelen ışık ilk olarak ................................................ tabakasında kırılır. 

6. Görme sinirleri ve fotoreseptörler gözün ................................ tabakasında bulunur. 

7. İç kulakta bulunan yarım daire kanalları, tulumcuk ve kesecik ..................................... 

sağlanmasında görevlidir. 

8. Tat duyusu ............................ duyusu ile birlikte değerlendirilir. 

9. Hipotalamusta sentezlenen ve hipofizin arka lobunda depolanan hormonlar ............................... 

ve ............................. hormonlarıdır. 

10. Vücut sıcaklığının düzenlenmesi, vücut su dengesi ve hipofiz bezinin denetimi ara beyinde yer 

alan .................................................... tarafından gerçekleştirilir. 

11. Kanda kalsiyum miktarının artması ........................................ salgılanmasına neden olur. 

12. Stresli durumlarda ........................................... hormonunun salgılanması artar ve karaciğerdeki 

glikojenin yıkılması ile kandaki……………………………..miktarı yükselir. 

Ç. Aşağıdaki ifadelerin doğru (D) ya da yanlış (Y) olduklarını karşılarına yazınız. 

1. Ara nöronlar, duyu ve motor nöronlar arasındaki bağlantıyı sağlar. (......) 

2. Akson çapı ne kadar büyükse impulsun iletim hızı o kadar yavaş olur. (......) 

3. Bir sinir hücresinde uyarının eşik değerin üzerinde olması impulsun hızını ve şiddetini 

artırır. (......) 

4. İmpulsun sinapstan geçişi, nörotransmitter maddelerle sağlanır. (......) 

5. Refleks faaliyetleri yalnızca omurilik tarafından denetlenir. (......) 

6. Fazla ışıkta göz bebeklerinin küçülmesini orta beyin sağlar. (......) 

7. Omurilik soğanı zedelenen kişide iç organların çalışması devam eder. (......) 

8. Reseptörlerle bağlantılı olan duyu nöronları omuriliğe arka kökten girer. (......) 

9. İnsan gözünde ışığa duyarlı reseptörler korneada bulunur. (......) 

10. Koku reseptörlerinin uyarılmasıyla oluşan impulslar talamustan beyin kabuğuna iletilerek 

yorumlanır. (......) 

109


D. Değerlendirme Testi 

1 . Solunum, sindirim, dolaşım ve boşaltımla 

ilgili refleks olaylarını düzenleyen sinir 

merkezi aşağıdakilerden hangisidir? 

A) Omurilik soğanı B) Ön beyin 

C) Omurilik D) Ara beyin 

E) Beyincik 

2 . I. İstemli kas faaliyetlerini denetler. 

II. Motor ve duyu sinirlerinden oluşur. 

III. Miyelinsiz motor sinirlerden oluşur. 

IV. İstemsiz hareketlerin kontrolünü sağlar. 

V. Merkezi beyindir. 

VI. Merkezi omurilik, omurilik soğanı ve hipotalamustur. 

Yukarıda verilen özelliklerden hangileri 

somatik sinir sistemine, hangileri otonom 

sinir sistemine aittir? 

Somatik sinir Otonom sinir 

sistemi 

sistemi 

A) I, III, IV II, V, VI 

B) I, II, V III, IV, VI 

C) III, V, VI I, II, IV 

D) III, IV I, II, V, VI 

E) II, IV, V I, III, VI 

4 . İnsanda ön beyin işlev görmüyorsa; 

I. Duyular algılanamaz. 

II. Solunum, sindirim, boşaltım gibi hayati 

fonksiyonlar devam eder. 

III. İstemli kas faaliyetleri gerçekleşmez. 

belirtilen olayların hangileri gerçekleşir? 


C) I ve III D) II ve III 


5 . 

D 

F 

E 

Arka 

G H 

B 

Ön 

C 

Yukarıdaki şekilde omuriliğin enine kesiti gösterilmiştir. 

Buna göre sağ eline iğne batan bir insanda 

oluşan refleks yayında impulsun taşınma 

yolu hangi sırada gerçekleşir? 

A) D, E, F B) A, B, C C) D, E, C 

D) A, H, F E) D, G, C 

A 

3 . I. Duyular algılanamaz. 

II. Felç görülür. 

III. Soluk alıp - verme gerçekleşemez. 

Omuriliğin ön kökünden çıkan motor sinirler 

kesildiğinde, yukarıda belirtilen olaylardan 

hangileri görülür? 


C) Yalnız III D) I ve II 


6 . I. Gözün önden arkaya olan çapı normalden 

daha uzundur. 

II. Görüntü retinanın arkasına düşer. 

III. Göz merceği normalden daha incedir. 

Yukarıda belirtilen özelliklerden hangileri 

miyop göz kusuru için söylenebilir? 


C) Yalnız III D) II ve III 


110


2. 

Ünite 

7 . İnsanda dengenin sağlanması sırasında 

aşağıdaki yapılardan hangisi görev almaz? 

A) Göz 

B) Yarım daire kanalları 

C) Korti organı 

D) Tulumcuk 

E) Ayak tabanındaki basınca duyarlı hücreler 

8 . I. Solunuma yardımcıdır. 

II. Boşaltıma yardımcıdır. 

III. Vücut sıcaklığının ayarlanmasına yardımcıdır. 

IV. Mikroplara karşı antikor üretir. 

V. Yağ salgılar. 

Yukarıda belirtilen özelliklerden hangileri 

derinin görevleri arasında sayılamaz? 

A) I B) II C) III D) IV E) V 

9 . Duyu organlarından gelen impulsların 

değerlendirildiği duyu merkezleri, beynin 

hangi kısmında bulunur? 

A) Arka beyin 

B) Ara beyin 

C) Beyincik 

D) Hipotalamus 

E) Beyin kabuğu 

10 . Koku duyusu ile ilgili olarak aşağıda belirtilen; 

I. Kokunun algılanabilmesi için koku moleküllerinin 

mukusta çözünmesi gerekir. 

II. Koku reseptörleri burun içindeki mukoza 

tabakasında yaygın olarak bulunur. 

III. Koku reseptörlerinin uyarılması ile oluşan 

impulslar talamustan beyin kabuğuna iletilerek 

yorumlanır. 



C) Yalnız III D) II ve III 


11 . Memeli bir hayvanın tiroit bezi çıkarıldığında 

aşağıdaki olaylardan hangisi gözlenmez? 

A) Karbonhidrat, protein ve yağ yıkımı azalır. 

B) Metabolizma faaliyetleri yavaşlar. 

C) Hücrelerin O 2 tüketimi artar. 

D) Vücut sıcaklığı düşer. 

E) Yorgunluk ve uyuma isteği artar. 

12 . I. Vücut sıcaklığı artar. 

II. Kanda adrenalin miktarı yükselir. 

III. Kalp atışı hızlanır. 

IV. Kanda glikoz miktarı düşer. 

Sağlıklı bir insanda korku ve heyecana 

bağlı olarak yukarıda belirtilen olaylardan 

hangileri görülür? 

A) I ve II B) I ve III 

C) II - III ve IV D) I - II ve IV 


13 . I. Tetani Parathormon 

II. Miksodema Tiroksin 

III. Addison Aldosteron 

IV. Şekersiz şeker hastalığı İnsülin 

Yukarıda belirtilen hastalıklar, bu hastalıklara 

neden olan hormonlar ile eşleştirilmiştir. 

Buna göre doğru olmayan eşleştirme aşağıdaki 

seçeneklerin hangisinde verilmiştir? 

A) Yalnız III B) Yalnız IV 


E) III ve IV 

14 . Hipofiz bezi hormonları ile aşağıda belirtilen 

hormonlardan hangisi arasında geri 

bildirim etkileşimi yoktur? 

A) Tiroksin B) Glukagon 

C) Östrojen D) Aldosteron 

E) Kortizol 



11.2.3. Destek ve Hareket Sistemi 

Canlı organizmaya desteklik sağlayan, vücudu koruyan ve hareket etmesine yardımcı olan sistem 

destek ve hareket sistemidir (Resim 2.44). Destek ve hareket sistemi kıkırdak, kemik ve kas dokudan 

oluşur. Bu bölümde destek ve hareket sisteminin yapısını, çeşitlerini kavrayacaksınız. Bu sistemin sağlığı 

için beslenme ve sporun önemini; eklem, kas ve kemiklerde oluşan bazı olumsuzlukları öğreneceksiniz. 

Resim 2.44: Destek ve hareket sistemini oluşturan yapılar, vücudun dik durmasını ve esnek olmasını sağlar. 

11.2.3.1. Destek ve Hareket Sisteminin Yapısı ve İşleyişi 

İnsandaki iskelet yapıyı kemik ve kıkırdak doku oluşturur. Embriyo döneminde kıkırdak özelliğinde 

olan iskelet, kalsiyum karbonat, kalsiyum fosfor gibi mineral tuzların birikmesiyle kemikleşir. Fakat kulak, 

burun, eklem gibi kısımlarda kıkırdak özelliği korunur. Kemikler birbirlerine eklemlerle bağlıdır ve kaslarla 

sarılmıştır. 



2. 

Ünite 

A. Kemik Doku ve Çeşitleri 

Yetişkin bir insan iskeletinin ana yapısını canlı ve dinamik bir yapı olan kemik doku oluşturur (Resim 

2.45). Kemik dokunun %20-25’i su ,%30’u organik madde, %45-50’si inorganik maddelerden oluşmaktadır. 

Kan damarları ve sinir hücreleri bakımından zengin olan kemik dokuda hücreler azınlıkta, hücreler 

arası maddeler çoğunluktadır. Kemik hücrelerine osteosit, ara maddeye osein denir. Osein hem organik 

hem inorganik maddelerden oluşur. Oseinin organik kısmını protein içerikli kollajen lifler oluştururken 

inorganik kısmını çok miktarda kalsiyum fosfat ve kalsiyum karbonat tuzları oluşturur. Oseinde az 

miktarda sodyum, magnezyum ve demir tuzları da bulunur. Ara madde, kalsiyum bakımından doymuş 

olduğundan kemik dokusu serttir. Çocuklarda kemikler daha esnektir ve kırılmaya karşı dirençlidir. Yaşla 

birlikte kemik dokudaki mineral tuz miktarı arttığından kemik doku sertleşir ve kırılganlık artar. Kemik 

dokunun yoğun ara maddesi kemik hücreleri tarafından salgılanır. Kemik hücreleri kemik dokusundaki 

lakün adı verilen boşluklarda yer alır ve sitoplazmik uzantılarla birbirine bağlanır. 

Boşluk 

(lakün) 

Osteosit 

Sitoplâzmik uzantı 

Ara madde 

Havers kanalı 

Boşluk 

Havers 

kanalı 

Ara 

madde 

Osteosit 

Osteosit köprüleri 

Ara madde 

Kan damarı 

Süngerimsi 

kemik doku 

Sıkı kemik 

doku 

Kan damarı 

Resim 2.45: Kemik dokunun yapısı 



Kemiklerin görevlerini genel olarak şu şekilde özetleyebiliriz: 

• Kemikler vücuda şekil verir ve desteklik sağlar. 

• Kas ve tendonların tutunma yüzeyini oluşturur. 

• Merkezî sinir sistemi organları ile kalp ve akciğer gibi yaşamsal organları korur. 

• Kaslarla birlikte vücudun hareketini sağlar. 

• Kalsiyum, fosfor, magnezyum gibi mineralleri depolar. 

• Kemiklerin iç kısmında bulunan kemik iliği kan hücrelerinin yapımında görev alır. 

1. Doku Yapısına Göre Kemik Çeşitleri 

Kemikler doku yapısına göre sıkı (sert) kemik doku ve süngerimsi kemik doku olmak üzere iki grupta 

incelenir. 

a. Sıkı kemik doku: Kemiklerin en dış tabakasıdır. Sıkı kemik doku kalsiyum fosfat, kalsiyum karbonat 

ve magnezyum fosfatın birikmesinden dolayı sert bir yapıya sahiptir. Uzun kemiklerin gövdesinde 

ve baş kısmındaki süngerimsi kemiğin üzerinde, diğer kemik çeşitlerinin ise dış yüzeyinde yer alır. Sıkı 

kemiklerde kan damarları ve sinirlerin geçmesini sağlayan Havers kanalları bulunur. Havers kanallarını 

birbirine bağlayan yan kanallar da Volkmann kanalları adını alır. 

Havers kanallarının etrafı iç içe geçmiş daireler şeklinde sıralanmış lamelli yapıya sahiptir. Lamellerin 

birleşme yerlerinde bulunan kemik hücreleri, sitoplazmik uzantılarla hem birbirine hem de havers kanallarına 

bağlıdır. Gereksinim duyulan besin ve oksijen kanallardaki kan damarlarından sağlanırken atık ürünler 

de aynı yolla kana verilir. 

b. Süngerimsi kemik doku: Uzun kemiklerin başlarında, diğer kemiklerin iç kısımlarında gözenekli 

bir yapı olarak bulunur. Sıkı kemiğe oranla daha yumuşaktır. Süngerimsi kemik dokunun arasındaki boşlukları 

kırmızı kemik iliği doldurur. Kırmızı kemik iliğinde kan hücreleri üretilir. Süngerimsi kemikte, sıkı 

kemikte bulunan kanallar bulunmaz. 

2. Şekline Göre Kemik Çeşitleri 

Kemikler şekillerine göre uzun, yassı, kısa ve düzensiz şekilli 

kemikler olmak üzere dört çeşittir. 

Tüm kemiklerin dış yüzeyinde periost denilen kemik zarı bulunur. 

Periost, bağ dokudan oluşur ve kemik dokuda bulunan kanallar 

ile ilişkilidir. Zengin kan damarlarına sahip olan periost kemiğin beslenmesini, 

onarımını ve kalınlaşmasını sağlar. 

a. Uzun kemikler: Kolda pazu, dirsek, ön kol kemiği; bacakta 

uyluk, baldır ve kaval kemiği uzun kemiktir. Bu kemiklerin iki ucundaki 

şişkin kısımlara baş bölgesi, ortada kalan kısma gövde bölümü 

denir. Uzun kemiklerin baş kısmındaki süngerimsi kemiğin boşluklarını 

kırmızı kemik iliği doldururken gövdesinde bulunan kanal şeklindeki 

boşlukta sarı kemik iliği bulunur (Resim 2.46). Uzun kemiklerin 

başı ile gövdesi arasında kemiğin boyuna uzamasını sağlayan 

ve kıkırdak dokudan oluşan bir tabaka bulunur. Bu tabaka ergenlik 

dönemi tamamlandığında kemikleşir ve kemiklerde boyca uzama 

durur. 

Eklem 

kıkırdağı 

Baş 

Süngerimsi 

kemik 

Periost 

Sarı ilik 

Gövde 

Baş 

Kılcal 

damarlar 

Uzama 

bölgesi 

Resim 2.46: Uzun kemiğin boyuna 

kesiti 



2. 

Ünite 

b. Yassı kemikler: Kürek kemiği, kafatası kemiği, göğüs kemiği, kalça kemiği, kaburga kemikleri 

yassı kemik yapısına sahiptir. 

c. Kısa kemikler: El ve ayak bileklerindeki kemikler kısa kemiktir. 

ç. Düzensiz şekilli kemikler: Belli bir şekli olmayan kemiklerdir. Örneğin, yüzdeki bazı kemikler ve 

omurlar düzensiz şekilli kemik olarak adlandırılır. 

3 

Bilelim 

Parmak kemikleri 

Ön kol 

kemiği 

Dirsek 

kemiği 

Tarak kemiği 

Bilek kemiği 

Pazu 

kemiği 

Göğüs 

kemiği 

Kaburga 

kemikleri 

Omur 

kemiği 

Kalça 

kemiği 

Uyluk 

Kemiği 

Diz kapağı 

kemiği 

Kaval kemiği 

Baldır kemiği 

Kafatası 

Üst çene 

Alt çene 

Köprücük 

kemiği 

Kürek 

kemiği 

Omur kemiği 

Erişkin bir insan vücudunda yaklaşık 206 

kemik bulunur. İnsan iskeleti genel olarak 

baş, gövde ve üyeler olmak üzere üç 

grupta incelenir. 

1. Baş iskeleti: Kafatası ve yüz kemiklerinden 

oluşur. Kafatası kemikleri birbirine 

sıkıca bağlı olup beyin, beyincik ve 

önemli sinir merkezlerini korur. Kafatası 

kemiklerinde omurilik ve sinirlerin çıkmasını 

sağlayan delikler vardır. 

2. Gövde iskeleti: Göğüs kemiği, kaburgalar, 

omurga, omuz ve kalça kemiklerinden 

oluşur. 

Göğüs kemiği, göğsün önünde kaburgaların 

bağlanmasını sağlayan yassı kemiktir. 

Kaburgalar, göğüs kafesini oluşturarak 

kalp ile akciğerleri korur. Kaburgalar vücudun 

sırt kısmındaki omurganın omurlarına 

bağlıdır. 

Omurga, omurların üst üste gelmesiyle 

oluşur. Omurlar arasında kıkırdak diskler 

vardır. Kıkırdak yüzeyi bağ doku ile çevrilidir. 

Bu yapı hareket sırasında omurların 

aşınmasını önler. Her omurda bulunan 

omur deliklerinin üst üste gelmesiyle oluşan 

omurga kanalını omurilik doldurur. 

Omurga, omuriliği korur ve vücudun dik 

durmasını sağlar. Kaburga ve iç organların 

bağlanma yerlerini oluşturur. 

Omuz kemeri; önde köprücük, arkada kürek 

kemiklerinden oluşur. 

Kalça kemeri; kalça, çatı ve oturga kemiklerinden 

oluşur. 

3. Üyeler: Kol ve bacak kemiklerinden 

oluşmaktadır. 



Etkinlik: Kemik Yapısının İncelenmesi 

Amaç 

Kemiklerin yapısını kavrama 


• Büyüteç • Bistüri • Maşa • Diseksiyon küveti 

• Kasaptan alınmış çeşitli kemik örnekleri 

• İskelet maketi veya levhası • % 0,3’lük HCI çözeltisi 

• İspirto ocağı • Sacayağı • Kıskaç • Havan • Su • Plastik eldiven 


Etkinliğinizi yapacağınız tarihten bir hafta önce kasaptan tavuk bacağı, kaburga ve omur kemiklerini 

alarak laboratuvara getiriniz. Satın aldığınız kemikleri HCI çözeltisinde bir hafta bekletiniz. Etkinliği 

yapacağınız zaman aynı kemik parçalarını yeniden kasaptan alarak laboratuvara getiriniz. 


Eldivenlerinizi giyerek kasaptan yeni aldığınız kemikleri diseksiyon küvetine koyunuz. Kemiklerin dış 

yüzeyini çevreleyen kemik zarını gözlemleyiniz. Zarın kemik dokuyla bütünleşmesine dikkat ediniz. 

Uzun kemiğin gövde kısmında sıkı kemik yapısını, baş kısımlarında süngerimsi kemik yapısını 

büyüteç kullanarak gözlemleyiniz ve uzun kemiğin yapısını çiziniz. 

Kaburga kemiklerinde ve kürek kemiğinde yassı kemik yapısını inceleyiniz. Şekillerini çiziniz. 

Omur kemiklerini inceleyerek omur çıkıntılarına ve omur deliğine dikkat ediniz. 

Gözlemlediğiniz kemik çeşitlerini iskelet maketindeki kemiklerle karşılaştırarak elinizdeki kemiğin 

maketteki hangi kemiğe karşılık geldiğini bulunuz. 

Kemik parçalarını maşa ile tutarak her tarafından ısıtınız. Yakmayı deneyiniz. Soğuduktan sonra 

eğmeye çalışınız. Gözlemlerinizi yazınız. 

Yaktığınız kemik parçalarını havanda ezmeyi deneyiniz. Gözlemlerinizi yazınız. 

Bir hafta HCI çözeltisinde beklettiğiniz kemik parçalarını eğmeyi ve ezmeyi deneyiniz. Gözlemlerinizi 

yazınız. HCI içinde bekletilmemiş kemik örnekleri ile karşılaştırınız. 


1. Etkinliğinizde kullandığınız kemik çeşitlerini şekillerine göre gruplandırınız. 

2. Etkinliğinizde kullandığınız kemik çeşitlerinin tümünde kemik zarını gözlemleyebildiniz mi? 

3. Uzun kemiklerin orta kısımdaki boşluğun görevi nedir? 

4. Sıkı ve süngerimsi kemik dokuyu, kullandığınız kemik çeşitlerinin hangi kısımlarında gözlemlediniz? 

5. Hangi çalışmada kemiği eğebildiniz? Kemiği yakabildiniz mi? 

6. Asitte bırakılan kemikte hangi değişimleri gözlemlediniz? 

Sıra Sizde 

Hastalık ya da kaza sonucu kol, bacak gibi vücut kısımlarını kaybeden insanlara uygulanan 

ortopedik protezleri araştırınız. Bilgilerinizi sunum hazırlayarak arkadaşlarınızla paylaşınız. 



2. 

Ünite 

B. Kıkırdak Doku ve Çeşitleri 

Dayanıklı ve esnek bir doku olan kıkırdak dokuda kan damarları ve sinirler bulunmaz. Hücrelerin 

beslenmesi bağ dokudan difüzyon ile sağlanır. Atık maddeler de aynı şekilde kana geçer. Kıkırdak doku 

hücrelerine kondrosit denir. Kondrositler bir kapsülle çevrili büyük çekirdekli hücrelerdir. Bu hücreler 

salgıladıkları kondrin adı verilen ara madde içinde dağınık olarak bulunur. Ara maddede kollajen ve 

elastik lifler yer alır. Kıkırdak doku, hücreler arası maddede yer alan liflerin yapısına ve düzenine göre 

hiyalin kıkırdak, elastik kıkırdak ve fibröz kıkırdak olmak üzere üçe ayrılır (Resim 2.47). 

Kapsül 

Kıkırdak 

hücreleri 

Ara madde 

Hiyalin kıkırdak Elastik kıkırdak Fibröz kıkırdak 

Resim 2.47: Kıkırdak çeşitleri 

a. Hiyalin kıkırdak: Ara maddesi yarı saydam ve homojendir. Hiyalin kıkırdak ara maddede bulunan 

kollajen lifler nedeniyle basınca dayanıklıdır. Omurgalıların embriyo döneminde iskelet yapısını 

hiyalin kıkırdak oluşturur. Ergin bireylerde hiyalin kıkırdak; kaburga uçlarında, soluk borusunda, uzun 

kemiklerin eklem başlarında, burunda ve bronşlarda bulunur. 

b. Elastik kıkırdak: Ara maddede çok miktarda elastik lif yer alır. Elastik lifler, dokuya bükülme özelliği 

kazandırır. Az rastlanan bir kıkırdak çeşididir. Kulak kepçesi, kulak yolu ve östaki borusunda bulunur. 

c. Fibröz kıkırdak: Ara maddesi bol oranda kollajen lif içerir. Omurlar arası disklerde, diz kapağında 

ve uzun kemiklerin eklem yerlerinde bulunur. Lifli kıkırdak, basınca ve çekmeye karşı çok dirençlidir. 

C. Eklemler ve Çeşitleri 

Kemiklerin birbirleriyle bağlantı kurduğu, bağ doku ile örtülü bölgelere eklem denir. Eklemler iki ya 

da daha çok kemiğin birleşim alanlarıdır ve hareket özelliklerine göre oynar eklem, yarı oynar eklem ve 

oynamaz eklem olarak üçe ayrılır (Resim 2.48): 

a. Oynar eklem: Kol ve bacaklarda hareketi sağlayan oynar eklemlerdir. Kemiklerin eklem yapan 

yüzeyleri, sürtünmeye dayanıklı hiyalin kıkırdak özelliğinde eklem kıkırdağı ile örtülüdür. Oynar eklemler 

kaygan bir sıvı salgılayan ve bağ dokudan oluşan kapsül ile çevrilidir. Eklem kapsülünün iç yüzeyini 

örten zardan salgılanan sıvı kayganlık sağlayarak hareket sırasında eklem yüzeylerinin aşınmasını engeller. 

Oynar eklem bölgesinde, iki kemiği birbirine bağlayan ve bağ dokudan oluşan ligament denilen 

eklem bağları bulunur. Ligamentler eklemlere direnç kazandıran yapılardır. 

b. Yarı oynar eklem: Hareketleri kısıtlıdır. Omurgadaki bükülme ve doğrulma gibi sınırlı hareketleri 

düzenleyen eklemler bu tiptir. Omurlar arasındaki kıkırdak disklerde bulunur. Boyun, göğüs ve bel omurları 

arasındaki eklemler yarı oynar eklemlere örnektir. 



c. Oynamaz eklem: Kafatası, yüz kemikleri (alt çene hariç), sağrı ve kuyruk sokumu omurları oynamaz 

eklemlerle birleşmiştir. Kemikler testere dişi gibi girinti ve çıkıntılarla oynamayacak şekilde lifli 

kıkırdak doku yardımıyla birbirine kaynaşmıştır. 

Yarı oynar ve oynamaz eklemlerde eklem sıvısı ve eklem kapsülü bulunmaz. 

Oynamaz eklem 

Yarı oynar eklem 

Oynar eklem 

Omur 

Kıkırdak 

disk 

Leğen 

kemiği 

Eklem 

kıkırdağı 

Ligament 

Eklem 

kapsülü 

Uyluk 

kemiği 

Kafatası 

Omurga 

Kalça 

Resim 2.48: Eklem çeşitleri 

Ç. Kas Doku ve Çeşitleri 

Kas dokusu; vücut şeklinin korunmasında ve hareketinde, iç organların çalışmasında, soluk alıp 

vermede aktif rol oynar. Kas hücreleri kas telleri olarak da adlandırılır. Kas tellerinin yapısında miyofibril 

denilen ve kasılıp gevşeme özelliği gösteren kas telcikleri bulunur. Protein yapıdaki bu telciklerin kalın 

olanlarına miyozin, ince olanlarına aktin denir. Bu telcikler, kasılmada görev alır. Kasların hücre zarına 

sarkolemma, sitoplazmasına sarkoplazma, endoplazmik retikulumuna sarkoplazmik retikulum, 

mitokondrilerine sarkozom denir. Kas dokusunda hücreler arası madde bulunmaz ve hücreler demetler 

şeklinde gruplanır. Demetler bağ dokusuyla sarılır. Bağ dokuda kas hücrelerine oksijen ve besin taşıyan, 

atıkları uzaklaştıran zengin kan damarları ve sinirler vardır. 

Kas doku yapı ve fizyolojik özelliklerine göre düz kas, çizgili kas ve kalp kası olmak üzere üç çeşittir 

(Resim 2.49). 

Düz kas Çizgili kas Kalp kası 

Resim 2.49: Kas doku çeşitleri 

a. Düz Kas: İsteğimiz dışında çalışan düz kaslar mekik şeklindeki hücrelerden oluşmuştur. Hücreler 

tek çekirdeklidir ve çekirdek hücrenin ortasında yer alır. Miyofibriller sarkoplazmada birbirine paralel 

olarak uzanır. Düz kaslar otonom sinir sisteminin kontrolünde, yavaş ve ritmik olarak çalışır. Sindirim, 

solunum, dolaşım, boşaltım ve üreme sistemindeki organların yapısında düz kas bulunur. 



2. 

Ünite 

b. Çizgili Kas: İskeleti dıştan çevreleyen kaslardır. Bu nedenle iskelet kası olarak da adlandırılır. 

İskelet sisteminin hareketini sağlayan çizgili kaslar, uzun silindirik yapılı hücrelerden oluşur ve hücreler 

çok çekirdeklidir. Çekirdekler hücre zarının hemen altında yer alır. Çizgili kaslar, somatik sinir sisteminin 

kontrolünde isteğimize bağlı olarak çalışır. Somatik sinirler, iskelet kaslarında birçok kola ayrılarak sonlanır 

(Resim 2.50). 

Sinirler 

Omurilik 

Omurilik siniri 

Sinir kası bağlantıları 

Kas lifleri 

Motor sinir 

Kas 

Resim 2.50: İskelet kasının motor sinirlerle ilişkisi 

En uzun somatik sinir olan ve bacaklara giden siyatik sinirler 650 bacak kas hücresini uyarabilir. Düz 

kaslara oranla daha hızlı çalışan çizgili kaslar çabuk yorulur. Çizgili kas dokuda demir içeren bir protein yani 

miyoglobin bulunur. Miyoglobin, kasa 

rengini verir ve oksijen depolar. 

Çizgili kasların mikroskobik yapısı 

incelendiğinde miyofibrillerin açık ve 

koyu renkli, enine bantlar oluşturacak 

şekilde düzenlendiği görülür. 

Kas yapısında sadece aktin iplikçiğin 

bulunduğu bölge ışığı az kırar ve açık 

renkli görülür. Miyozin ve aktin iplikçiğin 

birlikte bulunduğu bölge ise ışığı çok kırar 

ve koyu renkli görülür. 

Açık renkli görülen bölge I bandı, 

koyu renkli görülen bölge A bandı olarak 

adlandırılır. A bandının ortasında sadece 

miyozin iplikçilerin bulunduğu açık renkli 

bölgeye H bandı denir. İki I bandı arasındaki 

birleşim yerinde ise Z çizgisi bulunur. 

İki Z çizgisi arasındaki bölge sarkomer 

adı verilen kasılma birimini oluşturur. Bu 

bantlaşma kas telciği boyunca devam 

eder (Resim 2.51). 

Miyofibriller 

Kas 

iplikçileri 

Z çizgisi 

119 

Sarkoplazmik 

retikulum 

Sarkolemma 

I bandı 

H bandı 

A bandı 

Sarkomer 

Resim 2.51: Çizgili kasların şematik görünümü 

Hücre 

çekirdeği 

Mitokondriler 

Z çizgisi 

Miyozin 

Aktin


c. Kalp kası: Otonom sinir sistemine bağlı sinirlerle uyarılan kalp kası, istemsiz ve ritmik olarak 

çalışır. Çalışma şekli düz kaslara, yapısı ise çizgili kaslara benzer. Çekirdek, hücrenin ortasında yer alır. 

Kalp kasında bulunan bazı hücreler iki çekirdeklidir. Kas telcikleri çizgili kaslardaki gibi enine bantlaşma 

gösterir. Kalp kası, ışık mikroskobunda ince, uzun, ipliksi yapılar hâlinde görülür. Kalp kası hücreleri, 

uç uca geldikleri bölgelerde hücreler arası disk adı verilen özelleşmiş yapılarla birleşerek dallanmıştır. 

Diskler, kalp atımı sırasında elektriksel uyarının yayılmasını sağlar. 

Çizgili Kasların Kasılma Mekanizması 

Çizgili kasların ne şekilde kasıldığı konusuda yapılan çalışmalarda İngiliz bilim insanı H.E. Huxley 

(Haksli) tarafından ileri sürülen model geçerlilik kazanmıştır. Bu modele göre kasılma, aktin iplikçiklerin, 

miyozin iplikçikler üzerine kayması ile gerçekleşir (Resim 2.52). Kasılma sırasında A bandının boyu 

değişmez. I bandı daralır. H bandı görülmez olur. İki Z çizgisi birbirine yaklaşır. Sarkomerin boyu kısalır. 

Dolayısıyla kas boyu kısalır ve kasılma gerçekleşir. Aktin iplikçiklerin eski yerlerine çekilmesi ise kasın 

gevşemesini sağlar. Çizgili kaslardaki bu kasılma mekanizması kayan iplikler modeli olarak adlandırılır. 

Sarkomer 

Z çizgisi 

A 

H 

I 

Miyofibriller 

H 

Aktin 

Miyozin 

Resim 2.52: Huxley’in kayan iplikler modeline göre çizgili kasların kasılması 

Kasların kasılması için sinirlerle uyarılması gerekir. Uyartıları taşıyan motor sinirlerin aksonları kas 

telinin üst yüzeyinde sonlanır. Bu bölgeye motor uç plak ya da sinir-kas sinapsı denir. Akson ucundan 

salgılanan ve asetilkolin denilen nörotransmitter madde, kas zarı üzerinde bulunan reseptöre bağlanır. Bu 

bağlanma sonucunda kas hücresinin zarında depolarizasyon başlar ve kas hücresi boyunca yayılır. Bu 

uyarı sarkoplazmik retikulumda depolanmış olan kalsiyum iyonunun hücre içine aktin ve miyozin iplikçiklerin 

arasına yayılmasına yol açar. Kalsiyum iyonları miyozin iplikçikler üzerindeki ATPaz enzimini aktifleştirerek 

ATP’nin hidrolizini sağlar. Bu sırada açığa çıkan enerji ile aktin iplikçikler miyozinler üzerinde kayarak 

aktin-miyozin kompleksini (aktomiyozin) oluşturur ve kasılma gerçekleşir. Çizgili kasın gevşemesi 

sırasında ise kalsiyum iyonları aktif taşıma ile sarkoplazmik retikuluma geri pompalanırken, magnezyum 

iyonları hücre içine geçer. Serbest kalan magnezyum iyonları ATP’nin hidrolizini sağlayan enzimi (ATPaz) 

aktifleştirir ve enerji üretilir. Eğer ortamda ATP bulunmazsa kas gevşeyemez, kasılı kalır. 

H 

120


2. 

Ünite 

Kasların kasılabilmesi için gerekli olan en düşük uyarı şiddetine eşik değer denir. Eşik değerin 

altındaki uyarılara kas cevap vermez. Eşik değerde ve üzerindeki uyarılara ise aynı şiddette cevap verir. 

Bu durum ya hep ya hiç kuralı olarak tanımlanır. Çizgili kaslar dinlenme hâlinde iken kişinin bilinci 

açık olduğu sürece doğal bir gerginlik durumundadır. Çizgili kasların bu hafif kasılı durumu, kas tonusu 

olarak adlandırılır. Kasılmadan sonra kasın normal durumuna dönmesine ise kas esnekliği (gevşeme 

evresi) denir. 

Uyarılan bir kasın, kasılıp-gevşemesi üç 

evrede gerçekleşir (Grafik 2.2). 

Kasılma miktarı 

Gizli evre: Kasın uyarılması ile kasılmaya 

başlaması arasında geçen süredir. 

Kasılma evresi: Kasılmanın başladığı an 

ile gevşemenin başladığı an arasında geçen 

süredir. 

Gevşeme evresi: Kasın gevşeyerek 

tekrar başlangıç durumuna geldiği süredir. 

Gevşeme anından sonra kasın tekrar uyarılmasına 

kadar geçen sürede ise kas dinlenir. 

Uyarıyı alan bir kasın, kasılma ve gevşeme 

süresi vardır. Gevşeme süresinin bitmesi 

beklenmeden kas kısa aralıklarla uyarılırsa 

tam olarak gevşeyemez. Böyle bir kas esnekliğini 

kaybeder ve sertleşir. Uyarıların daha da 

sıklaşmasıyla sürekli kasılı durumda kalır. Bu 

olaya tetanos denir (Grafik 2.3). 

A B C D 

Kasılma miktarı 

Uyarı 

Normal 

kasılma 

Tetanos 

Zaman (sn) 

Grafik 2.2: Kaslarda kasılma ve gevşeme 

(AB: Gizli evre BC: Kasılma evresi CD: Gevşeme evresi) 

Grafik 2.3: Kasta tetanos oluşumu 

Zaman (sn) 

Kas Enerjisinin Sağlanması 

Kasların hem kasılması hem de gevşemesi sırasında enerji harcanır. Bu nedenle kas hücrelerinde 

mitokondri sayısı fazladır. Kas faaliyeti sırasında gerekli olan enerji kas hürcelerindeki ATP’den sağlanır. 

Ancak ATP hücrede depolanmadığından çok kısa bir sürede (0,5 sn) tüketilir. Bu durumda gerekli olan 

enerji ilk önce dinlenme hâlindeki kas hücrelerinde sentezlenen kreatin fosfattan karşılanır. Sadece kas 

hücrelerinde bulunan bir enerji kaynağı olan kreatin fosfat, yapısındaki fosfatı ADP’ye vererek ATP’nin 

sentezlenmesini sağlar. 

Kreatin fosfat + ADP 

Kreatin + ATP 

Ancak kreatin fosfat depoları da kısıtlı olduğundan kısa bir süre sonra kas hücresi glikojen depolarını 

kullanır. Glikojen, enzim varlığında hidroliz edilerek glikoza dönüşür. Glikoz, oksijenli veya oksijensiz 

solunumla yıkılarak enerji üretilir (Şema 2.10). 

121


Kas glikojeni 

Glikoz 

2 ATP 

2 ADP 

Oksijensiz ortam 

2 Laktik asit 

38 ATP 

38 ADP 

6 CO 2 + 6 H 2 O 

Oksijenli ortam 

Şema 2.10: Kaslarda oksijenli ve oksijensiz solunum reaksiyonları ile enerji elde edilmesi 

Kas İskelet İlişkisi 

Çizgili kasların kemiklere bağlandıkları yerler sıkı bağ dokusundan yapılmıştır. Bu bölgelere kas 

kirişleri veya tendon denir. Çizgili kaslar bir taraftan az hareketli bir kemiğe bağlanırken diğer taraftan 

hareketli bir ekleme bağlanır. Kasların kemiğe bağlandıkları yere başlangıç noktası, ekleme bağlandıkları 

yere sonlanış noktası denir. 

Eklemler iskeletin farklı yönlere hareketini sağlarken kaslar bir yönde (yalnızca çekme) kuvvet uygulayabilir. 

Bu nedenle kaslar birbirine zıt çalışarak eklemler etrafında hareket oluşturur. Hareket sırasında 

bir kas kasılırken diğeri gevşemektedir. Kasların bu şekilde düzenlenmesi bükücü-açıcı kas ilişkisini 

oluşturur ve buna antagonist ilişki denir (Resim 2.53). Kasların her ikisi de kasıldığında eklem hareket 

etmez. Dik duruş sırasında vücudun hem ön hem arka kasları aynı anda kasılır. Bu tip hareketler sırasında 

aynı görevi yapan yani aynı anda kasılan ya da gevşeyen kaslara sinerjist kaslar denir. Karın ve 

sırt kasları sinerjist kaslara örnektir. 

Bükücü kas 

Açıcı kas 

Pazu 

kemiği 

Kasılma 

Gevşeme 

Resim 2.53: Kolda antagonist çalışan kaslar 

122


2. 

Ünite 

11.2.3.2. İnsanda Destek ve Hareket Sisteminin Sağlığı 

Destek ve hareket sisteminin sağlıklı yapısının korunması için beslenme ve spor son derece önemlidir. 

Bu nedenle yeterli ve dengeli beslenmeye özen gösterilmeli; yaş, fiziksel durum, meslek ve sağlık 

durumları göz önüne alınarak uygun bir spor ile kas ve iskelet sistemi desteklenmelidir. 

Sıra Sizde 

Yetersiz ve dengesiz beslenme ile fiziksel aktivitelerden uzak hareketsiz bir yaşamın iskelet ve 

kas yapıda oluşturduğu hastalıkları araştırınız. Elde ettiğiniz bilgileri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 

a. Spor ve Beslenmenin Önemi 

Destek ve hareket sisteminin yapısını oluşturan dokuların sağlıklı gelişimi için hayvansal ve bitkisel 

proteinlere, vitaminlere ve minerallere gereksinim vardır. Proteinli besinlerin yeterli miktarda alınmaması, 

kaslarda bulunan aktin ve miyozin proteinlerinin yıkımına yol açarak kas erimesine neden olur. Ayrıca 

protein eksikliği kemik hücrelerinin ara maddesi olan ve protein içeren osein oranını azaltır. Bu nedenle 

kırıklar geç onarılır. 

A, C, D vitaminleri kemik gelişiminde önemlidir. Özellikle D vitamini kemiklerin sağlıklı gelişimi için 

gereklidir. Karaciğer, yumurta sarısı, tereyağı gibi besinlerde bulunan provitamin D, güneşin ultraviyole 

ışınlarının etkisi ile deri altında D vitaminine dönüşür. D vitamini kalsiyumun bağırsaklardan emiliminde 

rol oynadığından yetersizliğinde kanda kalsiyum değeri düşer. Kemiklerden kana kalsiyum geçişi hızlanır 

ve kemiklerde yumuşama, diş çürümeleri, kemik eğrilikleri gözlenir. Çocuklarda bu duruma raşitizm, 

büyüklerde osteomalazi denir (Resim 2.54). Hamile ve bebeğini emziren annelerin, gelişme döneminde 

olan çocukların ve yaşlıların D vitamini ile kalsiyum mineraline gereksinimi fazladır. 

Resim 2.54: Çocuklarda raşitizm 

Spor, kasların çalışmasını düzenleyerek kan dolaşımını hızlandırır. Hücrelere daha bol besin ve 

oksijen gitmesini sağlar. Kas telleri ve kas dokusu güçlenerek daha dayanıklı olur. Bol oksijen ve açık 

havada yaşa uygun olarak yapılan sporlar, kasların ve kemiklerin sağlıklı olmasını destekler. 

b. Kemik, Kas ve Eklem Rahatsızlıkları 

Romatizma: Çeşitli tipleri olmakla birlikte en sık rastlananı eklem romatizmasıdır. Eklemlerde ağrı, 

şişme ve hareket zorluğu görülür. Özellikle çocukluk döneminde geçirilen boğaz enfeksiyonlarının uzun 

123


sürmesi, etkili bir şekilde tedavi edilmemesi sonucu kalp kapakçıkları romatizması oluşabilmektedir. 

Sağlıklı beslenmek, soğuk ve rutubetli ortamlardan uzak durmak, boğaz enfeksiyonlarının zamanında 

tedavi edilmesi ile bu hastalıktan korunmak mümkündür. 

Kireçlenme: Mineral tuzlarının özellikle hareketli eklemlerde fazla birikmesi ile ortaya çıkar. Daha 

çok 40 yaşın üzerinde, az hareket eden kişilerde görülen bu hastalıktan korunmak için düzenli spor yapmak 

ve sağlıklı beslenmek önemlidir. 

Bel fıtığı: Ağır yük kaldırılması, ani ve ters hareket yapılması sonucu bel omurları arasındaki disklerin 

kayması ile oluşan bir hastalıktır. Belde ve bacaklarda şiddetli ağrılar görülür. 

Kramp: Kaslara aniden ağır bir çalışma ile yüklenildiğinde kas hücrelerine yeterli besin ve oksijen 

sağlanamaz. Bu durumda kramp oluşur. Kas lifleri doğrultusunda ovmak kasları gevşetir. Ayrıca aşırı 

terlemeye bağlı olarak su ve mineral tuzların kaybedilmesi de kas kramplarına neden olmaktadır. 

Kırık: Kemik bütünlüğünün çarpma, vurma, düşme sonucu 

bozulması olayıdır (Resim 2.55). Genellikle merdivenden düşme, 

kar veya buzda kayma, trafik kazaları gibi durumlarda mey- 

Kırık 

dana gelir. En sık kol ve bacak kemiklerinde kırık oluşmaktadır. 

Kırıkların tedavilerinde platin çubuklarla kaynaştırma, doku mühendisliği 

ile kırık bölgenin kemik yamalarla onarımı ve teknolojik 

uygulamalardan biri olan protez kullanımı uygulanmaktadır. 

Kemik Erimesi (Osteoporoz): Bazı bireylerde genetik 

faktörler, yaşlanmaya bağlı olarak oluşan kemik hücresi kaybı 

ya da D vitamini ve mineral eksikliği ile ortaya çıkan kemik ara 

maddesinin azalması kemik erimesi denilen kemik doku hastalığını 

oluşturur. Bu hastalıkta kemikler çok kolay kırılır. Kırıl- 

Resim 2.55: Köprücük kemiğinde kırık 

malar en çok omurlarda, kalçada ve bilek kemiklerinde görülür. Kemik erimesi kadınlarda menopoz döneminden 

sonra östrojen hormonunun azalmasıyla başlayabilir. Yeterli protein ve kalsiyum alımı, güneş 

ışığından yararlanma ve düzenli fiziksel aktivite kemik kaybını yavaşlatabilir. 

Çıkık: Oynar eklemlerdeki eklem bağlarını ve eklem kapsülünü zorlayan bir hareket sonucu kemiklerin 

eklem yerlerinden ayrılması olayıdır. Genellikle omuzda, parmaklarda, bilekte, kalçadaki eklemlerde 

meydana gelir. Eklem hareket edemez. Ağrı, şişlik ve morluk oluşur. 

Burkulma: Eklemlerin çevresinde bulunan bağların ani ve sert hareketler sonucu kısmen yırtılması 

durumudur. Burkulma en sık ayak eklemlerinde görülür. Yüksekten atlama, ayağın içe veya dışa dönmesi, 

yüksek topuklu ayakkabılar burkulmaya neden olabilir. 

Zorlanma: Kaslara normal olarak kaldırabileceği gücün üzerinde 

yük uygulanması durumunda kas liflerinin zedelenmesi ya 

da kopmasıdır. Yorgun veya ısınmamış kasın ani hareketi sırasında 

da zorlanma olabilir. Bu nedenle spor yaparken hafif hareketlerle 

kasların ısıtılması gerekir. Zorlanmanın olduğu bölgede ağrı 

Menisküsler 

ve yanma hissedilir. 

Menisküs: Dizde kıkırdak dokudan oluşan bir yapıdır. Dizin 

içine yerleşmiş olarak bulunan iki adet menisküs, eklem yüzeyini 

kaplar ve onu yastık gibi destekler. Eklemin harekete uyum sağlaması 

üzerinde etkilidir. Menisküsün zarar görmesi kireçlenmeyi 

artırır. Spor faaliyetleri sırasında ani hareket ve zorlanmaya bağlı 

Resim 2.56: Diz içindeki menisküsler olarak menüsküs yırtılması olabilir (Resim 2.56). 

124


2. 

Ünite 


A. Bulmaca 

1 

2 

9 10 

6 


7 

14 

3 

8 

5 

12 

4 

13 

1. Çizgili kas birimi. 

2. Kemiklerin eklem yerlerinden ayrılması. 

3. Çizgili kasların kemiklere bağlanan kısmı. 

4. Kemik hücresi. 

5. Kemik ara maddesi. 

6. Dizde kıkırdak dokudan oluşan yapı. 

7. Eklemlerde ağrı ve şişme ile oluşan hastalık. 

8. Kemik zarı. 

9. İki kemiği birbirine bağlayan eklem bağları. 

10. Protein yapıdaki ince kas telciği. 

11. Çizgili kas dokuda demir içeren protein. 

12. Kıkırdak dokunun ara maddesi. 

13. D vitamini eksikliğinde oluşan kemik eğrilikleri. 

14. Kemik bütünlüğünün bozulması. 

125



1. İnsanda iskelet sisteminin görevi nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

2. Kıkırdak dokunun kemikleşmesi nasıl sağlanır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

3. Eklem sıvısının azalması organizmada hangi olumsuzluklara neden olur? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

4. Eklem çeşitleri nelerdir ve vücudun hangi kısımlarında bulunur? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

5. Kaslarda kasılma ve gevşemeyi sağlayan enerji nasıl sağlanır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

6. Kaslarda tetani ve tetanos olaylarını karşılaştırınız. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

7. Çizgili kaslarda kasılmayı başlatan etkenler nelerdir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

8. Antagonist ve sinerjist kaslar nasıl çalışır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

9. Kas faaliyeti sırasında kullanılan ATP, kreatin fosfat ve glikoz arasındaki ilişkiyi açıklayınız. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

10. Spor ve beslenmenin destek ve hareket sistemi için önemi nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

126


2. 

Ünite 




osteosit kapsül eklem bağları kas tonusu oynar yarı oynar 

tetanos 

1. Kıkırdak dokunun hücreleri ................................................. ile çevrilidir. 

2. Omurgalıların embriyo döneminde iskeletini ........................... ................................ oluşturur. 

3. Kemik dokunun hücrelerine .............................................................. denir. 

4. Kemiğin enine büyümesini ve onarımını ................................................... sağlar. 

5. Oynar eklemlerde, iki kemiği birbirine bağlayan ve bağ dokudan oluşan ................... ................ 

bulunur. 

hiyalin 

kıkırdak 

6. Eklemler hareket özelliklerine göre ........................, .............. .............. ve ............................... 

eklemler olarak üçe ayrılır. 

nörotransmitter periost protein oynamaz 

7. Motor nöronların akson ucundan salgılanan ........................................ maddeler kası uyarır. 

8. Kasların sarkoplazmasında bulunan miyofibriller .................................................... yapıdadır. 

9. Art arda uyarı alan kasın sürekli kasılı kalmasına ...................................................... denir. 

10. Kasların dinlenme durumunda hafif kasılı olması ..................... ..................... olarak tanımlanır. 


1. Kıkırdak dokuda kan damarları ve sinirler bulunmaz. (......) 

2. Tüm kemik çeşitleri içinde kırmızı ilik bulunur. (......) 

3. Kemik hücreleri havers kanallarındaki kan damarlarından besin ve oksijen alır. (......) 

4. Kemik dokusunu oluşturan hücrelere osein denir. (......) 

5. Sarı ilik tüm kemik çeşitlerinde bulunur. (......) 

6. Kasılıp gevşemeyi sağlayan miyofibriller, kas hücresinin sarkoplazmasında bulunur. (......) 

7. Oynamaz ve yarı oynar eklemlerde eklem sıvısı bulunmaz. (......) 

8. Uyarılmış kasta, Ca +2 iyonlarının sarkoplazmik retikuluma girmesi ile kasılma gerçekleşir. (......) 

9. Kası kemiğe bağlayan bağ doku tendon adını alır. (......) 

10. İskelet sisteminde, birbirine zıt çalışan kaslara sinerjist kaslar denir. (......) 

127



1 . Yaşlı insanlarda kemiklerin daha kolay kırılmasının 

temel nedeni aşağıdakilerden 

hangisidir? 

A) Kemiğin yapısındaki organik madde miktarının 

azalması 

B) Büyüme hormonunun yetersiz olması 

C) İnce bağırsaktan fazla miktarda Ca +2 iyonunun 

emilmesi 

D) Kalsiyumun böbreklerden geri emiliminin 

fazla olması 

E) Kandan kemiğe kalsiyum geçişinin hızlı olması 

3 . ? miktarı 

Zaman (s) 

Grafikte, çizgili kasların kasılması sırasında 

ortamda bulunan bir maddenin miktarındaki 

değişim gösterilmiştir. 

Buna göre soru işareti ile gösterilen kısma; 

I. O 2 II. Kreatin III. CO 2 IV. Glikojen 

moleküllerden hangileri yazılabilir? 

A) I ve II B) II ve III C) I ve IV 

D) III ve IV E) I, II ve IV 

2 . 

Yukarıdaki şekilde çizgili kas birimi olan sarkomerin 

yapısı gösterilmiştir. Çizgili kasların 

kasılması sırasında asetilkolin etkisiyle 

sarkoplazmik retikulumdan salgılanan Ca +2 

iyonları, aktin ve miyozin iplikçiklerinin arasına 

yayılır. 

Bu olaydan kasılmanın oluşumuna kadar 

geçen sürede aşağıda belirtilen; 

I. Z çizgileri birbirine yaklaşır. 

II. A bandı daralır. 

III. I bandı daralır. 

IV. Miyozinler boyca kısalır. 

V. H bandı daralır. 

olaylarından hangileri gerçekleşir? 

A) Yalnız I B) III ve IV C) II ve IV 

D) I, III ve V E) I, II ve III 

4 . Kemiklerin yapısı ile ilgili olarak aşağıda 

belirtilen özelliklerden hangisi doğru değildir? 

A) Kemik zarında zengin kan damarları ve sinirler 

bulunur. 

B) Süngerimsi kemikte volkmann kanalları, 

havers kanallarını birbirine bağlar. 

C) Tüm kemik çeşitlerinde kırmızı ilik bulunur. 

D) Kemik zarı, kemiğin beslenmesini, enine 

büyümesini ve onarımını sağlar. 

E) Kemik hücreleri sitoplazmik uzantılarla 

madde alış verişi yapar. 

5 . I. Kas tonusu hâli 

II. Sinerjist kasılma 

III. Antagonist kasılma 

Yukarıda belirtilen kas faaliyetlerinden 

hangisi askerî tören sırasında hazır olda 

bekleyen askerlere rahat komutu verildikten 

sonra dengeli yürüme hareketini sağlar? 


D) I ve II E) II ve III 

128


2. 

Ünite 

6 . Kasılan bir kasın gevşemesi sırasında aşağıda 

belirtilen olaylardan hangisi gerçekleşmez? 

A) ATP tüketilir. 

B) Ca +2 iyonları aktif taşımayla sarkoplazmik 

retikuluma geçer. 

C) Z çizgileri birbirinden uzaklaşır. 

D) Aktomiyozin kompleksi oluşur. 

E) Aktin iplikler miyozinler üzerinde kayar. 

7 . Çizgili kaslarla ilgili olarak aşağıda verilen 

ifadelerden hangisi yanlıştır? 

A) Laktik asit birikimi yorgunluğa neden olur. 

B) Kimyasal enerjiyi mekanik enerjiye çevirir. 

C) Çalışmaları sırasında gizli evre, kasılma 

ve gevşeme evreleri birbirini izler. 

D) Ağır egzersiz sırasında kasın kasılması 

için gereken O 2 , miyoglobin proteininden 

sağlanır. 

E) Kasın gevşeme durumuna tonus denir. 

9 . Kan damarları bulunmadığından hücrelerin 

besin ve oksijen gereksinimini bağ 

dokudan difüzyonla gerçekleştiren doku 

aşağıdakilerden hangisidir? 

A) Bağ doku B) Kemik doku 

C) Kas doku D) Kıkırdak doku 

E) Sinir doku 

10 . I. Kafatası kemikleri arasında bulunan 

eklemler 

II. Bel omurları arasındaki eklemler 

III. Uyluk kemiği ile baldır kemiği arasındaki 

eklem 

IV. Omurganın sağrı ve kuyruk sokumu 

omurları arasındaki eklemler 

Yukarıda belirtilen eklem çeşitlerinden hangileri 

oynamaz eklemlere örnek olarak verilebilir? 

A) I ve II B) II ve III C) I ve IV 

D) II ve IV E) I, III ve IV 

11 . Kasılma miktarı 

Kasılma periyodu 

Isı 

I 

II 

Zaman 

8 . CO 2 miktarı 

Glikoz miktarı 

Laktik asit miktarı 

I Zaman II 

Zaman 

III 

Zaman 

Çizgili kasın kasılması sırasında zamanla 

bazı maddelerin miktarlarında oluşan değişimi 

yukarıdaki grafiklerden hangileri doğru 

göstermektedir? 

A) Yalnız I B) I ve II 



Çizgili bir kasın kasılma periyodu ile kasılma 

sırasında açığa çıkan ısı değişimi yukarıdaki 

grafikte gösterilmiştir. 

Grafiğe göre aşağıda verilen bilgilerden 

hangisi doğrudur? 

A) I. aralıkta Ca +2 iyonları sarkoplazmik retikulum 

içine alınır. 

B) I. ve II. aralıkta açığa çıkan ısı miktarı aynıdır. 

C) II. aralıkta ATP tüketilmez. 

D) I. aralıkta aktomiyozin kompleksi oluşmuştur. 

E) II. aralıktaki kas faaliyetinin gerçekleşmesi 

için sinirsel uyarı gerekmektedir. 

129


11.2.4. Sindirim Sistemi 

Canlılar yaşamlarını sürdürmek için beslenmek zorundadır. Besin maddelerinden olan protein, yağ 

ve karbonhidratlar büyük moleküllü olduklarından hücre zarından geçemez. Bu nedenle yapı birimlerine 

ayrışmaları gerekir. 

Büyük moleküllü besin maddelerinin yapı birimlerine ayrıştırılarak hücre zarından geçebilecek hâle 

gelmesine sindirim denir. Sindirim, fiziksel ve kimyasal olarak iki şekilde gerçekleşir. Besinlerin enzim 

kullanılmadan dişler yardımıyla ya da kas hareketiyle küçük parçalara ayrılması fiziksel sindirim, su ve 

enzimler yardımıyla yapı birimlerine ayrıştırılması ise kimyasal sindirim olarak tanımlanır. 

Kimyasal sindirim gerçekleştiği yere göre hücre içi ve hücre dışı sindirim olarak ikiye ayrılır (Resim 

2.57). Hücre içi sindirimde besin maddeleri fagositoz ya da pinositoz ile hücre içine alınarak besin 

kofulu oluşturulur. Besin kofulu lizozom organeliyle birleşir ve besin maddeleri lizozomdaki enzimlerle 

yapı birimlerine ayrılır. Sindirim sonucu oluşan yapı birimleri koful zarından sitoplazmaya geçer ve hücre 

tarafından kullanılır. Koful içindeki atık maddeler ise ekzositozla hücre zarından dışarı atılır. Hücre dışı 

sindirimde ise besin maddeleri hücre dışına salgılanan enzimlerle sindirildikten sonra hücre içine alınır. 

Çekirdek 

Atık maddeler 

ekzositozla 

hücre dışına 

atılır. 

Çekirdek 

Lizozom 

Besin 

kofulu 

Enzim içeren 

salgı keseciği 

Enzim 

hücre dışına 

salgılanır. 

Besin fagositozla 

hücre içine alınır. 

(a) 

Lizozom 

koful zarıyla 

kaynaşır. 

Besin 

maddeleri 

(b) 

Yapı birimlerine 

ayrılan besin 

hücre içine alınır. 

Resim 2.57: a) Hücre içi sindirim b) Hücre dışı sindirim 

Sindirim sonucunda; 

• Karbonhidratlar, basit şekerlere; 

• Yağlar, gliserol ve yağ asitlerine; 

• Proteinler, amino asitlere ayrışır. 

Sindirim sonucunda oluşan yapı birimleri aşağıda belirtilen ortak özelliklere sahiptir. 

• Hücre zarından geçebilecek büyüklüktedirler. 

• Hücrelerde enerji kaynağı olarak kullanılabilirler. 

• Hücrelerin yapım ve onarımında görev alırlar. 

130


2. 

Ünite 

11.2.4.1. Sindirim Sistemindeki Organların Yapısı ve İşleyişi 

Sindirim olayı, sindirim sistemi organları ve sindirime yardımcı organlar ile gerçekleştirilir (Resim 

2.58). 

Kulak altı tükürük bezi 

Yutak 

Yemek borusu 

Dil altı tükürük bezi 

Çene altı tükürük bezi 

Karaciğer 

Safra kesesi 

Yükselen kolon 

Kıvrım bağırsak 

Kör bağırsak 

Mide 

Onikiparmak bağırsağı 

Pankreas 

Enine kolon 

Boş bağırsak 

İnen kolon 

Apandis 

Rektum 

Anüs 

Resim 2.58: İnsanda sindirim sistemi 

• Sindirim sistemi organları: Ağız, yutak, yemek borusu, mide, ince bağırsak, kalın bağırsak ve 

anüsten oluşur. 

• Sindirim sistemine yardımcı organlar: Karaciğer ve pankreastır. 

Bu organların salgıları besinlerin mekanik ve kimyasal sindirimine yardımcı olur. 

A. Sindirim Sistemi Organları 

1. Ağız: Sindirimin başladığı yerdir. Ağız içindeki sindirimde görev alan yapılar dişler, dil ve tükürük 

bezleridir. 

Dişler: İnsanda 6. aydan itibaren süt dişleri çıkmaya başlar. 6-7 yaşlarında ise süt dişleri dökülerek 

yerini kalıcı dişlere bırakır. Dişler, besin maddelerinin fiziksel olarak parçalanmasını sağlayarak enzimlerin 

etki yüzeyini genişletir. 

131


Yetişkin bir insanda 32 diş bulunur. Bunlar, alt ve üst çenede toplam olarak 8 kesici diş, 4 köpek dişi, 

8 küçük azı ve 12 büyük azı dişinden oluşur. Kesici dişler besini kesmeye, köpek dişleri parçalamaya, 

azı dişleri ise öğütmeye yarar (Resim 2.59). 

Dişin görünen kısmına taç denir. Dişin, diş eti ile temas eden kısmına boyun, diş etinin içinde kalan 

kısmına ise kök adı verilir. Dişin boyuna kesiti incelendiğinde taç kısmının kalsiyum, fosfor, flor minerallerinden 

oluşan ve diş minesi olarak adlandırılan çok sert, dayanıklı bir tabaka ile örtüldüğü görülür. 

Diş minesinin altındaki kısma dentin (fildişi) denir. Dişin en iç kısmında ise kan damarları ve sinirlerin 

bulunduğu diş özü (pulpa) yer alır (Resim 2.60). 

Kesici dişler 

Köpek dişleri 

Küçük azı dişleri 

Büyük azı dişleri 

Büyük azı dişleri 

(20’lik dişler) 

Taç 

Boyun 

Diş minesi 

Diş eti 

Diş özü kılcalları 

Diş özü 

Dentin 

Kök 

Süngerimsi kemik 

Sinir 

Toplardamar 

Atardamar 

Resim 2.59: Ağız içindeki diş çeşitleri 

Resim 2.60: Bir dişin yapısı 

Dil altı 

tükürük 

bezi 

Kulak altı 

Tükürük bezi 

tükürük bezi 

kanalı 

Çene altı 

tükürük bezi 

Tükürük 

bezi kanalı 

Resim 2.61: Tükürük bezleri 

2. Yutak (farinks): Ağız boşluğunun son kısmında 

yer alır. Soluk borusu ve yemek borusu ile 

bağlantılı olan yutağın üst kısmı ağız ve burun 

boşluğuna açılır. Ağızla bağlantılı olduğu yerde 

küçük dil ve bademcikler bulunur. Çiğnenen besinin 

yutağa gelmesi yutkunma refleksini başlatır. 

Yutkunma refleksi ile besinlerin soluk borusuna 

kaçması gırtlak kapağı (epiglottis) ile önlenir. 

Gırtlak kapağı, yutkunma sırasında soluk borusunu 

kapatarak besinin yemek borusuna itilmesini 

sağlar (Resim 2.62). 

Dil: Dil, ağız içinde büyük bir hareket yeteneğine sahiptir. Besinleri 

ağız içinde çevirip yutağa iter. Ayrıca tat alan ve konuşmaya 

yardımcı olan bir organımızdır. 

Tükürük bezleri: Kulak altı, dil altı ve çene altında bulunur 

(Resim 2.61). Salgısı olan tükürük, besinleri yumuşatarak fiziksel 

sindirime yardımcı olur. Tükürük içinde amilaz enzimi, su, Ca +2 , 

Na + gibi iyonlar ve mukus bulunur. Amilaz enzimi (pityalin) ağızda 

pişmiş nişastanın kimyasal sindirimini başlatırken iyonlar tükürük 

pH’sini düzenler. Tükürüğün pH değeri 6-7 arasında değişir. 

132 

Besin 

Gırtlak kapağı 

kapalı 

Dil 

Gırtlak 

kapağı 

açık 

Resim 2.62: Yutkunma refleksi 


kapalı


2. 

Ünite 

3. Yemek borusu: Yutak ile mide arasında bulunan 

yemek borusu yaklaşık 25 cm uzunluğunda, 

2 cm çapında bir organdır. Yemek borusu içten dışa 

doğru epitel dokudan oluşan mukoza tabakası, düz 

kaslar ve bağ dokudan oluşur. 

Mukoza tabakasındaki salgı hücreleri (goblet 

hücresi) tarafından üretilen mukus, yemek borusunun 

iç yüzeyini kayganlaştırır. Düz kasların peristaltik 

hareketleri (düzenli kasılma-gevşeme) ile besin 

mideye iletilir (Resim 2.63). 

4. Mide: Sindirim sisteminin en geniş kısmıdır. 

Yemek borusu ile bağlandığı yere kardia, ince bağırsağa 

bağlandığı yere pilor bölgesi, midenin en geniş 

kısmına da fundus denir (Resim 2.64). Mide içten 

dışa doğru mukoza tabakası, düz kaslar ve bağ dokudan 

oluşur. Mide ve karın bölgesindeki organların 

dış kısmında bağ dokudan oluşan ve periton denilen 

karın zarı bulunur. Mukoza tabakasında bulunan silindirik 

epitel hücreleri midenin iç yüzeyini örter. Bu hücreler 

tüp şeklinde girintilerle mide bezlerini oluşturur. 

Bu bezlerin bir kısmı mukus, bir kısmı HCI (hidroklorik 

asit), pepsinojen, süt çocuklarında lap enzimi ve çok 

az olarak da lipaz enzimi salgılar. 

Mide özsuyunda bulunan HCI, besinlerle alınan 

mikroorganizmaların yok edilmesinde ve pepsinojen 

enziminin aktifleşmesinde rol oynar. Mukus, midenin 

iç yüzeyinde bir tabaka oluşturarak mide hücrelerinin 

HCl’den zarar görmesini engeller. Proteinleri sindiren 

pepsin enzimine karşı mide hücrelerini korur. 

Midenin çalışması, vagus siniri ve gastrin hormonu 

ile düzenlenir. Vagus sinirinin mide bezlerini 

uyarması ile gastrin hormonu salgılanır. Gastrin hormonu, 

mide özsuyu salgısını artırır. Besinler mideye 

iletilince midede enine, boyuna ve çapraz yerleşen 

kaslar kasılmaya başlar. Kas faaliyeti besinlerin mekanik 

sindirimini sağlar. Kas hareketleri ile parçalanan 

besin, mide özsuyu ile iyice karışır. Oluşan bu 

karışıma kimus denir. 

5. İnce bağırsak: Yaklaşık 3 cm çapında, 7,5 m 

uzunluğunda bir organdır. İnce bağırsağın mide ile birleştiği 

22 cm’lik bölüm onikiparmak bağırsağı (duodenum), 

sonraki kısımlar boş bağırsak (jejunum) ve kıvrım 

bağırsak (ileum) olarak adlandırılır. İnce bağırsak, 

midede olduğu gibi içten dışa doğru mukoza tabakası, 

düz kaslar ve bağ dokudan oluşur (Resim 2.65). 

Peristaltik 

hareketlerle 

besinin 

ilerlemesi 

Sinir 

lifleri 

Besin 

Resim 2.63: Yemek borusunda peristaltik hareketler 

Periton 

Yemek borusu 

Yemek borusu 

Düz 

kaslar 

Enine kas tabakası 

Boyuna kas tabakası 

Çapraz kas tabakası 

Pilor bölgesi 

Oniki parmak 

bağırsağı 

Mide 

Mide mukozası 

Düz kas tabakası 

Düz kaslar 

Mide ağzı 

(Kardia) 

Resim 2.64: İnsanda midenin şematik yapısı 

Dış zar 

(Periton) 

Resim 2.65: İnce bağırsağın enine kesiti 

Fundus 

Villuslar 

Kan 

damarları 

Mukoza 

133


İnce bağırsağın mukoza tabakasını 

oluşturan epitel dokuda parmak şeklinde 

çok sayıda kıvrımlar bulunur. Lenf 

damarlarına ve kılcal kan damarlarına 

sahip bu yapılar villus olarak adlandırılır 

(Resim 2.66). Villuslar geniş bir emme 

yüzeyi oluşturur. Villusların yüzeyindeki 

daha küçük sitoplazmik çıkıntılara 

mikrovillus denir. Bu yapılarla bağırsak 

yüzeyi yaklaşık 150 kat artırılır. 

Mideden onikiparmak bağırsağına 

gelen kimus, asidik özelliktedir. Karaciğer 

ve pankreastan gelen salgılar ile 

bazikleşir. Kimusun etkisiyle onikiparmak 

bağırsağından enterogastronlar 

denilen hormonlar salgılanır. Bu hormonlardan 

sekretin, pankreası bikarbonat 

iyonlarını salgılaması için uyarır 

Mukoza 

Lenf damarı 

Düz kas 

tabakası 

Karın zarı 

(periton) 

Villuslar 

Resim 2.66: İnce bağırsaktaki villusların yapısı 

Epitel hücreleri 

Lenf kılcalı 

Kılcaldamar ağı 

Bağırsak boşluğu 

Toplardamar 

Atardamar 

Lenf kanalı 

ve ince bağırsak pH’sini düzenler (pH= 7-8 arası). Ayrıca karaciğerde safra üretimini ve salgılanmasını 

artırıcı görev yapar. 

Kolesistokinin hormonu ise hem safranın hem de pankreas enzimlerinin onikiparmak bağırsağına 

boşaltılmasını sağlar. 

Eğer kimus yağlar açısından zenginse oniki parmak bağırsağından mide hareketlerinin yavaşlamasını 

sağlayan dolayısıyla kimusun ince bağırsağa geçişini yavaşlatan diğer enterogastronlar salgılanır. 

İnce bağırsaktaki bezler ise enterokinaz, erepsin ve karbonhidraz enzimlerini (maltaz, laktaz, sükraz, 

dekstrinaz) salgılar. Epitel hücreleri arasında bulunan bezler mukus üreterek kaygan bir ortam oluşturur. 

İnce bağırsaktaki düz kasların peristaltik hareketleri ile oluşan karışıma kilus denir. İnce bağırsak, besinlerin 

sindiriminin tamamlandığı ve sindirim ürünlerinin emiliminin yapıldığı yerdir. 

6. Kalın Bağırsak: Sindirilmemiş besinler (meyve ve sebzelerin selülozu ile lifli yapıları) ince bağırsak 

kaslarının peristaltik hareketleriyle kalın bağırsağa geçer. 1,5 m uzunluğunda olan kalın bağırsağın ince 

bağırsak ile birleştiği yere kör bağırsak denir. Kör bağırsakta bulunan parmak şeklindeki çıkıntı apandis 

adını alır (Resim 2.67). Bu bölgenin iltihaplanmasına apandisit denir. 

Kalın bağırsakta ince bağırsaktan farklı olarak mukoza 

Kalın bağırsak 

tabakasında villuslar ve enzim üreten hücreler bulunmaz. Bu 

nedenle kalın bağırsakta kimyasal sindirim gerçekleşmez. 

Kalın bağırsak, kör bağırsaktan sonra yükselen kolon, yatay 

kolon ve inen kolon ile ince bağırsağı çevreleyerek rektum 

ile sonlanır. Rektumun dışa açılan kısmına anüs denir. 

Kör bağırsak 

Apandis 

İnce 

bağırsak 

Resim 2.67: Kör bağırsak ve apandis 

Sinir 

Kalın bağırsakta bulunan pek çok bakteri K ve bazı B 

grubu vitaminlerinin, gazların ve diğer bileşiklerin oluşmasını 

sağlar. Sindirilmemiş besin atıkları ilerlerken vitaminler, 

iyonlar ve suyun pek çoğu kalın bağırsak hücreleri tarafından 

geri emilir. Suyu emilen atıklar, kısmen katılaşmış olarak 

anüsten dışarı atılır. Selüloz, bağırsak hareketlerini kolaylaştırarak 

kabızlığı önlediği için besinler ile yeterince alınmalıdır. 

134


2. 

Ünite 

B. Sindirim Sistemine Yardımcı Organlar 

1. Karaciğer: Sindirimde ve pek çok metabolizma olayında görevli, karın boşluğunun sağ üst bölümünde 

yer alan bir organımızdır (Resim 2.68). Karaciğere iki kaynaktan kan gelmektedir. 

Birinci kaynak, dalak ve sindirim kanalıdır. Buradan alınan kan, kapı toplardamarı ile karaciğere 

getirilir. 

İkinci kaynak ise aorttan gelen ve oksijence zengin kanı taşıyan karaciğer atardamarıdır. 

Karaciğerin önemli bazı görevleri şunlardır: 

• Karaciğer kandaki glikoz miktarının düzenlenmesine yardımcıdır. Glikozun fazlasını glikojen 

hâlinde depo eder. Kanda glikoz miktarı düştüğünde karaciğerde depolanan glikojen, glikoza dönüştürülerek 

kana verilir. 

• Provitamin A’yı, A vitaminine dönüştürür, 

• A, D, K vitaminlerini ve demir, bakır gibi mineralleri depolar. Amonyağı üreye dönüştürür. İlaçların 

zehirli etkilerini yok eder. 

• Alyuvar yapımında ve kan plazmasındaki proteinlerin üretiminde rol oynar. Ömrü biten alyuvarların 

parçalanmasını ve kansızlık durumlarında yeni alyuvar hücrelerinin sentezini sağlar. 

• Proteinleri gerektiğinde karbonhidrat ve yağlara dönüştürür. 

Toplardamar 

Karaciğerin sağ lobu 

Mide 

Sağ karaciğer kanalı 

Safra kanalı 

Safra kesesi 

Koledok kanalı 

Vater kabarcığı 

Pankreas 

Karaciğer toplardamarı 

Onikiparmak bağırsağı 

Wirsung kanalı 

Resim 2.68: Karaciğer ve pankreasın şematik gösterimi 

Karaciğer sağ ve sol olmak üzere iki loptan oluşur. Karaciğerin sağ lobunun alt yüzünde safra kesesi 

(öd kesesi) bulunur. Karaciğer hücreleri tarafından oluşturulan safra, safra kesesinde depolanır. Besinlerin 

onikiparmak bağırsağına gelmesiyle bağırsak hücrelerinden salgılanan kolesistokinin hormonu 

safranın koledok kanalı ile onikiparmak bağırsağının vater kabarcığına boşaltılmasını sağlar. 

135


Safra içinde; safra tuzları, safra pigmenti (bilirubin), fosfolipit, kolesterol, yağ asitleri ve su bulunur. 

Safra tuzlarının büyük kısmı kalın bağırsaklardan geçerken geri emilerek tekrar kana verilir ve karaciğere 

taşınır. Safra pigmentleri de dışkıya rengini verir. 

• Safra, enzim içermediğinden yağların kimyasal sindiriminde rol oynamaz. 

• İçindeki safra tuzları sayesinde yağların fiziksel sindirimi sağlanır. Böylece yağların kimyasal sindiriminde 

görev alan lipaz enziminin etkisini hızlandırır. 

• Safra, yağların sindirim ürünlerinin ve yağda çözünen vitaminlerin (A, D, E, K) ince bağırsaktan 

emilimini kolaylaştırır. 

• Safra aynı zamanda antiseptik bir görev yaparak bağırsaktaki atık maddelerin kokuşmasını ve 

zararlı bakterilerin üremesini engeller. 

• Mideden gelen asidik özellikteki kimusu nötralize eder. Böylece pankreas ve bağırsak enzimlerinin 

etkinliğinin artmasını sağlar. 

2. Pankreas: Mide ile onikiparmak bağırsağı arasında bulunan ve sindirim sistemine salgıları ile 

yardımcı olan bir organımızdır. Pankreas insülin ve glukagon hormonlarını üreterek kandaki glikoz miktarını 

düzenler. Sindirim ile ilgili bazik özellikteki özsularını ise Wirsung kanalı ile onikiparmak bağırsağındaki 

vater kabarcığına döker. 

Özsu içinde bikarbonat iyonları, amilaz, lipaz, tripsinojen, kimotripsinojen ve nükleik asitlerin hidrolizinde 

görev alan enzimler (DNAaz, RNAaz) bulunur. Bikarbonat iyonları bağırsak içinin bazikleşmesini 

sağlarken enzimler besinlerin kimyasal sindirimini gerçekleştirir. 

Kolesistokinin ve sekretin hormonları pankreas salgılarının onikiparmak bağırsağına boşaltılmasında 

görev alır. 

C. Besinlerin Sindirimi 

Besin maddeleri, sindirim organlarında enzimler yardımıyla yapı taşlarına ayrılır. Enzimlerin etki 

edeceği yüzey ne kadar geniş olursa sindirim o kadar kolaylaşır. Bu nedenle fiziksel sindirim önemlidir. 

Kimyasal sindirim ile yapı birimlerine ayrılan besinlerin büyük bir bölümü ince bağırsaktan kan ve lenf 

damarlarına verilir. Şimdi besinlerin hangi enzimlerle, hangi organlarda, nasıl sindirildiğini ve emilimin 

nasıl gerçekleştiğini öğrenelim. 

a. Karbonhidratların sindirimi 

Karbonhidratlar, hücrelerin öncelikli enerji kaynağıdır. Vücuda alınan karbonhidratlar ancak yapı 

birimleri olan basit şekerlere dönüştürüldüğünde hücre zarından geçebilir. Karbonhidratların sindirimi 

ağızda başlar, ince bağırsakta tamamlanır. Karbonhidratlara etki eden amilaz, maltaz, laktaz, sükraz, 

dekstrinaz olarak adlandırılan enzim grubuna karbonhidraz denir. 

Ağız: Tükürük içinde bulunan mukus, besinleri yumuşatarak sindirimine yardımcı olur. 

Tükürükte bulunan amilaz enzimi, nişasta ve glikojene etki ederek bu molekülleri dekstrin (kısa 

zincirli bir polisakkarit) ve maltoza (çift şeker) dönüştürür. 

Nişasta + Su 

Amilaz (pityalin) 

Dekstrin + Maltoz 

136


2. 

Ünite 

Mide özsuyu asitli olduğundan amilaz enzimi midede etkin değildir. Aynı zamanda mide özsuyunda 

karbonhidrat sindirimi ile ilgili enzim de bulunmaz. Karbonhidratlar için mide, bir geçiş yeridir. Karbonhidratların 

sindirimi onikiparmak bağırsağında devam eder. 

İnce bağırsak: Besin ince bağırsağa geldiğinde tükürük içindeki amilazdan daha etkili olan 

pankreas özsuyundaki amilaz, ağızda sindirilemeyen nişasta ve glikojene etki ederek dekstrin ve maltoza 

dönüştürür. 

Nişasta + Su 

Amilaz 

Dekstrin + Maltoz 

Daha sonra ince bağırsak bezlerinden salgılanan maltaz, sükraz, laktaz ve dekstrinaz enzimleri ile 

basit şekerler oluşturulur. Böylece karbonhidrat sindirimi ince bağırsakta tamamlanır. 

Maltoz + Su 

Sükroz + Su 

Laktoz + Su 

Dekstrin + Su 

Maltaz 

Sükraz 

Laktaz 

Dekstrinaz 

Glikoz + Glikoz 

Glikoz + Fruktoz 

Glikoz + Galaktoz 

(Glikoz) n 

Sindirim sonucu oluşan basit şekerler ince bağırsak hücreleri tarafından emilir. Bağırsak hücrelerinden 

kapı toplardamarı ile karaciğere taşınır. 

b. Proteinlerin sindirimi 

Proteinlerin sindirimi midede başlar, ince bağırsakta tamamlanır. 

Mide: Besinlerin uyarıcı etkisi ile (görme, koklama ve düşünce) vagus siniri, mide bezlerinden 

gastrin hormonunun salgılanmasına yol açar. Kan dolaşımına katılan gastrin hormonu mide hücrelerini 

mide özsuyu salgılaması için uyarır. Özsu içinde bulunan HCI, mide bezlerinde üretilen ve inaktif bir 

enzim olan pepsinojeni aktif bir proteinaz olan pepsin enzimine dönüştürür. Pepsin, peptit bağlarına etki 

ederek proteinleri polipeptitlere (pepton) ayrıştırır. 

Pepsinojen + HCI 

(pasif enzim) 

Protein + Su 

Pepsin 

Pepsin (aktif enzim) 

Polipeptitler 

Süt çocuklarında ise mide bezlerinden salgılanan lap enzimi süt proteini olan kazeini çökeltir. Kazein, 

pepsin enzimi etkisiyle polipeptit ve aminoasitlere ayrışır. 

137


Süt + Lap enzimi 

Kazein + Su 

Pepsin 

Kazein + Su 

Polipeptit + Amino asitler 

Midede polipeptitlere ayrışan proteinlerin sindirimi onikiparmak bağırsağında devam eder. İnce 

bağırsak bezlerinden salgılanan enterokinaz, pankreastan salgılanan tripsinojeni (pasif enzim) aktif 

tripsine; tripsin ise kimotripsinojeni aktifleştirerek kimotripsine dönüştürür. Bu enzimler mideden gelen 

polipeptitlere etki ederek onları peptitlere ayrıştırır. Peptitler de ince bağırsaktan salgılanan erepsin enziminin 

etkisiyle amio asitlere kadar parçalanır. 

Tripsinojen 

Tripsin 

Polipeptit + Su 

Peptit + Su 

Enterokinaz 

Kimotripsinojen 

Tripsin, Kimotripsin 

Erepsin 

Tripsin 

Kimotripsin 

Peptit + Amino asitler 

Amino asitler 

c. Yağların sindirimi 

Yağların sindirimi onikiparmak bağırsağında başlar. Safra kesesinin kasılması ile burada depolanan 

safra, onikiparmak bağırsağına boşaltılır. Safra, büyük yağ damlacıklarını fiziksel olarak daha küçük 

parçalara ayırarak çözünmüş çözelti durumuna getirir. Buna emülsiyon denir. Safra, pankreas özsuyu 

ile gelen lipaz enziminin etkisini artırır. Lipaz enzimi, emülsiyon hâlindeki yağlara etki ederek onları yağ 

asidi ve gliserole dönüştürür. 

Yağ + Safra 

Emülsiyon (Küçük yağ damlacıkları) 

3 

Bilelim 

Emülsiyon + 3Su 

Lipaz 

3Yağ asidi + Gliserol 

İnsan karaciğerinin depolayabileceği glikojen, vücudun dört saatlik glikoz ihtiyacını karşılayabilir. 

Yiyeceklerle yeterli oranda glikoz alınmazsa karaciğer, amino asitleri glikoza dönüştürerek kana verir. 

Ç. Sindirilen Besinlerin Emilimi 

Sindirim sonucu oluşan yapı birimlerinin bağırsak boşluğunu çevreleyen hücreler tarafından alınarak 

kan ve lenfe verilmesine emilim denir. Sindirilen besinler sindirim kanalının çeşitli bölümlerinden 

emilir. Örneğin su, glikoz, nikotin ve kalp ilaçları ağızdan emilir. Alkol, aspirin, sodyum ve iyot gibi bazı 

kimyasal maddelerin emilimi midede gerçekleşir. Vitaminler ve inorganik maddeler ise herhangi bir değişime 

uğramadan sindirim kanalından doğrudan kana karışır. 

138


2. 

Ünite 

Emilim, difüzyon ve aktif taşıma ile olur. Ağız ve midede emilim azdır. Emilimin çoğu ince bağırsakta 

gerçekleşir (Resim 2.69). 

İnce bağırsak 

Vitamin 

Glikoz 

Amino asit 

Yağ molekülü 

lipaz enzimi ile 

yapı birimlerine 

ayrılır. 

Yağ asidi 

Gliserol 

Bağırsakta bulunan 

besin maddeleri 

Vitamin 

Hücre 

çekirdeği 

Bağırsak iç yüzeyindeki 

epitel hücreleri 

Şilomikron 

Kan 

damarı 

Lenf 

damarı 

Bağırsak villuslarında 

bulunan lenf kılcalları 

ve kan kılcalları 

Resim 2.69: Sindirim ürünlerinin ve vitaminlerin ince bağırsaktan emiliminin şematik gösterimi 

İnce bağırsak hücreleri tarafından emilen maddelerin taşınmasında iki farklı yol izlenir. 

1. yol: İnce bağırsak hücrelerinde yoğunluğu artan glikoz, fruktoz, galaktoz, amino asitler, bazı vitaminler, 

mineraller ve su villustaki kılcal kan damarlarına geçerek kapı toplardamarı ile karaciğere taşınır. 

Fazla glikoz, karaciğerde glikojene çevrilerek depo edilir. Bir kısmı yağa dönüştürülür. Zararlı maddeler 

zararsız hâle getirilir. Karaciğerde bu dönüşümler gerçekleştikten sonra organik ve inorganik maddeler 

karaciğer üstü toplardamar ile karaciğerden çıkarak dolaşıma katılır ve kalbin sağ kulakçığına taşınır. 

2. yol: Yağların sindirim ürünlerinin %90’ı ve A, D, E, K vitaminleri ince bağırsaktan villustaki lenf kılcalları 

ile taşınır. Bu taşınmada gliserol ve yağ asitleri, ince bağırsaktaki epitel hücrelerine geçtikten sonra 

hücre içinde yeniden yağ (trigliserit) sentezinde kullanılır. Oluşan yağlar, kolesterolün de katılmasıyla 

özel bir proteinle kaplanarak şilomikron adını alır ve lenf kılcallarına geçer. Lenf yoluyla peke sarnıcı, 

göğüs kanalı ve sol köprücük altı toplardamarına aktarılır. Buradan üst ana toplardamar aracılığıyla kan 

dolaşımına katılarak kalbin sağ kulakçığına taşınır (Resim 2.70). 

Bazı kısa zincirli yağ asitleri ise suda çok az çözünebilme özelliğinde olduğundan villus kılcallarından 

kapı toplardamarı ile karaciğere taşınır. 

139


Üst ana toplardamar 

Sol köprücük 

altı toplardamarı 

Göğüs kanalı 

Alt ana toplardamar 

Karaciğer üstü toplardamar 

Karaciğer 

Peke sarnıcı 

Lenf düğümleri 

Kapı toplardamarı 

Kılcal kan damarları 

Lenf kılcalı 

İnce bağırsak 

Resim 2.70: Sindirim ürünlerinin dolaşıma katılma yolları 

Sindirim sistemini oluşturan kısımların görevleri ve işlevleri Tablo: 2.1’de özetlenmiştir. 

Sindirim 

sisteminin 

kısımları 

Ağız, 

tükürük 

bezleri 

Yemek 

borusu 

Mide 

Onikiparmak 

bağırsağı 

İnce 

bağırsak 

Kalın 

bağırsak 

Anüs 

Görevleri 

Besinleri 

yumuşatma, 

pişmiş nişastanın 

maltoz ve 

dekstrine 

parçalanması 

Besini 

mideye 

iletmek 

Karaciğer ve 

pankreas 

salgılarının 

toplandığı ve 

kimyasal 

sindirimin 

yapıldığı yer 

Sindirim 

ve emilim 

Minerallerin, 

vitaminlerin 

ve fazla 

suyun emilimi, 

sindirilmemiş 

atıkların 

toplanması 

Proteinlerin 

polipeptitlere 

dönüştürülmesi 

Atıkların 

atılması 

Enzimler Amilaz Pepsin 

Tripsin, 

kimotripsin, 

lipaz, amilaz 

Maltaz, sükraz, 

laktaz, 

dekstrinaz, 

erepsin 

Enzim 

kaynağı 

Tükürük bezleri 

Mide 

bezleri 

Pankreas 

İnce 

bağırsak 

Sindirilen 

madde 

Pişmiş nişasta 

Proteinler 

Nişasta, 

polipeptit, yağ 

Maltoz, 

sükroz, 

laktoz, 

dekstrin, 

peptit 

Oluşan 

ürün 

Maltoz, desktrin 

Polipeptitler 

Maltoz, 

peptit, yağ 

asitleri, gliserol 

Amino 

asitler, basit 

şekerler 

Tablo 2.1: Sindirim sistemi kısımlarının görevleri ve işlevleri 

140


2. 

Ünite 

11.2.4.2. Sindirim Sisteminin Sağlığı 

Besinlerin hücreler tarafından kullanılabilir hâle gelmesi, sindirim sistemi organlarının sağlıklı olması 

ile mümkündür. 

Sindirim olayı ağızda başladığından ağız ve diş sağlığına özen gösterilmelidir. Dişler her yemekten 

sonra fırçalanmalı, diş çürükleri zamanında tedavi edilmelidir. Diş sağlığı için kalsiyum, fosfor ve flor 

bakımından zengin besinler tüketilmelidir. 

Sindirim sisteminde sıklıkla görülen hastalıklar gastrit ve ülserdir. 

Stres, sigara, alkol, aşırı sıcak ve soğuk 

içecekler ve yiyecekler mide salgısını artırarak 

mukozanın dayanıklılığını azaltır. Buna 

bağlı olarak bazı bakteriler mide mukozasının 

iltihaplanmasına neden olarak gastrit 

hastalığına, eğer yaraya dönüşürse mide 

ülserine neden olur. Bu yara onikiparmak 

bağırsağında olursa duedonum ülseri adını 

alır (Resim 2.71.). 

Turşu, acı, baharatlı besinler, nohut, fasulye 

gibi baklagiller, alkol, kafein, konserve, 

kızartma ve çiğ sebzeler bu tür hastalar için 

sakıncalıdır. 

Besinler az, sık ve yavaş yenmeli, ağızda 

iyice çiğnenmelidir. Yeterli ve dengeli beslenilmelidir. 

Duedonum 

ülseri 

Onikiparmak 

bağırsağı 

Mukozada 

yara oluşumu 

Mide ülseri 

Resim 2.71: Mukoza iltihabının yaraya dönüşümüyle oluşan 

ülserin şematik gösterimi. 

Çok yağlı kızartmalar, tütsülenmiş ve yanmış ızgaralar, yiyeceklere katılan renk maddeleri, sigara, 

alkol kullanımı, mide ve bağırsak kanserine neden olabilmektedir. 

Çiğ yenen etler, iyi yıkanmayan sebzeler parazit yumurtalarının alınmasına ve bağırsak kurtlarının 

oluşumuna neden olur. Bu nedenle sebze ve meyveler temiz, bol su ile yıkanmalı; etler iyi pişirilmeli; 

salam, sosis, sucuk gibi besinler çiğ olarak tüketilmemelidir. 

Eller sık yıkanmalı ve hijyene önem verilmelidir. Sindirim sisteminin sağlığı için tüketilen besinlerin 

temiz olması çok önemlidir. Çünkü birçok hastalık etkeni iyi yıkanmamış sebze ve meyvelerin tüketilmesi 

ya da kirli suların kullanılmasıyla vücuda alınır. Tifo, kolera ve dizanteriye neden olan mikroorganizmalar 

bu yolla vücuda alınarak çoğalır ve bağırsak enfeksiyonuna neden olur. 

Bağırsak enfeksiyonlarının önemli sonuçlarından birisi de ishâldir. İshâl, dışkının çok sık ve sulu 

olarak dışarı atılmasıdır. Besinlerin iyi yıkanmadan yenmesi, besin zehirlenmeleri, ateşli hastalıklar, enzim 

aktivitesinin yavaşlaması gibi durumlar ishâle neden olabilir. Bunun sonucunda ishâle bağlı olarak 

vücutta fazla oranda su ve mineral kaybı gerçekleşir. 

Sindirime yardımcı organlardan pankreas ve karaciğerin sağlığı hem sindirim sisteminin sağlıklı 

çalışabilmesi hem de genel vücut sağlığının korunması açısından çok önemlidir. Çünkü bu organlar 

vücudumuzda önemli görevleri yerine getirmektedir. Örneğin, uzun süre alkol tüketimi, safra kesesinde 

oluşan taşlar ve bazı mikroorganizmaların yol açtığı enfeksiyonlar pankreas ve karaciğerin iltihaplanmasına 

neden olan önemli faktörlerdir. 

141


Pankreas iltihabı, pankreasın görevini yapmasını engelleyebilir ve kansere dönüşebilir. Hepatit virüsleri, 

karaciğer iltihaplanmasına neden olarak sarılık oluşturabilir. 

Karaciğerin safra yapamaması durumunda safra pigmenti olan bilirubin miktarı artar. Bilirubin kana 

karışarak derinin ve göz akının sararmasına neden olur. 

Herhangi bir nedenle oluşan safra taşlarının koledok kanalını tıkaması da safranın bağırsağa boşalmasını 

önler. Safra, karaciğer tarafından geri emilerek kana karışır ve sarılığa neden olur. Alkol, hepatit 

virüsleri ve gereksiz alınan ilaçlar karaciğer hücrelerinin yağlanmasına, karaciğer dokusunun sertleşmesine 

neden olarak siroz hastalığını oluşturur. 

Kedi ve köpek tüylerinden geçen parazitler ve kıllar da karaciğerde kistlerin oluşmasına neden olabilir. 

Bu durumda karaciğer görevini yapamaz. 

Karaciğer nakli, dokularda uyum problemi nedeniyle zor ve pahalı bir uygulamadır. 

Ne Öğrendik 

Konu içinde öğrendiklerinizi pekiştirmek için aşağıda verilen hormonları, sindirim sisteminin 

bölümlerini, yapı ve görevleriyle uygun şekilde eşleştiriniz. 

1 Enterogastron hormonları salgılanır. A Pankreastan bikarbonat iyonlarını salgılatır. 

2 Gastrin hormonu B Pankreas öz sularını salgılatır. 

3 Sekretin hormonu C Mide öz suyu salgılatır. 

4 Kolesistokinin hormonu Ç Onikiparmak bağırsağı 

5 

Yağların mekanik sindirimini sağlayan salgıyı 

depo eder. 

D 

Pankreas 

6 Hem enzim hem hormon üretir. E İnce bağırsak 

7 Proteinler polipeptitlere dönüştürülür. F Tükürük bezi 

8 Peristaltik hareketlerle besini mideye iletir. G Mide 

9 

Pişmiş nişastanın sindiriminde görevli 

amilaz enzimini üretir. 

H 

Safra kesesi 

10 Sindirim tamamlanır ve emilim gerçekleşir. I Yemek borusu 

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 

142

Okuma Metni 


2. 

Ünite 

İKİNCİ BEYNİMİZ HİSLERİMİZİ BELİRLİYOR 

Hemen hemen herkes, “mide kazınması” hissini 

bilir. Bu hissin nedeni midedeki sinir hücreleri ağıdır. 

İşte, bilim insanlarının mideye “ikinci beyin” ismini vermesinin 

tek sebebi de midede geniş yer kaplayan bu 

sinir ağlarıdır. Bu sinir ağları, midenin sindirim yapmak 

ya da ağrımaktan başka bir işi daha olduğunu gösteriyor. 

Bu küçük “beyin” kafatasımızın içindekiyle bir araya 

geldiğinde hem ruhsal durumumuzu etkiliyor, hem 

de bazı hastalıklarda önemli rol oynayabiliyor. New 

York Presbyterian Hospital (Niv York Presbiteryen Hospitıl) 

Hücre Biyolojisi ve Anatomisi Bölümü ile Colombia 

(Kolombiya) Üniversitesi Tıp Merkezinin yöneticisi 

Michael Gershon (Maykıl Gersin), enterik sinir sisteminin 

uzunluğunun yutaktan anüse kadar yaklaşık 9 metre 

civarında olduğunu ve ikinci beynimizde 100 milyon 

sinir hücresi bulunduğunu belirtmektedir. Bu sayı omurilik 

ile ısı, ağrı, basınç gibi duyuları algılamamızı ve 

onlara gereken yanıtları vermemizi sağlayan çevresel 

(periferal) sinir sisteminden çok daha fazladır. Midemizdeki 

bu sinir hücresi yığını, mide içindeki dünyayı, 

midenin içeriğini hissetmemizi sağlar. Bu sinir-hücresel 

(nöral) sistemin büyük kısmı, günlük öğütme işleri için 

kullanılır. Yiyecekleri parçalamak, besin maddelerini 

emmek ve atıkları çıkarmak gibi kimyasal işlemler, mekanik bir karıştırma ve ritmik kas hareketlerini 

gerektirir. “Böylece, kendi refleksleri ve hisleriyle donatılan ikinci beynimiz, beyinden bağımsız olarak 

mide davranışlarını kontrol edebilir” diye tanımlanmaktadır. 

Kaliforniya Üniversitesi David Geffen (Devid Giffen) Tıp Okulu Fizyoloji, Psikiyatri ve Biyodavranış 

Bilimleri profesörü Emeran Mayer (Emeran Mayer) ve bazı bilim insanları iç organlarla beyin 

arasındaki en önemli sinir olan vagusu oluşturan liflerin % 90’ının beyinden mideye değil de mideden 

beyne bilgi taşıdığını öğrendiklerinde çok şaşırmışlardı. İkinci beynimiz ruh hâlimizi, bilmediğimiz 

başka yollardan da bilgilendiriyor. Mayer, “Duygularımızın büyük bir kısmı büyük ihtimalle midemizdeki 

sinirlerden etkileniyor.” diyor. Gershon’a göre ise midemizdeki kazınma hissinin sebebi strese 

verdiğimiz fizyolojik tepkinin bir parçasıdır. Gershon’a göre örneğin, vagus sinirinin elektriksel uyarımı, 

depresyon tedavisinde faydalı olabilir. İki beynin taşıdığı benzerlikler yüzünden, aslında zihni 

hedef alan depresyon tedavileri bir yandan midemizi de etkiliyor. Enterik sinir sistemi tıpkı beyin gibi 

30’dan fazla nörotransmitter kullanırken vücuttaki serotoninin % 95’i bağırsaklarda bulunuyor. Bilim 

insanları enterik sinir sistemindeki serotoninin çeşitli hastalıklarda şaşırtıcı bir rolü olduğunu daha 

yeni keşfetti. Nature Medicine’da (Neyçur Medisın) yayımlanan bir çalışmaya göre, midede serotonin 

salınımını engelleyen bir ilaç kemik erimesinin de önüne geçebiliyor. 

TÜBİTAK, Bilim ve Teknik Dergisi, Şubat 2011 


143




1. Hücre içi ve hücre dışı sindirim nedir? Karşılaştırınız. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

2. Tükürük bezlerinin ve dişlerin sindirimdeki görevi nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

3. Karbonhidratların midede sindirilmeme nedeni nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

4. Sağlıklı bir insanda mide öz suyunda bulunan HCI, mide hücrelerine neden zarar vermez? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

5. Protein sindiriminde görev alan enzimler neden pasif (inaktif) olarak salgılanır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

6. Karaciğerin sindirimdeki görevi nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

7. Pankreasın sindirim ile ilgili salgıları nelerdir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

8. Kalın bağırsağın sindirimdeki görevi nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

9. İnce bağırsakta bulunan hangi yapılar besinlerin emilim miktarını artırır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

10. Bağırsak tembelliğinin nedeni nedir ve nasıl önlenebilir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

144


2. 

Ünite 




pepsin 

lenf 

1. Yağ + Su + Gliserol + 3 Yağ asiti 

2. + Su + Polipeptitler 

3. Polisakkaritler + Su + Maltoz + 

4. Sükroz + Su + + 

5. Peptit + Su + Amino asitler 

6. İnce bağırsak bezlerinden erepsin, ……..………… ve ................... denilen enzimler salgılanır. 

7. Bebeklerin midesindeki ……………………… enzimi süt proteinini çökeltir. 

8. Karaciğer ve pankreasın salgıları onikiparmak bağırsağındaki …………… …………. denilen 

yere akıtılır. 

kapı 

toplardamarı 

erepsin enterokinaz karbonhidrazlar lipaz 

dekstrin sükraz glikoz protein fruktoz 

vater 

kabarcığı 

amilaz 

9. Yağların sindirim ürünleri ince bağırsaktan ......................................... damarları ile taşınır. 

10. Karaciğere .................... ....................... ve ..................... ....................... ile kan gelir. 

C. Aşağıdaki ifadelerin doğru (D) ya da yanlış (Y) olduklarını karşılarına yazınız. 

1. Besinlerin hidrolizi sırasında enerji üretilmez. (......) 

2. Sindirim sonucu oluşan yapı birimleri hücrede enerji verici olarak kullanılabilir. (......) 

3. Midede yalnızca kimyasal sindirim gerçekleşir. (......) 

4. Sindirim sistemi sinir sistemi ve hormonlarla birlikte çalışır. (......) 

5. Gastrin hormonu yalnızca besinin mideye girmesiyle salgılanır. (......) 

6. Bağırsak enzimi olan enterokinaz, tripsinojeni tripsine dönüştürür. (......) 

7. Siroz, karaciğer hastalığıdır. (......) 

8. Safra tuzları, yağların kimyasal sindirimini sağlar. (......) 

9. Sindirimin tamamlandığı yer kalın bağırsaktır. (......) 

10. Pankreas salgıladığı bikarbonat iyonları ile ince bağırsak pH’sini düzenler. (......) 

lap 

karaciğer 

atardamarı 

145


Ç. Değerlendirme Testi 

1 . I. Pepsinojen 

II. Lipaz 

III. Amilaz 

IV. Kimotripsinojen 

V. Safra 

Pankreasın Wirsung kanalı aracılığıyla 

onikiparmak bağırsağına gönderdiği özsu 

içinde yukarıda belirtilenlerden hangileri 

bulunmaz? 

A) Yalnız V B) I ve V 

C) II, III ve IV D) II, III ve V 

E) I, II ve IV 

2 . I. Dipeptit Kimotripsin 

II. Maltoz Maltaz 

III. Polipeptit Erepsin 

IV. Yağ Lipaz 

V. Glikojen Amilaz 

Yukarıda verilen besin maddeleri enzimlerle 

eşleştirilmiştir. Buna göre doğru olmayan 

eşleşmeler hangileridir? 

A) Yalnız III B) Yalnız V C) I ve III 

D) III, IV ve V E) I, III ve IV 

4 . Madde miktarı 

I 

II 

III 

Zaman 

Yukarıdaki grafikte ağızda sindirim sonucu 

bazı besin maddelerinin miktarında oluşan 

değişim gösterilmiştir. 

Buna göre I, II ve III ile gösterilen maddeler 

aşağıdakilerden hangisi olabilir? 

I II III 

A) Protein Yağ Nişasta 

B) Protein Maltoz Yağ 

C) Nişasta Glikoz Amino asit 

D) Glikoz Amino asit Yağ asidi 

E) Yağ Glikoz Amino asit 

3 . Aşağıdaki şekilde karaciğere giren ve çıkan 

damarlar numaralarla gösterilmiştir. 

2 

Karaciğer 

1 

3 

Aort 

Yemekten hemen önce bu damarların taşıdığı 

kandaki glikoz miktarının azdan çoğa 

doğru sıralanışı nasıl olmalıdır? 

A) 2 - 1 - 3 B) 3 - 1 - 2 C) 1 - 3 - 2 

D) 3 - 2 - 1 E) 2 - 3 - 1 

5 . I. Kapı toplardamarı 

II. Karaciğer 

III. Karaciğer üstü toplardamarı 

IV. Alt ana toplardamar 

İnce bağırsak hücreleri tarafından emilen 

amino asitlerin kalbe ulaşana kadar izlediği 

yol aşağıdaki seçeneklerden hangisinde 

doğru olarak gösterilmiştir? 

A) I, II, III ve IV B) IV, III, I ve II 

C) I, II, IV ve III D) II, I, III ve IV 

E) IV, II, III ve I 

146


2. 

Ünite 

6 . Aşağıdakilerden hangisi lipaz enziminin 

etkinliğini artırır? 

A) Pepsinojen B) Safra 

C) Tripsinojen D) Amilaz 

E) HCI 

9 . I. Amino asit 

II. Glikoz 

III. Mineral 

IV. D vitamini 

V. Şilomikron 

Yukarıda verilenlerden hangileri ince bağırsak 

villuslarından emildikten sonra karaciğere 

uğramadan kalbe gider? 

A) Yalnız V B) IV ve V C) III ve IV 

D) II, III ve V E) I, II ve V 

7 . İnsanların kalın bağırsağında aşağıdaki 

olaylardan hangisi gerçekleşmez? 

A) Mukus salgılanması 

B) Yararlı bakterilerin vitamin sentezlemesi 

C) Suyun emilimi 

D) Besinlerin villuslardan emilimi 

E) Peristaltik hareketlerin olması 

10 . Enzimlerin en iyi çalıştıkları pH değerleri farklılık 

gösterir. 

Buna göre aşağıda belirtilen grafiklerden 

hangisi ağızda etkili olan enzim için geçerlidir? 

A) 

Reaksiyon 

hızı 

B) 

Reaksiyon 

hızı 

8 . I. Safra tuzları yağların mekanik sindiriminde 

rol oynar. 

II. Amilaz, asidik ortamlarda etkindir. 

III. HCI inaktif olan pepsinojeni aktifleştirir. 

IV. Peptitlere etki eden erepsin enzimi ince 

bağırsaktan salgılanır. 

C) 

0 7 14 

Reaksiyon 

hızı 

pH 

D) 

0 7 14 

Reaksiyon 

hızı 

pH 

V. Tüm besinlerin ince bağırsaktan emilim 

hızı aynıdır. 

0 7 14 

pH 

0 7 14 

pH 

Sindirim sisteminde gerçekleşen olaylar 

ile ilgili olarak yukarıda verilenlerden hangileri 

doğrudur? 

E) 

Reaksiyon 

hızı 

A) Yalnız II B) I, III ve IV 

C) I, II ve III D) III, IV ve V 

E) I, II ve V 

0 7 14 

pH 

147


11.2.5. Dolaşım Sistemleri 

Canlılar solunum, boşaltım, sindirim gibi yaşamsal olayları sürdürebilmek için enerjiye gereksinim 

duyar. Pek çok canlı bu enerjiyi oksijenli solunum reaksiyonları ile üretir. Çok hücreli canlıların yaşadıkları 

ortamdan aldıkları besin ve oksijenin hücrelere taşınması, metabolizma reaksiyonları sonucu oluşan 

atık maddelerin hücrelerden uzaklaştırılması gerekir. Bu görevlerin yerine getirilebilmesi özelleşmiş yapılar 

olan dolaşım sistemleri ile gerçekleştirilir. 

İnsanda dolaşım sistemleri, kan dolaşımı (Resim 2.72) ve lenf dolaşımı olarak iki grupta incelenir. 

Dolaşım sistemleri hücrelerin iç ortamla madde alışverişini sağlamalarının yanı sıra vücut ısısının düzenlenmesinde, 

bağışıklık sisteminin, iç salgı bezlerinin işlevini gerçekleştirmesinde ve sistemler arası 

iş birliğinin sağlanmasında görev alır. Böylece canlı, kararlı bir iç yapıya sahip olur. 

Resim 2.72: İnsanda kan dolaşım sistemini oluşturan kalp ve kan damarları 

148

İNSAN FİZYOLOJİSİ 2. 

Ünite 

11.2.5.1. Kan Dolaşım Sisteminin Yapı, Görev ve İşleyişi 

Kan dolaşımında görev alan doku ve organlar kalp, kan damarları ve kandır. Taşıma sıvısı olan kan, 

kalp tarafından tüm vücuda pompalanarak kan damarları ile doku ve organlara iletilir. Kapalı dolaşım 

olarak tanımlanan bu sistemde kanın hareketi hızlıdır. Böylece kısa sürede canlıların gereksinim duydukları 

maddeler hücrelere iletilirken atık maddelerin de uzaklaştırılması sağlanır. 

A. Kalbin Yapısı ve İşleyişi 

Kalp, göğüs boşluğunun biraz solunda 

iki akciğer arasında yer alır. Yetişkin 

Aort 

bir insanda yaklaşık 300g ağırlığındadır. 

Akciğer 

İnsan kalbi üstte iki kulakçık (atriyum), atardamarları 

Üst ana 

toplardamar 

altta iki karıncık (ventrikül) olarak dört 

Sol akciğer 

Sağ akciğer 

odacıklıdır (Resim 2.73.a). Kulakçığın toplardamarları 

toplardamarları 

Sağ kulakçık 

duvarları karıncığa göre daha incedir ve 

Alt ana 

kulakçık ile karıncık tam bir perde ile ikiye 

toplardamar 

ayrılmıştır. 

Kulakçıklar ile karıncıklar arasında 

ve atardamarların karıncıklardan çıktıkları 

bölgelerde kapakçıklar bulunur. 

Kalbin sağ kulakçığı ile sağ karıncığı 

Sol kulakçık 

Sol karıncık 

Koroner damarlar 

Sağ karıncık 

arasında üçlü kapakçık (triküsbit), sol 

kulakçığı ile sol karıncığı arasında ikili 

Resim 2.73.a: İnsan kalbinin dıştan görünüşü 

kapakçık (biküsbit) vardır. Karıncıklara 

doğru açılan bu kapakçıklar kan geçişinden 

sonra kapanarak kanın geri akışını Üst ana toplardamar 

önler (Resim 2.73.b). Karıncıkları atardamarlara 

Aort 

bağlayan bölgelerde ise ya- 

atardamarları 

Sol akciğer 

Sağ akciğer 

rım ay şeklinde (semilunar) kapakçıklar 

atardamarları 

Akciğer 

bulunur. Bu kapakçıklar kanın atardamar 


Semilunar kapakçık 


yönünde akışını sağlar. 


İkili kapakçık 

Akciğer 

Kalbin sağ kulakçığına alt ve üst 


ana toplardamarlar bağlanır. Sağ karıncıktan 

Üçlü kapakçık 

ise akciğer atardamarı çıkar. Kirli 

kanı taşıyan akciğer atardamarı kalpten 

çıktıktan sonra sağ ve sol akciğere gitmek 

üzere iki kola ayrılır. 



Kas bağları 


Aort kolu 

Kalbin sol kulakçığına her iki akciğerden 

ikişer tane olmak üzere dört akciğer 

Resim 2.73.b: İnsan kalbinin boyuna kesiti 

toplardamarı temiz kanı getirir. Sol karıncıktan çıkan aort (ana atardamar) ise tüm vücuda temiz 

kanı iletir. 

Kalp, dıştan içe doğru üç tabakadan oluşmuştur. Kalbin dış yüzeyinde çift katlı bir zar olan perikart 

bulunur. Zarlar arasındaki perikart boşluğu kalbin çalışmasını kolaylaştıran ve kalbi dış basınçlara karşı 

koruyan kaygan bir sıvı ile doludur. Ortada miyokart denilen ve kalbin ritmik çalışmasını sağlayan kalp 

kası vardır. 

149


Aorttan çıkan atardamarlar miyokart tabakasında kılcallara ayrılarak kalbi besleyen koroner damarları 

oluşturur. Koroner damarların tıkanması ya da daralması ile kalbe yeterince besin ve oksijen 

sağlanamaması kalp krizine neden olur. 

En içte ise kalbin iç yüzeyini örten ve kan damarlarının bulunmadığı tek tabakalı epitel dokudan 

oluşan endokart yer alır. 

Etkinlik: Memeli Kalbinin İncelenmesi 

Amaç 

Bir memeli kalbini inceleyerek yapısını kavrama 


• Koyun veya dana kalbi 

• Pens 

• Bistüri 




Koroner 

damarlar 

Sol 

kulakçık 

İkili kapakçık 


Aort 



Üçlü 

kapakçık 

Sınıfınızda gruplar oluşturunuz. Sakatatçıdan temizlenmiş koyun ya da dana kalbi alarak sınıfa 

getiriniz. 


Eldivenlerinizi giyiniz. Diseksiyon küvetine yerleştirdiğiniz kalbin dış görünüşünü inceleyerek sağ ve 

sol tarafını belirleyiniz. 

Kalbin çevresini saran yatay yağ tabakasını bulunuz. Bu tabaka, kulakçık ve karıncıklar arasındaki 

sınırda yer alır. Kalpte bulunan diğer yağ tabakası da kalbin sağ karıncığını sol karıncığından ayıran 

sınırı belirler. Her iki yağ tabakasından yararlanarak kalbin sağ ve sol bölümlerinde yer alan kulakçık 

ve karıncıkları belirleyiniz. 

Kalbin yapısındaki tabakaları inceleyiniz. Kalbin dış tabakasını oluşturan perikartın kaygan yapısına 

dikkat ediniz. 

Kalbi boyuna doğru iki parçaya ayırınız. Kulakçık ve karıncıklar arasındaki kapakçıklara dikkat ediniz. 

Kapakçıkları karıncık duvarına bağlayan bağ doku liflerini çekerek ne kadar sağlam olduklarını 

gözlemleyiniz. Sağ karıncık ile sol karıncık duvarlarının kalınlıklarını karşılaştırınız. 

Kalpteki damarların çeper kalınlıklarını inceleyiniz. Aort, akciğer atardamarı, akciğer toplardamarı, 

üst ve alt ana toplardamar ve koroner damarları belirleyiniz. Aortu uzunlamasına keserek yarım ay 

şeklindeki kapakçıkları inceleyiniz. 


1. Kalpte dıştan içe doğru hangi yapıları gözlemlediniz? 

2. Kalpten çıkan atardamarlar ile kalbe kan getiren toplardamarlar kalbin hangi bölümleriyle ilişkilidir? 

3. Atardamarlar ile toplardamarların çeper kalınlıkları farklı mıdır? Neden? 

4. Kalbin kulakçık duvarının karıncık duvarından daha ince olmasını nasıl açıklarsınız? 

5. Kalpteki kapakçıkları gözlemleyebildiniz mi? Kapakçıkların kalbin çalışmasındaki rolünü nasıl 

açıklarsınız? 

150


Ünite 

Kalbin Çalışma Mekanizması 

Kalbin çalışması kalp kasının kasılıp gevşemesi ile gerçekleşir. Kalpteki kasılma olaylarının kontrolü 

kendi yapısında bulunan özelleşmiş dokularla düzenlenir. Bu nedenle omurgalı kalbi vücuttan çıkarılıp 

uygun bir kültür ortamına konulduğunda kasılmayı sürdürebilir. 

Kalbin kasılması sağ kulakçık duvarında bulunan ve sinoatrial (SA) düğüm denilen özelleşmiş 

kas dokusunun otonom sinir sistemi tarafından uyarılması ile başlar. Sinoatrial düğümün uyarılması ile 

oluşan impuls, her iki kulakçığa yayılır ve kulakçıklar kasılır. Buradan yayılan impulslar, kulakçıklar ile 

karıncıklar arasındaki atriyoventriküler (AV) düğüme ulaşır. Atriyoventriküler düğümden çıkan özelleşmiş 

kas telciklerine his demetleri denir. His demetleri karıncıkların her tarafına yayılır ve impulsların 

karıncıklara iletilmesi ile karıncıklar kasılır. Böylece kalbin kasılıp gevşemesi sağlanır. Kan sürekli olarak 

kulakçıklardan karıncıklara ve oradan atardamarlara iletilir (Resim 2.74). 

Sinoatrial düğüm 



Atriyoventriküler düğüm 


Lifler 


His demetleri 

Resim 2.74: Kalbin çalışması kalpte bulunan özelleşmiş yapılar ile sağlanır. 

Kalbin çalışmasının kontrolü her ne kadar kendi yapısındaki özelleşmiş dokularla sağlansa da bazı 

faktörler sinoatrial düğümü uyararak kalbin ritmik kasılması üzerinde etkili olur. Örneğin, sempatik sinirler, 

adrenalin ve tiroksin hormonları, kafein, nikotin ve tein gibi uyarıcı maddeler, yüksek ateş, kandaki 

karbondioksit yoğunluğunun artması kalbin daha hızlı çalışmasına neden olur. 

Parasempatik sinir olan vagus siniri ve asetilkolin hormonu ise hızlanan kalp ritmini yavaşlatarak 

normale döndürür. 

Kalbin çalışması sırasında kulakçık ve karıncıkların kasılmasına sistol, gevşemesine diastol denir. 

Kasılma, kanın hareketi için itici bir güç oluşturur. Kulakçık ve karıncıkların kasılıp gevşemeleri birbirine 

zıttır. Biri kasılırken diğeri gevşer. 

Kulakçıkların gevşemesi sırasında sağ kulakçık, vücuttan gelen alt ve üst ana toplardamarların getirdiği 

karbondioksit miktarı yüksek kirli kan ile sol kulakçık, akciğer toplardamarlarının getirdiği oksijen 

miktarı yüksek temiz kan ile dolar. 

151


Kulakçıklar kasıldığında karıncıklar gevşer ve kulakçıklardan gelen kan ile dolar. Karıncıkların kasılması 

ise kanı atardamarlara pompalar . Kan, sağ karıncıktan akciğer atardamarına, sol karıncıktan aort 

denilen ana atardamara ritmik kasılmalara bağlı olarak pompalanır (Resim 2.75). 

Kalp kısa bir süre dinlenir 

ve periyodik olarak kalp 

atımı tekrarlanır. 



Kulakçıkların kasılması ile kan 

karıncıklara geçer. 



Kalp atışı 

Kalp atışı 

Karıncıklar kanla dolarak 

kasılmaya başlar. 

Kalp atışı 

Karıncıklar 

gevşer. 

Karıncıkların kasılması 

ile kan atardamarlara 

pompalanır. 

Resim 2.75: Kalbin çalışmasının şematik gösterimi 

Kalbin her atışı 0,85 sn sürer. Kulakçıklar 0,15 sn’de, karıncıklar 0,30 sn’de kasılır. 0,40 sn’de ise 

kalp dinlenir. Her kasılmada kalpten 70 mL kan atardamarlara pompalanır. Kalbin ritmik olarak kasılıp 

gevşemesinin atardamarlarda hissedilmesine nabız denir. Nabız, kalp atış sayısını verir. Sağlıklı, yetişkin 

bir insanda kalp atış sayısı dakikada 70-80 kadardır. 

Kalbin kasılıp gevşemesi sırasında kanın atardamar duvarına yaptığı basınca kan basıncı ya da 

tansiyon denir. Karıncıkların kasılması sırasında kanın atardamarlara uyguladığı basınç büyük tansiyon 

(sistolik kan basıncı), karıncıkların gevşemesi anındaki kan basıncı ise küçük tansiyon (diastolik basınç) 

olarak tanımlanır. Sağlıklı bir yetişkinde dinlenme hâlinde büyük tansiyon 120 mm Hg, küçük tansiyon 

80 mm Hg’dir. 

152


Ünite 

Kanın Vücutta Dolaşımı 

İnsanda kan dolaşımı, küçük ve büyük kan 

dolaşımı olarak ikiye ayrılır (Resim 2.76). 

Küçük kan dolaşımı, kalbin sağ karıncığında 

başlar, sol kulakçığında sonlanır. Kalbe 

gelen kirli kanın oksijen ile zenginleştirilmesi için 

akciğerlere gönderilmesi ve tekrar kalbe iletilmesine 

küçük kan dolaşımı denir. 6 sn. süren 

bu olayda sağ kulakçıktan sağ karıncığa geçen 

karbondioksit yüklü kan, karıncığın kasılmasıyla 

akciğer atardamarı ile akciğere pompalanır. 

Kılcal kan damarları ile çevrili olan akciğer alveollerinde 

oksijen kana, kandaki karbondioksit 

ise alveollere geçer. Oksijen bakımından zenginleşen 

akciğer toplardamarları, kanı kalbin sol 

kulakçığına getirir. Böylece kalp ile akciğerler 

arasındaki küçük kan dolaşımı sonlanır. 

Büyük kan dolaşımı, kalbin sol karıncığında 

başlar, sağ kulakçığında sonlanır. 30 sn. 

süren bu olayda sol kulakçıktan sol karıncığa 

geçen temiz kan, karıncığın kasılmasıyla aorta 

pompalanır. Aort, kalpten çıktıktan sonra sola 

kıvrılarak bir yay oluşturur ve vücudun hem üst 

Üst ana 

toplardamar 

Akciğer 

atardamarı 




Karaciğer 

kılcalları 

Kapı 

toplardamarı 

Böbrek 

toplardamarı 

Baş kılcalları 

Başa giden 

atardamar 

Akciğer 

kılcalları 

Akciğer 

toplardamarı 



Aort 

Karaciğer 

atardamarı 

Bağırsak 

atardamarı 

Bağırsak kılcalları 

Böbrek atardamarı 

Böbrek kılcalları 

Vücudun alt 

bölgesindeki 

kılcallar 

Resim 2.76: İnsanda kan dolaşımı 

hem alt bölgesindeki organlara kan götüren atardamarlara ayrılır. Doku hücreleri ile kan arasındaki 

madde alışverişi kılcal damarlarda gerçekleşir. Daha sonra karbondioksit yüklenen kanın alt ve üst ana 

toplardamarlar ile kalbin sağ kulakçığına getirilmesiyle büyük kan dolaşımı tamamlanır. 

B. Kan Damarlarının Yapısı ve Görevleri 

Kan dolaşım sisteminde atardamar, toplardamar ve kılcal damar olmak üzere üç tip damar bulunur 

(Resim 2.77). 

Endotel 

tabaka 

Düz kas 

Bağ doku 

Atardamar 

ucu 

Toplardamar 

ucu 

Kılcal damar ağı 

Atardamar 

Toplardamar 

Resim 2.77: İnsanda kan damarlarının yapısı 

153


1. Atardamarlar: Kanı kalpten uzaklaştıran ve organlara götüren damarlardır. Akciğer atardamarı 

hariç tüm atardamarlar, oksijen bakımından zengin kan taşır. Atardamarlarda kan basıncı yüksektir (Grafik 

2.4). Damarların çeperleri kalın, çapları küçüktür. Atardamarlar dıştan içe doğru üç tabakadan oluşur. 

Dış tabaka, lifli bağ dokusundan yapılmıştır ve kan basıncına karşı damarın dayanıklı olmasını sağlar. 

Orta tabaka, düz kaslardan oluşmuştur. Bu tabakada bulunan elastik lifler, damarlara verdiği esneklikle 

kanın hareketini kolaylaştırır. 

İç tabaka ise tek katlı yassı epitel dokudan oluşur. Endotel denilen bu tabaka kanın kolayca hareket 

etmesini sağlayan kaygan bir yüzey oluşturur. 

Atardamarlardaki kanın hareketinde; karıncıkların kasılmasıyla oluşan kan basıncı, atardamarların 

yapısındaki düz kasların hareketi, yer çekimi ve arkadan gelen kanın öndekini itmesi etkilidir. 

2. Toplardamarlar: Kanı doku ve organlardan kalbin kulakçıklarına getiren damarlardır. Atardamarlarda 

olduğu gibi toplardamarlar da üç tabakadan oluşur. Ancak dış tabakada bağ dokusu lifleri azdır, 

orta tabakada ise elastik lif miktarı çok azdır. Toplardamarlarda kan basıncı düşüktür. Bu damarların 

çeperleri atardamarlardan daha ince, çapları daha büyüktür. Bu nedenle daha çok kan bulundurur. Kanın 

akış hızı ise atardamarlardan daha yavaştır (Grafik 2.5). 

Kan basıncı 

Kan akış hızı 

Atardamar 

Kılcal 

damarlar 

Toplardamar 

Atardamar 


Toplardamar 

Kapakçık 

Grafik 2.4: Kan basıncı damarlarda farklılık 

gösterir. 

Çizgili 

kas 

Alt 

kapakçık 

Kapakçık kalp 

yönüne açılır. 

Çizgili kas 

kasılır. 

Kapakçık 

kapanır. 

Resim 2.78: Çizgili kaslar ve toplardamardaki kapakçıklar 

kanın kalbe taşınmasında yardımcıdır. 

Grafik 2.5: Kanın akış hızı damarlarda farklılık 

gösterir. 

Vücudun üst bölgelerindeki kanın kalbe akışında 

yer çekimi rol oynar. Vücudun alt bölgelerindeki 

kanı kalbe getiren toplardamarlarda ise 

tek yöne açılan ve kanın yer çekimine bağlı olarak 

geriye akışını önleyen kapakçıklar bulunur 

(Resim 2.78). Ayrıca damarların etrafındaki iskelet 

kasları, soluk alma sırasında göğüs boşluğunun 

artan hacmi, kulakçıkların gevşemesi ile 

oluşan emme basıncı toplardamarlardaki kanın 

hareketinde etkilidir. 

3. Kılcal Damarlar: Kapiler damar olarak 

da adlandırılan kılcal damarlar, atardamarlar ve 

toplardamarlar arasında bulunur. 

154

Kan basıncı 


Ünite 

Kan ile doku sıvısı arasında madde alışverişini sağlayan kılcal damarlar tek katlı yassı epitel dokudan 

(endotel) oluşur. Tüm vücudu bir ağ gibi saran kılcal damarlar geniş bir yüzey oluşturur. Vücut hücreleri 

ile kılcal damarlar arasında doku sıvısı bulunur. Kılcal damarların endotelinde bulunan porlardan 

kan hücreleri ve büyük kan proteinleri dışında, plazmada çözünmüş hâlde bulunan maddeler geçebilir. 

Kanda çözünmüş maddeler kılcal damarlardan doku sıvısına geçerken doku sıvısındaki maddeler de 

kılcal damarlara geçer. 

Kılcal damarlarda kanın akış hızı çok düşüktür. Kanın akış hızının düşük olması kan ile doku sıvısı 

arasındaki madde alışverişini kolaylaştırır. 

Kan ile hücreler arasındaki madde alışverişinde kan basıncı ile osmotik basınç etkilidir. Osmotik 

basınç, kan plazmasındaki albümin ve globülin proteinlerinin yoğunluğundan kaynaklanır. Bu proteinler 

büyük moleküllü olduklarından damar dışına çıkamaz ve kanın osmotik basıncının damar boyunca sabit 

kalması sağlanır. Kalbin kasılması ile oluşan kan basıncı atardamar ucundan toplardamar ucuna doğru 

azalır. Kılcal damarların atardamar ucunda kan basıncı, osmotik basınçtan yüksek olduğundan kan plazmasındaki 

su ve çözünmüş maddeler difüzyonla doku sıvısına geçer. Kan basıncının kılcal damarların 

toplardamar ucuna doğru gittikçe azalması, damar boyunca sabit kalan osmotik basıncın altına düşmesine 

neden olur. Osmotik basıncın kan basıncından yüksek olması doku sıvısındaki su ve çözünmüş 

maddelerin tekrar kana geçmesini sağlar (Grafik 2.6). Ancak kanı terk eden akyuvarlar, bazı proteinler 

ve suyun bir kısmı kana geçemez, lenf sistemi aracılığıyla kan dolaşımına geri döner. 

Kan basıncı 

40mmHg 

Osmotik basınç 

25mm Hg 

Atardamar ucu 

Kan akışı 

Kılcal damar 

Toplardamar ucu 

Kan akışı 

Osmotik basınç 

25mm Hg 

Kan basıncı 

15mmHg 

mmHg 

40 

Doku sıvısı 

25 

15 

Osmotik 

basınç 

Ne Öğrendik 

Grafik 2.6: Kılcal damarlar ile doku sıvısı arasındaki madde alışverişinde kan basıncı ve osmotik basınç etkilidir. 

Kalbin bölümleri, uyartı noktaları ve kalple ilişkili damarlar numaralandırılarak verilmiştir. Bu 

numaraları kalbin çalışmasını ve kan dolaşımını özetleyecek şekilde sıralayınız. 

Kalbin sağ kulakçığı (1) Sinoatrial düğüm (2) Akciğer toplardamarı (3) 

Karıncıkların sistolü (4) Antriyoventriküler düğüm (5) Akciğer atardamarı (6) 

His demeti (7) Aort (8) Alt ve üst ana toplardamarı (9) Kulakçıkların sistolü (10) 

I 

I 

10 ve ve 

I I 

155

14243 

14243 


C. Kanın Yapısı ve Görevi 

Kan, yaşamın sürmesini sağlayan 

en önemli vücut sıvısıdır. Hafif 

alkali olan kan pH’si 7,4’tür. 

Kan, kalp ve damarlar aracılığıyla 

tüm vücudu dolaşarak besin moleküllerini, 

solunum gazlarını, hormonları, 

mineralleri, vitaminleri ve atık 

ürünleri ilgili yerlere taşır. 

Pıhtılaşma mekanizması ile kan 

kayıplarını önler. 

Kan santrifüj edildiğinde 

içerisindeki 

maddeler ve kan 

hücreleri yoğunluklarına 

göre dağılır. 

Plazma 

(%55) 

Kan hücreleri 

(%45) 

Vücut sıcaklığının ayarlanmasında, asit baz dengesinin sağlanmasında ve osmotik dengenin düzenlenmesinde 

işlev görür. 

Vücut savunmasında rol oynar. Kanın %55’ini plazma,%45’ini kan hücreleri oluşturur (Resim 2.79). 

a. Plazma: Plazmanın %90-92’sini su, %7-8’ini kan proteinleri oluşturur. Ayrıca plazma içinde glikoz, 

amino asit gibi yapı birimleri, vitaminler, mineraller, hormonlar, enzimler ve antikorlar bulunmaktadır. 

Kan plazmasında bulunan bu maddeler kan ile doku sıvısı arasında sürekli yer değiştirir. 

Plazmada bulunan en önemli proteinler albümin, globülin ve fibrinojendir. 

Albümin ve globülinler büyük moleküllü olduklarından damar dışına çıkamaz ve kanın osmotik basıncına 

neden olarak suyun plazma ile doku sıvısı arasındaki dengesini sağlar. Ayrıca bazı globülinler, 

hastalıklara neden olan mikroorganizmalara karşı koruyucu antikor olarak görev yapar. 

Fibrinojen, kanın pıhtılaşmasında rol oynayan bir proteindir. Oluşan pıhtı kısa sürede yara üzerini 

kapatarak kan kaybını önler. Plazmanın fibrinojenden arındırılmış kısmına ise serum denir. Serum, çeşitli 

hastalıkların teşhis ve tedavisinde kullanılır. 

b. Kan hücreleri: Kan plazmasında alyuvar (eritrosit) ve akyuvar (lökosit) olmak üzere iki tip hücre 

vardır. Ayrıca kanda kemik iliğindeki büyük hücrelerin parçalanmasıyla oluşan, çekirdek içermeyen, 

kanın pıhtılaşmasında rol oynayan ve kan pulcukları (trombosit) olarak adlandırılan hücre parçacıkları 

da bulunur. 

Alyuvarlar: Kan içinde en bol bulunan hücrelerdir. 1mm 3 kanda, 4,5-5 milyon kadar alyuvar bulunur. 

Bu oran kadın ve erkekte farklı olabildiği gibi yaşanılan coğrafi bölgelere göre de değişir. Örneğin, dağlık 

alanlarda yaşayan insanlarda atmosfer oksijeninin azalmasına bağlı olarak alyuvar sayısı artmaktadır. 

Alyuvarlar kırmızı kemik iliğinde üretilir. Yapılarında demir içeren bir protein olan hemoglobin bulunur. 

Hemoglobin kana kırmızı rengini verir ve oksijen ile karbondioksidin taşınmasında görev alır. Alyuvarların 

yüzeyinde bulunan glikoproteinler ise kan gruplarının belirlenmesini 

sağlar (A,B ve Rh glikoproteinleri). 

Alyuvarlar ilk oluştuklarında çekirdeklidir. Bu hücreler 

olgunlaşıp kana geçtiklerinde çekirdeklerini ve zarlı organellerini 

kaybederek ortası çökük bir şekil alır (Resim 

2.80). Bu özellikleri hem kılcal damarlardan geçiş kolaylığı 

sağlar hem de hemoglobin taşıma kapasitelerini artırır. 

Tüm memelilerin alyuvarları çekirdeksizdir. Bu nedenle 

alyuvarlar bölünemez ve kendilerini yenileyemez. 

Yaklaşık 120 gün yaşar. Ömrü biten alyuvarlar karaci- 

Resim 2.80: Alyuvar hücreleri 

14243 

14243 

Hormon, vitamin, antikor 

ve diğerleri (%3) 

Albümin, globülin, 

fibrinojen vb. (%7) 

Su (%90) 

Akyuvarlar ve kan 

pulcukları (% 1) 

Alyuvarlar (%99) 

Resim 2.79: Kan, plazma ve kan hücrelerinden oluşur. 

123 

156


Ünite 

ğer ve dalak tarafından parçalanır. Açığa çıkan demir molekülleri yeniden alyuvar yapımında kullanılır. 

Akyuvarlar: Lökosit olarak da tanımlanan akyuvarlar 1 mm 3 kanda, yaklaşık 6000-10.000 kadar 

bulunur. Akyuvarlar kırmızı kemik iliğinde üretilir. Bazı akyuvar çeşitleri üretildikten sonra dalak, timüs 

bezi, lenf düğümleri gibi lenfatik organlarda aktifleşir. Ömürleri birkaç gündür. Renksiz ve çekirdekli kan 

hücreleridir. 

Bağışıklık sisteminin önemli hücreleri olan akyuvarların bir kısmı, kılcal damar duvarından doku 

sıvısına geçerek bakterileri fagositozla yutabilen hücrelere dönüşür. Bir kısmı ise özgül bağışıklığın sağlanmasında 

görevli olan T ve B lenfositlerini oluşturur. Kemik iliğinde üretilen bu hücreler olgunlaştıkları 

yere göre isimlendirilir. 

Timüs bezinde olgunlaşan lenfositler T lenfositleri adını alır. Olgunlaşmalarını fetüs döneminde karaciğerde, 

doğumdan sonra kemik iliğinde tamamlayanlar ise B lenfositleri olarak adlandırılır. T lenfositleri 

antijenle doğrudan temas ederek salgıladıkları kimyasal maddelerle onları yok eder. Diğer savunma 

hücrelerini antikor üretmesi için uyararak vücut savunmasında rol oynar. B lenfositleri ise antijeni tanır ve 

antijenin yapısına uygun antikor üretir. Lenfositler sinir dokusu hariç her dokuda bulunur. 

3 

Bilelim 

Yaralanmalarda Kan Nasıl Pıhtılaşır? 

Kan, damar içinde dolaşırken plazma içinde bulunan heparin sayesinde pıhtılaşmaz. Eğer damar 

zedelenirse kan, damar dışına çıkar ve trombositler sürtünmeye bağlı olarak parçalanır. Trombositlerden 

ve hasar gören damar çeperinden tromboplastin salgılanır. Tromboplastin, K vitamini ve 

Ca +2 iyonları yardımıyla karaciğerde sentezlenen protrombini trombine dönüştürürken trombini de 

plazma proteini olan fibrinojeni fibrine dönüştürür. Fibrin lifli bir proteindir ve kan hücrelerini sararak 

çökeltir. İçinde alyuvarlar, akyuvarlar ve kan pulcuklarının olduğu, pıhtı olarak adlandırılan bir yapı 

oluşur. Oluşan pıhtı ile yara tıkanır ve kanama durur. Kan plazması içinde pıhtılaşmadan sorumlu 

faktörlerden birinin olmaması kanama sırasında önemli kan kayıplarına neden olur. 

Zedelenen 

damardan kan 

dışarı çıkar. 

Trombositler 

sürtünmeye 

bağlı parçalanır. 

Fibrinler tıkaç oluşturur. 

Sıra Sizde 

Kan bağışının hem toplumsal hem kişisel açıdan önemini tartışınız? 

Kan yapay olarak üretilemeyen bir dokudur ve tek kaynağı sağlıklı insanlardır. Bu nedenle 

Türkiye’de kan bağışı oranını artırmak için neler yapılabileceğini araştırınız. Bu konu ile ilgili projeler 

geliştiriniz. Bilgilerinizi sunum hazırlayarak arkadaşlarınızla paylaşınız. 

157


Etkinlik: Kan Hücrelerinin Mikroskopta Gözlenmesi 

Amaç 

Kanın yapısını kavrama 


• Mikroskop • Lam • Plastik eldiven 

• Metilen mavisi • Alkol (%70) • Pamuk • Damlalık 

• Parmaktan kan almak için özel iğne (Lanset) 


Bir elinize eldiven giyiniz ve lanseti alınız. Diğer elinizin bir parmağını alkollü pamuk ile temizleyiniz. 

Öğretmeninizin gözetiminde lanseti parmağınıza batırarak birkaç damla kanı, lam üzerine damlatınız 

(A). Lansetin tek kullanımlık olduğunu unutmayınız. Parmağınızı silerek diğer eldiveni giyiniz. 

Temiz bir lamın ucuna yakın bir yere koyduğunuz kanı, başka bir lam ile şekilde gösterildiği gibi ok 

yönünde yayınız (B-C). 

Bu yayma sonunda kan, lam üzerinde gittikçe incelen bir tabaka oluşturur. Daha sonra lamı oda 

sıcaklığında 2-3 dakika bekleterek kurumaya bırakınız. 

A B C 

Hazırladığınız preparatı mikroskopta inceleyiniz. 

Gördüğünüz kan hücrelerinin şeklini çiziniz. Bunların hangi kan hücreleri olduğunu belirtiniz. 

Preparatın üzerine birkaç damla metilen mavisi koyarak boyayınız. Sonra preparatın üzerine damıtık 

su dökerek yıkayınız. Preparatın kan tabakasını taşıyan kısmına dokunmayınız. Lamın alt yüzeyini 

kurutma kâğıdı ile silip, üst yüzeyini eğik tutarak lamı kuramaya bırakınız. 

Boyadığınız preparatı, mikroskobun küçük objektifiyle görüntü aldıktan sonra büyük objektif ile 

inceleyiniz. Gördüğünüz hücreleri, daha önce boyanmamış hâlde iken gördüğünüz hücreler ile 

karşılaştırınız. 


1. Alyuvarların şekli nasıldır? Bunun nedenini nasıl açıklarsınız? 

2. Alyuvarların sayısını, akyuvarlar ile karşılaştırınız. 

3. Kaç çeşit kan hücresi görebildiniz? 

4. Akyuvarların çekirdek yapıları birbirinden farklı mıdır? 

5. Boyama işlemi kan hücrelerinde hangi değişikliklere neden oldu? 

158


Ünite 

11.2.5.2. Kalp, Kan ve Damarların Sağlıklı Yapısının Korunması 

Dengesiz beslenme, hayvansal yağların ve karbonhidratların 

fazla tüketimi, sigara ve alkol kullanımı, kirli hava, stres, 

hareketsiz yaşam, diyabet, şişmanlık, yüksek tansiyon gibi durumlar 

kalp, kan ve damar sağlığını olumsuz etkiler. 

Kalbin beslenmesini sağlayan koroner damarlardan birinin 

ya da birkaçının daralması, sertleşmesi ya da tıkanması 

sonucu kalp kasının ilgili bölümü beslenemez, oksijen alamaz 

ve kalp kası zayıflar (Resim 2.81). Bu durum kalp krizine neden 

olur. Kalp krizi sonucu kas dokunun beslenemeyen bölümündeki 

hücreler ölür ve yenilenemez. Kalbin kanı yeterince 

pompalayamadığı bu durum kalp yetmezliği olarak tanımlanır. 

Resim 2.81: Koroner damarda tıkanma 

kalp kasının beslenmesini engeller. 

Boğaza yerleşen ve enfeksiyona neden olan beta hemolitik 

streptekok bakterilerinin kan dolaşımı ile dokulara yayılması böbrek yetmezliği ve eklem romatizmasına 

neden olabildiği gibi kalp kapakçıklarına yerleşerek kalp romatizması da oluşturabilir. 

Atardamar duvarının esnek bir yapıya sahip olduğunu öğrenmiştiniz. Damar duvarının esnekliğini 

yitirip sertleşmesine damar sertliği (arterioskleroz) denir. Damar sertliğinde damar içine doğru yağ 

ve kalsiyum tuzları birikerek plaklar oluşturur (Resim 2.82). Bu plaklar damarın tıkanmasına ve kalbin 

zayıflamasına neden olur. Buna bağlı olarak kalp krizi, beyin kanaması, yüksek tansiyon ve felç gibi 

hastalıklar ortaya çıkabilir. 

Resim 2.82: Damar iç çeperinde yağ birikimine bağlı damar sertliğinin oluşması 

Resim 2.83: Kangren oluşmuş 

parmaklar 

Atardamarların daralması ya da sertleşmesi sonucu kanın damar 

duvarına yaptığı basıncın artması ile hipertansiyon (yüksek 

tansiyon) oluşur. 

Atardamarların esnekliğini yitirmesi ve genişlemesi durumunda 

kan basıncı normal değerlerin altına düşer. Bu durum hipotansiyon 

(düşük tansiyon) olarak tanımlanır. 

Sigara, kalp ve damar sağlığı için son derece tehlikelidir. Sigaranın 

içinde bulunan nikotin, kanın damar içinde pıhtılaşmasına neden 

olur ve damarlar tıkanır. Tıkanan damar, ilgili organı besleyemez ve 

kangren oluşur. Bu da parmak veya bacağın kesilmesine neden olabilir 

(Resim 2.83). 

Yaşın ilerlemesi, hareket eksikliği, ayakta uzun süre kalma gibi 

nedenlerle toplardamarlar elastikiyetini kaybeder. Toplardamarlardaki 

tek yöne açılan kapakçıklar işlevini düzgün yapamaz hâle 

gelir. Kalbe doğru gitmesi gereken kan geriye doğru kaçma yapar 

159


ve toplardamarları dışa doğru zorlayarak şişmesine neden olur. 

Genelde mavi renkli ve genişlemiş olan bu damarlara varis denir 

(Resim 2.84). 

Kalp ve damar sağlığı için şunlara dikkat etmeliyiz: 

• İki saatten fazla sürekli oturmamalı ve ayakta kalınmamalıdır. 

• Yüzme, bisiklet kullanma ve yürüme gibi fiziksel aktiviteler yapılmalı, 

açık hava ve bol oksijenden yararlanılmalıdır. 

• Bol su içilmelidir. 

• Çok sıcak suyla banyo yapılmamalıdır. 

• Dar giysi giyilmemelidir 

• Sigara ve alkol kullanılmamalıdır. 

• Yeterli ve dengeli beslenilmeli, özellikle kızartma, tuzlu, şekerli, 

hamur işi, fast food türü yiyeceklerden uzak durulmalıdır. 

• Ağız içinde oluşan enfeksiyon ya da çürük diş varsa tedavi edilmelidir. 

Resim 2.84: Toplardamar çeperlerinin 

ve kapakçıklarının esnekliğini yitirmesi 

sonucu varis oluşur. 

Etkinlik: Nabız sayımızı ölçelim 

Amaç 

Nabız sayımının ölçümünü doğru yöntemlerle öğrenmek 


• Kalem 

• Defter 

• Saat 


Sağ elinizin iki, üç ve dördüncü parmaklarını yan yana getiriniz. 

Parmaklarınızı sol bileğinizin baş parmak hizasına gelen iç yüzüne koyunuz. 

Parmak uçlarında nabız vuruşlarını hissettiğinizde saate bakarak bir dakikadaki nabız atışını sayınız, 

ya da 15 saniye süresince sayarak 4 ile çarpınız. 

Nabız sayınızı arkadaşlarınızın nabız sayılarıyla karşılaştırınız. 


1. Sınıfınızda ki en yüksek nabız sayısı kaçtır? 

2. Sınıfınızın ortalama nabız sayısı kaçtır? 

3. Aynı yaş grubunda olduğunuz hâlde nabız sayılarınızın farklı olmasını nasıl açıklarsınız? 

Kan Dokusu Naklinde Doku Uyuşmazlığı 

Doku nakillerinin başarılı olabilmesi için aktarılan dokudaki antijenlerin aktarıldıkları organizmadaki 

doku ile uyumlu olması gerekir. Vücuda uyumlu olmayan dokuların nakledilmesi durumunda bağışıklık 

sistemi tepki gösterir. Vücut, nakledilen dokudaki antijenlere karşı antikor oluşturur. Oluşan antikorlar 

antijenleri etkisiz hâle getirir ve doku nakli başarısız olur. 

160


Ünite 

Günümüzde yapılan en başarılı nakil, kan grupları arasında yapılan kan doku nakilleridir. Kan grupları 

alyuvarların yüzeyindeki antijenler tarafından belirlenir. Bunlar A, B ve Rh antijenleridir. Kan nakillerinin 

başarılı olabilmesi için verici ve alıcının antijenlerinin uyumlu olması gerekir. Doku uyuşumazlığına 

örnek olarak anne ile fetüs arasında, Rh antijenine bağlı oluşan kan uyuşmazlığındaki antijen-antikor 

etkileşimi verilebilir. Kan uyuşmazlığı annenin Rh – , fetüsün ise Rh + olduğu durumlarda ortaya çıkar. 

Gebeliğe bağlı olarak plasentada oluşan bozulmalar veya ufak kanamalar fetüs kanının anne kanına 

karışmasına neden olabilir. Anne, fetüsteki Rh + antijeni ile karşılaştığında tanımadığı bu antijene 

karşı antikor oluşturur. Annenin bağışıklık sisteminin oluşturduğu antikorlar, plasenta ve göbek kordonu 

aracılığı ile fetüse ulaşır. Fetüsün alyuvarlarının parçalanmasına neden olur (Resim 2.85). Buna bağlı 

olarak kansızlık ve kalp yetmezliği ortaya çıkar. Alyuvarların parçalanması sonucu oluşan bilirubinin 

kana karışmasıyla fetüste sarılık oluşur. Kan uyuşmazlığında erken ve ölü doğumlar görülebilir. 

Alyuvar hücreleri 

Annenin kan 

damarı 

Annede oluşan 

Rh antikoru 

Fetüsün 

Rh antijeni 

Alyuvar 

parçalanması 

Plasenta 

Plasenta bozulmasıyla fetüsün 

kanı anne kanına karışır. 

Annede Rh + antijenine karşı 

antikor oluşur. 

Antikorlar bebeğin alyuvarlarını 

parçalar. 

Resim 2.85: Rh antijenine bağlı kan uyuşmazlığı 

Genel olarak ilk gebelikte annedeki antikorlar fetüse zarar verecek düzeye ulaşmadığından bebek 

sağlıklı doğabilir. Ancak ikinci ve daha sonraki gebeliklerde annede fetüse zarar verebilecek kadar çok 

antikor üretilebileceğinden gerekli önlemler alınmalıdır. Bunun için doğumdan sonraki 48-72 saat içinde 

anneye uygulanacak bir aşı geliştirilmiştir. Bu aşı ile fetüsten anneye geçen Rh antijenleri annenin savunma 

sistemini uyarmadan etkisiz hâle getirilir. 

Kan, yapay olarak üretilemeyen ve kaynağı canlı vücudu olan bir sıvıdır. Kan bağışı, kan bekleyen 

insanların hayatlarının kurtarılmasını sağlayan önemli bir davranıştır. Bu nedenle 50 kg’ın üzerinde 18-65 

yaş arasında bulunan, hemoglobin değeri normal olan ve önemli bir sağlık sorunu olmayan kişiler kan bağışında 

bulunmalıdır. Kan bağışı, aynı zamanda kan veren kişilerin de kan üretiminden sorumlu olan hücrelerinin 

uyarılarak yenilenmesini sağlar. 

Kan nakillerinde kanda bulunan bazı virüs ve bakteriler, alıcı kişinin doku ve organlarında hastalıklara 

neden olabilir. Bu nedenle kan nakillerinde test edilmiş kan kullanılır. 

Sıra Sizde 

A, B, AB ve 0 kan gruplu kişiler arasında yapılacak kan dokusu naklinde hangi grupların bir 

araya gelmesi doku uyuşmazlığını ortaya çıkarır? Kan nakillerinde başka hangi kriterlere bakılır? 

Araştırınız. Bilgilerinizi sunum hazırlayarak arkadaşlarınızla paylaşınız. 

161


Kan yolu ile bulaşan hastalıklar 

Frengi, hepatit B ve AIDS kan yoluyla bulaşan hastalıklara örnektir. Aşağıda frengi ve hepatit B ile 

ilgili kısa bilgiler verilmiştir. AIDS ise bağışıklık sistemi hastalıklarında açıklanmıştır. 

Frengi (Sifilis): Etkeni bakteri olan bulaşıcı bir hastalıktır. 

Bakteri, vücuda girdikten sonra kan ve lenf sistemine 

karışır. Hastalığın iki önemli belirtisi vardır. Birincisi, mikrobun 

girdiği deri yüzeyinde “şankr” adı verilen bir yara oluşur (Resim 

2.86). İkincisi de, ilgili lenf düğümlerinin şişmesidir. Kesin 

teşhis laboratuvar tetkikleriyle anlaşılır. 

Hekimin önerdiği şekilde ilaçların kullanılması ile tedavi 

edilebilen bir hastalıktır. Bu hastalık, anneden bebeğe plasenta 

aracılığı ile ya da doğum sırasında kandan geçerek Resim 2.86: Dudakta şankr denilen yara 

yeni doğan bebekte doğumsal frengi görülmesine neden olabilir. 

Hepatit B (HBV): Hepatit B virüsünün neden olduğu karaciğer iltihabı ve hasarı hepatit B hastalığı 

olarak tanımlanır. Hastalık etkeni; kan nakli, iğne, enjektör ve cinsel ilişkiyle bulaşmaktadır. Gebe olan 

anne adaylarına HBV bulaşması durumunda, doğum sonrasında bebek kontrol altına alınır. Hepatit B 

virüsü taşıyan kişiler hastalık belirtilerini göstermeden taşıyıcı konumda olabilir ve hastalığı başkalarına 

bulaştırabilir. Hastalık uzun dönemde karaciğer yetmezliği ya da karaciğer kanseri gibi ciddi sağlık sorunlarına 

yol açabilir. Hastalıktan korunmanın en etkili yolu aşı olmaktır. 

11.2.5.3. Lenf Dolaşımı 

Kılcal damarların atardamar 

ucundan boşluğa geçen sıvının 

tamamı toplardamar ucundan kılcala 

geri emilemez ve bazı küçük 

kan proteinleri doku sıvısında kalır. 

Eğer proteinler tekrar kana alınmazsa 

insan 24 saat içinde ölebilir. 

Hücreler arası boşlukta biriken sıvının 

kana dönüşü lenf sistemi ile 

sağlanır. 

Lenf sistemi, lenfositlerin oluşumunu 

ve olgunlaşmasını sağlayarak 

vücudun savunmasında da 

görev alır. Ayrıca ince bağırsaklardan 

emilen yağ asidi, gliserol ve 

yağda çözünen vitaminlerin kan 

dolaşımına katılmasını sağlar. 

Lenf dolaşımı, kan dolaşımına 

göre oldukça yavaştır. Yalnızca 

omurgalılarda görülen lenf dolaşımı; 

lenf sıvısı, lenf damarları ve lenf düğümlerinden 

oluşur (Resim 2.87). 

Başın sağından 

gelen lenf damarı 

Büyük lenf damarı 

Sağ köprücük altı 

toplardamarı 

Üst ana 

toplardamarı 

Bağırsaklardan 

gelen lenf 

damarları 

Başın solundan 

gelen lenf damarı 

Sol köprücük altı 

toplardamarı 

Göğüs kanalı 

Lenf düğümleri 

Peke sarnıcı 

Bacaklardan 

gelen lenf 

damarları 

Resim 2.87: İnsanda lenf dolaşımının şematik görünümü 

162


Ünite 

Atardamar 

Doku 

hücreleri 

Toplardamar 

Alyuvarlar 

Lenf 

kılcalı 

Kılcal 

damar 

ağı 

a. Lenf sıvısı: Lenf damarlarına geçen 

doku sıvısına lenf denir. Lenf sıvısında; makrofaj 

ve lenfosit adı verilen akyuvar hücreleri, 

küçük moleküllü proteinler, glikoz, amino asit, 

tuz ve su gibi maddeler bulunur. İçeriğinde alyuvar 

bulunmadığı için lenf sıvısı renksizdir ve 

akkan olarak tanımlanır. Ayrıca lenf, pıhtılaşmada 

görevli fibrinojen proteini de içermez. 

b. Lenf damarları: Lenf damarları, lenf 

kılcalları ile lenf toplardamarlarından oluşur. 

Lenf atardamarı bulunmaz. Dokular arasına 

yayılmış ince çeperli ve oldukça geçirgen olan 

lenf kılcalının bir ucu kapalıdır ve doku sıvısı 

ile temas hâlindedir. Diğer ucu ise lenf toplardamarına 

bağlanır. Vücudun alt bölgelerindeki 

lenf toplardamarlarında tek yöne açılan kapakçıklar 

bulunur. Bu kapakçıklar, lenf sıvısının 

kalp yönüne doğru akmasına yardımcıdır (Resim 

2.88). Ayrıca lenf sıvısının hareketinde kapakçıkların yanı sıra iskelet kaslarının hareketi, soluk alıp 

verme sırasında göğüs iç basıncında oluşan değişiklik ve arkadan gelen sıvının öndekini itmesi etkilidir. 

c. Lenf düğümleri: Lenf toplardamarlarının birleştikleri yerlerde oluşan 

yapılara lenf düğümü denir. Bademcikler, dalak, timüs bezi en önemli lenf düğümleridir. 

Koltuk altlarında, kasık bölgelerinde çok sayıda lenf düğümü bulunur. 

Lenf, kan dolaşım sistemine dönmeden önce lenf düğümleri aracılığı ile 

filtre edilir. Lenf düğümlerinde patojen mikroorganizmaları kısa sürede ortadan 

kaldıran lenfosit hücreleri üretilir. Mikroorganizmaların aşırı çoğalması 

lenf düğümlerinin şişmesine neden olur. 

Lenf damarlarının tıkanması ya da damarlarda bulunan kapakçıkların 

yapısının bozulması sonucunda, lenf sıvısının kan dolaşımına katılımı tam 

olarak gerçekleşemez ve doku arası boşluklarda sıvı birikir. Bu duruma ödem 

denir. Ayrıca kılcal damarlardaki kan basıncının artması, kılcal damarların 

geçirgenliğinin artması, dokulardaki sodyum miktarında oluşan değişiklikler 

Resim 2.89: Fil hastalığı de ödeme neden olabilir. 

Lenf damarları parazitlerle tıkanırsa doku sıvısının aşırı birikimine bağlı olarak özellikle bacaklarda 

aşırı şişmeler ortaya çıkar. Bu durum fil hastalığı olarak tanımlanır (Resim 2.89). 

Lenf sıvısı, iki yolla kan dolaşımına katılır: 

Birinci yol: Vücudun alt bölgelerinden yani bacaklar ve bağırsaklardan toplanan lenf sıvısı, lenf 

kılcalları ile peke sarnıcına aktarılır. Peke sarnıcı karın bölgesinde bulunan lenf damarlarının toplandığı 

kısımdır. Lenf buradan en büyük lenf damarı olan göğüs kanalına getirilir. Göğüs kanalı sol köprücük altı 

toplardamarına bağlanır. Ayrıca başın sol tarafı ve sol koldan gelen lenf damarları da buraya açılır. Sol 

köprücük altı toplardamarı, üst ana toplardamarla birleşerek toplanan lenf sıvısını kan dolaşımına katar. 

İkinci yol: Başın sağ tarafı, sağ kol ve gövdenin sağ yarısından toplanan lenf sıvısı, lenf kılcalları ile 

boyun bölgesindeki büyük lenf damarına getirilir. Bu damar da sağ köprücük altı toplardamarı ile birleşerek 

üst ana toplardamara bağlanır. Böylece lenf sıvısı kan dolaşımına katılır. Kan ve lenf yoluyla taşınan 

sıvılar kalbin sağ kulakçığında bir araya gelir. 

Lenf 

Plazma 

Resim 2.88: Lenf damarlarının kan damarları arasındaki 

dağılımı 

163


Lenf dolaşımının görevlerini kısaca şöyle açıklayabiliriz: 

• Doku arası boşluklara sızan sıvısının toplanarak kana geri verilmesini sağlar. 

• Lenf düğümleri lenfosit üreterek vücudun savunma sistemine yardımcı olur. 

• Yağların sindirim ürünlerinin ince bağırsaktan emilerek kan dolaşımına katılımını sağlar. 

11.2.5.4. Bağışıklık ve Çeşitleri 

Canlılar, kendi vücutlarına yabancı olan maddelere karşı doğal korunma 

sistemlerine sahiptir. İnsanda patojen özelliğe sahip mikroorganizmalara, 

anormal hücrelere ve yabancı maddelere karşı korunma ve 

savunma yeteneğine bağışıklık; bağışıklığı oluşturan organların tümüne 

bağışıklık sistemi denir. Savunmayı sağlayan bağışıklık hücreleri akyuvarlar, 

makrofajlar ve plazma hücreleridir. Bağışıklık hücrelerini üreten 

organlar ise dalak, timüs bezi, karaciğer, kemik iliği ve lenf düğümleridir. 

Vücuda girdiğinde antikor oluşumuna neden olan her türlü yabancı 

madde antijen olarak tanımlanır. Örneğin bakterilere, virüslere, mantarlara 

ait moleküller birer antijendir. Antijenlerin çoğu protein, nükleik asit 

ya da proteinlerle birleşmiş polisakkaritlerdir. Antijen, vücuda girdiğinde 

bağışıklık sistemi uyarılır ve özgül savunma proteinleri olan antikorlar 

üretilir. Bağışıklık sistemi hücreleri tarafından üretilen antikorlar, antijenlere 

özgüdür. Her antikor kendi yapısına uyan antijen ile birleşerek onu 

etkisiz hâle getirir. Buna antijen-antikor tepkisi denir (Resim 2.90). Antijen-antikor 

tepkimelerinin özgüllüğü, türler arasındaki akrabalık derecelerinin 

belirlenmesinde kullanılmaktadır. 

Antijen 

Antikor 

Resim 2.90: Antijen-antikor 

tepkisi 

A. Bağışıklık Çeşitleri 

Vücudumuza girmeye çalışan mikroorganizmalar, bağışıklık sisteminin savunma mekanizmaları ile 

karşılaşır. Savunma mekanizmalarını oluşturan çeşitli savunma hatları bulunmaktadır. Bu savunma hatlarının 

ilk ikisi özgül değildir. Yani vücudumuza zarar verecek olan tüm etkenlere karşı ayırım gözetilmeden 

savunma yapılır. 

Savunmanın üçüncü hattında ise vücudumuza giren mikroorganizmalar tanınmakta ve bu mikroorganizmalara 

özgü savunma yapılmaktadır. Savunma mekanizmalarına göre bağışıklık, özgül olmayan 

bağışıklık ve özgül bağışıklık olarak iki grupta incelenir (Şema 2.11). 

1. Özgül olmayan bağışıklık: Kişinin doğal 

yapısı ile mikroorganizmaların vücuda girmesinin 

Bağışıklık 

ve üremesinin önlenmesidir. Savunmanın ilk iki 

hattını oluşturur. 

• Savunmanın birinci hattı: Bu hattı oluşturan 

koruyucu mekanizmada bulunan mide asidi, 

tükürük, ter, gözyaşı gibi salgılar mikroorganizmaları 

yok edici özelliktedir. Antijenlerin yapısına ve 

türüne bağlı olmadan yapılan bu savunmada hastalık 

etkenlerinin vücuda girişi ağız, burun, mide, 

deri ve gözdeki salgılarla engellenir. 

164 

Özgül olmayan bağışıklık 

Deri 

Solunum 

yolları 

Gözyaşı 

Mide asidi 

ve enzimleri 

Tükürük 

İltihaplanma 

Yüksek ateş 

Fagositoz 

Doğal katil 

hücreleri 

İnterferon 

Şema 2.11: Bağışıklık çeşitleri 

Özgül bağışıklık 

Humoral 

bağışıklık 

Hücresel 

bağışıklık


Ünite 

Deri: Deride bulunan ter ve yağ bezlerinin salgıları pH’yı düşürerek mikroorganizmaların yerleşmesini 

ve üremesini önler. 

Solunum yolu: Havadan, solunum yoluyla alınan mikroorganizmalar, burun kılları ve soluk borusundaki 

hücrelerin oluşturduğu mukusla sarılarak dışarı atılır. 

Gözyaşı: Gözyaşında bulunan lizozim enzimi, çevreden göze gelen mikroorganizmaları parçalar. 

Mide asidi ve enzimler: Midedeki HCI ve enzimler, besinlerle vücuda giren mikroorganizmaları yok eder. 

Tükürük: Gözyaşında olduğu gibi tükürükte bulunan lizozim enzimi, ağız yoluyla giren mikroorganizmaları 

öldürücü özelliktedir. 

• Savunmanın ikinci hattı: Savunmanın birinci hattını geçen mikroorganizmalar, ikinci koruyucu 

mekanizma ile karşılaşır. Vücut sıcaklığının yükselmesi, fagositoz yapan hücreler, doğal katil hücreler, 

iltihaplanma (yangısal tepki) ve interferon adı verilen antimikrobiyal proteinler bu hatta etkilidir. 

Vücut sıcaklığının yükselmesi: Herhangi bir dokunun mikroorganizmalarla enfekte olması durumunda 

bazı akyuvarlar, pirojen adı verilen bir madde salgılayarak vücut sıcaklığının yükselmesini 

sağlar. Vücut sıcaklığının yükselmesi hem mikroorganizmaların üremesini engeller hem de fagositozu 

kolaylaştırır. Aynı zamanda doku tamirini hızlandırır. Fakat vücut sıcaklığının çok yüksek olması enzimlerin 

yapısını bozar ve havale geçirmeye neden olabilir. Vücut savunmasında 38-39°C sıcaklık hücrelere 

zarar vermez ve savunmada önemlidir. 

Fagositoz: Vücuda mikroorganizma girdiğinde salgılanan bazı kimyasal uyarıcılarla akyuvarlar bu bölgeye 

çekilir. Kan damarlarının duvarına yapışan akyuvarlar damardan geçerek mikroorganizmaların bulunduğu 

bölgeye doğru hareket eder ve fagositozla mikroorganizmaları çevreleyerek yok eder (Resim 2.91). 

Enfeksiyon durumunda damardan 

salgılanan kimyasal uyarıcılar 

Fagositoz 

Akyuvarlar 

Mikroorganizmalar 

Resim 2.91: Akyuvarların mikroorganizmaları fagositozla yok etmesi 

Doğal katil hücreleri: Fagositoz yapmayan bu hücreler salgıladıkları perforin adlı bir protein ile 

virüs bulaşmış ya da kanserleşmiş hücreleri parçalayarak yok eder. Ayrıca doğal katil hücreler, doku ve 

organ reddinden sorumlu olan başlıca hücrelerdir. 

İnterferon: Doğal korunma yollarından biri de bazı hücrelerin interferon denilen antimikrobiyal proteinleri 

salgılamasıdır. Virüsle enfekte olmuş hücreler tarafından üretilen interferon, sağlıklı hücreleri 

virüslerin çoğalmasını önleyen enzimleri üretmeleri için uyarır. Böylece grip, soğuk algınlığı gibi enfeksiyonlarda 

virüslerin hücreden hücreye yayılması önlenir. Ayrıca interferon, fagositoz yapan savunma 

hücrelerinin uyarılmasında da rol oynamaktadır. 

165


İltihaplanma (Yangısal tepki): Zarar 

gören ya da mikroorganizmalarla 

enfekte olan dokularda ortaya çıkan bir 

durumdur. Yaralanan dokuda bulunan 

hücreler tarafından salgılanan histamin 

proteini, kılcal damarların geçirgenliğini 

artırarak yaralı dokuya kan akışının hızlanmasını 

ve kılcallardan doku sıvısına 

madde geçişinin artmasını sağlar. Bunun 

sonucunda kızartı ve ödem oluşur. Yaralanan 

dokuya geçen akyuvarlar fagositozla 

mikroorganizmaları yok eder. Doku 

sıvısına geçen fibrinojen ve pıhtılaşmada 

rol oynayan diğer proteinler, pıhtı oluşturarak 

mikroorganizmaların sağlıklı dokulara 

yayılmasını engeller (Resim 2.92). 

Akyuvar 

Doku 

hücreleri 

Kıymık 

Bakteri 

Pirojen 

Resim 2.92: Yaralanan dokunun tamiri 

2. Özgül bağışıklık: Birinci ve ikinci savunma hattını aşan mikroorganizmalar, üçüncü savunma 

hattında lenfosit adı verilen bağışıklık sistemi hücreleri ile karşılaşır. 

Özgül bağışıklık olarak tanımlanan bu savunmada kemik iliğinde oluşturulan ve antijenleri tanıma 

özelliğine sahip olan T ve B lenfositleri görev alır. T lenfositleri hücresel bağışıklıkta, B lenfositleri ise 

humoral bağışıklıkta etkilidir. 

Hücresel bağışıklık: Antijenlerin T lenfositlerini aktive etmesiyle başlayan bağışıklıktır. Antijenlerin 

çoğu makrofajlar tarafından fagosite edilirken bir kısmı bazı proteinlere bağlanarak hücre yüzeyine taşınır 

ve T lenfositlerini aktive eder. Aktive olan T lenfositleri çoğalır, bir kısmı bellek hücrelerine dönüşür, 

bir kısmı ise antijen ile doğrudan birleşir. T lenfositleri, doğrudan temas ederek antijeni yok ettiği için bu 

bağışıklığa hücresel bağışıklık denir. Hücresel bağışıklıkta T lenfositleri bakteriler, mantarlar, parazitler, 

doku nakillerinde yabancı hücreler ve kanser hücreleriyle mücadelede etkinlik gösterir. 

Deri 

Histamin 

Kılcaldamar 

Fagositoz 

T lenfositleri 

Kanser 

hücreleri 

Resim 2.93: T lenfositlerinin kanser hücrelerini sarması 

166


Ünite 

Humoral bağışıklık: B lenfositleri ile oluşturulan bağışıklık ise humoral (sıvısal) bağışıklık olarak 

adlandırılır. Bunun nedeni oluşturulan antikorların çözünebilme özelliğinde olması, dolayısıyla kan ve 

lenf sıvısı ile taşınabilmesidir. 

Humoral bağışıklıkta, B lenfositleri antijenle temas ettiklerinde hızla bölünerek plazma hücrelerini 

oluşturur. Plazma hücreleri her antijene karşı özgül savunma proteinleri olan antikorları üretir (Resim 2.94). 

Üretilen antikorlar kan ve lenf sıvısıyla enfeksiyonlu bölgeye taşınarak antijenleri etkisiz hâle getirir. 

Antijen 

Antijene 

uygun 

antikorlar 

Antijen 

Antijene 

uygun 

antikorlar 

Resim 2.94: Bağışıklık sistemi hücreleri her antijene karşı özgül savunma proteinleri olan antikorları üretir. 

Bazı B lenfositleri ise antijeni tanıyan bellek hücrelerine dönüşür ve uzun süre dolaşımda kalır. 

Antijen ikinci kez vücuda girdiğinde ise hızla çoğalır ve onu etkisiz hâle getirir. Bu şekilde oluşan kalıcı 

bağışıklık ile bazı hastalıklara karşı ömür boyu korunma sağlanır. Kızamık, kabakulak gibi bazı çocukluk 

hastalıkları kalıcı bağışıklığa örnektir. 

B. Bağışıklığın Kazanılması 

Bağışıklık, doğal bağışıklık ve kazanılmış bağışıklık olmak üzere iki şekilde kazanılır. 

1. Doğal bağışıklık: İnsanlar bazı hastalık etkenlerine karşı doğuştan dirençlidir ve bu direnç genlerle 

yeni nesillere aktarılır. Doğal bağışıklıkta savunmanın birinci ve ikinci hattında görev alan yapılar 

rol oynar. Böylece bazı hastalıklara karşı doğuştan korunma sağlanır. Doğal bağışıklık türe ve ırka özgü 

olarak değişir. Örneğin, siyahi insanlar sarı humma hastalığına yakalanmazlar. Uçuk virüsü tavşanda 

öldürücü olmasına karşın insanda genel olarak ağız kenarında içi su dolu kabartıları oluşturur. Tavuk 

kolerası, sığır vebası gibi virüslerin neden olduğu hastalıklara karşı insanlar doğal bağışıklığa sahiptir. 

Buna karşın insanlar için öldürücü olabilen kızamık, boğmaca, çocuk felci gibi hastalıklar da hayvanlarda 

görülmez. 

2. Kazanılmış bağışıklık: Doğumdan sonraki dönemde hastalık etkenlerinin vücuda girmesi sonucu 

bazı hücrelerin antikor üreterek savunma oluşturmasıdır. Dolayısıyla canlının doğumdan sonra bazı hastalıklara 

karşı sonradan edindiği bağışıklıktır. Kazanılmış bağışıklık aktif ve pasif bağışıklık olarak gruplanır. 

a. Aktif bağışıklık: Organizmanın antijenlere özgü savunma proteini olan antikorları üretmesi ile 

kazanılır. Savunma hücreleri antikor üretimini ya patojenin vücuda girmesiyle ya da aşı ile gerçekleştirir. 

Patojenin vücuda girmesi: Vücut hücreleri, daha önce tanımadığı hastalık etkeni olan patojen ile 

karşılaştığında direnç gösteremez ve kişi hastalığı ağır geçirir. Patojenin vücuda girmesinden sonra akyuvarlar 

mikroorganizmayı tanıyarak antikor üretmeye başlar. Bu arada vücut sıcaklığı yükselir. Bir süre 

sonra yeterli sayıda antikor üretilmesiyle direnç sağlanır ve hasta iyileşir. 

167


Aşı: Hastalık yapabilme yeteneği azaltılmış ya da yok 

edilmiş mikroorganizmaları içeren sıvıdır. Aşı, hastalanmadan 

önce korunma amaçlı uygulanır ve etkisi uzun sürelidir. Aşı ile 

vücut, hastalık etkenini tanıyarak antijene uygun antikor üretir. 

Bu olay birincil bağışıklık olarak tanımlanır. 

Aşılanan kişide hastalık etkeninin ikinci kez vücuda girmesi 

durumunda hafıza hücreleri antikorların hızla üretilmesini 

sağlar. Böylece hastalık çok hafif geçirilir ya da hiç görülmez 

(Grafik 2.7). Bu olay da ikincil bağışıklık olarak bilinir. 

Kızamık, kabakulak, çocuk felci, hepatit gibi aşılar çocuklar 

için birincil bağışıklığı sağlamaya yönelik hazırlanmıştır. 

b. Pasif bağışıklık: Antikor içeren kan serumunun vücuda verilmesi pasif bağışıklıktır. Serum, antikor 

içeren fibrinojensiz kan plazmasıdır. Plazma içinde bulunan antikorlar hastalık etkenini ya da toksinlerini 

etkisiz hâle getirir. Serum, genel olarak mikroorganizmalara karşı bağışıklık gösteren at, sığır gibi hayvanlardan 

elde edilir ve hastalık anında tedavi amaçlı kullanılır (Resim 2.95). Bağışıklık sistemi uyarılmadığından 

etkisi kısa sürelidir. Anne sütü içinde bulunan antikorlar da bebeği geçici bir süre hastalıklara karşı 

koruduğundan pasif bağışıklık olarak kabul edilir. 

Atın kanında bol oranda antikor oluşur ve at 

kanından elde edilen serum antikor içerir. 

Antikor 

miktarı 

Antijen girişi 

Antikor içeren serum 

hasta insana verilir. 

İkincil tepki 

Birincil tepki 

Zaman 

Grafik 2.7: Mikroorganizmalara karşı 

vücutta oluşan birincil ve ikincil tepki 

Ata, hastalık etkeni olan 

antijen verilir. 

At antijene karşı 

antikor üretir. 

168 

Hastalık etkeni insan 

vücuduna girer ve 

hastalık yapar. 

Serumda bulunan 

antikorlar antijeni 

etkisiz hâle getirir. 

Resim 2.95: Atın vücudunda üretilen antikorların hasta kişiye verilmesiyle pasif bağışıklık sağlanır. 

Sıra Sizde 

Aşılanmanın önemini sosyolojik, ekonomik ve pedagojik açıdan araştırarak sunum hazırlayınız. 

Bilgilerinizi sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 

C. Bağışıklık Sistemi Hastalıkları 

X ışınları, bazı kimyasal maddeler, virüsler, organ nakilleri ve kanser tedavisinde kullanılan ilaçlar 

bağışıklık sisteminin bozulmasına neden olabilir. Bağışıklık sisteminin bozulması ya da zayıflaması metabolizmanın 

direncini kırarak çeşitli enfeksiyonların oluşmasına hatta ölüme yol açar. 

Bağışıklık sisteminin bozulmasına neden olan hastalıklara örnek olarak Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi, 

AIDS, domuz gribi ve kuş gribi verilebilir. 

Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA): Hastalığın etkeni virüstür. Bu virüsleri taşıyan kenelerin 

ısırması sonucu yüksek ateş ile kendini gösteren, bağışıklık sisteminin antikor oluşumunu engelleyen ve 

ölümle sonuçlanan bir hastalıktır. Hasta insanların kan ve vücut sıvılarının bulaşması, hayvanların üzerinde 

bulunan kenelerin elle toplanması, vücudunda virüs bulunan hayvan kanlarına ve vücut sıvılarına 

temas edilmesi hastalığın bulaşma nedenleridir.


Ünite 

AIDS (Edinilmiş Bağışıklık Yetmezliği Sendromu): Hastalığın etkeni bir virüstür ve HIV(Human 

Immunodeficiency Virus = İnsan bağışıklık yetmezliği virüsü) olarak adlandırılır. Özellikle T lenfositlerini 

etkisiz hâle getirerek bağışıklık sisteminin görevini yapamamasına neden olur (Resim 2.96). Vücut, her 

türlü enfeksiyona açık duruma gelir. Küçük bir sivilce bile derin yaraya dönüşebilir. AIDS hem aşısı hem 

de henüz etkin bir tedavisi olmayan hastalıktır. AIDS virüsü kişilerin birbirine sarılması, el sıkışma, aynı 

havayı soluması gibi durumlarla bulaşmaz. Virüs cinsel ilişkiyle, kan yoluyla, AIDS’li birinin kullandığı 

enjektör, dövme aletleri, manikür-pedikür aletleri, jilet, traş bıçakları gibi aletlerle ve anneden bebeğe 

plasenta aracılığıyla bulaşabilir. AIDS virüsü, kişiye bulaştığında belirtileri hemen ortaya çıkmaz. Bazen 

virüs hücre içinde uyku hâlinde etkisiz kalabilir. Bu durumda kişi 10 yıl kadar virüsü taşıyabilir ve bu sürede 

sağlıklı kişilere bulaştırabilir. Bağışıklık sistemini destekleyen ilaçların düzenli kullanılması ile hasta 

yaşamını sürdürebilir. 

Kapsül 

Virüs kan dolaşımına 

katılır. 

Genom 

Virüs genomu 

çoğalır. 

Virüs T-lenfositlerinde 

çoğalır. 

AIDS virüsü 

Virüs genomu 

T-lenfositine girer. 

Virüs yıllarca uyku 

hâlinde kalabilir. 

Resim 2.96: AIDS virüsünün T lenfositlerine girerek çoğalması 

Domuz gribi: H1N1 tipi virüsten kaynaklanan bir hastalıktır. İnsandan insana solunum yoluyla bulaşır. 

Virüs dış ortamda 2-8 saat canlı kalabilmektedir. Normal grip belirtilerini gösteren bu hastalıkta ayrıca 

kusma, ishâl, nefes almakta zorluk ve bilinç bulanıklığı görülebilmektedir. 

Kuş gribi: Hastalığın etkeni bir virüstür. Bu virüsü taşıyan hayvanların etinin yenmesi, tüylerine ve dışkılarının 

bulaştığı eşyalara dokunulması, hayvanların yaşadıkları yerlere korunmasız olarak girilmesi virüsün 

bulaşmasına neden olabilir. Kuş gribi virüsü, lenf sistemini etkisiz hâle getirerek ölümle sonuçlanabilmektedir. 

Alerji: Vücut için zararsız, ancak yabancı bir antijenin tehlikeli olarak görülmesi ve aşırı tepki verilmesi 

olayıdır. Alerjiler, bağışıklık sistemi rahatsızlıkları olarak kabul edilir. Alerjiye neden olan antijenler, 

alerjen olarak tanımlanır. Vücut bu alerjenlere karşı antikor üretir ve onu yok etmeye çalışır. Alerjenler 

solunum yolu, yiyecekler ve alerjenin deriden teması ile alınabilir. Alerjik tepkimelere yol açan maddeler 

kişiden kişiye değişebilir. Bunlar, penisilin ve sulfamid gibi bazı ilaçlar olabildiği gibi polen, bal, fındık, 

kivi, yumurta gibi besinler de olabilir. Alerjinin hangi maddeye karşı oluştuğunun belirlenebilmesi için deri 

testleri yapılır. Bazı alerjen maddelere karşı aşılar geliştirilmiştir. 

Sıra Sizde 

Bağışıklık sisteminin vücut dokularını antijen gibi algılaması ve bu dokulara karşı antikor üretmesi 

ile oluşan hastalıklar, otoimmün hastalıklar olarak adlandırılır. Çölyak hastalığı, insüline bağlı 

diyabet, multiple sklerozis (MS) ve eklem romatizması otoimmün hastalıklara örnektir. Sınıfınızda 

gruplar oluşturarak bu hastalıklarla ilgili bilgi toplayınız. Sunum hazırlayarak edindiğiniz bilgileri arkadaşlarınızla 

paylaşınız. 

169




1. Büyük ve küçük kan dolaşımında kanın izlediği yolu belirtiniz? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

2. Kalp atış hızını etkileyen etmenler nelerdir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

3. Kılcal damarların vücudumuzda geniş bir yüzey oluşturmasının önemi nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

4. Kılcal damarlarda kan akış hızının düşük olmasını ve bunun sağladığı yararı nasıl açıklarsınız? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

5. Lenf sisteminin organizmaya sağladığı yararlar nelerdir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

6. Kulakçıklar kasıldığında kalpte hangi olaylar gerçekleşir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

7. Kan yoluyla bulaşan hastalıkları yazınız. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

8. Vücudun doğal korunma yolları nelerdir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

9. Bağışıklık nedir? Aktif bağışıklık nasıl sağlanır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

10. Alerjilerde bağışıklık sisteminin rolü nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

170


Ünite 




interferon lenf miyokart diastol vagus yarım ay 

pıhtılaşma humoral sistol antikor adrenalin tiroksin 

1. Kalp kasına ……………………… denir. 

2. Karıncıklardan çıkan atardamarlarda ………… …………… kapakçıkları bulunur. 

3. Kalbin kasılmasına ………………………, gevşemesine ……………………… denir. 

4. Parasempatik sisteme ait …………………………… siniri kalp atış hızını yavaşlatır. 

5. Kalp atışlarını ......................... ve ..................... hormonları hızlandırır. 

6. Hücrelerin bir virüsle karşılaştıklarında oluşturdukları savunma proteinine ……………… denir. 

7. B lenfositleri …………………………. bağışıklıkta rol oynar. 

8. Hücreler arası boşluklarda biriken fazla sıvı ……………… damarları ile kan dolaşımına taşınır. 

9. Plazma hücreleri ………................…… üreterek vücut savunmasında rol oynar. 

10. Kan pulcukları ……………………………… olayında rol oynayan özel bir protein üretir. 


1. Kan ile vücut hücreleri arasındaki madde alışverişi, doku sıvısı aracılığı ile olur. (......) 

2. Küçük kan dolaşımı kalbin sağ karıncığında başlar, sol kulakçıkta biter. (......) 

3. Miyokart, kalbin sol karıncığında diğer bölmelerden daha kalındır. (......) 

4. Kalp hücreleri, kulakçık ve karıncıkları dolduran kandan besin ve O 2 alır. (......) 

5. Kanın toplardamar çeperine yaptığı basınca küçük tansiyon denir. (......) 

6. Özgül bağışıklıkta T ve B lenfositleri görevlidir. (......) 

7. Aşı ve serum pasif bağışıklık sağlar. (......) 

8. Lenf kılcal damarları lenf atardamarı ile bağlantılıdır. (......) 

9. Bir canlıda antikor oluşumuna neden olan yabancı maddelere antijen denir. (......) 

10. Kan pulcukları, kemik iliğindeki büyük hücrelerin parçalanması ile oluşur. (......) 

171



1 . Kandaki CO 2 miktarı 

Zaman 

Yukarıdaki grafikte kandaki CO 2 miktarının 

zamana bağlı değişimi gösterilmiştir. 

Bu grafiğe göre kan, aşağıda belirtilen hangi 

damardan geçmektedir? 

A) Doku kılcalı 

B) Alt ana toplardamar 

C) Karaciğer toplardamarı 

D) Alveol kılcalı 

E) Aort 

4 . Kan, aşağıda verilen damarların hangisinden 

geçerken akış hızı en düşük değerdedir? 

A) Akciğer atardamarı 

B) Akciğer toplardamarı 

C) Alt ve üst ana toplardamar 

D) Karaciğer üstü toplardamarı 

E) Akciğer kılcalları 

2 . I. Üst ana toplardamar 

II. Akciğer toplardamarı 

III. Akciğer atardamarı 

IV. Karaciğer atardamarı 

Yukarıda verilen damarların taşıdığı O 2 

miktarı azdan çoğa doğru nasıl sıralanabilir? 

A) II, IV, I ve III B) III, IV, II ve I 

C) I, III, IV ve II D) III, I, II ve IV 

E) III, I, IV ve II 

5 . Protein metabolizması sonucu oluşan NH 3 , 

karaciğerde üreye dönüştürülür. Üre miktarının 

en yüksek olduğu damar, aşağıdakilerden 

hangisidir? 

A) Karaciğer üstü toplardamarı 

B) Karaciğer atardamarı 

C) Böbrek atardamarı 

D) Böbrek toplardamarı 

E) Karaciğer kapı toplardamarı 

Doku kılcalı 

3 . Atardamar 

ucu 

I II III Toplardamar 

ucu 

Yukarıda gösterilen doku kılcalının I, II ve 

III numaralı bölümlerindeki O 2 miktarı ile 

ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi 

doğrudur? 

A) I = III B) III 

D) III = II 

6 . Aşağıda verilen organların hangisinden 

çıkan damar, kalbin sol kulakçığına kan 

getirir? 

A) Karaciğer B) Böbrek 

C) Akciğer D) Beyin 

E) Bacak ve bağırsaklar 

172


Ünite 

7 . I. Aşı olmak 

II. Kızamık geçirmek 

III. Serum almak 

Yukarıda belirtilenlerden hangisi ya da 

hangileri pasif bağışıklık sağlar? 



E) II ve III 

10 . Grip olan kişi tedaviden sonra iyileşiyor. Fakat 

kısa süre sonra yeniden ateşleniyor. 

Bu kişinin kanındaki antikor değişimini 

aşağıdaki grafiklerden hangisi gösterir? 

A) Antikor 

miktarı 

Zaman 

B) Antikor 

miktarı 

Zaman 

C) Antikor 

miktarı 

D) Antikor 

miktarı 

Zaman 

Zaman 

E) Antikor 

miktarı 

8 . Kan serumunda aşağıdakilerden hangisi 

bulunmaz? 

A) Glikoz B) Vitamin 

C) Antikor D) Alyuvar 

E) Mineral 

Zaman 

9 . Bir lenfositin antikor üretimi sırasında hücre 

içindeki hangi organelin işlevi yoktur? 

A) Mitokondri B) Sentrozom 

C) Çekirdek D) Ribozom 

E) Endoplazmik retikulum 

11 . Bir hastalıkla ilgili olarak aşağıda belirtilen; 

I. Antibiyotik verilmesi 

II. Serum verilmesi 

III. Aşı yapılması 

IV. Hastalığın önceden geçirilmesi 

olayların hangileri, aynı hastalık etkeni tekrar 

vücuda girdiğinde daha kısa sürede antikor 

üretimine yol açar? 

A) Yalnız III B) I ve IV 

C) I ve II D) II ve III 

E) III ve IV 

173


11.2.6. Solunum Sistemi 

Canlıların yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmeleri 

için gerekli olan enerjinin hücre solunumu 

ile üretildiğini biliyorsunuz. Bu olay iç solunum 

olarak da tanımlanır. 

Gelişmiş yapılı organizmaların hücreleri ile 

dış çevre arasında doğrudan gaz alışverişi yapılamadığından 

bu görev için özelleşmiş yapılar 

bulunur. Bu organizmalarda hücre solunumu için 

gereksinim duyulan oksijen, solunum sistemi organları 

ile sağlanır. İnsanda solunum organları 

ile dış ortamdan alınan oksijen akciğer alveollerinden 

kana geçerek doku hücrelerine taşınır. 

Hücrelerde oluşan karbondioksit ise doku hücrelerinden 

kana geçerek akciğerlere taşınır ve soluk 

vermeyle vücut dışına atılır. Bu olaya dış solunum 

ya da gaz alışverişi denir (Resim 2.97). 

Dış solunumu hücre solunumu ile karıştırmamak 

Alveoller 

Akciğer 

kılcalı 

Doku 

kılcalı 

Vücut hücreleri 

Resim 2.97: Vücut hücreleri ile kan damarları arasındaki 

gaz alışverişinin şematik gösterimi 

gerekir. Dış solunumda solunum organları ile dış ortam arasında gaz alışverişi yapılırken hücre solunumunda 

besinlerin hücre içinde yıkımı ile enerji elde edilir. 

11.2.6.1. Solunum Sistemi Organlarının Yapı, Görev ve İşleyişi 

İnsanda solunum sistemini oluşturan yapılar; ağız, burun, yutak, gırtlak, soluk borusu ve akciğerlerdir 

(Resim 2.98). 

Ağız boşluğu 


Plevra zarı 

Akciğer 

Kaburgalar arası kaslar 

Burun boşluğu 

Yutak 

Gırtlak 

Soluk borusu 

Bronşçuk 

Bronş 

Kılcal 

damarlar 

Diyafram 

Alveoller 

Resim 2.98: Solunum sistemi organları 

174


Ünite 

1. Ağız ve Burun: Solunum sisteminin dış ortam ile bağlantılı yapılarıdır. Burun havanın nemlenmesini, 

ısıtılmasını ve temizlenmesini sağladığından havanın burun yoluyla alınması sağlık açısından 

önemlidir. Burun içi, epitel dokudan oluşan ve mukus salgılayan mukoza tabakası ile kaplıdır. Mukus solunan 

havayı nemlendirir ve burun kıllarıyla beraber havadaki toz parçalarının tutularak havanın temizlenmesini 

sağlar. Aynı zamanda mukoza tabakasının altında yer alan kılcal damarlar alınan havayı ısıtır. 

Burun ile ağız boşluğunun arka bölümüne geniz denir. Burada yumuşak doku olan geniz etleri bulunur. 

2. Yutak ve Gırtlak: Ağız ve burun yoluyla alınan hava yutağa oradan da gırtlağa geçer. 

Yutak, ağız ve burun boşluğunun açıldığı kısımda 


yer alır. Soluk borusu ile yemek borusunun kesiştiği yerde, 

tüp şeklindeki yapıdır. Yutak, büzücü kaslarla çevrilmiştir. 

Ses telleri 

Yutak kaslarına sempatik sinirler, dil ve yutak sinirleri dağılmıştır. 

Yutak çevresinde lenf düğümleri olan bademcikler 

bulunur. 

Kıkırdak 

Gırtlak, kıkırdak yapıda olup dil kökü ile bağlantılıdır. 

Giriş bölümünde gırtlak kapağı (epiglottis) bulunur. 

(a) 

Gırtlak kapağı yutkunma sırasında soluk borusunun 


önünü kapatarak besinin yemek borusuna geçmesini 

sağlar. Gırtlakta bulunan ses tellerinin akciğerlerden 

gelen hava ile çarpışmasıyla meydana gelen titreşimler 

Ses telleri 

sesi oluşturur (Resim 2.99). 

3. Soluk Borusu: Gırtlakla bağlantılı olan kısımdır. 

10-12 cm uzunluğunda, 2-2,5 cm çapında olan soluk 

borusunun yapısında “C” şeklinde kıkırdak halkalar bulunur. 

Kıkırdak halkalar, soluk borusunun daralmasını ve 

çökmesini önleyerek direnç kazandırır. Soluk borusunun 

kıkırdak içermeyen ve düz kaslardan oluşan arka yüzünde 

yemek borusu yer alır. 

Soluk borusunun iç yüzeyi silli epitel hücreleri ile örtülüdür 

(Resim 2.100). Siller, alınan havanın tersi yönünde 

dalgalanarak içeri giren tozu ve mikroorganizmaları 

tutar. 

Epitel hücreleri arasında bulunan goblet hücreleri, 

mukus üreterek iç yüzeyin daima nemli kalmasını sağlar. 

Soluk borusunun dış kısmı ise bağ dokudan oluşmuştur. 

Soluk borusu, akciğerlere girerken bronş denilen 

iki kola ayrılır. Bronşlarda kıkırdak halkalar tamdır fakat 

daha küçüktür. Bronşlar akciğere girdikleri yerde pek çok 

kola ayrılarak ağaç görünümü oluşturur. Bu kolların her 

birine bronşçuk denir. Bronşçuklarda kıkırdak halkalar 

bulunmaz. 

Kıkırdak 

Resim 2.99: a) Ses oluşurken ses telleri birbirine 

yaklaşır. b) Dinlenme sırasında ses telleri 

birbirinden uzaklaşır. 

Bronşçukların uçlarında kılcal damarların çevrelediği alveol denilen hava keseleri bulunur. 

Parasempatik sinirler bronş ve bronşçukları daraltırken, sempatik sinirler genişletir. 

(b) 

Düz kas 

Kıkırdak 

halka 

Epitel 

hücresi 

Bağ doku 

Sil 

Goblet 

hücreleri 

Resim 2.100: Soluk borusunun yapısı 

175


4. Akciğerler: Göğüs boşluğunda bulunan akciğerler, sağ ve sol akciğer olmak üzere bir çifttir. Sağ 

akciğer 3 loplu, sol akciğer 2 lopludur. Sol akciğerin küçük olmasının nedeni yanında kalbin bulunmasıdır. 

Akciğerler pembe renkli, esnek, sünger görünümlü organlardır. Yapılarında yaklaşık olarak 300 milyon 

alveol bulunur. Alveoller üzüm salkımı biçimindedir ve akciğerlerin içinde geniş bir solunum yüzeyi 

oluşturur (Resim 2.101). 

Bronşçuk 

Atardamar 

Toplardamar 

Alveol 

kılcalları 

Alveolün epitel 

hücre duvarı 

Resim 2.101: Alveollerin boyuna kesitinin şematik gösterimi 

Her bir alveol tek katlı yassı epitel dokudan oluşmuştur. Alveollerin etrafı bir file gibi kılcal damar ağı 

ile sarılıdır. Gaz değişimi, alveollerdeki hava ile onları çevreleyen kılcal damarlar arasında difüzyonla 


Akciğerlerin etrafında plevra denilen çift katlı zar bulunur. İç zar, akciğer dokusuna tamamen yapışıktır. 

Dış zar ise göğüs kafesinin ve altta diyaframın üst yüzüne yapışmıştır. 

İki zar arasındaki boşluğa plevra boşluğu denir ve içi lenf sıvısı ile doludur. Bu sıvı, akciğerlerin 

nemli kalmasını ve soluk alıp verme sırasında rahat hareket etmesini sağlar. 

Bronşların, kan damarlarının ve sinirlerin akciğerlere girdiği yerlerde plevra zarı bulunmaz. Akciğerler, 

iç hava basıncı nedeniyle gergin konumdadır. 

Göğüste bir yaralanma sonucu plevra boşluğuna hava girerse akciğerler söner. Buna pnömotoraks 

denir. 

Mikroorganizmaların kan yolu ile plevra boşluğuna girmesi sonucu plevra zarının iltihaplanmasına 

ise plörezi (plevra efüzyonu) adı verilir. 

176


Ünite 

Etkinlik: Memelilerde akciğerin incelenmesi 

Amaç 

Memelilerde akciğerin yapısını kavramak 


• Koyun akciğeri 



• Büyüteç 

• Mikroskop 

• Bistüri 


soluk 

borusu 

Sınıfta çalışma grupları oluşturunuz. Kasaptan koyun akciğeri alarak sınıfa getiriniz. Soluk borusunun 

kesilmemiş olmasına dikkat ediniz. 


Eldivenlerinizi giyerek diseksiyon küvetine koyduğunuz koyun akciğerinin dış yapısını inceleyiniz. 

Bistüri yardımıyla koyun akciğerinin dış kısmındaki zarı çıkarınız. 

Soluk borusunu bronşlara kadar kesiniz. 

Kestiğiniz kısımların yapılarını gözlemleyerek büyüteçle inceleyiniz. 


1. Akciğeri dıştan saran zarın soluk alıp vermede hangi görevi yaptığını düşünüyorsunuz? 

2. Soluk borusu ile bronşların yapısında fark gözlemlediniz mi? 

3. Sağ ve sol akciğerin dış görünüşünde hangi farklılıkları gözlemlediniz? 

Ne Öğrendik 

Solunum sistemini oluşturan yapı ve organları karşılarında belirtilen uygun tanımla eşleştiriniz. 

1. Soluk borusu a. Akciğerleri çevreleyen çift katlı zar 

2. Alveol b. Tek katlı yassı epitelden oluşan hava kesecikleri 

3. Bronş c. Soluk borusunun iki kola ayrılarak oluşturduğu yapı 

4. Bronşçuk ç. Akciğerlerin içindeki ince borucuklar 

5. Plevra d. Solunum sistemi ile dış çevreyi bağlayan yapı 

6. Burun e. İç kısmı silli epitel ile çevrili, gırtlaktan sonraki kısım 

7. Gırtlak kapağı f. Besinlerin soluk borusuna kaçmasını engelleyen yapı 

8. Yutak g. Ağız ve burun boşluğunun açıldığı kısım 

177


A. Soluk Alıp Verme Mekanizması 

Soluk alıp verme, kaburgalar arası kasların ve diyafram kasının kasılıp gevşemesiyle gerçekleşir (Resim 

2.102). Diyafram, göğüs boşluğunu karın boşluğundan ayıran kaslı yapıdır. Diyafram kasılınca düzleşir. 

Bu sırada kaburgalar arası kasların kasılmasıyla kaburgaların uçları öne ve yukarı doğru hareket eder. 

Her iki olay göğüs boşluğunun hacmini artırır. Hacim artınca iç basınç azalır. İç basınç, atmosfer basıncından 

daha düşük olduğundan akciğerler hava ile dolar ve soluk alma gerçekleşir. Alveollerdeki oksijen 

difüzyonla onları saran kılcal damarlara geçerken karbondioksit kılcal damarlardan alveollere geçer. 

Soluk verme olayı ise kaburgalar arası kasların ve diyaframın gevşemesiyle sağlanır. Diyafram 

gevşeyince kubbeleşir. Kaburgalar arası kaslar da gevşer ve kaburga uçları aşağıya ve arkaya doğru 

hareket eder. Her iki olay, göğüs boşluğunun hacmini azaltır. Hacim azalınca iç basınç artar. İç basınç 

atmosfer basıncından daha yüksek olduğundan akciğerlerdeki hava atmosfere verilir ve soluk verme 

gerçekleşir. Bu olayda akciğerlerin geri yaylanma basıncı da etkilidir. Geri yaylanma basıncı akciğerlerin 

yapısındaki elastik liflerle ve plevra sıvısının oluşturduğu yüzey gerilimiyle sağlanır. 

Soluk alma sırasında enerji harcanır. Soluk verme ise enerji harcanmadan gerçekleşen pasif bir olaydır. 

Soluk borusu 

Akciğer 

Soluk alma 

Diyafram 

Soluk verme 

Soluk alma 

Soluk verme 

Resim 2.102: Soluk alıp verme mekanizması 

Solunum hareketlerini omurilik soğanı kontrol eder. Kandaki karbondioksit miktarının artması, kanın 

asitlik değerini artırır ve pH düşer. Bu durumda omurilik soğanı uyarılır. Uyarılan omurilik soğanı otonom 

sinirlerle diyaframı ve kaburgalar arası kasları uyarır. Böylece soluk alıp verme hızlanır ve kan pH’si belli 

sınırlar içinde tutulur. 

178


Ünite 

Etkinlik: İnsanda soluk alıp verme 

Amaç 

İnsanda soluk alıp verme mekanizmasını kavrayabilme 


• Çift tarafı açık fanus 

• İki küçük, bir büyük balon 

• Makas 

• Y şeklinde tüp 

• Tek delikli lastik tıpa 

• Paket lastikleri 


Fanusun dar olan üst kısmını tek delikli lastik tıpa ile kapatınız. Y tüpünün bir ucunu lastik tıpadan 

geçirerek serbest olan iki ucuna küçük balonları takınız. Paket lastiği ile sıkıca bağlayınız ve fanusa 

yerleştiriniz. 

Büyük balonun ağız kısmını makasla kesiniz. Kesik kısmını fanusa geçiriniz. 

Büyük balonu aşağı doğru çekerken küçük balonlardaki değişimi gözleyiniz. Büyük balonu fanusun 

içine doğru iterken küçük balonlardaki değişimi gözleyiniz. 


1. Balonlar soluk alıp vermede görev alan hangi yapılara örnektir? 

2. İç ve dış basıncın değişmesi soluk alıp vermeyi nasıl etkiler? 

3. Küçük balonlardaki değişimi nasıl açıklarsınız? 

179


11.2.6.2. Solunum Gazlarının Taşınması 

Canlılarda oksijen ve karbondioksidin taşınması kanda bulunan taşıma pigmentleri ile gerçekleşir. 

Canlı çeşitlerine göre farklılık gösteren bu pigmentler, omurgalıların alyuvar hücrelerinde bulunur. Alyuvarlarda 

bulunan solunum pigmenti hemoglobindir. Hemoglobin, solunum gazlarıyla kolaylıkla birleşip 

ayrılabilir. Kana özel rengini veren bu bileşiktir. 

a. Oksijenin kanla taşınması: İnsanda vücuda alınan oksijenin %98’i hemoglobinle, %2’si kan 

plazmasında çözünmüş olarak taşınır . Alveollerdeki oksijen akciğer kılcallarına oradan da kan plazmasına 

geçer. Kan plazmasından alyuvarlara giren oksijen, hemoglobinle birleşerek oksihemoglobin 

bileşiğini oluşturur. Oksijenin büyük bir kısmı dokulara oksihemoglobin hâlinde taşınır. 

Akciğer kılcalı 

Hemoglobin (Hb) + O 2 Oksihemoglobin (HbO 2 ) 


Dokular sürekli oksijen tükettiği için oksijenin doku kılcallarındaki miktarı akciğer kılcallarının 1/3’ü 

kadardır. Oksihemoglobin, oksijeni az olan dokularda Hb ve O 2 moleküllerine ayrılır. Oksijen molekülü 

difüzyonla doku hücrelerine girerken hücrelerdeki karbondioksit kana geçer. Oksijenini kaybeden kanın 

rengi koyulaşır. 

3 

Bilelim 

Toplardamarlardan alınan oksijence fakir kan, bir tüp içinde açık havada bekletilirse havadaki 

oksijen kan sıvısı içinde çözünerek hemoglobin ile birleşir ve rengi parlak kırmızıya dönüşür. Eğer 

oksijen, hemoglobin bakımından zengin alyuvarlarla değil de yalnız kan plazmasında taşınsaydı 

hücrelerin oksijen gereksinimini karşılamak için 284 L kan plazması gerekecekti. Bu da insan vücut 

ağırlığının yaklaşık dört katı demektir. 

Solunan havada karbonmonoksit varsa hemoglobin, karbonmonokside oksijenden çok daha hızlı 

bağlanır. Fakat oksijen gibi kolayca ayrılamaz. Bu durumda doku ve hücrelere taşınan oksijen miktarı 

azalır. Buna karbonmonoksit zehirlenmesi denir. 

b. Karbondioksidin kanla taşınması: Hücre solunumu sonucu oluşan karbondioksit hücreler arası 

boşluklara oradan da doku kılcallarına geçer. Karbondioksidin çok azı (%5-7) kan plazmasında çözünerek 

taşınır. Büyük bir kısmı ise alyuvarlara girer. Alyuvarlara giren karbondioksidin bir kısmı (%15-20) 

hemoglobin ile birleşir ve karbomino hemoglobin oluşur. 

Hb + CO 2 


Akciğer kılcalı 

HbCO 2 (Karbomino hemoglobin) 

Hemoglobin O 2 ile yaptığı gibi CO 2 ile de çok zayıf kimyasal bağlarla birleşir. Hemoglobin, CO 2 ve 

O 2 ’e farklı bölgelerinden bağlandığı için aynı anda ikisi ile de birleşebilir. Karbomino hemoglobin hâlinde 

taşınan CO 2 , oksijen yoğunluğunun yüksek olduğu, CO 2 yoğunluğunun düşük olduğu akciğer kılcallarında 

kolayca hemoglobinden ayrılır ve soluk verme ile dışarı atılır. Alyuvarlardaki karbondioksidin 

180


Ünite 

büyük bir kısmı (%73-80) ise su ile birleşerek karbonik asidi (H 2 CO 3 ) oluşturur. Bu tepkimede karbonik 

anhidraz enzimi görev alır. 

Alyuvarlarda gerçekleşen bu tepkimeden sonra karbonik asit, hidrojen (H + ) ve bikarbonat ( HCO – 3 ) 

iyonlarına ayrışır. Hidrojen iyonları alyuvarlardaki hemoglobin tarafından tutulurken bikarbonat iyonları 

alyuvarlardan difüzyonla kan plazmasına geçer. 

Karbonik anhidraz 

CO 2 + H 2 O H 2 CO 3 (Karbonik asit) H + + HCO – 3 

Doku kılcalında 

Karbondioksidin çoğu bikarbonat iyonları hâlinde akciğer kılcallarına taşınır. Akciğer kılcallarına 

gelindiğinde bikarbonat iyonları kan plazmasından tekrar alyuvarlara girer. Oksijenin yoğun olduğu alveollerde 

hemoglobin, bağladığı hidrojen iyonunu bırakır. Hemoglobinden ayrılan hidrojen iyonları, bikarbonat 

iyonları ile birleşerek karbonik asidi oluşturur. Karbonik asit yine karbonik anhidraz enziminin 

etkisiyle su ve karbondiokside ayrılır. Karbondioksit önce kan plazmasına oradan da difüzyonla akciğer 

alveollerine geçer ve soluk verme ile dışarı atılır. 

Karbonik anhidraz 

H + + HCO – 3 H 2 CO 3 CO 2 + H 2 O 

Akciğer kılcalında 

Kanda O 2 ve CO 2 ’in taşınması Resim 2.103’te şematik olarak gösterilmiştir. 

O 2 

CO 2 

CO 2 

Akciğerin içi 

Nemli iç yüzey 

Alveol hücreleri 

Alyuvar 

O 2 

CO 2 

Hb + O HbO 

2 2 

Akciğer kılcalları 

+ – 

H + HCO3 H2 

CO3 H2O + CO2 

HbO Hb + O 

2 2 

O 2 

Doku kılcalları 

+ – 

H2O + CO2 H2CO3 H + HCO3 

Vücut hücresi 

Resim 2.103: Kanda oksijen (oksihemoglobin hâlinde) ve karbondioksidin (bikarbonat iyonu hâlinde) taşınması 

181


Etkinlik: İnsan Nefesinde Karbondioksidin Gözlenmesi 

Amaç 

İnsan nefesindeki karbondioksidin varlığını gözlemleme 


• Fenol kırmızısı çözeltisi (Asit-baz ayıracıdır. Ortamın asitliği arttıkça rengi sarıya döner.) 

• %0,3’lük HCI çözeltisi • Karbondioksitli su • Deney tüpleri 

• Kireç suyu • Tüplük • Kamış 

Ön Hazırlık: Her çalışma grubuna, içinde 

6 tüp bulunan tüplükleri veriniz. Karbondioksitli 

su olarak soda ya da sade gazoz getiriniz. 

1 2 3 4 5 6 


1. deney tüpüne 4 - 5 damla fenol kırmızısı çözeltisi koyunuz ve üzerine bir damla hidroklorik asit 

çözeltisinden ilave ediniz. Fenolün renginde bir değişiklik olmadıysa asit damlatmaya devam ediniz. 

2. deney tüpüne 4-5 damla fenol kırmızısı çözeltisi koyunuz. Üzerine karbondioksitli sudan renk 

değişimini gözlemleyene kadar damla damla ilave ediniz. 

3. deney tüpüne 4-5 damla fenol kırmızısı çözeltisi koyunuz. Soluduğunuz havayı bir kamış yardımıyla 

fenol kırmızısı çözeltisinde kabarcıklar yapacak şekilde yavaş yavaş üfleyiniz. Meydana gelen 

değişimi yazınız. 

4. deney tüpüne 2 cm yükseklikte kireç suyu koyunuz. Üzerine damla damla hidroklorik asit çözeltisinden 

ilave ediniz. Gözlemlerinizi yazınız. 

5. deney tüpüne 2 cm yükseklikte kireç suyu koyunuz. Üzerine karbondioksitli sudan 5 - 6 damla 

ilave ediniz. Gözlemlerinizi yazınız. 

6. deney tüpüne kireç suyu koyunuz. Kamış ile suya üfleyiniz. Gözlemlerinizi yazınız. 


1. Asitle fenol kırmızısı çözeltisinin karışımı nasıl bir reaksiyon oluşturdu? 

2. Nefesinizde asit özelliği gösteren bir madde var mı? Varsa bu madde nedir? 

3. Kireç suyu asit ile görülebilen bir reaksiyon verdi mi? Açıklayınız. 

4. Nefesinizde CO 2 bulunduğunu söyleyebilir misiniz? Neden? 

1.2.6.3. Solunum Sisteminin Sağlığı 

Solunum sisteminin sağlığı, diğer sistemlerin sağlığını da etkiler. Açık ve temiz hava bol oksijen 

sağladığından park ve orman gibi alanlarda yürüyüş yapılmalıdır. Ayrıca spor yapmak, yeterli ve dengeli 

beslenmek, kapalı ortamda uzun süre kalmamak, sigara içmemek ve içilen ortamda bulunmamak solunum 

sisteminin sağlıklı olması için önemlidir. 

Spor, kan dolaşımını hızlandırarak hücrelere daha fazla besin ve oksijenin taşınmasını sağlar. Hücrelerde 

enerji üretiminin artması, yapım tepkimelerini hızlandırır. Yeterli ve dengeli beslenmek, bağışıklık 

sisteminin güçlenmesini ve solunum sistemi hastalıklarına karşı vücut direncinin artmasını sağlar. 

Sigara içilmesi, tozlu ve kirli havanın solunması solunum sistemi ile ilgili yapıların zarar görmesine 

neden olur. Sigara dumanı, karbonmonoksit içerdiğinden kanın oksijen taşıma kapasitesini azaltır. 

Ayrıca sigaradaki katran soluk borusundaki titrek tüyleri birbirine yapıştırarak görev yapmasını önler. 

182


Ünite 

Bu durum mikroorganizmaların kolaylıkla solunum yolu organlarına ulaşmasına neden olur. Sigara içenlerde 

akciğer ve gırtlak kanserine daha çok rastlanır. 

Solunan hava içinde egzos gazlarının, kömür tozlarının ve diğer zehirli gazların bulunması solunum 

organlarının zarar görmesine, iltihaplanmasına, esnek yapısının bozulmasına neden olarak zatürre, 

verem, zatülcenp, astım, bronşit gibi solunum yolu hastalıklarını oluşturur. 

Solunum yollarının uzun süreli iltihaplanması 

sonucu oluşan astım hastalığı, solunum 

yollarının daralmasına ve duyarlılığının artmasına 

neden olur (Resim 2.104). Hücrelerin 

ürettiği mukus oranı artarak soluk alıp vermeyi 

zorlaştırır. Bazı kişilerde çiçek tozları alerjik astıma 

neden olabilmektedir. Bu kişiler solunum 

zorluğu nedeniyle solunum spreyi kullanır. 

Bronşların uzun süreli iltihaplanması kronik 

bronşite neden olur. Bu hastalığa bağlı olarak 

zamanla alveollerin esnekliğini yitirmesi ve 

yırtılması sonucu amfizem oluşur. Bu iki hastalık, 

akciğerlerin yapısını bozarak KOAH’nın 

gelişmesine neden olur. KOAH hastalığı kana 

oksijen girişini azaltır, hastalar nefes almakta 

zorluk yaşar ve solunum aygıtına bağlanır (Resim 

2.105). 

Normal hava 

yolu 

Astımlı durumda 

hava yolu 

Astım krizinde hava 

yolu 

Resim 2.104: Astım oluşumunun şematik gösterimi 

Bozulmuş 

alveol 

Sağlıklı alveol 

Daralmış 

bronş 

(a) 

Resim 2.105: a) Kronik bronşit ve amfizem KOAH’nın gelişimine neden olur. 

b) Nefes almakta zorlanan hasta solunum aygıtına bağlanır. 

Sıra Sizde 

Zararlı alışkanlıkların ve çevresel etkenlerin toplum sağlığını nasıl etkilediğini ve bu etkenlere 

bağlı olarak oluşan hastalıkların ülke ekonomisine getirdiği yükü araştırınız. Elde ettiğiniz bilgileri 

sunum hazırlayarak sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 

(b) 

183




1. Hücre solunumu ile dış solunum arasındaki fark nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

2. Alveollerde gaz değişimi nasıl gerçekleşir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

3. Solunum sistemi ile dolaşım sistemi arasında nasıl bir ilişki vardır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

4. Solunum yüzeylerinin genişliğiyle canlıların gelişme düzeyi arasında nasıl bir ilişki kurulabilir? 

Örnekle açıklayınız. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

5. Hangi damarda oksihemoglobin miktarı en fazladır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

6. Solunum pigmenti alyuvarlar yerine kan plazmasında taşınmış olsaydı ne değişirdi? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

7. Hava kirliliğinin solunum sistemi üzerindeki etkileri nelerdir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

8. Kanın asitlik derecesi arttığında solunum hızı nasıl değişir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

9. Deniz seviyesinden yükseklere çıkıldıkça kanda alyuvar sayısının artışını nasıl açıklarsınız? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

10. Soluk alıp verme mekanizması nasıl gerçekleşir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

184


Ünite 


Aşağıdaki sorularda boş bırakılan yerleri parantez içinde verilen sözcükleri kullanarak uygun şekilde 


zatülcenp mukus dış solunum plevra hemoglobin 

karbomino hemoglobin yutak kıkırdak halkalar alveol diyafram 

1. Canlı ile yaşadığı ortam arasındaki gaz alışverişine ……....… ………....……… denir. 

2. Ağız ve burun boşluğunun açıldığı yere …………………………. denir. 

3. Omurgalıların taşıma pigmenti olan ................................ alyuvar hücresinde bulunur. 

4. Soluk borusunun iç yüzeyinde bulunan …………………. hava ile alınan toz ve mikropları tutar . 

5. Soluk borusundaki ………… …………… soluk borusunun çökmesini ve yapışmasını önler. 

6. Bronşçuklar ……………………… adlı hava kesecikleri ile sonlanır. 

7. Göğüs boşluğu ile karın boşluğunu birbirinden ayıran kaslı yapıya ……………………… denir. 

8. Akciğerler ……………………… adlı iki katlı zarla örtülüdür. 

9. Akciğerleri çevreleyen zarın iltihaplanması ile oluşan hastalık ………….…… olarak adlandırılır. 

10. Alyuvarlarda hemoglobinin karbondiokside bağlanmış hâline ………….…… ….....…..… denir. 


1. Solunum organları ile O 2 alıp CO 2 verme olayına hücre solunumu denir. (......) 

2. Akciğerler ile kan arasındaki gaz alışverişi aktif taşıma ile gerçekleşir. (......) 

3. CO 2 , akciğer kılcallarına en çok karbomino hemoglobin hâlinde taşınır. (......) 

4. Solunum yüzeyinin geniş olması canlının oksijen alma kapasitesini artırır. (......) 

5. Akciğerler kanın pH değerinin korunmasında önemli rol oynar. (......) 

6. Solunum organlarından yalnızca soluk borusunda kıkırdak bulunur. (......) 

7. Alveoller bağ dokudan oluşan hava keseleridir. (......) 

8. Diyafram, göğüs boşluğunu karın boşluğundan ayıran zar yapıdır. (......) 

9. Soluk alma sırasında diyafram ve kaburga kasları kasılır. (......) 

10. Egzersiz sırasında soluk alıp verme ve kan dolaşımı hızlanır. (......) 

185



1 . I. O 2 ’nin dış ortamdan solunum organları 

ile alınması 

II. Besinlerin hücre içinde solunumla yıkılması 

III. ATP üretilmesi 

IV. CO 2 ’in solunum organlarından dış ortama 

verilmesi 

Yukarıda verilen olaylardan hangileri dış 

solunum olayını ifade eder? 

A) I ve II B) II ve III 

C) I ve IV D) III ve IV 

E) I, II, III ve IV 

4 . Aşağıda verilen özelliklerden hangileri 

soluk alıp verme hızının artışına neden olmaz? 

A) Kanda CO 2 miktarının artması 

B) Adrenalin hormonunun kandaki miktarının 

artması 

C) Solunan havadaki O 2 miktarının azalması 

D) Tiroksin hormonunun kanda azalması 

E) Omurilik soğanının uyarılması 

2 . Aşağıda belirtilen; 

I. Diyafram düzleşir. 

II. Kaburgalar arası kaslar gevşer. 

III. Göğüs iç basıncı azalır. 

IV. Diyafram kubbeleşir. 

olaylarından hangileri akciğer kılcallarında 

oksihemoglobin miktarını artırır? 

A) I ve II B) I ve III 

C) III ve IV D) II, III ve IV 


5 . I. Kanın asit - baz dengesinin ayarlanmasına 

yardımcıdır. 

II. O 2 miktarının azaldığı ortamlarda hemoglobin 

üretimi hızlanır. 

III. Fe +2 eksikliğine bağlı kansızlık, dokulardaki 

O 2 miktarını düşürür. 

Solunum gazlarının taşınmasında görev 

alan hemoglobin ile ilgili olarak yukarıda 

belirtilenlerden hangileri söylenebilir? 




3 . Aşağıda verilen olaylardan hangisi akciğer 

kılcallarında karbonik asidin iyonlaşması 

ile oluşan ürünlerin vücuttan atılmasını 

sağlar? 

A) Göğüs boşluğu hacminin genişlemesi 

B) Karın iç basıncının artması 

C) Diyaframın düzleşmesi 

D) Kaburgalar arası kasların kasılması 

E) Akciğer iç basıncının artması 

6 . I. Alveollerin tek katlı yassı epitel dokudan 

oluşması 

II. Kılcallarda kanın akış hızının yavaş olması 

III. Soluk alma ile alveollerin oksijen yoğunluğunun 

artması 


alveollerden kana O 2 geçişinde etkilidir? 




186


Ünite 

7 . I. CO 2 + H 2 O H 2 CO 3 

II. H 2 CO 3 H + + HCO – 3 

III. H + + HCO – 3 H 2 CO 3 

IV. H 2 CO 3 CO 2 + H 2 O 

Yukarıda verilen tepkimelerden hangileri 

akciğer kılcallarında, hangileri doku kılcallarında 

gerçekleşir? 

Doku kılcalı Akciğer kılcalı 

A) I ve III II ve IV 

B) I ve II III ve IV 

C) II ve IV I ve III 

D) II ve III I ve IV 

E) III ve IV I ve II 

9 . CO 2 ve O 2 ’in kanda taşınması sırasında 

gerçekleşen bazı olaylar aşağıda belirtilmiştir. 

I. CO 2 ’in alyuvarda H 2 O ile birleşmesi 

II. O 2 ’in alyuvarda hemoglobin ile birleşmesi 

III. CO 2 ’in plazmada çözünmesi 

IV. H + iyonunun alyuvarla, HCO – 3 iyonunun 

plazma ile taşınması 

Bu olaylardan hangileri kan pH’sinin yükselmesine 

neden olabilir? 

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve IV 

D) I ve III E) II ve III 

8 . 

O 2 

I 

CO 2 O 2 + Hb HbO 2 O 2 CO 2 +H 2 O H 2 CO 3 H + + HCO – 3 

II 

III 

Yukarıdaki şekilde kanda O 2 ve CO 2 taşınması 

şematik olarak gösterilmiştir. 

Şekilde I, II, III ve IV ile gösterilen yerler 

aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak 

verilmiştir? 

IV 

I II III IV 

A) Alveol Alveol 

kılcalı 

B) Alveol Alveol 

kılcalı 

C) Doku 

hücresi 

D) Doku 

kılcalı 

Doku 

kılcalı 

Doku 

hücresi 

E) Alveol Doku 

kılcalı 

Doku 

hücreleri 

Doku 

hücreleri 

Alveol 

hücresi 

Alveol 

kılcalı 

Doku 

hücresi 

Doku 

kılcalı 

Doku 

kılcalı 

Alveol 

kılcalı 

Alveol 

kılcalı 

Alveol 

kılcalı 

10 . I. Aort 

II. Doku kılcalı 

III. Alveol kılcalı 

Aşağıdaki grafiklerden hangisi, kan dolaşımı 

sırasında yukarıda verilen damarlardaki 

oksihemoglobin miktarında oluşan değişimi 

göstermektedir? 

A) Oksihemoglobin 

miktarı 

C) 

I 

II III 

Zaman 

Oksihemoglobin 

miktarı 

I III II 

Zaman 

E) 

B) Oksihemoglobin 

miktarı 

D) 

III I II 

Zaman 


miktarı 

II I 


miktarı 

II III 

I 

Zaman 

III 

Zaman 

187


11.2.7. Boşaltım Sistemi 

Canlıların kararlı ve dengeli iç ortamlarını koruyabilmesinin sistemler arası iş birliği ile sağlandığını 

biliyorsunuz. İç dengenin sağlanmasında önemli rol oynayan sistemlerden biri de boşaltım sistemidir. 

Canlıların vücutlarındaki fazla suyun, mineral tuzların ve metabolizma reaksiyonları sonucu oluşan atık 

maddelerin organizmadan uzaklaştırılmasına boşaltım, boşaltımı gerçekleştiren yapılara da boşaltım 

sistemi denir. 

Bu bölümde insan böbreğinin yapısını, işleyişini ve homeostazinin sağlanmasındaki rolünü öğreneceksiniz. 

3 

Bilelim 

Canlılardaki azotlu atık ürünler amonyak, üre ve ürik asittir. Amonyak çok zehirli ve suda çözünürlüğü 

fazla olduğundan vücut dışına atılırken fazla su kaybedilir. Suda yaşayan canlılar amonyağı 

bol su ile seyrelterek vücut dışına atar. 

Memelilerde amonyak üreye dönüştürülür. Ürenin amonyağa göre çözünürlüğü ve zehirlilik oranı 

daha düşüktür. Bu nedenle daha az su kaybı ile vücut dışına atılır. Kara hayatına uyum sağlamış 

canlılar olan sürüngen, kuş ve böceklerin ise azotlu atık ürünü ürik asittir. Ürik asit suda çok az çözündüğünden 

vücut dışına atılırken su kaybı en aza indirilmiş olur. 

11.2.7.1. Boşaltım Sisteminde Yer Alan Organların Yapı ve Görevleri 

İnsanda boşaltım sistemi; böbrekler, idrar kanalları (üreter), idrar torbası (mesane) ve idrar boşaltım 

kanalından (üretra) oluşur (Resim 2.106). 

Böbrek toplardamarı 


Böbrek atardamarı 

Havuzcuk 

Böbrek 

Alt ana atardamar 

İdrar torbası 

düz kasları 

İdrar kanalları 

İdrar torbası 

İdrar boşaltım kanalı 

Resim 2.106: İnsanda boşaltım sistemini oluşturan yapılar 

188


Ünite 

Atardamar 

Toplardamar 

Havuzcuk 

Kabuk 

bölgesi 

Malpighi 

piramitleri 

İdrar kanalı 

Resim 2. 107: Böbreğin boyuna kesiti 

Öz bölgesi 

1. Böbrekler: İnsanlarda yaklaşık olarak 10- 

12 cm uzunluğunda, ortalama 160 g ağırlığında ve 

fasulye tanesi şeklinde iki böbrek vardır. Dış kısmı 

bağ dokudan oluşan ince bir zarla çevrili olan böbrekler, 

karın boşluğunun arka tarafında, bel hizasında 

ve omurganın iki yanında yerleşmiştir. Böbreğin 

boyuna kesitinde üç kısım ayırt edilir (Resim 2.107). 

Dışta koyu kırmızı renkte kabuk (korteks) bölgesi, 

içte yumuşak ve açık renkli öz (medulla) bölgesi bulunur. 

Böbreğin orta kısmında ise idrar kanalının çıktığı 

geniş bir çukur alan bulunur. Bu bölge havuzcuk 

olarak adlandırılır. Havuzcuk idrar toplama kanallarının 

sonlandığı kısımdır. 

Böbreklerin yapı ve görev birimine nefron denir 

(Resim 2.108). Her böbrekte yaklaşık bir milyon nefron 

bulunur. Nefronlar, ince uzun boşaltım kanalı ve 

kılcal kan damarı yumağı olan glomerulustan oluşur. 

Glomerulus, boşaltım kanalının kapalı ucunun genişleyerek 

kese şeklinde oluşturduğu Bowman kapsülü 

ile çevrilmiştir. Glomerulus ve Bowman kapsülünün birlikte oluşturduğu yapıya Malpigi cisimciği 

denir (Resim 2.109). Bu yapılar böbreğin kabuk bölgesinde yer alır. 

Götürücü 

atardamar 

Bowman kapsülü 

Glomerulus 

Getirici atardamar 


Böbrek 

toplardamarı 

Henle kanalı 

Proksimal tüp 

Distal tüp 

İdrar toplama 

kanalı 

Bowman kapsülü 

Glomerulus 

kılcalları 

Atardamar 

Epitel hücreleri 

Düz kas tabakası 

Resim 2.108: Nefronun yapısı 

Resim 2.109: Malpigi cisimciği 

Bowman kapsülünün devamı olan boşaltım kanalı kabuk bölgesinde kıvrımlar yaparak proksimal 

tüp adını alır. Bu kanal öz bölgesine inerek “U” şeklindeki henle kanalını, tekrar kabuk bölgesine çıkarak 

daha az kıvrımlı yapı olan distal tüpü meydana getirir. Distal tüp, idrar toplama kanalına bağlanır. 

İdrar toplama kanalları öz bölgesinde malpigi piramitlerini oluşturur. Bu kanallar böbreğin ortasındaki 

havuzcuk denilen bölgeye bağlanır. Havuzcuk ise böbrekten çıkan idrar kanalına açılır. 

Her böbreğe aorttan ayrılan bir böbrek atardamarı girer. Böbrek atardamarı pek çok kola ayrılarak 

nefronlara kan getiren getirici atardamarları oluşturur. Getirici atardamar, Bowman kapsülü içindeki 

glomerulus yumağını oluşturan kılcallara ayrılır. 

Glomerulustan ayrılan kılcallar birleşerek götürücü atardamarı oluşturur. Götürücü atardamar 

böbrek kılcallarını oluşturarak nefron kanalcıklarını sarar. Kanalcık etrafındaki kılcal damarların bir araya 

189


gelmesiyle oluşan böbrek toplardamarı ise böbrekten çıkarak kanı kalbe götüren alt ana toplardamara 

bağlanır. 

Glomerulus kılcalları iki atardamar arasında bulunduğundan yüksek ve sabit kan basıncına sahiptir. 

Bu nedenle vücut kılcallarından farklı olarak iki katlı yassı epitel dokudan oluşmaktadır. Bu yapı hem 

yüksek kan basıncına dayanıklılığı sağlar hem de glomerulus kılcallarından kan hücrelerinin, büyük kan 

proteinlerinin ve yağ moleküllerinin Bowman kapsülüne geçişini engeller. 

2. İdrar kanalları: İdrar kanallarının her birinin uzunluğu 25 cm’dir. İdrar kanalları böbreklerin havuzcuk 

bölgesinden çıkar ve idrar torbasına bağlanır. İdrar kanalının idrar torbasına bağlandığı yerde tek 

yöne açılan ve idrarın tekrar idrar kanalına geçmesini önleyen kapakçıklar vardır. 

3. İdrar torbası: Kaslı bir yapı olan idrar torbası kasık bölgesinde yer alır. Esnek bir yapıya sahip 

olduğundan 1-1,5 L idrar alabilir. Genelde 250-300 cm 3 ü dolunca idrar torbasının kasları uyarılır ve 

boşaltım isteği doğar. 

4. İdrar boşaltım kanalı: İdrarın idrar torbasından dışarı atıldığı açıklıktır. İdrar torbası kasılarak 

idrarın üretradan dışarı atılmasını sağlar. 

Nefronlarda İdrarın Oluşumu 

Nefronlarda idrar oluşumu süzülme, geri emilme ve salgılama olmak üzere üç aşamada gerçekleşir 

(Resim 2.110). 

Proksimal tüp 

Besin 

maddeleri 

NaCl 

K + 

Distal tüp 

NaCl HCO 

- 

3 

H 2 O 

NH 3 

H + K + H + 

H 2 O 

NaCl 

Kabuk 

bölgesi 

H 2 O 

NaCl 

Öz 

bölgesi 

Üre 

NaCl 

H 2 O 

Aktif taşıma 

Pasif taşıma 

Henle kanalı 

İdrar toplama kanalı 

Resim 2.110: Bir nefronda süzülme, geri emilme ve salgılamanın gerçekleşmesi 

1. Süzülme: Aorttan ayrılan böbrek atardamarındaki kan, yüksek basınçla glomerulus kılcallarına 

akar. Bu basınç, kılcal damar yumağından Bowman kapsülüne difüzyonla madde geçişini sağlar. 

Bowman kapsülünün iç yüzeyi tek katlı yassı epitelden oluştuğu için madde difüzyonuna uygundur. Bu 

190


Ünite 

nedenle kan hücreleri, plazma proteinleri ve yağ molekülleri hariç su, inorganik tuzlar, vitaminler, glikoz, 

amino asit gibi yararlı maddeler ile üre, ürik asit, amonyak gibi boşaltım maddeleri glomerulustan Bowman 

kapsülüne geçer. Bu sıvıya süzüntü, olaya ise süzülme denir. 

Süzülme hızı, kan basıncı ile doğru orantılıdır. Kan basıncı arttığında süzülme hızı artar ve daha sık 

idrara çıkılır. Kan basıncı düştüğünde ise süzülme hızı yavaşladığından idrar oranında azalma görülür. 

2. Geri emilim: Glomerulustan Bowman kapsülüne geçen sıvının büyük bir kısmı boşaltım kanallarından 

geçerken geri emilerek kana verilir. Maddelerin geri emilimleri organizmanın gereksinimi doğrultusunda 

yapılır ve geri emilimin %90’ı proksimal tüpte olur. Geri emilim hem aktif hem pasif taşıma ile 

gerçekleşir. Proksimal tüpe geçen sıvı içindeki su osmozla; glikoz, amino asitler, vitaminler, amonyum, 

bikarbonat iyonları ve tuzlar aktif taşıma ile H + iyonları ise yoğunluğa bağlı olarak aktif ya da pasif şekilde 

geri emilir. 

Henle kanalının inen kolu suya karşı geçirgendir. Ancak tuz ve diğer çözünen maddelere az geçirgendir. 

Henle kanalının çıkan kolu ise suya geçirgen olmadığından burada suyun geri emilimi yapılmaz. 

Bu kanalda klor iyonları aktif, sodyum iyonları pasif taşıma ile geri emilir. 

Distal tüpte sodyum, klor, bikarbonat iyonları ve esas olarak suyun geri emilimi devam eder. Suyun 

geri emilimi hipofizden salgılanan ADH ile kontrol edilir. Vücudun su gereksinimine bağlı olarak hipofizden 

salgılanan ADH miktarı değişmektedir. Eğer kan plazmasının yoğunluğu artmışsa ADH miktarı artar. 

ADH, distal tüp hücrelerinin ve idrar toplama kanallarının suya geçirgenliğini artırır ve suyun geri emilimi 

artar. Kanın yoğunluğunun azalması durumunda ise ADH azalır ve fazla su idrarla dışarı atılır. 

Vücut sıvılarının mineral dengesinde böbrek üstü bezlerinden salgılanan aldosteron hormonu rol 

oynar. Bu hormonun gereğinden fazla salgılanması durumunda boşaltım kanallarından Na + ve Cl – emilimi 

artar. Bu durum, vücutta fazla oranda suyun tutulmasına yol açarak ödem oluşturur. 

Distal tüpün çeperleri üreye karşı geçirgen değildir. Bu nedenle distal tüpte üre yoğunluğu artar. 

Distal tüpten idrar toplama kanalına geçen süzüntüde suyun emilimi devam ederken üre yoğunlaşarak 

idrar oluşturulur. Oluşan idrar, idrar toplama kanalları ile havuzcuğa taşınır. 

Her maddenin kanda bulunması gereken değerine eşik değer denir. Bir maddenin kandaki miktarı 

eşik değeri aşıyorsa nefron kanalcıklarından geri emilmez ve idrarla dışarı atılır. Bu nedenle şeker hastalarının 

idrarında glikoza rastlanır. Sağlıklı bir insanda glikoz ve amino asitlerin tamamı, suyun %99’u, 

sodyum iyonlarının %99,5’i, ürenin %50’si geri emilerek tekrar kana verilir. 

3 

Bilelim 

Boşaltım kanallarında geri emilim nedeniyle glomerulustan Bowman kapsülüne süzülen sıvı ile 

havuzcukta toplanan sıvının bileşimi birbirinden farklıdır. Glomerulustan Bowman kapsülüne süzülen 

sıvının tamamı idrarla dışarı atılsaydı vücut suyunun yaklaşık % 4’ü ile birlikte glikoz, amino asit 

ve inorganik tuzlar gibi yararlı maddeler de kaybedilecekti. 

3. Salgılama: Böbreklerde günde yaklaşık 170-190 L sıvı süzülmekte ve %99’u geri emilmektedir. 

Süzülme ile Bowman kapsülüne geçemeyen bazı ilaçlar, boyalar, amonyak, hidrojen iyonları, potasyum 

iyonları gibi maddeler kılcal damarlardan aktif taşıma ile proksimal ve distal tübe verilir. Bu olaya salgılama 

(sekresyon) denir. Böylece zararlı maddeler kandan uzaklaştırılır. 

Ortalama olarak günde 1-1,5 L idrar oluşturulur. İdrarın bileşiminde %95 su, %3 üre, ürik asit gibi 

organik bileşikler, %2 oranında Na + , K + , Ca +2 gibi iyonlar yer alır. Sağlıklı bir insanın idrarında glikoz ve 

amino asitlere rastlanmaz. 

191


Nefron sayısının çok olması nedeniyle vücuttaki tüm kanın kılcallardan geçerek temizlenmesi yaklaşık 

10-20 dakika gibi kısa bir sürede gerçekleşir. 

Böbrekler, idrar oluşturmanın yanı sıra alyuvar yapımında da görev alır. Dokuların yeterli oksijeni 

alamaması durumunda böbreklerden eritropoietin hormonu üretilir. Bu hormon kemik iliğinde alyuvar 

yapımını uyararak kansızlığı önler. Eritropoietin hormonunun %90’ı böbreklerde, geri kalanı karaciğerde 

üretilir. Bu nedenle böbrek yetmezliği olan hastalarda yeterli hormon üretilemediğinden kansızlık ortaya 

çıkar. 

Etkinlik: Memelilerde Böbreğin İncelenmesi 

Amaç 

Memelilerde böbreğin yapısını kavramak 


• Koyun böbreği 

• Bistüri 



• Büyüteç 


Malpigi 

piramitleri 

Kabuk 

bölgesi 

Öz bölgesi 

Havuzcuk 

Sınıfta gruplar oluşturunuz. Grubunuzda bir sözcü seçiniz. Sözcünüz yardımıyla kasaptan bir koyun 

böbreği alarak sınıfa getiriniz. 


Eldivenlerinizi giyerek diseksiyon küvetine koyduğunuz koyun böbreğinin dış yapısını inceleyiniz. 

Böbreği dıştan saran zarı bistüri ile keserek çıkarınız. 

Böbreği ortasından boyuna keserek iki parçaya ayırınız. 

Böbrekteki yapıları çıplak gözle ve büyüteç yardımıyla inceleyiniz. 

Böbrek kesitinin şeklini defterinize çizerek kitaptaki şekil ile karşılaştırınız. 


1. Böbrekte idrar toplama kanallarını gözlemleyebildiniz mi? Belirtiniz. 

2. Böbreğin havuzcuk bölgesinin hangi yapılar ile bağlantılı olduğunu gözlemlediniz? 

3. Böbrek atardamarı ve böbrek toplardamarı böbreğin hangi kısmı ile bağlantılıdır? 

11.2.7.2. Boşaltım Sisteminin Sağlığı 

Boşaltım sistemi organlarının sağlıklı olması homeostatik dengenin sağlanması açısından önemlidir. 

Bu nedenle; 

• Bol sıvı alınmalıdır. 

• Düzenli spor yapılmalı ve temiz havadan yararlanılmalıdır. 

• Beslenmeye dikkat edilmeli, acı ve tuzlu besinler fazla tüketmemelidir. 

• Sigara, alkol gibi zararlı alışkanlıklardan kaçınılmalıdır. 

192


Ünite 

• Boğaz iltihaplanmaları, çürük dişler hemen tedavi edilmeli, tam iyileşme sağlanmalıdır. 

• Antibiyotikler doktorun önerdiği şekilde kullanılmalıdır. 

• Ağrılı ve sık idrara çıkma durumunda hemen doktora gidilmelidir. 

• Ayakların, idrar yollarının ve böbreklerin üşütülmemesine dikkat edilmelidir. 

Bu tür önlemlere dikkat edilmemesi aşağıda belirtilen bazı boşaltım sistemi hastalıklarının oluşmasına 

neden olabilir. 

Nefrit: Nefronların iltihaplanmasına bağlı olarak gelişen bir hastalıktır. Bu hastalık bademcik iltihaplarının 

ve çürük dişlerin zamanında tedavi edilmemesi, anjin ve kızıl gibi bulaşıcı hastalıklara neden 

olan mikroorganizmalar ile bazı zehirlerin kan yoluyla böbreklere taşınması sonucu oluşabilir. Nefron 

iltihaplarının zamanında tedavi edilmemesi böbrek yetmezliğine bağlı ağır sonuçlar doğurabilir. 

Böbrek yetmezliği: Çeşitli iltihaplanmalar, zehirlenmeler, ileri derecede yanıklar böbreklerin sağlıklı 

çalışmasını engeller. Bu hastaların idrarında protein ve kana rastlanır. Bu durumda böbrek nakli gerekir 

ya da kandaki atık maddelerin temizlenmesi için hasta diyaliz makinesine bağlanır (Resim 2.111). 

Resim 2.111: Diyaliz makinesi ile kan atık maddelerden temizlenir. 

Üremi: Böbreklerin görevini yeterince yapamaması durumunda üre kanda birikerek zehirlenmeye 

neden olur. Bu durum üremi olarak tanımlanır. 

Albümin: Nefronların, kanı tam anlamıyla süzememesi ve aktif taşıma ile geri emilimin sağlanamaması 

sonucu proteinli maddeler idrara geçer. Buna albümin denir. 

Böbrek taşları: Kalıtımsal olabildiği gibi gereksiz kullanılan bazı ilaçlar sonucu böbrek taşları oluşabilmektedir. 

Özellikle kalsiyum oksalat ve kalsiyum fosfat gibi mineral tuzların böbrekte çökelmesi böbrek 

taşlarını oluşturur. Taşlar yerinden hareket ettiğinde o bölgede tahrişler olur ve buna bağlı iltihaplanmalar, 

kanamalar ortaya çıkar. 

İdrar yolu enfeksiyonu (Sistit): Ağrılı ve sık idrara çıkma şeklinde kendini gösteren bu hastalık, 

mikroorganizmaların idrar yollarında iltihaplanmaya neden olması sonucu gerçekleşir. 

193


Sıra Sizde 

Böbrek nakli olan ya da diyaliz makinesi kullanan kişiler ile söyleşi yapınız. Söyleşide böbreklerinin 

işlevini kaybetmesine neden olan etmenleri öğreniniz. Bu durumun yaşam kalitesini nasıl etkilediği 

ile ilgili bilgi alınız. Edindiğiniz bilgileri sunum hazırlayarak sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 

11.2.7.3. Boşaltımın Homeostazi Açısından Önemi 

Böbreklerin düzenli çalışması, kan ve doku sıvılarındaki su ve tuz miktarının dengede tutulmasını, 

kanın pH değerinin düzenlenmesini ve metabolik atıkların dışarı atılmasını sağlar. Böylece kararlı ve 

dengeli iç çevrenin oluşturulmasında böbrekler önemli rol oynar. 

Homeostatik dengenin sağlanmasında deri, akciğerler, karaciğer ve iç salgı bezleri de etkilidir. 

Deri üre, su, tuz gibi atık maddelerin terlemeyle vücut dışına atılmasında rol oynar. 

Akciğerler, metabolizma reaksiyonları sonucu oluşan karbondioksit ve suyun solunumla dışarı atılmasını 

sağlar. 

Karaciğer, proteinlerin yıkımı sonucu oluşan amonyağı üre ve ürik aside dönüştürerek boşaltım sisteminden 

atılmalarını kolaylaştırır. Alyuvarların yapısında bulunan hemoglobinin yıkım ürünü olan bilirubin 

ile bazı zararlı ve zehirli maddeler, karaciğer kanalıyla sindirim kanalına ulaştırılır. Sindirim atıklarıyla 

birlikte dışarı atılarak iç dengeye destek olunur. 

İç salgı bezleri de hormon salgılayarak sisteme yardımcı olur. 

Hipofiz bezinden kana verilen ADH, boşaltım kanallarından suyun geri emilimini sağlayarak kandaki 

su miktarını ayarlar ve idrar yapımını kontrol eder. 

Böbrek üstü bezlerinden salgılanan aldosteron hormonu ile vücut sıvılarının mineral miktarı dengede 

tutulur. Aldosteron hormonu sodyumun geri emiliminde, potasyumun idrarla dışarı atılmasında rol oynar. 

Böylece ADH ve aldosteron hormonlarının birlikte çalışması ile vücut sıvılarının su ve iyon dengesi 

korunarak kanın ozmotik basıncı düzenlenir. 

İnsanın fazla oranda deniz suyu yutması, dokuların çok miktarda su kaybetmesine yol açarak ölüme 

neden olabilir. Deniz suyunun tuz oranı yaklaşık olarak %3’tür. Kanımızın tuz oranı ise %1’dir. Böbrekler 

%2 tuz içeren çözeltiyi çok zor da olsa dışarı atabilir. Deniz suyundaki tuz, sindirim borusundan 

emilerek kana geçtiğinde kandaki tuz oranı %3’e yükselir. Bu durumda doku hücreleri osmozla çok fazla 

su kaybeder. Kanın hacmi artar ve kişi hayatını yitirir. 

Böbrekler asit ve baz özellikte maddeler salgılayarak kan pH’sinin düzenlenmesinde akciğerlerle 

birlikte önemli rol oynar. İnsanda kan pH’si 7,4’tür. Kanda H + iyonu yoğunluğunun artmasına bağlı olarak 

böbreklerden bikarbonat iyonları salgılanır. Bikarbonat iyonları H + iyonları ile birleşerek karbonik asidi 

oluşturur. Karbonik asit H 2 O ve CO 2 ’e ayrışır. CO 2 ’in solunumla vücuttan uzaklaştırılması ile kan pH’si 

normale döner. 

Kanda bikarbonat iyonları artarsa bazik değer artar ve kan pH’si yükselir. Bu durumda geri emilen 

Na + iyonları bikarbonat iyonları ile birleşir ve sodyum bikarbonat (NaHCO 3 ) oluşur. Sodyum bikarbonat 

idrarla dışarı atılarak kan pH’si düşürülür. 

Sıra Sizde 

Akut böbrek yetmezliği olan kişilerde homeostatik denge nasıl etkilenir? Araştırınız. Edindiğiniz 

bilgileri sunum hazırlayarak arkadaşlarınızla paylaşınız. 

194

Okuma Metni 


Ünite 

RAKAMLARLA VÜCUDUMUZ 

• Tüm yaşam süremiz boyunca kalbimiz yaklaş›k 

2,5 milyar kez at›yor. Dinlenme hâlindeyken dakikada 

5 litre kadar kan pompalarken egzersiz hâlinde bu 

miktar 30 litreye kadar ç›kabiliyor. Ço¤umuzun kalbi 

gö¤üs kafesimizde sol yanda yer al›rken 8500 kişiden 

birinde görülebilme olas›l›¤› olan situs inversus (yer 

tersli¤i) ad› verilen bir durumda kalp gö¤üs kafesinin 

sa¤ yan›nda bulunabiliyor ve di¤er tüm organlar›n konumlar› 

da bulunmalar› gereken normal yerin tersinde 

oluyor. 

• Beyin kabu¤umuzdan (korteks) her y›l ortalama 

31 milyon sinir hücresi yitiriyoruz. Bu da yaklaş›k saniyede 

1 hücre kayb›na denk geliyor. E¤er beyindeki 

“Yedekle, ba¤lant›lar› aktar ve kullan.” mekanizmas› 

olmasayd›, büyük olas›l›kla yaşam›m›z çok k›sa sürerdi. 

• Ola¤anüstü bir rejenerasyon (kendini yenileme) 

özelli¤ine sahip olan karaci¤erimiz, %70’lik bir doku 

kayb›nda bile kendini tamamen yenileyebiliyor ve birkaç 

ay içerisinde as›l boyutlar›na yeniden ulaşılabiliyor. Her karaci¤er hücresinin ortalama ömrüyse 

150 gündür. 

• Yorucu bir günün sonunda terli bir koltuk alt›n›n her 1 cm 2 sinde, ortalama 100 milyon kadar 

bakteri çoğalıyor. 

• ‹nsan vücudunda toplam 206 kemik bulunuyor. Bunlar›n yar›s›ndan fazlas›ysa el ve 

ayaklar›m›zda yer al›yor. Vücudumuzun en karmaş›k eklemi olan diz eklemi, ayn› zamanda vücudun 

en kolay hasar görebilen eklemidir. 

• En geniş organ›m›zda, yani derimizde bulunan hücrelerin say›s› tam 300 milyondur. Derinin 

en d›ş katman› olan epidermis, kendini sürekli olarak yeniliyor ve ortalama 75 günde bir tamamen 

yenilenmiş oluyor. Derimizin her 3 cm 2 sinin alt›nda ortalama 10 k›l kökü, 100 ter bezi ve 1 metre 

uzunlu¤unda kan damar› bulunuyor. 

• Erişkin bir insan›n sa¤ akci¤erinde (Sol akci¤er, alt k›sm›nda kalbin yer almas› nedeniyle daha 

küçüktür.), ortalama 300 milyon kadar alveol ad› verilen küçük hava kesecikleri bulunuyor. Bu kesecikler 

bir şekilde yan yana yere serilebilseydi bir tenis kortunu tamamen kaplayabilecek bir alana 

sahip olduklar› görülürdü. Akci¤erlerimize giden ana hava geçiş yollar›n›n her iki yanda farkl› aç›larla 

seyretti¤ini de hat›rlatal›m. 

• Şu anda ba¤›rsaklar›n›zda yaşamakta olan bakterilerin toplam kütlesi 1000 gram. Her y›l, 

a¤›rl›¤›m›z kadar bakteriyi d›şk› yoluyla d›şar› at›yoruz ve ba¤›rsaklar›m›zda yaklaş›k 500 kadar 

farkl› tür bakteriye konakl›k ediyoruz. 

TÜBİTAK, Bilim ve Teknik Dergisi, Mart 2005 


195




1. Böbrekte dıştan içe doğru kaç kısım ayırt edilir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

2. Suyun boşaltım sistemi için önemi nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

3. Boşaltım sistemi ile solunum sistemi arasında nasıl bir ilişki vardır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

4. Glomerulustan Bowman kapsülüne geçen maddeler ile havuzcukta toplanan maddeler 

birbirinden neden farklıdır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

5. Nefronlarda idrar oluşumu kaç evrede gerçekleşir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

6. Deniz suyunun fazla miktarda yutulması durumunda kişinin yaşamını yitirmesi nasıl açıklanır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

7. Böbrekler homeostazinin sağlanmasına nasıl yardımcı olur? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

8. Karaciğer, akciğer ve derinin boşaltımdaki rolü nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

9. Boşaltım sisteminin sağlıklı çalışabilmesi için nelere dikkat edilmelidir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

10. Vücut sıvılarının su ve iyon dengesi hangi hormonlar ile sağlanır? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

196


Ünite 




yağ molekülleri ürik asit glikoz idrar kanalı otonom nefron 

kan proteinleri antidiüretik amino asit idrar toplama kanalları homeostazi aktif taşıma 

1. Böbreklerin çalışması .................................. sinirlerle kontrol edilir. 

2. Kara yaşamına uyum sağlamış canlılar, azotlu atıklarını ................ ................ şeklinde vücut 

dışına atarlar. 

3. Havuzcukta toplanan idrar, ................ .................. ile idrar kesesine götürülür. 

4. Böbreğin kabuk kısmında idrarın oluşturulmasını sağlayan yapılara ................................ denir. 

5. Böbreğin öz bölgesinde ................. ...................... ......................... bulunur. 

6. Glomerulustaki kanda bulunan kan hücreleri , ................ ..................... ve .............. ................. 

Bowman kapsülüne geçemez. 

7. Kan basıncı ile Bowman kapsülüne geçemeyen zararlı maddeler, salgılama ile ....................... 

...................... yapılarak nefron kanalcıklarına verilir. 

8. Böbrek kanalcıklarında suyun geri emilmesini sağlayan .................................. hormon, hipofiz 

bezinden salgılanır. 

9. Sağlıklı insanların idrarında .................................. ve ................... ............... bulunmaz. 

10. Vücut sıvılarının pH, su ve iyon değerlerinin belirli sınırlar içinde tutulmasına .............................. 

denir. 


1. Böbrek atardamarı hem oksijen hem de üre bakımından zengindir. (......) 

2. Azotlu bir atık ürün olan üre, böbrekler tarafından oluşturularak idrarla dışarı atılır. (......) 

3. Nefronlar glomerulus ve Bowman kapsülünden oluşur. (......) 

4. İdrarın ilk toplandığı yer havuzcuktur. (......) 

5. Böbrek taşlarının oluşumunda yalnızca genetik faktörler rol oynar. (......) 

6. Kan basıncı ile süzülme hızı birbiriyle ters orantılıdır. (......) 

7. Boğaz enfeksiyonları tam olarak tedavi edilmediğinde böbreklerde iltihaplanmaya 

neden olabilir. (......) 

8. Böbreklerin işlevini yitirmesi durumunda kandaki atık maddeler diyaliz makinesinden 

süzülerek vücuttan atılır. (......) 

9. Glomerulus kılcalları, böbrek atardamarı ile böbrek toplardamarı arasında bulunur. (......) 

10. Henle kanalında suyun geri emilimi aktif taşıma ile gerçekleşir. (......) 

197



1 . Glomerelus kılcallarındaki kan ile Bowman 

kapsülünde bulunan sıvı, aşağıda belirtilen 

maddelerden hangisinin olmayışı 

ile birbirinden ayrılır? 

A) Amino asit 

B) Kan proteinleri 

C) Glikoz 

D) Üre 

E) İnorganik tuz 

4 . Aşırı deniz suyu yutan bir kimsede aşağıda 

belirtilen olaylardan hangisi gerçekleşmez? 

A) Kanın osmotik basıncı artar. 

B) Kandaki tuz miktarı yükselir. 

C) Hipofizden salgılanan ACTH miktarı azalır. 

D) Aldosteron hormon miktarı artar. 

E) Doku hücreleri su kaybeder. 

2 . Aşağıda, böbreğe ait bazı yapılar numaralandırılarak 

verilmiştir. 

I. Proksimal tüp 

II. Henle kanalı 

III. Distal tüp 

IV. Böbrek toplardamarı 

Bu yapılardan hangilerinde üre yoğunluğu 

en yüksek değerdedir? 


C) Yalnız III D) I ve IV 

E) II ve IV 

3 . Aşağıda böbrek atardamarındaki kanda 

bulunan bazı maddeler verilmiştir. 

I. Na + 

II. Glikoz 

III. Protein 

IV. Amino asit 

V. Akyuvar 

Buna göre, bu maddelerden hangileri nefron 

kanallarından tamamen geri emilirken, 

hangileri nefron kanallarına geçen süzüntü 

içinde bulunmaz? 

Süzüntüde 

bulunmayan 

Tamamen geri 

emilen 

A) III ve V II ve IV 

B) I, III ve V II ve IV 

C) IV ve V II 

D) III ve IV I ve V 

E) II ve III IV ve V 

5 . Aşağıda homeostazinin sağlanmasında etkili 

bazı olaylar verilmiştir. 

I. Kandaki CO 2 ’in HCO – 3 iyonu şeklinde 

taşınması 

II. HCO – 3 iyonlarının sodyumla birleştirilerek 

vücuttan uzaklaştırılması 

III. Amino asit ve glikozun tümünün nefron 

kanalcıklarından geri emilmesi 

IV. H + iyonlarının NH 3 ile birleşerek NH + 

4 iyonunu 

oluşturması 

V. Kanda eşik değerin üzerindeki maddelerin 

geri emilmeyip idrarla dışarı atılması 

Buna göre, verilenlerden hangileri sağlıklı 

bir insanın böbreği tarafından gerçekleştirilir? 

A) I, II ve III B) II, III ve IV 

C) III, IV ve V D) II, III, IV ve V 

E) I, II, III, IV ve V 

198


Ünite 

6 . Böbrek hücreleri oksijensiz kaldığında; 

I. Süzülme 

II. Geri emilme 

III. Salgılama 

olaylarından hangilerini kesinlikle gerçekleştiremez? 



9 . I. Glikoz 

II. Amino asit 

III. Üre 

IV. Na + ve Cl – 

V. Amonyak 

Yukarıda verilen maddelerden hangilerinin 

boşaltım kanallarından geri emilimi, aktif 

taşıma ile gerçekleşmez? 

A) II ve IV B) I ve V 

C) III ve V D) I ve IV 

E) II, III ve IV 

7 . Hipofiz bezinden salgılanan ADH, boşaltım 

kanallarından suyun geri emilimini sağlar. 

Buna göre ADH yetersizliğinde; 

I. Vücuttan su kaybı artar. 

II. Kanın osmotik basıncı yükselir. 

III. İdrar yoğunlaşır. 

olaylarından hangileri gerçekleşir? 

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II 


10 . İnsanın fazla miktarda su kaybetmesine 

bağlı olarak gerçekleşen olaylar aşağıda 

belirtilmiştir. 

I. Hipofizin arka lobundan ADH salgılanması 

II. İdrar toplama kanalının suya geçirgenliğinin 

artması 

III. Kanın osmotik basıncının artması 

IV. Suyun geri emiliminin artması 

Buna göre belirtilen olayların gerçekleşme 

sırası aşağıdaki seçeneklerden hangisinde 

doğru olarak verilmiştir? 

A) I, II, III, IV B) IV, I, II, III 

C) III, IV, II, I D) III, II, I, IV 

E) III, I, II, IV 

8 . I. Kan basıncının artması 

II. Terleme 

III. Aldosteron miktarının artması 

Yukarıda belirtilen olaylardan hangileri 

idrar oluşumunu artıran etkenlerdir? 


C) Yalnız III D) I ve III 

E) II ve III 

199


ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 

1 . I. Zengin kan damarları ve sinirlere sahiptir. 

II. Vücut savunmasında görev alır. 

III. Çeşitli doku ve organları birbirine bağlar. 

Yukarıda verilen özelliklerden hangileri temel 

bağ doku ile ilgili olarak söylenebilir? 




5 . I. İmpuls hızı 

II. İmpuls sayısı 

III. Oluşan tepkinin derecesi 

Bir sinir hücresinin eşik değerinin üzerinde 

uyarılması ile yukarıda belirtilenlerden 

hangilerinde artma gözlenir? 

A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III 


2 . Aşağıda verilen eşleşmelerden hangisi 

doğru değildir? 

A) Sinir hücresi - nöron 

B) Kemik hücresi - osteosit 

C) Temel bağ doku hücresi - fibroblast 

D) Kıkırdak hücresi - osein 

E) Kan hücresi - akyuvar 

6 . I. Talamus 

II. Hipotalamus 

III. Beyin kabuğu 

IV. Omurilik soğanı 

Yukarıda verilen sinir sistemi kısımlarından 

hangileri uyku hâlindeyken işlev göremez? 

A) I ve II B) I ve III C) II ve IV 

D) I, III ve IV E) II, III ve IV 

3 . Çok katlı yassı epitel dokuya aşağıdaki 

yapılardan hangisinde rastlanır? 

A) Kılcal damar B) Alyuvar 

C) Üst deri D) Alveol 

E) İnce bağırsak 

4 . 



I 

II 

III 

Yukarıda numaralandırılarak verilen sinir 

hücrelerinden geçen impulsun taşınma 

hızı çoktan aza doğru nasıl sıralanabilir? 

A) I, II ve III B) I, III ve II 

C) III, II ve I D) III, I ve II 

E) II, I ve III 

7 . I. Fazla ışık şiddetinde göz bebeklerinin 

küçülmesi 

II. Kedi ve köpek gibi hayvanların sese karşı 

kulaklarını dikleştirmesi 

III. Kas tonusu 

Yukarıda verilen olaylar, sinir sistemine ait 

hangi yapı tarafından gerçekleştirilebilir? 

A) Uç beyin B) Ara beyin 

C) Orta beyin D) Karıncık 

E) Arka beyin 

8 . I. Kap atışının hızlanması 

II. Mide ve bağırsak hareketlerinin yavaşlaması 

III. Deriye giden kan damarlarının daralması 


sempatik sinirler tarafından gerçekleştirilir? 



200


Ünite 

9 . I. Rodopsin sentezinin gecikmesi alaca 

karanlıkta görmeyi güçleştirir. 

II. İris, göze giren ışık miktarını ayarlar. 

III. Kör noktada ışığa duyarlı hücreler bulunmaz. 

IV. Göz uyumu, göz merceğinin yassılaşıp 

yuvarlaklaşması ile sağlanır. 


görme duyusu ile ilgili olarak söylenebilir? 

A) I ve II B) I ve IV C) I, II ve IV 

D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV 

10 . Dış kulak tarafından toplanan ses dalgalarının 

ses olarak algılanabilmesi için; 

I. Oval pencere 

II. Çekiç kemiği 

III. Kulak zarı 

IV. Kohlear kanal 

V. Korti organı 

VI. Beyin kabuğu 

belirtilen yapılardan hangi sırayı takip etmesi 

gerekir? 

A) III, IV, II, I, V, VI 

B) I, II, III, IV, V, VI 

C) III, II, I, IV, V, VI 

D) III, I, II, V, VI, IV 

E) III, II, I, V, IV, VI 

12 . İnsanda pankreas, böbrek üstü bezi ve karaciğerin 

ortak olarak gerçekleştirdiği görev 

aşağıdakilerden hangisidir? 

A) Metabolizma hızını düzenleme 

B) Kandaki glikoz miktarını etkileme 

C) Üre ve ürik asit sentezleme 

D) Vücutta su dengesini sağlama 

E) Kandaki kalsiyum ve fosfor miktarını düzenleme 

13 . I. Glikojen ➞ Glikoz 

II. Glikoz ➞ Laktik asit 

III. Glikoz ➞ CO 2 + H 2 O 

IV. Kreatin + P i ➞ Kreatin fosfat 

İskelet kaslarının kasılması sırasında gerekli 

olan ATP yukarıda belirtilen olaylardan 

hangileri ile üretilir? 

A) I ve IV B) II ve IV C) II ve III 

D) II, III ve IV E) I, III ve IV 

14 . Çizgili kasların kasılması sırasında; 

I. ATP tüketimi hızlanır. 

II. Sinir uçlarından asetilkolin salgılanır. 

III. Miyoglobin miktarı artar. 

IV. CO 2 tüketimi artar. 

belirtilen olaylardan hangileri gerçekleşir? 

A) I ve II B) I ve IV 

C) I, II ve III D) I, II ve IV 

E) II, III ve IV 

11 . Aşağıda verilen bezler ve hormonlar arasında 

yapılan eşleştirmelerden doğru olmayan 

hangisidir? 

A) Arka hipofiz - antidiüretik 

B) Pankreas - insülin 

C) Böbrek üstü bezi - aldosteron 

D) Paratiroit - kalsitonin 

E) Tiroit - tiroksin 

15 . Yetişkin bir insanın kemik dokusuna ait 

bazı yapılar aşağıda verilmiştir. Bu yapıların 

hangisinde kırmızı ilik bulunur? 

A) Kemik kanalı 

B) Havers kanalı 

C) Sıkı kemik 

D) Süngerimsi kemik 

E) Volkmann kanalı 

201


16 . Aşağıdakilerden hangisi kas çeşitleri için 

ortak olarak söylenemez? 

A) Hücreler arası maddenin bulunmaması 

B) Kasılma periyodunu gevşeme periyodunun 

izlemesi 

C) Sinirler tarafından uyarılmaları 

D) Her kas lifinin birden fazla sinir hücresi ile 

ilişkili olması 

E) Kas iplikçilerinin protein yapıda olması 

19 . I. Yağ asidi + Gliserol ➞ Yağ + H 2 O 

II. Protein + H 2 O ➞ Polipeptit 

III. Yağ + Safra ➞ Emülsiyon 

IV. Glikoz + O 2 ➞ H 2 O + CO 2 

V. Polipeptit +Tripsin ➞ Peptit + Amino asit 

Yukarıdaki olaylardan hangileri kimyasal 

sindirime örnek olarak verilebilir? 

A) II ve V B) I, II ve III 

C) I, II ve V D) II, III ve IV 

E) II, III, IV ve V 

17 . Karaciğerin ürettiği safranın sindirim sisteminde 

gerçekleştirdiği görevlerden hangisi 

yanlış olarak verilmiştir? 

A) Yağda çözünen vitaminlerin bağırsaktan 

emilimini kolaylaştırmak. 

B) Mideden ince bağırsağa gelen asidik karışımı 

nötralize etmek. 

C) Yağların mekanik sindirimini sağlamak. 

D) Tripsinojeni tripsine dönüştürmek. 

E) Pankreas ve ince bağırsak enzimlerinin etkinliğini 

artırmak. 

20 . İncebağırsaktan emilerek kan ve lenf yoluyla 

dolaşıma katılan besin maddeleri, 

aşağıda belirtilen yapılardan hangisinde 

ilk olarak bir araya gelir? 

A) Kalbin sağ kulakçığı 

B) Kalbin sol kulakçığı 

C) Kapı toplardamarı 

D) Üst ana toplardamar 

E) Karaciğer toplardamarı 

18 . I. Safra kesesi - safra üretmek. 

II. Karaciğer - amonyağı üreye dönüştürmek. 

III. Pankreas - nükleaz enzimleri üretmek. 

IV. Onikiparmak bağırsağı - tripsinojen üretmek. 

V. Mide - pepsinojen üretmek. 

Sindirim sistemi ile ilgili olarak yukarıda 

verilen eşleşmelerden hangileri yanlıştır? 

A) I ve IV B) III ve IV 

C) I, III ve V D) I, IV ve V 

E) II, III ve V 

21 . Dolaşım sistemi ile ilgili yapılar aşağıda 

belirtilmiştir. Bu yapılardan hangisinin karşısında 

verilen görevle ilgisi yoktur? 

A) Lenf düğümü - lenfosit üretimi 

B) Lenf damarı - yağ asidi ve gliserol taşıma 

C) Kılcaldamar - madde ve gaz difüzyonu 

D) Alyuvar - oksijen taşıma 

E) Lenf toplardamarı - kirli kan taşıma 

202


Ünite 

22 . 

Miktar 

a 

b 

c 

Atardamar Kılcaldamar Toplardamar 

d 

Damarlar 

Yukarıda verilen grafikteki a,b,c,ve d eğrileri 

ile ilgili olarak aşağıda belirtilen yorumlardan 

hangileri yapılabilir? 

I. d eğrisi, damarlardaki kan basıncının değişimini 

göstermektedir. 

II. a eğrisi, kanın damarlardaki akış hızını 


III. b eğrisi, damarlardaki osmotik basıncın 

değişimini göstermektedir. 

IV. a eğrisi, damarlardaki karbondioksit miktarında 

oluşan değişimi göstermektedir. 

V. c eğrisi, damarlarda kan pH’sinin değişimini 


A) I, II ve III B) I, III ve IV 

C) III, IV ve V D) I, II ve V 

E) II, IV ve V 

24 . I. Glomerulus 

II. Proksimal tüp 

III. Bowman kapsülü 

IV. İdrar toplama kanalı 

V. Distal Tüp 

VI. Havuzcuk 

Nefronu oluşturan bu yapıların idrar oluşumunda 

görev alma sıraları seçeneklerden 

hangisinde doğru olarak verilmiştir? 

A) I, III, II, V, IV, VI 

B) II, III, V, I, IV, VI 

C) I, II, III, V, IV, VI 

D) III, II, I, V, IV, VI 

E) III, II, I, IV, V, VI 

25 . 

Kılcal damar Kılcal damar 

I 

O 2 

O 2 

CO2 

CO 2 

Yukarıda I ve II ile belirtilen kılcal damarlarla 

ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi 

söylenemez? 

A) I, doku kılcalıdır. 

B) II, alveol kılcalıdır. 

C) I’de karbonik anhidraz enzimi aktiftir. 

D) II’de oksihemoglobin artmıştır. 

E) I’de karbomino hemoglobin miktarı azalır. 

II 

23 . I. Serum verilmesi 

II. Aşı yapılması 

III. Patojenlerin vücuda girmesi 

IV. Vücuda antikor verilmesi 

Yukarıda belirtilenlerden hangileri kazanılmış 

bağışıklığı uyararak B-lenfositlerini 

aktif hâle getiren antijenlerin vücuda alınmasını 

sağlar? 

A) I ve II B) II ve III 

C) I, II ve III D) II, III ve IV 

E) I, II, III ve IV 

26 . I. Vücuda fazla miktarda tuz alınması 

II. Lenf damarlarının tıkanması 

III. Doku sıvısının osmotik basıncının yükselmesi 

Yukarıda belirtilen olaylardan hangileri 

doku sıvısının artışına neden olur? 


C) Yalnız III D) I, II 


203

3. 

Ünite 

DAVRANIŞ 

11.3.1. Davranış ve Uyarılma 

204

DAVRANIŞ 

3. 

Ünite 

11.3. Davranış 

Bir organizma, çevresi değiştiği zaman nasıl davranır? 

Kuşlar neden her yıl yuva yapma, güneye göç etme davranışını gösterir? 

Her türün yuva yapma davranışı neden farklıdır? 

Eş çağrısında kur yapma davranışlarının anlamı nedir? 

Davranışlar öğrenilir mi yoksa içgüdüsel midir? 

Bu soruların cevaplarını araştırınız ve elde ettiğiniz bilgileri konu içinde öğrendiklerinizle karşılaştırınız. 

Aşağıdaki hayvanların davranışları hakkında ne düşünüyorsunuz (Resim 3.1)? 

Resim 3.1: Hayvanlarda davranış 

205

DAVRANIŞ 

11.3.1. Davranış ve Uyarılma 

İnsanlar, tarih öncesi devirlerden beri hayvan davranışlarını gözlemlemişlerdir. Hayvan davranışlarının 

değerlendirilmesi hem avcılık yapan insanlar için önemli olmuş hem de bazı hayvan türlerinin 

evcilleştirilebilmesi sağlanmıştır. 

Hayvanların avını yakalaması, avcıdan kaçması, çiftleşme gösterileri, yavru bakımı, haberleşmeleri 

gibi davranışlara ait bilgiler tarihsel kayıtlarda bulunmaktadır. Ancak hayvan davranışlarıyla ilgili bilimsel 

çalışmalar 1900’lü yılların başında başlamıştır. 

Bu ünitede hayvan davranışlarını, bu davranışların nasıl geliştiğini ve davranışların gelişmesinde 

etkili olan faktörleri öğreneceksiniz. 

Davranış, canlı organizmaların içten ya da dıştan gelen uyarılara karşı bir dizi işlevler sonucu oluşturduğu 

tüm aktivitelerdir. Canlılarda tepki oluşturabilen fiziksel, kimyasal ve biyolojik değişiklikler uyarı 

olarak tanımlanır. Tepki ise uyarının etkisine bağlı olarak farklı şekillerde gerçekleşen ve bu uyarılara 

karşı ilgili kas ve bezlerle oluşturulan cevaptır. 

Uyarı ve tepki, birlikte canlıda bir davranışın ortaya çıkmasını sağlar. Hayvanların doğal ortamlarında 

çevresel etmenlere bağlı olarak geliştirdikleri davranışları tanımaya ve araştırmaya çalışan bilim 

dalına etoloji denir. Bu bilim dalı ile ilgilenen bilim insanları da etolog olarak tanımlanır. 

Etologlar canlılardaki pek çok davranış şeklini inceleyerek, saldırganlık, eş bulma, üreme, besin 

bulma ve anne babayı taklit etme gibi sosyal davranışları etkileyen etmenler üzerinde çalışmışlardır. Günümüzde 

davranış üzerinde fizyolog, biyolog, zoolog, ekolog ve genetik bilimi ile uğraşan bilim insanları 

birlikte çalışmaktadır. 

Karl von Frisch (Karl fon Friş), hayvan davranışları üzerinde çalışarak bal arılarının arasındaki iletişimin 

vücut hareketleri ile nasıl sağlandığını keşfetmiştir. 

Konrad Lorenz (Konrad Lorenz), ana ile yavru arasındaki güçlü bağın doğumdan sonraki -kritik 

dönem- dediği kısa bir süre içinde gerçekleştiğini fark etmiştir. 

Nikolaas Tinbergen (Nikolas Tinbergin), ise doğuştan gelen davranış biçimlerini araştırmıştır. 

Bu üç bilim insanına, 1973 yılında bireysel ve sosyal davranış biçimlerinin organizasyonu ve aydınlatılmasıyla 

ilgili buluşlarından dolayı Nobel Ödülü verilmiştir (Resim 3.2). 

(a) (b) (c) 

Resim 3.2: a) Karl von Frisch b) Konrad Lorenz c) Nikolaas Tinbergen 

206

DAVRANIŞ 

3. 

Ünite 

11.3.1.1. Davranışa Etki Eden Faktörler 

Davranış hem iç hem dış faktörler ile kontrol edilir. Organizmanın sinir sistemi ve hormonları davranışı 

içten kontrol eden düzenleyici sistemler olarak iş görürken, kas ve iskelet sistemleri davranışın 

dıştan görünen şeklini oluşturur. Örneğin, duyu organlarımız çevreden uyarıları alır ve merkezî sinir 

sistemine iletir. Merkezî sinir sistemi mesajlarını ilgili kaslara ve iç salgı bezlerine gönderir. Böylece 

hormonların kana salınması, iç organların ve kasların çalışması sağlanır. Sinir sistemi ve hormonlardan 

mesajları alan kas ve diğer iç organlar bir bütün olarak tepki gösterir. Örneğin, yılan gören bir insanın 

adrenalin salgısı artar. Buna bağlı olarak kan basıncı artar, kandaki glikoz miktarı yükselir. Kişi çığlık atar 

ve irkilir. Yılan görsel bir uyarandır. Hormon salgılanması ve metabolizma hızının artması içten kontrol 

edilen fizyolojik bir tepki; çığlık atma ve irkilme ise bir davranıştır. 

Davranışın amacı, bireyin veya türün hayatta kalmasını ve neslin devam etmesini sağlamaktır. Canlılar 

olumsuz çevre koşullarından, avcılardan, hastalıklardan, tür içi ve türler arası rekabetten korunmak 

durumundadır. Aynı zamanda her canlı beslenmek, kendi türünden eş bulmak, üremek, yuva kurmak, 

yavrularını korumak ve yavrularına bazı davranışları öğretmek zorundadır. Canlılığın devam edebilmesi 

için geliştirilen davranış şekilleri her tür için farklıdır (Resim 3.3). Canlı organizmaların davranışları 

bulundukları çevreye uygunluk gösterir. Çünkü yaşamak ve üremek için bulundukları ortam koşullarına 

uygun davranış gösteremeyen canlılar doğal seçilime uğrar. Doğal seçilim, her türün kendi yaşam şekline 

uygun olarak evrimleşmesinde rol oynar. 

(a) 

(b) 

Resim 3.3: a) Antilopta b) Çıngıraklı yılanda tür içi rekabet 

Hayvanlar âleminde bütün davranışlar bir anahtar uyarı sonucu gerçekleşmektedir. Yapılan deneyler, 

belirli uyarıların belirli davranışları tetiklediğini göstermektedir. Hayvanlar uyarılara karşı sinirsel duyarlılığa 

sahiptir. Özgün davranışların ortaya çıkmasında etkili olan uyarılar başlatıcı olarak tanımlanır. 

Koku, ses, ısı, yer çekimi, besin, ışık gibi uyaranlar reseptör hücreler için başlatıcıdır ve belirli tepkilere 

neden olur. Örneğin, denizyıldızının kokusu bir deniz salyangozu türü olan deniz tavşanında kaçma 

tepkisine neden olur. 

Hayvanlarda Davranış Geliştirmede Etkili Olan Faktörler 

Yer çekimi: İpek böceği tırtılı kozanın dış kılıfını örerken üstte bir açıklık bırakmaktadır. Tırtıl, iç 

kılıfı örmeye başlamadan önce kozalar baş aşağı ters çevrilirse kozayı yine açıklık üstte kalacak şekilde 

örmektedir. Bu olayda tırtıl, koza açıklığının yerini tayin etmek için yer çekimini kullanmaktadır. 

Hormonlar: Açlık, korku ve vücut sıcaklığının artması gibi fizyolojik uyarılara bağlı olarak hormonların 

kandaki miktarlarının değişmesi bazı içgüdüsel davranışların ortaya çıkmasına yol açar. İçgüdüsel 

207

DAVRANIŞ 

davranışlar ile yeniden iç dengenin sağlanmasına yönelik fizyolojik tepkiler gerçekleştirilir. Örneğin, 

havaların ısınması hayvanın kanında eşey hormonlarının artmasını sağlar ve hayvanlarda kur yapma 

davranışını ortaya çıkarır. Eşey hormonlarının arttığı dönemde erkekler çeşitli davranışlar yaparak 

kendi türünden dişileri etkileyip onlarla çiftleşmeye çalışır. Bu davranış kimyasal (feromon denilen 

koku salgılayarak), işitsel (sesler çıkararak) veya görsel olabilir. Örneğin, dişi güvelerin çiftleşmesinde 

feromonlar etkilidir. Dişi güveler türe özgü feromon salgılar ve erkek güveler dişiyi bulmak için bu 

kokuyu izler. 

Erkek ve dişi ötücü kuşlar yumurtadan çıktıkları andan itibaren kendi türlerine özgü ötüşler duyar. 

Ergen hâle geldiklerinde ise ilkbaharda sadece erkekler öter. Dişilerin ötmeme nedeninin testosteron 

yokluğundan olup olmadığını araştıran bilim insanları, dişiye bu hormonu enjekte ettiklerinde öttüğünü 

gözlemlemişler. Erkeklerde ötüşün ilkbaharda olma nedeni de havaların ısınmasıyla beraber testosteron 

hormonunun artması, beynin öğrenme ve ötüş geliştirme bölgesinin büyümesidir. Dolayısıyla 

havaların ısınması testosteron salgılanmasını tetiklemekte, hormon ise ötüşün gerçekleşmesini sağlamaktadır. 

Halkalı güvercin iki yumurta üretir. Yumurtaları yuvaya bıraktıktan sonra kanında prolaktin hormonu 

artmakta ve yavrularına bakma davranışı ortaya çıkmaktadır. Yumurtadan çıkan yavruları anne güvercin, 

kursak sütü üreterek besler. Kursak sütü üretme dürtüsü, prolaktin hormonunun kandaki miktarının 

artışına bağlı olarak gerçekleşmektedir. 

İşitsellik: Türlerin kendi içindeki iletişim yöntemlerinden 

biri de işitselliktir. Ateş böcekleri, kurbağalar ve kuşlar birbirleriyle 

haberleşirken tür ya da eşeyle ilgili bir karışıklığa meydan 

vermeyecek şekilde türlerine özgü sesler çıkarır. Erkek kurbağalar 

çiftleşme döneminde çeşitli sesler çıkararak dişileri çağırır 

(Resim 3.4). Erkek ateş böceklerinin aralıklı sinyallerden 

oluşan şifreli eşleşme şarkısını dişi ateş böcekleri anlar. Dişi 

ateşböcekleri sadece kendi türünün çıkardığı seslere (şarkılara) 

tepki gösterir. 

Erkek ötücü kuşlar bir yuvayı sahiplenip diğer erkeklerle 

rekabete girdiğinde, baskın olduğunu türe özgü ötüşlerle ilan 

eder. Ötüşünü dişileri cezbetmek 

için de kullanır. Yumurtadan 

çıkan yavru, erkek ötücü 

kuşun sesiyle beraber başka 

Resim 3.5: Sessiz (solda) ve 

çınlayan (sağda) diyapazona 

sineklerin tepkisi 

kuşların ötüşlerini de duyar. Buna karşın bir yıl sonra eşeysel olgunluğa 

eriştiğinde kendi türüne özgü ötmeye başlar. 

Bir başka örnek sivrisineklerin kanat çırpma sesidir. Dişi sivrisineğin 

hızlı kanat çırpması sırasında oluşan ses, aynı türün erkeklerini cezbederek 

çiftleşmeye yönlendirir. Konu ile ilgili bir çalışmada diyapazon 

kullanılmıştır. Uzun süre aynı frekansta titreşebilen diyapazon çatalının 

çıkardığı ses, dişi sivrisineklerin kanat çırpma sesine benzediğinden erkek 

sinekler bu diyapazon çatalı etrafında yoğunlaşmıştır. Sessiz olan 

diyapazon çatalı etrafında ise sineklerin çok az olduğu gözlenmiştir (Resim 

3.5). 

208 

Resim 3.4: Kurbağalar türlerine özgü 

eşleşme sesleri çıkarır.

DAVRANIŞ 

3. 

Ünite 

Görsellik: Yuvarlak bazı şekillerin anahtar uyarı olduğunu gösteren bir çalışmada, martı ve kaz gibi 

yuvalarını yerde yapan kuşlar izlenmiştir. Bu hayvanlar, embriyoların yumurta kabuğuna yapışmasını engellemek 

için yumurtalarını içgüdüsel olarak döndürür. Bu sırada yuvadan uzaklaşan yumurtaları özenle 

yuvarlayarak yuvaya geri getirirler (Resim 3.6). Ancak bu kuşlar pil, top ve şişe gibi yuvarlak nesneleri de 

yumurtaları zannederek yuvalarına yuvarlar. Bu canlılar için yuvarlak şekil, anahtar uyarı görevi yapar. 

(a) 

(b) 

Resim 3.6: a) Kazın yuvadan yuvarlanıp uzaklaşan yumurtayı yuvaya getirişi 

b) Poyraz kuşunun yumurtaya benzeyen nesneyi yuvaya getirişi 

Koku: Anne keçi, doğumdan sonraki ilk 10 dakika içinde yavrusunu koklayıp yalamazsa onu tanıyamaz. 

Keçilerde duyarlı dönem, doğum sırasında oksitosin hormonunun en üst düzeye çıktığı ve doğan 

yavrunun yaydığı kokuyu aldığı dönemdir. Keçinin koku alması engellenirse yavrusunu tanıyamamaktadır. 

Ses: İmparator penguenler, Antarktika’da 

yılın en soğuk ve karanlık döneminde ürer. 

Tüm ebeveynler kalabalık bir koloni hâlinde 

kıtanın içine doğru 150 km kadar yürür ve dişiler 

burada yumurtlar. 

Erkek penguenler kuluçkaya oturur ve 

dişiler beslenmek için denize gider. Döndüğünde 

yavru yumurtadan çıkmış olur. Yavru 

yumurtadan çıktığında sesini ilk duyan erkek 

penguendir. Anne penguen yavrunun bakım 

ve beslenme işini üstlenirken erkek penguen 

beslenmek için denize döner. Erkek penguen 

haftalar sonra geri döndüğünde, yavrusunun 

sesini tanır ve yanılmadan ailesini bulabilir 

Resim 3.7: Antarktika penguenleri 

(Resim 3.7). 

Işık: Ateş böcekleri çok uzak mesafelerden bile görülebilen yanıp sönen sinyaller oluşturur. Ateş 

böceklerinin erkek ve dişileri arasındaki haberleşmede etkili olan, iki ışınım arasında geçen süredir. Dişi 

ateş böceğinin ışıması, erkek ateş böceğinin iki ışıma sinyali arasına denk gelmektedir. Eğer dişi ateş 

böceğinin ışıması el feneri ile taklit edilirse erkek ateş böceklerinin el fenerinin etrafında toplandığı görülmüştür. 

209

DAVRANIŞ 

Renk: Üç dikenli dikence balığı üreme alanı seçmek için hormonların etkisiyle ılık, sığ ve tatlı sulara 

göç eder. Burada yuva yapar ve yuvayı diğer erkeklere karşı savunur. Çeşitli dans hareketleri yaparak ve 

vücudunun alt kısmındaki kırmızı renk ile dişileri yuvaya çekmeye çalışır. Bir dişiyi yuvaya götürür ve dişi 

yumurtalarını yuvaya bırakır. Erkek daha sonra yumurtaları döller, yüzgeci ile yelpazeleyerek embriyolara 

taze ve bol oksijenli su gitmesine yardımcı olur. Eğer kırmızı karınlı yapma bir balık, dikence balığına 

benzemese bile erkeğin üreme alanına konacak olursa erkek, tipik bir savunma davranışı gösterir. Bu 

olay içgüdüsel bir davranıştır. Üreme alanına konan balığın karnı kırmızı değilse aynı davranış gösterilmez. 

Burada davranışı belirleyen etken balığın karnındaki kırmızı renktir (Resim 3.8). 

Görsellikle ile ilgili başka bir çalışmada Nikolaas Tinbergen, ringa 

(a) 

martı yavrularının yiyecek isteme davranışını araştırmıştır. Dişi martı 

yuvaya geldiğinde yavru martılar dişinin gagasına vurmakta ve dişi 

martı ağzındaki besini kusmaktadır. Yavruların, dişi martının gagasına 

vurma davranışını hangi özelliğin başlattığı araştırıldığında gagadaki 

kırmızı bir beneğin buna neden olduğu belirlenmiştir. 

(b) 

Guguk kuşunun kendi yavrusunu bulmasını ve beslemesini sağlayan 

başlatıcı ise yavrunun gırtlağında doğuştan var olan turuncu bir (c) 

bölge ve özel ötme tarzıdır. Bu başlatıcıların hepsi hayvanın yaşamasını 

ve neslin devamlılığını sağlar. 

Tüm bu bilgilerin ışığında bir genelleme yaparsak davranışların 

ortaya çıkmasında; 

• Işık, sıcaklık, nem, oksijen ve besin gibi farklı dışsal çevre koşulları, 

• Kendi türünden ya da farklı türden canlıların varlığı, 

• Açlık, eş bulma, korku gibi içsel çevre koşulları etkilidir. 

Sıra Sizde 

Resim 3.8: a) Erkek dikence balığı 

b) Karnı kırmızı olmayan dikence 

balığı modeline c) Kırmızı karınlı 

ancak tuhaf şekilli modellere göre 

daha az saldırır. 

Hayvanlarda davranış geliştirmede etkili olan faktörler değiştirilebilir mi? Arkadaşlarınızla tartışınız. 

11.3.1.2. Doğuştan Gelen ve Öğrenilen Davranışlar 

Etologlar, benzer veya farklı türlerin davranışlarını karşılaştırarak davranış şekillerinin evrimi hakkında 

sonuçlar çıkarmaktadır. Biyolojik açıdan oldukça önemli olan pek çok davranışın büyük bir bölümünün 

doğuştan geldiği, bir kısmının ise büyüme sırasında öğrenme ile ortaya çıktığı gözlemlenmiştir. 

A. Doğuştan Gelen Davranışlar 

Doğuştan gelen davranışlar öğrenme ile ortaya çıkmaz. Bu davranışlar kalıtsaldır ve bir uyaranın, 

duyu organları yoluyla algılanarak sinir sistemini uyarması, bunun sonucunda efektör organların harekete 

geçmesi ile oluşur. 

Doğuştan gelen davranışlar, içgüdüler ve refleksler olarak iki gruba ayrılır. 

210

DAVRANIŞ 

3. 

Ünite 

1. İçgüdüler: Öğrenme sürecinin etkili olmadığı, canlının önceki deneyimlerinden bağımsız olarak 

doğasında var olan,organizmanın türe özgü bir davranışa yönelme eğilimine içgüdü denir. 

Hayvanlar, öğrenme olanağından yoksun bir ortamda büyütülmüş olsalar bile kendi türlerine özgü 

davranışları gösterir. Örneğin, dişi örümcek yavru örümcekler yumurtadan çıkmadan ölür. Yumurtadan 

çıkan örümceğin ilk ağını ördüğü dönemde ortamda örnek alacağı hiçbir model yoktur ancak her defasında 

türüne özgü kusursuz bir ağ oluşturur (Resim 3.9). 

Resim 3.9: Farklı türlere özgü örümcek ağları 

Bir kurbağanın hareketli dili ile avını yakalaması doğal bir davranıştır (Resim 3.10). 

Resim 3.10 : Kurbağanın avını yakalama davranışı 

Kuşlarda kur yapmak, yuva yapmak, yavru bakmak, yaşam alanını savunmak ve göç etmek içgüdüsel 

davranışlardır. Kuşlar yuva yapmak için uygun yerleşim yerini ve doğru malzemeleri içgüdüsel olarak 

belirler. Yuva yapımında kullanılan malzeme ve yuvanın biçimi türe özgüdür (Resim 3.11). Örneğin, ardıç 

kuşu yuvasını yaparken ilk olarak çalı çırpı, sonra ince dallar, daha sonra çamur ve en son ot kullanır. 

Resim 3.11: Kuşlarda yuva yapımı türe özgüdür. 

211

DAVRANIŞ 

Bir başka ilginç örnek, dokumacı kuşunun yuvasıdır. Yuvayı erkek dokumacı kuşu yapar. Bunun için 

ters duran Y harfi biçiminde bir dal seçer. Çeşitli otları toplayarak şeritler hâlinde yırtar ve bunları kendi 

etrafında çember oluşturacak şekilde dokur. Yuvanın girişi dışında kalan kısımları tamamladığında yapım 

işini bırakır. Kur yapma davranışına geçer. Kendini baş aşağı sarkıtarak yuvasına asılır, kanatlarını 

çırpar ve ötmeye başlar. Eğer bir dişi, erkeğin çağrısını kabul ederse yuvanın içini yumuşak otlar ve 

tüylerle döşer. Yuvanın girişine yılan veya başka hayvanlardan korumak için bir tüp örer (Resim 3.12). 

Resim 3.12: Dokumacı kuşunun yuva yapma davranışı 

Organizmayı biyolojik bir ihtiyacı karşılamaya yönelik davranışa iten içsel kuvvete dürtü denir. Dürtü, 

hayvanın bir uyarıya tepki verme eşiğini değiştirebilir. Bir hayvanda aktif olan pek çok dürtü vardır. 

Hayvan, bu dürtülere göre yiyecek arama, avlanma, eş çağırma, yaşam alanını koruma, yuva yapma, 

oyun oynama ve kaçma gibi davranışlardan birini gösterir (Resim 3.13). Bir hayvanın değişik zamanlardaki 

davranışları da farklılık gösterebilir. Canlının hangi davranışı göstereceği önceliğine göre değişir. 

Kaçma davranışı, hayvanlar arasında tüm davranışlar içinde en öncelikli olandır. Hayvanın hangi davranışı 

seçeceği, dürtülerden hangisinin o anda acil olmasına ya da ortamdaki fırsatlara göre değişir. 

Örneğin, orta derecede aç ancak çok susamış bir hayvan, ortam her iki davranış için uygunsa önce su 

içmeye, eğer ortamda su bulunmuyorsa beslenmeye yönelir. 

Resim 3.13: Çita ile babun arasındaki avlanma davranışı 

Hayvanlarda Yön Bulma ve Yer Belirleme: Hayvanlarda içgüdüsel olarak gerçekleşen başka bir 

davranışta yön bulma ve yer belirleme davranışlarıdır. Yön bulma ve yer belirleme davranışına kuşların 

212

DAVRANIŞ 

3. 

Ünite 

göç etme davranışları örnektir. Bir göçmen kuş, hava sıcaklığının azalması ile birlikte normal beslenme 

şeklinin dışına çıkarak göç yolculuğunda gerekli enerjiyi sağlayacak olan yağ ihtiyacını karşılayacak besinleri 

tüketmeye başlar. Uygun zamanda göç eder ve gideceği yönü hatasız olarak doğru bir şekilde bulur. 

Güney yarım küredeki okyanus adalarında kuluçkaya yatan gri başlı albatrosun 

yumurtasından çıkan yavru, üreme olgunluğuna erişinceye kadar 8-9 yıl 

okyanusun güneyindeki geniş alanlarda dolaşır (Resim 3.14). Daha sonra bir eş 

bulup yuva yapmak üzere yumurtadan çıktığı adaya döner. 

Peki, göçmen kuşları göç zamanının geldiğini nasıl anlamakta ve buna uygun 

davranışı nasıl gerçekleştirmektedir? Göç yollarını nasıl bulmaktadır? Albatros, 

yıllarca gezdikten sonra okyanustaki küçük adayı nasıl bulabilmektedir? 

Göçmen kuşlar çevresel işaretleri kullanmayı sağlayan pusula algısına ve 

bulundukları konumu belirleyen harita algısına sahiptir. Yapılan çalışmalar pek 

çok göçmen kuşun güneşin ve yıldızların konumuna bakarak göç ettiğini göstermektedir. 

Bazı göçmen kuşlar ve balıklar ise dünyanın manyetik alanını algılayarak 

göç etmektedir. 

Resim 3.14: Albatroslar 

Kuşların göç olaylarındaki yetenekleri, güneşin ve yıldızların kullanıldığı 

Resim 3.16: Gri balinalar Kuzey 

Amerika kıyılarını izleyerek göç eder. 

Resim 3.15: Kuşlar, Kutup 

Yıldızı’nı referans alarak 

yönlerini bulabilir. 

yapay bir gökyüzü altında araştırılmıştır. Yaratılan yapay gökyüzünde kafeslerde 

tutulan kuşların davranışları incelenmiştir. Kafeste tutulan kuşların göç 

mevsimi geldiğinde doğada serbest olarak bulunan akrabalarının göç yönüne 

doğru kafesten kaçmak için çaba harcadıkları gözlemlenmiştir. Bu canlılar 

yapay bir gökyüzü altında tutulduklarında ise uçmak için çaba harcadıkları 

yönü değiştirmişlerdir. 

Cornell (Kornıl) Üniversitesinden 

Steven T. Emlen (Sitivın Emlin) geceleri 

aktif olan kuşlarla yaptığı deneylerinde, 

kuşların yuvadan ayrılamayacak kadar 

küçük yavrular oldukları dönemde Kutup 

Yıldızı’nı referans noktası olarak kullandıklarını 

gözlemlemiştir. Takımyıldızlarının konumu gece boyunca 

değişse de çanak bölümündeki iki yıldızın daima Kutup Yıldızı’nı 

işaret etmesi kuşların yön belirlemesinde rol oynamaktadır (Resim 

3.15). Büyüme dönemi boyunca hafızalarına yapay yıldız kümelerinin 

görüntüsünü kaydeden bu kuşlar, göç zamanı geldiğinde 

gözlemledikleri yıldız kümelerine uygun bir yöne doğru göç etmeye 

yönelmiştir. 

Gri balinalar da yeryüzü şekillerini izleyerek yön bulur (Resim 

3.16). Bu hayvanlar Bering Denizi ile Meksika kıyıları arasında mevsimsel 

göçler yapar. Yollarını Kuzey Amerika kıyılarını izleyerek bulur. 

Ayrıca kıyı çizgileri, dağ sıraları, nehirler, su akıntıları ve düzenli esen rüzgârlar da balinaların yön 

bulmasında kullanılır. 

Sıra Sizde 

Posta güvercinleri karanlıkta bulundukları yerden çok uzak yerlere götürüldüklerinde havada 

birkaç daire çizdikten sonra yuvalarına geri dönebilmektedir. Bu hayvanların yuvaya dönüş yolunu 

nasıl bulduklarını araştırınız. Bilgilerinizi sunum yaparak arkadaşlarınızla paylaşınız. 

213

DAVRANIŞ 

2. Refleksler 

Sinir sisteminin bir uyarıya karşı kas ve iç salgı bezlerini 

harekete geçirmesi ile ortaya çıkan ani, istemsiz ve 

değişmeyen doğal davranış şekillerine refleks denir. Refleksler 

çevresel değişimlere karşı hızlı tepki vermeyi sağlar. 

İnsanda diz kapağının hemen alt tarafına hafif bir vuruşun, 

alt bacağın ileri fırlamasına neden olmasının refleks davranışı 

olduğunu daha önce öğrenmiştiniz. Yeni doğan bebeğin 

emmesi, yumurtadan çıkan balığın yüzmesi, kedinin 

fareye saldırması birer refleks davranışıdır. 

Sinir sistemi ve hormonların kontrol ettiği davranışları 

Resim 3.17: Kedinin fareyi yakalama davranışı 

dış uyarıcılar harekete geçirir. 

Bir kedinin fareyi görerek saldırıya geçmesi, sinir sisteminin böbrek üstü bezlerini uyarmasına bağlı 

olarak adrenalin salgılanması ile başlar. Kedinin göz bebekleri büyür, kalp atışı hızlanır, kandaki glikoz 

miktarı yükselir, kasları gerilir ve kedi farenin üzerine atlar (Resim 3.17). 

Sıcak bir havada terlemeye bağlı olarak kandaki su miktarının azalması, insanda su içme gereksinimini 

karşılamaya yönelik fizyolojik olayların ortaya çıkmasına yol açar. Kanda suyun azalması ile hipotalamus 

uyarılır. Hipotalamus, hipofizi uyarır ve antidiüretik hormon salgılanır. Bu hormon böbreklerden 

suyun geri emilimini artırır ve idrarla su kaybı önlenir. 

B. Öğrenilen Davranışlar 

Canlıların hayatta kalabilmeleri için değişen çevresel ve sosyal koşullara uyum sağlamaları gerekir. 

Bu amaçla gerekli olan davranış esnekliği öğrenme yoluyla kazanılabilir. Deneyimler sonucu kazanılmış 

davranışlara öğrenilen davranışlar denir. Öğrenilen davranışlar sonradan kazanıldığından aynı türün 

bireyleri arasında farklılık gösterebilir. Öğrenilen davranışlarda canlı, yeni durumlara karşı yeni tepkiler 

geliştirebilir ve kazanımlarını belleğine yerleştirir. Bu davranışlar alışkanlığa dönüştüğünde otomatikleşir. 

Yüzme ve bisiklete binme öğrenilen davranışlar olarak bir süre sonra otomatikleşir ve sıradan hâle gelir. 

Öğrenilen ve otomatikleşen davranışların hiçbiri tamamen unutulmaz. Örneğin, daktilo yazmak, örgü 

örmek, araba kullanmak, piyano çalmak gibi davranışlar öğrenildikten sonra alışkanlık hâline geldiğinde 

omurilik denetiminde otomatik olarak yapılır (Resim 3.18). Bir davranış alışkanlık hâline dönüştüğünde 

birey dikkatini yeni problemler üzerine odaklayabilir. Örneğin, tohumun kabuğunu soymayı öğrenen kuş, 

beslenme sırasında bir taraftan bu işi yaparken diğer taraftan düşmanlarını gözetleyebilir. 

Resim 3.18: Piyano çalmak, bisiklet kullanmak öğrenilen davranışlardır. 

214

DAVRANIŞ 

3. 

Ünite 

Öğrenilen davranışlar bakımından insanı hayvanlardan üstün kılan yetenek akıl yürütmedir. Akıl 

yürütme, deneme yanılma yoluna girmeden problemleri çözmede kullanılır. Hiç kimse okuma yazma 

bilerek doğmaz. Öğrenme yeteneği doğuştandır ve insanlar yeteneklerinin farkına vardıkça bunları geliştirebilir. 

Öğrenilmiş gibi görülen bazı davranışlar da doğuştandır. Örneğin insanların, doğduktan yaklaşık 

bir ay sonra yaptıkları gülümseme eylemi öğrenme sonucu ortaya çıkmaz. Çünkü doğuştan gözleri görmeyen 

bebekler de bir uyarı ile gülümseyebilir. Pek çok türde doğuştan var olan yürüme davranışı, 

insanların kendi ağırlığını taşıyabilme olgunluğuna ulaşıp vücutlarını dengede tutmayı öğrendiklerinde 


Hayvanlar arasında çeşitli öğrenme yolları saptanmıştır. Bunlar; alışma yoluyla, şartlanma yoluyla, 

izlenim yoluyla, öğrenme ve kavrama yoluyla öğrenmedir. 

1. Alışma yoluyla öğrenme 

Alışma yoluyla öğrenme, en basit öğrenme şekli olarak kabul edilir. Alışma yoluyla öğrenmede canlıların 

art arda aynı uyarı ile karşılaştıklarında bu uyarıya karşı verdikleri tepkinin şiddet ve çeşidinin 

azaldığı, bir süre sonra da ortadan kalktığı gözlemlenir. Örneğin, kargalar kendilerini korkutmak amacı 

ile tarlaya konulan bostan korkuluklarından önce kaçarlar. Bir süre sonra korkuluğun zararsız olduğunu 

öğrenirler ve tepki vermezler. Örümcek ağına dokunulduğunda hayvanın hızla dokunulan yere doğru 

geldiği, aynı davranışın tekrarlanması durumunda ise örümceğin tepkisinin azaldığı ve zamanla ortadan 

kalktığı görülür. Vahşi hayvanların ehlileştirilmesi, parktaki güvercinlerin bir süre sonra insanlardan ve 

arabalardan kaçmaması da alışma yoluyla öğrenmedir (Resim 3.19). 

Resim 3.19: Parktaki güvercinler zamanla insanlardan kaçmamayı öğrenir. 

2. Şartlanma yoluyla öğrenme 

Doğal koşullar yerine laboratuvar koşullarında, hayvan davranışlarını araştırma ve hayvanları belirli 

bir davranışı gerçekleştirmeye yöneltme çalışmalarına davranışçılık denir. 1904 yılında Ivan Pavlov 

(İvan Pavlof) davranışçılık alanında yaptığı çalışma ile Nobel Ödülü almıştır. 

Rus Fizyolog olan Ivan Pavlov basit bir öğrenme şekli olan şartlanma yoluyla öğrenmeyi (koşullu 

refleks) keşfetmiştir. Sindirim sıvılarının sinirsel kontrolünü araştırırken köpeğin yiyeceğin kokusunu al- 

215

DAVRANIŞ 

dığında salya akıttığını gözlemlemiştir. Aynı zamanda köpeğe yiyecek veren teknisyen, içeri girdiğinde 

elinde bir şey olmasa bile köpeğin salya akıttığını fark etmiştir. Bu gözlemin ardından teknisyenin yerine 

zil sesini kullandığında birkaç denemeden sonra köpeğe yiyecek verilmese bile zil sesini duyduğunda 

salya akıttığını gözlemlemiştir. Yiyeceğin görüntüsü, kokusu ve tadına tepki olarak köpeğin salya oluşturması 

doğal yani koşulsuz bir davranıştır (Resim 3.20). Ancak sesin yiyecek ile eşleştirilmesi sonucu 

salya oluşturması şartlanma yoluyla öğrenme olarak tanımlanır. 

Köpek et gördüğünde salya akıtır. 

Köpek zil sesiyle birlikte et verildiğinde 

salya akıtır. 

Köpek zil sesi duyduğunda et 

verilmese bile salya akıtır. 

Resim 3.20: Şartlanma yoluyla öğrenme 

Klasik şartlanma olarak da tanımlanan bu 

davanıştan farklı olarak bir de işlevsel şartlanma 

vardır. Amerikalı fizyolog B.F. Skinner (Sikinır) bu 

öğrenme modelinde bir uyaranı ödül ya da ceza ile 

ilişkilendirerek farklı bir öğrenme modeli üzerinde 

çalışmıştır. Bu yöntemde canlıya ödül ya da ceza 

verilerek canlıda bir davranışın geliştirilmesi sağlanır. 

Örneğin, bir kutuya konan fare, kutu içindeki 

yemleme makinesinin kolunu fark ederek bu kola 

basınca yiyecek geldiğini öğrenmiştir (Resim 3.21). 

Bu yöntemle hayvanların çeşitli davranışları geliştirmeleri 

sağlanır. 

Besin 

kabı 

Kol 

Resim 3.21: Skinner’in farelerle yaptığı çalışmanın 

şematik gösterimi 

3. İzlenim yoluyla öğrenme 

Kuş, koyun, keçi, manda gibi doğumdan hemen sonra yavruları yürüyebilen birçok hayvan türünde 

gözlenmiş bir öğrenme şeklidir. Bu öğrenmede yavru doğunca ilk on altı saat içinde yanında bulunan ve 

hareket hâlinde gördüğü (işittiği ya da kokladığı) varlığa bağlanmakta, o varlığa sanki annesiymiş gibi 

davranmaktadır. 

Avustralyalı bir biyolog olan Konrad Lorenz, yaptığı bir çalışmada gri bacaklı kaz yumurtalarının 

bir kısmını ana kaz ile bırakırken bir kısmını kuluçka makinesine yerleştirmiştir. Ana kaz ile bırakılan 

yumurtalardan çıkan yavrular, annelerini takip ederek onun peşinde dolaşmış; büyüdüklerinde de diğer 

kazlarla normal etkileşimler göstermişlerdir (Resim 3.22.a). 

Kuluçka makinesinde yumurtadan çıkan yavrular ise türe özgü sesler çıkararak yanlarından 

uzaklaşan Lorenz’i izlemişler annelerine ya da kendi türlerinden diğer bireylere tepki vermemişlerdir 

216

DAVRANIŞ 

3. 

Ünite 

(Resim 3.22.b). Bu deneyin, yavrular yumurtadan çıktıktan üç gün sonra yapılması hâlinde aynı sonucu 

vermediği görülmüştür. Çünkü izlenim yoluyla öğrenme, duyarlı dönem olarak adlandırılan kritik bir süre ile 

sınırlıdır. 

(a) 

Resim 3.22: a) Yumurtadan çıkan yavrular annelerini takip eder. 

b) Kuluçka makinesinden çıkan yavrular Lorenz’i takip eder. 

(b) 

4. Kavrama yoluyla öğrenme 

Öğrenmenin en ileri şeklidir ve gelişmiş organizmalara özgü 

davranışlardır. Hayvan bir sorunla karşılaştığı zaman deneyimlerini 

birleştirip sorunu çözmek için gerekli davranışı gösterir. Bu öğrenme 

şeklinde maymun ve şempanze gibi gelişmiş memeliler oldukça başarılıdır. 

Şempanzelerle yapılan deneyde, şempanzenin ulaşamayacağı 

bir yere muz asılmış ve yakında bir yere birkaç kutu bırakılmıştır. 

Şempanze önce sandığın üzerine çıkmış, yetişemeyince sandıkları 

üst üste koyarak muza yetişmiştir (Resim 3.23). Çözümü, etrafında 

bulunan materyalleri değerlendirerek kendisi bulmuştur. 

3 

Bilelim 

Resim 3.23: Şempanze muza ulaşmak 

için sandıkları kullanır. 

Japonya’nın Koshima (Koşima) adasında bir makak maymun grubunu araştıran bilim insanları, 

bir tekneden kıyıya tatlı patates parçaları attılar. Maymunlar patateslerin üzerindeki kumu temizlemeye 

çalışırken Imo adlı genç bir dişi makak, patatesleri suya batırıp kumlarından temizledi. Çok 

geçmeden kardeşleri ve diğer makaklarda bu davranışı taklit etti. Ergin erkeklerin hiçbirisi bu davranışı 

yapmazken genç erkekler davranışı annelerinden ve kardeşlerinden öğrendiler. 

Bilim insanları Imo’nun yaratıcı davranışına hayran kaldılar ve makak maymunlarına yeni bir 

problem sundular. Bu problemde, buğday tanelerini kuma serperek makakların davranışlarını gözlemlediler. 

Buğday tanelerini kumdan ayırmanın zor ve yorucu olduğunu kavrayan Imo bir avuç 

kumu suya attı. Kum dibe çökerken buğdaylar su yüzeyinde kaldı. Böylece buğday tanelerini su 

yüzeyinden alarak yemeye başladı. Bu davranış, önce diğer genç makaklar, sonra anneler arasında 

ve daha sonra da annelerden yavrulara aktarılarak yayıldı. 

217

DAVRANIŞ 

11.3.1.3. Sosyal Davranışlar 

Pek çok hayvan beslenmek, yaşama alanı bulmak, düşmanlarından korunmak ve böylece yaşama, 

üreme şansını artırmak için bir araya gelerek gruplar oluşturur. Bu gruplara hayvan toplulukları denir. Toplulukları 

oluşturan bireylerin sergiledikleri davranışlar sosyal davranış olarak adlandırılır. Hayvan toplulukları 

organizasyon dereceleri bakımından birbirinden farklıdır. Birden fazla bireyin bir arada bulunması 

her zaman aralarında sosyal davranış ilişkisi olduğu anlamına gelmez. Örneğin, karanlık bir ortamda 

böceklerin bir ışık kaynağının etrafında toplanmaları sosyal davranış olarak kabul edilmez. Hayvanlarda 

topluluk oluşturma çeşitli şekillerde karşımıza çıkar. Penguenler üremek, Misk öküzleri düşmanlarından 

korunmak, aslan, kurt ve sırtlanlar avlanmak gibi belirli bir amacı gerçekleştirmek için bir araya gelerek 

gruplar oluşturur. Bu hayvan grupları geçici topluluklar olarak tanımlanır (Resim 3.24). 

(a) 

(b) 

Resim 3.24: a) Misk öküzleri düşmanlarından korunmak için topluluk oluşturur. 

b) Penguenler üreme dönemlerinde topluluk oluşturur. 

Genellikle aynı tür hayvanlardan oluşan ve ileri derecede sosyalleşmiş olan topluluklara ise sürekli 

topluluklar denir. Bu topluluklarda sosyal davranışlar iş birliğine, haberleşmeye, yaşadığı, ürediği alanı 

savunmaya ve sosyal hiyerarşiye dayanır. 

Sosyal hiyerarşi; 

• bireylerin üstünlüklerine göre sıralanmasını ve birbirlerini kontrol etmesini, 

• bireyler arasındaki çatışmanın önlenmesini ve grubun sürekliliğini, 

• enerjinin boşa harcanmasının engellenmesini sağlar. 

Sosyal gruplar hâlinde yaşayan hayvan gruplarının önderleri, kılavuzları, nöbetçileri ve koruyucuları 

vardır. Bir önderin ardından gitme eğilimi, yavruda toplumsal davranış bilincinin gelişmesine yol açar. 

Önder ve onu izleyen bireyler arasındaki ilişki, topluluğun sürekliliğini sağlar. Bireyler tehlikeye karşı 

daha uyanıktır. Birinin fark edemediği tehlikeyi diğer birey fark eder ve grup hep birlikte kaçar. Grup 

hâlinde yaşayış, bir saldırıya karşı korunma önlemlerinin alınmasını sağlar. 

Hayvanlar nesillerini devam ettirmek için yaşamak, üreme alanı bulmak ve bu alanı korumak zorundadır. 

Alan savunması olarak tanımlanan bu davranışlar canlılar arasındaki çatışmaları önler ve popülasyonların 

aşırı büyümelerini sınırlayarak çevresel kaynakların kontrollü bir şekilde kullanımını sağlar. 

Bazı hayvan topluluklarında, bireyler arasındaki iş bölümü ve iletişim ileri düzeydedir. Bu topluluklara 

en güzel örnek, karıncalar ve bal arılarıdır. Bu canlılar koloniler hâlinde yaşar ve bu yaşam tarzına 

218

DAVRANIŞ 

3. 

Ünite 

bağımlıdır. Örneğin, karınca topluluğu; üremeyi sağlayan kraliçe ve erkek karıncalar; yuvanın yapımı, 

temizliği, yavru bakımı, beslenme gibi görevlerini yerine getiren işçi karıncalar; koloniyi koruyan, yaşam 

için en güvenilir yerleri araştıran, avlanan asker karıncalardan oluşur (Resim 3.25). Bireyler arasındaki 

iş bölümü hem üreme hem de besin bulma, barınma gibi işlevlerin düzenli ve kontrollü bir şekilde yapılmasına 

olanak tanır. Böylece koloninin devamlılığı sağlanır. 

Resim 3.25: Karınca topluluğu 

Hayvanlarda Haberleşme Davranışları 

Hayvan toplulukları arasında görülen haberleşme davranışları bireyler arasında iş birliğini ve grubun 

sürekliliğini sağlayarak canlıların hayatta kalma şansını artırır. 

Hayvanlar görme, koklama, dokunma, işitme, özel sesler çıkarma ve anlamlı vücut hareketleri yapma 

gibi çeşitli şekillerde birbirleriyle haberleşir. Bazı hayvanların vücutlarında üretilen kimyasal salgılar 

eşeysel çağrı, tehlikeden kaçma, besin kaynağını bulma gibi davranış şekillerinin belirlenmesinde kullanılır. 

Bu kimyasal salgılara feromon denir. Feromonlar çok geniş bölgelere yayılır. Örneğin, dişi ipek 

böceği salgıladığı feromon ile birkaç kilometre uzaklıktaki erkeği çekebilir. 

Arılarda, kovana giren yabancı bir arı kovana özgü kokuyu taşımadığından derhâl kovulur. 

Bazı hayvanların duruş biçimi ve yüz ifadesi iletişimde önemlidir. Köpek, ayı, kedi ve kurt gibi hayvanlar 

dişlerini göstererek, kulak ve kıllarını dikleştirerek diğer canlılara kızgınlıklarını bildirir (Resim 

3.26). Kendi türünden hayvanlar da bu hareketi görünce korkar ve kuyruğunu bacağının arasına kıvırarak 

başka yöne bakar. 

Resim 3.26: Kızgınlık belirtileri gösteren hayvan örnekleri 

219

DAVRANIŞ 

Kuşlarda iletişim ses ile sağlanır. Ağaçkakan yavruları, yuvaya gelen ebeveynden yem isterken ya 

da düşmanı ebeveynine haber verirken farklı sesler çıkarır. 

Tavuk yem bulunca civcivlerine seslenip onları yanına çağırır, böylece beslenmelerini sağlar. Civciv 

kaybolduğunda yönünü seslenerek annesine bildirir. Maymunlar çığlık atarak tehlikeyi birbirlerine haber 

verir (Resim 3.27). 

(a) 

(b) 

Resim 3.27: a) Tavuk civcivlerini beslenmesi için yanına toplar. 

b) Maymunlar çığlık atarak haberleşir. 

Arılar da vücut hareketleriyle haberleşir (Resim 3.28). İşçi arıların zengin besin kaynaklarının yerini 

ve yönünü vücut hareketleri ile yani çeşitli danslarla anlattığını 1945 yılında Alman bilim insanı Karl van 

Frisch göstermiştir. Frisch, işçi arıların nasıl haberleştiğini gözlemleyebilmek için cam bir kovan yaptırmıştır. 

Kovanın 10 metre uzağına konan şekerli su kabını bulan ilk arı işaretlenmiş ve kovana döndüğünde 

yaptığı hareketler izlenmiştir. İşaretli arıların küçük daireler çizerek halka dansı denilen anlamlı 

vücut hareketleri yaptıkları gözlenmiştir. Ancak bu dans besin kovana yakın olduğunda yapılmakta ve 

yön konusunda özel bir bilgi vermemektedir. 

Arılar, besin kaynağı kovandan uzağa konduğunda ise sallanma dansı denilen ikinci bir dans 

yapmaktadır. Sallanma dansı, besinin hem uzaklığını hem de yönünü belirtir. Bu dansta arı, düz bir çizgi 

üzerinde ilerlerken sağa ve sola 180 derecelik dönüşlerle tekrar ileriye doğru uçmaktadır. 

Sallanma dansında besin kaynağının yönü, besinin kovana ve güneşe olan konumuna göre belirlenir. 

Besin kaynağı kovandan bakıldığında güneşle aynı yönde ise arı yer çekiminin tersine, güneşle zıt 

yönde ise yer çekimine doğru dans eder. Besin kaynağı kovandan bakıldığında güneşe göre 30 derece 

solda ise dans, güneşle 30 derecelik açı oluşturacak şekilde yapılır. Öteki arılar dansı izler ve mesajı 

alır. Dans sırasında arının getirdiği nektarın (bal özü), ağızdan ağıza aktarılması ile besinin tadını ve 

kokusunu alan işçi arılar kovandan ayrılır ve besini aramaya başlar. 

Dansın hızı ve süresi besin kaynağının uzaklığını gösterir. Besin ne kadar uzakta ise sallanma 

dansı o kadar uzun sürer. Bal arılarının mesafeyi anlatırken salgıladıkları kokular ve ses, besinin kalitesi 

ve yeri hakkında bilgi verir. Bu davranışlar türler arasında farklılık gösterir. Bu nedenle farklı bir grubun 

içine bırakılan arı, bu kovandaki dansları yanlış algılar. 

220

DAVRANIŞ 

3. 

Ünite 

Halka dansı 

(Besin kovana yakın olduğunda yapılır. 

Yön konusunda özel bir bilgi vermez.) 

Sallanma dansı 

(Besin kovana uzak olduğunda yapılır. 

Mesafe ve yön ile ilgili bilgi verir.) 

Kovan 

Resim 3.28: Arılarda haberleşme özgün vücut hareketlerinden oluşan danslarla sağlanır. 

Sıra Sizde 

Siz de farklı sosyal gruplarda gözlemlenen haberleşme şekillerine örnek veriniz. Canlıların haberleşmesinde 

rol oynayan kimyasal salgıları, sesli ya da görsel uyarıları araştırınız. Haberleşmenin 

yaşamın devamı için önemini sorgulayınız. 

221

DAVRANIŞ 

Okuma Metni 

MANYETİK ALAN GENİ 

Birçok hayvan yön bulmada gezegenimizin manyetik alanından yararlanır. İnsanların bu şekilde 

yönlerini bulabileceği düşüncesi güzel bir hayal olsa da bu güne kadar pek gerçekçi görünmüyordu. 

Ne var ki kral kelebekleri üzerine çalışan bir grup araştırmacı insanların da manyetik alanı algılayabildiğini 

öne sürüyor. Kral kelebekleri, vücudun biyoritmini ayarlamada rol alan ve kriptokrom adı 

verilen, ışığa duyarlı proteinler yardımıyla Güneş’in konumundan yararlanarak yönlerini bulur. Ancak 

kelebekler yönlerini manyetik alandan yararlanarak da bulabilir. Yani yön bulma için yedek bir sistemleri 

daha vardır. Işığa duyarlı olmaları bir yana, birkaç yıl önce bu proteinlerin manyetik alana da 

duyarlı olabileceği öne sürülmüştür. 

Kral kelebekleriyle çalışan araştırmacılar, deneylerini önce genleri hakkında daha çok şey bilinen 

meyve sinekleri üzerinde yaptılar. Bunun sonucunda, kriptokromla ilgili genleri etkin olan sineklerin 

manyetik alanı algılayabildiğini keşfettiler. Ardından, Kral kelebeklerinde de benzer iki genin 

bulunduğu ve kelebeklerin bunları yön bulma amacıyla kullandığı ortaya çıktı. 

Kral kelebeklerinde bulunan iki genden biri insan DNA’sında da bulunuyor. Nitekim, geçmişte 

Polinezyalıların Güneş’i göremedikleri zamanlarda bile denizde yönlerini bulabildikleri biliniyor. Ancak 

gen etkin olsa bile henüz bunun manyetik alan algısıyla ilgili olduğunu destekleyen bir araştırma 

yok. Yani bu proteinler manyetik alanın yönünü belirleseler de gözdeki konumları nedeniyle bu bilgiyi 

beynimize iletemiyor olabilirler. Bu konuda araştırma yapmak da kolay değil. Proteinler işlevlerini yerine 

getiriyor olsa da, çevredeki elektromanyetik kirlilik yüzünden bu yeteneği kullanamıyor olabiliriz. 

TÜBİTAK, Bilim ve Teknik Dergisi, Temmuz 2011 


222

DAVRANIŞ 

3. 

Ünite 

ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI 

A. Bulmaca 

7 

6 

5 

1 

4 

8 

2 

9 

3 

1. Canlıda tepki oluşumuna neden olan fiziksel, kimyasal ve biyolojik değişiklikler. 

2. Organizmaların iç ve dış ortamdan gelen uyarılara karşı oluşturduğu tüm aktivitelerin genel adı. 

3. Şartlı refleks ile ilgili ilk çalışmayı yapan Rus bilim insanı. 

4. Bir uyarıya karşı oluşturulan tepkinin bir süre sonra yavaşlaması ve ortadan kalkması. 

5. Birçok hayvanın haberleşme için kullandığı kimyasal salgılar. 

6. Canlılardaki davranışları inceleyen bilim dalı. 

7. Kaz yavrularını gözlemleyerek bu canlıların gördükleri objeleri taklit etmesini izlenim yoluyla öğrenme 

olarak açıklayan Avustralyalı bilim insanı. 

8. Doğuştan gelen reflekslerin doğal uyaranlarının değiştirilmesi ile ortaya çıkan öğrenme şekli. 

9. Doğuştan gelen, bilinçli olarak gerçekleştirilen davranışlar. 

223

DAVRANIŞ 


1. Hayvanlarda bir davranışın ortaya çıkmasında etkili olan iç ve dış faktörler nelerdir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

2. Doğuştan gelen davranışları örnek vererek açıklayınız. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

3. İçgüdüsel davranışların ortaya çıkmasında hormonların rolü nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

4. Koku ve ses, davranış geliştirmede etkili olabilir mi? Açıklayınız. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

5. Reflekslerin içgüdüsel davranışlardan farkını belirtiniz. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

6. İzlenim yoluyla öğrenmeyi örnek vererek açıklayınız. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

7. Kavrama yoluyla öğrenmenin diğer öğrenilen davranışlardan farkı nedir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

8. Sosyal davranışları örnek vererek açıklayınız. 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

9. Topluluk hâlinde yaşamanın canlılara sağladığı faydalar nelerdir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

10. Hayvan topluluklarında bireyler arasındaki sosyal hiyerarşinin ve iş bölümünün sağladığı 

faydalar nelerdir? 

...................................................................................................................................................... 

...................................................................................................................................................... 

224

DAVRANIŞ 

3. 

Ünite 


Aşağıdaki sorularda boş bırakılan yerleri tablo içinde verilen sözcüklerle uygun şekilde tamamlayınız. 

sosyal hiyerarşi kimyasal biyolojik refleks içgüdüsel alışma 

şartlanma işlevsel şartlanma içgüdüler etoloji halka dansı refleksler 

1. Doğal koşullarda hayvan davranışlarını inceleyen bilim dalına ........................................ denir. 

2. Canlılarda tepki oluşumuna neden olan fiziksel, .................................. ve ................................ 

değişiklikler, uyarı olarak tanımlanır. 

3. Doğuştan gelen davranışlar ......................... ve ................................ olarak iki grupta incelenir. 

4. Önceden tahmin edilebilen ani ve değişmez tepkiler ................................................. adını alır. 

5. Hayvanlarda kur yapma ve göç etme ....................................................... davranışlardır. 

6. Canlıların art arda aynı uyarı ile karşılaştıklarında bir süre sonra bu uyarıya tepki vermemeleri 

.................................. yoluyla öğrenme olarak tanımlanır. 

7. Hayvan topluluklarında bireylerin üstünlüklerine göre sıralanması olarak tanımlanan ............. 

………………… …………...… çatışmayı önler ve grubun sürekliliğini sağlar. 

8. Pavlov’un köpekler üzerinde yaptığı deneylerle açıkladığı öğrenme şekli ................................. 

yoluyla öğrenme olarak bilinir. 

9. Hayvan, ceza veya ödül ile bir davranışı öğreniyorsa buna ................ ............................. denir. 

10. Arılar, besin kovana yakın olduğunda ................... ...................... yapar. 


1. Davranış, organizmaların uyarılar karşısında oluşturduğu aktivitelerin tümüdür. (......) 

2. Canlılarda türe özgü olarak salgılanan feromonlar davranış geliştirmede etkilidir. (......) 

3. Avlanmak ya da üremek için yapılan pek çok davranış öğrenme ile ortaya çıkar. (......) 

4. Kalıtsal refleksler çeşitli uyarılara karşı oluşturulan ani ve değişmez tepkilerdir. (......) 

5. Bazı göçmen kuşlar ve balıklar dünyanın manyetik alanını algılayarak göç eder. (......) 

6. Kuşlarda yuva yapma ve göç etme davranışları öğrenilerek ortaya çıkar. (......) 

7. Sosyal hiyerarşi, bireyler arasındaki rekabeti artırır. (......) 

8. Canlıların yaşama ve üreme alanlarını savunması popülasyonların büyümesini kontrol 

altında tutar. (......) 

9. Bal arıları sallanma dansı ile besinin yönünü ve kovana olan uzaklığını belirtir. (......) 

10. Sosyal davranışlar haberleşmeye, iş birliğine, yaşam alanını savunmaya ve sosyal 

hiyerarşiye dayanır. (......) 

225

DAVRANIŞ 


1 . Canlılarda gözlemlenen davranışlarla ilgili 

olarak aşağıda verilen; 

I. Davranışın temeli kalıtsaldır. 

II. Kalıtım yoluyla aktarılan davranışlar, çeşitli 

deneyimler sonucu öğrenme ile değiştirebilir. 

III. Bir türün bütün bireylerinde görülen davranışlar 

aynıdır. 




4 . I. Kuşların kursaklarında yumuşattıkları 

besinler ile yavrularını beslemesi 

II. Kedi, tavuk gibi canlıların hayatları pahasına 

yavrularını tehlikelerden koruması 

III. Bazı hayvanların tehlike anında organ 

atarak düşmanından kaçması 

Yukarıda belirtilen olaylardan hangileri içgüdüsel 

davranışlara örnek olarak verilebilir? 



2 . Aşağıda belirtilen davranışlardan hangisi 

bir tür reflekstir? 

A) Kuşların yuva yapma davranışı 

B) Bazı böceklerin tehlike anında ölü taklidi 

yapması 

C) Sırtı ovulan köpeğin vücudunu germesi 

D) Örümceğin ağ örmesi 

E) Bukalemunun bulunduğu ortama göre renk 

değiştirmesi 

5 . Davranış ile ilgili olarak aşağıda belirtilenlerden 

hangisi söylenemez? 

A) Davranışların ortaya çıkmasında yalnızca 

sinir sistemi etkilidir. 

B) Davranış bireysel olabildiği gibi gruplara 

özgü de olabilir. 

C) Bir canlının yapısı ne kadar kompleks ise 

davranışı da o kadar karmaşıktır. 

D) Bir canlı, başka bir canlının algıladığı uyarıya 

yanıt vermeyebilir. 

E) Davranış, bir canlının hayatta kalmasında 

ve evrimleşmesinde etkilidir. 

3 . I. Bilinçsizce gerçekleştirilen basit davranışlardır. 

II. Canlıların hayatta kalmasında ve türün 

devamlılığında rol oynarlar. 

III. Son derece karmaşık olup öğrenilerek ortaya 

çıkmazlar. 

İçgüdüsel davranışlar ve reflekslerle ilgili 

olarak yukarıda belirtilenlerden hangileri 

ortak olarak söylenebilir? 



6 . Canlıya ceza ya da ödül verilerek bir davranışın 

geliştirilmesi aşağıda belirtilen öğrenme 

şekillerinden hangisi ile açıklanır? 

A) Şartlanma yoluyla öğrenme 

B) Alışma yoluyla öğrenme 

C) İzlenim yoluyla öğrenme 

D) Kavrama yoluyla öğrenme 

E) Deneme yanılma yoluyla öğrenme 

226

DAVRANIŞ 

3. 

Ünite 

7 . Bazı canlılar feromon denilen kimyasal salgılar 

üretirler. 

Feromonlarla ilgili olarak aşağıda belirtilen; 

I. Canlıların haberleşmesinde kullanılırlar. 

II. Eşeysel çekimde rol oynarlar. 

III. Aynı türün bireylerinde etkili olan feromonlar, 

başka türden bireylerin de uyarılmasın 

da rol oynar. 




10 . Arılar anlamlı vücut hareketleri yaparak 

haberleşir. Halka ya da sallanma dansı olarak 

tanımlanan bu hareketler; 

I. Üreme 

II. Kovanda iş bölümünü sağlama 

III. Besin kaynağının yerini belirleme 

davranışlarından hangilerini sağlamak için 

gerçekleştirilir? 

A)Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II 


8 . Bazı hayvanlar yaşadıkları ve üredikleri alanları 

hem kendi türlerinin hem de diğer türlerin 

bireylerine karşı savunur. 

Alan savunması denilen bu davranış; 

I. Bireyler arasındaki çatışmayı önler. 

II. Popülasyonların büyümesi kontrol altında 

tutulur. 

III. Çevresel kaynakların dengeli kullanımı 

sağlanır. 

ifadelerinden hangilerini sağlamaya yöneliktir? 

A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III 


11 . Aşağıda belirtilen davranışlardan hangisi 

refleks olarak kabul edilmez? 

A) Sıcak bir sobaya dokunulduğunda hızla elin 

çekilmesi 

B) Kurbağanın asit damlatılan ayağını hızla 

çekmesi 

C) Paramesyumun ışıktan kaçması 

D) Fazla ışıkta göz bebeklerinin küçülmesi 

E) Elektrik şoku uygulanan solucanın büzülmesi 

9 . Canlılar çeşitli nedenlerle bir araya gelerek 

topluluklar oluşturur. 

Topluluk hâlindeki yaşamda; 

I. Bireyler arasında iş bölümü 

II. Haberleşme 

III. Sosyal hiyerarşi 

özelliklerinden hangileri görülür? 

A)Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III 


12 . Bir örümceğin karmaşık bir ağı örmesi, 

aşağıdaki davranış şekillerinden hangisi 

ile açıklanır? 

A) İçgüdüsel davranış 

B) Refleks 

C) İzleme yoluyla öğrenme 

D) Kavrama yoluyla öğrenme 

E) Şartlanma yoluyla öğrenme 

227

CEVAP ANAHTARI 

CANLILARDA ENERJİ DÖNÜŞÜMÜ 

1. 

ÜNİTE 

Bölüm Değerlendirme 

A. Boşluk Doldurma (Sayfa 16 - 17) 

1. kimyasal 

2. biyoenerjetik 

3. kemosentez, solunum 

4. mitokondri, kloroplast 

5. adenin, riboz, fosforik asit 

6. fosforilasyon 

7. ışık enerjisi 

8. defosforilasyon 

9. oksijensiz solunum 

oksijenli solunum 

10. ATP 

11. I. Glikozit bağı 

II. Ester bağı 

III. Fosfat bağları 

IV. Adenozin 

V. Adenozin difosfat 

VI. Adenozin trifosfat 

12. fotofosforilasyon 

13. substrat düzeyinde 

14. oksidatif 

B. Doğru ya da Yanlış (Sayfa 34) 

1. Y 2. Y 3. D 4. Y 5. Y 6. D 

C. Değerlendirme Testi (Sayfa 35) 

1. D 2. E 3. E 4. B 5. A 6. C 7. C 

B. Değerlendirme Testi (Sayfa 39) 

1. C 2. E 3. D 4. C 

B. Doğru ya da Yanlış (Sayfa 55) 

1. Y 2. D 3. D 4. Y 5. D 6. Y 

C. Değerlendirme Testi (Sayfa 56) 

1. B 2. D 3. E 4. A 5. E 6. A 7. D 8. E 

228


ÜNİTE DEĞERLENDİRME 

A. Bulmaca (Sayfa 57) 

1. ATP 

4. glikoliz 

7. fosforilasyon 

10. ototrof 

2. NAD 

5. laktik asit 

8. klorofil 

3. etil alkol 

6. sitrik asit 

9. kemosentez 

B. Boşluk Doldurma (Sayfa 58 - 59) 

1. klorofil 

2. I ➞ Işık, II ➞ C 6 H 12 O 6 , 

III ➞ S 

3. ozon tabakası 

4. I ➞ O 2 , II ➞AT P, 

III ➞ NADPH, IV ➞ CO 2 

5. I ➞ 2ATP, II ➞ Pirüvik asit 

III ➞ 2CO 2 , IV ➞ 2NAD + 

V ➞ Isı 

6. asetil CoA, 

okzaloasetik asit 

7. glikoliz, ETS 

8. I ➞ CO 2 , 

II ➞ C 6 H 12 O 6 , 

III ➞AT P, 

9. oksidatif fosforilasyon, 

Krebs döngüsü 

10. a. krista 

b. matriks 

c. iç zar 

ç. dış zar 

d. grana 

e. tilakoit boşluk 

f. stroma 

g. granum 

C. Değerlendirme Testi (Sayfa 60 - 61) 

1. E 

3. B 

5. C 

7. C 

9. D 

2. E 

4. C 

6. B 

8. A 

10. E 

229



2. 

ÜNİTE 

Bölüm Değerlendirme 


1. nöron 

4. epilepsi 

7. pons 

10. otolit 

13. polarizasyon 

2. dendrit 

5. miyop 

8. omurilik 

11. hipofiz 

14. uç beyin 

3. tetani 

6. hipotalamus 

9. pankreas 

12. impuls 

C. Boşluk Doldurma (Sayfa 109) 

1. schwann hücresi 

2. motor 

3. nörotransmitter 

4. meninges 

5. kornea 

6. ağ 

7. denge 

8. koku 

9. ADH, oksitosin 

10. hipotalamus 

11. kalsitonin 

12. adrenalin, glikoz 

Ç. Doğru ya da Yanlış (Sayfa 109) 

1. D 

3. Y 

5. Y 

7. Y 

9. Y 

2. Y 

4. D 

6. D 

8. D 

10. Y 

D. Değerlendirme Testi (Sayfa 110-111) 

1. A 

3. B 

5. A 

7. C 

9. E 

11. C 

13. B 

2. B 

4. E 

6. A 

8. D 

10. A 

12. E 

14. B 


1. sarkomer 

4. osteosit 

7. romatizma 

11. miyoglobin 

2. çıkık 

3. tendon 

5. osein 

6. menisküs 

8. periost 

9. ligament 

10. aktin 

12. kondrin 

13. raşitizm 

14. kırık 


1. kapsül 

5. eklem bağları 

7. nörotransmitter 

9. tetanos 

2. hiyalin kıkırdak 

6. oynar, yarı oynar, 

8. protein 

10. kas tonusu 

3. osteosit 

oynamaz 

4. periost 


1. D 

3. D 

5. Y 

7. D 

9. D 

2. D 

4. Y 

6. D 

8. Y 

10. Y 

230


D. Değerlendirme Testi (Sayfa 128 - 129) 

1. A 

3. C 

5. C 

7. E 

9. D 

11. D 

2. D 

4. B 

6. D 

8. E 

10. C 

B. Boşluk Doldurma (Sayfa 145) 

1. lipaz 

2. protein, pepsin 

3. amilaz, dekstrin 

4. sükraz, glikoz, fruktoz 

5. erepsin 

6. enterokinaz, karbonhidrazlar 

7. lap 

8. vater kabarcığı 

9. lenf 

10. karaciğer atardamarı, kapı toplardamarı 

C. Doğru ya da Yanlış (Sayfa 145) 

1. D 

3. Y 

5. Y 

7. D 

9. Y 

2. D 

4. D 

6. D 

8. Y 

10. D 

Ç. Değerlendirme Testi (Sayfa 146 - 147) 

1. B 

3. C 

5. A 

7. D 

9. B 

2. C 

4. A 

6. B 

8. B 

10. B 


1. miyokart 

2. yarım ay 

3. sistol, diastol 

4. vagus 

5. tiroksin, adrenalin 

6. interferon 

7. humoral 

8. lenf 

9. antikor 

10. pıhtılaşma 


1. D 

3. D 

5. Y 

7. Y 

9. D 

2. D 

4. Y 

6. D 

8. Y 

10. D 


1. D 

3. B 

5. A 

7. C 

9. B 

11. E 

2. E 

4. E 

6. C 

8. D 

10. C 

231



1. dış solunum 

2. yutak 

3. hemoglobin 

4. mukus 

5. kıkırdak halkalar 

6. alveol 

7. diyafram 

8. plevra 

9. zatülcenp 

10. karbomino hemoglobin 


1. Y 

3. Y 

5. D 

7. Y 

9. D 

2. Y 

4. D 

6. Y 

8. Y 

10. D 


1. C 

3. E 

5. E 

7. B 

9. C 

2. B 

4. D 

6. E 

8. A 

10. B 


1. otonom 

2. ürik asit 

3. idrar kanalı 

4. nefron 

5. idrar toplama kanalları 

6. kan proteinleri, 

yağ molekülleri 

7. aktif taşıma 

8. antidiüretik 

9. glikoz, amino asit 

10. homeostazi 


1. D 

3. Y 

5. Y 

7. D 

9. Y 

2. Y 

4. D 

6. Y 

8. D 

10. Y 


1. B 

3. A 

5. D 

7. C 

9. C 

2. C 

4. D 

6. C 

8. A 

10. E 


Ünite Değerlendirme Testi (Sayfa 200 - 203) 

1. E 

4. C 

7. C 

10. C 

13. C 

16. D 

19. A 

23. B 

2. D 

3. C 

5. D 

6. B 

8. E 

9. E 

11. D 

12. B 

14. A 

15. D 

17. D 

18. A 

20. A 

21. E 

22. B 

24. A 

25. E 

26. E 

232


DAVRANIŞ 

3. 

ÜNİTE 



1. uyarı 

2. davranış 

3. Pavlov 

4. alışma 

5. feromon 

6. etoloji 

7. Lorenz 

8. şartlanma 

9. içgüdü 


1. etoloji 

2. kimyasal, biyolojik 

3. refleksler, içgüdüler 

4. refleks 

5. içgüdüsel 

6. alışma 

7. sosyal hiyerarşi 

8. şartlanma 

9. işlevsel şartlanma 

10. halka dansı 


1. D 

3. Y 

5. D 

7. Y 

9. D 

2. D 

4. D 

6. Y 

8. D 

10. D 

D. Değerlendirme Testi (Sayfa 226-227) 

1. D 

3. B 

5. A 

7. D 

9. E 

11. C 

2. C 

4. E 

6. A 

8. E 

10. B 

12. A 

233

SÖZLÜK 

– A – 

aerobik solunum: Hücrede, moleküler oksijenin kullanıldığı solumun şekli. 

adenozin trifosfat: Tüm canlı hücrelerin kullandığı enerji molekülü. 

adrenalin: Böbrek üstü bezi öz (medulla) bölgesinden salgılanan hormon. 

akson: Sinir hücresinin gövde kısmından çıkan ve impulsları hedef hücreye taşıyan, tipik olarak uzun 

olan uzantı. 

aktin: Protein yapıda kas iplikçiği. 

aktif taşıma: Az yoğun ortamdan çok yoğun ortama, enerji harcanarak gerçekleşen molekül hareketi. 

alveol: Akciğerlerde bronşcukların ucundaki hava keseleri. 

amino asit: Proteinlerin temel yapı birimi. 

anaerobik solunum: Hücrede moleküler oksijenin kullanılmadığı solunum çeşidi. 

antijen: Bağışıklık sistemini uyararak antikor oluşturmasını sağlayan çoğunlukla protein ya da polisakkarit 

içerikli madde veya mikroorganizmalar. 

antikor: Vücudun yabancı maddeleri etkisiz hâle getirmek için ürettiği savunma proteini. 

– B – 

bağışıklık: Canlıda mikroorganizmalara ve bunların ürettiği maddelere karşı oluşturulan doğal ya da 

sonradan kazanılmış direnç. 

bakteri: Prokaryot yapıdaki tek hücreli canlı. 

bistüri: Küçük ve keskin alet. 

biyoenerjetik: Canlılarda enerji üretimini ve dönüşümünü inceleyen bilim dalı. 

biyogaz: Oksijensiz ortamda organik maddelerin saprofit organizmalar tarafından çürütülmesi sırasında 

açığa çıkan gaz. 

biyosentez: Canlılarda gerçekleşen yapım tepkimesi (protein sentezi, DNA sentezi). 

Bowman kapsülü: Nefrondaki kılcal damar yumağını (glomerulus) saran, yassı epitel hücrelerinden 

oluşan kese. 

bronş: Soluk borusunun ikiye ayrılarak akciğerlere giren bölümü. 

bronşit: Bronşların iltihaplanması. 

– Ç – 

çomak hücreleri: Gözün ağ tabakasında bulunan ve siyah beyaz görmeyi sağlayan reseptör hücreler. 

– D – 

defosforilasyon: ATP molekülünden fosfat bağlarının koparılması ile enerjinin üretilmesi. ATP’nin hidrolizi. 

dendrit: Sinir hücresinin hücre gövdesinden çıkan kısa ve çok sayıda dallanmış uzantılarından biri. 

difüzyon: Moleküllerin ya da iyonların kinetik enerjiyle çok yoğun oldukları ortamdan az yoğun oldukları 

ortama geçişleri. 

disakkarit: İki monosakkaritin birleşmesi ile oluşan şeker. 

diyabet : Şeker hastalığı. 

234

SÖZLÜK 

– E – 

EEG (Elektroensefalografi): Beyin dalgaları aktivitesinin elektriksel yöntemle izlenmesi. 

efektör: Canlının uyarıya karşı tepki gösteren kas ve bez gibi organları. 

eklem: İki ya da daha fazla kemiği birbirine bağlayan kısım. 

embriyo: Zigottan gelişen canlı taslağı. 

enerji: İş görme kapasitesi. 

endokart: Kalbin içini örten tek katlı yassı epitel dokudan oluşan yapı. 

enzim: Hücre içinde üretilen ve yaşamsal olayları hızlandıran, protein yapıdaki katalizörler. 

epitel doku: Vücudun dışını, organların iç yüzeyini astarlayan doku. 

etoloji: Canlıların davranışlarını inceleyen bilim. 

erepsin: Peptitlere etki eden ve ince bağırsak hücreleri tarafından salgılanan enzim. 

– F – 

fagositoz: Bir hücrenin büyük moleküllü katı maddeleri ya da mikroorganizmaları, oluşturduğu sitoplazmik 

uzantılarla çevreleyip içine alması. 

farinks: Ağız ve burun boşluklarıyla gırtlak ve yemek borusu arasındaki boşluk (yutak). 

fermantasyon: Glikoz moleküllerinin oksijensiz ortamda yıkılması ile enerjinin üretilmesi, mayalanma. 

fibroblast: Temel bağ dokusu hücresi. 

fosforilasyon: Bir moleküle fosfat grubunun eklenmesi. 

fotoreseptör: Işığa duyarlı duyu hücresi. 

fotoototrof: Işık enerjisi kullanarak organik besinlerini üreten canlı. 

fundus: Midenin en geniş bölgesi. 

– G – 

ganglion: Sinir hücrelerinin gövde kısımlarının bir araya gelerek oluşturduğu yapı, sinir düğümü. 

geniz: Burun ile ağız boşluğunun arka bölümü. 

glikojen: Hayvanların kas ve karaciğer hücrelerinde, çok sayıda glikozun bir araya gelmesi ile oluşan 

depo şekeri. 

glikoz: Karbonhidratların yapı birimi. 

guatr: Tiroit bezinin büyümesi ile oluşan hastalık. 

– H – 

hemoglobin: Alyuvar içinde bulunan, demir minerali içeren, oksijen ve karbondioksit taşıyan protein. 

hidroliz: Büyük moleküllerin su yardımıyla yapı birimlerine ayrıştırılması. 

homeostazi: Bir canlının içinde yaşadığı ortamla madde alışverişi yaparak kendi iç ortamını belirli sınırlar 

arasında dengede tutması. 

hormon: Genellikle iç salgı bezleri tarafından üretilen ve kan ile taşınan, hücre ve dokular üzerinde etkili 

olan özel maddeler. 

histoloji: Dokuları inceleyen bilim dalı. 

235

SÖZLÜK 

– İ – 

inorganik madde: Yapısında karbon zinciri bulundurmayan karbondioksit, tuz, su gibi maddeler. 

interferon: Virüsle enfekte olmuş hayvan hücreleri tarafından üretilen ve diğer hücrelerin virüse karşı 

dayanıklı hale gelmesine yardımcı olan savunma proteini. 

insülin: Pankreas hücreleri tarafından üretilen, kan şekerini düşüren hormon. 

iris: Gözün damar tabakasında bulunan ve göze renk veren kısım. 

impuls: Nöronun uyarılması ile oluşan elektriksel ve kimyasal değişiklikler. 

– K – 

kapalı dolaşım: Kanın kalp ve damarlardan oluşan kapalı bir sistem içinde dolaşması. 

katalizör: Kimyasal olayları hızlandıran, aktivasyon enerjisini düşüren, tepkime sonunda harcanmadan 

elde edilen madde. 

kazein: Sütte bulunan bir çeşit protein. 

kemosentez: İnorganik bileşiklerin oksidasyonu sırasında açığa çıkan kimyasal enerji ile organik besin 

üretilmesi. 

kloroplast: Bitkiler, algler ve bazı tek hücrelilerde bulunan, klorofil taşıyan, fotosentezin gerçekleştiği 

organel. 

klorofil: Işık enerjisini soğuran yeşil renkli pigment. 

koenzim: Enzimlerin aktifleşmesinde rol oynayan ve protein yapıda olmayan organik molekül. 

koroner damar: Kalbi besleyen kılcal damar. 

kornea: Gözün ön tarafındaki hafif şişkin camsı saydam kısım. 

krista: Mitokondride iç zarın matrikse doğru yaptığı kıvrımlar. 

– L – 

LED: Yapay ışıklandırma lambaları. 

lenf: Akyuvar içeren, kan plazmasına benzeyen, renksiz sıvı. 

lipaz: Yağların sindiriminde görev alan enzim. 

lökosit: Fagositoz yapan ya da antikor üreten kan hücresi, akyuvar. 

– M – 

matriks: Mitokondri iç zarının çevrelediği, Krebs döngüsü substratlarının ve enzimlerinin yer aldığı kısım. 

metabolizma: Hücre içinde meydana gelen ve enzimler ile kontrol edilen yapım ve yıkım tepkimelerinin tümü. 

mikron: Milimetrenin binde biri. 

mineral: Doğal olarak oluşan inorganik madde. 

miyokart: Kalpte bulunan kas yapı. 

miyozin: Protein yapıda kas iplikleri. 

miyoglobin: Çizgili kas dokuda demir içeren protein. 

MR (Manyetik Rezonans Görüntüleme): Manyetik alanla canlının dokularının iç yapısını görüntülemek 

için tıpta kullanılan yöntem. 

236

SÖZLÜK 

mukoza: Mukus salgılayan hücreleri taşıyan, sindirim, solunum gibi organların iç yüzeyini örten doku. 

mukus: Mukozada yer alan, goblet hücreleri tarafından salgılanan kaygan ve yapışkan madde. 

– N – 

nefrit: Nefronların iltihaplanması ile oluşan hastalık. 

nefron: Böbreğin boşaltım birimi. 

nitrifikasyon: Kemosentez yapan canlılar tarafından amonyağın nitrite, nitritin nitrata dönüştürülmesi 

olayı. 

nöroglia: Sinir hücrelerinin onarımını sağlayan yardımcı hücreler. 

nöron: Sinir hücresi. 

nükleotit: Nükleik asitlerin yapı birimi. 

– O – 

oksidasyon: Elektronların bir atom ya da molekülden ayrılmasını sağlayan reaksiyon, yükseltgenme. 

organel: Hücre içinde belirli bir görevi yapmak üzere özelleşmiş yapılar. 

organik maddeler: Karbon içeren ve canlılar tarafından sentezlenebilen kimyasal madde. 

otolit: İç kulakta tulumcuk ve kesecik içerisinde yer alan, dengenin sağlanmasında görevli kalsiyum 

karbonattan oluşan küçük taşlar. 

ototrof: Organik besinlerini inorganik bileşiklerden sentezleyebilen canlı. 

ozon: Oksijen atomlarından oluşan ve atmosferin üst katmanlarında bir tabaka oluşturan gaz. 

– Ö – 

ökaryot hücre: Çekirdek zarına ve zarlı organellere sahip hücreler. 

– P – 

patojen: Hastalık yapan mikroorganizma. 

peristaltik hareket: Sindirim sistemini oluşturan organların çeperlerinde görülen ritmik ve kuvvetli kasılıp 

gevşeme hareketi. 

periton: Karın bölgesindeki organları saran iki katlı zar. 

pH: Bir sıvının asit ya da baz derecesini gösteren hidrojen iyonlarının negatif logaritması. 

pigment: Canlı organizmada kan, deri, yaprak gibi yapılara renk veren maddeler. 

pinositoz: Hücre zarından geçemeyen büyük sıvı moleküllerinin hücreye alınması. 

plevra: Akciğerleri saran zar. 

por: Hücre zarında bulunan ve madde alışverişinde görev alan geçitler. 

polipeptit: Peptit bağlarıyla birbirine bağlanmış amino asit zinciri. 

prokaryot hücre: Çekirdek zarına ve zarlı organellere sahip olmayan hücre. 

pütrifikasyon: Bitki ve hayvanların azotlu organik atıkları ile çürüklerin saprofit organizmalar tarafından 

parçalanması olayı. 

237

SÖZLÜK 

– R – 

refleks: Vücutta sinir ve kas sisteminin birlikte hareket ederek ani uyarılara karşı verdiği en kısa yanıt. 

refleks yayı: Reseptör hücreden efektör hücreye kadar uzanan sinir sistemi işlevi. 

rektum: Kalın bağırsağın anüs ile sonlanan düz kısmı. 

reseptör: Çeşitli uyarıları alabilen özelleşmiş hücre. 

retina: Gözün en iç kısmında bulunan, ışığa duyarlı koni ve çomak hücrelerin yer aldığı tabaka. 

– S – 

sarkolemma: Kasların hücre zarına verilen ad. 

sekretin: Onikiparmak bağırsağından salgılanan, pankreası ve karaciğeri uyaran hormon. 

selüloz: Çok sayıda glikozun bir araya gelmesi ile oluşan ve bitkilerde hücre duvarının yapısını oluşturan 

yapısal polisakkarit. 

sentez: Hücre içinde küçük moleküllerin enzimler yardımıyla birleşerek büyük molekülleri oluşturması. 

serum: Kanın alyuvar ve fibrinojen içermeyen renksiz sıvı bölümü. 

sinaps: Bir nöronun başka bir nöronla ya da kas ve salgı bezi ile ilişkili olduğu kısım. 

– T – 

testis. Erkeklerde üreme hücrelerini ve eşey hormonlarını oluşturan organ. 

toksin: Zehir. 

– U – 

uyarı: Canlılarda belli bir tepkiye yol açan fiziksel ve kimyasal etkiler. 

– Ü – 

üre: Protein metabolizması sonucu oluşan, azot içeren, suda çözünen madde. 

– V – 

vagus: Beyinden çıkan parasempatik sinir. 

vajina: Dişi üreme kanalının vücut dışına açılan kısmı. 

– Y – 

yoğunluk: Bir maddenin birim hacmindeki madde oranı. 

238

KAYNAKÇA 

SÖZLÜK 

Aslan, O., Bahar, M., Özel, Çiğdem, A., Genel Biyoloji Laboratuvar Klavuzu, Palme Yayıncılık, Ankara, 

2011. 

Border, W. L., Wilson, R. F., Wilson, M. R., Victory, H., Biological Science, D. C. Hearth Company, 

Toranto, 1963. 

Campbell, N. A., Reece, J. B., Biyoloji, (Çevre Editörleri: Demirsoy, A., Tarkan, I., Gündüz, E.), 6. 

Baskı, Palme Yayıncılık, Ankara, 2006. 

Demirsoy, A., Yaşamın Temel Kuralları, Cilt 1/Kısım 1, Meteksan Yayıncılık, Ankara, 1997. 

Demirsoy, A., Yaşamın Temel Kuralları, Cilt 1/Kısım 2, Meteksan Yayıncılık, Ankara, 1996. 

Elçin A., Eser, E. F., Sarıkaya, R., Selvi, M., Atik, Ali, D., Öztekin, M., Molekülden Hücreye, Dokudan 

Fizyolojiye Biyoloji Deneyleri, Palme Yayıncılık, Ankara, 2010. 

Green, Dan, Basher, Simon, Biology; Life as We Know It, Kingfisher Press, 2008. 

Keeton, W. T., Gould, J. L., Genel Biyoloji 1, (Çeviri Editörleri: Türkan, İ., Demirsoy, A.), 5. baskı Palme 

Yayıncılık, Ankara, 1999. 

Keeton, W. T., Gould, J. L., Genel Biyoloji 2, (Çeviri Editörleri: Türkan, İ., Demirsoy, A.), 5. baskı Palme 

Yayıncılık, Ankara, 1999. 

Sadava, D., Hıllıs, David, M., Heller, H. C., Berenbaun, May, R., Yaşam, Biyoloji Bilimi, Dokuzuncu 

Baskıdan Çeviri, Palme Yayıncılık, Ankara, 2014. 

Welch, Claude, A., Arnon, Daniel, T., Cochran, Harold, M., Biological Science Molecules to Man, 

Houghton Mifflin Company, Boston, 1976. 

Bilim ve Teknik Dergisi, TÜBİTAK Yayınları, Mart, 2005. 

Bilim ve Teknik Dergisi, TÜBİTAK Yayınları, Haziran, 2005. 

Bilim ve Teknik Dergisi, TÜBİTAK Yayınları, Temmuz, 2011. 

Bilim ve Teknik Dergisi, TÜBİTAK Yayınları, Temmuz, 2015. 

Bilim ve Teknik Dergisi, TÜBİTAK Yayınları, Ağustos, 2012. 

Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayıncılık, Ankara, 2012. 

Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayıncılık, Ankara, 2012. 

Genel Ağ Kaynakçası 

http://i.ytimg.com/vi/4jPivgJB3kE/maxresdefault.jpg (15.04.2015). 

http://i.ytimg.com/vi/X7gD5slMzQs/maxresdefault.jpg (14.04.2015). 

http://www.nerjarob.com/nature/wp-content/uploads/Eel-10.jpg (15.04.2015). 

http://www.yourwellness.com/wp-content/uploads/2013/06/lift-your-mood-with-diet.jpg (14.04.2015). 

https://www.jennyhadfield.com/wp-content/uploads/2012/06/Jenny_Running.jpg (14.04.2015). 

http://trackingwonder.com/wp-content/uploads/2014/06/Cheetah_3.jpg (14.04.2015). 

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d3/Nelumno_nucifera_open_flower_-_botanic_ 

garden_adelaide2.jpg (13.04.2015). 

http://img.nefisyemektarifleri.net/2014/05/evde-boza-yapimi-foto-2.jpg (13.04.2015). 

http://www.seraled.com/resim/test.jpg (30.04.2015). 

239

SÖZLÜK KAYNAKÇA 

http://www.seraled.com/resim/ofisisikli_k.jpg (30.04.2015). 

http://www.mistiktatlar.com/wp-content/uploads/2010/12/mayal%C4%B1_hamur1.jpg (30.04.2015). 

http://www.hakkindakisabilgi.net/wp-content/uploads/2014/12/hucre-ici-sindirim.png (04.05.2015). 

http://www.alemfrm.net/wp-content/uploads/2014/04/Kangren.jpg (10.04.2015). 

http://www.guvenerdog.com/wp-content/uploads/2012/09/varis-pakeleri-3.jpg (10.04.2015). 

http://www.dailystormer.com/wp-content/uploads/2014/11/worlds-tallest-shortest-men.jpg 

(07.05.2015). 

http://www.gemlikkorfezgazetesi.com/images/haber/20130419_42_6551935077.jpg (07.05.2015). 

http://i.imgur.com/zVv4g.png (07.05.2015). 

http://images.fineartamerica.com/images-medium-large/glandular-epithelium-lm-m-i-walker.jpg 

(07.05.2015). 

https://www.studyblue.com/notes/note/n/special-senses/deck/2842839 (07.05.2015). 

https://classconnection.s3.amazonaws.com/465/flashcards/5645465/png/columnar_epithelium- 

146C5D840855DC6EFC6.png (07.05.2015). 

http://www.banvit.com/images/urunresimler/kirmizi/buyuk/5067.jpg (07.05.2015). 

http://www.gerstenkorn.net/files/2012/07/hordeolum2-300x217.jpg (07.05.2015). 

http://i.ensonhaber.com/resimler/diger/vergijpg_8795.jpg (07.05.2015). 

http://www.khairallahlegal.com/blog/wp-content/uploads/2014/04/CarAccident.jpg (07.05.2015). 

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f0/412_Types_of_Cartilage-new.jpg (08.05.2015). 

https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/originals/4d/3e/20/4d3e20ded80d4b665cc947674687d2e9. 

jpg (08.05.2015). 

http://myrevolution.no/s/wp-content/uploads/2013/08/muscle-tissue.gif (08.05.2015). 

http://1.bp.blogspot.com/-cuBEJRkaQ-4/UW9CbT8LCyI/AAAAAAAAAmg/I-dz3H1iL3Y/s1600/ 

Muscle%20tissue%20smooth.gif (08.05.2015). 

http://healthflexhhs.com/wp-content/uploads/2014/03/speech-language-pathology-dysphagiaswallowing-chart.jpg 

(08.05.2015). 

http://www.hakkindakisabilgi.net/wp-content/uploads/2014/12/ince-bagirsak-emilim.png 

(08.05.2015). 

http://biology-forums.com/gallery/14755_07_10_12_2_57_15_93111725.jpeg (14.05.2015). 

http://www.emg-eeg.com/wp-content/uploads/2011/05/eeg.jpg (14.05.2015). 

http://www.artacortopedi.com/panel_images/urun_pictures/4f8AQms_DiZALTIVEDiZDEZARTiKu- 

LASYPROTEZi.jpg (15.05.2015). 

http://www.tvhaber.com/videoimages/33fcce5193b67aca0313e9f1d32c3608_newspaper.jpg (15.05. 2015). 

http://protekortopedi.com/wp-content/uploads/2013/10/ultra-bionic-4-fonksiyonlu-el-protezi.jpg 

(18.05. 2015). 

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/06/Hen_with_chickens_in_native_breeding.jpg 

(18.05.2015). 

240

SÖZLÜK KAYNAKÇA 

http://ichef.bbci.co.uk/naturelibrary/images/ic/credit/640x395/m/ma/macaque/macaque_1.jpg 

(18.05.2015). 

http://i.on5yirmi5.com/image/2013/03/28/342672.jpg (16.04.2015). 

http://media.mnn.com/sites/default/files/user/134790/wiki.jpg (17.04.2015). 

http://www.onlinephotographers.org/pics/8203_b.jpg (16.04.2015). 

http://blog.nus.edu.sg/lsm1303student2010/files/2010/04/rtxbh7d1.jpg (16.04.2015). 

http://i.dailymail.co.uk/i/pix/2011/11/13/article-2060967-0EC7E39C00000578-852_634x415.jpg 

(17.04.2015). 

http://i95.photobucket.com/albums/l153/candyree_2006/skinner_box-1.jpg (16.04.2015). 

http://i.huffpost.com/gen/1167331/thumbs/o-ANGRY-ANIMALS-570.jpg?1 (16.04.2015). 

http://animals.ekstrax.com/wp-content/uploads/2013/08/angry-animals-101.jpg (17.04.2015). 

http://animals.ekstrax.com/wp-content/uploads/2013/08/angry-animals-141.jpg (16.04.2015). 

http://lh5.ggpht.com/_IGKwVDvmjyc/StmBKwtU8xI/AAAAAAAABkU/IV-04ycv_dk/ari4. 

jpg?imgmax=800 (18.04.2015). 

https://communityispossible.files.wordpress.com/2011/10/ants.jpg (16.04.2015). 

http://i.radikal.com.tr/542x290/2014/01/16/fft81_mf1917048.Jpeg (15.05.2015). 

http://www.nettedavi.com/CkUpload/a%C4%9F%C4%B1z%20ve%20di%C5%9F%20 

sa%C4%9Fl%C4%B1%C4%9F%C4%B1/aft1.jpg (18.06.2015). 

http://www.oralanswers.com/wp-content/uploads/2013/04/sinusitis_toothache.png (18.06.2015). 

http://lowerabdominalpaintreatment.com/wp-content/uploads/2014/01/Stomach-Ulcer1.jpg 

(25.06.2015). 

http://blogs.discovermagazine.com/d-brief/files/2013/04/baby-birds.jpg (24.05.2015). 

https://psiqueyeros.files.wordpress.com/2010/04/konrad-lorenz-patos.jpg (23.07.2015). 

http://animal.memozee.com/ArchOLD-1/1095045748.jpg (23.07.2015). 

http://www.freshboo.com/wp-content/uploads/2014/04/Penguin-Community-1024x768.jpg 

(18.06.2015). 

http://rlv.zcache.com/the_lymphatic_system_unlabeled_poster-ra4cb38f69b51412ebe2261b065e- 

35e1e_is56p_8byvr_1024.jpg (13.12.2015). 

http://media-2.web.britannica.com/eb-media/63/166863-004-FA9B35BD.jpg (13.12.2015). 

http://wps.aw.com/wps/media/tmp/labeling/7093196_dyn.jpg (13.12.2015). 

Kitapta genel ağ kaynakçasında verilmeyen tüm görseller (resimler, fotoğraflar, illüstrasyonlar 

vb.) yayınevi arşivinden temin edilmiştir. 

241

Biyoloji 11 ders kitabı

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?