Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
HUNTU KU BO PA UN MIHÓ KÒRSOU!<br />
Programa di akshon di Partido <strong>PAR</strong><br />
Pa elekshon di Parlamento di 28 di aprel <strong>2017</strong><br />
Proposishonnan pa garantisá bon gobernashon i pa engrandese<br />
bienestar di tur habitante.
Kontenido<br />
Prólogo<br />
Mensahe personal di Eugene Rhuggenaath<br />
Introdukshon<br />
Vishon, Mishon i Balornan klave ......................................................................................................7<br />
Kapítulo 1. Bon Gobernashon……..................................................................................................... 9<br />
Kapítulo 2. Kresementu Ekonómiko i Bienestar .............................................................................12<br />
Kapítulo 3. Enseñansa, Formashon, Deporte i Kultura ...................................................................15<br />
Kapítulo 4. Siguridat i Kalidat di Bida………......................................................................................20<br />
Kapítulo 5. Asuntunan Sosial i Kombatimentu di Pobresa..............................................................24<br />
Kapítulo 6. Infrastruktura i Logístika.............................................................................................. 27<br />
Kapítulo 7. Salubridat, Medio Ambiente i Naturale........................................................................29<br />
Kapítulo 8. Maneho Finansiero ...................................................................................................... 32<br />
Kapítulo 9. Konekshon ku Mundu.................................................................................................. 35<br />
Kapítulo 10. Maneho di energia..................................................................................................... 37<br />
2
Prólogo<br />
Ken por a kere ku apénas 5 luna despues di e elekshon di 30 di sèptèmber 2016 nos mester a bai urna<br />
elektoral atrobe? Probablemente niun hende. Sigur no ora despues di e resultado di e elekshon un gran<br />
parti di e pueblo aki a sinti su mes aliviá ya ku tabata tin bista ku partidonan por a forma un gobièrnu pa<br />
trese trankilidat bek den gobernashon. Ku tur kos a kana hopi otro nos tur sa entretantu. Ta hopi kos a<br />
pasa den korto tempu. Kumplimentu ku lei i prinsipionan di bon gobernashon, ku ta balornan<br />
fundamental den nos estado di derecho ku tur siudadano den Reino mester por konta riba dje, a wòrdu<br />
pone bou di preshon enorme pa finalmente esakinan wòrdu salbaguardiá via di un medida di alto<br />
supervishon di Reino. Resultado di e medida di alto supervishon ta riba mesa e momento aki. Ta bini<br />
elekshon atrobe dia 28 di aprel <strong>2017</strong>. Den Reino Hulandes e pueblo semper tin i lo tin e último palabra.<br />
Ta bon ku nos komo pueblo por konta riba esaki .<br />
E elekshon aki un bes mas ta na abo komo siudadano di e nos pais pa skohe ken ta bai representá abo<br />
den parlamento i despues den gobièrnu di Kòrsou. Pa nos di <strong>PAR</strong> ta un plaser di un bes mas konvensé<br />
abo ku nos partido ta e mihó alternativa. Un alternativa real. Sigur ku awor nos estado di derecho ta bou<br />
di preshon. E ta i ta keda importante pa nos tin polítikonan serio, kapabel i íntegro na mando ku por<br />
trese Kòrsou bek dan awanan kalmu, saka e potensial di nos isla i desaroyá trayektonan ekonómiko i<br />
sosial i asina solushoná e kantidat di problemanan ku nos pueblo ta enfrentá tur dia di nobo.<br />
Di e último elekshon di 2016 te awe un par di kos a kambia den nos partido. E kambio di mas importante<br />
ta ku lider polítiko Zita Jesus Leito a pasa e batuta over pa Eugene Rhuggenaath ku a demonstrá ku e ta e<br />
promesa grandi di nos partido. E pasamentu di batuta aki tabata un akto di grandesa ku ta pas den e<br />
historia i tradishon riku di <strong>PAR</strong>.<br />
Bou di liderazgo di Eugene Rhuggenaath <strong>PAR</strong> ta #onthemove manera hóbennan awendia ta gusta<br />
ekspresá nan mes. Bayendo pa e elekshon di fin di 28 di aprel <strong>2017</strong> Eugene Rhuggenaath a skohe pa sigui<br />
rejovenese e lista di kandidato i pa loke ta trata mensahe bai bek na fundeshi di e partido. Den e kuadro<br />
aki a skohe konsientemente pa saka un lema bieu for di kashi ku ta SERIO i SINSERO.<br />
Pa loke ta trata e programa di partido di akshon aki lo no asombrá niun hende ku e no ta diferensiá<br />
mashá for di esun di 5 luna pasá. Aki aya e lesadó atente lo ripará kambionan chikí te ku kambionan mas<br />
grandi mirando susesonan i kambionan ku a tuma lugá den último lunanan. Un ehèmpel ta e yegada kasi<br />
sigur di e kompania estatal di China yamá Guandong Zhenrong. Ku bista riba 2019 e plannan di e<br />
kompanianan di estado di China lo bai trese desaroyonan positivo pa loke ta trata desaroyo di nos<br />
refineria, desaroyo di Schottegat, desaroyo di Bullenbaai i tambe pa nos kolumna di energia. Tur<br />
esakinan ta kosnan pa tene kuenta kuné i ku ta desaroyonan alentador.<br />
Nos ta deseá tur lesadó di e programa di akshon hopi sabiduria. Pa informashonnan aktual i tur desaroyo<br />
rondó di partido <strong>PAR</strong> semper por opta pa sigui nos riba internèt via www.parcuracao.com , e paginá di<br />
FaceBook “<strong>PAR</strong> Curacao” e paginá di FAceBook “Frakshon <strong>PAR</strong> den parlamento i tambe dor di sigui e<br />
‘hashtag’s riba FaceBook ku ta #onthemove<br />
3
Un mensahe personal di Eugene Rhuggenaath<br />
Apresiable lesadó di e programa di akshon aki,<br />
Kòrsou ta pasando den tempunan turbulento den tur sentido di palabra. Na nivel di gobernashon a surgi<br />
un lucha tenas entre bon i malu. Esaki ta duna insiguridat i deskonfiansa i sin un kambio real di direkshon<br />
lo dirigí nos na kaida di norma i na un Kòrsou ku hende apátiko. Esei nos no por usa. P’esei e elekshon di<br />
28 di aprel <strong>2017</strong> ta mas importante ku nunka. Komo komunidat nos lo tin ku bai skohe entre (mas i mas)<br />
dekadensia òf desensia. Kòrsou mas ainda den gara di baho mundu ku literalmente ta pone tur regla i lei<br />
un banda i ku ta pusha Kòrsou den un konflikto ku Den Haag ku e meta pa nos bira independiente òf<br />
restourá órden, norma i balornan i kondukta síviko i mas relashonnan di koperashon den Reino Hulandes<br />
en bes di kibra ku e lasonan aki. Asina simpel e kos ta. Pa kua abo ta skohe?<br />
Ami ta konvensí ku mala fe no por gana di buena fe. Pero esaki no ta pasa di mes. Ta nos tur ta<br />
responsabel i mester bringa pa buena fe semper keda mas fuerte. Nos huntu semper mester keda den<br />
movishon pa sostené buena fe. Keda den movishon ta nos salbashon. Esei semper tabata nos salbashon.<br />
P’esei ami, positivo ku mi ta, semper ta #onthemove! Tur dia di nobo. Abo tambe?<br />
Lo ke mi ke yega na dje ta ku nos komo ‘Yu di Kòrsou despues di 7 aña di outonomia dirigí nos mes den e<br />
bon direkshon atrobe. E direkshon unda tin lugá, atenshon i medionan finansiero pa tur e kosnan ku ta<br />
na nos kurason i ku ta importante pa un komunidat balansá. Mi ta referí aki na asuntunan manera<br />
edukashon i formashon na nivel, kreamentu di kuponan di trabou, un salubridat públiko konfiabel i<br />
pagabel, famianan kontentu, seguridat i bon gobernashon ku mandatarionan íntegro i bon koperashon<br />
pa ku e paisnan den Reino Hulandes.<br />
Nos mester haña Kòrsou #onthemove atrobe. Ami ta kontribuyendo na esei un tempu kaba. I ku éksito!<br />
Komo minister di Desaroyo Ekonómiko mi a sa di hèndel diferente problemanan fèrfelu ku mi a sa di<br />
solushoná a largu plaso den un tempu rasonabel. Mientrastantu mi a wòrdu puntrá pa tuma liderazgo di<br />
partido <strong>PAR</strong> riba mi. Pa ami kana dilanti komo lider pa dirigí nos isla na tempunan mihó. Físikamente i<br />
mentalmente mi ta kla pa e reto aki. Mi ke kana dilanti pa yega na resultado konkreto. Resultadonan ku<br />
ta na benefisio pa abo i pa ami, pa bo famia i pa mi famia, pa bo sernan kerí i pa mi sernan kerí i pa<br />
henter pueblo di Kòrsou. E vishon ku kua lo mi kana dilanti ta skibí den e programa di akshon aki. Bo ta<br />
kana ku mi?<br />
Ban #onthemove<br />
Vota <strong>PAR</strong><br />
Atentamente,<br />
4
Introdukshon<br />
Den kurso di añanan Kòrsou mas i mas a pèrdè kaminda. Parsialmente pa motibu di faktornan eksterno<br />
finansiero ku nos no por a influensiá mashá. Pero komo pais nos mester mira nos mes tambe den spil.<br />
Kresementu ekonómiko ya ta stanká añanan largu i komunidat i gobièrnunan, hopi biaha ku tur bon<br />
intenshon, no por a evitá ku gruponan a keda atras i ku pobresa a oumentá. Konflikto interno i<br />
malkontentu di hopi hende, a krea espasio i oportunidat, meskos ku den hopi otro pais, pa polítikonan<br />
kada biaha mas populista i nan finansiadónan dudoso hasi nan entrada, krea broyo, deskonfiansa i<br />
desunion i enrikesé nan mes riba lomba di komunidat. Esaki resultando den gobernashon kada biaha mas<br />
malu, korupshon, stagnashon, empobresimentu, kresementu espantoso di kriminalidat, empeorashon di<br />
nos relashon ku Hulanda unda den apénas 7 aña nos a sa di haña dos ‘aanwijzing’ for di e gobièrnu di<br />
Reino.<br />
Ta di komprondé ku nos komunidat no tin konfiansa mas den su polítikonan i ta konsiderá tur meskos,<br />
apesar ku esei no ta asina. Nos poblashon ta hartá di korupshon, promesanan bashí i polítika apsurdo.<br />
<strong>PAR</strong> ke traha riba transformashon di un komunidat dividí pa un komunidat kometé, ku rèspèt pa<br />
diversidat kultural pero ku unidat di norma, balor i vishon. Parti di esaki ta e aspirashon pa bolbe hasi<br />
gobernashon algu di tur hende. Pues gobernashon ku ta trata tur hende igual, sin distinshon di rasa,<br />
kredo, preferensia polítiko, koló, orígen òf orientashon seksual. <strong>PAR</strong> ta para pa union, partisipashon i<br />
fortifikashon di koheshon sosial.<br />
Ku bista riba e aña krusial 2019, <strong>PAR</strong> ta konsiente ku banda di restorashon (mas aleu) di órden,<br />
trankilidat, stabilidat, maneho finansiero responsabel, mihó enseñansa i espesialmente kresementu<br />
ekonómiko, mester tuma algun desishon krusial tambe. Aña 2019 no solamente ta e aña den kual e<br />
kontrato ku e gigante di petroli Venesolano PDVSA ta vense, pero tambe e aña ku nos mester kuminsá<br />
paga nos debe na Hulanda. Mester intensivá i aselerá preparashonnan pa esaki i mester tuma<br />
desishonnan al respekto ku e sentido di realismo nesesario. Den e kuadro aki ta importante pa nos<br />
negoshá ku e kompania estatal di China ku ta Guandon Zengrong na un manera ku esaki a largu plaso i<br />
den tur sentido tin un efekto positivo riba nos komunidat. No ta aseptabel pa - manera hopi biaha na<br />
Kòrsou – nos deskuidá pa despues kai den pániko.<br />
Goberná ta mira dilanti. Den e kuadro akí, mester sòru tambe pa e gastunan di konstrukshon di e<br />
hospital nobo keda denter di e sumanan presupuestá. Nos no ta logra nada ku un hospital nobo si aworó<br />
e gastunan ta muchu haltu. Un otro preokupashon ta konsekuensianan ku biramentu bieu kresiente di<br />
nos poblashon tin pa kasnan pa kuido di ansiano, kuido pagabel, posishon sosial di hende grandi i<br />
durabilidat di nos sistema di kuido sosial, inkluso AOV. Mester rekonosé konsekuensianan di esaki i<br />
komuniká nan di forma kla i sinsero na poblashon. Ademas klase medio di Kòrsou mester bolbe haña un<br />
alivio. Partikularmente e grupo akí, banda di penshonadonan, ya pa algun aña ta haña mayoria di gòlpi, i<br />
ta sufri un preshon di impuesto relativamente haltu. Kòrsou tin mester di un klase medio fuerte pa redusí<br />
e diferensia entre riku i pober mas tantu posibel.<br />
5
Partido <strong>PAR</strong> ku su lider nobo i un teim multidisiplinario kapas i íntegro ta kla pa pone nan skouder bou di<br />
tur e retonan aki. Bo voto pa <strong>PAR</strong> por pone nan den e posishon klave pa realmente kuminsá traha tambe.<br />
Ta awor òf nunka!<br />
Den e programa di akshon aki lo bo kontra despues di e prólogo, mensahe personal di Eugene<br />
Rhuggenaath i e introdukshon aki, un splikashon di e vishon, mishon i tambe normanan fundamental di<br />
partido <strong>PAR</strong>. Den e kapítulonan siguiente lo bo kontra puntonan di akshon konkreto ku <strong>PAR</strong> lo ke<br />
ehekutá riba tur tereno di maneho. E puntonan di akshon aki a wòrdu pensá i diskutí ampliamente den<br />
seno di <strong>PAR</strong> dor di nos peritonan teniendo kuenta entre otro ku e Plan Nashonal di Desaroyo ku a wòrdu<br />
presentá pa Nashonnan Uni (UNDP). E importansia ku <strong>PAR</strong> ta duna na bon relashon di koperashon den<br />
Reino Hulandes ta un parti integral di henter e programa di akshon aki.<br />
Den e kuadro aki promé minister di Hulanda Mark Rutte a yega di hasi gobièrnu Kòrsou e proposishon pa<br />
huntu ku Hulanda hasi negoshi den mundu i gana hopi sèn dor di traha huntu den Reino. <strong>PAR</strong> ta apoyá e<br />
proposishon aki i lo hasi tur ku tin den su alkanse pa hasi e proposishon di gobièrnu Hulandes un realidat!<br />
6
Vishon, Mishon i Balornan Klave<br />
<strong>PAR</strong> tin un vishon a largu plaso. Esei no ta infleksibel i a keda adaptá diferente biaha durante e 22 aña di<br />
eksistensha di nos partido. Pasobra un komunidat ta den moveshon kontínuo. Den tur área di maneho<br />
tin hopi nesesidat di idea nobo i dinamismo pa pone nos pais progresá. Inovashon i kambio di mentalidat<br />
mester haña e espasio nesesario. Nos ta konsiente ku lo no por realisá nos vishon den un solo periodo di<br />
gobernashon. Echo sí ta ku despues di 2010, nos tin un retraso pa realisá nos potensial i <strong>PAR</strong> ke remediá<br />
esaki ku bista riba 2025.<br />
Vishon<br />
<strong>PAR</strong> ta para pa un kultura polítiko positivo, konstruktivo i inovativo na servisio di poblashon kompletu.<br />
Nos ke perkurá pa na 2025 Kòrsou tin e nivel mas haltu di bienestar i fasilidatnan di henter Karibe. Pa<br />
logra esaki nos mester stimulá un kresementu ekonómiko signifikativo, pero duradero i harmonisá ku<br />
nos naturalesa i medio ambiente. Frutanan di e kresementu ekonómiko akí mester benefisiá tur<br />
habitante, na un manera sosialmente hustu. E Kòrsou di futuro akí ta habitá pa siudadanonan kometé,<br />
responsabel, bon formá i bon informá, ku tin konfiansa den nan gobernashon i den e estado di derechi<br />
kaminda nan ta biba. Esaki ta e soño ku nos ke realisá na un manera dinámiko, serio i sinsero huntu ku (i<br />
pa) abo i henter nos poblashon.<br />
Mishon<br />
Partido <strong>PAR</strong> ta un partido polítiko di sentro, ku un historia riku, aktualmente ampliá ku karanan nobo<br />
entusiasmá. Nos partido i nos hendenan ta un refleho di nos komunidat diverso i ta guiá pa balornan<br />
kultural i étiko duradero. <strong>PAR</strong> ta rekonosé i ta tene kuenta ku nesesidatnan i problemanan di nos ‘Dushi<br />
Kòrsou i na interes di nos isla i nos poblashon kompletu ta lucha pa bienestar i prosperidat. Nos tin mira<br />
krítiko pero inovativo i progresivo i kaminda tin mester nos tin e kurashi pa tuma desishon pa kontribuí<br />
na desaroyo sosial-ekonómiko di Kòrsou.<br />
Balornan Klave<br />
Komo <strong>PAR</strong> nos ta para tras di nos palabranan i ekspreshonnan i ta transformá nan den akshon i resultado<br />
konkreto. Pa reforsá esaki nos ta asentuá: sinseridat & konfiabilidat, profeshonalidat & ekspertisio,<br />
integridat & bon gobernashon.<br />
Sinsero i Konfiabel: Nos por i lo duna splikashon i responsabilisá semper di kon nos a tuma sierto<br />
akshonnan, tambe si nan no a resultá manera sperá. Nos ta kumpli ku nos kompromisonan, i si nos no<br />
por esaki nos lo komuniká bon riba esaki. Nos ta karga responsabilidat pa nos propio aktuashon.<br />
Profeshonal i Kompetente: Nos polítikonan, mandatarionan i representantenan ta konsiente di nan<br />
komportashon i ta disponé di sufisiente konosementu propio i ekspertisio. Nan ta usa nan ekspertisio na<br />
7
un manera efektivo pa (den koperashon ku otronan) atendé situashonnan problemátiko, pa realisá<br />
resultadonan konkreto pa Kòrsou kompletu òf gruponan di interes.<br />
Íntegro i pro Bon Gobernashon: Nos ta mantené normanan sosial i étiko generalmente aseptá, relatá ku<br />
informashon vulnerabel, kontaktonan eksterno, posishonnan i interesnan. Nos ta konsiente di<br />
responsabilidat grandi di nos polítikonan i mandatarionan, pasobra esaki direktamente ta mishi ku bida<br />
personal di hende na Kòrsou. P’esei enfátikamente nos ta para pa integridat i bon gobernashon, lokual<br />
nos ta tradusí komo komportashon moralmente korekto.<br />
8
Kapítulo 1. Bon Gobernashon<br />
último añanan nos pais a pasa den susesonan ku ta mina fundeshi di nos estado di derechi. Kòrda entre<br />
otro intentonan orkestrá pa mina konfiansa den independensia di hustisia, interogatorionan tokante<br />
konfiabilidat di nos banko sentral i limitashon di institushonnan manera Kontrolaria General i Defensor di<br />
Pueblo. Esaki ta debilitá nos sistema kompletu di ‘checks and balances’ i <strong>PAR</strong> ta desaprobá esaki<br />
fuertemente. Ademas nos ta ripará mas i mas ku sierto polítikonan, buskando diligentemente pa nan<br />
bentaha propio tur sorto di buraku den reglanan, ta ignorá reglanan no-skibí. E insidentenan akí ta<br />
pertenesé na e kategoria “hunga ku kandela” i ta trese peliger berdadero pa nos klima di imbershon, nos<br />
reputashon internashonal, i a lo largu pa esnan ku ménos rekurso den nos komunidat.<br />
Abitantenan di Kòrsou tin derechi riba bon gobernashon. Esaki ta enserá un bon maneho di medionan i<br />
asuntunan di nos pais na un manera habrí, transparente, responsabel i hustu. Esaki ta nifiká rèspèt pa<br />
nesesidatnan i libertatnan di siudadanonan. Bon gobernashon ta enserá tambe un gobièrnu ku ta aktua<br />
konsistente i pronostikabel. Maneho arbitrario òf por ehèmpel atendementu arbitrario ku petishonnan<br />
pa pèrmit no ta aseptabel.<br />
Bon gobernashon ta enserá tambe pa gobièrnu karga su responsabilidat, ta enforsá leinan eksistente i<br />
inmediatamente ta kumpli ku sentensianan di wes. Bon mirá bon gobernashon ta un konsepto mashá<br />
hanchu ku ta mishi ku tur área di maneho. P’esei lo bo topa elaborashon di algun punto di akshon mas<br />
detayá den otro kapítulonan di e programa di partido akí. Kaminda esaki ta e kaso, nos ta referí na esaki.<br />
Pa fortifiká bon gobernashon di Kòrsou nos ta premirá algun akshon, klasifiká bou di tres punto di lansa:<br />
1. Integridat;<br />
2. Bon Gobernashon & Legislashon;<br />
3. Gobernashon SMART<br />
AD 1. INTEGRIDAT<br />
Integridat di mandatarionan ta di importansia esensial pa no solamente konfiansa di siudadanonan, pero<br />
tambe pa imbershonistanan, i en general pa bon funshonamentu di nos estado di derechi. Pa halsa nivel<br />
di integridat di mandatarionan <strong>PAR</strong> ta aspirá logra e siguiente akshonnan konkreto:<br />
• Realisá un kambio den Areglo di Estado, ku ta pone ku parlamentarionan outomátikamente ta<br />
suspendé si nan a haña un sentensia pa un krímen den funshon òf un kastigu di prisòn di a lo<br />
ménos 1 aña;<br />
• Un esfuerso máksimo pa hasi poblashon di Kòrsou konsiente i resistente kontra e peliger di<br />
populismo i fasismo, i kontra infiltrashon di kriminalidat internashonal i lokal, ku ta menasá<br />
bienestar di generashon aktual i futuro;<br />
• Screening di empleadonan públiko den funshonnan haltu riba integridat;<br />
9
• Evaluashon internashonal regular di nivel di korupshon den nos pais. Trabou serio pa mehorá nos<br />
kalifikashon den por ehèmpel relatonan di Transparency International;<br />
• Implementashon di e lei enkuanto finansiamentu di partidonan polítiko i kaminda ta nesesario<br />
adaptashon di e lei na realidat aktual.<br />
• Lanta un Unidat kontra Korupshon, un instansia independiente responsabel pa prevení i<br />
investigá korupshon.<br />
AD 2. BON GOBERNASHON & LEGISLASHON<br />
Si nos mira reglanan di bon gobernashon, e problema no ta sinta den e reglanan mes, pero den<br />
konosementu di regla i riba tur kos den mantenshon konsistente. Pues nos puntonan di akshon ta dirigí<br />
riba esaki i esnan mas importante bo ta haña den e lista akibou. Riba otro áreanan relatá ku legislashon,<br />
ta eksperensiá un eskases doloroso di hurista legislativo, lokual ta alargá e temporada pa kombertí<br />
proposishonnan di lei den legislashon vigente, demasiado largu.<br />
• Preparashon di huristanan legislativo i bekanan pa studiante ku ke skohe e profeshon akí;<br />
• Fortifikashon di nos institushonnan demokrátiko i Kolegionan Haltu di estado;<br />
• Maneho Finansiero responsabel (mira kapítulo 8);<br />
• Mantenshon di e kódigo pa corporate governance. Esaki ta enserá ku den kaso di mal<br />
atministrashon, efektivamente ta tuma sankshon kontra mandatarionan i komisarionan. Esaki ta<br />
konta pa empresanan di gobièrnu i pa fundashonnan ku ta dependé di supsidio di gobièrnu pa<br />
mas ku mitar di nan entrada. Lo no permití pa komisariado ta usurpá responsabilidat di un<br />
direktor, ni pa e direktor aktua komo komisario òf doño;<br />
• Mas atenshon pa kalidat di komisarionan pa medio di entrenamentu obligatorio;<br />
• Stipulashon di profilnan di tur entidat di gobièrnu i trahamentu di un registro di personanan<br />
kalifiká i eksperensia pa funshoná komo komisario i miembro di direktiva;<br />
• Promoshon di trabou integrá entre tur ministerio i no solamente riba e nivel mas haltu. Traha<br />
riba kiebro di e kompartimentalishon históriko di ministerionan i duna mas direkshon pa logra<br />
resultado i stipulashon di kriterionan di prestashon enbes di kubrimentu estrikto. Alsa kalidat ta<br />
bira un parti fiho di plannan di maneho di tur ministerio i otro instansha gubernamental;<br />
• Un unidat di reklamo sentral, kaminda siudadanonan por akudí na promé instante, promé ku nan<br />
akudí na di dos instante serka defensor di pueblo;<br />
• Introdukshon di un areglo pa bati bèl denter di gobièrnu i entidatnan liá na gobièrnu.<br />
AD 3. GOBERNASHON SMART<br />
<strong>PAR</strong> ke introdusí ideanan i aktuashon moderno, di siglo 21, den tur área di gobernashon. Gobièrnu mes<br />
tin un funshon di ehèmpel i lo pasa den un proseso di modernisashon. Nos meta ta pa fasilitá tur<br />
aktividat gubernamental i tur interakshon entre siudadanonan i gobièrnu na un manera digital. Tur bo<br />
transakshonnan ku Gobièrnu, na kas sintá. Un gobièrnu ku ta digitalmente aksesibel ta kumpli entre otro<br />
ku e siguiente karakterístikanan:<br />
10
• Mester por hasi pregunta atrabes di email i haña kontesta rápido. Mester ta fásil pa tuma nota di<br />
prosedimentunan pa haña pèrmit i otorgashon mester bai mas lihé. Meskos ta konta pa<br />
proseduranan pa hasi opheshon kontra desishonnan atministrativo;<br />
• Konekshon di registrashonnan básiko (drechá). Kòrda entre otro Registrashon Sivil (Kranshi),<br />
Servisio di Impuesto i SVB;<br />
• Aparte di digitalisashon, un gobièrnu moderno i transparente ta enserá tambe mas partisipashon<br />
pa gruponan di siudadano ku inisiativanan di maneho ku ta toka nan direktamente. Un bon<br />
kuadro pa esaki, ku ya tin sosten di 70 pais, ta OPEN GOVERNMENT. Bo por lesa mas di esaki (na<br />
Ingles i Spaño) na http://www.opengovpartnership.org/about/open-government-declaration<br />
• Ku mas uso di e tipo di kuadro i konosementu eksistente akí, <strong>PAR</strong> ke traha riba kreashon di un<br />
organisashon gubernamental ku ta mas efikas, transparente, konsistente i konfiabel. Esaki no<br />
solamente ta esensial pa konfiansa di siudadanonan den nan gobièrnu, pero tambe pa ekonomia<br />
i klima di imbershon. P’esei ta elaborá esaki mas aleu den kapítulo 2.<br />
11
Kapítulo 2. Kresementu Ekonómiko i Bienestar<br />
Pa kresementu ekonómiko ta sumamente importante pa drecha konfiansa den liderazgo sano i positivo<br />
di gobièrnu. Esaki ta solamente posibel ku un bon relashon ku partnernan stratégiko paden i pafó di<br />
Reino, ku énfasis riba bentahanan komun.<br />
Bon mirá ekonomia di Kòrsou ta stanká ya pa dékadanan largu, ku un promedio di kresementu di BPN di<br />
0,1% anualmente, loke ta nifiká un retraso grandi kompará ku islanan rondó di nos. Tin hopi motibu di<br />
esaki, ku ta ampliamente investigá i deskribí, mas resien den e informe di TAC di 2013. Esei tabata<br />
mustra klaramente ku kresementu ekonómiko mester ta un asuntu di gobièrnu kompletu i no di un solo<br />
ministerio. Ku <strong>PAR</strong> den koalishon, nos lo komuniká esaki klaramente i nos lo pèrkurá pa laga tur<br />
ministerio responsabilisá su mes a base di su kontribushon na nos éksito ekonómiko. Pasobra<br />
básikamente, si e situashon aktual sigui eksistí plaka èkstra lo no drenta pa resolvé tur problema nos<br />
dilanti. Kòrda bon, kresementu ta un medio, no un meta riba su mes – a lo largu ta bai pa bienestar di tur<br />
habitante. I esei no ta midi solamente ku bienestar finansiero, pero tambe ku bon skol, kuido di<br />
salubridat, sintimentu di siguridat, ets. Nos ta habrí pa un sistema di midi inovativo nobo manera e<br />
Human Development Index òf e Social Progress Index. Nos ke midí mas hanchu pa nos pais, riba otro<br />
áreanan manera entrada desigual i bienestar general, kòrda por ehèmpel e Better Life Index di OECD i/òf<br />
e Gross National Happiness Index. A base di un análisis amplio nos a yega na 3 punto di lansa nobo pa<br />
ekonomia:<br />
1. Kresementu a base di forsa propio;<br />
2. Sosten gubernamental efektivo pa aktividatnan ekonómiko nobo;<br />
3. Inovashon i spiritu empresarial.<br />
Aki djis algun akshon pa hasi uzo máksimamente di nos fòrsa komo pais i pa atendé opstákulonan ku<br />
segun nos ta esnan mas fundamental pa logra mas aktividat ekonómiko, mas kupo di trabou i mas divisa.<br />
AD 1. KRESEMENTU A BASE DI FORSA PROPIO<br />
Kresementu ekonómiko por wòrdu realisá dor di pone atenshon riba sektornan ekonómiko ku tin e<br />
potensial pa krese. <strong>PAR</strong> lo konsentrá riba e siguiente puntonan di akshon:<br />
• Sigui desaroyá nos industria turístiko dor di implementashon di e plan maestro stratégiko pa<br />
turismo;<br />
• Sigui desaroyá e sektor logístiko dor di desaroyo di áreanan di haf i tráfiko aéreo, entre nan<br />
CDM, Schottegat, Bulenbaai i Airport City. Ademas transformá Kòrsou den un sentro pa<br />
interkonektá servisio: ekspertisio pa aktua komo mediadó i fasilitadó di komersio entre Oropa,<br />
Suramerika i China;<br />
• Eksportashon di servisio, entre otro turístiko pero tambe ku stimulashon di eksperto<br />
importashon di eksperto. Mira Kòrsou komo sentro di servisio pa mundu. Nos mester, pasobra<br />
komo pais nos ta importá muchu mas ku nos ta eksportá, i esaki nos no por wanta a largu plaso.<br />
12
“Service from Curaçao” lo bira un lema apresiá. Tambe mester stimulá mas inisiativa empresarial<br />
serka hóbennan;<br />
• Stimulashon di industria i agrikultura riba eskala chikitu. Produkto di Kòrsou mester bira un lema<br />
konosí pa ta orguyoso di dje. Pa industria chikitu, nos lo duna sosten na empresarionan chikitu<br />
ku konosementu, kontaktonan, entrenamentu, ekspertisio i hèrmèntnan fiskal pa drenta mas<br />
merkado;<br />
• Pa agrikultura (i krio di bestia i peskeria) tambe nos ta mira perspektiva. Pa medio di agrikultura<br />
nos lo bira ménos dependiente di otro pais pa suministro di alimentashon i nos lo usa ménos<br />
divisa. Ku téknika nobo di irigashon, nos por habri áreanan nobo pa agrikultura. I den un lugá<br />
será friá ta muchu mas dushi pa traha. Lo instituí un mekanismo di merkado pa koordinashon di<br />
pedida i oferta (e.o. pa medio di konvenionan pa kada temporada). Bentaha mayor ta ku riba<br />
relativamente korto plaso, e sektor akí por krea hopi empleo pa personal ku ménos preparashon<br />
eskolar. Pa duna esaki bon kontenido, a korto plaso nos ke traspasá responsabilidat pa<br />
agrikultura, krio di bestia i peskeria (e anterior LVV) di e ministerio di GMN pa e ministerio di<br />
desaroyo ekonómiko.<br />
AD 2. SOSTEN GUBERNAMENTAL EFETIVO PA AKTIVIDATNAN EKONOMIKO NOBO<br />
Problemanan nos ta mira partikularmente den e famoso burokrasia ‘red tape’ i den kapasidat di trabou i<br />
nivel di kalidat di e organisashon públiko. Esaki ta funesto pa e klima di imbershon. Mester alsa efisiensia<br />
i nivel di servisio i mester duna mas direkshon na prestashon i resultado di trabou. <strong>PAR</strong> lo konsentrá riba<br />
e siguiente puntonan di akshon:<br />
• Mester por lanta empresanan mas rápido. Ménos sentralisá, ménos pèrmit, ménos paso, mas<br />
rendimentu;<br />
• Re-evaluashon di e maneho aktual di pèrmit, i abolishon di lokual ta stroba desaroyo. Di<br />
protekshonismo pa mas funshonamentu di merkado;<br />
• Stimulashon di inisiativa empresarial di hóbennan i subimentu di atraktividat fiskal pa kuminsá<br />
un empresa chikitu pa medio di un redukshon pa prinsipiantenan;<br />
• Otorgamentu mas lihé di pèrmitnan laboral temporal pa perito/eksperto tékniko di afó;<br />
• Tantu subida salarial komo retiro di empleado públiko ta bai dependé di evaluashon di<br />
prestashon. Ta introdusí posibilidatnan di entrenamentu i profilnan kla di funshon ku eksigishon<br />
di kompetensia;<br />
• Kreashon di un organisashon públiko mas efikas, transparente, konsistente i konfiabel. Lo ta fásil<br />
pa haña akseso na gobièrnu, tambe digital. Tur funshonario públiko mester ta fásilmente<br />
alkansabel. Huntu ku esei kondishonnan i prosedimentunan pa haña un pèrmit òf un otro<br />
desishon atministrativo mester ta transparente. Si ta trata sea di un sita pa renobá un pasport òf<br />
otorgashon di un pèrmit di konstrukshon: proseduranan ta rápido, términonan ta kòrtiku i e<br />
trato ta servisial.<br />
13
AD 3. INOVASHON I ESPRITU EMPRESARIAL<br />
Inovashon tin di aber ku ideanan, produktonan, servisionan i prosesonan nobo. Inovashon por tuma lugá<br />
dentro di organisashonnan pero tambe dentro di kuadronan sosial ekonómiko mas grandi. E proseso di<br />
inovashon ta e total di aktividatnan humano dirigí riba renobashon di produktonan, servisionan i<br />
formanan di produkshon pa trese esakinan riba un plan mas haltu. Den e kuadro aki <strong>PAR</strong> lo keda stimulá<br />
pensamentu i akshonnan inovativo komo e base pa krea kresementu ekonómiko. Den kuadro di nos<br />
realidat komo isla, inovashon komo base pa kresementu elektróniko mester ser buská den inovashon<br />
den servisionan internashonal ku ya kaba ta òf por wòrdu brindá for di Kòrsou, Par lo konsentrá riba e<br />
siguiente puntonan di akshon:<br />
• Kreashon di mas fasilidat di investigashon pa universidatnan i ku búskeda i stimulashon di<br />
relashonnan di kooperashon ku institushonnan eksterior manera ya kaba ta e kaso den e área di<br />
investigashon biológiko kaminda CARMABI ta hasiendo un bon trabou;<br />
• Inovashon di aktividat ekonómiko manera organisashon di mas festival manera North Sea Jazz,i<br />
un mihó sinkronisashon, direkshon i fasilitashon di aktividat kultural rondó di nan pa medio di<br />
e.o. CTDB;<br />
• Un maneho inovativo pa revitalisá sentro di siudat (biba, traha, hasi kompra, sali, etc). Nos<br />
sentro di siudat mester bira mas atraktivo pa imbershon privá. Por ehèmpel ku institushon di un<br />
zona ku ta liber di impuesto, tax & duty free;<br />
• Utilisashon i eksplotashon moderno di posibilidatnan di nos zonanan liber eksistente;<br />
• Enkurashá sentido empresarial serka e poblashon lokal, spesialmente serka hóbennan. Ta<br />
importante pa empresario lokal nobo i fresku introdusí ideanan nobo den nos ekonomia. Mester<br />
kambia e persepshon ku mester djis sigui un preparashon pa bai traha den un empresa, lugá di<br />
prepará pa krea empleo i bienestar ku ideanan nobo. P’esei mester dirigí nos maneho riba<br />
posibilidatnan pa hóbennan pa para riba nan propio pia ku lantamentu di empresa responsabel.<br />
Por ehèmpel ku apoyo di inisiativanan pa start-up, sitionan kompartí di trabou ku bon konekshon<br />
di internet, etc. Kreashon di kondishonnan pa empresario hóben ta un prioridat pa sostené<br />
kresementu ekonómiko;<br />
• Atraé i fasilitá di asina yamá ‘digital nomads’ (ekspertonan hóben) i inisio di sentronan nobo di<br />
preparashon den áreanan manera teknologia di informashon (inkluso produktornan di apps);<br />
• Atraé industria sinematográfiko, sektor kreativo i sektor marítimo (pues por ehèmpel supmarino<br />
tambe dirigí riba ref di koral);<br />
• Reformá otro áreanan di maneho. Spesialmente enseñansa (mira kapítulo 6) i maneho di<br />
energia. Un preis mas abou i stabil di koriente, basá spesialmente riba energia bèrdè, lo ta un<br />
kontribushon supstansial na atraktividat di nos pais pa imbershonistanan. Pa logra esaki nos<br />
mester hasi uso máksimo di nos rekursonan natural: solo, laman i bientu. Pero tambe pa medio<br />
di fòrnunan pa kima shushi, nos por logra dos meta den unu, esta generá energia i alabes<br />
protehá medio-ambiente;<br />
• Reforsá e konsumidó komo parti esensial di e área ekonómiko: aki ta trata prinsipalmente di<br />
splika i enforsá reglanan di maneho di kompetensia i protekshon real di konsumidó via di un<br />
bònt di konsumidó.<br />
14
Kapítulo 3. Enseñansa, Formashon, Deporte i Kultura<br />
Enseñansa, formashon, deporte i kultura ta forma parti di edukashon integral di pueblo. Edukashon ta<br />
importante pa hende por funshoná den komunidat. Edukashon ta kuminsá den un fase trempan.<strong>PAR</strong> ta<br />
kontinuá su maneho pa duna atenshon na tantu edukashon pre-eskolar, edukashon na skol i edukashon<br />
general di abitantenan di Kòrsou. Ku e oumento rápido di globalisashon, digitalisashon i informatisashon<br />
di komunidat mundial, i e dinamismo di prosesonan sosial ku ta kompañá esaki, ta keda un nesesidat pa<br />
sigui siña independiente di edat. Komo pais nos mester sigui e tendensia mundial akí.<br />
E sektor di enseñansa ta esensial pa realisá nos vishon pa un Kòrsou moderno (SMART). Pero mester bai<br />
hasi un ke otro kambio si. Durante e temporada di 2007-2010 ya a kuminsá ku diferente reforma, pero<br />
hopi biaha a pone nan no kompletamente den práktika, pasobra na aña 2016 te ainda nos ta mira<br />
diverso puntonan problemátiko. E reformanan akí ta pidi pa hasi un evaluashon ku partnernan den<br />
enseñansa i pa krea posibilidat pa hasi adaptashon pa prepará hóbennan mas tantu posibel riba nan<br />
futuro. E lema ta keda: Skol bo ta traha konhuntamente!<br />
E sistema aktual no ta sirbi kompletamente pa diferente motibu: demasiado dropout (segun CBS na<br />
Senso 2011 35,5%), insufisiente konekshon ku merkado laboral (motibu pa kiko a lanta KBB,<br />
Kenniscentrum Beroepsonderwijs Bedrijfsleven pa kontribuí na un mihó relashon entre pedida i oferta<br />
riba merkado laboral), i skolnan ta duna muchu poko atenshon na aspektonan formativo. Hopi biaha e<br />
material di estudio no ta kuadra mas ku nos tempu (no digital) i/òf e ta na un idioma ku sea e alumno, òf<br />
e maestro, òf tur dos, no ta dominá kompletamente. E infrastruktura ku ta traha kuné den diferente kaso<br />
ta kana tras di normanan moderno. I finalmente hopi mayor (tin biaha obligatoriamente) ta<br />
insufisientemente embolbí ku edukashon di nan yunan.<br />
Pa duna kontenido na e vishon di <strong>PAR</strong> pa Kòrsou (mira Introdukshon) den e área akí nos ke dirigí nos riba<br />
3 punto di lansa:<br />
1. Reforma di enseñansa i formashon;<br />
2. Fortifikashon/reintrodukshon di enseñansa den direkshon tékniko;<br />
3. Un Kòrsou den moveshon.<br />
AD 1. REFORMA DI ENSENAÑSA I FORMASHON<br />
Enseñansa i formashon ta prosesonan dinámiko den desaroyo kontinuo. <strong>PAR</strong> ta partidario di un reforma<br />
edukashonal ku ta atendé diferente asuntu pareu. Ku e reforma akí, nos tin ku tene kuenta ku e<br />
komunidat nobo di informashon i konosementu di e siglo aktual (e asina yamá OECD 21st Century Skills)<br />
ku tin implikashonnan importante pa sistemanan di enseñansa.<br />
Pa por sigui e desaroyonan nobo di e komunidat di konosementu, mester siña hubentut<br />
kompetenshanan, abilidatnan i aktitutnan, ku atenshon pa desaroyo di entre otro kreatividat. Por duna<br />
esaki kontenido ku programanan parti atardi. Un di e reformanan ku mayor impakto ku <strong>PAR</strong> ta para p’e,<br />
15
ta introdukshon di programanan parti atardi na tur skol (FO, VSBO i HAVO/VWO). Esaki lo tuma lugá di e<br />
siguiente forma:<br />
• Muchanan ta haña na skol un almuerso salú;<br />
• Mayornan no tin mester kore bai bini mas meimei di e dia di trabou;<br />
• Skol ta sigurá guia te a lo ménos 5’or di atardi;<br />
• No ta e maestronan aktual di mainta, lo guia e programa di atardi, a ménos si un kantidat di nan<br />
ta pidi esaki;<br />
• Parti atardi ta duna atenshon na temanan mas kreativo i formativo. Banda di guia di hùiswèrk (ta<br />
abolí esaki pasobra ta trahe na skol) ta ofresé aktividatnan den áreanan manera muzik,<br />
dramatisashon, edukashon físiko, lèsnan temátiko pafó di skol i edukashon síviko/filosófiko;<br />
• Intenshon di esaki ta fortifiká kreatividat, kapasidat inovativo, abilidatnan sosial, abilidatnan<br />
komunikativo, kapasidat pa pensa krítiko i kapasidat empátiko, pa duna nan futuro mas<br />
nifikashon. Lo remplasá e énfasis aktual pa siña for di kabes, ku 14 Programa di Akshon di Partido<br />
<strong>PAR</strong> e abilidat pa buska, evaluá, mehorá i kombiná informashon. Tambe lo duna atenshon<br />
eksplísito na aspektonan manera libertat, demokrasia i derechinan fundamental di tur hende, pa<br />
e generashonnan siguiente tambe komprondé e importansia pa apresiá, protehá i defendé nan.<br />
E aserkamentu nobo (den fase) akí ta krea kuponan èkstra di trabou pa e.o. maestronan kompetente i<br />
otro disiplinanan. Nos skolnan ta bai enfoká riba preparashon di siudadanonan hóben formá<br />
ampliamente (sosial i emoshonal), ku ta krítiko i por pensa pa nan mes. E gastunan por gana bèk ku un<br />
redukshon (pokopoko) di fondonan pa kombatí kriminalidat i trahadónan sosial. I finalmente e reforma<br />
edukashonal akí lo nifiká un deskargo grandi pa famianan di un solo mayor (ya 1/3e parti di tur famia).<br />
E nesesidat di 21st Century skills no tin solamente impakto riba nos hubentut, pero riba nos komunidat<br />
kompletu. Esaki ta trese kuné ku mester introdusí tambe posibilidatnan duradero pa duna adultonan i<br />
hende grandi por disponé di e kompetenshanan nesesario. Por hasi esaki pa medio di preparashonnan<br />
online den un ambiente digital. Enseñansa mas i mas ta digitalisá, globalisá i fleksibilisá, i un ambiente pa<br />
siña digital a bira un vehíkulo esensial pa traspasá konosementu.Puntonan di akshon konkreto pa<br />
sostené e punto di lansa akí ta:<br />
• Inovashon atraves di uso amplio di medionan digital di lès (manera tablètnan);<br />
• Mehorashon di kondishonnan laboral di trahadónan den enseñansa i posibilidatnan pa<br />
rekapasitashon di maestronan (e.o. pa motibu di desaroyonan digital);<br />
• Adaptashon di e eksigensianan nobo pa èksamen di havo/vwo, konforme e eksigensianan<br />
intensifiká, pa garantisá konekshon ku un siguiente nivel di enseñansa i tambe pa garantisá<br />
kalidat di enseñansa. Den e kuadro akí pèrkurá pa krea kondishonnan pa hasi e prueba di<br />
kalkulashon na èksamen final di havo/vwo posibel;<br />
• Krea kondishonnan pa un mihó preparashon di alumnonan riba un siguiente nivel di enseñansa,<br />
entre otro pa medio di kambionan den e maneho di pruebanan final na skol di fundeshi i<br />
introdukshon di pruebanan di kalkulashon;<br />
• Alsa kalidat di preparashon di dosentenan (LOFO i 2e grado);<br />
• Mas posibilidat di eskoho di un idioma di instrukshon pa mayornan i skolnan, e.o. ku mas peso pa<br />
Ingles;<br />
16
• Presupuestonan poko mas desentral (un lumpsum ku e skol ta liber pa gasta);<br />
• Stipulá un suma máksimo ku skolnan pa enseñansa avansá por pidi komo kontribushon di<br />
mayornan;<br />
• Ekstra sosten pa skolnan ku relativamente hopi yu di migrante (nobo/regional);<br />
• Evaluashon di maneho di finansiamentu di estudio, i spesialmente e maneho pa kobra bèk,<br />
teniendo kuenta ku e porshon di Hulanda. Un debe di estudio na Hulanda no mester bira un<br />
opstákulo insurpasabel pa stroba nos studiantenan ku a kaba di studia pa regresá;<br />
• Un maneho di ‘Brain gain’ ku kondishonnan atraktivo pa regreso i estadia pa hóbennan ku a kaba<br />
nan estudio;<br />
• Promové pa Universidat bira un sentro regional di enseñansa pa atraé studiante ku ta kontribuí<br />
na e gastunan;<br />
• Internashonalisá Universidat ku promoshon di Ingles komo idioma di instrukshon.<br />
AD 2. FORTIFIKASHON/REINTRODUKSHON DI ENSENANSA TEKNIKO<br />
E nesesidat di 21st Century Skills tin konsekuensia pa tur nivel di nos sistema di enseñansa. E ta pidi<br />
desaroyo i adaptashon di kuríkulonan eksistente pa por kumpli ku e ekonomia di konosementu di e siglo<br />
aktual. Pero nos no mester pèrdè realidat for di bista: no tur mucha por logra den e sistema aktual. Esaki<br />
ta nifiká ku mester traha riba reintrodukshon di un direkshon tékniko den enseñansa, paresido na lokual<br />
den pasado tabata skolnan doméstiko i skolnan di fishi. Na Kòrsou nos tin hopi hóben talentoso, ku<br />
simplemente no ta fit bon den e modelo mas teóriko. Nos ke introdusí estudionan pa profeshonnan<br />
nesesario manera sastre, paipfeter, lasdó, mètslá, pagadó di mosaiko, fèrfdó etc. Den e kuadro akí<br />
mester tuma desishon tokante futuro di Feffik. Banda di esei lo fasilitá diverso skol mará na empresa. Por<br />
ehèmpel e sentro na DAMEN ku ta duna preparashon pa e.o. sektornan marítimo i metalúrgiko.<br />
Esaki ta un di e maneranan ku nos ke duna atenshon na e echo ku mucha hòmber ta siña distinto ku<br />
mucha muhé- e sistema aktual ta enfatisá métodonan ménos bon pa mucha hòmber, lokual ta kuminsá<br />
kaba den enseñansa di fundeshi. Internashonalmente esaki ta konosí komo “The Boy problem” den<br />
sektor edukashonal. Meskos ku hopi otro pais, Kòrsou ta luchando ku e reto di un asina yamá “buraku<br />
edukativo” entre sekso maskulino i femenino. E ehèmpel mas resien di esaki ta e studiantenan ku a<br />
finalisá UoC. Un total di 286 studiante di bachelor en 56 studiante di master a kaba di studia repartí riba<br />
5 fakultat distinto. 24% tabata maskulino i e parti mayor tabata femenino, esta 76%. Esaki ta eksigí<br />
análisis mas aleu i kambionan di maneho konkreto i inisiativanan pa mengua e buraku edukativo.<br />
Puntonan di akshon konkreto pa sostené e punto di lansa akí ta:<br />
• Introdusí enseñansa di fishi, teniendo kuenta ku eksigensianan di siglo 21;<br />
• Buska balanse den atrakshon di maestronan maskulino pa ekilibrá feminisashon di enseñansa;<br />
• Maksimalisá partisipashon di mayornan den enseñansa. Regla pa lei e derechi di partisipashon di<br />
mayornan den maneho di e skol;<br />
• Optimalisá enseñansa di fundeshi (FO) pa medio di evaluashon i adaptashon di kontenido i uso di<br />
e ocho áreanan di edukashon;<br />
• Evaluashon i optimalisashon di VSBO i SBO;<br />
17
• Reintrodusí provishonnan pa sigurá ku muchanan den edat di bai skol obligatorio por bishitá<br />
skol;<br />
• Mihó vigilansia i guia di kalidat durante e proseso di enseñansa i siñamentu (Inspekshon di<br />
enseñansa - mantenshon);<br />
• Instituí un Konseho di Enseñansa i Merkado Laboral pa konsehá minister di enseñansa i minister<br />
di labor enkanto tópikonan importante relatá ku enseñansa i merkado laboral;<br />
• Reinstituí e Sentro di Konosementu di Profeshon & Empresa (KBB).<br />
AD 3. UN KÒRSOU DEN MOVESHON<br />
Un punto di lansa importante pa <strong>PAR</strong> ta moveshon, edukashon físiko i deporte. Nan ta pilánan<br />
importante di formashon general di hende i por tin hopi efekto personal (relahamentu, dominio,<br />
konsentrashon, desaroyo personal etc). Ademas nan ta kontribuí na un Kòrsou mas salú (tantu físiko<br />
komo mental), redukshon di obesidat, kompañerismo, koheshon sosial, patriotismo i e ta promové<br />
internashonalisashon di e produkto Kòrsou i muchu mas.<br />
Aktualmente maneho di deporte di Kòrsou ta karesé di klaridat i efektividat. Ademas e kartera di deporte<br />
ta repartí entre 2 ministerio, lokual ta resultá sumamente desbentahoso pa maneho di tur órgano<br />
ehekutivo di deporte i NGOnan. Partisipashon aktivo i pasivo na deporte di poblashon di Kòrsou i<br />
spesialmente hubentut ta sumamente abou. Sobrepeso ta un di e peligernan di esaki. Resientemente<br />
FDDK, UoC, DOS i Hogeschool Arnhem a investigá esaki. Mayoria di alumno di enseñansa di fundeshi ta<br />
move demasiado poko. 80% di hubentut no ta kumpli ku e norma di move minimalmente 5 biaha pa<br />
siman a lo ménos pa 1 ora. Aserkando tantu e funshon personal komo esun nashonal di deporte, durante<br />
e temporada binidero <strong>PAR</strong> lo enfatisá riba :<br />
• Introdukshon di un maneho di deporte transparente i efektivo;<br />
• Stimulashon mas trempan posibel di moveshon i deporte. Kuminsando ku edukashon pre-eskolar<br />
i evaluashon i adaptashon di e kuríkulo aktual kaminda ta nesesario;<br />
• Den enseñansa regular, mas elaborashon i optimalisashon di e área di edukashon “Estilo salú di<br />
bida i enseñansa di moveshon” pa duna hubentut mas chèns pa move (ampliashon di e kantidat<br />
di ora di moveshon);<br />
• Traha strukturalmente riba e problema di agreshon den deporte;<br />
• Drecha akomodashonnan deportivo den e diferente barionan i buska efektonan sinergétiko<br />
entre skol i bario pa usa e akomodashonnan na un manera óptimo;<br />
• Fasilitá deporte pa tur i deporte riba nivel haltu (topsport), e.o. pa medio di imbershon den<br />
infrastruktura, material, entrenamentu pa direktornan i coachnan, i partisipashon den mas<br />
kompetensia regional i internashonal. Kòrsou ta produsí mas ku un promedio pa kabes di<br />
poblashon, di deportista talentoso di haltu nivel, ku no solamente ta promové nos pais den<br />
eksterior pero tambe ta sirbi komo modelo pa nos hubentut;<br />
• Stimulá NGOnan pa promové mas moveshon di poblashon di Kòrsou;<br />
• Introdusí un Lòto pa Deporte, ku e meta pa hasi deporte progresivamente mas aksesibel, i a lo<br />
largu gratuito (‘Deporte Gratis’). Otro alternativanan ta pa reformá Landsloterij pa e por supsidiá<br />
18
deporte i kultura di un forma bon, i introdukshon di rekargonan riba sierto produktonan ku ta<br />
perhudiká salú.<br />
Aserkamentu a korto plaso<br />
Kousa di e partisipashon aktivo i pasivo abou, ta falta di oferta di posibilidatnan di deporte, i tambe pa<br />
falta di interes di gobièrnu pa. Mester motivá hubentut mas tantu, kuminsando ya for di den enseñansa<br />
di fundeshi. Huntu ku esei vários atleta Kurasoleño di nivel haltu i talentonan por hunga un papel<br />
importante komo modelo ehemplar. Organisashonnan deportivo en general tin diferente proyekto<br />
deportivo, pero ta karesé di tempu i guia profeshonal pa por mehorá strukturalmente e partisipashon<br />
deportivo abou di hubentut di Kòrsou.<br />
Potensial eventonan deportivo<br />
Kòrsou tin hopi posibilidat pa atraé mas atleta (top) di region, tantu pa duna seshonnan di entrenamentu<br />
komo pa partisipá na kompetenshanan na Kòrsou. Sinembargo ta muchu poko evento deportivo regional<br />
ta wòrdu organisá na Kòrsou pa logra sufisiente atenshon deportivo di nos pueblo. Organisando mas<br />
evento deportivo regional na Kòrsou, lo krea mas airlift i mas okupashon di hotèlnan, lokual tambe lo<br />
kontribuí na ekonomia (turismo di deporte).<br />
Union pa medio di faktornan komun ku ta mara huntu (kultura)<br />
101010 Kòrsou a logra su posishon outónomo den Reino. Un posishon nobo ku a kambia nos estado<br />
konstitushonal. Kompañá ku esaki a tuma lugá kambionan riba e.o. tereno gubernamental, relashonal i<br />
kultural. Kambionan drástiko manera esaki, ta eksigí un proseso pa mobilisá poblashon pa su interes<br />
nashonal nobo, ku énfasis riba lokual ta komun, kontinuidat i unisidat. Kòrsou tin e posibilidat úniko pa<br />
konsolidá “union den diversidat” ku inisio di un proseso pa fortifiká nos metanan komun. Durante e<br />
temporada binidero, <strong>PAR</strong> ta bai pone énfasis riba e prosesonan i tradishonnan (normanan i balornan) ku<br />
ta mara nos huntu, pa konsolidá nan i fortifiká nos lasonan ku otro.<br />
<strong>PAR</strong> ke stimulá e kapasidat kreativo i inovativo di poblashon, i lo pèrkurá pa lanta un Akademia di Arte.<br />
Huntu ku esei lo fortifiká e sentro di arte pa hasié mas aksesibel pa rekreashon sano. Ademas nos ta bai<br />
investigá kiko ta e mihó manera pa stimulá arte riba tarima en general.<br />
19
Kapítulo 4. Siguridat i Kalidat di Bida<br />
Siguridat i kalidat di bida ta íntimamente ligá ku otro. Nan tin un relashon direkto. Manera bo papia<br />
diesun, bo ta papia di e otro i kontrali. Si bo alrededor no ta sigur, bo kalidat di bida tampoko no ta bon. I<br />
pa loke ta trata siguridat, último añanan tur kos a bai robes na Kòrsou. Den tur aspekto, nos siguridat ta<br />
bou di preshon. Sea si ta trata di siguridat na kas, na trabou, den tráfiko, den medio-ambiente, sea di e<br />
alimento ku nos ta kumpra i konsumí. Por ehèmpel nos siguridat personal na kas i siguridat di nos<br />
propiedatnan ta bou di preshon pisá. Notisianan tokante atrakonan armá awendia ta kos di tur dia. Si ta<br />
kas, empresa, hende grandi, hende ku no por defendé nan mes, no tin perdon pa ningun. Siguridat den<br />
tráfiko tambe ta bou di preshon. E kantidat grandi di aksidente pa dia i pa kabes, e kantidat grandi di<br />
morto pa aña, ta indiká un tráfiko insigur. Siguridat di e airu ku nos ta inhalá tambe ta un preokupashon.<br />
Esaki tambe ta bou di preshon. Barionan kompletu ku rasgunan di kapa bèrdè ta mustra un kalidat di airu<br />
ku no por yama sigur mas. Anto asina nos por nombra muchu mas.<br />
Kreashon i mantenshon di siguridat i kalidat di bida den tur su aspektonan, ta un tarea gubernamental<br />
primordial. Mester atendé esaki ku dinamismo awor. <strong>PAR</strong> ta konsiente ku e problema no ta kuenta di<br />
regulashon. Tin regla i lei de sobra ku lo mester garantisá nos siguridat. E problema ta pa enforsá regla i<br />
lei. P’esei <strong>PAR</strong> lo hasi su esfuerso pa institushonalisá mantenshon di regla i fortalesé e aparato di<br />
mantenshon, segun práktika di (mal)komportashon di e hende Kurasoleño aktual. Esaki ta nifiká un<br />
movida pa un maneho di kastigu inmediato. Pasobra <strong>PAR</strong> ke krea un Kòrsou kaminda kada siudadano por<br />
desaroyá su talento óptimamente. Pa logra esaki, e siudadano mester por sintié sigur aki. Falta di<br />
siguridat (i pues kalidat di bida) ta paralisá desaroyo di nos isla. No solamente pa siudadanonan i<br />
empresarionan, pero tambe pa turista, imbershonista di afó, stagiairenan i otro grupo ku ta biba aki, tin<br />
nan kas, i ta kontribuí na nos ekonomia. Nos ta apuntá 3 punto di lansa den e área di siguridat i kalidat di<br />
bida:<br />
1. Kontrolá rèspèt pa regla i lei a base di zero-toleransha;<br />
2. Mehorá i fortifiká instansianan ku tareanan di mantenshon;<br />
3. Un esfuerso pa mehorá siguridat den tráfiko.<br />
AD 1. KONTROLA RESPET PA REGLA I LEI A BASE DI ZERO TOLERANSHA<br />
Kurasoleñonan di bon boluntat, ku dia den dia afó ta kumpli ku regla i lei (tantu skibí komo no-skibí)<br />
mester bolbe haña speransa. Speransa ku komo kolektividat, nos no ta slep baha bai un komunidat ku ta<br />
rekompensá falta di kumplimentu ku regla i lei, i pokopoko ta bira normal. Esaki ta kondusí na anarkia, i<br />
tin bes parse na un manera spantoso ku nos ta mashá serka di esei. Komo siudadano di bon boluntat,<br />
mas i mas nos ta sakudí kabes i ta puntra ku asombro kresiente, unda konsiderashon i rèspèt pa regla i lei<br />
a keda. Di koredó di motersaikel sin hèlmu, te benta shushi sin tin kunes den mondi, te supermerkado<br />
ku no ta kumpli ku preis máksimo ni eksigensia higiéniko, te polítikonan ku ta keda den funshon sin<br />
bèrgwensa, miéntras a sentensiá nan pa aktonan kastigabel. <strong>PAR</strong> simplemente no ta aseptá e tipo di<br />
ekseso i komportashon akí mas i lo traha duru riba un maneho pa enforsá zero-toleransha riba tur lei i<br />
regla eksistente. Na diferente área di maneho por spera lo siguiente:<br />
20
• Usa mas polis riba kaya pa hasi tareanan di kontròl i mantenshon na un manera visibel i<br />
konvisente. Tantu pa loke ta trata prevenshon komo represhon. Kaminda ta nesesario, mester<br />
hasi uso intensivo di hèrmèntnan elektróniko manera vigilansia di kámara, informashon digital<br />
den outo polisial. Huntu ku esei polis mester disponé di mas vehíkulo leve manera (cross)<br />
motorsaikel, quad i baiskel. Mester intensivá tambe uso di drones;<br />
• Huntu ku Ministerio Públiko, introdusí un sistema di hustisia rápido pa delito chikitu. Esaki lo<br />
yuda esnan embolbí pa pensa bon promé nan kometé un delito, pasobra e kastigu ta sigui<br />
inmediatamente;<br />
• Atenshon intensivo di polis pa redusí kiebro (den kas òf empresa), atrako, uso di violensia (armá),<br />
di e kantidat di gang, i nan violensia mútuo;<br />
• Kontinuá i intensivá trabou di e ‘afpakteam’ (ekipo di rekohé) ku ta funshoná bou di guia di<br />
ministerio públiko;<br />
• Instituí un Inspekshon di Medio-Ambiente sólido, kompañá pa polis medio-ambiental ku<br />
outoridat amplio pa atendé violashonnan medio-ambiental, inkluso bentamentu di shushi i<br />
polushon di tera, laman i airu;<br />
• Kontinuá e liña pa aktua severamente kontra konstrukshon ilegal, kobamentu ilegal di greis,<br />
dèmpelmentu ilegal di áreanan na kosta i lagunanan, i usurpashon ilegal di tereno di gobièrnu;.<br />
• Kontrolá i aktua severamente kontra empresanan òf empresarionan ku ta peligrá salú di<br />
siudadanonan atrabes di benta di produkto i/òf servisio ku no ta kumpli ku eksigishonnan di lei;<br />
• Investigá e posibilidat pa rubriká atrako di turista komo atake riba un interes ekonómiko krusial<br />
di Kòrsou i hisa e kastigu pa esei ku 50%;<br />
• Stimulá inisiativanan kaminda siudadanonan kometé (por ehèmpel den bario) por informá otro (i<br />
outoridatnan) rápidamente na un manera digital tokante insidentenan;<br />
• Redukshon di violashonnan di tráfiko (mira punto di lansa nr. 3).<br />
AD 2. MEHORASHON I FORTIFIKASHON DI INSTANSHANAN KU TAREANAN DI MANTENSHON<br />
Diverso instansia ku konhuntamente ta vigilá i traha pa siguridat i kalidat di bida di nos siudadanonan, ta<br />
bou di preshon. Asina p.e. nos servisio di siguridat (VDC) lamentablemente tabata negativamente den<br />
notisia durante un temporada despues di 2010. Den e kuadro akí no solamente ta sumamente<br />
importante pa rekobrá rèspèt i konfiansa di siudadanonan den e organisashon akí, pero tambe pa<br />
opservá e servisio pa sòru pa mehorashon i fortifikashon, pa e por bolbe funshoná na un manera<br />
profeshonal i konfiabel den tur sentido (lokal i internashonal).<br />
Mehorashon i fortifikashon ta nesesario tambe pa otro instansianan hudisial, manera Kuerpo Polisial di<br />
Kòrsou (KPC), Ministerio Públiko (OM), Korte Komun di Hustisia i Wardakosta. <strong>PAR</strong> lo tuma inisiativa pa<br />
sostené tur e instansianan akí na un manera krítiko pa mehorá nan funshonamentu. Rekomendashonnan<br />
di diferente relato di e Konseho pa Mantenshon di Derechi ta duna un bon pista pa esaki. Asina nos ta<br />
sigui konstruí riba e bentahanan ku leinan di Konsenso Hudisial a trese pa nos.<br />
Atenshon èkstra tambe ta nesesario pa e aspekto kurativo pa atendé ku kriminalidat (prison,<br />
rehabilitashon i resosialisashon) sino nos ta sigui mòp ku kranchi habrí. Un posibel medio akinan ta e<br />
konsepto di asina yamá “halfway houses” pa sostené resosialisashon. En general <strong>PAR</strong> ta aspirá pa duna<br />
21
mas tantu sosten posibel na hende sosialmente suak pará, pa evitá ku nan ta bai pèrdí den kriminalidat.<br />
Ku mihó enseñansa dirigí riba fishi. Sosten finansiero asina leu ku entrada di gobièrnu ta permití esaki,<br />
bibienda popular sufisiente i pagabel. E punto di salida ta fortifikashon di barionan pa einan buska<br />
solushon pa problemanan di kriminalidat, desempleo, violensia, kai for di skol i embaraso hubenil. Meta<br />
di e maneho akí ta kreashon di un poblashon ku ta kere den progreso a base di trabou, ku ta orguyoso di<br />
su pais, ku tin kompashon ku otro hende, ku ta sigur di su mes, ku por atendé konflikto. <strong>PAR</strong> ta duna<br />
kontenido na esaki ku entre otro:<br />
• Fortifikashon di kooperashon i sinergia di institushonnan dirigí riba hubentut, manera<br />
internatnan, Konseho di Tutoria, rehabilitashon, GOG, tutoria di famia, e punto sentral di<br />
informashon di Konseho di Tutoria i polis di bario;<br />
• Posibilidatnan adishonal pa rekreashon den bario, manera parke, lugá di hunga, sentro di bario<br />
ku fasilidatnan (digital) pa grandi i chikí;<br />
• Alsa grado di integridat di tur instansia embolbí pa kita tur deskonfiansa di siudadanonan;<br />
• Promové kombinashon di teknologia i konosementu, pa medio di interakshon direkto di<br />
instansianan lokal i di Reino. Den e kuadro akí nos ta boga pa lanta un “criminal intelligence<br />
group” pa kombatí efektivamente entrada di kriminalidat internashonal organisá i di arma ilegal<br />
den nos pais;<br />
• Fortifiká kooperashon i sinergia di institushonnan dediká na hubentut manera internatnan;<br />
• Konseho di Tutoria (voogdijraad), rehabilitashon (reclassering), GOG, tutoria di famia<br />
(gezinsvoogdij), sentral di informashon di Konseho di Tutoria i polis di bario;<br />
• Lanta un instituto di preparashon pa Mantenshon di Lei i órden Públiko;<br />
• Imbershon den infrastruktura di prisòn i sèlnan di polis;<br />
• Mehorá kooperashon interministerial pa prevení violensia den famia i maltrato di mucha.<br />
Ademas <strong>PAR</strong> ta konsiderá nesesario pa hasi un evaluashon di e maneho di atmishon i<br />
deportashon. Esaki no solamente pa motibu di siguridat, imigrashon tin tambe un diversidat di<br />
aspekto sosial i ekonómiko. En todo kaso e evaluashon mester duna atenshon na e posishon di<br />
muchanan indokumentá, pero hopi biaha nasé na Kòrsou, ku despues di bai skol hopi aña tòg no<br />
por haña un diploma. Prosesonan pa duna mucha “ilegal” dokumentashon formalisá i hasi<br />
reunion di famia posibel;<br />
• Otorgashon mas fásil i lihé di pèrmitnan laboral temporal pa personal strañero altamente<br />
kalifiká;<br />
• Maneho dirigí riba atrakshon di gruponan spesífiko pa krea kresementu di poblashon, ku e meta<br />
pa krea un base mas hanchu pa durabilidat di e sistema di kuido sosial. AOV entre otro tin<br />
défisitnan mionario;<br />
• Renovashon di e maneho di migrashon, dirigí riba trahadónan di konosementu i servisio ( i otro<br />
áreanan kaminda tin nesesidat di trahadó ku no por haña na Kòrsou) por mehorá proseduranan<br />
ku ta importante pa doñonan di trabou ku tin mester di trahadó strañero, i pa desaroyo<br />
ekonómiko di Kòrsou; • Kompaña migrashon ku un maneho pa integrashon i koheshon sosial;<br />
• Un bahada signifikativo di e leges pa alargá un estadia turístiko (ta máksimamente 90 dia);<br />
• Hasi e grupo di ilegal ku ta traha den e sirkuito kaminda no ta paga primanan fiskal i sosial mas<br />
chikitu;<br />
22
• Protekshon adishonal di derechinan humano di migrantenan. Ta trata di kombatí kontrabanda i<br />
negoshi di hende, eksplotashon di trahadó, derechi di mucha (IVRK), derechi di identidat (IVRK), i<br />
derechi di reunion di famia (EVRM).<br />
AD 3. MEHORASHON DI SIGURIDAT DI TRAFIKO<br />
Manera menshoná anteriormente, ya pa basta aña kaba siguridat di tráfiko ta bou di preshon. E kantidat<br />
grandi di aksidente tur dia i e kantidat pa kabes relativamente haltu di víktima mortal ta mustra un<br />
tráfiko insigur. Kompanianan di seguro tambe ta ekspresá ku e daño material akinan ta un múltiple di<br />
otro pais. Esei no ta solamente debí na e infrastruktura tin bes mal pensá, pero primeramente na<br />
komportashon den tráfiko. Kore demasiado duru, pasamentu iresponsabel, pasa den lus kòrá i<br />
korementu bou di influensia di alkohòl ta na órden di dia. Kore sin seguro ta tuma lugá mas i mas. Tur<br />
esaki ta kondusí na tristesa humano i daño material innesesario. Ultimo añanan a tuma lugá un esfuerso<br />
pa rekuperá e retraso di mehorashon di infrastruktura (e.o. drèmpel) i na diferente krusada peligroso a<br />
traha plenchi di tráfiko. Nos opinion ta ku mester kontinuá e liña akí di mehorashon di infrastruktura.<br />
Huntu ku esei mester hasi kontròl regular, efektivo i riguroso pa prevení komportashon iresponsabel i<br />
insigur den tráfiko. Esaki pa protehá e partisipante bona-fide den tráfiko i rekompens’é pa komportashon<br />
korekto. Algun punto konkreto di akshon ta:<br />
• Hasi kontròl kontinuo di tráfiko (e.o. riba alkohòl, arma, droga, dokumentonan i komportashon),<br />
kámara pa vigilá pasamentu den lus kòrá;<br />
• Adaptá lei pa pone responsabilidat pa infrakshonnan den tráfiko serka doño di e number di outo;<br />
• Introdusí maneho pa den kaso di violashonnan grosero, un obligashon pa pasa e èksamen pa<br />
manehá vehíkulo di nobo òf asta kita e pèrmit pa stür kompletamente;<br />
• Introdusí un fondo di garantia pa kubri gastunan di aksidentenan kousá pa outomobilista ku no a<br />
kumpli ku nan obligashon pa sera un seguro di responsabilisashon;<br />
• Hiba kampañanan kontinuo den medionan pa stimulá komportashon bon i responsabel den<br />
tráfiko;<br />
• Lanta un Outoridat di Tráfiko ku aktivamente, pidí òf no pidí, ta yuda gobièrnu ku konseho<br />
tokante siguridat di tráfiko.<br />
23
Kapítulo 5. Asuntunan Sosial i Kombatimentu di Pobresa<br />
Tur habitante di Kòrsou tin derechi pa hiba un bida digno. <strong>PAR</strong> ta para pa esaki. Esnan mas débil den nos<br />
komunidat mester por stèns riba sosten di skoudernan mas hanchu. Solidaridat i un komunidat duradero<br />
di siudadano kometé, ta forma parti di nos vishon. Pa yega einan komo pais, nos mester kana ainda un<br />
kaminda largu. Tin un abismo grandi entre pober i riku. E ekonomia stanká i e desempleo liá na esaki,<br />
mas i mas ta kondusí na situashonnan sin perspektiva, ku ta stroba hende di partisipá kompletamente na<br />
bida di komunidat. Importashon di pobresa for di region, ta empeorá e problema. E kantidat di hende<br />
bou di e nivel di pobresa, segun CBS na 2011 tabata 25,1 %.<br />
Kresementu ekonómiko aselerá, kompaña pa kresementu di empleo, e añanan binidero lo resolvé un<br />
parti di e problema. Pero kresementu riba su mes no ta bastante, mester di un aserkamentu integral,<br />
entre otro ku enseñansa. Pa kombatí e problema di pobresa efektivamente, nos tur mester duna mas<br />
atenshon na mas embolbimentu, mas unidat, un identidat nashonal mas uniforme, mas solidaridat.<br />
Solidaridat entre generashonnan, entre esnan ku ta presta labor i esnan ku no ta traha, esnan apto pa<br />
traha i esnan ku no ta apto pa traha, i entre hende di diferente nivel di preparashon i di orígen diverso.<br />
Mester tin komprenshon atrobe pa punto di bista di otro, pa asina nos no eksperensiá sosten di otro<br />
komo un peso, pero mas bien komo un aktividat kolektivo pa progresá komo komunidat.<br />
Den e kuadro akí no por tolerá mas, ku algun persona sosialmente débil, ta keda pegá den pobresa<br />
struktural i asina strukturalmente ta usurpá medionan. No por tolerá mas tampoko ku enseñansa<br />
defisiente ta hasi imposibel pa hende sosialmente débil krese for di pobresa. Hende mester di yudansa<br />
pa por karga nan eksistensia i haña medio pa por subi ariba. Solamente esnan ku efektivamente no tin<br />
forsa ni aptitut pa logra nan lugá riba merkado laboral, mester por sigui konta ku solidaridat di<br />
komunidat.<br />
Den e área di asuntunan sosial i kombatimentu di pobresa, nos ta rekonosé 3 punto di lansa:<br />
1. Kontinuá trayektonan di empleo eksistente i inisiá trayektonan nobo;<br />
2. Interseptá trabukonan sosial mayor, esta bibienda, edukashon, finansa, relashonnan den<br />
famia i informashon tokante alimentashon;<br />
3. Engrandesé konosementu i komprenshon di i tokante mundu di hubentut i hóbennan na<br />
Kòrsou.<br />
AD 1. KONTINUA TRAYEKRONAN DI EMPLEO EKSISTENTE I INISIA TRAYEKTONAN NOBO<br />
Pa interseptá e nivel aktual di desempleo (spesialmente bou di hóbennan) simplemente no por warda<br />
ekonomia drecha. Gobièrnu mester drenta akshon i for di un brel sosial, pone hende na trabou pa un<br />
sierto temporada limitá. Ku esaki <strong>PAR</strong> no ke krea simplemente trabou supsidiá ku ta duna e desempleado<br />
un entrada, pero –huntu ku e aspekto humano di partisipashon den komunidat usa trabou komo medio<br />
pa duna e desempleado e abilidatnan nesesario pa bolbe subi merkado laboral ku éksito. Lo desaroyá<br />
trayektonan di empleo den sektor di agrikultura, krio di bestia i peskeria, turismo, arte i kultura i<br />
konstrukshon (drecha kasnan sosial i ku potensial sosial)<br />
24
AD 2. INTERSEPTA TRABUKONAN SOSIAL MAYOR<br />
Segun ministerio di Desaroyo Sosial, Labor i Bienestar (SOAW) un quickscan na aña 2013 ta indiká ku<br />
problemanan mayor di komunidat ta den e área di bibienda, edukashon di yunan, fiansa i relashonnan<br />
den famia. E ministerio mester bai hasi tur lo posibel pa komprondé e problemanan akí, buska e<br />
kousanan mas profundo i pensa solushonnan kreativo a korto i largu plaso. Aki ta pensa riba e siguiente<br />
akshonnan:<br />
• Introdusí edifisio haltu den e meskla di estilo di konstrukshon di bibienda sosial;<br />
• Repartí i reorganisá e diversidat di bibienda sosial di hür, pa bibiendanan sosial di hür pa<br />
prinsipiante, kasnan pa pasante di hür i pa benta, i den futuro usa esaki komo base pa<br />
repartishon di bibienda sosial na e grupo intenshoná;<br />
• Inventarisá profundamente kasnan bashí anteriormente habitá (mas ku 5000 segun Senso di<br />
2011) i den kooperashon ku propietarionan si no ta gobièrnu, drecha nan i hasi nan apropiá pa<br />
bibienda sosial;<br />
• Entrená i guia famianan riba tereno di abilidatnan edukativo ku temanan manera balornan di<br />
famia, traha presupuesto, alimentashon, estilo di biba, uso di antikonseptivo i debernan i<br />
derechinan den un estado di derechi demokrátiko. Esaki saliendo di ministerio di SOAW huntu ku<br />
NGO’nan relevante;<br />
• Ofresé trayektonan di saniashon pa hende ku debe insuperabel no kai den un situashon sin<br />
perspektiva; den futuro serkano atendé strukturalmente e problemátika di loansharks;<br />
• Ofresé un diversidat di kurso pa siña hende presupuestá i tuma desishonnan finansiero<br />
responsabel.<br />
AD 3. ENGRANDESE KONOSEMENTU DI MUNDU DI HUBENTUT<br />
Nos di tres punto di lansa ta trata e abismo kresiente entre e grupo di hóben ku ta bai bon i e grupo di<br />
hóben ku ta bai ménos bon. Mas i mas tin menasa di aislashon di e grupo ku no ta bai bon. E aislashon<br />
akí ta peligroso pasobra asina e grupo di hóben akí fásilmente ta kai den gara di kriminalidat organisá.<br />
Efekto di esaki nos ta mira na Kòrsou ya añanan kaba. Sierto grupo di hóben ya ta asina inkorigibel i<br />
aktivo den e mundu kriminal duru na edat hóben, ku práktikamente nan no por kambia nan bida mas.<br />
<strong>PAR</strong> ta rekonosé esaki i p’esei ke tuma akshon efektivo pa na promé lugá para entrada den e grupo akí.<br />
Pa esaki nos por sigui konstruí riba base di e Plan di Akshon Pa Hubentut ku ta den implementashon.<br />
Banda di e puntonan di lansa akí, <strong>PAR</strong> ta deseá e siguiente akshonnan riba tereno di asuntunan sosial i<br />
kombatimentu di pobresa:<br />
• Introdusí legislashon pa un pinshon obligatorio mínimo di empresanan. Un sistema ku pinshon<br />
komplementario ta kuadra mihó ku merkado laboral di siglo 21, den kua hende ta baha ku<br />
pinshon mas lat, ta kambia mas biaha di trabou i ta traha outónomo mas tantu. Esaki lo perkurá<br />
pa empleadonan gana un pinshon i no ta solamente dependiente di AOV so. Aktualmente hopi<br />
empleado ta dekaí den pobresa ora nan baha ku pinshon;<br />
• Lanta di nobo e Sentro di Konosementu pa Profeshon & Empresa (KBB);<br />
• Reapertura di e Akohida Anochi di adikto na FMA den Punda;<br />
25
• Introdukshon di kursonan obligatorio i obligashon pa buska trabou pa kobradónan di ònderstant<br />
den áreanan kaminda tin mester di labor, manera turismo i fishinan tékniko;<br />
• Formulá un maneho di imigrashon bon kla pa tantu e petishonario komo esun ku ta trata e<br />
petishon, i vigilá pa imigrashon kompletá nesesidatnan di nos ekonomia sin perhudiká entrada di<br />
trahadó lokal riba merkado laboral;<br />
• Mara posibel subidanan di ònderstant i sueldo mínimo na kresementu di ekonomia;<br />
• Evaluá i aktivá Fundashon Kas Popular pa kumpli mihó ku su tarea pa konstruí i mantené kasnan<br />
di pueblo;<br />
• Kuido ambulante i kasnan protehá pa persona ku un defisiensia físiko;<br />
• Kontròl di kalidat di kuido den kasnan di ansiano i sosten di organisashonnan di hende grandi<br />
den bario;<br />
• Programanan pa fortifiká hubentut manera televishon hubenil i un Konseho (plataforma) di<br />
Hubentut;<br />
• Instituí un Servisio pa Informashon i Deskubrimentu (SIOD) enkargá ku investigashon (di<br />
soborno) denter di institutonan supsidiá, supsidionan individual, i enforsamentu den kuadro di<br />
lei di ònderstant;<br />
• Lanta un unidat spesialisá pa deskubrí i kombatí eksplotashon (di labor), komersio di hende i<br />
kontrabanda di hende.<br />
26
Kapítulo 6. Infrastruktura i Logístika<br />
Pa realisá un ekilibrio duradero entre biba, traha, transporte, naturalesa i rekreashon, mas atenshon pa<br />
planifikashon urbano na Kòrsou ta nesesario. Nos ta duna esaki kontenido ku tres punto di lansa:<br />
1. Mehora mobilidat riba nos isla;<br />
2. Hasi mihó uso di nos hafnan i aeropuerto;<br />
3. Trese òrdu bek serka bibienda popular i planifikashon urbano.<br />
AD 1. MEHORA MOBILIDAT RIBA NOS ISLA<br />
Ultimo añanan nos ta trahando pa kita e retraso di nos ret di kaminda, i e liña ei nos ta kontinuá. Esaki<br />
mester forma parti si di un plan mas amplio di infrastruktura, ku ta tene kuenta ku ekstenshon di<br />
urbanisashon ta eksigí e infrastruktura nesesario pa kapta kresementu di poblashon i fasilitá kresementu<br />
ekonómiko.<br />
Riba tereno di mobilidat <strong>PAR</strong> ke inová. Transporte públiko por bira mihó, uzando mas teknologia<br />
moderno, i sobre todo mas efikas. Nos tin plan konkreto den e área akí, entre otro un distribushon<br />
distinto di rutanan di transporte públiko pa hende mester kambia bùs ménos tantu pa yega di un bario<br />
pa otro (sin mester pasa siudat). E plan akí <strong>PAR</strong> ke elaborá i ehekutá den fase, den bon diálogo ku esnan<br />
embolbí (e.o. ABC i shofùrnan di bùs medio i chikitu). E plan di mobilidat akí ta parti di un totalidat mas<br />
grandi pa habri Banda’Bou. Banda’Bou demasiado tempu a keda atras, i mester haña mas fasilidat<br />
manera kuerpo di bombero, polis, botikanan, dòkter di kas etc. Ademas ta deseabel pa traha un di dos<br />
kaminda di akseso (mas òf ménos paralelo na e kaminda aktual pa Wèspen) pa evitá ku un kalamidat riba<br />
e kaminda ei mesora ta hasi mitar di nos isla inasesibel.<br />
AD 2. MASI MIHO USO DI NOS HAFNAN I AEROPUERTO<br />
Un bon funshonamentu di haf i airopuerto SMART, ta indispensabel pa nos ekonomia. Ademas tin<br />
posibilidatnan supstansial pa kresementu SMART den e áreanan akí, ku espasio pa empresanan nobo.<br />
Nos lo sigui traha riba plannan maestro pa e.o. e terenonan no usá rondó di Schottegat i Hato, pa atraé<br />
desaroyadónan c.q. imbershonistanan ku por traha empleo. Nos ta rekonosé ademas e potensial grandi<br />
di Bulbai, sigur despues di 2019. Pa e área ei nos ke traha un bon inventarisashon di tur senario posibel<br />
pa hasi e mihó eskoho pa logra bentaha a largu plaso pa Kòrsou. I ku fasilidatnan ku ta kuida medio<br />
ambiente (e.o. den lagunanan) nos por logra ganashi ku atrakshon di (mega)yatenan. I pa nos vishon a<br />
largu término pa Kòrsou, ta esensial pa rekuperá rápidamente e sertifikashon FAA nivel 1 pa nos<br />
outoridat di tráfiko aério. Esei ta bai huntu ku e plannan di ekstenshon di nos aeropuerto internashonal,<br />
inkluso e plannan pa nabegashon den espasio, kual ta habri kaminda pa kreashon di trabou. Tambe nos<br />
ta kontinuá desaroyo di Kòrsou komo sentro pa traspaso di merkansia i kargo.<br />
27
AD 3. TRESE ORDU BEK SERKA BIBIENDA POPULAR I PLANIFIKASHON URBANO<br />
Bibienda popular ta un tema difísil si nos mira situashonnan di abusu manera míles di kas ilegal, miéntras<br />
na mesun momentu míles di hende tin añanan largu riba un lista di espera pa warda un kas di FKP, i mas<br />
ku 5000 kas bashí ta para deteriorá, hopi biaha pa motibu di disputanan tokante herensianan no repartí.<br />
Mayoria di biaha regulashon i legislashon den e áreanan akí ta na òrdu, pero aki tambe tin falta di<br />
aktuashon. <strong>PAR</strong> ta desaprobá konstrukshon ilegal di kas fuertemente. Laga nos kuminsá ku fortifikashon<br />
supstansial di e kantidat di trahadó na ministerio di VVRP, pa nan, despues di un bon entrenamentu, por<br />
atendé e problemanan akí. Ta sostené e punto di lansa akí ku puntonan di akshon manera:<br />
• Traha un plan pa eliminá e retraso di konstrukshon di kas i atendé e lista di espera na FKP;<br />
• Alohá servisionan gubernamental huntu na un manera ingenioso (SMART). (Por ehèmpel den<br />
monumentonan (!) lugá di edifisionan ku ta hür di persona privá). Un kombinashon asina ta trese<br />
ekonomisashon di gastu di hür i mas efisiensia. (Aktualmente tin por ehèmpel un ministerio ku ta<br />
alohá den 4 diferente edifisio, kada unu na un sitio totalmente distinto);<br />
• Atenshon èkstra pa obranan públiko, por ehèmpel drechamentu rápido di mobilario di kaya dañá<br />
(manera bòrchi di tráfiko) i mantenshon di playanan públiko;<br />
• Enforsá aktuashon kontra bòrchi di propaganda ilegal;<br />
• Apliká reglanan eksistente, pues hasi un evaluashon profundo di EOP (Eilandelijk Ontwikkelings<br />
Plan), loke mester a sosodé hopi tempu pasá kaba. Mester fleksibilisá e prosedimentu pa hasi<br />
kambio di destinashon di un tereno;<br />
• Pèrkurá pa Fundashon Kuido di Monumento risibí e fondonan nesesario pa por kumpli ku su<br />
tareanan manera mester ta. Esaki ta importante pa mantenshon di nos patrimonio nashonal i pa<br />
stimulashon di turismo.<br />
28
Kapítulo 7. Salubridat, Medio Ambiente i Naturalesa<br />
Tin hopi malkontentu ta reina tokante nos salubridat públiko. Persepshon general ta ku mester warda<br />
mashá pa haña trato, tin falta di atenshon pa pashènt individual, i gastunan no ta kuadra ku kalidat di e<br />
trato. Klaramente nos tur ke un mihó bienestar (esta kalidat di bida), i esaki ta grandemente influenshá<br />
pa nivel di kuido di salú. Kuido médiko aksesibel, di bon kalidat i responsabel, i un ambiente di bida sano,<br />
ta derechinan básiko di tur siudadano. Sinembargo ta un reto pa por kontinuá realisá esaki, sigur ku un<br />
poblashon ku ta embehesé. <strong>PAR</strong> ta kombensí ku tur hende por kontribuí na un salubridat óptimo denter<br />
di e medionan ku tin disponibel pa esaki. Ku esaki nos no ke men solamente gobièrnu, pero tambe e<br />
papel den komunidat di empresanan, institushonnan religioso, kuido médiko preventivo i den e promé<br />
fase di tratamentu, asosiashonnan deportivo, institutonan di enseñansa i di trahadónan sosial.<br />
Konhuntamente nos mester tuma responsabilidat pa esaki.<br />
Riba tereno di salubridat tambe, <strong>PAR</strong> ta mira hopi posibilidat ku nos partisipashon den Reino ta brinda<br />
nos. Nos ta partidiario di un areglo di kooperashon riba nivel di Reino, ku aspektonan manera kompra<br />
sentral di remedi, kompartí konosementu, investigashon sientífiko konhunto i palabrashonnan tokante<br />
spesialisashonnan médiko na diferente isla. Pa <strong>PAR</strong> tin kuater punto sentral pa e área di maneho di<br />
salubridat, medio ambiente i naturalesa:<br />
1. Prevenshon holístiko;<br />
2. Mas partisipashon di aktornan relevante ku ta influensiá salú públiko;<br />
3. Kuido asesibel i pagabel, ku kontribushon di tur siudadano segun nan kapasidat finansiero;<br />
4. Kòntròl den e área di naturalesa i medio ambiente.<br />
AD 1. PREVENSHON HOLISTIKO<br />
Prevenshon holistiko ta un komponente krusial di maneho di salubridat. Ei ta rekerí<br />
mantenshon/kumplimentu mas pro-aktivo di reglamentashon den e área di medio-ambiente,<br />
infrastruktura, dominio di riesgo i toksisidat. Ku aktuashon dirigí i na tempu, ta posibel pa mengua<br />
diferente forma di malesa. Kòrda e papel di faktornan den bisindario (p.e. polushon di medio ambiente i<br />
lugá di brui di sangura) i kustumbernan di estilo di bida (alimentashon i moveshon). Tambe mester duna<br />
atenshon na e aspekto di bienestar mental (p.e. strès na trabou òf di un alrededor insigur). Por promové<br />
i sostené prosedimentunan preventivo holístiko ku kontròl i sankshonnan riba kumplimentu ku lei i regla<br />
den e área di medio-ambiente i konsientisashon di poblashon di kustumbernan ku ta (perhudiká) salú.<br />
Akibou ta kai mas punto di akshon konkreto manera:<br />
• Promoshon di aksesibilidat di alimentashon salú pagabel i investigashon si ta realisabel i deseabel pa<br />
introdusí un rekargo riba alimentonan dañino pa salú (manera refresko ku suku);<br />
• Kampañanan informativo pa promové un estilo di bida salú – tantu pa loke ta trata alimentashon komo<br />
moveshon físiko.<br />
29
AD 2. MAS <strong>PAR</strong>TISIPASHON DI AKTORNAN RELEVANTE KU TA INFLUENSHA SALU PUBLIKO<br />
Ku <strong>PAR</strong>TISIPASHON nos ke men e grado di embolbimentu di aktornan nesesario den desaroyo di<br />
maneho. Ta importante pa tur aktor embolbí konhuntamente kana e mesun kaminda. Den kuido di salú,<br />
e pashènt ta sentral. E pashènt por ripará esaki solamente si e sa ku ta skuch’e, por ehèmpel pa medio di<br />
instansianan ku ta kuida su interes. Pa logra esaki nos ke lanta un Outoridat di Kuido ku entre otro tin<br />
responsabilidat pa vigilá i enforsá legitimidat i efektividat; i tambe un aserkamentu pro-aktivo di<br />
komportashon i salú. Por promové un enfoke mas dirigí riba pashènt, tambe pa medio di un Inspekshon<br />
Outonómo di kuido i atrabes di harmonisashon di sistemanan di teknologia i komunikashon di e aktornan<br />
diverso den kuido. Un punto spesífiko ta ampliashon i mehorashon di kasnan di biba i kuido di hende<br />
grandi. Entre otro pa medio di mas sosten di institutonan ku ta prepará trahadónan pa e forma di kuido<br />
akí.<br />
AD 3. KUIDO ASESIBEL I PAGABEL<br />
Tur hende ke risibí kuido korekto na e momentu korekto pa un gastu pagabel. Esaki ta konta alabes pa 26<br />
Programa di Akshon di Partido <strong>PAR</strong> nesesidatnan di kuido di hende grandi i di hende ku un desabilidat<br />
físiko. Pero nos komunidat mester bira konsiente ku kuido médiko no por ta gratuito. Pa optené kuido<br />
bon i pagabel nos tur huntu mester kontribuí na e gastunan, na un manera proporshonal i segun<br />
kapasidat finansiero, i tambe na dominio di gastunan. Si nos no logra dominá e gastunan, a lo largu lo no<br />
por mantené e nivel aktual di kuido i sigur no alsa esaki. Un parti di e solushon lo ta redukshon di e asina<br />
yamá ekonomia shinishi, kaminda no ta paga impuesto ni prima. <strong>PAR</strong> lo hasi su esfuerso pa realisá esaki.<br />
Mas punto di akshon pa sostené e di tres punto di lansa akí ta:<br />
• Nos ta bai traha pa logra konsenso entre tur aktor kon dominá gastunan di kuido di salú pero<br />
alabes alsa su kalidat i durabilidat. A lo ménos mester hasi palabrashon tokante konstitushon di e<br />
pakete di seguro básiko, e struktura di ehekushon, kondishonnan hurídiko, repartishon di<br />
merkado, i e mihó manera pa sanea debenan aktual;<br />
• Mas direkshon di kalidat di kuido pa medio di regulashon i un sistema di inspekshon i vigilansia<br />
ku ta funshoná bon;<br />
• Traha huntu ku gruponan di interes un plan di urgensia pa mehorá situashon di bida i kuido di<br />
hende ku un desabilidat físiko òf mental. Mehorashon di aksesibilidat di edifisionan públiko pa<br />
hende ku un desabilidat;<br />
• Institushon di un liña di telefòn pa yudansa direkto pa kuido di salú mental;<br />
• Reintrodukshon di funshonamentu di merkado, den e sistema aktual di seguro básiko, pa medio<br />
di atmishon di mas kompetidor. Ta bini un pakete básiko igual pa tur hende, independiente di<br />
ken ta segur’é. Pedida di kuido ku ta surpasá e seguro básiko, por kubri privá òf pa medio di un<br />
seguro komplementario, pero lo no keda kubrí for di fondonan sosial. E pakete básiko<br />
klaramente ta enserá tur kuido nesesario manera dòkter di kas, spesialista, hospital i remedinan<br />
nesesario.<br />
30
AD 4. MEDIO AMBIENTE I NATURALESA<br />
Un faktor importante pa promoshon di salubridat públiko, ta kalidat di medio-ambiente. Nos mester<br />
prevení mas tantu posibel e polushon kontinuo di nos airu, awa i tera (naturalesa) i redusí e polushon<br />
eksistente. Pa hasi esaki mester apliká leinan i reglanan eksistente na un manera desidido i ku man duru,<br />
mester amplia i drecha algun regla. Den e kuadro akí ta importante pa bolbe lanta i reorganisá e<br />
departamento pa higiena ambiental, pa e por ehekutá su tareanan di vigilansia, inspekshon i<br />
mantenshon na un manera adekuá. Parti di esei ta adaptashon di legislashon aktual pa e departamento<br />
haña e outoridat outónomo nesesario pa kumpli ku su trabou.<br />
Klaramente nos no por papia di medio-ambiente sin bisa nada tokante refineria di Isla (i BOO) i e<br />
polushon di airu inaseptabel ku esaki ta produsí. Na un banda refineria ta representá direktamente i<br />
indirektamente mas ku 2000 kupo di trabou ku nos no ke mira bai pèrdí.<br />
Awor ku e insiguridat pa loke ta trata futuro di e refineria ta ménos dor ku un dil ku e kompania estatal<br />
Chines Guandong Zengrong ta ménos, e ta bira importante pa for di awor pone atenshon fuerte riba e<br />
eksigensia ku nos komo komunidat no ke mas polushon i ku tur kompania den futuro inkluso Guandong<br />
Zengrong mester tene nan mes na nos leinan ambiental.<br />
Mas punto konkreto di akshon:<br />
• Importá fasilidatnan pa promové resiklahe di glas, plèstik, papel, bleki i otro material pa asina<br />
redusí e kantidat di shushi ku komunidat ta produsí. Kòrda por ehèmpel buska shushi separá na<br />
bibiendanan;<br />
• Un estudio si ta realisabel pa inová e sistema di atendé ku shushi, ku introdukshon di fòrnunan<br />
pa kima shushi ku alabes ta produsí energia;<br />
• Un inisiativa di lei pa prohibí importashon òf produkshon di materia dañino (no biodegradabel)<br />
manera ‘Styrofoam’ (baki i kùp), i prohibishon di tas di plèstik fini (konosí tambe komo t-shirt<br />
bags) manera ta duna e.o. na minimarketnan;<br />
• Mehorashon di e sistema di kloaka pa evitá polushon di laman i playanan. Esaki ta enserá<br />
mehorashon, mantenshon i posiblemente ampliashon di instalashonnan pa limpia awa di kloaka;<br />
• Promoshon di bienestar di animal, e.o. pa medio di supsidio pa asilo di bestia i kampañanan<br />
informativo tokante e.o. sterilisashon di animal ku ta biba riba kaya. Tuma algun hende den<br />
servisio pa vigilá i enforsá e regulashon kontra maltrato di bestia;<br />
• Lanta un Servisio di Inspekshon di Medio Ambiente sólido ku polis medio-ambiental ku tin<br />
outoridat amplio pa atendé infrakshonnan medio ambiental manera tiramentu di shushi i<br />
polushon di tera, laman i airu.<br />
31
Kapítulo 8. Maneho Finansiero<br />
Un maneho finansiero sano ta esensial pa sigui hasi tur otro meta di maneho gubernamental posibel.<br />
Lamentablemente nos a testiguá e impakto doloroso di a faya ku vigilansia i ignorá regla (esta durante e<br />
temporada 2010-2012) – hopi shen mion di daño ku abo i nos tur mester kubri. I ku a stroba nos di haña<br />
mas provishon di gobièrnu pa agrandesé nos bienestar. Despues di hopi tempu, komo pais porfin nos tin<br />
un presupuesto balansá. E indikashon bergonsoso (di tempu di e gabinete Schotte) for di Konseho di<br />
Minister, afortunadamente ku esei a keda resolvé. Danki na entre otro e lei di konsenso di Reino i e<br />
Kolegio di Vigilansia Finansiero (CFT) awor gobièrnu tin un situashon finansiero salú. Nos lo kontinuá e<br />
liña pa stabilisá un situashon finansiero públiko, pero na un manera poko mas kreativo. Espasio pa<br />
inisiativanan di maneho no por ta simplemente resultado di un sòm “Entrada kita salario di empleado<br />
públiko i défisitnan di SVB”. En breve, presupuesto di pais mester haña mas direkshon di maneho.<br />
E mihó manera pa amplia presupuesto, i asina krea espasio pa e hopi reformanan nesesario den áreanan<br />
di kuido i pa inisiativanan sosial, ta pa kobra mas impuesto. No pa medio di hisa impuesto eksistente,<br />
pero ku mihó kobransa (kue esnan aden ku ta evadí – enforsá mantenshon) i spesialmente ku<br />
kresementu ekonómiko (mira kapítulo 2). Kresementu ekonómiko ta generá mas kupo di trabou, pues<br />
mas entrada di impuesto riba benta, impuesto riba entrada i impuesto riba ganashi.<br />
<strong>PAR</strong> tin 3 punto di lansa pa maneho finansiero:<br />
1. Maneho finansiero;<br />
2. Reforma di impuesto i servisio di impuesto;<br />
3. Ehekushon di presupuesto.<br />
AD 1. Maneho finansiero<br />
Komo pais nos tin e suerte ku pa medio di e leinan di Reino nos por fia sèn na Hulanda na un manera<br />
barata (e asina yamá inskripshon koriente, ku kua nos ta finansiá e hospital nobo). Sinembargo esaki no<br />
mester kondusí na flohamentu di disiplina presupuestario. Huntu ku e norma di peso di interes, nos ke<br />
introdusí tambe un kuota di debe komo kriterio formal. Esei ta enserá ku nos debe nashonal no por<br />
surpasá un sierto porsentahe (e norma ta 40%) di nos Produkto Nashonal Bruto. Si nos ke fia mas, nos<br />
mester paga algu bèk promé òf ekonomia mester krese. Ayudo di Desaroyo práktikamente no ta eksistí<br />
mas komo fuente di entrada. Lokual si nos por i ke, ta hasi muchu mas uso di e posibilidat di supsidionan<br />
Oropeo. Te resientemente tabatin masha poko konosementu di esaki, pero danki na e Minister<br />
Plenipotensiario di <strong>PAR</strong> na Den Haag, nos ta muchu mas mihó prepará pa esaki. Un di e problemanan di<br />
maneho finansiero, ta ku tin demasiado poko informashon di riesgonan di entidatnan gubernamental, ku<br />
a lo largu ta bin riba kuenta di pagadónan di impuesto. Motibu di esaki atrobe ta falta di enforsá<br />
mantenshon i di transparensia. Simplemente mester fiha kuentanan anual na tempu, tantu di gobièrnu<br />
komo di su entidatnan. Mester eliminá retraso i mester preshoná miembronan di direktiva i<br />
komisarionan pa kumpli (ku sankshon). Pa fortifiká maneho finansiero, nos ta señalá e.o. e siguiente<br />
puntonan di akshon:<br />
32
• Traha un planifikashon i presupuesto di mas aña, teniendo kuenta ku e medionan i<br />
posibilidatnan disponibel; • Tur luna publikashon di entrada i gastu di gobièrnu den korantnan i<br />
riba website sentral di gobièrnu (gobernashon transparente);<br />
• Kontinuá fortifikashon di nos institushonnan finansiero manera Deportamentu di Asuntu<br />
Finansiero, Kontrolaria General i Servisio di Impuesto (na 2015 Kontrolaria General no por a<br />
kumpli ku un kantidat di su tareanan);<br />
• Ekonomisashon ku integrashon di fundashonnan ku ta risibí supsidio i ku ta hasi tareanan<br />
paresido;<br />
• Kompletá plannan pa baha gastunan di awa i koriente;<br />
• Ekonomisashon a base di alohamentu mas efikas di órganonan gubernamental;<br />
• Mas akuerdo fiskal, ku enfoke riba Latino Amérika, pa Kòrsou por funshoná komo trampolin<br />
entre Oropa i Latino Amérika.<br />
AD 2. REFORMA DI IMPUESTO I SERVISIO DI IMPUESTO<br />
Un di e puntonan di atenshon di nos sistema fiskal, ta pa kontinuamente sigui vigilá pa nos keda<br />
kompetitivo ku e paisnan ku ta rondoná nos, i evaluá nos mes a base di por ehèmpel normanan di OECD.<br />
Ya tin grupo informal ku ta konsehá Minister di Finansas enkuanto esaki. <strong>PAR</strong> ke formalisá esaki ku<br />
institushon di un ‘Fiscal Advisory Board’ ku diferente stakeholder. Pa fiha, kobra i kontrolá impuesto<br />
gobièrnu tin diferente organisashon, manera Landsontvanger, Inspekshon di Impuesto i BAB. Nan tin<br />
relashon tambe ku SVB i Duana. Tur esaki no ta pas mas den nos tempu, kaminda prosesonan mester ta<br />
óptimamente organisá pa medio di digitalisashon.<br />
<strong>PAR</strong> lo sigui traha riba integrashon mas aleu di tur e órganonan akí, sistemanan konektá, prosesonan<br />
simplifiká, ku a lo largu un servisio mas rápido pa abo komo siudadano. SMART, digital, online i ku apps.<br />
Impuesto ta e fuente mayor di entrada di gobièrnu. P’esei e sistema di impuesto mester ta simpel i mas<br />
komprensibel posibel pa siudadanonan. Nos sistema di impuesto mester ta dirigí riba e siguiente<br />
metanan:<br />
• Stimulashon di siudadanonan pa traha i spar;<br />
• Krea un base mas amplio pa baha peso di impuesto (e peso e ora ei ta repartí riba mas siudadano<br />
ku ta paga impuesto);<br />
• Minimalisá posibilidatnan pa evadí impuesto i mehorá kontròl (enforsá mantenshon!);<br />
• Simplifiká e sistema di impuesto pa hasi kobramentu mas fásil ku ménos preshon riba e<br />
organisashon gubernamental. Mester outomatisá Inspekshon di Impuesto i Landsontvanger mas<br />
aleu posibel i mester integrá nan;<br />
• Evaluá e organisashon di impuesto riba vehíkulo motorisá i studia alternativanan manera deshasí<br />
di steker i deskontá entrada di esei for di preis di gasolin i disel. Esaki ta kita hopi burokrasia i<br />
reinan largu anual (loke ta nifiká pèrdida di produktividat laboral).<br />
33
AD 3. EHEKUSHON DI PRESUPUESTO<br />
Manera tresé dilanti, den presupuesto di pais mester bini mas direkshon di maneho. Pero ku esei nos no<br />
a yega ainda. Planifikashon ta un kos, ehekushon ta un otro, i esei hopi biaha nos ta falta kuné. Mester<br />
alsa e kapasidat di ehekushon di proyektonan riba e Kuenta di Kapital. Esei ta eksigí reforma den e<br />
organisashon gubernamental, manera deskribí den kapítulo 1 i 2.<br />
34
Kapítulo 9. Konekshon ku Mundu<br />
No opstante nos posishon komo pais outónomo chikitu, Kòrsou te ainda ta un refugio pa siudadanonan<br />
for di paisnan muchu mas grandi i poderoso den region. Ounke nos ekonomia a keda atras, te ainda nos<br />
tin un nivel di bida, infrastruktura i posibilidatnan pa bai dilanti, ku ta atraktivo pa hopi hende. Di echo<br />
nos mester gradisí nos lasonan ku Reino pa esaki. Nan ta brinda nos protekshon kontra menasa interno i<br />
eksterno, kooperashon, ekspertisio i sosten, un sistema hudisial konfiabel i atmishon na Oropa i na<br />
posibilidatnan komersial i supsidionan Oropeo. Nos mester hasi bon uso di tur esaki, orguyoso di nos<br />
kalidatnan propio, pero sin kompleho ku ta stroba nos pa aseptá sosten kaminda nos tin nesesidat di<br />
esaki.<br />
Ademas nos mester sigui fortifiká nos lasonan ku otro paisnan den bisindario, pa asina promové<br />
kooperashon ekonómiko i kultural den region. Tur tempu Kòrsou a sa di usa su posishon geográfiko,<br />
infrastruktura i dominio di idioma, pa presta servisio na otro pais, sea riba tereno di refinahe di petroli,<br />
drecha barku, distribushon di kargo, servisio finansiero i klaramente turismo. Nos ke sigui sirbi komo<br />
brùg entre Latino Amérika, Karibe, Oropa i Estadonan Uní, usando nos lasonan ku diferente region i pais i<br />
alabes komo parti di Reino ku lasonan spesial ku Komunidat Oropeo. Den esaki tambe nos mester hasi<br />
uso mas efikas di e ret di kontakto internashonal i embahadanan di Reino.<br />
Ta importante pa nos habri nos mes atrobe pa hasi komersio aktivamente ku paisnan den eksterior,<br />
kaminda nos ta optené nos divisanan. Den e sentido akí nos ke men tur pais eksterior – ku e<br />
posibilidatnan nobo di internet, mundu kompletu ta un kliente potensial, en partikular di servisionan ku<br />
nos por presta for di aki via Internet. I nos no mester lubidá tampoko nos diáspora – tin hopi Kurasoleño<br />
den eksterior, ku stima Kòrsou i maske (ainda) nan no ke regresá, nan tin ekspertisio ku por ta<br />
sumamente útil pa desaroyo i promoshon di Kòrsou.<br />
BISTA RIBA MUNDU<br />
Nos punto di lansa pa relashonnan internashonal, ta ampliashon di nos bista riba mundu. Ainda<br />
demasiado biaha algun habitante ta konsiderá Kòrsou komo núkleo di mundu, i naturalmente esei no ta<br />
e kaso. Ignorá tendensianan mundial ta kousa retraso i asta por ta peligroso, kòrda e problemátika di<br />
refugiado, pero tambe posibilidatnan ekonómiko meimei di globalisashon kresiente. Asina nos por<br />
presentá nos mes komo no solamente destinashon turístiko, pero tambe komo lugá dushi pa biba, for di<br />
kua por ehèmpel trahadó di konosementu online por ofresé nan servisio na mundu i alabes generá divisa<br />
pa Kòrsou. Algun punto di akshon konkreto:<br />
• Fortifikashon di nos partisipashon na organisashonnan regional Karibense manera ACS, Caricom,<br />
OECS, ECLAC i PAHO;<br />
• Pa promové nos servisio finansiero, sera mas akuerdo fiskal, akuerdonan pa interkambio di<br />
informashon i akuerdonan duanero tantu den nos region Latino Amerikano i Karibense, komo<br />
den otro partinan di mundu. Ademas tuma tur medida nesesario pa Kòrsou komo sentro<br />
35
finansiero kumpli ku stipulashonnan internashonal, pa evitá ku otro paisnan pone nos riba lista<br />
pretu di paisnan ku no ta kumpli ku nan;<br />
• Organisashon aktivo di mishonnan ekonómiko pa intensivá lasonan komersial i akuerdonan di<br />
kooperashon (manera firmá resientemente ku Cuba) i pa atraé imbershon for di teritorionan<br />
prometedor i evaluashon di e resultadonan;<br />
• Utilisá chènsnan originá pa e interes di China pa imbertí den region.<br />
36
Kapítulo 10. Maneho di energia<br />
Kòrsou tin un rikesa di fuente energétiko natural: solo, bientu, olanan, aksesibilidat di awa friu di laman.<br />
Esaki ta enserá ku tin hopi posibilidat pa kibra ku e dependensia aktual di energia fosil karu i shushi. E ta<br />
enserá tambe, ku por baha e gastunan haltu aktual di utilidatnan drástikamente pa tur siudadano i<br />
empresa. I esaki na su turno ta trese un empuhe pa ekonomia – mas forsa di kompra di siudadanonan i<br />
ménos gastu operashonal pa empresanan.<br />
<strong>PAR</strong> ta un fuerte partidiario di energia bèrdè, i lo apoyá i fasilitá inisiativanan den e área akí. Tambe pa<br />
personanan privá i empresanan chikitu, mester bira atraktivo pa pasa pa bèrdè (generashon i depósito<br />
propio) – kòrda por ehèmpel diskushonnan resien tokante e temporada pa rekobrá imbershon den panel<br />
di solo. A yega tempu pa un instansia di vigilansia independiente evaluá e temporada pa rekobrá. Esaki lo<br />
no tin solamente konsekuensia pa tarifanan di energia solar, pero tambe pa e maneho di adaptashon<br />
regular di tarifanan di koriente, awa i kombustibel.<br />
Nos aspirashon pa alkansá energia mas duradero, klaramente mester tene kuenta si ku un plan di<br />
transishon pagabel pa Aqualectra. E ret aktual di distribushon no por soportá 100% di generashon bèrdè.<br />
Mester alsa tambe e kapasidat pa generá koriente pa por sostené kresementu ekonómiko ku<br />
optenibilidat stabil di elektrisidat. Ademas mester subi efisiensia di Aqualectra, entre otro pa medio di<br />
teknologia inovativo manera ‘smart grids’ ku por yuda detektá pèrdida di lèkmentu i ekstrakshon ilegal.<br />
Tambe nos ke informá komunidat mas tantu tokante uso responsabel di energia. Den kuadro di e<br />
maneho energétiko, mester sinkronisá for di gobièrnu e metanan empresarial stratégiko di refineria ISLA,<br />
BOO, Curoil i Aqualectra, mirando e diferensianan aktual di nan interesnan empresarial.<br />
Den lus di kompleksidat i diversidat di e sektor energétiko, nos ta para pa institushon di un Kámara di<br />
Energia. E kámara akí mester konsehá gobièrnu enkuanto diferente aspekto di e maneho energétiko,<br />
inkluso koordinashon di eksplorashon i posibel eksplotashon di nos rikesanan natural. Algun punto di<br />
akshon konkreto:<br />
• Kontròl mas skèrpi riba ladronisia di awa i koriente – pa asina tur hende kontribuí i no solamente<br />
un grupo mester paga pa uso di e poblashon kompletu;<br />
• Ehekushon di plannan di Curoil pa krea asina yamá reservanan nashonal stratégiko di<br />
kombustibel;<br />
• Despues di un trabou di drechamentu, Curoil lo bai usa un kantidat di tanki komo depósito di<br />
krudo pa komersio internashonal, pero tambe pa suministro lokal. I for di 2019 ta deskonektá<br />
tránsito di petroli komersialmente i hurídikamente kompletamente for di refinahe;<br />
• Un kampaña di konsientisashon pa stimulá uso mas ekonómiko di energia serka gobièrnu mes,<br />
komunidat i usadónan individual. Esaki ta trese ekonomisashon (loke ta yuda ekonomia) i ta<br />
kontribuí na suministro mas konfiabel di koriente. Lo bini mas proyektonan piloto manera uso di<br />
awa friu pa fria ministerio di finansa na Pietermaai;<br />
• Ehekushon di plannan pa uso di awa usá pa remplasá uso innesesario di awa di bebe karu. Esaki<br />
pa stimulá e.o. agrikultura i hortikultura.<br />
37