خدا داوکینز

یها 

2 

فهرست 

پيشگفتار 

فصل 

يک کافرعميقاً‏ ديندار 

احترامِ‏ سزاوار 

احترامِ‏ ناسزاوار 

1 

فصل 

فرضيه ی وجود خدا 

چندخداباوری 

تک خداباوری 

سکولاريسم،‏ آبای بنيان گذار و دينِ‏ آمريکا 

فقر لاادری گری 

نوما 

آزمايش بزرگ دعا 

مکتب تکامل گرايی نِويل چمبرلين 

مردان کوچک سبز رنگ 

2 

فصل 

برهان های وجود خدا 

‏"اثبات"‏ 

توماس آکوئيناس 

برهان هستی شناختی و ديگر برهان های پيشينی 

برهان زيبايی شناختی 

برهان ‏"تجارب"‏ شخصی 

برهان کتاب مقدس 

3 

www.secularismforiran.com

3 

برهان دانشمندان برجسته ی ديندار 

قمارباز پاسکال 

برهان های با سیيِ‏ 

فصل 

چرا به احتمال قريب به يقين خدايی نيست 

بوئينگ 747 غائی 

انتخاب طبيعی به سان يک آگاهی افزا 

پيچيدگی فرونکاستنی 

پرستش شکاف ها 

روايت سياره ای اصل آنتروپيک 

روايت کيهانشناختی اصل آنتروپيک 

ميان پرده ای در کمبريج 

4 

فصل 

ريشه های دين 

حُکم داروينی 

فوايد مستقيم دين 

انتخاب گروهی 

دين به سان محصول فرعی چيزی ديگر 

مفتون روانی دين 

نرم و آهسته بيا،‏ مبادا مِم هايم را لگد کنی 

بارپَرَستی 

5 

فصل 

ريشه های اخلاق:‏ چرا ما خوب هستيم؟ 

آيا وجدان ما منشاء داروينی دارد؟ 

يک بررسی مورد ی درباره ی ريشه های اخلاقيات 

اگر خدايی نيست،‏ چرا خوب باشيم؟ 

6 

فصل 

زايتگايست اخلاقی دگرشونده 

زايتگايست اخلاقی 

در مورد هيتلر و استالين چه می گوييد؟ مگر آنها بيخدا نبودند؟ 

7 


4 

فصل 

دين چه اشکالی دارد؟ اين همه دشمنی چرا؟ 

دين چه اشکالی دارد؟ 

بنيادگرايی و انهدام علم 

نيمه ی پنهان مطلق گرايی 

دين و همجنسگرايی 

دين و قداست حيات 

بشر 

مغالطه ی بزرگ بتهوون 

چگونه دين ‏"ميانه رو"‏ کوته فکری به بار می آورد 

8 

فصل 

کودکی،‏ سوءاستفاده و رهايی از دين 

سوءاستفاده ی جسمی و ذهنی 

در دفاع از کودکان 

باز هم آگاهی فزايی 

آموزش دينی به عنوان بخشی از ميراث ادبی 

9 

فصل 

يک خلاء چشمگير؟ 

بينکر 

تسلی 

شهود 

مادر تمام برقع ها 

10 

ضميمه 

کتاب های ذکر شده يا توصيه شده 

يادداشت ها 


یون 

ري"‏ 

5 

آي"‏ 

به ياد داگلاس آدامز (1952 - 2001) 

ا برای اينکه ببينيم باغ زيباست بايد باور کنيم که پري یان 

هم ته باغ هستند؟"‏ 

پيشگفتار 

وقتی همسرم کوچک بود از مدرسه نفرت داشت و می خواست ترک تحصيل کند.‏ سالها بعد،‏ وقتی بيست و چند 

ساله شد،‏ اين حقيقت تلخ را با والدين اش در ميان گذاشت،‏ مادرش متحيرانه گفت:‏ ‏"اما عزيزم،‏ چرا نيامدی اين 

موضوع را به ما بگويی؟"‏ 

نمی دانستم که می توانم.‏ 

1 

پاسخ لالا ، همان نکته ی مورد نظر کتاب من است:‏ ‏"اما نمی دانستم که می توانم."‏ 

به گمانم – خوب،‏ در واقع مطمئن ام – که خيلی از کسانی که مذهبی بار آمده اند،‏ دل خوشی از دين ندارند،‏ به آن 

بی اعتقاد اند،‏ يا نگران خباثت هايی هستند که به نام دين انجام می گيرد؛ اين دسته 

است 

اشتياق 

گنگی برای ترک دين 

والدين شان را دارند و آرزو می کنند که کاش می توانستند دين را ترک کنند،‏ اما درنمی يابند که گزينه ی ترک 

دين هم پيش رويشان است.‏ اگر شما هم از اين دسته هستيد،‏ اين کتاب برای شماست.‏ هدف اين کتاب آگاهی بخشی 

باشکوه.‏ 

2 

– آگاهی بخشی در مورد اين حقيقت که بيخدا بودن يک خواستۀ واقعگرايانه است؛ خواسته ای شجاعانه و 

می توانيد بيخدای 

شادمان،‏ معتدل،‏ اخلاقی و فرهيخته ای باشيد.‏ اين نخستين پيام آگاهی بخش کتاب من 

است.‏ سه پيام آگاهی بخش ديگر هم دارم که در ادامه به آنها اشاره می کنم.‏ 

در ژانويۀ سال 

2006 من 

شه ی همه ی شر 

يک مستند تلويزي 

3 

؟"‏ من از ابتدا اين عنوان 

دو قسمتی برای تلويزيون بريتانيا ‏(کانال چهار)‏ تهيه کردم به نام 

را دوست نداشتم.‏ دين ريشه ی همه ی شرارت ها نيست،‏ زيرا 

هيچ چيز ريشه ی همه چيز نيست.‏ اما از آگهی اين برنامه در نشريات خوشم آمد.‏ در اين آگهی تصوير چشم اندازی 

بود از افق منهتن،‏ همراه با عنوان ‏"جهانی بدون دين را تصور کنيد".‏ ارتباط آن تصوير و اين عنوان چه بود؟ در 

آن تصوير برج های دوقلوی سازمان تجارتی جهانی به طرز چشمگيری وجود داشتند.‏ 

1 . Lalla 

2 . atheist 

3 . Root of All Evils? 


یون 

ی ف 

6 

به سياق ترانه ی جان لِنون،‏ جهانی بدون دين را تصور کنيد.‏ تصور کنيد که بمب گزاران انتحاری نبودند،‏ 

سپتامبر نبود،‏ 

11 

4 

7 جولای 

5 

نبود،‏ جنگ های صليبی نبود،‏ شکار جادوگران نبود،‏ طرح باروت نبود.‏ تجزيه ی 

هندوستان نبود،‏ جنگ اسرائيل و فلسطين نبود،‏ کشتارهای صرب/‏ کروات/‏ مسلمان در بالکان نبود،‏ تعقيب و آزار 

يهوديان به عنوان ‏"قاتلان مسيح"‏ نبود،‏ ‏'مناقشه'ی ايرلند شمالی نبود،‏ ‏'جهاد'‏ نبود،‏ واعظان تلويزي 

و فُکُلی نبودند که مردم ساده لوح را بفريبند و پول هايشان را بالا بکشند 

) 

خوش پوشِ‏ 

اين واعظان می گويند ‏"خدا از شما می 

خواهد آن قدر صدقه بدهيد تا به مضيقه بيافتيد").‏ تصور کنيد نه طالبانی بود که که مجسمه های باستانی را منفجر 

کند،‏ نه قطع سر کافران در ملاء عام بود،‏ نه شلاق زدن بر پوست زنان به جرم بيرون بودن يک اينچ از پوست 

وجود داشت.‏ 

اتفاقاً‏ همکارم دزموند موريس به من يادآور شد که يک بار جان لنون هنگام اجرای ترانۀ باشکوه اش 

در آمريکا اين جمله را هم افزود که 

" 

جمله را به اين صورت تغيير داد که ‏"و هيچ دينی هم نبود".‏ 

و ‏[تصور کن که]‏ دين هم نبود".‏ و حتی در روايت ديگری از ترانه،‏ اين 

7 

6 

شايد احساس می کنيد که لاادری گری ‏[اگنوستيسيم]‏ ديدگاه معقولی است،‏ اما بيخدايی به همان جزميت ديگر 

مذاهب است؟ اگر اين طور باشد،‏ اميدوارم که فصل 2 نظرتان را عوض کند چون در آنجا می کوشم شما را متقاعد 

کنم که 

ی ‏"فرضيه 

8 

کيهان است.‏ ی درباره علمی ی يک فرضيه هم خدا"‏ 

فرضيه ای 

که بايد آن را با همان 

شکاکيتی تحليل کنيم که به ديگر فرضيه ها می پردازيم.‏ شايد هم آموخته ايد که فيلسوفان و الاهيدانان دلايل خوبی 

برای باور به وجود خدا يافته اند.‏ اگر اين طور فکر می کنيد،‏ چه بسا از فصل 

خدا"‏ است محظوظ شويد 

،3 

– 

خدا بديهی است.‏ آخر چطور ممکن است جهان 

در آنجا نشان می دهيم که اين برهان ها 

بسيار 

با عنوان ‏"برهان های وجود 

ضعيف اند.‏ شايد می انديشيد که وجود 

بدون خدا به وجود آمده باشد؟ چطور ممکن است حيات ، با تمام غنا 

و گوناگونی اش،‏ و با تمام جاندارانی که انگار هر کدام شان ‏"طراحی"‏ شده اند،‏ ايجاد شده باشد؟ اگر انديشه هايتان 

در اين حول و حوش سير می کنند،‏ اميدوارم بتوانيد از فصل 4 بهره ببريد.‏ عنوان اين فصل هست:‏ ‏"چرا به احتمال 

قريب به يقين خدايی نيست".‏ نظريه ی شکوهمند انتخاب طبيعی داروين نه تنها حاکی از وجود يک طراح نيست،‏ 

بلکه با تبيين قوی و برازندگی 

است.‏ 

نابودگرش پندار وجود طراحی در جهان را می زدايد.‏ و گرچه انتخاب طبيعی 

نفسه منحصر به تبيين جهان جانداران است،‏ اما برای مقايسه و امکان سنجی ‏"اهرم"‏ های تبيين ايجاد کيهان به کار 

می آيد و آگاهی بهتری به ما ببخشد.‏ دومين پيام از چهار پيام آگاهی بخش من قدرت اهرم هايی مانند انتخاب طبيعی 

4 

5 

. 7 جولای 2005 تاريخ بمب گزاری اعضای شبکه ی القاعده در مترو و چند نقطه ی لندن که به کشته شدن 55 نفر انجاميد.‏ 

طرح ناکام گی فاوک،‏ کاتوليک انگليسی در سال 1605 برای کشتن شاه جيمز اول و نابودی پارلمان.‏ 

فاوک قصد داشت با کارگذاشتن مواد منفجره در پارلمان اين طرح را عملی کند.‏ اما نقشه ی او هنگامی ناکام ماند که يکی از کاتوليک ها 

به يکی از بستگانش هشدار داد که در روز موعود در پارلمان حاضر نشود.‏ با کشف شدن اين طرح همه ی دست اندرکاران 

آن دستگير و کشته شدند.‏ و پادشاه اين روز را جشن ملی اعلام کرد.‏ مردم بريتانيا به اين مناسب هرساله در شب 5 نوامبر به آتش بازی 

می پردازند.‏ 

6 . agnosticism 

7 .dogmatic 

(5 نوامبر)‏ 

:The Gunpowder Plan . 


یان 

یحت 

7 

شايد می انديشيد که بايد خدا يا خداي 

جوامع وجود دارد.‏ اگر اين مطلب را متقاعد کننده می يابيد،‏ لطفاً‏ به فصل 

باشند،‏ چون مردم شناسان و مورخان می گويند که اعتقادات دينی در همه ی 

، 5 با عنوان 

‏"ريشه های دين"‏ رجوع 

کنيد،‏ که شرح می دهد چرا باور دينی اين قدر شايع است.‏ شايد هم فکر می کنيد که باورهای دينی ضروری اند تا 

مبنايی برای اخلاقيات 

مان فراهم کنند؟ آيا برای خوب بودن نيازی به خدا نداريم؟ لطفاً‏ فصل های 6 و 7 را بخوانيد 

تا ببينيد که چرا چنين نيست.‏ آيا هنوز هم گوشه چشمی به دين داريد و آن را چيز مطلوبی برای مردم می دانيد،‏ 

اگر ايمان خودتان زايل شده باشد،‏ فصل 8 شما را فرا می خواند تا بيانديشيد که دين چندان هم چيز خوبی 

برای دنيا نيست.‏ 

اگر خود را گرفتار دين آبا و اجدادی تان می يابيد،‏ می ارزد از خود بپرسيد که اين گرفتاری چطور ايجاد شده 

است.‏ عموماً‏ پاسخ را در تعليمات دوران کودکی تان خواهيد يافت.‏ اگر اصولاً‏ مذهبی باشيد،‏ به احتمال زياد دين 

شما همان دين پدران تان است.‏ اگر در آرکانزاس زاده شده ايد و می انديشيد که مسيحيت درست است و اسلام 

نادرست،‏ گرچه خوب می دانيد که نظر کسی که در افغانستان زاده شده مخالف نظر شماست،‏ قربانی تعليمات 

دوران کودکی تان هستيد.‏ و همين طور اگر در افغانستان زاده شده ايد و برعکس اين می انديشيد.‏ 

موضوع کل فصل 9، دين و کودکی است،‏ که سومين پيام آگاهی بخش اين کتاب را نيز در بر دارد.‏ درست همان 

طور که فمنيست ها از شنيدن he به جای 

she و 

man به جای 

human 

9 

چندش شان می آيد ، می خواهم هرکسی 

هم که اصطلاحاتی مانند ‏"بچه کاتوليک"‏ يا ‏"بچه مسلمان"‏ را می شنود دچار چندش شود.‏ اگر دوست داريد می 

توانيد از ‏"بچه های والدين کاتوليک"‏ حرف بزنيد،‏ اما اگر شنيديد که کسی از ‏"بچه کاتوليک"‏ سخن می گويد،‏ 

حرف اش را قطع کنيد و مؤدبانه به او يادآور شويد که بچه ها کوچک تر از آنند که در مورد چنين مسائلی نظر 

داشته باشند،‏ درست همان طور که کوچک تر از آنند که در مورد اقتصاد يا سياست نظر داشته باشند.‏ درست به 

خاطر اينکه هدف من آگاهی بخشی است،‏ معذور نيستم از اينکه علاوه بر فصل 9، در پيشگفتار هم بر اين نکته 

تأکيد کنم.‏ شما چندان مجال اين يادآوری را نمی يابيد.‏ پس من باز هم تکرار می کنم.‏ فلان کودک يک بچه مسلمان 

نيست،‏ بلکه بچه ی والدين مسلمان است.‏ کودک خردسال تر از آن است که مسلمان باشد يا نباشد.‏ 

وجود ندارد.‏ بچه مسيحی هم وجود ندارد.‏ 

بچه مسلمان 

1 و فصل 

10 سر و ته اين کتاب اند که هر يک به شيوه ای شرح می دهند که چگونه داشتن فهم درستی از 

شکوهمندی جهان واقعی،‏ می تواند بدون درافتادن به دامان دين،‏ آن نقش الهام بخشی را ايفا کند که دين در طول 

تاريخ – 

نابسنده وارانه – غصب کرده است.‏ 

9 

. مقصود کاربرد ضمير يا اسم های مذکر در جمله هايی است که جنسيت موضوع جمله لزوماً‏ مذکر نيست.‏ م 

8 .the God Hypothesis 


یکا 

یحت 

ی ا 

8 

پيام آگاهی بخش چهارم من،‏ فخر به بيخدايی است.‏ اصلاً‏ لازم نيست از بيخدايی خود شرمنده باشيم.‏ برعکس،‏ بايد 

به بيخدايی خود مباهات کنيم.‏ و برای نظاره ی افق های دور گردن افرازيم،‏ چرا که بيخدايی تقريباً‏ همواره نشانگر 

استقلالِ‏ ذهنی،‏ و درحقيقت،‏ نشانگر ذهنی سليم است.‏ 

مردمان بسياری هستند که در اعماق دل شان می دانند که 

بيخدا هستند،‏ اما شهامت ابراز آن را نزد خانواده شان،‏ و در برخی موارد،‏ حتی نزد خودشان ندارند.‏ تا حدی به اين 

سبب که مؤمنان جهد بليغی کرده اند تا 

واژۀ ‏"بيخدا"‏ را مهيب و ترسناک نمايند.‏ در فصل 9 داستان تراژديک-‏ 

کميک جوليا سوينی کمدين را نقل می کنيم که والدين اش در روزنامه خواندند که جوليا اتئيست ‏[بيخدا]‏ شده است.‏ 

آنها می توانستند بپذيرند که او به خدا بی اعتقاد باشد،‏ اما اتئيست...‏ استغفراالله!‏ 

بايد در اينجا مخصوصاً‏ سخنی با خوانندگان آمريکايی بگويم،‏ چون دين در آمري 

92) 

امروز واقعاً‏ نقش چشمگيری 

دارد.‏ سخن وِندی کامينرِ‏ وکيل که می گويد ريسک ريشخند کردن دين در آمريکا دست کمی از ريسک آتش زدن 

11 10 

پرچم آمريکا در انجمن ملی نظاميان آمريکايی ندارد ، فقط اندکی غلو آميز است.‏ امروزه موقعيت بيخدايان در 

آمريکا شبيه موقعيت همجنس گرايان اين کشور در پنجاه سال پيش است.‏ امروزه،‏ پس از جنبش مباهات به همجنس 

13 

12 

گرايی ، يک همجنس گرا هم قادر است به مناصب دولتی انتخاب شود،‏ گرچه چنين چيزی چندان آسان نيست . 

در يک نظرسنجی مؤسسۀ گالوپ به سال 1996 از مردم سئوال شد که آيا حاضرند به کسانی با قابليت های از هر 

94) 

لحاظ يکسان رأی دهند که:‏ زن باشند درصد موافق بودند)،‏ کاتوليک رومی باشند درصد موافق)،‏ 

مورمون باشند (79 درصد موافق)،‏ همجنسگرا باشند (79 درصد موافق)‏ يا بيخدا باشند (49 درصد موافق بودند).‏ 

آشکار است که راه درازی در پيش داريم.‏ اما،‏ شمار بيخدايان،‏ به ويژه 

فزون تر از آن است که بسياری گمان می کنند.‏ 

در ميان 

نخبگان تحصيل کرده،‏ بسيار 

در قرن نوزدهم هم چنين بود،‏ زمانی که جان استوارت ميل 

می توانست بگويد:‏ ‏"جهان مبهوت خواهد شد اگر بداند که تابناک ترين گوهرهايش،‏ برجسته ترين چهره هايی که 

عقل و فضيلت شان شهره ی خاص و عام است،‏ کاملاً‏ در قبال دين شکاک اند."‏ 

در حقيقت،‏ چنان که در فصل 3 با ذکر شواهد نشان خواهم داد،‏ امروزه اين مطلب را می توان با قطعيت بيشتری 

گفت.‏ کثرت بيخدايان به اين سبب به چشم مردم نمی آيد 

14 

که بسياری از ما از ‏"بُروز دادن"‏ بيخدايی خود ابا داريم.‏ 

من اميد دارم که اين کتاب بتواند به مردم کمک کند تا عقايد خود را بروز دهند.‏ دقيقاً‏ مانند جنبش همجنس گرايی،‏ 

هرچه تعداد بيشتری خود را بروز دهند،‏ پيوستن ديگران به آنها آسان تر می شود.‏ شايد برای آغاز واکنش زنجيره 

ای،‏ نيازمند 

15 

يک جِرم بحرانی باشيم . 

10 . American Legion Hall 

11 . Wendy Kaminer, ‘The Last Taboo: Why America needs Atheism?’, New Republic, 14 Oct. 1996. 

12 . Gay Pride movement 

13 

. تا چند ماه پس از نگارش اين کتاب هيچ نماينده ی مجلسی در آمريکا علناً‏ خود را بيخدا نخوانده بود.م 

15 

. تلميحی به ‏"جرم بحرانی"‏ مورد نياز برای آغاز برای واکنش زنجيره 

راديواکتيو.م 

14 . coming out 


یحت 

9 

در آمريکا نظرسنجی ها حاکی از آنند که شمار بيخدايان و لاادريان بر شمار يهوديان و حتی پيروان 

مذاهب ديگر می چربد.‏ با اين حال،‏ برخلاف 

بسياری از 

يهوديان که نفوذشان در لابی های سياسی شهره است،‏ و برخلاف 

مسيحيان اِوانجليک،‏ که نفوذشان در قدرت سياسی حتی بيش از يهوديان است،‏ بيخدايان و لاادريان سازمان يافته 

نيستند و لذا نفوذشان در حد صفر است.‏ در واقع،‏ سازماندهی بيخدايان مثل گلّه کردن گربه هاست.‏ آنان تمايل به 

مستقل انديشی 

و ناهمنوايی 

با اتوريته دارند.‏ 

اما 

يک گام مناسب نخستين،‏ تشکيل 

دهندگان'‏ است،‏ تا ابراز بيخدايی را برای ديگران نيز ميسر سازند.‏ 

يک جرم بحرانی 

‏'بروز از 

اگر نتوان گربه ها را گلّه کرد،‏ می تواند 

تعداد کافی از آنها را يک جا جمع کرد تا آنقدر سروصد اکنند که ديگر نتوان آنها را ناديده گرفت.‏ 

ی واژه 

‘delusion’ 

‏[پندار]‏ 

در عنوان اين کتاب،‏ 

برخی 

از روانپزشکان را برآشفت،‏ زيرا اين واژه 

يک را 

اصطلاح تخصصی محسوب می کنند که نبايد سرسری به کار برده شود.‏ سه نفر از آنان به من نامه نوشتند و يک 

واژه ی تخصصی برای پندار دينی پيشنهاد کردند:‏ 

می 

خواهم همان 

.‘relusion’ ‏[دِندار].‏ 

‘delusion’ 

را به کار برم،‏ و بايد اين کاربرد را توجيه کنم.‏ 

شايد اين اصطلاح کارساز باشد.‏ اما فعلاً‏ 

ديکشنری 

انگليسی 

پنگوئن 

‏’‏delusion‏‘را چنين تعريف می کند:‏ ‏"باور يا ادراکی کاذب".‏ و جالب اينکه نقل قول توضيحی ديکشنری پنگوئن 

برای اين واژه،‏ جمله ای از فيليپ ای.‏ جانسون است:‏ ‏"داروينيسم روايت رهايش بشريت از اين پندار است که 

سرنوشت بشر در يد قدرت قادری فراسوی بشر می باشد.‏ " آيا اين شخص همان فيليپ ای.‏ جانسونی نيست که 

امروزه دعوای خلقت انگاران آمريکايی در مقابل داروينيسم را رهبری می کند؟ چرا،‏ در واقع همان شخص است 

و،‏ همان طور که می توان حدس زد،‏ اين نقل قول خارج از زمينه اش مطرح شده است.‏ اميدوارم اين توضيحی که 

دادم کافی باشد تا ديگر بر من خرده نگيرند،‏ زيرا اين خارج از زمينه نقل کردن در مورد ديگر نقل قول هايی که 

از خلقت انگاران می آورم صادق نيست.‏ مقصود خود جانسون هرچه که باشد،‏ من با کمال ميل جمله اش را قبول 

دارم.‏ ديکشنری همراه مايکروسافت وُرد،‏ واژه ی 

delusion 

را چنين تعريف می شود:‏ حفظ يک باور کاذب 

ماندگار به رغم وجود شواهد قوی خلاف آن باور،‏ به ويژه به عنوان نشانگان يک ناهنجاری روانی".‏ بخش نخست 

اين تعريف کاملاً‏ با ايمان دينی می خواند.‏ اما اينکه آيا ايمان نشانگان يک ناهنجاری روانی هم هست يان نه،‏ من با 

نظر روبرت م.‏ 

16 

پيرسينگ مؤلف ذِن و هنر نگهداری موتورسيکلت موافق ام که می گويد ‏"هنگامی که يک نفر 

دچار پندار می شود،‏ ديوانه اش می گويند.‏ هنگامی 

خوانند".‏ 

که افراد بسياری دچار يک پندار می شوند،‏ مؤمن شان می 

اگر اين کتاب آن طور که می خواهم کارساز باشد،‏ خوانندگان مؤمنی که کتاب را می خوانند وقتی آن را زمين می 

گذارند بيخدا خواهند بود.‏ عجب خوشبينی گستاخانه ای!‏ البته،‏ دينخويان کله شق در برابر استدلال مصونيت دارند.‏ 

مقاومت آنها ناشی سالها تعليمات دينی دوران کودکی شان است.‏ اين تعليمات را با روش هايی که ‏(يا به طور 

16 . Zen and the Art of Motorcycle Maintenance 


10 

تکاملی يا طراحی شده)‏ در طی قرنها بهينه شده به خورد مؤمنان داده اند.‏ يکی از مؤثرترين شيوه های ايجاد 

مصونيت در برابر شک،‏ اين هشدار خوف انگيز است که هرگز لای هيچ کتابی مانند کتاب حاضر را باز نکنند،‏ 

زيرا چنين مطالبی مطمئناً‏ از تراوشات شيطانی است.‏ اما من يقين دارم که مردمان آزادانديش بسيار اند:‏ کسانی که 

تعليمات دينی دوران کودکی شان خيلی موذيانه نبوده است،‏ يا اينکه آن تعاليم را ‏"هضم"‏ نکرده اند،‏ يا هوش ذاتی 

شان آن قدر قوی بوده که بر آن تعاليم فائق آيند.‏ اين جان های آزاده تنها به تشويقی اندک نياز دارند تا خود را کاملاً‏ 

از چنگ دين برهانند.‏ دست کمِ‏ کم،‏ من اميدوارم که هر کس اين کتاب را می خواند بتواند با خود بگويد ‏'نمی 

دانستم که می توانم'.‏ 

17 

برای تأليف اين کتاب من مديون کمک های دوستان و همکاران بسياری بوده ام...‏ 

فصل 1 

يک کافرعميقاً‏ ديندار 

من نمی کوشم خدايی شخص وار را تصور کنم؛ شگفتی از ساختار جهان،‏ تا آنجا که به ما توان کافی برای درک 

جهان بدهد کفايت می کند.‏ 

آلبرت اينشتين 

17 

. ادامه ی پيشگفتار،‏ شامل تقديرهای نويسنده است که به دليل مفيد نبودن به حال خواننده ی فارسی زبان حذف شد.م 


یدن 

اي"‏ 

یان 

یعن 

ی ب 

یسا 

11 

احترامِ‏ سزاوار 

پسرک روی چمن ها دمرو خوابيده است،‏ گونه اش بر پشت دستانش است.‏ ناگهان خود را غرق در آگاهی از ساقه 

ها و ريشه های درهم تنيده می يابد.‏ جنگلی در ريزجهان.‏ جهان اش بدل به جهان مورچه ها و سوسک ها می شود،‏ 

و حتی جهان ميليارها باکتری خاک.‏ جانداران ساکت و ناپيدايی که اقتصاد ريزجهان را می گردانند – گرچه 

کودک در آن هنگام چندان جزئيات را نمی داند.‏ ناگهان ريزجنگل چمنزار آماس می کند و با کيهان،‏ و با ذهن ساده 

ی پسرک يگانه می شود.‏ پسرک اين تجربه را در قالبی دينی تعبير می کند.‏ تجربه ای که عاقبت او را به کشيش 

شدن سوق می دهد.‏ او به عنوان يک کشيش آنگليکن تعليم می بيند و معلم دينی مدرسه ی ما می شود،‏ معلمی که 

من شيفته اش بودم.‏ به لطف روحانيان شايستۀ ليبرال مآبی مانند او هرگز کسی 

زور 

∗ 

در کله ی من فروکرده اند . 

نتوانسته ادعا کند که دين را به 

در زمانی و مکانی ديگر،‏ آن پسرک من بودم،‏ زير آسمان پر ستاره،‏ خيره به منظومۀ جبّار و دُبّ‏ اکبر.‏ حيران از 

موسيقی ناشني 

افلاک،‏ سرمست از عطر شبانه ی ياسمن و گل های شيپوری باغی در آفريقا.‏ اينکه چرا همين 

عواطف معلم دينی ما را به سويی کشاند و مرا به سويی ديگر،‏ سئوال ساده ای نيست.‏ در ميان دانشمندان و 

خردگرايان هم رويکرد نيمه عرفانی به طبيعت و کيهان رايج است.‏ اما اين هيچ ربطی به باورهای فراطبيعی 

ندارد.‏ معلم دينی ما 

) 

بوديم؛ اين قطعه ی مشهورِ‏ 

و خود من)،‏ دست کم در کودکی مان،‏ سطور پاي 

کتاب منشاء انواع داروين را نخوانده 

ن توده ی درهم تنيده"،‏ ‏"با پرندگان نغمه خوان در بيشه زار،‏ با حشرات گوناگون 

در هوا،‏ با کرم های لولنده در زمين نمدار".‏ مسلماً‏ داروين هم تجاربی مانند ما داشته،‏ اما به جای کسوت کشيشی،‏ 

رويه ی داروينی اش را پيشه کرد که ‏"همگی حاصل قوانين عامل بر ما هستند":‏ 

پس ايجاد گرامی ترين چيزهايی که می شناسيم،‏ ي 

ايجاد جانداران عالی،‏ مستقيماً‏ محصول ستيز 

طبيعت،‏ قحطی و مرگ است.‏ در اين نگرش به زندگانی،‏ با قوای چندگانه اش،‏ عظمتی هست.‏ 

حيات 

در بدايت خود يک يا چند شکل بيش نداشت.‏ اما با گردش زمين مطابق قانون ثابت گرانش،‏ از شکل 

هايی چنان ساده،‏ 

نهايت شکل،‏ زيباترين و شگفت ترين جانداران تکامل يافته اند و می يابند.‏ 

کارل ساگان در کتاب نقطه ی آبی 

18 

مات می نويسد:‏ 

. 

∗ 

تفريح ما در کلاس او اين بود که او را وا می داشتيم تا از بحث متون مقدس منحرف شود تا برايمان داستان های نبردهای هوايی 

جنگنده ها را تعريف کند.‏ او خدمت نظام خود را در نيروی هوائی سلطنتی گذرانده بود،‏ و شايد همين باعث شده تا من هنوز در کلي 

انگلستان جذبه ای بيابم ‏(دست کم در قياس با رقبايش).‏ به خصوص که بعدها با اين شعر جان بنجامن آشنا شدم که سروده:‏ 

کشيش ما خلبان پيری است،‏ 

حالا بال هايش را از ته بريده اند،‏ 

اما هنوز چوب پرچم حياط خانه اش 

انگشتی است به فراسو 

‏(اشاره به تصويری از کره ی زمين است که توسط وييجر 1 ازدورترين فاصله گرفته شده.م ( Sagan . Pale Blue Dot, Carl 18 


یان 

یعن 

12 

چرا 

کرديم!‏ 

به ندرت پيش می آيد که اديان 

کيهان بسی 

بزرگ تر از چيزی 

به علم بنگرند و نتيجه بگيرند:‏ ‏"اين بهتر از چيزی است که فکر می 

است که رسولان مان گفته اند،‏ عظيم تر ، ظريف تر،‏ و 

شکوهمند تر است"؟ در عوض می گويند:‏ ‏"نه،‏ نه،‏ نه!‏ خدای من يک خدای کوچک است و می خواهم 

همان جور بماند."‏ هر دينی،‏ چه قديمی و چه جديد،‏ که عظمت کيهان را که در پرتو علوم مدرن دريابد 

می تواند چنان کرنشی نثار کيهان کند که اديان سنتی به گرد پايش هم نمی رسند.‏ 

همه ی کتاب های ساگان به سرحدّات حيرت متعالی راه می برند.‏ دين در اعصار گذشته اين حيرت را درانحصار 

خود گرفته بود.‏ کتاب های خود من هم چنين مقصودی دارند.‏ در نتيجه غالباً‏ می شنوم که مرا آدمی عميقاً‏ ديندار 

می خوانند.‏ يک دانشجوی آمريکايی برايم نوشت که نظر استادش را درباره ی من پرسيده است.‏ و استاد پاسخ داده 

‏"البته علم پوزيتيو او با دين سازگار نيست،‏ اما علم او با نشئه ی طبيعت و کيهان استحاله يافته.‏ به نظر من او 

ديندار است!"‏ اما اين ‏"ديندار"‏ واژه ی درستی برای توصيف ديدگاه من است؟ اين طور فکر نمی کنم.‏ استيو 

واينبرگ،‏ فيزيکدان برنده ی جايزه ی نوبل ‏(که بيخداست)،‏ همين نکته را به خوبی هر کس ديگری در کتاب اش 

رؤياهای يک نظريه ی پاي 

چنين بيان می کند:‏ 

ديدگاه برخی از مردم در قبال خدا چنان وسيع و انعطاف پذير است که ناگزير هر جا خدا را بجويند،‏ او 

را می يابند.‏ می شنويم که می گويند ‏"خدا غايت است"،‏ يا ‏"خدا سرشت پاک ماست"،‏ يا ‏"خدا همان 

کيهان است".‏ البته ‏"خدا"‏ را هم می توانيم مثل بقيه ی واژگان،‏ هر طور بخواهيم معنا کنيم.‏ اگر بگوييد 

که ‏"خدا انرژی است"،‏ پس او را در يک تکه زغال سنگ هم می يابيد.‏ 

مسلماً‏ حق با واينبرگ است.‏ اگر قرار است واژه ی خدا کاملاً‏ پوچ نباشد،‏ بايد آن را به 

معمولاً‏ از اين واژه می فهمند،‏ ي 

خالقی فراطبيعی که ‏"درخور پرستش"‏ باشد.‏ 

معنايی استفاده کرد که 

علت بسياری از سردرگمی های اسفبار مردم اين است که تشخيص نمی دهند که ديدگاهی که می توان دين انشتينی 

خواند با دين فراطبيعی فرق دارد.‏ اينکه انشتين گاهی به نام خدا اشاره می کرد ‏(البته او تنها دانشمند بيخدايی نبود 

که چنين می کرد)،‏ موجب سوءتفاهمِ‏ ماوراءطبيعه گرايانِ‏ مشتاقِ‏ سوءتفاهم شد تا اين انديشمند برجسته را از سنخ 

خود بخوانند.‏ پايان دراماتيک ‏(يا شايد موذيانه ؟)‏ کتاب استفان هاوکينگ،‏ تاريخچه ی زمان،‏ اين است که ‏"چون آن 

گاه ذهن خدا را خواهيم شناخت".‏ بدساختی اين جمله شهره است.‏ همين عبارت باعث شد تا عده ای،‏ البته به خطا،‏ 

گمان کنند 

که هاوکينگ 

ديندار است.‏ زيست شناس سلولی،‏ اورسالا گوديناف در کتابش اعماق قدسی طبيعت،‏ لحنی 

مذهبی تر از انشتين و هاوکينگ دارد.‏ او شيفته ی کليساها،‏ مساجد،‏ و صومعه هاست.‏ 

و بسياری بخش های 

کتابش 


ش ا 

یعن 

یها 

یون 

13 

را خارج از زمينه ی آن نقل کرده اند تا آنها را به عنوان مهمات دين فراطبيعی به کار گيرند.‏ او تا آنجا پيش می 

رود که خود را يک ‏"ناتوراليست مذهبی"‏ می خواند.‏ اما خوانش دقيق کتاب او نشان می دهد که در واقع او هم 

بقدر من يک بيخدای معتقد است.‏ 

‏"ناتوراليست"‏ واژه ای مبهم است.‏ در قرن های هفدهم و هجدهم،‏ ناتوراليست هنوز همان معنای امروزی اش را 

داشت:‏ دانشجوی عالم طبيعت.‏ ناتوراليست ها به اين معنا،‏ از گيلبرت وايت به بعد،‏ اغلب روحانيون بوده اند.‏ 

داروين هم در جوانی می خواست کشيش شود تا بتواند از زندگی آسوده ی شهرستانی برخوردار شود و به تفريح 

مورد علاقه اش ي 

بررسی سوسک ها بپردازد.‏ اما فيلسوفان ‏"ناتوراليست"‏ را به معنای کاملاً‏ متفاوتی به کار 

می برند.‏ از حيث فلسفی،‏ ‏"ناتوراليست"‏ به معنای خلاف ‏"سوپرناتوراليست"‏ ‏[فراطبيعت گرا]‏ است.‏ جوليان باگينی 

در کتاب آشنايی مختصری با بيخدايی معنای اين واژه نزد بيخدا را چنين شرح می دهد:‏ ‏"اغلب بيخدايان بر اين 

باوراند که تنها يک جور ماده وجود دارد که همان ماده ی فيزيکی باشد.‏ ذهن ها،‏ زيبايی،‏ عواطف،‏ ارزش های 

اخلاقی – وخلاصه همه ی پديده هايی که به زندگی انسان غنا می بخشند – از اين ماده ناشی می شوند."‏ 

انديشه ها و عواطف انسان از همربطی های به غايت پيچيده ی باشنده های فيزيکی درون مغز ناشی می شوند.‏ به 

اين معنای مورد نظر فيلسوف طبيعت گرا،‏ به کسی به بيخدا می گويند که معتقد باشد فراسوی جهان طبيعیِ‏ فيزيکی 

هيچ چيز وجود ندارد؛ و هيچ هوش آفريننده ی فراطبيعی ورای جهان فيزيکیِ‏ طبيعی نهفته نيست.‏ اگر به نظرمان 

می رسد که ورای جهان فيزيکی چيزی نهفته است،‏ به اين خاطر است که هنوز فهم ما از جهان به کماال نرسيده،‏ 

اما اميدواريم که عاقبت به فهم کامل جهان نائل شويم.‏ چنان فهمی سراسر معطوف به طبيعت خواهد بود.‏ و هنگامی 

که به تشريح رنگين کمان هستی نائل شويم،‏ چيزی از شگفتی آن کاسته نمی شود.‏ 

اگر باور 

دانشمندان بزرگ زمانه ی ما را که ديندار می نمايند عميق تر بکاويم،‏ عمومًا می بينيم که ديندار 

نيستند.‏ اين مطلب مسلماً‏ در مورد انشتين و هاوکينگ صادق است.‏ مارتين رييز،‏ کيهان شناس برجسته ی معاصر 

و رئيس انجمن پادشاهی علوم بريتانيا،‏ به من می گفت که به عنوان ‏"يک انگليکن کافر...‏ و فقط برای ابراز 

وفاداری به قبيله"‏ به کليسا می رود.‏ او هيچ گونه اعتقاد خداباورانه ای ندارد،‏ اما ناتوراليسم شاعرانه را می پذيرد.‏ 

در طی يک سلسله گفتگوهای تلويزي ، با دوستم رابرت وينستون درباره ی حس شاعرانه ای که شگفتی های 

کيهان نزد اين دانشمندان ايجاد می کند بحث می کردم.‏ تلاش می کردم او را که يکی از بزرگان يهوديان بريتانيا و 

متخصص زنان و زايمان است متقاعد کنم که يهوديت او دقيقاً‏ از همين قسم ناتوراليسم شاعرانه است و او واقعاً‏ به 

هيچ امر فراطبيعی باور ندارد.‏ او به پذيرش اين مطلب نزديک شد اما روی آخرين مانع درنگ کرد ) اگر بخواهيم 

منصف باشيم بايد بگويم که قرار بود او با من مصاحبه کند و نه برعکس).‏ در مقابل اصرار من،‏ او اظهار کرد که 

علاقه اش به يهوديت به اين خاطر است که آئين يهودی نظام خوبی فراهم کرده و به او در شکل دهی مطلوب 

زندگی 

کمک کرده است.‏ شايد چنين باشد؛ اما مسلماً‏ اين هرگز به معنای درستی مدعاهای فراطبيعی يهوديت 


14 

به آنها ميل 

نيست.‏ روشنفکران بيخدای فراوانی هستند که با افتخار خود را يهودی می نامند و،‏ شايد به خاطر ابراز وفاداری 

به سنت های قديمی خانواده يا خويشان مرده شان،‏ مناسک يهودی را رعايت می کنند.‏ شايد اين رعايت به خاطر 

‏"دين"‏ 

19 

خواندن ديدگاه وحدت وجودی 

اينشتين می توان يافت.‏ اين دانشمندان ممکن است 

‏"به باور باور دارند."‏ 

[4] 

نيز باشد.‏ 

برجسته ترين نمونه 

ی 

اين ديدگاه را نزد 

آلبرت 

20 

اعتقادی به فراطبيعت نداشته باشند،‏ اما به اصطلاح دَن دِنِت ، 

يکی از گفته های انشتين که بيش از همه با اشتياق نقل می شود اين است که ‏"علم بدون دين عليل است،‏ دين بدون 

علم کور است."‏ اما انشتين همچنين گفته است:‏ 

البته آنچه درباره ی اعتقادات دينی من گفته اند دروغ است.‏ دروغی که به طور سيستماتيک تکرار شده 

است.‏ 

21 

من به خدايی شخص وار اعتقاد ندارم و هرگز منکر اين بی اعتقادی ام نمی شوم بلکه آن را 

آشکارا بيان می کنم.‏ اگر باوری دارم که بتوان آن را دينی خواند،‏ آن باور همانا حس ستايش بی کرانم 

در برابر ساختار جهان است،‏ تا بدانجا که علم می تواند آشکار کند.‏ 

آيا سخنان 

انشتين ضد و نقيض می نمايند؟ آيا می توان سخنان او را چنان دستچين کرد که حامی هر دو طرف 

دعوا باشد؟ نه.‏ البته منظور انشتين از ‏"دين"‏ کاملاً‏ با معنای متعارفی دين فرق دارد.‏ در ادامه ی بحث درباره ی 

تمايز ميان دين فراطبيعی از 

فراطبيعی را پندارآلود می خوانم.‏ 

يک سو و دين انشتينی از سوی ديگر،‏ به خاطر داشته باشيد که من تنها خدايگان 

در اينجا چند نقل قول ديگر از انشتين می آورم تا درک بهتری از دين انشتينی به دست دهم.‏ 

من يک کافر عميقاً‏ ديندار هستم.‏ اين يک جور دين جديد است.‏ 

من هرگز برای طبيعت مقصود يا هدفی،‏ يا هر چيزی که بتوان انسانوار شمرد،‏ قائل نبوده ام.‏ آنچه که 

من در طبيعت می يابم ساختار شکوهمندی است که ما تنها فهم بسيار ناقصی از آن داريم و بايد آدمی را 

سرشار از حس فروتنی سازد.‏ اين يک احساس اصيل دينی است که هيچ دخلی به عرفان ندارد.‏ 

به نظر من ايده ی وجود خدايی شخص وار کاملاً‏ غريب و حتی بدوی می نمايد.‏ 

19 . patheistic 

21 .personal God 

20 

. Dennett Daniel فيلسوف معاصر آمريکايی که آثار مهمی در فلسفه ی ذهن دارد.‏ م 


یها 

یجا 

یجا 

یان 

15 

عجيب نيست که پس از مرگ انشتين متألهان فراوانی مدعی شده اند که انشتين از سنخ خودشان است.‏ اما برخی از 

دينداران معاصر خود انشتين نظر کاملاً‏ متفاوتی دربارۀ او داشتند.‏ در سال 1940 انشتين مقاله مشهوری نوشت تا 

مقصود خود را از اين جمله اش که 

قطعه 

‏"من به خدايی شخص وار باور ندارم"‏ شرح دهد.‏ اين مقاله و نوشته های 

مشابه او موجب سيلی از نامه های دينداران سخت کيش شد،‏ که برخی به اصالت يهودی انشتين طعن می زدند.‏ 

22 

زير برگرفته از کتاب مَکس جَمِر 

با عنوان انشتين و دين است ‏(که مرجع اصلی من برای نقل 

سخنان خود انشتين درباره ی دين نيز همين کتاب هست).‏ اسقف کاتوليک کانزاس سيتی گفت:‏ " 

تأسف است 

که می بينيم مردی از نژاد عهد عتيق و آموزه های آن،‏ سنت بزرگ آن نژاد را منکر می شود."‏ ديگر روحانيون 

کاتوليک مدعی شدند که:‏ ‏"هيچ خدايی جز يک خدای شخص وار وجود ندارد 

... 

انشتين نمی داند درباره ی چه 

سخن می گويد.‏ او کاملاً‏ برخطاست.‏ برخی گمان می کنند که چون جايگاهی رفيع در يک حيطه ی تخصصی يافته 

اند شايستگی اظهار نظر در مورد همه چيز را دارند."‏ انگار دين يک حيطه ی خاص است که می توان در آن 

مدعی تخصص بود،‏ و اين مطلب 

چون و چرا ندارد.‏ انگار که روحانيون ‏"فرشته شناسان"ی هستند که بر 

شکل و رنگ بال فرشتگان تفقّه دارند.‏ هر دوی اين عاليجنابان می گويند که چون انشتين دانش دينی ندارد،‏ درباره 

ی سرشت خدا دچار سوءتفاهم شده است.‏ اما برعکس،‏ انشتين به خوبی می دانست که چه چيزی را منکر می شود.‏ 

يک وکيل کاتوليک آمريکايی که برای اتحاد جه 

کليساها کار می کرد،‏ به انشتين نوشت:‏ 

ما عميقاً‏ متأسفيم که شما چنين اظهاراتی می فرماييد...‏ و ايده ی خدای شخص وار را به سخره می گيريد.‏ 

در ده سال اخير هيچ چيز به قدر اظهارات شما در متقاعد کردن مردم به اين که هيتلر حق داشت که 

يهوديان را از آلمان بيرون راند مؤثر نبوده است.‏ من با وجود پذيرش حق آزادی بيان شما،‏ همچنان می 

گويم که اظهارات شما يکی از بزرگ ترين منشآت تفرقه در آمريکاست.‏ 

يک خاخام نيويورکی گفت:‏ " انشتين بی شبهه از بزرگ ترين دانشمندان است،‏ اما نظرات دينی اش در تعارض تام 

با يهوديت قرار دارند."‏ 

‏"اما"؟ ‏"اما"؟ چرا نمی گويند ‏"و"؟ 

رئيس يک اجتماع دينی در نيوجرزی نامه ای به انشتين نوشت.‏ نامه ای 

کند که به دو بار خواندن می ارزد:‏ 

که چنان ضعف ذهن مذهبی را عيان می 

22 . Max Jammer 


یجا 

ی ب 

16 

دکتر انشتين،‏ ما برای آموزه هايتان احترام قائليم؛ اما به نظر می رسد شما چيزی را نياموخته ايد:‏ اينکه 

خداوند روحی است که نه با تلسکوپ يا ميکروسکوپ آشکار می شود،‏ و نه در انديشه يا عواطف آدمی 

دارد که بتوان آن را با تشريح مغز يافت.‏ چنان که همگان می دانند،‏ دين مبتنی بر ايمان است،‏ نه 

شناخت.‏ هر انسان انديشمندی شايد زمانی دربارۀ دين دچار شک شده باشد.‏ ايمان خود من بارها متلاطم 

گشته است.‏ اما به دو دليل هرگز از اين خبط معنوی ام با کسی سخن نگفته ام:‏ (1) هراسيده ام که ممکن 

است با اظهارات شک آلود زندگانی و اميد برخی از همگنانم را مخدوش سازم؛ (2) چون با آن نويسنده 

موافق ام که می گويد 

" 

درون هرکسی که بخواهد ايمان ديگران را زايل کند رگه ای از خباثت 

هست."...‏ دکتر انشتين،‏ اميدوارم که در مورد سخنان شما سوءتعبير شده باشد و شاهد سخنان لطيف 

تری از شما باشيم تا کثيری از آمريکاييان از مباهات به شما مشعوف شوند.‏ 

عجب نامه ی فاشگوی ويرانگری!‏ هر جمله اش چکيده ی بُزدلی فکری و اخلاقی است.‏ 

يک نمونه ی کمتر ذليلانه و بيشتر تکان دهنده،‏ نامه ای بود که بنيان گزار انجمنی مذهبی در اوکلاهاما نگاشت:‏ 

پروفسور انشتين،‏ به اعتقاد من مسيحيان آمريکايی پاسخ شما را خواهد داد،‏ ‏"ما ايمان خود به خدا و 

فرزندش عيسی مسيح را رها نخواهيم کرد،‏ اما شما را دعوت می کنيم که اگر به خدای مردمان اين 

سرزمين معتقد نيستيد،‏ به همان جايی که آمده ايد برگرديد."‏ من به سهم خود هرچه در توان داشته ام 

برای تبرّک اسرائيل کوشيده ام،‏ و بعد شما سر می رسيد و با يک جمله که از دهان کفرگويتان صادر 

می کنيد،‏ همه ی رشته های مسيحيان عاشق اسرائيل را که در محو سامی ستيزی می کوشند پنبه می 

کنيد.‏ پروفسور انشتين،‏ هر مسيحی آمريکايی 

درنگ پاسخ شما را خواهد داد،‏ 

" 

يا نظريه ی مغلوط 

و ديوانه وار تکامل خود را برداريد و به همان آلمانی برگرديد که از آن آمده ايد،‏ يا دست برداريد از 

زايل کردن ايمان مردمی که شما را پس از فرار از سرزمين مادری تان خوشامد گفتند."‏ 

نکته ای که همه ی اين ناقدان خداباور ‏[تئيست]‏ در آن محق بودند اين بود که انشتين از سنخ آنان نبود.‏ او به کرّات 

از اينکه او را خداباور بشمارند برآشفته شد.‏ 

پس آيا می توان گفت انشتين هم مانند 

اينکه او مانند اسپينوزا،‏ که فلسفه اش را تحسين می کرد،‏ وحدت وجودی ‏[همه-خداانگار يا پَن 

" می گفت 

23 

ولتر و ديدرو دئيست بود؟ يا 

24 

تئيست [ بود؟ چون 

من به خدای اسپينوزا باور دارم.‏ خدايی که خود را در نظم هارمونيک هر آنچه که هست آشکار کند،‏ نه 

خدايی که دلمشغول تقدير و اعمال آدميان 

باشد".‏ 

24 . pantheist 


ئيدِ‏ 

یست 

یست 

17 

کند.‏ 

معانی واژگان را به خاطر داشته باشيم.‏ خداباوران ‏[تئيست ها]‏ به وجود هوشی فراطبيعی اعتقاد دارند که علاوه بر 

خلق جهان در روز ازل،‏ هنوز همين دور و بر است تا بر اعمال مخلوقات اش نظارت و در سرنوشت آنها دخالت 

پروردگار بسياری از نظام های خداباور کاملاً‏ در امور آدميان دخيل است.‏ او دعاها را اجابت می کند؛ گناهان 

را می بخشد يا سزا می دهد؛ با انجام معجزه در امور جهان دست می برد؛ حساب اعمال نيک و بد را دارد،‏ و می 

داند شما کِی بدان ها دست می 

يازيد ‏(يا حتی در مورد انجام شان می انديشد).‏ 

25 

ست ها هم به وجود يک هوش 

فراطبيعی باور دارند،‏ اما خدای مورد نظرآنها،‏ صرفاً‏ هوشی است که نخست قوانين حاکم بر کيهان را وضع کرده 

است.‏ به همين سبب خدای دئيست ها هرگز در امور جاری جهان مداخله نمی کند و مسلماً‏ هيچ علاقه ی خاصی به 

امور بشری ندارد.‏ همه-خداانگار اصلاً‏ اعتقادی به خدای فراطبيعی ندارد،‏ اما واژه ی خدا را همچون مترادف با 

جنبه ی معنوی طبيعت،‏ يا کيهان،‏ يا قانونمندی حاکم بر امور جهان به کار می برد.‏ فرق دئيست با تئيست اين است 

که خدای دئي 

دعاها را اجابت نمی کند،‏ علاقه ای به معاصی و اعترافات ندارد؛ نمی خواند و نمی انديشد و با 

معجزات بالهوسانه در کار جهان مداخله نمی کند.‏ فرق دئيست با همه-خداانگار اين است که خدای دئيست ها نوعی 

هوش کيهانی است،‏ و برخلاف خدای همه-خداانگاران،‏ مترادف استعاری يا شاعرانه ای برای قوانين يا جهان 

نيست.‏ همه-خداانگاری،‏ آتئيسم جلازده است؛ دئيسم،‏ تئيسم رنگ و رو رفته است.‏ 

يا 

به قوت می توان گفت که جملات قصار انشتين مانند ‏"خدا ظريف است اما بدانديش نيست"‏ يا ‏"خدا تاس نمی ريزد"‏ 

‏"آيا خدا 

در آفرينش جهان گزينه های 

ديگری 

هم داشت؟"‏ 

همه-خداانگارانه 

هستند،‏ نه دئي 

، و مسلماً‏ نه 

خداباورانه.‏ بايد ‏"خدا تاس نمی ريزد"‏ را چنين تعبير کرد که ‏"کتره ای بودن در ذات امور نيست."‏ معنای ‏""آيا 

خدا در آفرينش جهان گزينه های ديگری هم داشت؟"‏ اين است که ‏"آيا جهان می توانست به گونه ی ديگری آغاز 

شود؟"‏ انشتين ‏"خدا"‏ را صرفاً‏ به معنای استعاری و شاعرانه به کار می برد.‏ هاوکينگ هم همين طور،‏ و نيز اغلب 

فيزيکدان های 

ديگری که به زبان استعاری دينی می لغزند.‏ پل ديويز در کتاب 

26 

ذهن خدا ، ميان همه-خداانگاری 

انشتينی و نوعی دئيسم مبهم در نوسان است – کتابی که به پاسداشت آن جايزه ی تمپلتون را دريافت کرد ‏(اين 

جايزه مبلغ هنگفتی است که هرساله بنياد تمپلتون اهدا می کند،‏ و معمولاً‏ به دانشمندانی داده می شود که حاضر اند 

حرفهای دلپسندی درباره ی دين بزنند).‏ 

اجازه دهيد دين انشتينی را در يک نقل قول ديگر از خود او خلاصه کنم:‏ " دينداری همانا درک اين نکته است که 

چيزی فراسوی همه ی چيزهای تجربه پذير هست که ذهن ما نمی تواند دريابد و زيبايی و ظرافت اش تنها به طور 

غيرمستقيم و به سان تأملی ضعيف بر ما ظاهر می شود.‏ به اين معنا من ديندارهستم."‏ به اين معنا من هم ديندار 

هستم،‏ با اين تبصره که ‏"نمی تواند دريابد"‏ به معنای اين نيست که ‏"تا ابد درنيافتنی است".‏ اما من ترجيح می دهم 

دَم از دينداری نزنم تا موجب سوءتفاهم نشود.‏ اين به اصطلاح دينداری يا مذهبی بودن،‏ به شدت سوءتفاهم 

25 . deist 

26 . The Mind of God, Paul Davies 


18 

برانگيز است زيرا ‏"دين"‏ در نظر قاطبه ی مردم اشاره به ‏"فراطبيعت"‏ دارد.‏ کارل ساگان اين نکته را به خوبی 

بيان می کند:‏ "... اگر معنای ‏"خدا"‏ اين باشد که يک دسته قوانين فيزيکی بر جهان حاکم است،‏ پس مسلماً‏ خدا 

وجود دارد.‏ اما چنين خدايی از نظر عاطفی راضی کننده نيست 

معقولی نيست."‏ 

... 

دعا کردن به درگاه قانون گرانش چندان کار 

جالب اينکه عاليجناب دکتر فولتون جی.‏ شين،‏ استاد دانشگاه کاتوليک آمريکا،‏ اين نکته ی مورد نظر ساگان را 

پيشگويی کرده بود.‏ او در دهه ی 40 در بخشی از حمله ی تند و تيزش به انشتين به خاطر انکار خدای شخص 

وار،‏ به نحوی طعنه آميز می پرسد که آيا کسی حاضر است زندگی خود را وقف کهکشان راه شيری کند؟ ظاهراً‏ 

او می انديشيده که ايرادی به انشتين گرفته است،‏ و نه به خود،‏ چون می افزايد:‏ " اين دين کيهانی ] cosmic 

[religion 

تنها يک عيب دارد:‏ يک 

27 

’s‘ اضافه دارد.‏ البته باورهای انشتينی 

اصلاً‏ خنده دار نيست.‏ با اين حال 

من آرزو دارم که فيزيکدان ها از کاربرد واژه ی خدا به اين معنای خاص استعاری پرهيز کنند.‏ خدای استعاری يا 

وحدت وجودیِ‏ فيزيکدانان با خدای مداخله جو،‏ معجزه پرداز،‏ فکرخوان،‏ سزا دهنده ی گناهان،‏ و اجابت کننده ی 

دعا که منظور انجيل،‏ کشيشان و ملّاها و خاخام ها و زبان متعارفی است از زمين تا آسمان فرق دارد.‏ خلط عمدی 

اين دو مفهوم،‏ به نظر من،‏ مصداق بارز خيانت روشنفکری است.‏ 

احترامِ‏ ناسزاوار 

عنوان کتاب من،‏ پندار خدا،‏ ربطی به خدای انشتين و ديگر دانشمندان روشن انديشی که در بخش قبل نام بردم 

ندارد.‏ به همين سبب لازم بود که دين انشتينی را از حيطه ی بحث کنار بگذارم:‏ ديدگاه انشتينی ظرفيت اثبات شده 

ای برای ابهام زايی دارد.‏ در ادامه ی اين کتاب من تنها دربارۀ خدايگان فراطبيعی سخن می گويم.‏ خدايگانی که 

معروف ترين شان نزد خوانندگان اين کتاب،‏ يهوه،‏ خدای عهدعتيق است.‏ به زودی سر وقت اين جناب خواهم آمد.‏ 

اما پيش از پايان اين فصل مقدماتی لازم است به مطلب ديگری بپردازم که اگر ناگفته بماند کل کتاب را بر می 

آشوبد.‏ اين بار سخن از آداب معاشرت است.‏ ممکن است خوانندگان مذهبی از برخی سخنانم آزرده شوند،‏ و اين 

متن را فاقد احترام کافی به اعتقادات خودشان بيابند ‏(گيريم درمورد اعتقادات ديگران چنين حساسيتی به خرج 

27 

. مقصود اين طعنه آن است که اين دين 

‏(خنده آور)‏ است و نه 

cosmic ‏(کيهانی).‏ م 

comic 


یها دين"‏ 

ی ف 

یرأ 

19 

ندهند).‏ اگر اين احساس آزردگی آنان را از ادامه ی خواندن منصرف کند مايه ی تأسف است،‏ پس در اينجا می 

خواهم موضوع را از همين ابتدا روشن کنم.‏ 

يک فرض همه جاگستر ، که در جامعه ی ما تقريباً‏ همگان – از جمله بی دينان–‏ آن را می پذيرند اين است که 

ايمان دينی به خصوص مستعد رنجش است و بايد آن را توسط يک ديوار بس ضخيمِ‏ احترام صيانت کرد،‏ احترامی 

از سنخی متفاوت با آن احترام عادی که از هر آدمی در قبال عقايد ديگران انتظار می رود.‏ 

نکته را اندکی پيش از مرگ اش در يک سخنرانی 

هرگز از تکرار آن خسته نمی شوم:‏ 

28 

داگلاس آدامز اين 

البداهه در کمبريج به چنان شيوايی بيان کرده [5]، که من 

ايده 

خاصی در بطن خود دارد که مقدسات،‏ يا محرمات يا مانند آن ناميده می شوند.‏ و معنای 

مقدس و محرم بودن شان اين است که شما نبايد يک کلمه حرف بد در مورد اين ايده ها يا انگاره ها 

بزنيد . 

مبادا چنين کنيد!‏ چرا نبايد؟ چون که نبايد.‏ اگر کسی به حزبی 

دهد که شما مخالف آن 

هستيد،‏ تا می توانيد به او انتقاد کنيد،‏ بی آن که کسی برنجد.‏ اگر کسی فکر می کند که ماليات بايد کم يا 

زياد شود شما آزاديد که نظرش را به چالش بگيريد.‏ اما وقتی نوبت باورهای دينی می رسد،‏ اگر کسی 

بگويد به لحاظ شرعی ‏"من نبايد يکشنبه ها چراغی روشن کنم"،‏ شما صرفاً‏ بايد گويم ‏"به اعتقادتان 

احترام می گذارم."‏ 

چرا بايد حمايت از حزب کارگر يا محافظه کار،‏ جمهوريخواه يا دموکرات،‏ اين يا آن مدل اقتصادی،‏ يا 

مکينتاش به جای ويندوز مجاز باشد،‏ اما داشتن عقايدی در مورد آغاز جهان،‏ درباره ی خلقت جهان،‏ 

نه؟...‏ چون اين چيزها مقدسات هستند؟ 

... 

ما عادت کرده ايم که ايده های دينی را به چالش نگيريم اما 

خيلی جالب است که وقتی ريچارد[داوکينز]‏ چنين می کند چه بلوايی به پا می شود!‏ تا بحث دين پيش می 

آيد همه از کوره در می روند چون شما مجاز به صحبت درباره ی امور دينی نيستيد.‏ اما وقتی که 

عاقلانه به موضوع بنگريد می بينيد که امتناع از بحث آزاد درباره ی موضوعات دينی هيچ دليلی 

ندارد جز اينکه ما يک جورهايی بين خودمان توافق کرده ايم که نبايد باب بحث از دين را گشود.‏ 

يک مثال بارز از احترام پرنخوت جامعه ی ما ‏[بريتانيا]‏ به دين را ملاحظه کنيد که واقعاً‏ اهميت دارد:‏ تاکنون 

آسان ترين راه فرار از خدمت سربازی،‏ به ويژه در زمان جنگ،‏ عذر شرعی بوده است.‏ ممکن است به رغم اينکه 

شما يک فيلسوف اخلاق عالی باشيد که تز دکترايتان در باب شر بودن جنگ،‏ جايزه برده باشد اما باز نتوانيد 

مسئولان نظام وظيفه را قانع کنيد که برای نرفتن به جبهه عذر عقلی داريد.‏ اما اگر بتوانيد بگوييد که يکی از 

28 . Douglas Adams 


یمل 

یها 

یون 

یحت 

20 

والدين تان يا هردو کويکر بوده اند کارتان مثل آب خوردن راه می افتد،‏ و مهم نيست که چقدر در مورد نظريه ی 

29 

صلح طلبی ، و حتی خود مذهب کويکر،‏ خام و بی اطلاع باشيد.‏ 

در سويه ی ديگر طيف صلح طلبی،‏ اکراه بزدلانه 

در ايرلند شمالی کاتوليک ها و پروتستان ها خود را با به ترتيب با نام های ' 

در اطلاق نام های دينی به فرقه های معارضه جو را می يابيم.‏ 

گرايان ' و ‏'وفاداران'‏ ‏[به بريتانيا]‏ 

30 

خوشايندگويی می کنند.‏ اغلب خود واژه ی ‏"مذاهب " را بدل به ‏"اجتماعات"‏ می کنند،‏ همان طور که در پی 

اشغاال آمريکايی-انگليسی عراق،‏ از " صلح بين اجتماعات"‏ سخن می گويند تا وخامت جنگ داخلی ميان مسلمانان 

شيعه و سنی 

را تخفيف بخشند.‏ 

اين جدال آشکارا مذهبی است.‏ اما در سرتيتر روزنامه ی اينديپندنت 

20 مِی 

می 2006 

خوانيم که آن را 

‏"پاکسازی 

قومی"‏ 

توصيف می 

کند.‏ ‏"قومی"‏ 

هم 

در اين بافت 

نحو ديگر يک 

خوشايندگويی به جای ‏"مذهبی"‏ است.‏ آنچه ما در عراق شاهديم پاکسازی مذهبی است.‏ در مورد يوگوسلاوی سابق 

نيز چه بسا ‏"پاکسازی قومی"‏ خوشايندگويی به جای ‏"پاکسازی دينی"‏ باشد چرا که صرب های ارتدکس،‏ کروات 

کاتوليک و مسلمانان بوسنيايی 

مشغول آن پاکسازی ها بودند 

[6] 

گفتم که رسانه ها و دولت ها به نفع دين تبعيض قائل می شوند [7]. هرجا بحثی درباره ی اخلاقيات جنسی يا 

مسائل مربوط به زادوولد در می گيرد،‏ می توانيد شرط ببنديد که رهبران گروه های گوناگون مذهبی در کميته های 

بانفوذ عضويت می يابند،‏ 

يا در ميزگردهای راديويی 

يا تلويزي 

حاضر می شوند.‏ مقصودم اين نيست که بايد 

ورود اين سنخ را منع يا نظراتشان را سانسور کرد.‏ اما چرا جامعه ی ما همواره بايد به درگاه آنها متوسل شود؟ 

مگر آنها مهارتی قابل قياس با،‏ گيريم،‏ فيلسوفان اخلاق يا وکلای متخصص در امور خانواده يا پزشکان دارند؟ 

حال به نمونه ی ديگری از مزيت خاص قائل شدن برای دين اشاره کنيم.‏ در 

ايالات متحده حکم 

21 فوريه 

ی 2006 دادگاه عالی 

داد که يک فرقه ی مسيحی در نيومکزيکو بايد از شمول قانون ضد مصرف داروهای توهم زا 

مستثنا شود،‏ درحالی که همگان ملزم به تبعيت از اين قانون هستند 

مؤمنان [8]. 

32 

نوشيدن چای هواسکا،‏ که حاوی داروی توهم زا و غيرقانونی دی متيل تريمپتامين 

دهند.‏ 

31 

به اين کليسا معتقداند که فقط با 

است،‏ می توانند به درک خدا 

نائل شوند.‏ توجه کنيد که آنها فقط معتقداند که اين دارو درک شان را افزايش می دهد.‏ آنان هيچ شاهدی ارائه نمی 

ديگر،‏ از سوی 

شواهد بسياری 

هست مبنی 

مصرف که بر اينکه 

شاهدانه 

موجب تسکين 

حالت تهوع و 

ناراحتی سرطانی های تحت شيمی درمانی می شود.‏ اما همان دادگاه عالی در سال 2005 رأی داد که همه ی 

بيمارانی که برای مقاصد درمانی از شاهدانه استفاده می کنند مشمول تعقيب قضايی فدرال هستند 

در تعداد ) 

29 .pacifism 

30 . euphemism 

31 . Centro Espirita Beneficiente Uniao do Vegetal 

32 . dimethyltryptamine 


یست یست یها 

یها 

21 

کمی از ايالت ها که استفاده ی پزشکی از مشتقات شاهدانه قانونی است).‏ دين،‏ مثل هميشه،‏ خال برنده است.‏ تصور 

کنيد چه می شود اگر اعضای يک انجمن هنری نزد دادگاه مدعی شوند که ‏"معتقد اند"‏ برای افزايش درک نقاشی 

امپرسيوني 

يا سورآلي 

بايد 

داروهای توهم زا مصرف کنند.‏ اما وقتی يک کليسا 

نيازی مشابه مطرح می 

کند،‏ مورد حمايت عالی ترين دادگاه مملکت واقع می شود.‏ قدرت دين اين چنين به سان يک طلسم ظاهر می شود.‏ 

هفده سال پيش،‏ من از جمله ی سی وشش نويسنده و هنرمندی بودم که به درخواست مجله ی نيواستيتزمَن مطلبی 

در حمايت از نويسنده ی برجسته،‏ سلمان رشدی نگاشتند.‏ آن زمان سلمان رشدی به خاطر نوشتن کتابی گرفتار 

فتوای قتل شده بود.‏ من که از ابراز ‏"همدلی"‏ رهبران مسيحی و حتی برخی سکولارهای متنفّذ با مسلمانان به 

خاطر ‏"آزردگی"‏ و ‏"رنجش"‏ خشمگين بودم،‏ تمثيل مشابه زير را پيش کشيدم:‏ 

اگر حاميان آپارتايد می خواستند به نفع خود سخنوری کنند می توانستند مدعی شوند که تداخل نژادی 

خلاف دين شان است.‏ به اين ترتيب بخش مهمی از مخالفان آپارتايد دم شان را روی کول شان می 

گذاشتند و کنار می رفتند.‏ و فايده ندارد اگر گوييم که اين تمثيل مناسبی نيست زيرا آپارتايد هيچ توجيه 

عقلانی ندارد.‏ اسّ‏ و اساس ايمان دينی،‏ و قوّت و جلال آن،‏ همه ناشی از اين است که دين متکی بر 

توجيه عقلانی نيست.‏ ما غيرمذهبی ها ناچاريم از باورهايمان دفاع کنيم.‏ اما همين که از يک ديندار 

بخواهيد تا ايمان اش را برايتان توجيه کند پايتان را از گليم ‏"آزادی دينی"‏ بيرون نهاده ايد.‏ 

تايمز 

من به ندرت واقعه ای در قرن بيست و يکم ديده ام که ربط اش به اين مطلب بيشتر از اين يکی باشد:‏ لوس آنجلس 

10) آوريل (2006 

گزارش داد که چندين گروه های مسيحی در دانشگاه های سراسر آمريکا از دانشگاه 

هايشان به خاطر وضع مقررات ضدتبعيض،‏ از جمله مقررات منع آزار يا سوءاستفاده از همجنس گرايان،‏ به 

دادگاه شکايت کرده اند.‏ يک نمونه ی معروف ديگر،‏ در سال 2004 در اوهايو رخ داد.‏ در آنجا دادگاهی به نفع 

حکم داد که نوجوانی به نام جيمز نيکسون حق دارد تی شرتی بپوشد که روی آن نوشته ‏"همجنسگرايی گناه است،‏ 

اسلام دروغ است،‏ سقط جنين قتل است.‏ بعضی چيزها فقط سياه و سفيد اند!"‏ [10]. مسئولان مدرسه به جيمز 

نيکلسون گفته بودند که حق پوشيدن چنين تی شرتی ندارد و والدين اين پسر،‏ مدرسه را به محکمه کشيده بودند.‏ اگر 

اين والدين شکايت شان را 

بر پايه ی اصل آزادی بيان 

مندرج در اصلاحيه ی اول قانون اساسی آمريکا طرح می 

کردند می توانستند دعوی معقولی مطرح کنند.‏ اما چنين نکردند:‏ در واقع نمی توانستند چنين کنند زيرا از اصل 

آزادی بيان استنباط می شود که اين اصل شامل ‏"بيان نفرت"‏ نيست.‏ اما همين که ثابت شود نفرت منشاء دينی دارد،‏ 

کفايت می کند تا ديگر نفرت محسوب نشود.‏ لذا،‏ وکلای نيکسون ها به جای اصل آزادی بيان به حق آزادی دين در 

قانون اساسی استناد کردند.‏ شکايت اين پرونده 

به 

که هدفش ‏"پيشبرد جدال های حقوقی در مورد آزاد 

ياری 

اتحاديه ی حمايت حقوقی آريزونا به ثمر رسيد.‏ اتحاديه ای 

مذهبی"‏ است.‏ 


22 

هدف کشيش ريک اسکاربرو،‏ حامی کارزار اين قبيل پرونده های مسيحی اين است که برای تبعيض عليه همجنس 

گرايان و ديگر گروه ها با استناد به دين توجيه حقوقی بيابد.‏ او اين قبيل تبعيض ها را کارزار حقوق مدنی در قرن 

بيست و يکم نام نهادده است:‏ ‏"مسيحيان می خواهند به عنوان حق مسيحی بودن جايگاهی داشته باشند."‏ [11] اگر 

اين دسته 

بخواهند موضع شان را بر پايه ی اصل آزادی بيان توجيه کنند،‏ حرف شان دشوار به دل کسی می نشيند.‏ 

اما قضيه به همين جا ختم نمی شود.‏ اينان طرح دعوای حقوقی به منظور 

تبعيض قائل شدن عليه همجنس گرايان 

را ضد-دعوايی عليه به اصطلاح تبعيض دينی جا می زنند!‏ و ظاهراً‏ قانون هم به اين ترفند احترام می گذارد.‏ با 

گفتن اينکه ‏"اگر مرا از توهين به همجنسگرايان باز داريد آزادی عقيده ی مرا زيرپا گذاشته ايد"‏ به جايی نمی 

رسيد.‏ اما اگر بگوييد ‏"اين ‏[توهين نکردن]‏ آزادی دينی مرا خدشه دار می کند"‏ کارتان راه می افتد.‏ وقتی خوب 

فکر کنيد،‏ فرقی ميان اين دو استدلال می يابيد؟ در اينجا هم دين خال برنده است.‏ 

اين فصل را با يک بررسی موردی به پايان می رسانم که گويای احترام اغراق آميز جامعه نسبت به دين است.‏ اين 

تنوره در فوريه ی سال 2006 زبانه کشيد – اپيزود مسخره ای که ميان کمدی محض و تراژدی محض در نوسان 

است.‏ در سپتامبر 2005 روزنامه ی دانمارکی 

33 

ييلاندز-پُستِن دوازده کاريکاتور از محمد پيامبر چاپ کرد.‏ در 

طی سه ماه بعد،‏ گروه های کوچکی از مسلمانان دانمارک با نقشه و تدبير آتش بيار اين معرکه در جهان اسلام 

شدند.‏ اين مسلمانان پيرو دو امامی بودند که به عنوان پناهنده به دانمارک آمده بودند 

اواخر سال 2005 به همراه 

بودند 

پرونده ای 

.[12] 

– 

اين دو امام بدخواه در 

از دانمارک به مصر سفر کردند.‏ پرونده ای که بعد تکثير و در سراسر 

جهان اسلام،‏ به ويژه در اندونزی،‏ پخش شد.‏ اين پرونده حاوی اکاذيبی در مورد به اصطلاح بدرفتاری با مسلمانان 

دانمارک و اين دروغ تحريک آميز بود که ييلاندز-پُستن يک روزنامه ی دولتی است.‏ دو امام دانمارکی علاوه بر 

آن دوازده کاريکاتور کذايی،‏ سه تصوير ديگر را هم که منبع شان مشکوک بود و مسلماً‏ هيچ ربطی به دانمارک 

نداشت ضميمه ی پرونده کرده بودند.‏ برخلاف دوازده کاريکاتور اصلی،‏ اين سه کاريکاتور افزوده حقيقتاً‏ موهن 

يا به قول هوچيگران متعصب،‏ هتاکی به چهره ی محمد بودند.‏ يکی از اين سه تصوير که خصوصًا توهين 

آميز بود،‏ اصلاً‏ کاريکاتور نبود بلکه يک عکس فَکس شده بود از مردی ريشو بود که نقابی به شکل پوزه ی خوک 

زده بود.‏ بعدها معلوم شد که اين تصوير يک مرد فرانسوی است که به ديدن يک مسابقه ی خوک ها در يک بازار 

مکاره در 

قصبه ای در فرانسه می رود و اثر عکاس خبرگزاری آسوشيتت پرس بوده است[‏‎13‎‏].‏ عکس نه هيچ 

ربطی به محمدِ‏ پيامبر داشت و نه دخلی به دانمارک.‏ اما مسلمان غيور،‏ در راهپيمايی تحريک آميزشان در قاهره 

هر سه ی اين ارتباط ها را مسلّم انگاشتند 

... 

و نتيجه غيرقابل پيش بينی نبود.‏ 

پنج ماه پس از چاپ نخست اين کاريکاتورها،‏ ‏"هتاکی"‏ و ‏"توهين"‏ به دقت دست چين شده به کلاهک انفجاری اش 

رسيد.‏ تظاهر کنندگان در پاکستان و هندوستان پرچم دانمارک را آتش زدند ‏(معلوم نيست اين پرچم را از کجا گير 

33 . Jyllands-Posten 


یسا 

یها 

23 

آورده بودند؟)‏ و درخواست های هيستريک برای عذرخواهی دولت دانمارک از همه جا سر برآورد.‏ ‏(عذرخواهی 

برای چه؟ دولت دانمارک که نه کاريکاتورها را کشيده بود و نه چاپ کرده بود.‏ تنها گناه دانمارکی ها اين بود که 

در کشورشان آزادی مطبوعات هست،‏ چيزی که نزد مردم بسياری از بلاد اسلامی به سختی قابل درک است.)‏ 

روزنامه هايی در نروژ،‏ آلمان،‏ فرانسه و حتی ايالات متحده اين کاريکاتورها را به عنوان اعلام همبستگی با 

ييلاندز-‏ پُستن چاپ کردند ‏(اما مطبوعات بريتانيا به نحوی انگشت نما چنين نکردند).‏ اين هم به آتش فتنه افزود.‏ 

سفارت خانه ها و کنسولگری 

دانمارک های 

درب و 

داغان شدند،‏ کالاهای 

دانمارکی 

تحريم شدند،‏ شهروندان 

دانمارکی،‏ و به طور کلی غربيان،‏ مورد تهديد فيزيکی قرار گرفتند؛ کليساهای مسيحی پاکستان که اصلاً‏ هيچ 

دانمارک با ارتباطی 

يا اروپا 

ی طعمه نداشتند،‏ 

کنسولگری ايتاليا در بنغازی،‏ نُه نفر کشته شدند.‏ 

چيز ضوضاء پرست اند [14]. 

حريق شدند.‏ 

آشوبگران ی حمله در طی 

ليبيايی 

و آتش زدن 

34 

همان طور که جرمين گرير نوشت،‏ اين مردمان بيش از هر 

يک امام پاکستانی جايزه ای يک ميليون دلاری برای سر ‏"کاريکاتورست دانمارکی"‏ تعيين کرد 

– ظاهرا 

او نمی 

دانسته که آنها دوازده کاريکاتوريست مختلف بودند نه يکی،‏ و به احتمال قريب به يقين نمی دانسته که سه تا از 

توهين آميزترين تصاوير اين مجموعه هرگز در دانمارک منتشر نشده اند 

) 

و در ضمن،‏ معلوم نيست اين يک 

ميليون قرار است از کجا تأمين شود؟).‏ در نيجريه،‏ مسلمانان معترض به کاريکاتورهای دانمارکی چندين کلي 

مسيحيان را آتش زدند،‏ و در خيابان ها با قمه به جان مسيحيان 

‏(نيجريه ای های سياه پوست)‏ افتادند.‏ 

يک مسيحی 

را داخل يک تيوپ لاستيکی گذاشتند،‏ آن تيوپ را پر از نفت کردند و آتش زدند.‏ در بريتانيا عکس تظاهرکنندگانی 

برداشته شد که بر پلاکاردهايشان نوشته بودند 

" 

کسانی که را که به اسلام توهين می کنند سلاخی کنيد"،‏ ‏"مسخره 

کنندگان اسلام را قصابی کنيد"،‏ ‏"اروپا تاوانش را می پردازد:‏ نابودی نزديک است"‏ و،‏ ظاهراً‏ بدون اينکه طعن و 

کنايه ای در کار باشد،‏ نوشته بودند:‏ ‏"سر کسانی که می گويند اسلام دين خشنی است قطع بايد گردد."‏ 

در پس اين وقايع،‏ اَندرو مولر روزنامه نگار مصاحبه هايی با سِر اقبال سکرانی،‏ يک شيخ ‏"ميانه رو"‏ مسلمان،‏ 

انجام داد.‏ ممکن است اين جناب با استانداردهای امروزی مسلمانان ميانه رو باشد،‏ اما در مصاحبه اش با اندرو 

مولر هنوز پايبند سخنی بود که زمان صدور فتوای قتل سلمان رشدی گفت:‏ ‏"شايد مجازات مرگ برای او زيادی 

سهل و ساده باشد"‏ 

– 

اين موضع که در تقابل با منش رهبر سابق مسلمانان بريتانيا،‏ زنده ياد دکتر ذکی بَدَوی،‏ 

فضاحت بار جلوه می کرد چرا که دکتر بدوی به سلمان رشدی پيشنهاد داده بود که در خانه ی او پناه بگيرد.‏ 

سکرانی به مولر گفت که چقدر دلمشغول کاريکاتورهای دانمارکی بوده است.‏ مولر هم دلمشغول بود،‏ اما به دليلی 

متفاوت:‏ ‏"من نگران بودم که واکنش مضحک و نامتناسب در قبال چند طرح بی مزه در يک روزنامه ی گمنام 

دانمارکی می تواند مؤيد اين باشد که 

بريتانيايی 

... 

اسلام و غرب اصولاً‏ آشتی ناپذير اند."‏ از سوی ديگر،‏ سکرانی روزنامه 

را به خاطر چاپ نکردن کاريکاتورها تحسين می کرد،‏ اما مولر نظر 

غالب نشريات 

ها بريتانيايی 

34 

. Greer Germaine نويسنده و فمينيست انگليسی،‏ زاده ی استراليا،‏ که برای آزادی جنسی زنان تلاش کرده است.‏ م 


24 

را ابراز کرد که 

]" 

تجديد چاپ نکردن کاريکاتورها]‏ بيش از آنکه ناشی از حساسيت نسبت به ناخشنودی مسلمين 

باشد،‏ برای پرهيز از خرد شدن شيشه هايشان بود."‏ 

سکرانی توضيح می دهد که ‏"حرمت شخص رسول االله،‏ صل االله علی و سلّم،‏ در عالم اسلام آن قدر عميق است که 

حبّ‏ او به کلام نمی آيد.‏ اين حبّ‏ نبی،‏ ماورای محبت به والدين شما،‏ معشوقه ها يا کودکان تان است.‏ حبّ‏ نبی جزء 

ايمان است.‏ يک حکم اسلامی هم هست که مطابق آن کشيدن تصوير پيامبر حرام است."‏ چنان که مولر متوجه شده،‏ 

اين نگرش فرض را بر اين می گذارد که:‏ 

ارزش های اسلام برتر از همه ی ارزش های ديگر است – چيزی که هر مسلمانی قبول دارد.‏ مانند 

مؤمنان به هر دين ديگر،‏ که معتقدند دين شان تنها راه رستگاری،‏ درستی و روشنايی است.‏ اگر مردم 

می خواهند يک پيامبر قرن هفتمی را بيش از خانواده شان دوست بدارند،‏ به خودشان مربوط است،‏ اما 

بقيه مجبور نيستند که اين شريعت را جدی بگيرند...‏ 

البته اگر اين شريعت را جدی نگيريد و احترامات فائقه را به جا نياوريد،‏ مورد تهديد فيزيکی قرار می گيريد،‏ تهديد 

در ابعادی که پس از قرون وسطا هيچ دين ديگری بدان مبادرت نکرده است.‏ دشوار بتوان برای اين پرسش که اين 

قدر خشونت چه لزومی دارد پاسخی يافت.‏ چنان که،‏ به قول مولر ‏"اگر حق با اين دلقک ها باشد،‏ کاريکاتوريست 

ها در هر صورت به جهنم می روند – اين طور نيست؟ در اين حين،‏ اگر می خواهيد از توهين و هتاکی به خود 

مسلمانان انگشت حيرت بگزيد،‏ گزارش های عفو بين الملل درباره ی سوريه و عربستان سعودی را بخوانيد."‏ 

بسياری متوجه اين نکته شده اند که ميان واکنش هيستريک مسلمانان که مصرانه 

به خود تلقی می کنند و 

کاريکاتورهای محمد را ‏"توهين"‏ 

کاريکاتورهای کليشه ای ضديهودی که به راحتی در رسانه های عربی به چاپ می رسد 

تعارضی هست.‏ در پاکستان،‏ يک عکاس در طی يک تظاهرات عليه کاريکاتورهای دانمارکی،‏ عکس زنی را 

گرفت که بر پلاکاردش نوشته بود ‏"رحمت خدا بر هيتلر".‏ 

روزنامه های محترم ليبرال در واکنش به اين پديده ی ديوانه وار،‏ 

خشونت را تقبيح کردند و درباب آزادی بيان 

موعظه کردند.‏ اما در همان حين ‏"احترام"‏ و ‏"همدلی"‏ خود را به خاطر ‏"توهين"‏ عميق و ‏"جريحه دار شدن"‏ 

احساسات و ‏"رنجش"‏ مسلمان نيز ابراز داشتند.‏ به خاطر داشته باشيد که ‏"جريحه"‏ و ‏"رنجش"‏ مذکور ناشی از 

اعمال خشونت يا درد کشيدن واقعی هيچ کس نبوده است:‏ چيزی نبوده جز لکه های مرکب بر روزنامه ای که اگر 

برای افروختن آتش فتنه به عمد عَلَم نمی شد،‏ در خارج از دانمارک کسی اسمش را هم نمی شنيد.‏ 


25 

من موافق رنجاندن 

يا آزردن هيچ کس صرفاً‏ به قصد رنجاندن او نيستم.‏ 

تشويش من و دلنگرانی 

از امتيازات 

نامتناسبی است که در جوامع سکولار ما به مذهب اعطا می شود.‏ همه ی سياستمداران بايد به کاريکاتورهای 

تمسخرآميز از چهره هايشان عادت کنند،‏ و هيچ کس در دفاع از آنها دست به شورش نمی زند.‏ اما دين چه طرفه 

ای است که آن را سزاوار احترام استثنايی می سازد؟ به قول اچ.‏ لا 

. 

35 

مِنکِن : " ما بايد به دين اطرافيان مان احترام 

بگذاريم،‏ اما فقط بدان معنا و تا آن حد که به نظر شان در مورد زيبايی همسر و هوشمندی کودکان شان احترام می 

گذاريم."‏ 

در پرتو اين استنباط نامتوازن درباره ی احترام به دين است که من اين کتاب را عذر می نهم.‏ من عربده نمی کشم 

تا کسی را برنجانم،‏ اما بنا هم ندارم تا دستکش مخصوص بپوشم و در حمل دين ملاحظه ای بيش از ملاحظه ی 

امور ديگر به خرج دهم.‏ 

H.L. Mencken . 

35 

داشت.م 

روزنامه نگار و طنزپرداز و منتقد جنجالی آمريکايی،‏ که نقش مهم در شکل دهی رمان دهه ی 1920 آمريکا 


ی ب 

یست 

ی ا 

یوف 

ی ب 

یعن 

یسا 

یسا 

26 

فصل 2 

فرضيه ی وجود خدا 

دين يک دوران،‏ تفريح ادبیِ‏ دوران بعدی است.‏ 

رالف والدو اِمِرسان 

می توان گفت خدايی که در ‏[انجيل]‏ عهد قديم توصيف شده نامطبوع ترين شخصيت داستانی دنيا است:‏ حسود است 

و به حسادت خود افتخار می کند؛ هيولای 

انصافِ‏ کوردلی است؛ انتقامجوی خونخواری است که پاکسازی 

قومی می کند؛ زن ستيز است و از همجنس گرايان نفرت دارد؛ کودک کشی و نسل کشی و پسرکشی می کند؛ 

قدرت پرستی است که طاعون می فرستد؛ سادومازوخي 

در مکتب او بار آيند ممکن است تا پايان عمر گرفتار خوف او شوند.‏ آدم ساده 

است بدنهاد و بالهوس و ستمکار.‏ کسانی که از کودکی 

که بخت مبرا بودن از آئين يهوه 

را داشته می تواند چشم انداز روشن تری داشته باشد.‏ راندولف،‏ پسر وينستون چرچيل قصد داشت از متون مقدس 

بی خبر بماند،‏ تا اينکه همراه با اِوِلين واو و يک برادر افسر او به يک مأموريت جنگی فرستاده شد.‏ آنها برای 

ساکت کردن او بيهوده کوشيدند تا با او شرط ببندند که در ظرف دو هفته تمام انجيل را بخواند:‏ ‏"بدبختانه به نتيجه 

ی مطلوبمان نرسيديم.‏ او قبلاً‏ هرگز انجيل نخوانده بود و به طرز زننده ی از خواندن آن تحريک شده بود؛ او مدام 

با صدای بلند سؤال می کرد ‏"شرط می بندم شما نمی دانستيد که اين مزخرفات را در انجيل نوشته...‏ " يا فقط بر 

پهلوی خود می زد و قهقهه سر می داد ‏"خدايا،‏ عجب خدای گُهی!"‏ [16] تامس جفرسون – که آدم فرهيخته تری 

بود – هم نظر مشابهی داشت:‏ ‏"خدای مسيحی شخصيت مخ 

است."‏ 

دارد – ستمگر،‏ انتقام جو،‏ بالهوس و بی انصاف 

اما حمله به چنين هدف سهل و ساده ای 

ي يهوه،‏ يا بدل مسيحی بی رمق آن ‏"عي 

شخصيت 

تهوع آورتر از 

انصافی است.‏ قوت و ضعف خدا را نبايد با ضعيف ترين محک آن 

مهربانِ‏ فروتنِ‏ نجيب"‏ سنجيد.‏ ‏(برای رعايت انصاف بايد گفت که 

شيربرنجی مسيح بيشتر محصول پيروان او در عصر ويکتورياست تا عي 

ميسيز کلام 

افتاده،‏ مطيع و نيک باشند"؟ 

( 

سی.ا ف ‏.الکساندر می 

که گفت يافت توان 

‏"کودکان مسيحی 

واقعی.‏ 

بايد همگی 

آيا سخنی با رقّت 

مسيح مانند 

من کاری ندارم که ويژگی های خاص يهوه،‏ يا عيسی يا االله،‏ يا خدای هر دين ديگر،‏ 

مثل بَعل،‏ زئوس يا ووتان چيست.‏ در عوض،‏ فرضه ی وجود خدا را به به نحوی قابل دفاع تر مطرح می کنم:‏ 


یها 

یپل 

یعن 

یست 

یها 

یات 

27 

36 

يک هوش فراانسانی و فراطبيعی وجود دارد که جهان را و هر چه در آن است،‏ از جمله ما انسان ها را،‏ 

از 

روی قصد طرح کرده و آفريده است.‏ در اين کتاب،‏ من از ديدگاه خلاف اين فرضيه دفاع می کنم:‏ هر هوش 

آفريننده ای که پيچيدگی کافی برای آفرينندگی داشته باشد،‏ فقط می تواند محصول يک فرآيند پيوسته ی تکامل 

تدريجی باشد.‏ چون هوش های آفريننده در جهان تکامل يافته اند،‏ ناگزير وجودشان مقدم بر وجود خود جهان 

نيست،‏ و لذا نمی توانند مسئول طراحی جهان قلمداد شوند.‏ به اين معنا،‏ خدا يک پندار است؛ و چنان که در فصل 

بعد نشان خواهيم داد،‏ پنداری است مهلک.‏ 

چون 

فرضيه ی وجود خدا همواره بر پايه ی سنت های محلیِ‏ وحی به افراد است و نه بر پايه ی شواهد،‏ جای 

شگفتی نيست که روايت های بسيار گوناگونی دارد.‏ مورخان دين پيشرفتی را در اين روايت ها ذکر می کنند که از 

37 

جاندارانگاری ‏[انيميسم]‏ قبيله ای،‏ به چندخداباوری ] 

39 

اسکانديناوی ، تا تک خداباوری ‏[مونوتئيسم ، توحيد]‏ يهوديت و مشتقاتش ي 

38 

تئيسم [ مانند اديان يونانيان و روميان و اقوام باستانی 

مسيحيت و اسلام امتداد می يابد.‏ 

چندخداباوری 

معلوم نيست که چرا بايد گذار از چندخداباوری به تک خداباوری را پيشرفتی تعالی بخش بديهی محسوب کرد.‏ اما 

با شوخ طبعی وافر می توان حدس زد که اگر سير اين پيشرفت ادامه يابد سرانجام آخرين خدای باقيمانده هم کنار 

گذاشته می شود و به بيخدايی می رسيم 

مطرح می کند.‏ 

40 

– همان فرضی که ابن ورّاق ‏(نويسنده ی کتاب چرا مسلمان نيستم؟ 

دائرة المعارف کاتوليک به يک ضربت قلم چندخداباوری و بيخدايی را رد می کند:‏ " بيخدايی 

رسمی،‏ دُگمی متناقض است،‏ و هرگز در عمل نتوانسته نظر مساعد تعداد قابل توجهی از آدميان را جلب کند.‏ همين 

طور چندخداباوری ، که گرچه به راحتی در تصور عامه می گنجد،‏ اما هرگز نمی تواند رضايت خاطر يک 

فيلسوف را جلب کند."‏ [17] 

تک خداباوری شوني 

تا همين اواخر در قانون مؤسسات خيريه ی انگلستان و اسکاتلند مندرج بود،‏ و خيريه 

وابسته به اديان چندخدايی را از شمول تخفيف های مالي 

محروم می کرد،‏ اما به مؤسسات خيريه ای که 

اديان تک خدايی را تبليغ می کردند حال اساسی می داد و از بازرسی های سختگيرانه ی مصارف وجوه خيريه،‏ 

که بايسته ی يک دولت سکولار است،‏ چشم می پوشيد.‏ آن زمان آرزو داشتم می توانستم عضو محترمی از باهماد 

36 . intelligence 

37 . animism 

38 . polytheisms 

39 . monotheism 

40 . Ibn Warraq, author of ‘Why I am not a Muslim’ 


یات 

ي(‏ 

یات 

یوا 

یعن 

یعن 

یات 

28 

هندوان بريتانيا را وادارم تا پا پيش بگذارد و عليه اين تبعيض متفرعنانه در قبال چندخداباوری ، کارزاری مدنی 

راه بياندازد.‏ 

البته،‏ بسی بهتر آن است 

ثمرات عظيمی دارد،‏ به ويژه در آمريکا که 

که دولت همه ی تخفيف های مالي 

مبلغ پول های فارغ از مالي 

جهت حمايت ازمذاهب را کنار بگذارد.‏ اين کار 

که کليساها به جيب می زنند و صرف 

41 

فربه تر کردن تله ونجليست های پولدار می کنند سر به آسمان می زند.‏ واعظی به نام اورال رابرتز زمانی در 

تلويزيون اعلام کرد که اگر در راه خدا 8 ميليون ندهيد خودم را می کشم.‏ باورکردنی نيست،‏ ولی کلک اش قشنگ 

گرفت،‏ معاف از ماليات ! امورات رابرتز هنوز به خوبی می گذرد می گردد،‏ امورات ‏'دانشگاه اورال رابرتز'‏ در 

توسلای اوکلاهاما هم به هکذا.‏ ساختمان اين دانشگاه 250 ميليون دلار خرج برداشته،‏ که تمامش از عطايای الاهی 

خود خدا تأمين شده 

که فرموده است:‏ ‏"دانشجويان را چنان بار آور که به ندای من گوش جان سپارند،‏ به آنجا روند 

که نور من کم فروغ است،‏ جايی که ندای مرا دشوار نيوشند،‏ و شفای مرا نشناسند،‏ حتی دورترين جای زمين باشد.‏ 

تلاش آنان از تو فراتر می رود،‏ و من چنين خشنود می گردم."‏ 

وقتی خود را به جای يک مبلغ هندو می گذارم،‏ می بينم بايد پند ‏"اگر نمی توانی حريف را شکست دهی،‏ به او 

بپيوند"‏ را آويزه ی گوش کنم.‏ و بگويم چندخداباوری من در حقيقت چندخداباوری نيست بلکه تک خداباوری در 

جامه ی مبدَل است.‏ فقط يک خدا وجود دارد که همان براهمای خالق ، ويشنوی محافظ ، شي 

مخرّب،‏ و 

خدايگان زن ساراساواتی،‏ لاکسمی و پارواتی ‏(همسران براهما،‏ ويشنو و شيوا)،‏ گانِش خدای پيلتن،‏ و چند صد 

خدای ديگر است که همگی بروزات يا تجسّدات پروردگار يکتا هستند.‏ 

مسيحيان بايد از اين سفسطه بازی خوشنود شوند.‏ چرا که 

در قرون وسطا جوی های مُرَکب،‏ اگر نگوييم 

خون،‏ 

هدر داده اند تا ‏"راز"‏ تثليث را تشريح کنند،‏ و انحرافاتی مانند شرک آريوسی را سرکوب کنند.‏ آريوس اسکندرانی،‏ 

در قرن چهارم ميلادی منکر اين شد که عيسی و خدا 

بپرسيد،‏ حالا اين اصلاً‏ ي 

42 

هم-جوهر 

از جوهر يا ذات واحد)‏ بوده باشد.‏ شايد 

چی؟ ‏"جوهر"‏ چيست؟ معنای ‏"ذات"‏ دقيقاً‏ چيست؟ تنها پاسخ معقول اين است که 

‏"تقريباً‏ هيچ".‏ با اين حال اين مجادله عالم مسيحی را برای يک قرن دوپاره کرد،‏ و امپراتور کنستانتين فرمان داد 

که همه ی نسخه های کتاب آريوس را بسوزانند.‏ 

43 

الاهيات همواره چنين بوده است.‏ 

جهان مسيحی بر سر مهملات دچار تفرقه و شقاق شد 

شيوه ی – 

آيا يک خدا داريم در سه جزء يا سه خدا در يک جزء؟ دائرة المعارف کاتوليک موضوع را در خلال يک شاهکار 

استدلال الاهي 

برايمان روش می کند:‏ 

42 . consubstantial 

43 . theology 

41 

. televangelist کنايه ايست به اوانجليست هايی که مدام در تلويزيون به وعظ و تبليغ مشغول اند.‏ م 


یات 

یها 

29 

در وحدتِ‏ جوهر الوهيت،‏ سه شخص است،‏ پدر،‏ پسر و روح القدس.‏ اين سه شخص حقيقتاً‏ از هم 

متمايز هستند.‏ 

خدا نيست بلکه يک خداست."‏ 

لذا به حکم فتوای آثانازيايی : ‏"پدر خداست،‏ پسر خداست،‏ روح القدس خداست،‏ لکن سه 

انگار قضيه روشن نشده باشد،‏ که دائرة المعارف مذکور در ادامه از قديس گريگوری معجزه گر،‏ الاهيدان قرن 

سوم هم نقل می کند که:‏ 

لذا در تثليث هيچ مخلوقی نيست،‏ هيچ يک معلول ديگری نيست:‏ هيچ کدام بر بقيه افزوده نشده که گويی 

پيش تر موجود نبوده بلکه سپس تر وارد شده باشد:‏ لذا نه پدر هرگز بدون پسر بوده،‏ نه پسر بدون روح 

القدس:‏ و اين تثليث مقدس تا ابد باقی و لايتغير است.‏ 

ی نمونه 

معجزه گری جناب قديس گريگوری،‏ هرچه که بوده باشد،‏ نمی توانسته وضوح صادقانه ی کلام بوده باشد.‏ کلام او 

شاخص مغلق گويی 

مطلوب الاهيون است.‏ 

– اين الاهيات 

انسانی – از قرن هجدهم به بعد هيچ تکانی نخورده است.‏ تامس جفرسون می گفت 

" 

بر خلاف علم و ديگر شاخه های معارف 

استهزا تنها سلاحی است که 

در برابر مغلق گويی کارآيی دارد.‏ برای بررسی عقلانی ايده ها ، آن ايده ها بايد روشن و متمايز باشند؛ و تاکنون 

هيچ کس ايده ی روشنی درباره ی تثليث پيش ننهاده است.‏ هرچه بوده اجّی مجّی شارلاتان هايی بوده که خود را 

مبلغان عيسی خوانده اند."‏ و اين سخن جفرسون هم مثل اغلب سخنانش درست است.‏ 

نکته ی ديگری که نمی توانم از ذکر آن خودداری کنم،‏ اعتماد به نفس متفرعنانه ی اصحاب دين است.‏ آنان 

جزئيات ريز اموری را ذکر می کنند که نه هيچ شاهدی برايشان می آورند و نه شاهد آوردن در موردشان مقدور 

است.‏ چه بسا همين واقعيت که هيچ شاهدی برای رد يا تأييد نظرات الاهي 

در کار نيست،‏ موجب خصومت حاد 

الاهيون با کسانی می شود که نظراتشان اندکی ديگرگونه باشد.‏ اين نکته خصوصاً‏ در مورد آموزه ی تثليث بارز 

است.‏ 

جفرسون در نقد خود به کالوينيسم استهزايش را نثار آموزه ای کرد که،‏ به قول او،‏ ‏"سه خدا هست".‏ اما شاخه ای 

از مسيحيت که بيشتر با چندخداباوری لاس می زند و آن را با خدايگان بيشتر متورم می سازد مذهب کاتوليک 

است.‏ کاتوليک ها مريم باکره را هم به تثليث افزوده اند.‏ مريم کاتوليکی ‏"ملکه ی بهشت"‏ است،‏ الاهه ايست که از 

خدايگانی فقط اسم آن را کم دارد.‏ مريم کسی است که در حين عبادت درست پشت سر خدا قرار دارد.‏ پرستشگاه 

کاتوليکی هم انباشته از لشکر قديسانی است که اگر خدايچه نباشند،‏ با قدرت مداخله و تشفّی شان در حيطه ی 

تخصصی خود کاملاً‏ نقش خدايگانی دارند.‏ انجمن کاتوليک ها برای تسهيل امور مؤمنان فهرستی از 

قديس 5120 


یات 

یها 

ی ا 

ی ب 

30 

همراه با زمينه های تخصصی شان تهيه کرده است؛ 

تجاوز،‏ بی اشتهايی،‏ اسلحه فروشی،‏ نعلبندی،‏ شکسته بندی،‏ بمب سازی،‏ و 

از جمله قديسانِ‏ متخصص در امور:‏ دردهای شکمی،‏ قربانيان 

44 

مشکلات تخلّی.‏ سرود 

کُر فرشتگان 

ميزبان را هم فراموش نکنيم که در نُه مرحله تنظيم شده است:‏ سرافيان،‏ کروبيان،‏ سريرها،‏ سروران،‏ فضايل،‏ 

قدرت ها،‏ قلمروها،‏ سرفرشتگان ‏(رؤسای تمام ميزبانان)‏ و آن فرشتگان ساده ی قديمی،‏ از جمله نزديک ترين 

رفيق ما،‏ فرشته ی نگهبان که هميشه ما را می پايد.‏ 

گيرايی اسطوره شناسی کاتوليک برای من،‏ کمتر به خاطر 

هنر نازل آن،‏ و بيشتر به سبب لاقيدی سبکسرانه ای است که آئين کاتوليک در شاخ و برگ دادن به جزئي 

که خود بی مهابا ابداع کرده است.‏ 

دارد 

ما"‏ 

پاپ ژان پل دوم بيش از همه ی اسلاف اش در طی قرون و اعصار قديس کشف کرد.‏ در ضمن او علاقه ی 

خاصی به مريم باکره داشت.‏ شوق چندخداانگارانه ی وافر او هنگامی آشکارا بروز کرد که در سال 

از يک ترور نافرجام جان به در برد،‏ و نجات خود را مديون دخالت 

1981 در رُم 

45 

‏"بانوی فاتيمايی ما"‏ دانست و فرمود:‏ ‏"يک 

دست مادرانه گلوله را هدايت کرد."‏ برخی پرسيدند که که پس چرا آن مادر مهربان کاری نکرد که گلوله اصلاً‏ به 

حضرت پاپ نخورد.‏ عده ی ديگری گفتند که شايد آن تيم پزشکی 

است.‏ بوده 

که شش ساعت مشغول جراحی پاپ بودند هم 

مستحق قدری لطف باشند؛ اما چه بسا دستان آنها هم توسط آن دست مادرانه هدايت شده باشد.‏ نکته ی مربوط به 

مطلب ما اين است که به نظر پاپ نه فقط ‏"بانوی ما"‏ گلوله را هدايت کرده،‏ بلکه آن بانو مشخصاً‏ ‏"بانوی فاتيمايی 

ظاهراً‏ قديسه 

ديگرمثل بانوی 

مجوگوری 

ما،‏ بانوی 

آکتيايی 

گراباندالی ما و بانوی ناکی ما در آن موقع مشغول مأموريت های ديگری بوده اند.‏ 


زيتونی 


اقوام ديگر مانند يونانيان،‏ روميان،‏ و وايکينگ ها چگونه اين قبيل معماهای چندخداباوری را حل می کردند؟ آيا 

ونوس نام ديگر آفروديته بود،‏ يا اين دو الاهه های جداگانه ی برای عشق بودند؟ آيا ثور با چکش اش ظهوری از 

والتون بود،‏ يا خدايی جداگانه 

ميان 

بود؟ برای کی مهم است؟ زندگی کوتاه تر از آن است که آن را برای تمايز نهادن 

يک وهم از اوهام فراوان ديگر صرف کنيم.‏ من بحث از چندخداباوری را به اين سبب گشودم که متهم به 

غفلت از آن نشوم،‏ و چيز بيشتری در اين باب نخواهم گفت.‏ من همه ی خدايگان را،‏ چه چندگانه باشند و چه يگانه،‏ 

به سادگی ‏"خدا"‏ می خوانم.‏ همچنين به ملاحظه ی اينکه خدای ابراهيمی 

رَجُل فحولی است ‏(به بيان ملايم)،‏ همين 

برايش ضماير مذکر را به کار می برم.‏ الاهيدانان پيشرفته تر مدعی می شوند که خدا فاقد جنسيت است،‏ در حالی 

که الاهيدانان فمينيست چاره ی جبران 

عدالتی های تاريخی را در مؤنث شمردن خدا می دانند.‏ اما آخر يک زن 

ناموجود چه فرقی با يک مرد ناموجود دارد؟ ظاهرا در تلاقيگاه غيرواقعی و اُشکولانه ی فمنيسم و الاهيات،‏ وجود 

خصيصه ای کم فروغ تر از جنسيت است.‏ 

b و a 

. 

44 

تمام اين موارد از فهرست مذکور با حرف 

رود.م 

شروع می شوند و مؤلف خاطرنشان می کند که نمی خواهد از حرف b فراتر 

45 . Our Lady of Fatima 


31 

توجه دارم که می توان منتقدان دين را متهم کرد که از غنای زاينده ی سنت ها و جهان بينی هايی که دين خوانده 

می شوند چشم می پوشند.‏ 

46 

آثار عالمانه ی مردم شناسی،‏ از شاخه ی طلايی سِر جيمز فريز گرفته،‏ تا تبيين دين 

48 

47 

پاسکال بوير ، يا به خدا توکل می کنيم اسکات آتران ، به طرزی سرگرم کننده پديده شناسی غريب خرافات و 

مناسک را مستند کرده اند.‏ چنين کتاب هايی را بخوانيد تا از غنای ساده لوحی بشر شگفت زده شويد.‏ 

اما هدف اين کتاب شرح خرافات نيست.‏ من همه نوع فراطبيعت گرايی را تقبيح می کنم،‏ و مؤثرترين شيوه ی اين 

کار تمرکز بر نوعی فراطبعيت گرايی است که نزد خوانندگانم شناخته شده تر است 

– 

نوعی که بيش ازهمه جوامع 

ما را تهديد می کند.‏ اغلب کسانی که کتاب مرا می خوانند در سنت يکی از اين سه دين ‏"بزرگ"‏ تک خدايی 

پرورش يافته اند 

خاندان خود را 

49 

‏(البته اگر مورمونيسم را هم حساب کنيد می شود چهار تا).‏ 

همه ی اين اديان ، ابراهيم را بزر ‏ِگ 

می دانند،‏ و خوب است در ادامه ی کتاب،‏ اين خاندانِ‏ از سنت ها را مد نظر داشته باشيم.‏ 

در اين جا هم مثل هميشه خوب است که در برابر ايرادی که ناگزير به اين کتاب خواهند گرفت پيش دستی کنيم.‏ 

خواهند گفت ‏"خدايی را که داوکينز قبول ندارد من هم قبول ندارم.‏ من هم اعتقاد ندارم که پيرمردی با ريش سفيد 

دراز در آسمان نشسته باشد."‏ 

– اين 

ايراد مانند آمدن شب در پس روز،‏ قطعاً‏ پيش می آيد.‏ علم کردن چنين مردی 

به عنوان خدا يک جور حواس پرت کنی نامربوط است و به قدر درازی ريش اين مرد،‏ ملالت بار.‏ درواقع،‏ حواس 

پرت کنی اين ايراد از نامربوطی آن بدتر است.‏ ايرادگير،‏ سفاهت اين ايده را مطرح می کند تا توجه ما را از اين 

حقيقت منحرف کند که سفاهت خدای خودش هم دست کمی از سفاهت اين ايده ندارد.‏ می دانم که شما اعتقادی به 

پيرمرد ريشويی که بر فراز ابرها نشسته نداريد،‏ پس بگذاريد بيش از اين وقت مان را تلف نکنيم.‏ حمله ی من 

متوجه هيچ روايت خاصی از خدا يا خدايان نيست.‏ هدف حمله ی من خدا،‏ همه ی خدايگان و تک تک امور 

فراطبيعی است،‏ هرجا و هرگاه و هرگونه که می خواهند باشد.‏ 

46 . Sir James Frazer 

47 . Pascal Boyer 

48 . Scot Atran 

49 

. 

خانواده ای از چندين فرقه ی مسيحی که ريشه در تعاليم جوزف اسميت در حوالی سال 1830 در آمريکا دارند.‏ 


یان 

یان 

32 

تک خداباوری 

آن شرّ‏ بزرگ ناگفتی که در بطن فرهنگ ما لانه کرده تک خداباوری است.‏ 

از يک متن دوران بربريت برنز،‏ به نام عهد عتيق،‏ سه دين غيرانسانی يهوديت،‏ مسيحيت 

و اسلام 

نشأت گرفته اند.‏ اينها ادي 

آسمانی هستند.‏ 

پدرسالار–‏ خدايشان يک پدر قادر متعال است 

– 

به معنای دقيق 

خدايی که طی بيش از 

و نمايندگان مذکر زمينی اش در کشورهای مبتلا به اين اديان آسمانی 

داشته اند 

کلمه ادي 

2000 سال 

هستند 

خود 

به زنان نفرت روا 

50 

گور ويدال 

يهوديت کهن ترينِ‏ اين سه دين ابراهيمی و سَلَف بی چون و چرای 

آن دو دين ديگر است.‏ يهوديت در ابتدا آئينی 

قبيله ای بود با خدايی يگانه و سخت نامطبوع که دلمشغولی بيمارگونه ای به قيود جنسی،‏ بوی گوشت پخته،‏ 

سروَری خود بر ديگر خدايگان و سروَری قوم صحراگرد خود بر ديگر قبايل داشت.‏ در دوران اشغال فلسطين 

توسط روميان،‏ پُل تاروسی مسيحيت را فرقه ی از يهوديت شمرد که سختگيری تک خداباورانه ی آن کمتر است،‏ 

و علاوه بر قوم يهود،‏ نظری هم به باقی جهان دارد.‏ چندين قرن بعد،‏ محمد و پيروانش به تک خداباوری آشتی 

ناپذير و اصيل يهودی بازگشتند و اسلام را بر پايه ی يک کتاب مقدس جديد،‏ که قرآن باشد،‏ بنا گذاردند،‏ و يک 

ايدئولوژی قوی حامی فتح نظامی جهت گسترش ايمان را هم به ميدان آوردند.‏ مسيحيت نيز با شمشير گسترش 

يافت.‏ شمشيری که نخست امپراتور کنستانتين بر کشيد.‏ کنستانتين مسيحيت را از يک فرقه ی متفرقه به دين رسمی 

بدل کرد،‏ و 

بعدها 

صليبيون،‏ سپس تر فاتحان اسپانيايی 

ميسيونرها اين روايت فتح را ادامه دادند.‏ 

برای 

و ديگر مهاجمان و استعمارگران اروپايی 

اغلب مقاصد من می 

توان هر سه دين ابراهيمی 

همراه با 

از هم را 

تمايزناپذير انگاشت،‏ مگر اينکه خلاف اش ذکر شده باشد.‏ اما من غالباً‏ از مسيحيت مثال می زنم،‏ تنها به اين سبب 

که دست بر قضا بيشتر با اين روايت آشنايی يافته ام.‏ و اصلاً‏ به اديان ديگر مثل بوديسم و دين کنفسوسيوسی نمی 

پردازم.‏ اما بايد يادآور شوم که چرا اينها را دين نمی دانم،‏ بلکه بيشتر نظام هايی اخلاقی يا فلسفه های زندگی 

محسوب می کنم.‏ 

تعريف ساده ای را که برای شروع مبحث فرضيه ی وجود خدا مطرح کردم بايد خيلی فربه تر 

کرد تا اديان 

ابراهيمی را در برگيرد.‏ خدا نه تنها جهان را آفريده بلکه خدای شخص وار ی است که در جهان،‏ يا شايد خارج آن 

‏(حالا ‏"خارج"‏ به هر معنا که می خواهد باشد)‏ 

اشاره می کنم.‏ 

سکنا دارد،‏ و دارای خصال انسانی نامطبوعی است که به آنها 


یست 

یست 

یجا 

33 

خصال انسانی،‏ چه مطبوع و چه نامطبوع،‏ در وجود خدای دئيستیِ‏ ولتر 

51 

يا تامس پِين جايی ندارند.‏ خدای دئي 

روشنگران قرن هجدهمی در برابر آن جانی روانپريش عهد عتيق،‏ موجود بسيار محترم تری است:‏ شايستگی 

آفرينش کيهان را دارد،‏ بزرگمنشانه به امور انسانی بيعلاقه است،‏ نجيبانه از انديشه ها و آمال خصوصی ما کناره 

می گيرد،‏ و گناهان و اوراد و ادعيه مان هيچ جاذبه ای برايش ندارد.‏ خدای دئي 

، فيزيکدانی است که فيزيک را 

ختم می کند،‏ آلفا و اُمگای رياضيدانان است،‏ مَثَل اعلای طراحان است؛ اَبَرمهندسی است که قوانين و ثوابت عالم 

را وضع کرد،‏ تنظيمات ظريف را با دقت و دانش استثنايی اش انجام داد،‏ انفجاری را که امروزه بيگ بنگ می 

ناميم برنامه ريزی کرد،‏ و بعد بازنشست شد 

و ديگر هرگز کسی خبری از او نشنيد.‏ 

52 

در عصر قوّت ايمان،‏ دئيست ها را طعن و لعن می کردند،‏ انگار که فرقی با بيخدايان ندارند.‏ سوزان ژاکوبی در 

کتابش،‏ آزدانديشان:‏ تاريخ سکولاريسم آمريکايی،‏ فهرستی گرد آورده از القابی که نثار تامس پين بيچاره کردند:‏ 

‏"خزنده،‏ خوک پرواری،‏ سگ ديوانه،‏ لايعقل،‏ شپش،‏ حيوان اعظم،‏ نفهم،‏ کذّاب،‏ و البته کافر".‏ پين در تنگدستی 

مرد و رفقای سياسی سابق اش ) به استثنای جِفِرسون شريف)‏ همگی رهايش کردند،‏ چون از نظرات ضدمسيحی 

او شرمنده بودند.‏ امروزه زمانه چنان عوض شده که دئيست ها را بيشتر در تضاد با بيخدايان و در زمره ی 

خداباوران می شمارند.‏ چون آنها هم معتقداند که هوشی فراطبيعی جهان را آفريده است.‏ 

سکولاريسم،‏ آبای بنيان گذار و دينِ‏ آمريکا 

مرسوم است که می گويند آبای بنيان گزار جمهوری آمريکا دئيست بوده اند.‏ 

بودند،‏ گرچه احتجاج شده که ممکن است برجسته ترين هاشان بيخدا بوده باشند.‏ 

آنان درباب دين،‏ برای من 

بدون شک بسياری از آنها چنين 

با توجه به زمانه ی نوشته های 

شکی باقی نمی ماند که اگر آنان در زمانه ی ما می زيستند بيخدا می شدند.‏ اما 

ديدگاه های شخصی تک تک آنان درباره ی دين هرچه که بوده باشد،‏ نقطه ی اشتراک شان اين بود که همگی 

سکولاريست بودند.‏ اين بخش را با بحث سکولاريسم آغاز می کنم،‏ و با نقل قولی از سناتور بَری گُلدواتر در سال 

– 1981 

که شايد غافلگيرکننده باشد 

اين سخن . 

به روشنی 

نشان می دهد اين کانديد رياست جمهوری و اين 

قهرمان محافظه کاری آمريکايی تا چه حد حامی سنت سکولار بنيان گذاران جمهوری آمريکا است:‏ 

مردم بر سر هيچ موضعی 

استوارتر از عقايد دينی شان نيستند.‏ هنگام مجادله،‏ آدم هيچ ياوری نيرومند 

تر از عيسی مسيح،‏ يا خدا،‏ يا االله،‏ يا هرچه که اسم اين موجود متعالی را بگذاريم نمی يابد.‏ اما استفاده 

از نام خدا هم،‏ مثل استفاده از هر سلاح نيرومند ديگر،‏ بايد با 

احتياط 

انجام گيرد.‏ فرقه های مذهبی که 

51 . Thomas Paine 

52 . Susan Jacoby 

50 

Gore Vidal . 

نويسنده و مقاله نويس پرکار آمريکايی،‏ متولد 1925. 


شيدبا 

34 

در سراسر سرزمين ما فعاليت می کنند،‏ وصله ی دينی را عاقلانه به کار نمی برند.‏ آنها سعی می کنند 

سران دولت را وادار به حمايت 100 درصدی از مواضع خود کنند.‏ اگر شما در يک موضوع خاص 

اخلاقی مخالف اين گروه های مذهبی 

شان،‏ يا هر دو را از شما دريغ می کنند.‏ 

، شاکی می شوند،‏ و شما را تهديد می کنند که پول يا رأی 

راستش من از اين واعظان سياسی اين کشور به ستوه آمده ام 

چون می آيند به من می گويند که اگر می خواهی آدمی اخلاقی باشی،‏ بايد به الف،‏ ب،‏ جيم و دال 

معتقد باشی.‏ اصلاً‏ اينها فکر می کنند کی هستند؟ و چه کسی اين حق را به آنها داده که اعتقادات اخلاقی 

شان را به من تحميل کنند؟ و بيشتر از آن،‏ من از اين عصبانی هستم که به عنوان يک قانونگذار بايد 

تهديدهای گروه های دينی را تحمل کنم.‏ کسانی که فکر می کنند خدا به آنها حق داده تا در هر رأی 

گيری سنا آرای مرا کنترل کنند.‏ 

امروز به آنها هشدار می دهم:‏ اگر بخواهند عقايد اخلاقی شان را به 

نام محافظه کاری به کل آمريکاييان تحميل کنند،‏ من سنگر به سنگر با آنها خواهم جنگيد.[‏‎19‎‏]‏ 

امروزه مبلّغان دست راستی آمريکا،‏ که مضطربانه درصدد به کرسی نشاندن روايت مطلوب خود از تاريخ اند،‏ 

علاقه ی فراوانی به نظرات دينی آبای بنيانگذار آمريکا دارند.‏ اما برخلاف نظر اين مبلغان،‏ اين واقعيت که ايالات 

متحده به عنوان يک کشور مسيحی تأسيس نشد،‏ از قديم در قالب معاهده ای درج شده که با تريپولی ‏[ليبی]،‏ به سال 

1796 در زمان رياست جمهوری جورج واشينگتن مکتوب ، و به سال 

1797 

توسط جان آدامز امضا شد.‏ 

از آنجا که دولت ايالات متحده ی آمريکا به هيچ عنوان بر پايه ی دين مسيحيت تأسيس نشده؛ و هيچ 

خصومتی با قوانين،‏ آداب يا آسايش مسلمانان ندارد؛ و ايالات مذکور هرگز با هيچ ملت مسلمانی وارد 

جنگ نشده يا خصومت نورزيده،‏ طرفين اعلام می کنند که عقايد مذهبی خللی در حسن روابط فيمابين 

ايجاد نخواهد کرد.‏ 

ی جمله امروزه 

آغازين اين عبارت می 

ميان تواند 

اخلاف واشينگتن بلوا به پا کند.‏ 

اما اِد بوکنر به طرزی 

متقاعدکننده نشان داده است که اين نظر در زمان خود هيچ مخالفتی بين سياستمداران يا مردم برنيانگيخت [20]. 

اغلب به اين ناسازه اشاره کرده اند که گرچه آمريکا بر پايه ی سکولاريسم تأسيس شد،‏ اما امروزه ديندارترين 

کشور جهان مسيحی است،‏ درحالی که انگلستان،‏ که کليسايی مستقر به زعامت پادشاه مشروطه دارد،‏ از زمره ی 

بی دين ترين اين کشورهاست.‏ مدام از من می پرسند که چرا چنين است،‏ و من نمی دانم چرا.‏ به گمانم ممکن 

است که انگلستان به خاطر تاريخ مهيب خشونت های ميان مذاهب،‏ از مذهب زده شده باشد،‏ چون در انگلستان 

پروتستان ها و کاتوليک ها متناوباً‏ دست بالا يافتند و به کشتار نظام مند طرف مقابل پرداختند.‏ يک علت ديگر می 

تواند اين باشد که آمريکا کشور مهاجران است.‏ همکاری به من يادآور شد که مهاجران،‏ که از ثبات و آسودگی 

زندگی نزد خويشان خود در اروپا کنده شده بودند،‏ در خاک غريب آمريکا می توانستند کليسا را جايگزين برای 


یسا 

یاب 

یسا 

یکن 

یسا 

ز ا 

یسا 

یجا 

یسا 

یکا 

35 

کلي 

اقوام خود کنند.‏ اين ايده ی جالبی است،‏ که به پژوهش بيشتر می ارزد.‏ هيچ شکی نيست که 

محل خود را جزء مهمی از هويت خود می دانند،‏ و 

خويشاوندی را داراست.‏ 

در حقيقت 

هم کليسا 

بسياری از آمريکائيان 

برخی از ويژگی های نظام 

يک فرضيه ی ديگر هم اين است که 

اساسی 

چون آن است.‏ 

آمريکا از نظر حقوقی 

53 

مذهبی بودن آمريکا به گونه ای ناسازه وار ناشی از سکولاريسم قانون 

سکولار است،‏ دين به صورت 

يک تجارت آزاد درآمده است.‏ 

کليساهای رقيب بر سر جذب پيروان – و البته برای جلب عشريه های چاق و چله ای که پيروان به کليسا می 

دهند–‏ با هم رقابت می کنند و در اين رقابت از تمام شيوه های بازاري 

عالم تجارت بهره می گيرند.‏ ترفندی که 

برای فروش برشتوک کارآمد است به کار تبليغ خدا هم می آيد،‏ و گاهی حاصل کار به نوعی دين-شيدايی در ميان 

طبقات کم سوادتر می انجامد.‏ برخلاف آمريکا،‏ در انگلستان دين زير سايه ی کلي رسمی قرار دارد و تقريباً‏ به 

يک جور وقت گذرانی جمعی و دلپذير بدل شده ، به طوری که حيث دينی آن به سختی قابل تشخيص است 

فريزر،‏ کشيش انگلي 

ژيل . 

که مربی فلسفه در آکسفورد هم هست،‏ در مقاله ای که در گاردين نوشته،‏ سنت دين 

انگليسی را به خوبی بيان می کند.‏ عنوان فرعی مقاله ی او اين است:‏ ‏"تأسيس کلي 

بيرون رانده است،‏ اما رويکردهای پرشورتر به دين هم خطراتی دارند":‏ 

انگلستان خدا را از دين 

روزگاری کشيش انگليکن در اين مملکت نماد شخصيت داستانی انگليسی 

بود.‏ اين آدم چای نوش،‏ با 

غرابتی دلپذير،‏ با کفش هايی برق انداخته و رفتار موقر،‏ نشانگر دينی بود که بی دينان را پريشان نمی 

کرد.‏ چنين آدمی مشقت اگزيستانسيال 

نمی کشيد يا گريبان شما را نمی گرفت تا بداند که رستگار شده ايد 

يا نه،‏ و هرگز هم از فراز منبر به نام قادر متعال جنگ صليبی راه نمی انداخت يا بمب کنار جاده ای 

نمی گذاشت.‏ 

‏(همان طرحواره ای 

پايان 

‏"کشيش ما"‏ ی بنجامَن که در ابتدای فصل 1 نقل کردم.)‏ فريز مطلب خود را چنين ادامه 

می دهد که ‏"اين کشيش مطبوع شهرستانی،‏ قشر وسيعی از انگليسی ها را در برابر مسيحيت واکسينه کرد."‏ او در 

مقاله اش از روند متأخرتری در کلي 

بگيرد.‏ آخرين جمله ی او هشدار دهنده است:‏ 

کلي 

" 

رسمی احضار کنيم،‏ جنّی که قرن ها در اين چراغ خفته بوده است.‏ 

انگلستان شِکوه می کند که مجدداً‏ می خواهد دين را جدی تر 

نگرانی اينجاست که جنّ‏ تعصب دين انگليسی را از چراغ 

امروزه جنّ‏ تعصب دينی در همه جای آمري 

پرسه می زند.‏ 

و اگر آبای بنيان 

گذار بودند از آن وحشت می 

کردند.‏ چه ناسازه را بپذيريم و قانون اساسی سکولار را مسئول وضع فعلی آمريکا بدانيم و چه نه،‏ روشن است که 

بنيان گذاران آمريکا سکولارهايی بودند که به بيرون نگه داشتن دين ازعرصه ی سياست باور داشتند.‏ آنها را می 

53 . paradoxical 


زچن 

یاب 

یحت 

36 

توان کاملاً‏ همسو با کسانی دانست که،‏ مثلاً‏ ، به نمايش متفرعنانه ی ده فرمان جلو اماکن عمومی دولتی معترض 

اند.‏ با اين حال 

جالب است قدری بررسی کنيم که آيا عقايد حداقل برخی از بنيانگذاران آمريکا ورای دئيسم نبوده 

است؟ آيا ممکن نيست بعضی از آنها لاادری 

فرقی با آنچه که امروزه اگنوستيسيم 

يا حتی بيخدای تمام عياری بوده باشد؟ قطعه ی زير از جفرسون هيچ 

‏[لاادری گری]‏ می خوانيم ندارد:‏ 

سخن گفتن از وجود غيرمادی سخن گفتن از هيچ است.‏ گفتن اينکه روح آدمی،‏ فرشتگان و خدا 

غيرمادی هستند،‏ بدان معناست که هيچ اند.‏ به عبارتی خدا يا فرشته يا روح و جود ندارد.‏ من نمی توانم 

طور ديگری استدلال کنم...‏ مگر اينکه به مغاک بی انتهای وهم و خيال فروغلتم.‏ من متقاعد و کاملاً‏ 

مشغول به امور موجود هستم،‏ بی آنکه خود را با چيزهايی که ممکن است باشند،‏ اما من هيچ شاهدی بر 

بودن شان ندارم،‏ عذاب يا شکنجه دهم.‏ 

کريستوفر هي 

54 

، در زندگينامه ی 

بوده باشد،‏ حتی آن موقع که بيخدا بودن بسی سخت تر بود:‏ 

تامس جفرسون:‏ مؤلف آمريکا،‏ می نويسد که ممکن است جفرسون بيخدا 

بايد قضاوت بيخدا بودن يا نبودن او 

را معوّق بگذاريم،‏ چون او در طی حيات سياسی اش مجبور به 

رعايت ملاحظاتی بود.‏ اما در همان حين هم،‏ به سال 1787، در نامه ای به خواهرزاده اش پيتر کار 

نوشت که نبايد به خاطر ترس از نتيجه ی پرسشگری،‏ از پرسيدن باز ايستاد.‏ ‏"اگر پرسشگری به اين 

باور منجر شد که خدايی وجود ندارد،‏ پيامد اين فضيلت را در آسودگی و آسايش می ي 

به ديگران را که کوشش ات به تو ارزانی خواهد داشت."‏ 

در عشق ، و 

من توصيه ی ديگر جفرسون را،‏ باز هم در نامه به پيتر کار،‏ تأمل برانگيز می يابم:‏ 

ترس ناشی از پيشداوری چاکرانه را از خود بران.‏ اين ترس اذهان ضعيف را به کرنشی دون وا می 

دارد.‏ خرد را بر صدر بنشان،‏ و در باب هر امر و عقيده ی به محکمه ی خرد رجوع کن.‏ 

با 

جسارت وجود خدا را به پرسش بگير؛ چرا که اگر خدايی باشد،‏ بايد خرد را بيش از ترس کورکورانه 

ارج نهد.‏ 

برخی سخنان جفرسون مانند ‏"مسيحيت منحرف ترين نظامی است که به آدمی عرضه شده"‏ هم با دئيسم سازگارند 

و هم با بيخدايی.‏ لحن ضدروحانی جيمز مَديسون به همين قوت است:‏ " قريب پانزده قرن می شود که نظام قضايی 

54 . Christopher Hichens 


یعن 

ي"‏ 

یکا 

37 

مسيحی مستقر بوده است.‏ حاصل اش چه بوده؟ کم و بيش همه جا شاهد تفاخر و تن آسايی روحانيون و جهالت و 

چاکرمأبی عوام هستيم؛ و نزد اين هر دو خرافات،‏ تعصب و تهديد."‏ و همين نکته در مورد بنجامين فرانکلين نيز 

صدق می کند که گفته 

‏"فانوس دريايی 

مفيدتر از کليساست"‏ و همچنين جان آدامز:‏ ‏"اين جهان بهترين جهان ممکن 

می شد،‏ اگر دينی در آن نبود."‏ آدامز خطابه های شديداللحن درخشانی عليه مسيحيت داشت:‏ " در نظر من دين 

مسيحی وحی بوده و هست.‏ اما چه شده که با ميليون ها افسانه،‏ روايت،‏ اسطوره آميخته که آن را خونبار ترين دين 

عالم ساخته اند؟ 

" 

و در جايی ديگر،‏ آدامز در نامه ای به جفرسون،‏ نوشت:‏ 

نمونه ی تاريخی سوءاستفاده از رنج ، ي 

موتورِ‏ رنج،‏ چه فجايعی به بار آورده است!"‏ 

" 

من هنگام انديشيدن به مهلک ترين 

از انديشه ی صليب ، دچار اشمئزاز می شوم.‏ ملاحظه کنيد که اين 

جفرسون و همکاران اش چه خداباور بوده باشند،‏ چه دئيست،‏ چه لاادری يا بيخدا ، درهرحال سکولاريست های 

دوآتشه ای بودند که باور داشتند که عقايد دينی يک پرزيدنت،‏ يا فقدان چنين عقايدی،‏ کاملاً‏ به خودش مربوط است.‏ 

همگی آبای بنيانگزار،‏ عقايد دينی شخصی شان هرچه که بوده باشد،‏ از خواندن پاسخ جرج بوش پدر به رابرت 

شِرمانِ‏ روزنامه نگار مات و مبهوت می شدند.‏ هنگامی که شِرمان از بوش پرسيد که آيا او بيخدايان آمريکايی را 

دارای حيثيت برابر شهروندی و ميهن دوست می داند،‏ او جواب داد:‏ ‏"نه،‏ من مطمئن نيستم که بتوان بيخدايان را 

شهروند محسوب کرد،‏ و مطمئن هم نيستم که بتوان آنها را ميهن دوست خواند."‏ [22] به فرض اينکه گزارش 

شِرمان دقيق بوده باشد ‏(متأسفانه او نه از ضبط صوت استفاده کرده بود و نه هيچ روزنامه ی ديگری همين مطلب 

را همزمان انتشار داد)،‏ بکوشيد 

آزمايش برای 

به جای 

‏"بيخدايان "، 

را ‏"سياهان"‏ يا ‏"مسلمانان"‏ يا هوديان"‏ 

بگذاريد.‏ اين آزمايش ميزان پيشداوری منفی و تبعيضی را که امروزه بيخدايان آمريکايی متحمّل می شوند به دست 

مقاله می دهد.‏ 

تکان دهنده ای 

از 

55 

ی ناتالی آنژيير در نيويورک تايمز،‏ با عنوان ‏"اعترافات يک بيخدای تنها"‏ توصيف غمناک و 

احساس انزوای 

يک بيخدا در آمري 

امروز است 

انزوای اما [23]. 

بيخدايان آمريکايی،‏ 

توهمی است که از ديرباز با پيشداوری شکل گرفته است.‏ بيخدايان آمريکا بيشتر آنی هستند که اغلب مردم گمان 

می کنند.‏ 

چنان که در پيشگفتار ذکر کردم،‏ بيخدايان آمريکايی بسيار 

از يهوديان مذهبی پرشمارتر اند،‏ با اين حال 

نفوذ قاطع لابی يهودی در واشينگتن شهره ی خاص و عام است.‏ اگر بيخدايان خود را به خوبی سازماندهی کنند به 

∗ 

کجا می توانند برسند؟ 

ديويد ميلز،‏ در کتاب تحسين برانگيزش 

کاريکاتوری 

غيرواقعی 

دنيای 

56 

بيخدا 

از تعصب پليس محسوب می 

داستانی نقل می کند که اگر ندانيد واقعی است،‏ آن را 

مسيحی ی شفادهنده يک کنيد:‏ 

که هر ساله با 

‏"صليب 

جادويی"‏ اش به شهر محل اقامت ميلز می آيد.‏ اين شفادهنده مثلاً‏ بيماران قندی را تشويق می کند که انسولين 

55 . Natalie Angier 

Free Inquiry 

: ( Free Inquiry26:3, 2006, 16-17 

∗ 

اين نکته را به قوت بيان کرده است ‏(در مقاله ای با عنوان ‏"لحظه ی سرنوشت ساز سکولاريسم"‏ 

تام فلين،‏ ويراستار 

اگر ما بيخدايان تنها و منکوب شده هستيم،‏ فقط بايد خودمان را سرزنش کنيم.‏ از حيث تعداد،‏ 

ما قوی هستيم.‏ بياييد نيروهايمان را روی هم بگذاريم.‏ " 


یون 

38 

پليس 

هايشان را دور بياندازند و يا به بيماران سرطانی می گويد که شيمی درمانی را کنار بگذارند و به جای آن برای 

درمان معجزه آسای خود دست به دعا بردارند.‏ ميلز تصميم می گيرد که برای آگاه سازی مردم تظاهراتی مسالمت 

آميز ترتيب دهد.‏ اما اشتباهی که می کند اين است که به اداره ی پليس می رود و قصدش را مطرح می کند تا از 

بخواهد 

که از تظاهرکنندگان 

در برابر حملات احتمالی 

طرفداران آن شفادهنده 

حمايت کند.‏ 

پليسی که با او مواجه می شود می پرسد ‏"حالا شما می خواهيد به نفع او تظاهرات کنيد يا عليه او؟"‏ 

نخستين افسر 

وقتی که ميلز 

پاسخ می دهد ‏"عليه او"،‏ افسر می گويد که خودش تصميم دارد شخصاً‏ در تظاهرات حاضر شود و وقتی ميلز از 

جلويش می گذرد به رويش تف بياندازد.‏ 

ميلز تصميم می گيرد بخت اش را با افسر پليس ديگری آزمايش کند.‏ آن يکی هم 

می گويد اگر هر کدام از حاميان 

آن شفادهنده با خشونت با ميلز روبرو شوند،‏ او ميلز را به جرم ‏"تلاش برای مداخله در کار خدا"‏ بازداشت می 

کند.‏ ميلز به خانه برمی گردد و می کوشد با اداره ی مرکزی پليس تماس بگيرد،‏ به اميد اينکه درجه داری را 

موافق خود بيابد.‏ عاقبت او را به گروهبانی وصل می کنند که می گويد 

خواهد از 

يک بيخدای 

لعنتی 

محافظت کند."‏ 

ظاهراً‏ اين اداره 

ی 

" 

پليس کمبود 

لعنت بر تو مرتيکه،‏ هيچ پليسی نمی 

داشته،‏ و فحش 

همينطور 

کمبود 

مهربانی بشری و حس مسئوليت.‏ ميلز نقل می کند که آن روز با هفت يا هشت پليس صحبت کرده،‏ اما نه تنها هيچ 

کدام کمکی نکردند،‏ بلکه بيشترشان او را صراحتاً‏ تهديد به خشونت کردند.‏ 

حکايت های اين قضاوت های تبعيض آميز درباره ی بيخدايان فراوان اند.‏ مارگرت دا 

فيلادلفيا،‏ پرونده ی منظمی از اين موارد را جمع آوری می کند 

.[24] 

57 

، از انجمن آزادانديشان 

بانک اطلاعاتی او شامل حوادث درون 

اجتماعات،‏ مدارس،‏ محل های کار،‏ رسانه ها،‏ خانواده و دولت است و نمونه هايی از اذيت و آزار،‏ اخراج از کار،‏ 

عاق والدين،‏ و حتی قتل را در برمی گيرد 

.[25] 

بر پايه ی شواهد مستند داونی 

از نفرت و سوءتفاهم نسبت به 

بيخدايان،‏ به راحتی می توان پذيرفت که پيروزی يک بيخدای صادق آمريکايی در انتخابات عمومی عملاً‏ ناممکن 

است.‏ مجلس نمايندگان آمريکا 435 عضو و مجلس سنا 100 عضو دارد.‏ به فرض اينکه اکثريت اين 

535 نماينده 

نمونه های تحصيل کرده ای از جمعيت اين کشور باشند،‏ تعداد قابل توجهی از آنان بايد به لحاظ آماری ناگزير 

بيخدا باشند.‏ پس آنها يا دروغ گفته اند و يا اعتقادات واقعی خود را مخفی کرده اند که توانسته اند انتخاب شوند.‏ اما 

با توجه به رأی دهندگانی که نامزدها بايد متقاعدشان کنند،‏ چه کسی می تواند آنها را سرزنش کند؟ اين نکته کاملاً‏ 

پذيرفته شده است که اذعان يک نامزد رياست جمهوری به بيخدايی،‏ به 

منزله ی خودکشی سياسی آنی اوست.‏ 

اين واقعيت ها درباره 

ی 

حال و هوای 

سياسی 

امروز آمريکا،‏ و 

پيامدهای 

آن،‏ می 

توانست موجب وحشت 

جفرسون،‏ واشينگتن،‏ مَديسون،‏ آدامز و همه ی رفقای آنها شود.‏ آنها چه بيخدا بودند،‏ چه لاادری،‏ چه دئيست و چه 

56 . Atheist Universe, David Mills 

57 . Margaret Downey 


یست 

یکل 

39 

مسيحی،‏ از حاکميت دين سالاران ابتدای قرن 

21 

بر واشينگتن مشمئز می شدند.‏ درعوض آنها آبای بنيان گذار 

سکولاريست هند پسا-استعمار را می ستودند،‏ به ويژه گاندی مذهبی را ‏(که می گفت ‏"من هندو هستم،‏ مسلمانم،‏ 

يهودی هستم،‏ مسيحی هستم و بودايی")‏ و نهروی بيخدا را که می گفت:‏ 

من با مشاهده ی آنچه که دين خوانده می شود،‏ هر دين سازمان يافته در هندوستان و جاهای ديگر 

وحشت می کنم.‏ من مکرراً‏ آن را نکوهش کرده ام و آرزو کرده ام که کاش می شد اين منظره را کاملاً‏ 

پاک کرد.‏ 

اين اديان 

تقريباً‏ هميشه حامی عقايد و واکنش های کورکورانه،‏ تعصب و حمق،‏ خرافات،‏ 

استثمار و حفظ سروری گروه های بهره کش بوده اند.‏ 

تعريف نهرو از هندِ‏ سکولارِ‏ مورد نظر گاندی ) که اگر تحقق نيافته بود،‏ کشور غرق در خونريزی بين مذاهب 

می شد)‏ درست پژواک ايده های خود جفرسون است:‏ 

ما از يک هند سکولار سخن می گوييم...‏ برخی فکر می کنند که اين خلاف دين است.‏ اين فکر مسلماً‏ 

نادرست است.‏ سکولار بودن به اين معناست که حکومت برای تمام مذاهب احترام يکسان قائل است و 

به آنها بخت برابر می دهد؛ مدارای مذهبی در هندوستان سنتی ديرينه دارد...‏ در سرزمينی مثل هند،‏ که 

اديان و مذاهب بسيارند،‏ ناسيوناليسم جز بر پايه ی سکولاريته شکل نمی گيرد.‏ [26] 

خدای دئي 

مسلماً‏ نسبت به آن هيولای انجيل پيشرفتی محسوب می شود.‏ اما متأسفانه بخت وجود آن چندان بيش 

از خدای انجيلی نيست.‏ فرضيه ی وجود 

∗ 

خدا در تمام صور خود غيرضروری است.‏ قوانين احتمالات هم تقريباً‏ 

بطلان اين فرضيه را نشان می دهند.‏ پس از وارسی به اصطلاح براهين وجود خدا در فصل 

،3 

دوباره در فصل 

4 

به اين مطلب بازخواهم گشت.‏ در اين ميان،‏ به لاادری گری می پردازم و به اين انگاره ی خطا که پرسش از 

وجود يا عدم وجود خدا فراسوی مرزهای علم است.‏ 

آن مسيحی قوی هي 

مکتومی برای بيخدايان قائل بود.‏ 

فقر لاادری گری 

که از بالای منبر نمازخانه ی قديمی مدرسه با شور و شوق ما را موعظه می کرد،‏ حرمت 

به نظر او بيخدايان 

دست کم جسارت ابراز عقايد مخبّط خود را دارند.‏ واعظ ما 

∗ 

هنگامی که ناپلئون از لاپلاس،‏ رياضيدان مشهور،‏ پرسيد که چگونه توانسته کتابش را بدون ذکری از خدا بنويسد،‏ لاپلاس جواب داد:‏ 

‏"آقا،‏ من به اين فرضيه نيازی ندارم."‏ 


به"‏ 

ی ب 

یاب 

یقت 

40 

اما اصلاً‏ تحمل لاادريان را نداشت چون 

به نظر او لاادريان 

آدم هايی ضعيف النفس،‏ احساساتی،‏ آب دوغ خياری،‏ 

هرزه و هُرهُری هستند.‏ تا حدی حق با او بود،‏ گرچه دلايل اش کاملاً‏ غلط بودند.‏ به همان سياق،‏ به گفته ی کوئنتن 

59 

58 

دولا بُدوير ، هيو روس ويليامسون که مورخی کاتوليک بود،‏ مؤمنان کاتوليک معتقد و نيز به بيخدايان 

معتقد احترام می گذاشت.اما تحقير خود را نثار هرهری مسلک های ميانه گير و 

ميانه ی اين ميدان معلق و وارو می زنند."[‏‎27‎‏]‏ 

جربزه ای 

می کرد که در 

هيچ اشکالی ندارد که وقتی شواهدی له يا عليه يک مدعا نداريم،‏ لاادری گری پيشه کنيم.‏ در اين حالت لاادری 

گری موضع بخردانه ای است.‏ وقتی از کارل ساگان پرسيدند که آيا در جهان های ديگر حيات وجود دارد،‏ با 

افتخار جواب داد که در اين مورد لاادری ‏[اگنوستيک]‏ است.‏ وقتی ساگان از پاسخ گويی قاطعانه امتناع کرد،‏ 

مصاحبه گر باز 

به او اصرار کرد که ‏"توی دل"‏ تان در اين باره چه فکر می کنيد.‏ و ساگان پاسخی فراموش 

نشدنی داد:‏ ‏"اما من سعی نمی کنم با دلم فکر کنم.‏ کافی است که تا زمان حصول شواهد،‏ داوری را به تعويق 

بياندازيم."‏ [28] بحث وجود حيات فرازمينی همچنان گشوده است.‏ هر دو طرف اين بحث می توانند استدلال های 

خوبی اقامه می کنند،‏ اما با شواهد فعلی،‏ فقط می توان احتمالات حامی هر يک از طرفين بحث را قدری سبک 

سنگين کرد.‏ 

در بسياری از پرسش های علمی،‏ لاادری گری موضع 

انقراض جانوران در پايان عصر پرميان 

مناسب است؛ مثلاً‏ در اين باره که علت 

‏(که بزرگ ترين انقراض جمعی در تاريخ فسلی است)‏ چه بوده،‏ پاسخ می 

تواند برخورد يک شهاب سنگ بوده باشد،‏ حادثه ای که در پرتو شواهد فعلی،‏ می توان گفت به احتمال قوی علت 

انقراض دايناسورها بوده،‏ اما ممکن است علت 

پايان 

عصر پرميان،‏ حادثه ی ديگری يا ترکيبی از حوادث ديگر 

بوده باشد.‏ در مورد علل هر دوی اين انقراض ها لاادری گری بخردانه است.‏ اما درباره ی پرسش از وجود خدا 

چه؟ آيا بايد درمورد خدا هم لاادری باشيم؟ برخی با قطعيت گفته اند بله،‏ و اغلب با لحنی گفته اند که زيادی مطمئن 

می نمايد.‏ آيا حق با آنهاست؟ 

بحث خود را با تمايز نهادن ميان دو نوع لاادری گری آغاز می کنم.‏ نخست لاادری گری موقتی در عمل يا 

TAP 60 است.‏ 

شواهدی برای دستي 

اين قسم ميانه گيری هنگامی معقول است که يک پاسخ قاطع و مشخص وجود داشته باشد،‏ اما هنوز 

به آن پاسخ نداشته باشيم ‏(يا شواهد مفهوم نشده باشند،‏ يا به قدر کافی وقت برای ملاحظه ی 

شواهد نباشد و الخ).‏ مثلاً‏ در پرسش از علت انقراض پِرميان،‏ 

هست و اميد داريم که روزی آن را بدانيم،‏ گرچه در حال حاضر نمی دانيم.‏ 

TAP موضع 

بخردانه ای است.‏ چون حقي 

58 . Quentin de la Bedoyere 

59 . Hugh Ross Williamson 

60 . Temporary Agnosticism in Practice 


یاب 

یحت 

ی ب یعن 

یها 

41 

اما يک قسم عميقاً‏ چاره ناپذير ديگر از لاادری گری هم هست،‏ که من آن را PAP ‏(مخفف لادری گری دائمی 

61 

اصولی ( می نامم.‏ لاادری گيری PAP برای پرسش هايی مناسب است که هر قدر شواهد گرد آوريم نمی توانيم 

پاسخی برايشان بيابيم،‏ چون اصولاً‏ شواهدی برشان مترتب نيست.‏ اين پرسش ها در سپهری متفاوت،‏ يا در بُعدی 

ديگر سير می کنند که فراسوی حيطه ی شواهد قابل دستي 

است.‏ يک نمونه ی اين پرسش ها،‏ آن لطيفه ی قديمی 

فلسفی است که می گويد:‏ آيا تو هم مثل من قرمز می بينی؟ شايد آنچه برای تو قرمز می نمايد برای من سبز باشد يا 

اصلاً‏ رنگی باشد که در خيال من هم نمی گنجد.‏ فيلسوفان اين پرسش را از زمره ی پرسش هايی می دانند که 

هرگز پاسخی ندارد.‏ هر قدر هم که شواهد جديد فراهم کنيم پاسخ اين پرسش را به ما نمی دهند.‏ و برخی از 

دانشمندان و ديگر روشنفکران هم – به نظرم زيادی مشتاقانه – معتقداند که پرسش وجود خدا هم به اين مقوله ی تا 

ابد دست نيافتنیِ‏ PAP تعلق دارد.‏ چنان که خواهيم ديد،‏ با اين ديدگاه اغلب به نحو غيرمنطقی قياس می کنند که 

احتمال درستی فرضيه ی وجود خدا و فرضيه ی عدم وجود خدا دقيقاً‏ يکسان است.‏ من طرفدار ديدگاهی کاملاً‏ 

مخالف هستم:‏ به نظر من لاادری گری درباره ی وجود خدا کاملاً‏ به مقوله ی لاادری گری موقتی يا 

TAP تعلق 

دارد.‏ چه خدا موجود باشد و چه نباشد.‏ وجود يا عدم وجود خدا يک پرسش علمی است؛ ممکن است روزی پاسخ 

اش را بدانيم،‏ و در اين حين می توانيم با قوت در مورد احتمال وجود خدا اظهار نظر کنيم.‏ 

در تاريخ انديشه ها،‏ نمونه هايی از پاسخگويی به پرسشهايی را می يابيم که قبلاً‏ فراسوی مرزهای دانش محسوب 

می شدند.‏ 

62 

آگوست کُنت ، فيلسوف مشهور فرانسوی،‏ به سال 1835 درباره ی ستارگان نوشت:‏ ‏"ما هرگز،‏ به هيچ 

طريقی،‏ نخواهيم توانست 

کُنه ستارگان را پژوهش کنيم،‏ و ترکيبات شيميايی 

و ساختار کانی شان را بشناسيم."‏ 

پيش از اينکه کُنت اين کلمات را بنويسد،‏ فراونهوفر با طيف نگارش شروع به تحليل ترکيب شيميايی 

کرده بود.‏ امروزه طيف نگاران با تحليل 

کرد 

شيميايی 

خورشيد 

دقيق از ترکيب دوردست ترين ستارگان،‏ کُنت را بهت زده 

می کنند [29]. از لاادری گری اخترشناسانه ی کُنت که بگذريم،‏ اين حکايت هشداردهنده،‏ دست کم ما را وا می 

دارد تا بی پروا حکم به صحت لاادری گری ‏[اگنوستيسيم]‏ ابدی نکنيم.‏ با اين حال،‏ هنگامی که نوبت به خدا می 

رسد،‏ فيلسوفان و دانشمندان فراوانی چنين می کنند.‏ توماس هاکسلی مبدع واژه ی اگنوستيک،‏ 

.[30] 

پيش از همه چنين 

هاکسلی معنای واژه ی ابداعی خود ‏[اگنوستيک]‏ را در پاسخ حملاتی که به آن شد تشريح کرد.‏ 

والس،رئيس کالج پادشاهی لندن،‏ تحقير خود را چنين نثار ‏"اگنوستيسيم جبونانه"‏ ی هاکسلی کرد:‏ 

عاليجناب دکتر 

63 

او می تواند خود را اگنوستيک بخواند؛ اما تسميه ی اصلی او اسمی قديمی تر است:‏ او کافر است،‏ 

ي ايمان است.‏ شايد واژه ی کافر طنين نامطبوعی داشته باشد.‏ شايد او مجبور بوده نام جديدی 

61 .Permanent Agnosticism in Principle 

62 .Auguste Comte 

63 . infidel 


دي[‏ 

یعن 

یدت 

یدت 

یعل 

42 

اختيار 

کند.‏ برای آدم پسنديده نيست،‏ و نبايد پسنديده باشد،‏ که صاف و پوست کنده بگويد که به عيسی 

مسيح اعتقاد ندارد.‏ 

اما هاکسلی آدمی نبود که چنين تحقيری را بر خود روا دارد.‏ و پاسخ او در سال 1889 به همان چزّانندگی بود که 

از او انتظار داريم ‏(گرچه هرگز از طريق ادب خارج نشد:‏ اين بولداگ داروين،‏ دندان های خود را در مکتب طعن 

و کنايه 

ی ويکتوريايی 

تيز کرده بود).‏ سرانجام پس از اينکه حق دکتر والس را کف دستش گذاشت،‏ به واژه ی 

‏"اگنوستيک"‏ پرداخت و شرح داد که چگونه به اگنوستيسيسم رسيده است.‏ او ياد آور شد که>‏ 

گران]‏ يقين داشتند که به قسمی ‏"گنوسيس"‏ ‏[شناخت]‏ رسيده اند 

ي – 

کم و بيش با موفقيت مسئله 

ی هستی را گشوده اند؛ در حالی که من يقين داشتم که چنان شناختی ندارم،‏ و اعتقاد قوی داشتم که اين 

مسئله ناگشودنی است.‏ و همنوا با هيوم و کانت،‏ نمی توانستم مغرورانه بيانديشم که به زودی به چنان 

شناختی نائل خواهم شد...‏ پس لختی انديشيدم،‏ و به نگرشی رسيدم که عنوان مناسب آن ‏"اگنوستيک"‏ 

است.‏ 

در ادامه ی اين سخنرانی،‏ هاکسلی توضيح می دهد که اگنوستيک ها هيچ نظام عقي 

نفياً‏ و چه اثباتًا.‏ 

‏[درباره ی 

دين]‏ ندارند،‏ چه 

در حقيقت اگنوستيسيم يک نظام عقي 

نيست،‏ اما روشی است که به اصل واحدی درباب دين تکيه 

دارد...‏ به نحو ايجابی،‏ اين اصل را می توان چنين بيان کرد:‏ در امور عقلانی تا آنجايی که عقلت تو را 

می برد،‏ بی هيچ ملاحظه ای با آن همراه شو.‏ و به نحو سلبی:‏ در امور عقلانی وانمود نکن که نتايج 

اثبات نشده يا اثبات نشدنی قطعيت دارند.‏ به همين خاطر من به مسلک اگنوستيک گرويدم،‏ که می گويد 

اگر آدمی کل نگر و استوار باشد نبايد از رويارويی با جهان شرمگين شود،‏ آينده هرچه که می خواهد 

باشد.‏ 

اين سخنان از ديد يک دانشمند حکيمانه می آيند و هيچ کس کوچک ترين ايرادی به هاکسلی نمی گيرد.‏ اما ظاهراً‏ 

هاکسلی در بحث ناممکنی مطلق اثبات يا رد وجود خدا،‏ از سايه روشن های احتمالات چشم می پوشد.‏ اينکه ما 

نتوانيم وجود چيزی را اثبات يا رد کنيم،‏ وجود يا عدم آن را 

السويه نمی کند.‏ فکر نمی کنم هاکسلی با اين 

اصل مخالفت می کرد،‏ و به گمانم موقعی هم که مخالف اين نکته می نمود معلق وارو ميزد تا با قبول يک موضع،‏ 

موضع ديگرش را حفظ کند.‏ چنين تلاشی گاهی از همه ی ما سر می زند.‏ 


یها 

نيي 

یعن 

43 

برخلاف هاکسلی،‏ پيش نهاده ی من اين است که فرضيه ی وجود خدا يک فرضيه ی علمی مثل همه ی فرضيه 

ديگر است.‏ حتی اگر آزمودن آن در عمل دشوار باشد،‏ متعلق به همان جعبه ی TAP يا مقوله ی پرسش های 

موقتی است،‏ درست مثل فرضيات مربوط به انقراض جانوران دوران های پرميان و کرتاسه.‏ پرسش وجود يا عدم 

وجود خدا،‏ پرسش از يک فکت علمی درباره ی عالم است،‏ که اگر پاسخ اش در عمل يافت نشدنی باشد،‏ در اصل 

يافت شدنی است.‏ اگر خدا وجود داشت و می خواست وجودش را آشکار کند،‏ می توانست برهانی قاطع به نفع خود 

ارائه دهد.‏ و حتی اگر وجود يا عدم وجود خدا هيچ گاه با قطعيت اثبات يا رد نشود،‏ با شواهد در دست و استدلال 

می توان احتمالی بعيد از 50 درصد را تخمين زد.‏ 

پس بگذاريد ايده ی طيف احتمالات را جدی بگيريم و داوری آدمی درباره ی وجود خدا را در اين طيف ميان دو 

حدّ‏ متضاد قطعيت بگذاريم.‏ اين طيف پيوسته است،‏ اما می توان آن را به هفت بخش تقسيم بندی کرد.‏ 

خداباوری قوی.‏ احتمال 100 درصدی وجود خدا،‏ به قول کارل گوستاو 

دانم"‏ 

پا 

احتمال بسيار قوی اما کمتر از 

100 درصد.‏ 

خدا باور دارم و زندگانی ام را بر پايه ی اين باور پی می گيرم."‏ 

64 

يونگ ‏"من باور ندارم،‏ می 

خداباوری در عمل.‏ ‏"من به قطع نمی دانم،‏ اما قوياً‏ به وجود 

احتمال بالای 50 درصد اما نه خيلی بالا.‏ به لحاظ فنی لاادری اما مايل به خداباوری.‏ ‏"من خيلی نامطمئن 

هستم،‏ اما مايل ام به خدا باور داشته باشم."‏ 

دقيقاً‏ 50 درصد.‏ لاادری گری کاملاً‏ بيطرفانه.‏ ‏"احتمالات وجود يا عدم وجود خدا کاملاً‏ برابر اند."‏ 

تر از 50 درصد،‏ اما نه خيلی پايين تر.‏ به لحاظ فنی لاادری اما مايل به بيخدايی.‏ ‏"نمی دانم خدا 

وجود دارد يا نه اما متمايل به شکاکيت هستم."‏ 

احتمال خيلی پايين،‏ اما بيش از صفر.‏ بيخدايی در عمل.‏ ‏"نمی توانم قطعاً‏ بگويم خدا نيست اما فکر می کنم 

که وجود خدا خيلی بعيد است،‏ و زندگی ام را بر پايه ی نبودن اش پی می گيرم.‏ 

بيخدايی قوی.‏ ‏"می دانم که خدايی نيست،‏ به همان قطعيتی که يونگ ‏'می داند'‏ که خدايی هست."‏ 

.1 

.2 

.3 

.4 

.5 

.6 

.7 

برای من جای شگفتی خواهد بود اگر ببينم که که عده ی زيادی در مقوله ی 7 می گنجند.‏ اين مقوله را برای تقارن 

با مقوله ی 

1، که 

کاملاً‏ پرطرفدار است،‏ درج کرده ام.‏ سرشت ايمان اين است که مؤمن می تواند مانند يونگ 

چيزی را بدون داشتن دلايل کافی باور کند ‏(يونگ همچنين معتقد بود که کتاب های خاصی در کتابخانه اش خود 

به خود با صدايی مهيب منفجر شده اند).‏ بيخدايان ايمان ندارند؛ و عقل محض هم نمی تواند شخص را به يقين کامل 

درباره ی عدم وجود چيزی برساند.‏ بنابراين در عمل مقوله ی 7 کم طرفدارتر از مقوله ی متضادش،‏ ي 

1 است 

64 

. Jung ،Carl Gustav روانشناس و روانکاو سوئيسی.‏ 


یجا 

ی ب 

یقت 

ی سی ب 

44 

که هواخواهان سينه چاکی دارد.‏ من خود را جزو مقوله ی 

گری من در مورد خدا فقط به قدر لاادری گری ام درمورد 

6 می دانم،‏ اما با تمايل به سوی مقوله ی 

پريان 

ته باغ است.‏ 

– 7 لاادری 

اين طيف احتمالات به خوبی با TAP ‏(لاادری گری موقتی در عمل)‏ جور در می آيد.‏ با ديد سطحی چنين می نمايد 

که می توان PAP ‏(لاادری گری دائمی اصولی)‏ را در ميانه ی اين طيف نهاد،‏ که احتمال وجود خدا را 

محسوب می کند،‏ اما اين ديد درستی نيست.‏ 

اثباتاً،‏ هيچ نمی توان گفت.‏ 

درج خود در هر 

در نظر لاادريان 

لاادريان 

50 درصد 

PAP 

قاطعانه معتقداند که درباب وجود خدا،‏ چه نفياً‏ و چه 

،PAP اين پرسش اصولاً‏ پاسخ ناپذير است،‏ و آنها بايد قاطعانه از 

اين طيف احتمالات سر باز زنند.‏ اين که من نمی توانم بدانم که آيا رنگ قرمز شما همان 

رنگ سبز من است،‏ اين احتمال را 50 درصد نمی سازد.‏ اين گزاره ی 

معناتر از آن است که احتمالات بتواند 

شأنی به آن دهد.‏ با اين حال،‏ اين خطای رايجی است که بايد بازهم به آن بپردازيم تا از فرض پاسخ ناپذير بودن 

پرسش وجود خدا به اين نتيجه نلغزيم که احتمال وجود يا عدم وجود خدا يکسان است.‏ 

65 

يک طريق ديگر بيان اين خطا،‏ بحث زحمت اثبات است،‏ که برتراند راسل با ظرافت آن را در حکايت قوری 

سماوی بيان کرده است.‏ [31] 

بسياری 

از سخت کيشان 

سخن می چنان 

گويند که انگار وظيفه 

ی 

ردّ‏ جزميات قديمی 

ی بر عهده 

شکاکان است.‏ اين مسلماً‏ اشتباه است.‏ اگر من ادعا کنم که بين زمين و مريخ يک قوری چينی هست که 

در مداری 

به بيضوی 

دور خورشيد می 

گردد،‏ هيچ کس نخواهد توانست 

حرفم 

را رد کند،‏ البته به 

شرطی که احتياطاً‏ بيافزايم که اين قوری چنان کوچک اشت که حتی با قوی ترين تلسکوپ ها هم ديده 

نمی شود.‏ اما اگر بگويم که چون کسی نمی توانم ادعايم را رد کند،‏ پس عقل هيچ بشری نبايد در صحت 

آن شک کند،‏ آن وقت مردم حق دارند فکر کنند که چرند می گويم.‏ اما اگر کتب باستانی بر وجود آن 

قوری صحه گذاشته بودند،‏ و هر يکشنبه آن را به عنوان حقي 

مقدس تعليم داده بودند،‏ و در مدرسه 

به خورد بچه ها داده بودند،‏ درنگ در باور بدان مدعا نشانگر انحراف قلمداد می شد و شکاک را در 

عصر روشنگری محتاج روان درمانی و در اعصار پيش تر محتاج تفتيش عقايد می نمود.‏ 

ما وقت مان را برای ردّ‏ ادعای وجود قوری سماوی هدر نمی دهيم چون،‏ تا آنجا که من می دانم،‏ کسی قوری 

سماوی نمی پرستد.‏ 

♣ 

اما اگر از ما بپرسند،‏ در اظهار بی اعتقادی به وجود قوری پرنده درنگ نخواهيم کرد.‏ با 

اين حال،‏ به بيان دقيق همگی ما بايد درباره ی قوری لاادریِ‏ باشيم چون نمی توانيم به قطع و يقين ثابت کنيم که 

65 . burden of proof 

♣ 

شايد من زود قضاوت کرده باشم.‏ روزنامه ی اينديپندنت يکشنبه 5 ژوئن 2005 خبرداد:‏ ‏"مقامات مالزيايی می گويند که فرقه ای 

مذهبی که يک قوری مقدس به ابعاد يک خانه ساخته،‏ از قوانين شهرسازی تخطی کرده است."‏ همچنين نگاه کنيد به اخبار بی 

.http://news.bbc.co.UK/2hi/asia-pacific/4692039.stm 


یدن 

یدن 

یسا 

45 

وجود ندارد.‏ اما در عمل،‏ ما از لاادریِ‏ بودن در قبال قوری سماوی فراتر می رويم و به لا-قوری گری ميل می 

کنيم.‏ 

دوستی دارم که يهودی بار آمده و هنوز برای ابراز وفاداری به سنت مراسم سَبَث و ديگر مناسک يهودی را 

رعايت می کند.‏ او خود را ‏"لاادریِ‏ کرم دندان"‏ می خواند و معتقد است که وجود خدا هم بيش از وجود کرم دندان 

محتمل نيست.‏ شما نمی توانيد هيچ يک از اين فرضيه ها را رد کنيد،‏ و هر دو هم به يک ميزان نامحتمل اند.‏ او 

درست همان قدر که بی-کرم دندان است،‏ بی-خدا هم هست.‏ و درباره ی هر دو هم به يک ميزان لاادری است.‏ 

کرد.‏ 

ناشني 

البته قوری راسل،‏ تمثيلی از بينهايت چيزهای ديگر است که وجودشان را می توان تصور کرد،‏ اما نمی توان رد 

66 

کلارنس دارو ، وکيل بزرگ آمريکايی،‏ گفته است ‏"من به خدا اعتقاد ندارم،‏ همان طور که به کلثوم ننه 

اعتقاد ندارم."‏ اَندرو مولر روزنامه نگار هم عقيده دارد که التزام به هر دين معين ‏"غريب تر از اين نيست که 

معتقد باشيم جهان به شکل متوازی الأضلاعی است که دو زاويه ی حاده ی آن را دو خرچنگ سبزرنگ غول آسا 

به نام های اسمرالدا و کيث محکم با چنگک خود می فشارند.‏ [32]. اما مثال محبوب فيلسوفان،‏ تکشاخ نادي 

و نابسودنی است که بحث وجود يا عدم اش،‏ نقل محفل بچه های دبستانی در 

حاضر يک خدای محبوب بر روی اينترنت،‏ - که به قدر يهوه 

، 

68 

پرنده 

∗ 

کَمپ کوئست است.‏ در حال 

67 

يا هر خدای ديگر ردناپذير است – خدای اسپاگتی 

می باشد،‏ که بسياری مدعی روابطی با او شده اند.‏ [33] من خوشحال شدم وقتی ديدم که کتاب انجيل 

اسپاگتی پرنده هم منتشر شده 

وقتی 

[34] 

و با اقبال فراوان مواجه شده است.‏ 

من شخصاً‏ اين کتاب را نخوانده ام،‏ اما 

بدانيد انجيلی صحت دارد،‏ چه نيازی به خواندن آن داريد؟ در ضمن،‏ يک انشعاب بزرگ هم تا به حال در 

اين ديانت ايجاد شده،‏ که به تشکيل کلي 

اصلاح شده ی اسپاگتی پرنده انجاميده است.‏ [35] 

مقصود از ذکر همه ی اين مثال های نو نوار اين است که همگی ردناپذير هستند،‏ و با اين حال هيچ کس فکر نمی 

کند که فرضيه های وجود و عدم وجودشان علی السويه صحت دارند.‏ حرف راسل اين است که زحمت اثبات بر 

دوش مؤمنان است نه غيرمؤمنان.‏ و حرف من اين نکته ی مربوط است که بخت وجود قوری ‏(خدای اسپاگتی 

اسمرالدا و کيث\‏ تکشاخ و الخ)‏ با بخت عدم وجوشان برابر نيست.‏ 

\ 

66 . Clarence Darrow 

Camp Quest 

∗ 

يک سازمان آمريکايی است که اردوهای تابستانی بسيار دلپذيری برگزار می کند.‏ برخلاف ديگر اردوهای تابستانی 

آمريکا که تابع آداب پيشاهنگی و دينی هستند،‏ کمپ کوئست،‏ که توسط ادوين و هلن کيگن در کنتاکی بنا نهاده شد،‏ توسط اومانيست های 

سکولار اداره می شود،‏ و کودکان را تشويق می کند تا خود با ديد شکاکانه بيانديشند و و در عين حال با گردش های خارج شهر اوقات 

امروزه کمپ کوئست های ديگری با رويه ی مشابه در تنسی،‏ مينسوتا،‏ ميشيگان،‏ 

خوشی را نيز بگذرانند 

اوهايو و کانادا شکل گرفته اند.‏ 

67 . undisprovable 

68 . Flying Spaghetti Monster 

.(www.camp-quest.org) 


46 

هر آدم عاقلی می پذيرد که ردناپذير بودن قوری های پرنده،‏ به درد هيچ استدلال جالبی نمی خورد.‏ هيچ کدام از ما 

نيازی نمی بينيم که هيچ يک از ميليون ها چيز عجيب و غريبی را که يک ذهن خلاق يا شوخ طبع می تواند خلق 

کند رد کنيم.‏ وقتی 

از من می پرسند که آيا بيخدا هستم،‏ يک راهکار جالب اين است که به سوأل کننده خاطرنشان 

می کنم که خود او هم در قبال زئوس،‏ آپولو،‏ آمون،‏ رع،‏ ميترا،‏ بعل،‏ ثور،‏ واتو،‏ گوساله ی طلايی و اسپاگتی پرنده 

بيخداست.‏ من فقط يک خدا پيش تر می روم.‏ 

ما خود را ملزم می بينيم که شکاکيت عميق خود را که به بی باوری تمام عيار پهلو می زند بيان کنيم 

مورد تکشاخ ها،‏ کرم های دندان و خدايگان يونانی،‏ رومی،‏ مصری و وايکينگ،‏ که ‏(امروزه)‏ 

البته نه در – 

نيازی نيست به 

خودمان زحمت بدهيم و ردّشان کنيم.‏ در مورد خدای ابراهيمی اما،‏ لازم است به خود زحمت دهيم،‏ چون بخش 

عظيمی از مردمی که اين سياره را با آنان شريک هستيم عميقاً‏ به وجود اين خدا باور دارند.‏ حکايت قوری راسل 

نشان می دهد که بيشتر بودن معتقدان به خدا در قياس با معتقدان به قوری پرنده،‏ منطقاً‏ زحمت اثبات را بر دوش 

طرف بی اعتقاد نمی اندازد،‏ گرچه ظاهراً‏ 

است.‏ 

از لحاظ حکمت عملی چنين می کند.‏ اينکه شما نمی توانيد عدم وجود 

خدا را ثابت کنيد مطلبی پيش پا افتاده و پذيرفته شده است،‏ البته به اين معنا که ما هرگز به قطع و يقين نمی توانيم 

عدم وجود هر چيزی را ثابت کنيم.‏ نکته ی مهم اين نيست که آيا خدا ردناپذير است ‏(که چنين نيست)‏ يا نه،‏ بلکه اين 

است که آيا وجودش محتمل است يا نه.‏ اين موضوع جداگانه ايست.‏ در مورد برخی چيزهای ردناپذير می توان 

گفت که احتمال وجودشان خيلی کمتر از احتمال وجود چيزهای ردناپذير ديگر است.‏ هيچ دليلی ندارد که خدا را از 

ملاحظات درون طيف احتمالات مصون بداريم.‏ و مسلماً‏ هيچ دليلی هم ندارد که فرض کنيم که چون خدا را نه می 

توان رد کرد و نه اثبات،‏ پس احتمال وجودش 50 درصد است.‏ چنان که خواهيم ديد،‏ خلاف اين مطلب صادق 

حيات 

نوما 

درست همان طور که هاکسلی معلق وارو می زد تا اگنوستيسيم را کاملاً‏ بی طرف معرفی کند،‏ و آن را درست در 

ميانه ی طيف هفت رده ای من از باور دينی بنشاند،‏ خداباوران هم از سوی ديگر طيف،‏ همان معلق وارو زدن را 

69 

با دلايل مشابه پيشه کرده اند.‏ آليستر مک گراثِ‏ الاهيدان در کتاب خود خدای داوکينز:‏ ژن ها،‏ مِم ها و منشاء 

همّ‏ اش را بر اين موضوع متمرکز کرده است.‏ او پس از ارائه ی 

تحسين برانگيزی 

منصفانه است،‏ 

ظاهراً‏ تنها 

برای را يک ايراد 

خلاصه ای از آثار علمی من،‏ که به نحو 

ردّ‏ ديدگاه من 

يابد و می می 

مشکل گويد 

انکارناپذير ديدگاه شما که موضع تان را به طرز فضاحت باری ضعيف می کند اين است که نمی توانيد وجود خدا 

را رد کنيد.‏ من هنگام خواندن کتاب مک گراث،‏ صفحه پشت صفحه در حاشيه می نوشتم ‏"قوری".‏ مک گراث هم 

ذکر خيری از توماس هاکسلی می کند و 

می گويد ‏"هاکسلی که از خداباوران و هم از بيخدايان به خاطر اظهارات 


یست 

47 

جزمیِ‏ و فاقد شواهد تجربی شان به تنگ آمده بود اعلام کرد که پرسش خدا را نمی توان بر پايه ی روش علمی 

پاسخ داد."‏ 

در ادامه،‏ مک گراث به همين سياق از استيون جی گولد نقل قول می کند:‏ " و برای چند ميليون اُمين بار از جانب 

همه ی همکاران ام ‏(چه در شب نشينی های دانشکده و چه در مقالات عالمانه)‏ می گويم:‏ علم اصلاً‏ نمی تواند ‏(با 

روش های معتبر خود)‏ در باب احتمال سروری خدا بر جهان فتوی دهد.‏ ما نه می توانيم وجود خدا را تأييد کنيم و 

نه انکار؛ ما به عنوان دانشمند اصلا نمی توانيم سخنی درباره اش بگوييم."‏ گذشته از لحن سرشار از اطمينان،‏ و 

تقريباً‏ مرعوب کننده ی سخن گولد،‏ اين سخن حقيقتاً‏ چه توجيهی دارد؟ چرا ما دانشمندان نبايد در باره خدا اظهار 

نظر کنيم؟ و چرا قوری راسل،‏ يا اسپاگتی پرنده هم به همين سان از گزند شکاکيت علمی مصونيت نيابند؟ چنان که 

به زودی مدلل خواهم کرد،‏ جهانی با يک سرور آفريننده بسيار متفاوت از جهانی بدون چنين سروری خواهد بود.‏ 

پس چرا موضوع وجود خدا مناسب بررسی علمی نباشد؟ 

گولد در 

می دهد.‏ 

70 

يکی از کتاب های کمتر تحسين شده اش با عنوان سنگ های اعصار اين ايده را تا حد کسالت باری بسط 

72 

71 

در اين کتاب او واژه ی نوما را برای اختصار عبارت " قلمرومندان ناهمپوشان"‏ مطرح می کند.‏ 

شبکه يا قلمرو علم،‏ حوزه ی تجربی را می پوشاند:‏ اينکه جهان از چه ساخته شده ‏(فکت)‏ و چرا اين 

طور کار می کند ‏(نظريه).‏ قلمرو دين،‏ حوزه ی معانی غايی و ارزش های اخلاقی را در بر می 

گيرد.‏ اين دو قلمرو همپوشان نيستند،‏ و تمام قلمروها را هم محاط نمی کنند ‏(مثلاً،‏ قلمرو هنر و معنای 

زيبايی را در نظر بگيريد).‏ با نقل يک کليشه ی قديمی،‏ می توان گفت علم،‏ دورانِ‏ سنگ ها را می 

کاود و دين سنگ دوران ها را؛ علم چي 

آسمان را می جويد،‏ و دين عروج به آسمان را.‏ 

اين مطلب دارای کمال صحت و درستی می نمايد،‏ البته پيش از آن که لحظه ای در آن تأمل کنيم.‏ اين پرسش های 

غايی چه هستند که دين در محضرشان يک ميهمان محترم است،‏ اما علم بايد دم اش را روی کولش بگذارد و 

محترمانه کنار برود؟ 

مارتين رييز،‏ اخترشناس برجسته ی کمبريج که پيش تر از او ياد کردم،‏ کتابش با عنوان 

73 

مأوای کيهانی ما را با 

طرح دو پرسش عمده و ارائه ی دو پاسخ نوما-پسند آغاز می کند.‏ ‏"نخستين راز برجسته اين است که چرا اصلاً‏ 

چيزی وجود دارد.‏ چه چيزی روح حيات را در معادلات دميده،‏ و آنها را در جهان واقعی تحقق بخشيده است؟ 

69 . Alister McGrath 

70 Rocks of Ages, S.J. Gould 

71 . NOMA 

72 . non-overlapping magisterials 


ی ا 

یها 

یها 

48 

چنين پرسش هايی فراسوی علم هستند؛ قلمرو فيلسوفان و الاهيون اند."‏ اما من ترجيح می دهم بگويم که اگر اين 

پرسش ها حقيقتاً‏ فراسوی قلمرو علم اند،‏ پس به قطع و يقين فراسوی قلمروی الاهيون نيز هستند ‏(برايم جالب است 

بدانم که فيلسوفان درباره ی اينکه مارتين رييز آنها را با الاهيون هم کاسه کرده چه فکر می کنند).‏ می خواهم از 

اين هم پيش تر روم و بپرسم که اصلاً‏ چرا می توان گفت که الاهيون قلمرو 

دارند.‏ من همواره سخن رئيس 

سابق دانشکده مان در آکسفورد را به خاطر می آورم.‏ يک الاهيدان جوان تقاضای يک بورس تحقيقاتی کرده بود.‏ 

تز دکترای او درباب الاهيات مسيحی،‏ رئيس دانشکده ی ما را واداشت تا بگويد ‏"من عميقاً‏ شک دارم که اين اصلاً‏ 

يک رشته باشد."‏ 

الاهيدانان چه مهارتی دارند که دانشمندان ندارند و به کار پرسش های عميق کيهانی می آيد؟ در کتاب ديگری 

سخنان يک اخترشناس آکسفوردی را نقل کرده ام که وقتی يکی از اين پرسش 

عميق را از او پرسيدم،‏ گفت:‏ 

‏"آه،‏ اينجا ما به ورای قلمروی علم می رويم.‏ و بايد شما را به دوست خوبان جناب کشيش رجوع دهم."‏ من آن موقع 

به قدر کافی حاضر جواب نبودم که پاسخی را بدهم که بعدا نوشتم:‏ ‏"اما چرا به کشيش رجوع کنم؟ و نه به باغبان 

يا سرآشپز؟"‏ چرا دانشمندان در برابر جاه طلبی های متألهان،‏ درباره ی پرسش هايی که الاهيون هم مسلماً‏ بيش از 

خود دانشمندان شايستگی پاسخگويی شان را ندارند،‏ چنين جبونانه سر تکريم فرود می آورند؟ 

مطابق کليشه 

74 

چگونگی است،‏ 

ای ملالت بار ‏(که برخلاف بسياری از کليشه ها،‏ حتی درست هم نيست)‏ علم معطوف به پرسش از 

درحالی که فقط الاهيات می تواند پرسش از 

75 

چرايی را پاسخ گويد.‏ اما اصلاً‏ پرسش از چرايی 

چگونه پرسشی است؟ هر پرسشی که با واژه ی ‏"چرا"‏ شود،‏ پرسش درستی نيست،‏ مثلا:‏ چرا تکشاخ ها توخالی 

هستند؟ برخی از اين پرسش ها حتی ارزش جواب دادن هم ندارند،‏ مثلا:‏ انتزع چه رنگی است؟ اميد چه بويی 

دارد؟ هر جمله ی سئوالی که ساخت دستوری درستی داشته باشد،‏ لزوماً‏ يک پرسش معنادار يا شايان توجه نيست.‏ 

و اصلاً‏ معلوم نيست که اگر علم نتواند به يک پرسش معنادار پاسخ دهد،‏ پس دين می تواند.‏ 

شايد پرسش حقيقتاً‏ عميق و پرمعنايی باشند که تا ابد فراسوی مرزهای علم قرارگيرند.‏ شايد نظريه ی کوانتوم 

به آستانه ی اين فهم ناپذيرها رسيده باشد.‏ اما اگر علم نتواند برخی پرسش های غائی را پاسخ گويد،‏ چرا بايد فکر 

کنيم که دين می تواند؟ به گمانم هيچ يک از آن اخترشناسان آکسفوردی و کمبريجی واقعاً‏ معتقد نباشد که الاهيون 

تخصصی خاص دارند که به مدد آن می توانند پرسش هايی را پاسخ گويند که برای علم زياده از حد ژرف اند.‏ به 

گمانم هر دوی اين اخترشناسان فقط مؤدبانه معلق وارو زده اند:‏ متألهان هيچ سخن درخوری درباره ی هيچ چيز 

ديگر ندارند؛ پس بگذاريد ارزنی جلويشان بريزيم تا مشغول پرسش هايی شوند که هيچ کس نمی تواند پاسخ دهد و 

73 . Our Cosmic Habitat, Martin Rees 

74 . how questions 


ی ب 

یلات 

49 

چه بسا هرگز هم پاسخی نداشته باشند.‏ برخلاف اين دوستان اخترشناس،‏ من موافق نيستم که بايد ارزنی جلو 

متألهان ريخت.‏ من اصلاً‏ هيچ دليل خوبی نمی يابم که الاهيات ‏(برخلاف تاريخ انجيل،‏ ادبيات و غيره)‏ اصلاً‏ يک 

رشته ی مطالعاتی باشد.‏ 

با اين حال،‏ همگی می توانيم موافق باشيم که دخيل کردن علم در بحث از ارزش های اخلاقی،‏ دست کم،‏ مسئله 

برانگيز است.‏ اما آيا گولد واقعاً‏ می خواهد حق تمييز خوب و بد را به دين واگذارد؟ اين که هيچ چيز ديگری نمی 

تواند به خرد آدمی 

ياری رساند،‏ دليل نمی شود تا زمام کل امور را به دين بسپاريم.‏ و بالآخره بايد از خود بپرسيم 

اين نقش بايد به کدام دين محول شود؟ دينی که ما اتفاقاً‏ در مکتب آن بار آمده ايم؟ بعد می توانيم بپرسيم که بايد به 

کدام فصل،‏ از کدام کتاب انجيل رجوع 

معياربخردانه ای شنيع اند.‏ 

زناکاری،‏ جمع آوری 

کنيم؟ 

‏(چون بسياری 

از مطالب اناجيل کاملاً‏ ناهمخوان 

يا با هر 

بسياری از علمايی که انجيل را خوانده اند به اين نتيجه رسيده اند که انجيل برای کيفر 

هيزم در سَ‏ تبَ‏ 

و اهانت به والدين،‏ 

مجازات اعدام را 

توصيه می 

اگر سِفر کند.‏ 

تثنيه و 

لويتيکوس ‏[کتاب های سوم و پنجم از عهد عتيق]‏ را رد کنيم،‏ ‏(همان طور که همه ی روشنفکران مدرن چنين می 

کنند)،‏ با چه معيارهايی می توانيم تصميم بگيريم که کدام يک از ارزش های اخلاقی دين را بپذيريم؟ 

آيا بايد ميان 

اديان جهان دوره بگرديم و آنی را که آموزه های اخلاقی اش بيشتر به مذاق مان خوش می آيد برگزينيم؟ اگر چنين 

باشد،‏ هنوز بايد پرسيد که با کدام معيارها بايد 

دست به گزينش بزنيم؟ و اگر برای گزينش از ميان اخلاقيات اديان ، 

معيارهای مستقلی داريم چرا ميانبر نزنيم و بدون رجوع به اديان،‏ مستقيماً‏ سراغ گزينش اخلاقی نرويم؟ در فصل 

به اين پرسش ها بازخواهم گشت.‏ 

7 

من اصلاً‏ باور نمی کنم که گولد چندان به نوشته هايش در کتاب سنگ های اعصار معتقد باشد.‏ همان طور که گفتم 

همگی ما متهم ايم که معلق وارو می زنيم تا در برابر حريفی شأن اما نيرومند،‏ مؤدب باشيم،‏ و به نظرم مقصود 

کتاب گولد هم جز اين نيست.‏ می توان درک کرد که او واقعاً‏ به مضمون اظهارات اش در مورد اينکه علم در 

مقابل پرسش از وجود خدا هيچ حرفی برای گفتن ندارد،‏ اعتقاد داشته است:‏ ‏"ما نه می توانيم وجود خدا را تأييد 

کنيم و نه انکار؛ ما به عنوان دانشمند اصلا نمی توانيم سخنی درباره اش بگوييم."‏ اين به لاادری گری دائمی و 

بازگشت ناپذير راه می برد؛ يک 

احتما به پرسش از وجود خدا بدهد.‏ 

PAP 

اين 

تمام عيار . 

مغالطه ی بسيار 

سخن گولد بدان معناست که علم حتی 

رايج 

پاسخی تواند نمی 

– که بسياری مانند وِرد تکرارش می کنند،‏ اما 

شک دارم که خيلی هايشان درست به آن انديشيده باشند – حاکی از نگرشی ست که من آن را ‏"فقر لاادری گری"‏ 

می خوانم.‏ در ضمن،‏ خود گولد هم يک لاادری بيطرف نبود،‏ بلکه در عمل قوياً‏ مايل به بيخدايی بود.‏ اگر او هيچ 

حرفی درباره ی وجود خدا ندارد،‏ چگونه چنان داوری هايی می کند؟ 

75 . why questions 


ی ا 

یحت 

یبل 

یات 

50 

مطابق فرضيه ی وجود خدا،‏ عامل فراطبيعی 

هست که آفريننده و حافظ جهان است و حتی با انجام معجزه در 

کار جهان مداخله می کند.‏ اين معجزات،‏ مستلزم تخطی موقتی از قوانين تغييرناپذيری هستند که خود خدا وضع 

کرده است – دست کم بسياری از روايت های اين فرضيه چنين مدعايی دارند.‏ ريچارد سوينبرن،‏ يکی از برجسته 

ترين متألهان بريتانيا،‏ در کتاب خود آيا خدايی هست؟ کاملاً‏ در اين مورد صراحت دارد:‏ 

ادعای خداباور اين است که خدا توان خلق،‏ حفظ و نابودی هرچيزی،‏ چه خرد و چه کلان،‏ را دارد.‏ 

او 

می تواند اشيا را به هر قسمی به حرکت وادارد...‏ او می تواند سيارات را چنان بگرداند که کپلر کشف 

کرد،‏ يا باروت را چنان خلق کند که با زدن جرقه ای منفجر شود؛ و نيز می تواند سيارات را جور 

ديگری بگرداند،‏ و عناصر شيميايی 

را ديگرگونه بيآفريند تا در شرايطی متفاوت از شرايط فعلی منفجر 

شوند.‏ خداوند محدود به قوانين طبيعت نيست؛ او واضع اين قوانين است و هرگاه اراده کند می تواند آنها 

را تغيير دهد يا معوق بگذارد.‏ 

به همين سادگی،‏ نه؟!‏ اين نگرش در هر صورت فرسنگ ها با نگرش نوما فاصله دارد.‏ و نگرش دانشمندان معتقد 

به مکتب ‏"قلمرومندان ناهمپوشان"‏ هر طور که باشد،‏ بايد بپذيرند که يک جهان آفريده ی خالق هوشمند فراطبيعی،‏ 

بسيار متفاوت از جهانی فاقد چنين خالقی است.‏ 

اگر آزمودن اين تفاوت بنيادی در عمل آسان نباشد.‏ اين نکته 

زيرآب اين حکم اغواگرِ‏ آسوده ساز را می زند که علم بايد در قبال مدعای وجودی اصلی دين،‏ سکوت کامل پيشه 

کند.‏ حضور 

– نباشد 

يک اَ‏ ربَ‏ يا غياب 

‏-هوشِ‏ آفريننده،‏ بی شک يک پرسش علمی است،‏ حتی اگر در عمل قابل پاسخگويی 

يا تاکنون امکان پاسخگويی اش فراهم نشده باشد.‏ همين مطلب درباره ی صحت و سقم داستان های معجزه 

هم صدق می کند.‏ داستان هايی که دين برای تأثيرنهادن بر مؤمنان بدان ها متوسل می شود.‏ 

آيا پدرِ‏ عيسی انسان بود،‏ يا مادرش در زمان تولد او باکره بود؟ شواهد موجود برای پاسخ گويی اين پرسش چه 

کافی باشند و چه نباشند،‏ خود پرسش کاملاً‏ علمی است و اصولاً‏ پاسخ واحدی دارد:‏ 

يا خير.‏ آيا عيسی،‏ اليعاذر 

مرده را زنده کرد؟ آيا خود عيسی پس از سه روز مصلوب بودن زنده شد؟ هر کدام از اين پرسش ها پاسخی دارند.‏ 

اين پاسخ ها علمی هستند،‏ چه در عمل بتوانيم آن ها را بيابيم و چه نتوانيم.‏ به فرض بعيد،‏ اگر شواهد مرتبط به اين 

پرسش ها فراهم شوند،‏ بايد از روش علمی محض برای پاسخ دهی شان بهره جوييم.‏ برای دراماتيک کردن 

موضوع،‏ فرض کنيد باستان شناسان دی ان آ ی عيسی را بيابند و پس از بررسی آن نتيجه بگيرند که عيسی حقيقتاً‏ 

پدری نداشته است.‏ آيا می توانيد تصور کنيد که در اين صورت مدافعان دين شانه هايشان را بالا بياندازند و حرف 

پرتی از اين قبيل بزنند که:‏ " خوب که چی؟ شواهد علمی هيچ ربطی به پرسش های الاهي 

ندارند.‏ اين قلمروها 

جداگانه اند!‏ ما فقط به پرسش های غائی و ارزش های اخلاقی می پردازيم.‏ نه دی ان آ و نه هيچ شاهد ديگری نمی 

تواند تفاوتی در قضيه ايجاد کند،‏ چه نفياً‏ و چه اثباتًا."‏ 


یسا 

یفل 

51 

کل اين داستان،‏ مطايبه ای بيش نيست.‏ می توانيد بر سر همه ی دارايی تان شرط ببنديد که اگر اين شواهد علمی 

يافت شود،‏ غريو شادی الاهيون گوش فلک را کر خواهد کرد.‏ محبوبيت نوما فقط به اين خاطر است که هيچ 

شاهدی به نفع فرضيه ی وجود خدا در دست نيست.‏ هرگاه کوچک ترين شاهدی دال بر صحت باورهای دينی 

يافت شود،‏ متکلمين لحظه ای در دور انداختن نوما درنگ نخواهند کرد.‏ ازمتألهان نخبه که بگذريم،‏ شک دارم که 

اين به اصطلاح معجزات،‏ قوی ترين دلايل مؤمنان برای ايمان شان باشند ‏(و حتی خود آن نخبگان هم داستان 

معجزات را به صرف تحکيم بيضه ی دين به خورد مؤمنان ساده دل می دهند)؛ و معجزات،‏ بنا به تعريف،‏ تخطی 

از قوانين علم هستند.‏ 

به نظر می رسد که کلي 

کاتوليک از يک سو حامی نوما می نمايد و از سوی ديگر انجام معجزه را شرط لازم 

برای احراز مقام قديسی محسوب می کند.‏ پادشاه فقيد بلژيک به خاطر موضع گيری اش عليه سقط جنين نامزد 

مقام قديسی شد.‏ اکنون تحقيقاتی جدی در جريان است تا ببينند که آيا می توان به دعاهايی که پس از مرگ آن 

اعلاحضرت در حق اش شده شفای معجزه آسايی منسوب کرد يا خير.‏ شوخی نمی کنم.‏ اين قضيه صحت دارد،‏ و 

اين رويه ای در داستان قديسان عموميت دارد.‏ به نظرم کل اين قضيه برای محافل نخبه تر کليسايی مايه ی 

شرمندگی باشد.‏ اين که چرا محا که شايسته ی نام نخبه باشند دست از کليسا بر نمی دارند نيز رازی است به 

همان عمق رازهای ديگرِ‏ محبوب متألهان.‏ 

درمورد معجزات،‏ گولد ناگزير بايد اين پاسخ را بپذيرد که 

نتيجه ی مکتب نوما يک قمار دوسويه است.‏ همين که 

دين گام در چمنزار علم بگذارد و با معجزه گری شروع به دخالت در امور عالم واقع کند،‏ ديگر در مفهوم گولد از 

دين نمی 

آيد.‏ 

گنجد،‏ و نقش مرضی الطرفين آن زايل می شود.‏ اما توجه داشته باشيد که دين فاقد اعجاز مورد نظر 

گولد،‏ مقبول بيشتر دينداران کليسارو يا قائم الصلاة نيست.‏ در حقيقت چنين دينی سخت به کام مؤمنان معتقد تلخ می 

آليس،‏ پيش از آنکه به سرزمين عجايب فرو رود،‏ در مورد کتابی که خواهرش می خواند گفت:‏ خدايی که نه 

معجزه می کند نه دعاها را اجابت می کند چه فايده ای دارد؟ 

76 

تعريف مطايبه آميز آمبروز بيِرس از فعل ‏"عبادت 

کردن"‏ را به خاطر آوريد:‏ ‏"خواست به تعليق درآمدن قوانين عالم به خاطر شخص متملقی که به بی ارزشی خود 

معترف است."‏ 

بعضی 

قهرمانان ورزشی 

که معتقداند 

خدا کمک شان می 

کند تا پيروز شوند 

– 

البته در مقابل 

حريفانی که به نظر نمی رسد استحقاق کمتری برای امدادهای غيبی داشته باشند.‏ بعضی رانندگان معتقداند که خدا 

برايشان جای پارک نگه می دارد 

– 

البته خدا ناگزير بايد اين کار را به بهای محروم کردن بقيه انجام دهد.‏ اين نوع 

خداباوری به نحو خجالت آوری شايع است،‏ و بعيد است معتقدان به آن بتوانند نظر مساعدی به مکتب ‏(ظاهراً)‏ 

معقول نومايی داشته باشند.‏ 

76 

:Ambrose Bierce روزنامه نگار و طنزنويس آمريکايی؛ نويسنده ی داستان های کوتاه با تم مرگ و وحشت.‏ م 


یعن 

یاپ 

یعن 

52 

با اين تفاصيل،‏ بگذاريد از گولد پيروی کنيم و به يک دين حداقلیِ‏ نامداخله گر بسنده کنيم.‏ ي 

، 

نه معجزه ای در 

کار باشد،‏ نه مراوده ای شخصی ميان ما و خدا،‏ نه به سخره گرفتن قوانين فيزيک،‏ نه دست درازی دين به چمنزار 

علم.‏ فرض کنيم نهايتاً‏ 

دارد؟ 

77 

دروندادی الاهی در شرايط اوليه ی جهان دخيل بوده.‏ آيا به يقين می توان گفت که اين 

جدايش ‏[قلمروهای علم و دين]‏ مکفی است؟ آيا مکتب نوما می تواند اين دين فروتنانه تر و بی فروغ تر را نگه 

خوب شايد شما اين طور فکر کنيد.‏ اما پيش نهاده ی من اين است که حتی يک خدای نومايیِ‏ نامداخله گر هم،‏ گرچه 

کمتر از خدای ابراهيمی خشن و دست و پاچلفتی است،‏ اما اگر با ديده ی انصاف و تدقيق بنگريد،‏ همچنان يک 

فرضيه ی علمی است.‏ به مطلب بازگردم:‏ جهانی که در آن فقط ما باشيم و باقی هوش های آهسته تکامل يابنده ی 

ديگر،‏ بسيار متفاوت از جهانی است که وجودش معلول طراحی هوشمندانه باشد.‏ هر چند قبول دارم که ممکن است 

تمييز اين دو نوع جهان در عمل آسان نباشد.‏ با اين حال،‏ فرضيه ی طراحی غائی ويژگی های کاملاً‏ خاصی دارد 

و تنها آلترناتيو آن ي 

تکامل تدريجی،‏ به معنای وسيع تکامل،‏ هم به هکذا.‏ اين دو فرضيه،‏ تقريباً‏ آشتی ناپذير 

اند.‏ غير از تکامل هيچ فرضيه ای نمی تواند وجود باشنده هايی را تبيين کند که ايجادشان بدون تکامل،‏ ناممکن می 

نمايد.‏ و چنان که در فصل 4 نشان خواهم داد،‏ نتيجه ی اين استدلال فرضيه ی وجود خدا را فرو می ريزد.‏ 

آزمايش بزرگ دعا 

يک مطالعه ی موردی،‏ هر چند رقت انگيز،‏ درباره ی معجزه،‏ آزمايش بزرگ دعاست:‏ آيا دعا به بهبود بيماران 

کمک می کند؟ عموماً‏ برای شفای بيماران دعا را ، چه به طور فردی و چه در مکان های عبادی توصيه می کنند.‏ 

فرانسيس گالتون،‏ خويشاوند داروين،‏ نخستين کسی بود که به طريق علمی تأثير دعا را مورد بررسی قرار داد.‏ او 

ملاحظه کرد که هر يکشنبه تمام نمازگزاران در کليساهای سراسر بريتانيا برای سلامتی خانواده ی سلطنتی دعا 

می کنند.‏ پس آيا نمی توان انتظار داشت که وضع سلامتی اعضای اين خانواده بهتر از ساير مردم باشد که تنها 

∗ 

مشمول دعای اقارب و خويشان خود هستند؟ گالتون شواهد مربوطه را بررسی کرد و هيچ تفاوت آماريی ‏[ميان 

وضع سلامتی خاندان سلطنتی و مردم عادی]‏ مشاهده نکرد.‏ شايد مقصود او طعنه آميز بوده باشد،‏ همان طور که 

زمانی ديگر به طور آزمايشی برای رشد بهتر گياهان چند کرت از يک مزرعه دعا کرد تا ببينند آيا گياهان آن 

کرت ها بهتر از بقيه رشد می کنند يا نه ‏(که چنين نشد).‏ 

77 . input 

∗ 

هنگامی که اعضای کالج ما در آکسفورد آن استادی را که پيش تر از او نقل کردم به رياست انتخاب کرد،‏ اعضای دانشکده به اين 

مناسبت سه شب نشينی پي برگزار کردند و به سلامتی او نوشيدند.‏ در سومين شب نشينی،‏ او در سخنرانی قدردانی اش مؤدبانه اظهار 

کرد که ‏"ديگر احساس می کنم حالم بهتر شده است."‏ 


یها 

53 

سپس تر،‏ راسل استانارد فيزيکدان ‏(که خواهيم ديد يکی از سه دانشمند ديندار معروف بريتانيا است)،‏ البته با 

حمايت مالی بنياد تمپلتون،‏ پژوهشی را شروع کرد تا اين گزاره را که دعا برای شفای بيماران به بهبود حال آنان 

کمک می کند به طور تجربی بيازمايد.‏ [36] 

برای صحت چنين آزمايش هايی،‏ آزمايش 

78 

بايد بدون جهت دهی باشد.‏ اين معيار به دقت رعايت شد.‏ بيماران به 

79 

طور کاملاً‏ کتره ای انتخاب شدند.‏ يک گروه تحت آزمايش ‏(که دعا دريافت می کردند)‏ و يک گروه کنترل ‏(که 

دعا دريافت نمی کردند)‏ تعيين شد.‏ نه هيچ يک از بيماران،‏ نه دکترها،‏ نه دعاشوندگان،‏ و نه آزمايشگران مجاز 

نبود بداند که کدام بيمار دعا می شود و کدام دعا نمی شود.‏ کسانی که دعاهای آزمايش را انجام می داند بايد نام 

افراد دعاشونده 

را می دانستند،‏ در غير اين صورت چطور می توانستند بدانند که دارند برای چه کسی دعا می 

کنند؟ اما احتياطاً‏ فقط نام کوچک و حرف اول نام خانوادگی بيماران دعاشونده به دعاگويان 

قدر کفايت می کرد تا خدا بتواند تخت های مورد نظر را در بيمارستان بازشناسی کند.‏ 

داده شد.‏ ظاهراً‏ همين 

صرف ايده ی انجام چنين آزمايشی،‏ مستعد مقدار معتنابهی خنده است،‏ و نتيجه ی آزمايش هم اين نويد را به نحو 

احسن برآورده کرد.‏ تا آنجا که من می دانم ‏،باب نيوهارت طرحی در اين مورد نکشيده،‏ اما من طنين سخن اش را 

به وضوح می شنوم:‏ 

خدايا چی فرموديد؟ چون عضو گروه کنترل هستم نمی توانی مرا شفا دهی؟ 

عمه ام کافی نبوده.‏ اما خدايا،‏ آقای جان اِوانز در اتاق بغلی ... چی فرموديد؟ 

... 

... 

آها فهميدم،‏ دعاهای 

آقای اِوانز روزی هزار 

بار دعا شده؟ اما خدايا،‏ آقای اِوانز که هزار نفر رو نمی شناسه...‏ اونها فقط اوانز رو به اسم جان اِی 

می شناسند.‏ اما خدايا،‏ از کجا فهميدی منظورشون جان اِلس وورثی نبوده؟ 

... 

آها،‏ درسته،‏ شما از علم 

بی انتهای خودتون استفاده کرديد تا بفهميد که منظور حضرات دعاکن از جان اِی چی بوده.‏ اما خدا 

جون...‏ 

تيم پژوهشگران اما،‏ پهلوانانه بار همه ی اين نيش و کنايه ها را به جان خريدند و با صرف 2.4 ميليون دلار پول 

بنياد تمپلتون به اين پژوهش همت گماشتند.‏ سرپرستی اين گروه با دکتر هربرت بنسون،‏ يک متخصص قلب در 

مؤسسه ی پزشکی ذهن و بدن در نزديکی بوستون بود.‏ پيش تر در نشريه ی تمپلتون از دکتر بنسون نقل شده بود 

که او معتقد است 

" 

شواهد روزافزونی حاکی از کارآمدی ادعيه در درمان های پزشکی اند 

". 

پس،‏ با اطمينان می 

شد گفت که کار پژوهش به فرد کاردانی سپرده شده،‏ که با تلنگر شکاکانه دچار تزلزل نمی شود.‏ دکتر بنسون 

و گروه او حال 1802 بيمار در شش بيمارستان را پيجويی کردند.‏ اين بيماران را که همگی تحت عمل جراحی بای 

78 . double-blind 

79 . random 


سپَ‏ 

یتن 

ی ا 

یجا 

54 

80 

عروقی قرار گرفته بودند به سه گروه تقسيم کردند.‏ بيماران گروه 1 دعا می شدند،‏ بی آنکه خودشان بدانند.‏ 

گروه 2 ‏(گروه کنترل)‏ هيچ دعايی دريافت نمی کردند،‏ بی آنکه خودشان بدانند.‏ گروه 3 هم دعا می شدند و هم می 

دانستند که دعا می شوند.‏ مقايسه ی ميان گروه های 

احتمال وجود اثرات روان-‏ 

1 و 

81 

ناشی از آگاهی از دعاشدن بود.‏ 

2 برای آزمون کارآمدی دعا بود.‏ گروه 3 برای آزمون 

دعاها در مراسم نماز سه کليسا انجام می گرفت،‏ يکی در مينه سوتا،‏ يکی در ماساچوست و ديگری در ميسوری،‏ 

که همگی دور از هم و دور از سه بيمارستان بودند.‏ چنان که گفتيم به افراد دعاگو فقط نام و حرف اول نام 

خانوادگی هر بيمار دعاشونده داده شده بود.‏ اين رويه ی تجربی مناسبی بود تا آزمايش حتی الأمکان استاندارد 

باشد.‏ همچنين از تمام دعاگويان خواسته شده بود که در دعاهايشان جمله ی ‏"برای جراحی موفقيت آميز توأم با 

بهبود سريع و بازيافت سلامتی بدون دشواری"‏ را بگنجانند.‏ 

نتايج آزمايش که در شماره ی آوريل 2006 ژورنال قلب آمريکا چاپ شد،‏ بی ابهام بود.‏ ميان بيمارانی که دعا شده 

بودند و آنها که دعا نشده بودند هيچ تفاوتی مشاهده نشد.‏ عجب غافلگيری 

گفت 

. 

" 

اما ميان کسانی که می دانستند که 

دعا می شوند و آنها که نمی دانستند،‏ تفاوتی بود؛ البته اين تفاوت در جهت خلاف انتظار بود.‏ مشکلات کسانی که 

می دانستند که دعا می شوند به طرز قابل توجهی بيش از مشکلات کسانی بود که اين را نمی دانستند.‏ آيا خدا قدری 

قهر به خرج داده تا ناخرسندی خود را از اين تهور سبکسرانه ی بشر نشان دهد؟ محتمل تر آن است که بيمارانی 

که می دانستند که دعا می شوند ، به همين سبب دچار اضطراب بيشتری شده باشند:‏ به قول يکی از آزمايشگران،‏ 

82 

ممکن است اين دسته بيماران دچارعارضه ی ‏"اضطراب عملکرد"‏ شده باشند.‏ دکتر چارلز بِثيا،‏ يکی از محققان 

ممکن است اين ‏[آگاهی از دعا شدن]‏ 

موجب عدم اطمينان آنها شده باشد،‏ و با خود گفته باشند که پس حاال 

من اين قدر خراب است که مجبورشده اند برايم يک گروه دعاگو دست و پا کنند؟"‏ آيا از جامعه ی مرافعه گر 

امروزی بعيد است که بيماران قلبی با دانستن اينکه مورد دعای آزمايشی قرار گرفته اند،‏ يک دادخواست جمعی 

عليه بنياد تمپلتون ارائه دهند؟ 

شگفتی نيست که الاهيون هم به اين آزمايش اعتراض کردند.‏ چه بسا آنان نگران بودند که چنين آزمونی به 

مضحکه ی دين بيانجامد.‏ پس از انتشارنتيجه ی اين آزمون،‏ ريچارد سوينبرن،‏ الاهيدان آکسفوردی،‏ در اعتراض 

به شکست آزمون نوشت که خدا فقط 

دعاهايی 

را مستجاب می کند که دلايل خوبی برايشان ارائه شده باشد [37]. 

اما دعا کردن االله بختکی به حال فلانی و نه بهمانی،‏ و صرفاً‏ برای رعايت اصل عدم جهت دهی آزمايش،‏ دليل 

خوبی نيست.‏ 

خدا کلک کار را در می يابد.‏ در واقع اين همان نکته ايست که باب نيوهارت هم به آن اشاره کرده 

است،‏ و سوينبرن هم حق دارد که آن را گوشزد کند.‏ اما نيمه ی ديگر مقاله ی سوينبرن ديگر طنزآلود نيست.‏ در 

80 .by-pass 

81 . psychosomatic 

82 . performance anxiety 


یات 

یون 

55 

اين بخش او برای چندمين بار به دنبال راهی برای توجيه رنج موجود در جهان می گردد.‏ رنجی که ظاهراً‏ کار 

خداست:‏ 

رنج من،‏ برايم مجال بروز شجاعت و صبر را فراهم می آورد و برای شما مجال ابراز همدلی و کمک 

به تسهيل و تحمل رنج.‏ و برای جامعه مجال انتخاب اينکه آيا پول هنگفتی صرف يافتن راه علاج اين يا 

آن مرض کند يا خير...‏ اگرچه يک خدای خوب از رنج ما متأثر می شود،‏ اما مقصود اصلی او مسلماً‏ 

اين است که هر يک از ما صبر،‏ همدلی و بخشايندگی بروز دهيم،‏ و به اين ترتيب وجهی قدسی بيابيم.‏ 

برخی بايد،‏ صرفاً‏ به جهت بيمار شدن،‏ به شدت بيمارشوند،‏ و برخی بايد به شدت بيمار شوند تا برای 

ديگران مجال انتخاب های مهم فراهم آورند.‏ تنها در اين صورت است که برخی تشويق می شوند که در 

مورد شخصيت خود دست به گزينش های خطير بزنند.‏ نزد بقيه،‏ بيماری چندان ارزشمند نيست.‏ 

اين استدلال عجيب و غريب،‏ که نمونه ای نکبت بار ذهن الاهي 

است،‏ مرا به ياد زمانی می اندازد که 

سوينبرن و يک همکار ديگر آکسفوردی مان پروفسور پيتر اتکينز در يک گفتگوی تلويزي 

بخشی از اين گفتگو سوينبرن کوشيد هولوکاست را چنين توجيه کند که اين فلاکت به 

يهوديان 

تا از خود شجاعت و برازندگی بروز دهند.‏ پيتر اتکينز چنين پاسخ اش را داد که " پس خدا 

همراه 

شرکت کرديم.‏ در 

فرصتی عالی بخشيد 

∗ 

مفلوک تان کناد".‏ 

در ادامه ی مقاله ی سوينبرن،‏ يک استدلال نوعی ديگر در الاهيات مطرح می شود.‏ او به درستی ذکر می کند که 

اگر خدا می خواست وجود خود را ظاهر کند،‏ می توانست اين کار را به شيوه ای بهتر از ايجاد تغيير جزئی در 

آمار بيمار قلبی بهبود يافته ی گروه آزمايشی نسبت به بيماران گروه کنترلی انجام دهد.‏ اگر خدايی وجود داشت و 

می خواست وجودش را به ما را بقبولاند،‏ می توانست 

" 

جهان را از معجزات شگرف آکنده سازد".‏ اما بعد 

سوينبرن گوهر خود را فرو می گذارد و می گويد ‏"در هر حال شواهد دال بر وجود خدا به قدر کافی موجود است 

و ممکن است شواهد زياده از حد هم برايمان خوب نباشد."‏ زيادی اش هم خوب نيست!‏ دوباره بخوانيم:‏ شواهد 

زياده از حد هم برايمان خوب نباشد.‏ ريچارد سوينبرن اخيراً‏ با دريافت يکی از معتبرترين نشان های استادی 

الاهيات در بريتانيا بازنشسته شد،‏ و اکنون عضو آکادمی بريتانيا است.‏ اگر دنبال الاهيدان می گرديد،‏ برجسته تر 

از او پيدا نمی کنيد.‏ اما چه بسا شما به دنبال الاهيدان نباشيد.‏ 

سوينبرن تنها الاهيدانی نبود که آزمايش دعا را پس از شکست آن را انکار کرد.‏ در ضميمه ی نيويورک تايمز به 

کشيش ريموند جِی.‏ لارنس هم سخاوتمندانه فضايی داده شد تا توضيح دهد که چرا رهبران دينی بامسئوليت ‏"نفس 

راحتی خواهند کشيد اگر هيچ شاهدی بر مؤثر بودن ادعيه يافت نشود".[‏‎38‎‏]‏ آيا اگر نتيجه ی آزمايش بنسون 

نشانگر قدرت ادعيه بود،‏ اين کشيش نغمه ی ديگری ساز نمی کرد؟ شايد نه،‏ اما می توان اطمينان داشت که خيل 


یون 

56 

عظيمی از علما و متألهان چنين می کردند.‏ نوشته ی کشيش لارنس به خاطر اين کشف و شهود اش بسيار به ياد 

ماندنی است:‏ ‏"اخيراً‏ همکاری با من در باره ی زن مؤمنه ی عالمه ای صحبت کرد.‏ اين خانم پزشک معالج 

شوهرش را به خاطر درمان نامناسب او به محکمه کشيده بود.‏ اتهام آن دکتر اين بود که در خلال روزهای 

احتضار شوهر اين خانم،‏ برايش دعا نکرده است."‏ 

ديگر الاهيون هم به شکاکيت نوماگرايانه پيوستند واعلام کردند که اين شيوه ی پژوهش ثمربخشی ادعيه،‏ اتلاف 

پول است چرا که تأثيرات فراطبيعی بنا به تعريف فراسوی قملرو علم قرار دارند.‏ اما همان طور که بنياد تمپلتون 

هنگام تأمين بودجه ی اين تحقيق به درستی دريافته بود،‏ قدرت منسوب به ادعيه ی شفابخش،‏ دست کم به طور 

اصولی قابل تحقيق علمی است.‏ انجام آزمايشی بيطرفانه ی آن ممکن است.‏ اين آزمايش انجام گرفت و می توانست 

به نتيجه ی مثبتی بيانجامد.‏ و اگر چنين می شد،‏ آيا می توانيد تصور کنيد که حتی يک الاهيدان آن نتيجه را بر اين 

اساس که تحقيق علمی نمی تواند به امور دينی بپردازد منکر می شد؟ البته که نه.‏ 

لازم به ذکر نيست که نتايج منفی حاصل از اين آزمايش،‏ هيچ تکانی به ايمان مؤمنان نداد.‏ باب بارث،‏ رئيس 

معنوی کليسايی در ميسوری که بخشی از اين دعاگويی ها را برعهده داشت گفت:‏ " آدم مؤمن قائل است که اين 

تحقيقی جالب بود،‏ اما ما خيلی وقت است که دعا می کنيم و ثمراتش را هم ديده ايم،‏ می دانيم که دعا مؤثر است،‏ و 

تحقيق درباره ی ثمربخشی دعا تازه شروع شده است."‏ بعله،‏ درست است:‏ ما بر پايه ی ايمان مان می دانيم که 

دعا ثمربخش است،‏ پس اگر شواهد نشانگر اين ثمربخشی نباشند،‏ باز دعا می کنيم تا عاقبت به مرادمان برسيم.‏ 

يک انگيزه ی ثانوی دانشمندان متمايل به مکتب نوما 

احتمالاً‏ 

مکتب تکامل گرايی نِويل چمبرلين 

– که 

علم را با فرضيه ی وجود خدا بی ارتباط می دانند 

– 

يک رويکرد سياسی خاص آمريکاييان است،‏ که در واکنش به تهديد خلقت گرايان پوپوليست مطرح شده 

است.‏ علم در بخش هايی از ايالات متحده،‏ در معرض هجمه ی اپوزيسي 

کاملاً‏ سازمان يافته،‏ با تشکيلات 

سياسی قوی،‏ و مهم تر از همه،‏ ثروتمند است که آموزش نظريه ی تکامل را به چالشی سخت می گيرد.‏ دانشمندان 

آن ديار حق دارند که خود را در معرض تهديد بيابند چرا که بيشتر بودجه ی تحقيقات شان در نهايت توسط دولت 

تأمين می شود و نمايندگان برگزيده ی ملت بايد علاوه بر شهروندان آگاه ، پاسخگوی جاهل مردمان متعصب هم 

باشند.‏ 

∗ 

اين قسمت از گفتگو در نسخه ی پخش شده حذف شد.‏ اما اين اعتقاد سوينبرن جزئی از الاهيات او می باشد را می توان در اظهارات 

اش درباره ی هيروشيما در وجود خدا (2004) صفحه ی 264 هم يافت:‏ ‏"فرض کنيد در بمباران اتمی هيروشيما يک نفر کمتر سوخته 

بود.‏ در آن صورت مجال شجاعت و همدلی کمتر می شد..."‏ 


وي"‏ 

یلاب 

یعن 

یلاب 

یعن 

یپل 

57 

بارزترين واکنش 

83 

تکامل گرا در قبال اين تهديد در مرکز ملی آموزش علم شکل گرفته است.‏ اوگنی اسکات،‏ 

رئيس اين مرکز،‏ فعاليت خستگی ناپذيری در ترويج علم دارد و اخيراً‏ کتابی با عنوان تکامل گرايی در برابر خلقت 

84 

گرايی 

است،‏ ي 

نگاشته است.‏ يکی از سياست های اصلی مرکز آموزش علوم،‏ جذب و بسيج اعتقادات ‏"معقول"‏ دينی بوده 

خيل کليساروندگانی که هيچ مشکلی با تکامل ندارند و می توانند آن را بی ربط به ايمان خود ‏(يا حتی 

به طريق غريبی مؤيد آن)‏ بيابند.‏ 

تکامل گرا می کوشد خيل روحانيون،‏ متألهان و مؤمنان غيربنيادگرايی را 

جذب کند که از بدنام شدن دين توسط خلقت گرايی شرمنده اند.‏ يک طريق نيل به اين هدف،‏ معلق وارو زدن برای 

پذيرش مکتب نوما است 

دينی ندارد.‏ 

ي – 

پذيرش اين که علم کاملاً‏ برای دين بی خطر است زيرا علم دخلی به مدعاهای 

85 

ديگر چهره ی پرفروغ اين رويکرد که می توانيم آن را نحله ی تکامل گرايی نويل چمبرلين بخوانيم،‏ مايکل 

86 

روس فيلسوف است.‏ روس جنگجوی مؤثری عليه خلقت گرايی بوده است [39] چه با قلم و چه در محکمه.‏ او 

خود را بيخدا می خواند،‏ اما در مقاله اش در 

87 

بوی چنين ديدگاه را اختيار می کند:‏ 

ما عاشقان علم بايد دريابيم که دشمنِ‏ دشمنِ‏ ما دوست ماست.‏ اغلب می بينيم که تکامل گرايان وقت خود 

را صرف تاختن به متحدان بالقوه شان می کنند.‏ اين نکته به ويژه درباره ی تکامل گرايان سکولار 

صادق است.‏ 

بيخدايان 

بيشتر وقت شان را صرف تاراندن مسيحيان همدل می کنند تا مخالفت با خلقت 

گرايان . هنگامی که ژان پل دوم در نامه ای نوشت که داروينيسم را می پذيرد،‏ پاسخ ريچارد داوکينز 

صرفاً‏ اين بود که پاپ فرد رياکاری است که نمی تواند درباب علم صادق باشد،‏ و شخص داوکينز 

اصولاً‏ يک بنيادگرای صادق را ترجيح می دهد.‏ 

از ديدگاه تاکتيکی محض،‏ می توانم جذابيت سطحی مقايسه ی روس را با موضوع جنگ عليه هيتلر مقايسه کنم:‏ 

نستون چرچيل و فرانکلين روزولت استالين و کمونيسم را دوست نداشتند.‏ اما به خاطر جنگ با هيتلر دريافتند 

که مجبورند با اتحاد جماهير شوروی همکاری کنند.‏ به همين قياس،‏ کليه ی تکامل گرايان هم بايد دوشادوش عليه 

خلقت گرايان مبارزه کنند."‏ اما من در نهايت ترجيح می دهم ايراد خود به اين ديدگاه را از قول همکار ژن شناسم 

در دانشگاه شيکاگو،‏ جری کوين نقل کنم که می گويد روس:‏ 

83 . National Center for Science Education (NCSE) 

84 . Evolutionism vs. Creationism 

(1940 -1937 

. 

85 

به خاطر اتخاذ سياست ‏"استمالت"‏ در قبال آلمان هيتلری شهره است.‏ سياستی 

نويل چمبرلين ‏(نخست وزير بريتانيا 

که کامياب نشد و نتوانست جاه طلبی نازی ها در راه انداختن جنگ جهانی دوم را فرو نشاند.‏ گزينش نام چمبرلين برای اين مکتب 

تکاملی،‏ تلميحی است برای نقد رويکرد های استمالت جويانه ی آنان در قبال خلقت گرايی.‏ م 

86 . Michael Ruse 

87 . Playboy 


یان 

یرا 

58 

‏"از فهم سرشت حقيقی دعوا بازمانده است.‏ اين دعوا تنها ميان تکامل گرايی در برابر خلقت گرايی 

نيست.‏ نزد دانشمندانی مانند داوکينز يا ويلسون ‏[ادوارد ويلسون زيست شناس نامی هاروارد]‏ نبرد 

واقعی ميان خردگرايی و خرافات است.‏ علم تنها يکی از شکل های خردگرايی است.‏ خلقت گرايی فقط 

يکی از نشانگان چيزی است که ما آن را دشمنی عظيم تر می دانيم:‏ دين.‏ دين می تواند بدون خلقت 

گرايی موجود باشد،‏ اما خلقت گرايی نمی تواند بدون دين موجود باشد.‏ [40] 

من در يک نکته با خلقت گرايان اتفاق نظر دارم.‏ آنان مانند من،‏ و برخلاف ‏"مکتب چمبرلين"،‏ اصلاً‏ مکتب نوما و 

قلمرومندان جداگانه ی آن را نمی پذيرند.‏ خلقت گرايان نه تنها هيچ علاقه ای به مرزبندی چمنزار علم ندارند،‏ بلکه 

هيچ چيز را دلپذيرتر از لگدمال کردن سراسر اين چمنزار با چکمه های آلوده ی خود نمی يابند.‏ و در اين نبرد از 

هيچ حربه ای هم فروگذار نمی کنند.‏ در همه ی قصبات پشت کوه آمريکايی 

گراي 

وکلای خلقت گرايان 

در تعقيب تکامل 

هستند که آشکارا خود را بيخدا می خوانند.‏ مع الأسف،‏ می دانم که نام من هم در اين ماجراها دخيل می 

شود.‏ اين تاکتيک کارآمدی است زيرا اعضای هيئت منصفه که به طور کتره ای انتخاب می شوند محتملاً‏ شامل 

کسانی 

هم خواهد بود که با اين اعتقاد بارآمده اند که بيخدايان تجسم خود شيطان هستند،‏ و با بچه بازها 

يا 

‏"تروريست ها"‏ ‏(معادل امروزی جادوگران قرون وسطی و کمونيست های دوره ی مک کارتی)‏ قابل قياس اند.‏ 

هر وکيل خلقت گرايی که مرا به محکمه بکشاند،‏ به راحتی می تواند بپرسد:‏ ‏"آيا آشنايی تان با نظريه ی تکامل در 

گرايش شما به بيخدايی مؤثر بوده است؟"‏ و من مجبورم که اين مطلب را تصديق کنم،‏ و يکباره نظر هيئت منصفه 

نسبت به من بر می گردد.‏ برعکس،‏ پاسخ محکمه پسند يک سکولاريست به اين پرسش چنين خواهد بود که:‏ " 

عقايد دينی داشتن يا نداشتن من،‏ موضوعی خصوصی است،‏ که نه ربطی به محکمه دارد و نه به علم."‏ اما به 

دلايلی که در فصل 4 شرح خواهم داد من نمی توانم صادقانه چنين پاسخی بدهم.‏ 

مادلين بانتينگ،‏ روزنامه نگار گاردين،‏ مقاله ای نوشت با عنوان ‏"چرا لابی خلقت هوشمندانه خدا را ب 

آفريدن 

ريچارد داوکينز شکر می گويد"‏ [41] به نظر می رسد او با هيچ کس جز مايکل روس مشورت نکرده است تا 

جايی که مقاله اش می توانست 

از عمو رموس آورد:‏ 

∗ 

به قلم خود روس هم باشد . دَن دِنِت در پاسخی که به اين مقاله داد،‏ نقل قول بجايی 

برايم جالب است که دو بريتانيايی 

– مادلين بانتينگ و مايک روس 

– گرفتار 

حقه ی يکی از شهيرترين 

کلاهبرداران فولکلور آمريکا شده اند ‏(چرا لابی خلقت هوشمندانه خدا را برای آفريدن ريچارد داوکينز 

∗ 

همين نکته در مورد مقاله ی ‏"هنگامی کيهان شناسی فرو می ريزد"‏ در نيويورک تايمز،‏ 22 ژانويه ی ، 2006 نوشته ی روزنامه نگار 

محترم جوديت شولوايتز هم صادق است.‏ اول قاعده ی جنگی ژنرال مونتگومری اين بود که ‏"به مسکو حمله نبر".‏ خوب است اول قاعده 

ی روزنامه نگاری درباره ی علم هم اين باشد که ‏"دست کم با يک نفر ديگر غير از مايکل روس هم مشورت کن."‏ 


59 

شکر می گويد،‏ 

27 مارس).‏ 

88 

وقتی کاک خرگوش گرفتار کاک روباه می شود،‏ به او التماس می کند 

که:‏ ‏"اوه،‏ کاک روباه،‏ هر کاری می کنی،‏ جان خودت مرا داخل آن بوته های زشت رُز ننداز!"‏ روباه 

دقيقاً‏ همين کار را می کند و کاک خرگوش جان به در می برد.‏ وقتی هم که ويليام دِمبسکی،‏ تبليغاتچی 

آمريکايی،‏ در نوشته هايش به ريچارد داوکينز متلک می پراند که نيکوکاری خود را نسبت به مکتب 

خلقت هوشمند ادامه دهد،‏ بانتينگ و روس گولش را می خورند!‏ " کاک روباه،‏ حرف رک و راست تو 

– که می گويی زيست شناسی تکاملی منکر وجود خدای آفريننده است 

مدارس را به مخاطره می 

اندازد،‏ 

چون تعليم اين چيزها تخطی 

– 

از جدايی 

آموزش زيست شناسی در 

کليسا و حکومت 

است!"‏ 

درست است.‏ اصلاً‏ شما بايد فيزيولوژی را هم تلطيف کنيد،‏ چون می گويد که يک باکره نمی تواند 

بزايد...‏ . [42] 

کل اين قضيه،‏ از جمله قصه ی کاک خرگوش در بوته های رُز را می توان در وبلاگ پی.‏ زد.‏ مِيِرزِ‏ زيست شناس 

پی گرفت،‏ که به زبان شيرينی هم نگاشته شده است.‏ 

حرف من اين نيست که همکارانم در لابی استمالت حتماً‏ ناصادق هستند.‏ ممکن است آنها صادقانه به مکتب نوما 

معتقد باشند،‏ گرچه من نمی توانم بفهمم که آنها چگونه به کليت قضيه می انديشند و تناقضات درونی اين ديدگاه را 

در ذهن خود حلاجی می کنند.‏ 

اظهارنظرهای دانشمندان درباب دين هستند،‏ از زمينه 

فرهنگی آمريکا را پاره پاره کرده اند.‏ 

در اينجا نيازی به پيگيری اين مطلب نيست،‏ اما خوب است کسانی که در پی فهم 

ی سياسی قضيه غافل نشوند:‏ امروزه جنگ های سورآل 

در فصل های بعد هم به استمالت جويی 

از نوع نومايی خواهيم پرداخت.‏ در 

اينجا من به بحث لاادری گری باز می گردم و جستار امکان رفع تدريجی جهل ما و کاهش ملموس عدم اطمينان ما 

در قبال وجود يا عدم وجود خدا را پی می گيرم 

. 

مردان کوچک سبز رنگ 

فرض کنيد تمثيل قوری پرنده ی برتراند راسل را درباره ی 

وجود حيات 

فرازمينی به کار گيريم – همان موضوعی 

که ساگان را واداشت تا آن پاسخ به ياد ماندنی را بدهد و بگويد که با ته دلش نمی انديشد.‏ ما وجود حيات فرازمينی 

را هم ما نمی توانيم رد کنيم،‏ و تنها موضع معقول در اين مورد همانا لاادری گری است.‏ اما اين فرضيه ديگر 

مهمل نمی نمايد.‏ ما ديگر آن را بی درنگ بعيد نمی دانيم.‏ بر پايه ی شواهد ناکامل مان می توانيم استدلال های 

جالبی درباره ی اين فرضيه داشته باشيم،‏ و می توانيم شواهدی را ذکر کنيم که عدم اطمينان مان را می کاهند.‏ اگر 

دولت مان پول هنگفتی صرف ساختن تلسکوپ هايی می کرد که تنها هدف از ساختن شان جستجوی قوری های 

88 

. 

(1908 

Brerشخصيت Rabbit داستانی حقه بازی که ريشه در فولکلور آفريقايی دارد 

در فرهنگ آمريکايی به شهرت رسيد.‏ 

و توسط داستان های جوئل چندلر هريس (1848- 


یها 

ی ب 

یاب 

یاب 

یعن 

60 

پرنده در آسمان بود خشمگين می شديم.‏ 

بودجه ای صرف ساخت راديوتلسکوپ ها شود تا به اميد 

بکاويم.‏ 

∗ 

اما می توانيم بپذيريم که برای پروژه ی سِتی 

يافتن نشانی از حيات 

‏(جستجوی حيات فرازمينی)‏ 

هوشمند بيگانه،‏ آسمان را 

من کارل ساگان را ستودم چون او گمانه زنی 

می توانيم ارزي 

ارزي 

اساس درباره ی احتمال وجود حيات فرازمينی را رد می کرد.‏ اما 

عاقلانه ای از ملزومات تخمين اين احتمال داشته باشيم ‏(چنان که خود ساگان داشت).‏ اين 

می تواند صرفاً‏ با فهرست کردن مجهولات مسئله آغاز شود،‏ همان طور که در معادله ی مشهور دِرِک،‏ 

به قول پُل ديويز،‏ احتمالات را گرد می آوريم.‏ مطابق اين معادله،‏ برای تخمين تعداد تمدن های جداگانه تکامل يافته 

در جهان بايد سه مؤلفه را در هم ضرب کنيم.‏ اين سه مؤلفه عبارتند از تعداد ستارگان،‏ درصد سيارات شبيه زمين 

در هر منظومه،‏ احتمالات اين دو،‏ و مؤلفه های ديگر که لازم نيست در اينجا همه را ذکر کنم چون مقصودم فقط 

اين است که کميت همگی اين مؤلفه ها مجهول اند،‏ يا تخمين شان با حاشيه ی بزرگی از خطا همراه است.‏ وقتی 

اين همه مؤلفه در هم ضرب شوند که همه شان کاملاً‏ يا تقريباً‏ به طور کامل مجهول اند ، حاصل محاسبه 

ي – 

تعداد تخمينی تمدن های بيگانه – چنان خطای سترگی در بر دارد که لاادری گری در اين باره را معقول ترين 

گزينه می نمايد،‏ و چه بسا آن را تنها موضع بخردانه سازد.‏ 

امروزه برخی مؤلفه های معادله ی دِرِک را بهتر از هنگامی 

می شناسيم که او نخستين بار در سال 

اين 1961 

معادله را پيش نهاد.‏ آن موقع،‏ تنها منظومه های شناخته شده،‏ منظومه ی شمسی ما،‏ و نيز منظومه وارهای قمری 

مشتری و زحل بودند.‏ بهترين تخمين ما از تعداد منظومه های جهان بر پايه ی مدل های نظری همراه با نگرش 

غيررسمیِ‏ " 

اصل 

کپرنيک،‏ هابل و ديگران 

89 

ميانمايگی"‏ بود.‏ بنا بر اصل ميانمايگی ‏(که حاصل درس های تاريخی نامطمئن برگرفته از 

زيستگاه است)‏ 

ما در کيهان هيچ چيز غيرمعمولی 

ندارد.‏ 

ميانمايگی توسط اصل ‏"آنتروپيک"‏ ‏(فصل 4 را ببينيد)‏ عقيم شده است:‏ اگر منظومه ی شمسی ما 

ی منظومه 

موجود در جهان می 

بايد بود،‏ دقيقاً‏ 

می همان جايی 

بود که ما،‏ به عنوان 

شوربختانه،‏ خود اصل 

موجوداتی 

در حقيقت 

به که 

تنها 

چنين 

موضوعاتی می انديشيم،‏ بايد در آن می زيستيم.‏ صِرفِ‏ وجود ما می تواند به نحو عطف به ما سبق تعيين کند که ما 

در جايی به غايت غيرمعمول زندگی می کنيم.‏ 

اما تخمين امروزی فراوانی منظومه های شمسی،‏ ديگر مبتنی بر اصل ميانمايگی نيست؛ بلکه بر پايه ی شواهد 

مستقيم است.‏ طيف نگاری،‏ الاهه ی انتقام از پوزيتيويسم کُنت،‏ باز کارگشا شده است.‏ ما با تلسکوپ به سختی می 

توانيم سيارات اطراف ستارگان ديگر را مستقيماً‏ ببينيم.‏ اما کشش گرانشی سيارات گردان به دور يک ستاره 

∗ 

Search for Exterritorial Intelligence (SETI) 

89 . principle of mediocrity 


یها 

61 

موقعيت آن ستاره را مغشوش می 

90 

کند،‏ و طيف نگارها می توانند،‏ دست کم موقعی که سياره ی اغتشاش گر 

بزرگ باشد،‏ جابجايی دوپلری حاصل را در طيف ستاره تشخيص دهند.‏ در زمان نگارش اين متن،‏ عمدتاً‏ با اعمال 

اين روش،‏ 170 منظومه ی سياره ای را شناخته ايم 

که گرد 147 ستاره می گردند [44]. تا زمانی که شما اين 

متن را می خوانيد اين رقم مسلماً‏ فزونی يافته است.‏ تاکنون،‏ اين ستاره ها ‏"مشتری"‏ 

زيرا فقط سياره هايی در حد و اندازه ی 

حيطه ی اکتشاف اسپکتروسکوپ های امروزی باشد.‏ 

عظيم الجثه بوده اند،‏ 

مشتری می توانند در طيف ستاره هايشان اغتشاش هايی ايجاد کنند در 

امروزه تخمين کمّی ما در مورد دست کم يکی از مؤلفه های قبلاً‏ نامعلوم معادله ی دِرِک،‏ بهبود يافته است.‏ اين امر 

از لاادری گری ما در قبال مقدار نهايی معادله را کاسته است،‏ گيريم که اين کاهش چشمگير نباشد.‏ هنوز بايد در 

قبال وجود حيات در سيارات ديگر لا ادری بمانيم – اما اندکی کمتر لاادری،‏ چرا که جهل مان اندکی کمتر شده 

است.‏ علم می تواند لاادری گری را ذره ذره بکاهد،‏ گرچه هاکسلی معلق وارو می زد تا اين نکته را در مورد 

پرسش از خدا را منکر شود.‏ برخلاف احتراز احترام آميز هاکسلی و گولد و خيلی کسان ديگر،‏ ادعای من اين است 

که پرسش از وجود خدا اصولاً‏ و تا ابد فراسوی حيطه ی علم نيست.‏ همان طور که علم،‏ خطای انتظار کُنت در 

مورد شناخت ترکيب ستارگان را نشان داده و احتمال وجود حيات در مدار اطراف ستارگان را افزوده،‏ می تواند 

دست کم به طور احتمالاتی به قلمرو لاادری گری نيز بتازد.‏ 

تعريف من از فرضيه ی وجود خدا،‏ شامل واژه های ‏"فراانسانی"‏ و ‏"فراطبيعی"‏ بود.‏ برای تشريح تفاوت اين دو،‏ 

تصور کنيد که راديو تلسکوپی بتواند در عمل سيگنالی از يک حيات فرازمينی دريافت کند و بی شک و شبهه نشان 

دهد که ما در کيهان تنها نيستيم.‏ اما اينکه چه سيگنالی را می توان نشانه ی متقاعد کننده ی حيات دانست،‏ پرسش 

عبثی نيست.‏ يک روش خوب پاسخ گويی اين است که عکس اين پرسش را مطرح کنيم.‏ ما چه کار هوشمندانه ای 

بايد بکنيم تا حضور خود را به مخاطبان کيهانی مان بشناسانيم؟ پالس های ريتميک افاقه نمی کنند.‏ جوسلين بِل 

بِرنِل،‏ اخترشناس راديويی 

که نخستين بار پولسار را در سال 1967 کشف کرد،‏ از دقت 1.33 ثانيه ای بسامد 

نوسان های پولساری شگفت زده شد و شوخ طبعانه آنها را سيگنال های 

91 

مَکس ‏(مردان کوچک سبزرنگ)‏ نام 

نهاد.‏ سپس تر،‏ او پولسار ديگری در جای ديگری از آسمان يافت که دوره ی بسامد نوسانی آن متفاوت بود،‏ و از 

شر فرضيه ی مَکس خلاص شد.‏ پديده های طبيعی و غيرهوشمند فراوانی می توانند ريتم های مترونومی ايجاد 

کنند:‏ از شاخه های آويزان گرفته،‏ تا قطره های ريزان؛ از تأخير زمانی در لوپ های فيدبک خودتنظيم گرفته تا 

چرخش و دوران اجرام آسمانی.‏ امروزه بيش از هزار پولسار در کهکشان ما يافت شده اند،‏ و اين نکته عمومًا 

پذيرفته شده که پولسارها ستارگان نوترونی دوّاری هستند که مانند امواج نورانی،‏ 

انرژی راديويی 

می پراکنند.‏ 

جالب است ستاره ای را تصور کنيم که در زمانی در مقياس چند ثانيه به دور خود می گردد ‏(تصور کنيد شبانه 

90 . spectroscope 

91 . Little Green Men: LGM 


سي ب 

یان 

62 

روز ما به جای 

24 ساعت،‏ 

1.33 ثانيه بود)‏ اما ستاره های نوترونی همه چيزشان جالب است.‏ نکته در اينجاست 

که اکنون پولسار را پديده ای صرفاً‏ فيزيکی می دانيم و نه ساخته و پرداخته ی هوش.‏ 

بسيار محتمل است که تمدن های فرازمينی،‏ چه بتوانيم بشناسيم شان و چه نتوانيم،‏ فراانسانی باشند.‏ چنان خداوار 

باشند که در تصور هيچ متألهی نگنجند.‏ دستاوردهای فنآورانه شان در نظر ما همان قدر فراطبيعی نمايد که 

دستاوردهای قرن بيست و يکمی ما در نظر يک دهقان قرون وسطايی.‏ تصور کنيد واکنش چنان دهق 

در برابر 

لپ تاپ،‏ تلفن موبايل،‏ بمب هيدروژنی يا جمبوجت چگونه می بود.‏ چنان که آرتور سی کلارک در قانون سوم اش 

يادآور می شود:‏ ‏"هر فنآوری که به قدر کافی پيشرفته باشد از معجزه تميزدادنی نيست."‏ اعجاب معجزات فنآوری 

ما برای باستانيان کمتر از اعجاب روايات شکافتن دريا توسط موسی يا راه رفتن عيسی بر روی آب نيست.‏ اعجاب 

بيگانگانی که سيگنال های سِتی بر ما هويدا کنند کمتر از اعجاب خدايگان نخواهد بود 

، درست 

همان طور که 

تمدن های عصر حجر،‏ ميسيونرها را خدايگان پنداشتند چون با تفنگ ها،‏ تلسکوپ ها،‏ کبريت ها و سالنامه هايشان 

که خسوف بعدی را پيشگويی می کرد به سراغ آن بيچاره ها رفته بودند ‏(و البته از اين افتخار بادآورده تمام و 

کمال سوءاستفاده کردند).‏ 

پس چگونه بدانيم که حيات های پيشرفته ی سِتی خدايگان اند يا نه؟ به چه معنا ممکن است فراانسانی باشند اما 

فراطبيعی نباشند؟ به معنايی 

ار مهم،‏ که مقصود اصلی اين کتاب است.‏ تفاوت کليدی ميان خدايگان و موجودات 

فرازمينیِ‏ خداوار،‏ در ويژگی هايشان نيست بلکه در منشاء شان است.‏ موجوداتی که به قدر کافی پيچيده باشند که 

واجد هوش شوند حاصل فرآيندی طبيعی اند.‏ مهم نيست وقتی با چنين موجوداتی مواجه شويم چقدر خداوار به نظر 

ما برسند؛ مهم اين است که منشاء خدايگانی ندارند.‏ برخی نويسندگان داستان های علمی-‏ تخيلی ، مانند دانيل اف.‏ 

گالوی در کتاب 

يک تمدن بسياربسيار 

92 

دنيای بدلی ، گفته اند که چه بسا ما درون يک شبيه سازی کامپيوتری زندگی می کنيم،‏ که توسط 

عالی تر طرح ريزی شده است 

) 

و من نمی دانم چگونه می توان اين ادعا را رد کرد).‏ اما 

خود آن شبيه سازان بايد از جای ديگری آمده باشند.‏ قوانين احتمالات ابداً‏ اجازه نمی دهند که آنان بدون داشتن 

نياکان ساده تر و به يکباره پا به عرصه ی هستی نهاده باشند.‏ وجود آنان هم احتمالاً‏ مرهون قسمی تکامل داروينی 

است ‏(که شايد ناشناخته باشد):‏ به اصطلاح دانيل دِنِت:‏ محصول قسمی ‏"جراثقال"‏ 

93 

چرخ دنده ای اند و نه يک 

94 

‏"قلاب فضايی"‏ [45]. قلاب های فضايی – از جمله همه ی خدايان – لمحات اعجاز اند.‏ حقّاً‏ از پس تبيينی بر 

نمی آيند و بيش از آنکه تبيين گر باشند،‏ خود طالب تبيين اند.‏ جراثقال ها اما،‏ ابزارهايی تبيينی اند که واقعاً‏ تبيينی 

ارائه می دهند.‏ انتخاب طبيعی،‏ جراثقال قهرمان همه ی اعصار است.‏ اين جراثقال،‏ حيات را از بساطت بدوی اش 

برکشيده و بر چنان ارتفاعات گيج کننده ی پيچيدگی،‏ زيبايی و طرحوارگی رسانده که امروزه ما را حيران می 

سازد.‏ 

اين مطلب،‏ درونمايه 

4 فصل ی 

است،‏ تحت عنوان 

‏"چرا به احتمال قريب به 

يقين خدايی 

اما نيست".‏ 

92 . Counterfeit World, Daniel F. Galouye 

93 . ratcheting crane 

94 . skyhook 


یها 

یعن 

63 

نخست،‏ پيش از ادامه ی بحث ام از بی باوری ايجابی به وجود خدا،‏ بايد خدمت برهان های ايجابی باور به وجود 

خدا برسيم که الاهيون در درازنای تاريخ پيش نهاده اند.‏ 

فصل 3 

برهان های وجود خدا 

استادی الاهيات نبايد جايگاهی در نهادهای ما داشته باشد.‏ 

تامس جفرسون 

برهان های وجود خدا قرن هاست که توسط متألهان صورت بندی شده اند،‏ و ديگران،‏ از جمله حاميان به اصطلاح 

95 

‏"فهم متعارفی"‏ بر آنها صحه گذارده اند.‏ 

‏"اثبات"‏ 

توماس آکوئيناس 

پنج ‏"اثبات"ی که توماس آکوئيناس در قرن سيزدهم برای وجود خدا بيان کرده،‏ مؤيد هيچ چيز نيستند و،‏ گرچه بايد 

در بيان اين مطلب درنگ کنم،‏ پوچی آنها به راحتی عيان شده است.‏ سه برهان اول آکوئيناس تنها شيوه های 

مختلف بيان مطلبی واحد هستند،‏ و می توان آنها را همراه هم ملاحظه کرد.‏ همگی اين برهان ها بر پايه ی دور 

ي – باطل هستند 

پاسخ به يک پرسش،‏ به پرسش ديگری منجر می شود و اين روند تا بينهايت ادامه می يابد.‏ 

95 . common sense 


یحت 

64 

96 

متحرک لايتحرک : هيچ حرکتی بدون محرکی مقدم بر خود نيست.‏ اين امر به دور باطلی می انجامد،‏ که 

تنها راه گريز از آن،‏ فرض وجود خداست.‏ ما کسی را که نخستين حرکت را ايجاد کرده خدا می ناميم.‏ 

.1 

97 

علت نامعلول : هيچ چيز معلول خودش نيست.‏ هر معلولی علتی مقدم بر خود دارد،‏ و باز هم به دور 

باطلی می رسيم،‏ که برای ختم آن ناچاريم علت اولايی فرض کنيم،‏ که همان خدا باشد.‏ 

.2 

98 

برهان کيهان شناختی : بايد زمانی بوده باشد که در آن اشيای 

فيزيکی 

وجود نداشته اند.‏ اما چون اکنون 

اشيای فيزيکی وجود دارند،‏ پس بايد امری غيرفيزيکی آنها را به وجود آورده باشد،‏ که آن امر همانا 

خداست.‏ 

.3 

هرسه ی اين برهان ها بر پايه ی ايده ی دورباطل هستند.‏ دوری که خدا برای خاتمه دادن به بطلان آن احضار می 

شود.‏ همگی بر اين فرض کاملاً‏ ناموجه استوارند که خود خدا مصون از دور است.‏ 

را بپذيريم و وجود خاتمه دهنده ای را برای 

نامی نياز 

مانند:‏ 

داريم،‏ مطلقاً‏ 

دور باطل فرض بگيريم 

اگر اين تجمل مشکوک 

و آن را خدا نام نهيم،‏ چون به هر حال به 

دليلی نداريم که آن موجود واجد صفاتی باشد که معمولاً‏ به خدا نسبت می دهند،‏ صفاتی 

100 

99 

قادرمطلق بودن ‏(همه توانی)‏ ، عالم مطلق بودن ‏(همه دانی)‏ ، الاهيت،‏ خالقيت،‏ بگذريم از خصال انسان 

واری مثل اجابت دعاها،‏ بخشايش گناهان،‏ و علم به ما فی الصدور.‏ در ضمن،‏ اين نکته هم از نظرمنطق دانان 

پوشيده نمانده که همه دانی و همه توانی 

101 

منطقاً‏ ناهمساز هستند.‏ اگر خدا همه دان باشد،‏ بايد از پيش بداند که 

چگونه به مدد همه توانی اش در سير تاريخ دخالت خواهد کرد.‏ اما اين بدان معناست که نمی تواند نظرش را 

درباره ی مداخلات خود تغيير دهد،‏ پس همه توان نيست.‏ کَرِن اُوِنز اين نکته ی ظريف ناسازه وار را با نثری گيرا 

چنين بيان کرده است:‏ 

خدای همه دانی که،‏ 

از همه چيز آينده خبر دارد،‏ 

همه توانی اش کجاست 

تا رأی آينده ی خود را ديگرگون سازد؟ 

96 . The Unmoved Mover 

97 . The Uncaused Cause 

98 . The Cosmological Argument 

99 . ominipoence 

100 . omniscience 

101 . incompatible 


65 

به بحث دور باطل و عبث بودن فرض وجود خدا برای شکستن اين دور بازگرديم.‏ 

فرض کنيم که مثلاً‏ يک 

" کت 

صرفه جويانه تر آن است که 

102 

ينگی بيگ بنگ"‏ ، يا مفهوم فيزيکی ديگری که هنوز برايمان ناشناخته است،‏ شکننده 

ی اين دور باطل باشد.‏ خدا خواندن اين دورشکن،‏ در بهترين حالت بی فايده و در بدترين حالت به طرز مهلکی 

گمراه کننده است.‏ دستور آشپزی ادوارد لير برای پختن کتلک کرامبوبليوس ما را فرا می خواند تا 

چند تکه " 

گوشت گاو دست و پا کنيم،‏ و آنها را به ريزترين قطعات ممکن تقسيم کنيم،‏ و سپس آنها را باز هم ريزتر کنيم،‏ به 

قدر هشت يا حتی الأمکان نه بار."‏ برخی دورها به طور طبيعی ختم می شوند.‏ حکمای قديم از خود می پرسيدند 

که اگر ماده ای،‏ گيريم طلا را،‏ به خردترين اجزای ممکن آن بشکافيم چه بر سر آن می آيد.‏ چرا نتوانيم باز هر 

يک از آن خرده ها را به دو نيم کنيم،‏ و خرده ی باز هم خردتری از طلا بسازيم؟ در اين صورت مسلماً‏ دور با 

رسيدن به اتم پايان می يابد.‏ کوچک ترين ذره ی طلا هسته ی اتمی است که دقيقاً‏ از هفتاد و نه پروتون و قدری 

بيشتر نوترون تشکيل شده است،‏ که هفتاد و نه الکترون گرد آن می گردند.‏ اگر بخواهيد هسته ی اتم طلا را باز هم 

‏"بشکافيد"،‏ حاصل هرچه باشد،‏ ديگر طلا نيست.‏ اين جور دورهای از نوع کتلت کرامبوبليوس طبيعتاً‏ به اتم ختم 

می شوند.‏ اما اصلاً‏ معلوم نيست که دورِ‏ آکوئيناسی،‏ طبيعتاً‏ به خدا ختم شود.‏ البته،‏ چنان که سپس تر خواهيم ديد،‏ 

اين بيان ملايمی است.‏ فعلاً‏ بگذاريد فهرست اثبات های آکوئيناس را پی گيريم.‏ 

103 

برهان مراتب وجود . توجه داريم که امور عالم با هم فرق دارند.‏ گيريم،‏ مراتبی از الوهيت يا کمال در 

اشياء هست.‏ اما ما اين مراتب را تنها با مقايسه شان با يک حداکثر دريافت می کنيم.‏ انسان ها هم می 

توانند خوب باشند و هم بد،‏ پس حداکثر خوبی نمی تواند درون ما باشد.‏ لذا بايد حداکثر ديگری باشد تا 

معيار کمال قرار گيرد،‏ و آن حداکثر را خدا می ناميم.‏ 

.4 

آيا اين يک برهان است؟ به همين سياق می توانيد بگوييد که بوگندويی مردم با هم فرق می کند،‏ اما فقط هنگامی 

می توانيم بوگندويی مردم را با هم مقايسه کنيم که يک معيار حداکثر،‏ يا کمال بوگندويی،‏ موجود باشد.‏ پس بايد 

يک بوگندوی سرآمدِ‏ بی همتا باشد،‏ که خدايش می خوانيم.‏ می توانيد هر صفت ديگری را هم که دوست داريد 

جايگزين کنيد،‏ و نتيجه ای همين قدر احمقانه بگيريد.‏ 

برهان غايت شناختی،‏ يا 

104 

برهان صُنع . امور جهان،‏ به ويژه موجودات زنده،‏ طراحی شده می نمايند.‏ 

و هيچ چيز طراحی شده ای را نمی شناسيم که طراحی نداشته باشد.‏ بنابراين جهان بايد طراحی داشته 

.5 

102 . big bang singularity 

103 . The Argument from Degree 

104 . Teleological Argument or Argument from Design 


یحت 

یها 

یعن 

یعن 

یحت 

ی ا 

66 

∗ 

باشد،‏ که خدايش می خوانيم.‏ ‏(مثال خود آکوئيناس،‏ تيری بود از چله ی کمان رها شده و هدفی را آماج 

گرفته،‏ اما موشک های ضدموشکِ‏ گرماجوی امروزی بهتر گويای مقصود او هستند.)‏ 

امروزه برهان صنع تنها برهانی است که هنوز رواج و مقبوليت دارد،‏ و 

به نظر بسياری اين برهان حريف را 

ضربه فنی می کند.‏ داروين جوان هم تحت تأثير اين برهان قرار گرفته بود.‏ او اين برهان را در 

دوره ی ليسانس 

اش در کمبريج در کتاب الاهيات طبيعی ويليام پالی خواند.‏ از بخت بد پالی،‏ عاقبت داروين کهنسال اين برهان را 

ضربه فنی کرد.‏ شايد هيچ گاه يک باور مقبول عام اين چنين با استدلالی هوشمندانه مضمحل نشده باشد که چارلز 

داروين برهان صنع را نابود کرد.‏ اين نابودی کاملاً‏ غيرمنتظره بود.‏ به لطف داروين،‏ ديگر درست نيست که 

بگوييم هرچه که نزد ما طرحوار می نمايد،‏ طراحی دارد.‏ تکامل توسط انتخاب طبيعی،‏ تمثال عالی طراحی است 

که به بلندای شگرف پيچيدگی و برازندگی راه می برد.‏ و از جمله ی اين نمودهای طرح وارگی،‏ شبکه های 

عصبی هستند – که حتی در فروتنانه ترين صورت هايشان – نشانگر رفتار هدف جويانه اند.‏ 

شبکه ی عصبی 

يک پشه ی ناقابل هم بيش از آنکه شبيه يک تير گسيل شده به سوی هدف باشد،‏ به موشک های گرماجوی پيشرفته 

می ماند.‏ در فصل 4 به بحث برهان صنع باز خواهم گشت.‏ 

برهان هستی شناختی و ديگر برهان های پيشينی 

برهای های وجود خدا در دو مقوله ی اصلی می گنجند:‏ برهان های 

برهان توماس آکوئيناس برهان های پسينی هستند،‏ ي 

پيشينی،‏ ي 

بر پايه ی 

105 

پيشينی ، و برهان 

106 

پسينی . پنج 

بررسی جهان خارج اند.‏ معروف ترين برهان 

برهان هايی که تنها بر استدلال نظری محض تکيه دارند،‏ برهان هستی شناختی است،‏ که توسط 

قديس آنسلم اهل کانتربوری در سال 1078 مطرح شد و سپس روايت های متعدد 

آن توسط فيلسوفان تکرار شده 

است.‏ يک جنبه ی غريب برهان آنسلم اين است که مخاطب روايت اصلی برهان اصلاً‏ بشر نيست،‏ بلکه خود 

خداست.‏ 

آنسلم اين برهان را به صورت يک دعا مطرح کرد.‏ ‏(شايد به اين فکر بيافتيد که هر موجودی که بتواند 

به دعا گوش فرا دهد نيازی ندارد تا به وجود خود متقاعد شود).‏ 

آنسلم گفت که می توان موجودی را تصور کرد که هيچ چيز بزرگ تر از آن متصور نباشد.‏ يک بيخدا هم می 

تواند چنين موجود متعالی را تصور کند،‏ گرچه وجود آن در دنيای واقعی را منکر می شود.‏ اما،‏ برهان چنين 

قياس منطقی زيبايی را که يک همشاگری ام در کلاس هندسه درباره ی اثبات يکی از قضايای اقليدس مطرح کرد فراموش نمی کنم:‏ " 

مثلث الف ب ث متساوی الساقين می نمايد.‏ بناابراين..."‏ 

105 . a priori 

106 . a posteriori 

∗ 


67 

ادامه می يابد که،‏ موجودی که در جهان واقعی نباشد،‏ مسلماً،‏ فاقد کمال است.‏ بنابراين با تناقض روبرو می شويم،‏ 

و سُک سُک،‏ خدا وجود دارد!‏ 

بگذاريد اين برهان بچگانه را به زبان مناسب اش ترجمه کنيم،‏ که همان زبان ميدان بازی کودکان باشد:‏ 

‏"باهات شرط می بندم که می توانم ثابت کنم خدا وجود دارد."‏ 

‏"شرط می بندم که نمی توانی."‏ 

‏"باشه،‏ پس عالیِ‏ عالیِ‏ عالی ترين چيز ممکن را تصور کن."‏ 

‏"خوب،‏ که چی؟"‏ 

‏"حالا،‏ اين عالیِ‏ عالیِ‏ عالی ترين چيز راستکی است؟ وجود دارد؟"‏ 

‏"نه،‏ فقط توی فکر من است."‏ 

‏"اما اگر واقعی بود که عالی تر بود،‏ چون چيز عالی راستکی بهتر از خيال مسخره توی فکر توست.‏ 

برايت ثابت کردم که خدا وجود دارد.‏ هاجاستن و واجستن،‏ همه ی بيخداها احمق هستن."‏ 

پس من 

من در اين گفتگوی کودکانه واژه ی ‏"احمق"‏ را عمداً‏ به کار بردم.‏ خود آنسلم آيه ی اول مزمور 14 را نقل می 

کند:‏ ‏"احمق در دل می گويد خدايی نيست"‏ و گستاخانه بيخدايان فرضی اش را ‏"احمق"‏ ‏(به لاتينی 

می خواند:‏ 

(insipiens 

بدين ترتيب،‏ حتی احمق هم متقاعد می شود که امری حداقل در فهم هست که بزرگ تر از آن متصور 

نيست.‏ زيرا وقتی او وصف آن امر را می شنود آن را در می يابد.‏ و هر چه به فهم در آيد،‏ در فهم 

موجود است.‏ و مسلم است که آن چه هيچ چيز بزرگ تر از آن متصور نيست،‏ نمی تواند تنها در فهم 

موجود باشد.‏ زيرا،‏ فرض کنيد تنها در فهم موجود باشد:‏ آنگاه می توان تصور کرد که در واقعيت هم 

موجود باشد؛ که بزرگ تر است.‏ 

همين اخذ اين نتيجه ی عظما از چنين نيرنگ بازی منطقی نمايی،‏ حس زيبايی شناسانه ی مرا می آزارد،‏ پس بايد 

مراقب باشم که از کاربرد واژگانی مثل ‏"احمق"‏ اجتناب کنم.‏ برتراند راسل ‏(که احمق نبود)‏ در اين مورد سخن 

جالبی دارد:‏ " پذيرش مغالطه آميز بودن ‏[برهان هستی شناختی]‏ آسان تر از اين است که بفهميم مغالطه دقيقاً‏ در 

کجا ‏[ی اين برهان نهفته]‏ است.‏ خود راسل،‏ در جوانی،‏ اين برهان را متقاعد کننده يافته بود:‏ 

کاملاً‏ آن موقع را به ياد می آورم.‏ در يکی از روزهای سال 1894، موقع قدم زدن در مسير ترينيتی 

لاين،‏ در بارقه ی شهودی دريافتم ‏(يا فکر کردم که دريافتم)‏ که برهان هستی شناختی معتبر است.‏ رفته 


یپل 

68 

بودم يک قوطی تنباکو بخرم؛ در مسير برگشت،‏ ناگهان آن قوطی را به هوا انداختم و هنگام گرفتن اش 

" فرياد زدم 

اسکات کبير،‏ برهان هستی شناختی معتبر است."‏ 

من تعجب می کنم که چرا راسل چيزی مثل اين نگفته:‏ " اسکات کبير،‏ برهان هستی شناختی پذيرفتنی می نمايد.‏ اما 

اما آيا زننده نيست که 

حقيقت عظمايی درباره ی کيهان،‏ حاصل يک بازی کلامی باشد؟ 

من ترجيح می دادم کارم 

را با حل مسائلی مثل ناسازه های زنون شروع کنم."‏ يونانيان بر سر ناسازه هايی مثل ‏"اثبات اينکه آشيل هيچ وقت 

به لاکپشت نمی رسد"‏ 

∗ 

دچار دردسر فراوانی شدند.‏ اما اين بينش را داشتند که نتيجه نگيرند که آشيل واقعاً‏ نمی 

تواند به لاکپشت برسد.‏ در عوض،‏ آنان اين مسئله را ناسازه ‏[پارادوکس]‏ خوانند و صبر کردند تا نسل های بعدی 

رياضيدانان آن را حل کنند ) که سرانجام به طرح نظريه ی سری های نامحدودِ‏ واگراشونده به مقادير محدود منجر 

شد).‏ البته خود راسل هم به قدر ديگران بينش داشت که بفهمد لازم نيست که به افتخار نرسيدن آشيل به لاکپشت 

قوطی تنباکويی بالا بياندازد.‏ 

اما چرا در قبال برهان قديس آنسلم چنين احتياطی به خرج نداد؟ به گمانم او به طرز 

مبالغه آميزی يک بيخدای منصف بود که شوق وافری داشت تا با ايجاب منطق،‏ 

راسل به سال 1946، ديرزمانی پس از آن فرياد کشف برهان هستی شناختی چنين نوشت:‏ 

♠ 

خود را افسون زدايی کند.‏ خود 

پرسش واقعی اين است که:‏ آيا چيزی هست که بتوانيم به آن بيانديشيم،‏ و به صرف انديشيدن 

بر ما ، 

معلوم شود که آن چيز در جهان خارج وجود دارد؟ فيلسوفان مايل اند به اين پرسش جواب مثبت دهند،‏ 

زيرا کار فيلسوف اين است که امور جهان را با انديشيدن دريابد نه با مشاهده.‏ اگر پاسخ پرسش فوق 

مثبت باشد،‏ پس ميان انديشه ی محض و واقعيت 

هست،‏ و اگر نباشد،‏ نيست.‏ 

برخلاف فيلسوفان مورد اشاره ی راسل،‏ من عميقاً‏ در قبال هر انديشه ای که بدون ملاحظه ی هيچ داده 

ای از جهان واقعی،‏ به چنان نتيجه ی عظمايی برسد مشکوک ام.‏ شايد اين بدان خاطر باشد که من 

دانشمند ام و نه فيلسوف.‏ در طی قرون و اعصار،‏ فيلسوفان،‏ چه موافق و چه مخالف برهان هستی 

شناختی،‏ آن را جدی گرفته اند.‏ به ويژه جِی.‏ ال.‏ مَکی،‏ در کتاب معجزه ی خداباوری بحث روشنی 

درباره ی اين برهان ارائه می دهد.‏ بر سبيل تمجيد،‏ می توانيم فيلسوف را به تقريب کسی تعريف کنيم 

که فهم متعارف را مبنای پاسخ گويی به پرسش ها نمی گيرد.‏ 

) 

∗ 

جزئيات ناسازه های زنون مشهورتر از آنند که نياز به ذکرشان در يک پانويس باشد.‏ اشيل می تواند ده بار سريع تر از لاکپشت بدود،‏ 

پس اگر در مسابقه ی دو،‏ آشيل گيريم صد متر عقب تر از زنون بايستد.‏ وقتی آشيل اين صد متر را طی کند،‏ لاکپشت ده متر پيموده است.‏ 

وقتی آشيل اين ده متر را طی کند،‏ لاکپشت يک متر پيموده است.‏ وقتی آشيل اين يک متر را طی کند،‏ باز لاکپشت ده سانتيمتر جلوتر رفته 

وبه همين ترتيب تا بينهايت،‏ پس آشيل هرگز نمی تواند به لاکپشت برسد.‏ 

نمونه ی مشابه و امروزی اين تغيير نظر زيادی تبليغ شده را می توان نزد آنتونی فلوِ‏ فيلسوف يافت.‏ او در کهنسالی اعلام کرد که به 

اين عقيده متمايل شده که قسمی الاهيت وجود دارد و اين اظهارات با موجی از شادی در سراسر اينترنت انعکاس يافت).‏ از سوی 

ديگر،‏ راسل فيلسوف بزرگی بود.‏ راسل برنده ی جايزه ی نوبل بود.‏ ای بسا گروش آنتونی فِلو به ايمان هم مشمول جايزه ی تمپلتون 

شود.‏ 

است.‏ .. 

♠ 


69 

قوی ترين ردّکنندگان برهان هستی شناختی را معمولاً‏ ديويد هيوم 

(1776 -1711) 

(1804 -1724) 

می شمارند.‏ کانت پته ی آنسلم را اينطور روی آب ريخت که گفت اين 

و امانوئل کانت 

فرض که 

‏"وجود"‏ دارای ‏"کمال"ی بيش از عدم وجود است،‏ بی پايه است.‏ نورمن ملکُم،‏ فيلسوف آمريکايی،‏ اين 

نکته را چنين بيان می کند:‏ ‏"اين آموزه که وجود،‏ 

يک کمال است بسيار 

عجيب و غريب می نمايد.‏ اگر 

بگوييم که بهتر است خانه ی آينده ی من عايق پوش باشد،‏ تا بی عايق ، حرف مان معنايی دارد؛ اما اگر 

بگوييم بهتر است آن خانه موجود باشد تا اينکه موجود نباشد،‏ حرف مان چه معنايی 

فيلسوفی ديگر،‏ داگلاس 

107 

گَسکينگ 

می کند ‏(جيوانی،‏ معاصر آنسلم هم برهان آنسلم را به طرز مشابه 

دارد؟"‏ [46] 

استراليايی ، همين نکته را در ‏"اثبات عدم وجود خدا"‏ به طعنه بيان 

108 

فروکاسته 

بود).‏ 

آفرينش جهان شگفت انگيزترين دستاورد قابل تصور است.‏ 

شايستگی يک دستاورد،‏ حاصل ‏(الف)‏ کيفيت درونی آن،‏ و ‏(ب)‏ توانايی آفريننده ی آن است.‏ 

هرچه ناتوانی ‏(يا معلوليت)‏ آفريننده ای بيشتر باشد،‏ دستاورد او شگفت انگيزتر است.‏ 

سهمگين ترين معلوليت برای يک آفريننده،‏ عدم وجود او می باشد.‏ 

بنابراين،‏ اگر فرض کنيم که جهان محصول يک آفريننده ی موجود است،‏ می توانيم آفريننده ی بزرگ 

تری را تصور کنيم،‏ که در عين عدم وجود،‏ همه چيز را آفريده باشد.‏ 

پس خدای موجود نمی تواند بزرگ ترين خدای قابل تصور باشد،‏ زيرا هنوز خدايی متعالی تر و شگفت 

انگيزتر هست که وجود ندارد.‏ 

.1 

.2 

.3 

.4 

.5 

.6 

.7 

لذا،‏ 

خدا وجود ندارد 

لازم به گفتن نيست که گَسکينگ حقيقتاً‏ عدم وجود خدا را اثبات نکرده است.‏ به همين قياس،‏ آنسلم هم حقيقتاً‏ وجود 

خدا را اثبات نکرده است.‏ 

تنها تفاوت ميان شان اين است که گسکينگ 

قصد شوخی داشته،‏ چرا که او دريافته بود 

که پرسش از وجود يا عدم وجود خدا بزرگ تر از آن است که بتوان آن را به مدد ‏"تردستی ديالکتيکی"‏ پاسخ گفت.‏ 

البته فکر نمی کنم که استفاده ی تردستانه از وجود،‏ به عنوان ملاک کمال،‏ بدترين مشکل برهان آنسلم باشد.‏ من 

روزی برای 

تحريک يک جمع متألهان و فيلسوفان،‏ با اقتباس از برهان آنسلم ثابت کردم که خوک ها می توانند 

پروز کنند.‏ اکنون جزئيات آن به اصطلاح اثبات را به خاطر ندارم،‏ اما آنان برای اثبات خطای من درصدد توسل 

به منطق وجه نما[مودال]‏ 

برآمدند.‏ 

107 . Douglas Gasking 

108 . reductio 


یعن 

یحت 

ی ا 

70 

برهان هستی شناختی،‏ مانند همه برهان های پيشينی ديگربرای اثبات وجود خدا،‏ مرا به ياد آن پيرمرد در داستان 

109 

نقطه عليه نقطه ی آلدوس هاکسلی می اندازد که 

اثباتی رياضی برای اثبات وجود خدا يافته بود:‏ 

آيا اين فرمول را می دانيد که به ازای هر کميت مثبت m، حاصل تقسيم آن بر صفر،‏ برابر بينهايت 

است؟ خوب،‏ حالا دو طرف اين معادله را در صفر ضرب کنيم تا ساده تر شود.‏ به اين صورت،‏ کميت 

m برابر حاصلضرب بينهايت در صفر می شود.‏ ي 

، هر کميت مثبت m، برابر است با بينهايت 

ضرب در صفر.‏ آيا اين به معنای قدرت بی نهايتی نيست که از هيچ،‏ چيزی می آفريند؟ نه؟ 

ی اين مجادله از يا 

رسوای قرن هجدهمی 

بر سر وجود خدا 

ياد کنيم 

که کاترين کبير ميان اويلر،‏ رياضيدان 

سويسی،‏ و ديدرو،‏ دائرة المعارف نگار بزرگ عصر روشنگری برپا کرد.‏ اويلر مؤمن با لحنی سرشار از يقين 

ديدرو بيخدا را چنين به چالش گرفت که:‏ ‏"موسيو،‏ 

،(a + b n )/n = x بنابراين خدا وجود دارد.‏ 

مرعوب شد و پا پس کشيد،‏ و بنا به روايتی،‏ سر خود را گرفت و به فرانسه برگشت.‏ 

پاسخ دهيد!"‏ ديدرو 

110 

اويلر رويه ای را به کار گرفت که می توان برهان خيره کردن با علم ناميد 

ديويد ميلز،‏ در کتاب اش 

انجام داده،‏ و 

درآن به طرزی بسيار 

جهان بيخدا،‏ گفتگويی راديويی 

‏(در اين مورد خاص با رياض 

را نقل می کند که يک سخنگوی مؤمنان با خود 

). يات 

ميلز 

مهمل به اصل بقای ماده-انرژی متوسل می شود تا مخاطب را خيره کند:‏ " از 

آنجا که همه ی ما از ماده و انرژی تشکيل شده ايم،‏ آيا از اين اصل علمی درستی اعتقاد به حيات جاودانی نتيجه 

نمی شود؟"‏ ميلز اين پرسش را با صبر و متانتی بيش از آنچه از من برمی آيد،‏ پاسخ گفت.‏ 

مصاحبه گر بيش از اين نيست که:‏ ‏"هنگامی که ما می ميريم،‏ هيچ يک از اتم های بدن مان 

نابود نمی شود.‏ بنابراين ما ناميرا هستيم."‏ 

زيرا ترجمه ی سخن 

و هيچ انرژی ) 

( 

من،‏ به رغم تجربه ی طولانی ام،‏ هرگز سخنی به اين سفاهت نشنيده بودم.‏ 

تا اينکه بسياری از اين ‏"اثبات 

ها"ی شگرف را که در نشانی http://www.godlessgeeks.com/LINKS/GodProof.htm يافتم.‏ در اين 

نشانی فهرستی از ‏"افزون بر سيصد اثبات وجود خدا"‏ می يابيم که سرشار از کمدی اند.‏ محض انبساط خاطر نيم 

دوجين از اين اثبات ها را در اينجا می آورم.‏ از اثبات شماره ی 36 شروع کنيم:‏ 

.36 

برهان نابودی ناقص:‏ هواپيمايی سقوط کرد و 143 مسافر و خدمه اش کشته شدند.‏ اما کودکی از اين سانحه 

نجات يافت،‏ در حالی که فقط سی درصد سوختگی داشت.‏ بنابراين خدا وجود دارد.‏ 

109 . Point Counter Point 

110 . Argument form Blinding with Science 


یها 

71 

.37 

برهان جهان های ممکن:‏ اگر امور جور ديگری شده بود،‏ پس امور جور ديگری می شد.‏ پس بد می شد.‏ 

بنابراين خدا وجود دارد.‏ 

.38 

برهان اراده ی محض:‏ من به خدا اعتقاد ندارم!‏ من به خدا اعتقاد دارم!‏ دارم؛ دارم؛ دارم.‏ من به خدا اعتقاد 

دارم!‏ پس خدا وجود دارد.‏ 

.39 

برهان بی اعتقادی:‏ اکثريت جمعيت دنيا اعتقادی به مسيحيت ندارد.‏ اين درست همان چيزی است که شيطان 

می خواهد.‏ پس خدا وجود دارد 

.40 

دارد.‏ 

برهان تجارب پس از مرگ:‏ شخص ايکس کافر مرد.‏ اکنون متوجه اشتباه اش شده است.‏ بنابراين خدا وجود 

.41 

برهان ارعاب عاطفی:‏ خدا شما را دوست می دارد.‏ شما چطور می توانيد اين قدر بی عاطفه باشيد که به او 

معتقد نباشيد؟ پس خدا وجود دارد.‏ 

برهان زيبايی شناختی 

در رمان نقطه عليه نقطه ی آلدوس هاکسلی،‏ شخصيت ديگری با گذاشتن استرينگ کوارتت شماره ی 

15 بتهوون 

در آ مينور Dankegesang”) (“Heiliger بر روی گرامافون وجود خدا را ثابت می کند.‏ گرچه ممکن است 

چنين برهانی به نظر متقاعدکننده نيايد،‏ اما نمايانگر يک دسته برهان های عامه پسند است.‏ ديگر شمار تعداد چالش 

کم و بيش ستيزه جويانه ای از قبيل ‏"اما شکسپير را چگونه توضيح می دهيد؟"‏ از دستم در رفته است 

سليقه تان می توانيد شوبرت،‏ ميکل آنژ و الخ را جايگزين کنيد).‏ 

بنا به ) 

برهانی به اين معروفيت،‏ نيازی به تشريح بيشتر 

ندارد.‏ اما منطق نهفته در اين برهان هرگز مورد تدقيق قرار نگرفته است،‏ و هرچه بيشتر در مورد آن بيانديشيد،‏ 

بيشتر پوچی آن را در می يابيد.‏ مسلماً‏ کوارتت های آخر بتهوون شکوهمند اند.‏ همين طور سونات های شکسپير.‏ 

چه خدايی در کار باشد و چه نباشد،‏ اين آثار باشکوه اند.‏ اما اين آثار هنری اثبات وجود خدا نيستند؛ اثبات وجود 

بتهوون و شکسپير هستند.‏ معروف است که يک رهبر بزرگ ارکستر گفته:‏ ‏"وقتی موزارت را داريد،‏ ديگر چه 

نيازی به خدا داريد؟"‏ 

يک بار ميهمان هفته ی 

يک برنامه ی راديويی 

بريتانيا بودم.‏ در اين برنامه که نام آن ديسک های صحرای برهوت 

بود،‏ ميهمان برنامه بايد انتخاب کند که اگر قرار باشد در يک صحرای برهوت رها شود،‏ چه ديسک هايی را با 

خود می برد.‏ از جمله انتخاب های من 

rein” “ Mache dich mein Herze از مکاشفات 

قديس ماتيو،‏ اثر باخ 


یسا 

تلذ 

یحت 

ی سيسا 

یمن 

یکت 

72 

بود.‏ مصاحبه گر نمی توانست بفهمد که چگونه من بيدين،‏ موسيقی دينی را انتخاب کرده ام.‏ شما هم می توانيد 

بپرسيد که چطور آدم می تواند از رمان بلندی های بادگير 

111 

هرگز وجود نداشته اند؟ 

ببرد،‏ در حالی که می داند کتی و هيت کليف واقعاً‏ 

می توانستم نکته ی ديگری را هم در پاسخ شگفتی مصاحبه گر ذکر کنم،‏ نکته ای که در مورد تمام آثار دارای 

درونمايه ی دينی،‏ گيريم کلي 

سيستين يا نقاشی ديواری بشارت اثر رافائل،‏ صادق است.‏ 

بزرگ ترين 

هنرمندان هم بايد زندگی شان را بگردانند،‏ و به اين خاطر سفارش ها را قبول کنند.‏ من دليلی ندارم که در مسيحی 

بودن رافائل و ميکل آنژ شک کنم – می توان گفت مسيحيت تنها گزينه ی آن دوران بود 

– 

اما مسيحی بودن شان 

تنها از سر اتفاق بود.‏ کليسا به لطف ثروت بيکران اش،‏ مهم ترين کارفرمای هنری آن دوران بود.‏ اگر سير تاريخ 

به گونه ای ديگر بود،‏ و سفارش نقاشی سقف يک موزه ی علوم را به ميکل آنژ می دادند،‏ آيا ممکن نبود که اثری 

به همان شگفت انگيزی کلي 

ستين بيافريند؟ چقدر اندوهبار است که ما هرگز نمی توانيم سمفونی مزوزوئيک 

بتهوون يا اپرای جهان گسترنده ی موزارت را بشنويم.‏ و چه حيف که ما از اوراتوريوی تکامل هايدن محروم ايم 

– اما اين مانع لذت بردن مان از خلقت او نمی شود.‏ اگر اين استدلال را از سوی ديگر دنبال کنيم،‏ چنان که همسرم 

با سردی به من خاطرنشان کرد،‏ چه می شد اگر شکسپير مجبور بود آثارش را به سفارش کليسا بيآفريند؟ در آن 

صورت مسلماً‏ ما از هملت،‏ شاه لير،‏ و مکبث محروم می شديم.‏ و در عوض چه نصيب مان می شد؟ آثاری همين 

قدر خيال انگيز؟ به همين خيال باشيد.‏ 

شايد برهانی منطقی يافت شود که وجود آثار عظيم هنری را به وجود خدا پيوند دهد،‏ هوادارن برهان زيبايی 

شناختی اين برهان پيوند دهنده را توضيح نکرده اند.‏ آنان فقط فرض گرفته اند که چنين پيوندی بديهی است،‏ اما 

مسلماً‏ چنين بداهتی در کار نيست.‏ شايد اين استدلال هم صورت ديگری از برهان صُنع باشد:‏ 

مغز موسيقيايی 

شوبرت،‏ معجزه ای باورنکردنی است،‏ حتی عجيب تر از چشم مهره داران.‏ يا شايد،‏ به طرزی فرومايه تر،‏ اين 

نگرش ناشی از نوعی حسادت نسبت به نوابغ باشد:‏ چطور يک انسان ديگر می تواند چنين موسيقی/‏ شعر/هنر 

زيبايی بيآفريند که من نمی توانم؟ پس کار بايد کار خدا باشد.‏ 

برهان ‏"تجارب"‏ شخصی 

يکی از همدوره های معقول و باهوش دوره ی ليسانس من،‏ که عميقاً‏ متدين بود،‏ برای کمپينگ به جزاير اسکاتلند 

رفت.‏ در نيمه شبی او و دوست دخترش در چادرشان از سروصدای پليدی بيدار شدند – که بی شبهه صدای خود 

شيطان بود:‏ صدا از هر نظر اهري 

بود.‏ دوست من هرگز اين تجربه ی مهيب را فراموش نکرد،‏ و اين يکی از 

اسبابی بود که بعدها او را به کشيش شدن سوق داد.‏ ذهن جوان من از اين حکايت متأثر شد،‏ و بعدها آن را برای 

. 

111 

Wuthering Heights اثر اميلی برونته؛ يکی از معروف ترين رمان های 

ميان دو شخصيت اصلی هيت کليف و کاترين ارن شاو ‏.م 

ادبيات انگليسی،‏ که داستان عاشقانه و پرشوری است 

[ 

] 


یمن 

خي"‏ 

73 

جمعی از جانورشناسان که در مهمانسرای روز اند کراون آکسفورد گرد آمده بوند روايت کردم.‏ از قضا دو نفر از 

آنها که پرنده شناس بودند از خنده روده بر شدند.‏ يکی از آنها گفت که اين نوع جيغ و فغان های اهري 

نقاط مختلف جهان به 

اصطلاحاً‏ 

های لهجه 

112 

‏"مرغ شيطان"‏ ناميده می شود.‏ 

گوناگون قابل شنيدن است صدای 

پرنده ايست که به خاطر 

که در 

همين جيغ هايش 

بسياری به اين خاطر به خدا اعتقاد دارند که معتقداند تصويری از خدا – يا يک فرشته يا باکره ای آبی پوش – را 

به چشم خود ديده اند.‏ يا خدا محرمانه با آنها سخن گفته است.‏ به نظر کسانی مدعی اند که چنين تجاربی داشته اند 

برهان تجارب شخصی يکی از متقاعدکننده ترين برهان های وجود خداست.‏ اما در نظر باقی مردم،‏ و کسانی که 

معرفتی به روانشناسی دارند،‏ اين برهان کمتر از همه متقاعدکننده است.‏ 

شما می گوييد مستقيماً‏ خدا را تجربه کرده ايد؟ بسيار خوب،‏ کسانی هم هستند که يک فيل صورتی را تجربه کرده 

اند،‏ اما شايد دانستن اين برايتان جالب نباشد.‏ پيتر ساتکليف،‏ آدم کش يورکشايری،‏ به وضوح صدای عيسی را می 

شنيده که او را امر به کشتن زنان می کرد.‏ او محکوم به حبس ابد شد.‏ جورج دبليو بوش می گفت که خدا به او گفته 

که به عراق حمله کند 

) 

افسوس که خدا به او وحی نکرده بود که در آنجا سلاح های کشتار جمعی نيست).‏ بيماران 

در تيمارستان فکر می کنند که ناپلئون يا چارلی چاپلين هستند؛ يا همه ی دنيا عليه شان در حال توطئه اند؛ يا می 

توانند رسالت شان را به همه ی مردم القا کنند.‏ ما به اين ادعاها می خنديم اما اين وحی و کشف و شهودها را جدی 

نمی گيريم،‏ بيشتر به اين خاطر که عده ی زيادی از اين قبيل باورها ندارند.‏ 

اش،‏ 

تنها فرق تجارب دينی با اين موارد 

اين است که مدعيان داشتن شان پرشمار اند.‏ سام هريس،‏ چندان کلبی مسلکی به خرج نداد هنگامی که در کتاب 

113 

پايان ايمان ، نوشت:‏ 

ما برای کسانی که باورهای 

شايع باشند آن افراد را 

فاقد توجيه عقلانی زيادی دارند نام هايی داريم.‏ 

می ‏"ديندار"‏ 

خوانيم؛ در غير اين صورت معمو ‏ًلا 

هنگامی اين باورها بسيار 

‏"ديوانه"،‏ 

يا ‏"روانی"‏ 

الاتی"‏ خوانده می شوند."....‏ مسلماً‏ عقلانيت در جماعت است.‏ در ضمن،‏ اين يک تصادف تاريخی 

صرف بوده که در جامعه ی ما باور به خالق عالِم بمافی الصدور جهان نرمال شمرده می شود،‏ اما اگر 

فکر کنيد که خدا توسط ضربات قطرات باران بر پنجره ی اتاق خواب تان با شما ارتباط مورس برقرار 

می کند،‏ بيمار روانی محسوب می شويد.‏ و به اين ترتيب،‏ گرچه مردمان ديندار معمولاً‏ ديوانه نيستند،‏ 

اما باورهای اصلی شان مطلقاً‏ ديوانه وار است.‏ 

در فصل 10 به موضوع توهم باز خواهم گشت.‏ 

112 . devil bird 

113 . The End of Faith, Sam Harris 


ی پ 

یعن 

ی ا 

تینُ‏ 

74 

مغز انسان يک نرم افزار شبيه سازی درجه ی يک را اجرا می کند.‏ چشمان ما تصوير وفادارانه ای از جهان 

خارج،‏ يا فيلم دقيقی از آنچه در زمان می گذرد ارائه نمی دهند.‏ ذهن ما پيوسته در حال تجديد مدلی است که از 

جهان خارج دارد:‏ تجديد ضربان های رمزگذاری شده ای که از سلول های بينايی گسيل می شوند،‏ و نيز الگوی 

پراکنش آنها برساخته ی خود سيستم عصبی است.‏ توهم های بصری به خوبی نشانگر اين پديده اند 

يک [47]. 

دسته ی عمده از توهم ها،‏ که مکعب نِکِر تنها يک نمونه از آنهاست،‏ به اين علت رخ می دهند که داده های بصری 

که مغز دريافت می کند با دو مدل ادراکی از واقعيت سازگارند.‏ مغز هيچ مبنايی برای گزينش ميان آن دو مدل 

ندارد،‏ ولذا ما مرتب يک ادراک بصری را از 

معنای تحت اللفظی کلمه،‏ مدام بين دو تصوير مختلف در نوسان است.‏ 

ادراک ديگر تجربه می کنيم.‏ پس تصويری که می بينيم،‏ به 

اين نرم افزار شبيه سازی در مغز،‏ به ويژه مناسب تشخيص چهره ها و اصوات است.‏ من روی طاقچه ی پنجره ی 

اتاقم ماسکی پلاستيکی از انشتين گذاشته ام.‏ از روبرو که به اين ماسک نگاه کنيم،‏ عجيب نيست که،‏ به يک تصوير 

صلب می ماند.‏ اما جالب است که وقتی از پهلو به آن نگاه کنيم،‏ ادراک بسيار عجيبی حاصل می کنيم.‏ ي 

با 

گشتن به دور ماسک،‏ به نظر می رسد که چهره هم می گردد و به ما نگاه می کند،‏ البته نه به طور ضعيفی که مثلاً‏ 

به نظر می رسد که چشمان موناليزا به سمت شما می گردد.‏ ماسک توخالی واقعآً‏ می گردد.‏ کسانی که قبلاً‏ چنين 

ماسکی نديده اند،‏ از ديدن اين پديده کاملاً‏ شگفت زده می شوند.‏ 

چرا چنين پديده ای رخ می دهد؟ هيچ کلکی در ساختن ماسک به کار نرفته است.‏ هر ماسک توخالی 

چنين پديده 

ای ايجاد می کند.‏ همه ی کلک در مغز ادراک کننده است.‏ نرم افزار شبيه ساز درونی ما داده هايی را دريافت می 

کند که حاکی از وجود يک چهره است.‏ مغز برای ادراک يک چهره،‏ به چيزی جز يک جفت چشم،‏ يک بينی و 

يک دهان در جاهای تقريباً‏ مناسب نياز 

ندارد و با داشتن اين سرنخ های تقريبی باقی کار را انجام می دهد.‏ نرم 

افزار شبيه سازی چهره به کار می افتد و يک مدل کاملاً‏ صلب از چهره می سازد،‏ حتی اگر چيزی که به چشم می 

آيد جز يک ماسک توخالی نباشد.‏ 

اين داستان را به اين خاطر گفتم که قدرت شگرف نرم افزار شبيه سازی در مغز را نشان دهم.‏ اين نرم افزار می 

تواند ‏"تصويرها"‏ و ‏"تصورها"‏ یي با بالاترين درجه ی صادق نمايی بسازد.‏ برای اين نرم افزار پيشرفته،‏ شبيه 

سازی يک روح يا يک فرشته يا يک مريم باکره مثل آب خوردن است.‏ حس شنوايی هم به همين طور است.‏ بر 

خلاف انتقال صوت از ميکروفون به يک ضبط صوت باکيفيت،‏ در صداهايی که ما را می شنويم،‏ انتقال صوت از 

اعصاب شنوايی به مغز وفادارانه نيست.‏ مانند سيستم بينايی،‏ در سيستم شنوايی هم مغز يک مدل شنيداری می 

سازد،‏ که بر پايه ی داده های شنوايی مدام در حال تجديد سامان داده های عصب شنوايی است.‏ به همين سبب است 

که غريو ترومپت را به صورت يک نوت واحد می شنويم،‏ و نه ترکيبی از هارمونيک های تک 

که طنين 


ینت 

یعن 

یما 

یها 

یال 

75 

برنزی اين صوت را ايجاد می کنند.‏ به سبب توازن های هارمونيک متفاوت،‏ همان نُت ها در کلارينت دارای 

طنين ‏"چوبی"‏ می نمايند و در قره نی،‏ دارای طنين ‏"نيئی".‏ اگر يک سي 

سايزر صوتی را با دقت تنظيم کنيد تا 

هارمونيک های مجزا را يکی يکی ايجاد کند،‏ مغز تا مدت کوتاهی آنها را به صورت ترکيب تُن های مجزا می 

شنود،‏ تا اينکه نرم افزار شبيه ساز ‏"وارد می شود"،‏ و از آن پس ما تنها نوت واحدی از ترومپت يا قره نی يا هر 

آلت موسيقی ديگر را می شنويم.‏ حروف صدادار و بيصدای گفتار نيز به همين ترتيب در مغز برساخته می شوند،‏ 

و به سطحی ديگر،‏ ي 

آواهای بالامرتبه تر و واژگان بدل می شوند.‏ 

در کودکی ام،‏ يک بار صدای يک روح را شنيدم:‏ صدای مردانه ای که نجوا می کرد،‏ انگار که در حال خواندن 

ورد يا دعايی بود.‏ من تقريباً،‏ اما نه کاملاً،‏ می توانستم واژه هايش را تشخيص دهم،‏ که طنينی جدی و موقر داشت.‏ 

من داستان هايی از زندگی ارواح درخانه های قديمی شنيده بودم،‏ و اندکی ترس برم داشته بود.‏ اما از تخت 

برخاستم و و آهسته به طرف منبع صدا حرکت کردم.‏ هرچه نزديک تر می شدم،‏ صدا بلندتر می شد،‏ و ناگهان،‏ 

صدا در مغزم ‏"زير و زبر"‏ شد.‏ اکنون آن قدر نزديک شده بودم که منشاء اصلی صوت را تشخيص دهم.‏ باد،‏ که 

از سوراخ کليد به داخل می وزيد،‏ صدايی ايجاد کرده بود که نرم افزار شبيه ساز مغز من آن را به سخن موقر 

مردانه تعبير کرده بود.‏ اگر کودک تلقين پذيرتری بودم،‏ ممکن بود که نه تنها سخنی 

نامفهوم ، 

بلکه سخنانی 

مشخص و حتی جملاتی را ‏"می شنيدم".‏ و اگر هم تلقين پذير بودم و هم مذهبی بار آمده بودم،‏ از سخنانی که باد 

زمزمه می کرد در شگفت می افتادم.‏ 

يک بار ديگر،‏ تقريباً‏ در همان سن و سال،‏ چهره ی عظيمی را ديدم که با شرارتی وصف نکردنی از پشت پنجره 

به من خيره شده است.‏ پنجره ای که در حالت عادی،‏ پنجره ی خانه ای معمولی در يک دهکده ی کنار دريا بود 

. 

با ترس و لرز جلوتر رفتم تا اينکه آن قدر نزديک شدم که توانستم ببينم آن چهره واقعاً‏ چيست:‏ فقط شکل چهره وار 

مبهمی بود که تصادفاً‏ توسط پرده ها ايجاد شده بود.‏ خود چهره و سي 

ترسان کودکانه ی من بود.‏ در 

11 سپتامبر 2001 

ظاهراً‏ شيطانی آن،‏ برساخته ی مغز 

برخی مردمان ديندار تصور کردند که در دود برخاسته از برج 

دوقولو چهره ی شيطان را ديده اند:‏ خرافه ای ديگر بر پايه ی يک عکس.‏ عکسی که در اينترنت درج و به 

طور گسترده منتشر شد.‏ 

مدل سازی کاری است که مغز بشر به خوبی از پس آن بر می آيد.‏ وقتی که خوابيم،‏ آن را رؤيا می نامند؛ وقتی 

بيداريم،‏ آن را تخيل می ناميم،‏ و هنگامی که تخيل خيلی زنده نمايد،‏ توهم خوانده می شود.‏ چنان که در فصل 

نشان خواهيم داد،‏ کودکانی که ‏"دوست خي 

10 

" 

دارند،‏ گاهی او را به وضوح می بينند،‏ درست انگار که واقعی 

باشد.‏ اگر فرد ساده لوحی باشيم،‏ توهمات و رؤياهای خود را آنچنان که هستند تعبيرنمی کنيم،‏ بلکه مدعی می شويم 

که روحی،‏ يا فرشته ای،‏ يا خدا – و به ويژه هنگامی که،‏ جوان،‏ زن و کاتوليک باشيم – مريم مقدس را ديده ايم يا 


یما 

یعا 

76 

صدايش را شنيده ايم.‏ مسلماً‏ اين تصورات و نموده ها،‏ دلايل خوبی برای باور به وجود ارواح،‏ فرشتگان،‏ خدايان،‏ 

يا قديسان نيستند.‏ 

اما نفی تصورات توده ای دشوارتر است.‏ مثلاً‏ اينکه گزارش می دهند که به سال 1917 در فاتي 

پرتغال،‏ هفتاد 

هزار نفر نفر ديدند که خورشيد ‏"شروع به اشک ريختن در آسمان کرد و بر سر جماعت فروپاشيد"‏ [49]. دشوار 

بتوان توضيح داد که چگونه هفتاد هزار نفر توانسته اند توهم واحدی را تجربه کنند.‏ اما حتی دشوارتر آن است که 

بپذيريم چنين چيزی واقعاً‏ رخ داده باشد بدون اينکه باقی مردم دنيا،‏ به جز در فاتيما،‏ شاهد آن بوده باشند 

و نه – 

فقط آن را ديده باشند،‏ بلکه نابودی مصيبت بار منظومه ی شمسی،‏ و نيروهای شتاب دهنده ی حاصل از اين رخداد 

را که برای پرتاب کردن هرکسی به آسمان کافی است حس کرده باشند.‏ آدمی ناگزير به ياد آزمون هوشمندانه ی 

ديويد هيوم برای وارسی معجزات می افتد:‏ " هيچ شهادتی برای اثبات معجزه بودن يک پديده کفايت نمی کند،‏ مگر 

اينکه کذب آن معجزه آساتر از پديده ای باشد که شهادت درصدد اثبات آن است."‏ 

شايد نامحتمل باشد که هفتاد هزار نفر همزمان فريفته شوند،‏ يا همزمان در توطئه ای شريک شوند.‏ يا تاريخ در 

ثبت اين که هفتاد هزار نفر ادعای ديدن رقص خورشيد را کرده اند،‏ اشتباه کرده باشد.‏ يا همه ی آنها همزمان 

سرابی را ديده باشند ) که وادرشان کرده تا به خورشيد خيره شنوند،‏ و اين به اختلالی دربينايی شان انجاميده).‏ اما 

هر يک از اين فرضيات نامحتمل محتمل تر از اين آلترناتيو هستند که:‏ زمين ناگهان از مدارش بيرون جهيده،‏ و 

منظومه ی شمسی نابود شده،‏ بی آن که خارج از فاتيما،‏ کسی متوجه قضيه شود.‏ منظورم اين است که پرتغال اين 

∗ 

قدرها هم جداافتاده نيست.‏ 

نياز واقعاً‏ 

به بحث بيشتری درباره ی ‏"تجارب"‏ 

شخصی خدايان 

يا ديگر پديده های دينی نيست.‏ اگر شما چنين 

تجاربی داشته ايد،‏ ممکن است سفت و سخت معتقد باشيد که اين تجارب صحت داشته اند.‏ اما انتظار نداشته باشيد 

که بقيه هم حرف تان را بپذيرند،‏ به ويژه اگر اندک دانشی از مغز و سازوکار توانمند آن داشته باشند.‏ 

برهان کتاب مقدس 

هنوز هم کسانی هستند که بر پايه ی شهادت کتاب مقدس به خدا اعتقاد پيدا می کنند.‏ يک برهان رايج،‏ که علاوه بر 

ديگران،‏ به سی.‏ اس لوئيس نسبت می دهند ‏(کسی که بعداً‏ بيشتر با او آشنا می شويم)‏ اظهار می کند که چون عيسی 

مدعی شده که پسر خداست،‏ پس يا بايد راست گفته باشد،‏ يا ديوانه باشد،‏ يا دروغگو:‏ ‏"ديوانه،‏ يا بد يا خدا".‏ شواهد 

تاريخی که حاکی از مد 

هر گونه مقام الاهی عيسی باشد قليل اند.‏ اما حتی اگر شواهد خوبی هم موجود بود،‏ 

] Hotel de l’Universe et du Portugal 

∗ 

گرچه درست است که زمانی والدين همسرم در پاريس مقيم هتلی شدند به نام 

پرتغال].‏ 

هتل دنيا و 


هيّ‏ 

یحت 

یمت 

یمت 

ووددا 

یات 

77 

شقوق سه گانه ی فوق به طرز مضحکی ناکافی اند.‏ يک احتمال چهارم،‏ که روشن تر از آن است که نياز به ذکر 

داشته باشد،‏ اين است که عيسی صادقانه دچار اشتباه شده بود.‏ خيلی از مردم اشتباه می کنند.‏ در هر حال،‏ چنان که 

گفتم،‏ هيچ شاهد تاريخی معتبری بر الاهيت عيسی در دست نيست.‏ 

نوشته جات موجود برای کسانی متقاعدکننده اند که عادت ندارند پرسش هايی از اين دست بپرسند:‏ ‏"چه کسی و در 

چه زمانی اينها را نوشته؟"؛ ‏"چگونه آنچه را که نوشته اند،‏ دانسته اند؟"؛ ‏"آيا در آن دوران،‏ مقصودشان از اين 

نوشته ها همان چيزی بود که امروزه ما برداشت می کنيم؟"؛ ‏"آيا آنها مشاهده گران بيطرفی بودند،‏ يا قصد 

وغرضی داشتند که در نوشته هايشان متجلی شده است؟"‏ 

از قرن نوزدهم به اين سو،‏ برخی متألهان دانشگاهی 

مصرانه گفته اند که اناجيل منبع مطمئنی برای آنچه که واقعاً‏ در تاريخ جهان رخ داده نيستند.‏ همه ی انجيل ها مدتها 

پس از مرگ عيسی نوشته شده اند،‏ و همين طور بعد از رسالات پُل،‏ که تقريباً‏ هيچ چيز از به اصطلاح وقايع 

زندگی عيسی نمی گويد.‏ پس هر چه هست کپی ها و استنساخ های ‏"نسل های جانک های چينی"‏ است ‏(فصل پنج 

را ببينيد)‏ که کاتبان جايزالخطا نگاشته اند.‏ کاتبانی که در هر حال،‏ قصد و غرض دينی خود را داشتند.‏ 

يک مثال خوب از غرض ورزی دينی،‏ افسانه ی دلگرم کننده ی تولد عيسی در بيت اللحم است،‏ که ظاهراً‏ در پی 

کشتار بيگناهان توسط هِرود رخ داد.‏ هنگامی که انجيل ها را می نوشتند،‏ سالها از مرگ عيسی گذشته بود،‏ و کسی 

نمی دانست که او کجا زاده شده است.‏ اما يهوديان مطابق بشارت عهد قديم ‏(ميکاح 

(5:2 

انتظار داشتند که مسيح 

موعود در بيت اللحم زاده شود.‏ در پرتو اين بشارت،‏ انجيل يوحنا به ويژه خاطر نشان می کند که پيروان عيسی از 

اينکه او در بيت الحم زاده نشد شگفت زده شدند:‏ ‏"ديگران گفتند،‏ اين مسيح است.‏ اما برخی گفتند،‏ آيا مسيح بايد از 

جليله بيايد؟ آيا کتب مقدس نگفته اند که مسيح از ذر 

آنجاست؟"‏ 

ی 

، و از شهر بيت اللحم می آيد،‏ که داوود اهل 

و لوقا مسئله را جور ديگری فيصله دادند.‏ آنان برآن شدند که عيسی بايد در بيت اللحم زاده شده باشد.‏ اما او را 

از طريق ديگری به آنجا رساندند.‏ 

مريم و يوسف را واداشت تا مدت ها پس از تولد عيسی در نازارث،‏ در 

بازگشت از مصر،‏ هنگامی که از کشتار بيگناهان توسط هرود شاه می گريختند،‏ به بيت اللحم برسند.‏ برعکس او،‏ 

لوقا اعلام کرد که مريم و يوسف پيش از تولد عيسی در نازارث می زيستند.‏ پس چطور شد که آنان در لحظه ی 

حساس به بيت اللحم رفتند تا بشارت را تحقق بخشند؟ لوقا می گويد که در زمانی که سيرنوس ‏(کيرينيوس)‏ حاکم 

سوريه بود،‏ سزار آگوستوس فرمان سرشماری عمومی را برای ساماندهی امور مالي 

صادر کرد،‏ و هرکسی 

مجبور شد که ‏"به شهر خود"‏ برود.‏ يوسف از ‏"بيت و شجره ی داوود"‏ بود ولذا مجبور شد ‏"به شهر داوود که بيت 

اللحم نام دارد"‏ بازگردد.‏ اين راه حل به نظر مناسب می آيد.‏ تنها مشکل اين است که چنان که اِی.‏ اِن.‏ ويلسون در 


یات 

یعن 

یان 

78 

کتاب عيسی 

و رابين لاين فاکس در 

114 

روايت ناموثق خاطر نشان کرده اند اين روايت از نظر تاريخی کاملاً‏ 

مهمل است.‏ داوود،‏ اگر وجود داشته باشد،‏ بايد قريب هزار سال پيش از مريم و يوسف زيسته باشد.‏ پس چرا لازم 

بوده که روميان 

يوسف را وادارند تا به شهری برود که نيای دورش هزار سال قبل در آنجا می زيسته است؟ اين به 

آن می ماند که من مجبور باشم در فُرم های مالي 

خود را اهل اَشبی دولازوک ذکر کنم،‏ چون شايد نياکان من 

مرا بتوان تا سنيور دو ديکين پی گرفت.‏ کسی که بر ويليام فاتح غلبه کرد و در اَشبی سکنا گزيد.‏ 

به علاوه،‏ لوقا صراحتاً‏ وقايعی را ذکر می کند که مورخان می توانند به طور مستقل آنها را وارسی کنند.‏ مثلاً‏ در 

زمان حکومت کيرينيوس يک سرشماری انجام شد 

– اما 

برای کل امپراتوری.‏ و سرشماری خيلی هم دير انجام شد،‏ ي 

يک سرشماری محلی بود،‏ نه به فرمان سزار آگوستوس و 

به سال 6 بعد از ميلاد مسيح،‏ سالها پس از مرگ 

هِرود.‏ لاين فاکس نتيجه می گيرد که ‏"داستان لوقا از نظر تاريخی ناممکن و فاقد انسجام درونی است"،‏ اما با 

مخمصه ی لوقا و اشتياق او به وفاداری به بشارت ميکاح ابراز همدلی می کند.‏ 

در شماره ی 

دسامبر 

115 

2004 مجله ی فِری اينکوايری ، تام فلين،‏ ويراستار اين مجله ی عالی،‏ مجموعه ای از 

مقالاتی را جمع آوری کرد که نشانگر تناقضات و خلل های داستان محبوب کريسمس بود.‏ خود فلين تناقضات 

فراوان ميان انجيل های متی و لوقا را،‏ که تنها حواريان ثبت کننده ی تولد عيسی هستند،‏ فهرست کرد [50]. 

رابرت گيلولی نشان می دهد که چگونه تمام جنبه های اصلی اسطوره ی عيسی،‏ از جمله ستاره ی شرقی،‏ زايمان 

باکره،‏ تکريم نوزاد توسط شاهان،‏ معجزات،‏ اعدام،‏ رستاخيز و صعود عيسی همگی مأخوذ از ادي 

هستند که 

پيش تر در مديترانه و ناحيه ی خاورنزديک وجود داشته اند.‏ فلين پيشنهاد می کند که تمايل متی برای برآوردن 

بشارت های مسيحايی ‏(خلف داوود بودن،‏ تولد در بيت اللحم)‏ جهت خوشايند خوانندگان يهودی 

تقابل با نکات مورد علاقه ی لوقا قرار 

دارد که برای مسيحی کردن بت پرستان اديان 

است و يکسره در 

هلنی انگشت بر نقاط حساس 

آنان ‏(زاده شدن از باکره،‏ تکريم توسط شاهان،‏ و غيره)‏ نهاده است.‏ تناقضات حاصل بسی آشکارند اما همواره 

توسط مؤمنان مسيحی ناديده انگاشته شده اند.‏ 

مسيحيان پيشرفته نيازی به پند جورج گرشوين ندارند تا آنان را متقاعد کند که ‏"هرچی که بهتون می گن / هرچی 

تو انجيل می خونيد / حتماً‏ همون جوری نبوده".‏ اما مسيحيان ساده ی فراوانی هستند که فکر می کنند چيزها حتماً‏ 

همان طور بوده که در کتاب مقدس نوشته – کسانی که انجيل را حقيقتاً‏ خيلی جدی می گيرند و آن را گزارش دقيق 

تاريخی دانسته و لذا شاهدی بر عقايد دينی خود محسوب می کنند.‏ 

آيا اين مردم هرگز لای کتابی را که حقيقت 

محض می شمارند باز کرده اند؟ پس چرا متوجه اين تناقضات آشکار نمی شوند؟ آيا اين معتقدان به صحت لغوی 

اناجيل از خود نمی پرسند که چگونه متی يوسف را خلف نسل 

بيست و هشتم داوود گرفته،‏ و لوقا خلف نسل چهل 

114 . The Unauthorized Version 

115 . Free Inquiry 


رهِ‏ 

ه یيّ‏ 

یست یست 

یدت 

79 

و يکم؟ از آن بدتر،‏ در شجره نامه های اين دو تقريباً‏ هيچ نام مشتراکی نيست!‏ در هر حال،‏ اگر عيسی واقعاً‏ از 

مريم باکره زاده شده باشد،‏ ربطی به اسلاف يوسف پيدا نمی کند،‏ و نمی تواند مصداق بشارت عهد عتيق باشد که 

می گويد مسيح بايد از ذر 

داوود باشد.‏ 

بارت ا 

عقي 

116 

من ، عالم انجيلی آمريکايی،‏ در کتابی که عنوان فرعی آن داستان ورای کي 

عهد جديد را تغيير دادند است،‏ عدم قطعيت عميق کل متن عهد جديد را هويدا می کند.‏ 

∗ 

و چي 

کسانی که 

پرفسور اِهرمن سفر 

خود را به طرزی گيرا در مقدمه ی کتاب شرح می دهد،‏ که چگونه از انجيل باوری بنيادگرا به شکاکی 

محتاط ميل کرده،‏ سفری 

که پيشرانه اش فهم خطاهای 

عظيم کتب مقدس بوده است.‏ 

جالب اينکه،‏ همزمان با 

ارتقايش در سلسله مراتب دانشگاه های آمريکا،‏ از حضيض ‏"مؤسسه ی انجيلی مويد"،‏ به کالج ويتون ‏(در مرتبه 

117 

ای اندکی بالاتر،‏ اما هنوز محبوب بيلی گراهام ( تا پرينستون و اوج کلاس بين المللی،‏ در هر گام می بيند که 

حفظ بنيادگرايی مسيحی در مقابله با رقبای خطرناک پيشرو دشوارتر می شود.‏ او اين چنين پيش می رود،‏ و ما 

خوانندگان را هم مستفيض می کند.‏ از کتاب های بت شکنانه ی آگاهی بخش ديگر در زمينه ی نقد انجيل می توان 

از روايت ناموثق نوشته ی رابين لاين فاکس،‏ نام برد که پيش تر ذکرش شد،‏ و کتاب انجيل سکولار:‏ چرا بيدينان 

118 

بايد دين را جدی بگيرند ، نوشته ی ژاک برلينلبرا.‏ 

چهار انجيلی که وثوق رسمی يافته اند،‏ کم و بيش به طور دلبخواه،‏ از ميان دست کم يک دوجين انجيل ديگر از 

جمله اناجيل توماس،‏ پيتر،‏ نيکودموس،‏ فيليپ،‏ بارتلمو و مری مگدالن گزيده شده اند 

که تامس جفرسون به خواهرزاده اش نوشت:‏ 

.[51] 

درباره اين اناجيل بود 

هنگام صحبت ازعهد جديد،‏ فراموش کردم بگويم که برای مطالعه ی تواريخ مسيح بايد همه ی متون را 

بخوانی،‏ چه آنهايی که شورای کليسايی برايمان موثق دانسته و چه آنهايی که شبه موثق شمرده شده اند.‏ 

چرا که آن انجيل های شبه موثق هم به قدر بقيه ادعای وحيانيت دارند.‏ و عاقبت خودت بايد با عقل خود 

درباره ی وثوق شان داوری کنی،‏ نه با عقل عاليجنابان کليسايی.‏ 

شايد برخی انجيل ها به اين خاطر از فهرست مراجع رسمی حذف شده اند که شامل داستان هايی هستند که حتی از 

چهار انجيل رسمی خجالت آورتر اند.‏ برای مثال،‏ انجيل توماس،‏ داستان هايی از کودکی عيسی نقل می کند که در 

116 . Bart Ehrman 

∗ 

117 

من فقط عنوان فرعی اين کتاب را ذکر کردم چون اين تنها قسمتی است که از آن مطمئن ام.‏ عنوان اصلی کتاب که در نسخه ای که من 

دارم،‏ و چاپ کانتينيوم لندن است،‏ ‏"اين کلام کيست؟"‏ می باشد.‏ من در اين نسخه هيچ نمی يابم که بتوانم بگويم اين همان کتابی است که 

هاراپ،‏ ناشر آمريکايی،‏ در سانفرانسيکو طبع کرده است.‏ من آن را نديده ام.‏ عنوان آن ‏"نقل قول نادرست از عيسی".‏ به گمانم هر دو يک 

کتاب باشند،‏ اما نمی دانم چرا ناشران اين طور می کنند؟ 

. واعظ اوانجليست مشهور آمريکايی که تورهای دور و دراز وعظش و دوستی اش با چند رئيس جمهور آمريکا،‏ به او اهميتی بين 

المللی بخشيده بود.م 

118 . The Secular Bible: Why Nonbelievers Must Take Religion Seriously, Jacque Berlinerblau 


ی اِ‏ 

یست 

یحت 

80 

آنها عيسی مثل يک جن شرور از نيروی جادويی خود سوءاستفاده می کند،‏ و مثلاً‏ با بدجنسی همبازی اش را به بز 

تبديل می کند.،‏ يا تکه گِل را به گنجشک تبديل کند،‏ يا با دراز کردن يک قطعه چوب در نجاری به پدرش کمک 

∗ 

می کند.‏ خواهند گفت که هيچ کس چنين معجزات مهملی را که انجيل توماس ذکر کرده باور نمی کند.‏ اما دلايل 

باور به معجزات اناجيل چهارگانه هم بيش تر يا کم تر از اين نيست.‏ 

دارند،‏ و وقوع شان همان قدر مشکوک است که صحت داستان شاه آرتور و دلاوران ميزگرد.‏ 

همه ی اين معجزات صبغه ی افسانه ای 

اغلب وجوه اشتراک اناجيل چهارگانه حاصل اين است که از منبع مشترکی بهره گرفته اند،‏ که يا انجيل مارک بوده 

يا اثری قديمی تر و مفقود که انجيل مارک نخستين خلف آن است.‏ هيچ کس نمی داند که آن چهار حواری که بوده 

اند،‏ اما به ظنّ‏ قريب به يقين می توان گفت که هيچ کدام شان شخصاً‏ عيسی را ملاقات نکرده بودند.‏ اغلب آنچه 

نگاشته اند به هيچ وجه کوشش تاريخی صادقانه ای نيست،‏ بلکه صرفاً‏ تکرار مکررات عهد قديم است،‏ چرا که 

انجيل نگاران اعتقاد و التزام تام داشتند که زندگانی عيسی بايد مطابق بشارت های عهد قديم باشد.‏ 

می توان 

يک بحث تاريخی جدی طرح کرد که آيا اصلاً‏ شخص عيسی وجود داشته است يا خير.‏ اين بحث هواداران فراوانی 

ندارد،‏ اما برخی آن را پی گرفته اند.‏ از جمله ی آنان می توان به پرفسور جی.‏ یاِ‏ 

نويسنده ی چندين کتاب در اين زمينه،‏ از جمله 

. 

119 

آيا عيسی وجود داشته است؟ اشاره کرد.‏ 

وِلز استاد دانشگاه لندن و 

اگرچه عيسی احتمالاً‏ وجود داشته است،‏ اما عموم استادان معروف مطالعات انجيلی،‏ کتاب عهد جديد 

و مسلماً‏ ) 

عهد قديم)‏ را ثبت معتبر حقايق تاريخی نمی دانند،‏ و من هم بعد از اين ديگر انجيل را شاهدی بر وجود هرگونه 

الاهيت نمی شمارم.‏ تامس جفرسون پيشگويانه به جانشين خود جان آدامز نوشت:‏ " روزی خواهد رسيد که نسل 

اسطوره ای عيسی،‏ که پدرش خداست و در رحم يک باکره شکل گرفته،‏ در زمره ی افسانه های نسل مينروا 

‏[خدای رومی صنايع د 

[ 

در ذهن ژوپيتر در خواهد آمد.‏ 

رمان دَن براون،‏ راز داوينچی،‏ و فيلمی که بر پايه ی آن ساخته شده،‏ در محافل کليسايی غوغای فراوانی افکند.‏ 

مسيحيان دليری کردند و فيلم را تحريم کردند و مقابل سينماهای نمايش دهنده ی اين فيلم تظاهرات راه انداختند.‏ اين 

داستان هم در حقيقت از ابتدا تا انتها جعلی است:‏ داستانی تخيلی و ساختگی.‏ از اين جهت،‏ کاملاً‏ مانند اناجيل است.‏ 

تنها فرق راز داوينچی با اناجيل اين است که اناجيل داستان های باستانی هستند و راز داوينچی داستانی مدرن.‏ 

. 

∗ 

ان.‏ ويلسون در زندگينامه ی عيسی،‏ در مورد نجار بودن عيسی ابراز ترديد می کند.‏ و اژه ی يونانی tekton به معنی نجار است،‏ 

اما ترجمه ی است از واژی آرامی ، nagger که هم به معنی پيشه ور است و هم فرهيخته.‏ اين يکی از چندين مورد سوءترجمه های 

انجيل است.‏ مشهور ترين اين موارد،‏ سوءترجمه ی اشعيای يهودی از واژه ی ‏"زن جوان"‏ به واژه ی يونانی ‏"باکره"‏ 

به همين سادگی لغزشی در ترجمه بسی بسط يافته و منجر به اين افسانه ی مضحک شده که مارد عيسی باکره بوده 

است!‏ تنها رقيب ديگر عنوان قهرمانی سوءترجمه ی سازنده نيز به باکرگان مربوط است.‏ ابن ورّاق به نحو خنده داری احتجاج می کند که 

در وعده ی هفتاد و دو باکره به هر مسلمان شهيد،‏ ‏"باکرگان"‏ سوءترجمه ی ‏"انگورهای سفيد با شفافيت بلورين"‏ بوده است.‏ اما اگر اين 

نکته را عموم امت اسلام دريافته بودند،‏ جان چه تعداد قربانی بيگناه عمليات انتحاری که نجات نمی يافت؟ ‏(ابن ورّاق،‏ ‏"باکره ها،‏ کدام 

(almah) 

119 . Did Jesus Exist? , G. A. Wells 

(parthenos) است.‏ 

باکره ها؟"‏ 45-6 (Free Inquiry 26:1, 2006, 


ني"‏ 

یحت 

81 

برهان دانشمندان برجسته ی ديندار 

اکثريت مطلق مردمان فرهيخته به دين مسيحيت بی اعتقاد اند،‏ اما اين بی اعتقادی را 

در ملاء عام مخفی می کنند،‏ چرا که نگران اند که درآمدشان را از دست ندهند.‏ 

برتراند راسل 

وتون ديندار بود.‏ شما خود را ارشد تر از نيوتون،‏ گاليله،‏ کپلر و غيره و غيره تصور می کنيد؟ اگر خدا از نظر 

امثال اين دانشمندان وجود داشته،‏ شما فکر می کنيد کی هستيد که منکر خدا می شويد؟"‏ انگار سستی خود اين 

برهان کافی نيست که برخی از عذرتراشان ‏[آپولوژيست ها]‏ 

مدام شايعات 

نام داروين را هم به اين فهرست می افزايد و 

♠ 

متعفن،‏ و آشکارا کاذبی،‏ درباره ی گروش او به دين در بستر مرگ می پراکنند.‏ 

اين شايعه پردازی 

از زمانی شروع شده که يک ‏"بانوی اميد"‏ افسانه ی دلپذيری پرداخت که مطابق آن داروين در دم آخر،‏ در نور 

عصرگاهی افتاده بر بستر کتاب عهد جديد را ورق می زد و لب به اعتراف گشود که نظريه ی تکامل سراسر خطا 

بوده است.‏ در اين بخش – به دلايلی که شايد حدس زدن شان چندان دشوار نباشد – توجه من عمدتاً‏ معطوف به 

دانشمندانی است که همواره از آنان به عنوان نمونه های دينداری ياد می شود.‏ 

نيوتون واقعاً‏ اظهار دينداری کرده بود.‏ تا حوالی قرن نوزدهم تقريباً‏ همگان چنين می کردند.‏ تا اينکه در اين قرن 

فشارهای اجتماعی و قضايی در مورد اظهار دين کمتر،‏ و پشتيبانی علمی برای کنارنهادن دين بيشتر از قرن های 

پيش شد.‏ البته از هر دو سو استثناهايی هم بوده اند.‏ چنان که جيمز هاوت در کتاب 2000 سال بی دينی:‏ مردمان 

120 

مشهور با دليری شک کردن نشان می دهد،‏ حتی پيش از داروين هم همه ی دانشمندان مؤمن نبودند.‏ و پس از 

داروين هم برخی دانشمندان برجسته مؤمن مانده اند.‏ دليلی ندارد شک کنيم که مايکل فاراده حتی پس از آشنايی با 

آثار داروين همچنان مسيحی ماند.‏ او عضو فرقه ی ساندمانی بود.‏ فرقه ای که اعضايش معتقد به تعبير تحت 

اللفظی انجيل بودند؛ در مراسم پيوستن اعضای جديد پای آنها را می شستند؛ و برای اطلاع از اراده ی الاهی قرعه 

کشی می کردند 

) 

فعل گذشته را به کار برده ام،‏ چون اين فرقه عملاً‏ منقرض شده است).‏ فاراده در سال 

عنوان يکی از شيوخ اين فرقه انتخاب شد،‏ سال بعد از آن اصل انواع داروين منتشر شد،‏ و فاراده به سال 

1860 به 

1867 با 

♠ 

حتی مرا هم به بشارت گروش در بستر مرگ مفتخر کرده اد.‏ در واقع اين مدعايی مسجع و مکرر است،‏ که هر بار در هاله ای از 

شايد من بايد احتياط به خرج دهم و برای حفظ شهرتم پس از مرگ،‏ يک ضبط 

ابهام و فريب تکرار می شود ‏(مثلا،نک.‏ 

صوت در بستر مرگ خود نصب کنم.‏ لالا واردز می افزايد ‏"چرا وقت مان را در بستر مرگ هدر دهيم؟ اگر می خواهيد جلوه گری کنيد،‏ 

چه بهتر که اين کار را در زمان مناسب انجام دهيد،‏ از جايزه ی تمپلتون بهره مند شويد،‏ و خرفتی را بهانه کنيد."‏ 

.(Steer 2003 

120 . 2000 Years of Disblief: Famous People with the Courage to Dout, James Haught 


یعن 

ی ب 

82 

مذهب ساندمانی درگذشت.‏ جيمز کلارک ماکسول،‏ همتای نظريه پردازِ‏ فارارده ی آزمايشگر،‏ هم مسيحی معتقدی 

بود.‏ ديگر قطب های فيزيک قرن نوزدهم بريتانيا،‏ هم به هکذا.‏ مثلاً‏ ويليام تامسون،‏ يا لُرد کلوين،‏ که کوشيد نشان 

دهد که زمان برای 

رخ دادن 

تکامل کافی 

نبوده و لذا نظريه 

ی 

تکامل خطاست.‏ 

برآورد زمانی 

اين اشتباه 

ترموديناميک دان بزرگ ناشی از اين فرض بود که او خورشيد را گويی از آتش می دانست که سوخت آن ظرف 

چند ده ميليون سال ته می کشد،‏ و نه ظرف چند هزار ميليون سال.‏ 

ی انرژی هسته ای نمی دانست.‏ 

جالب اينکه،‏ در نشست انجمن بريتانيايی 

البته بر کلوين حرجی نيست که چيزی درباره 

1903، به سال 

نوبت به جورج داروين،‏ 

دومين پسر چارلز داروين،‏ رسيد تا با اتکا به کشف راديوم توسط ماری کوری،‏ نظريه ی پدرش را توجيه و لرد 

کلوين را که هنوز زنده بود پريشان سازد.‏ 

در قرن بيستم شمار دانشمندان بزرگی که اظهار دينداری می کنند کمتر می شود ‏،اما هنوز چندان نادر نيستند.‏ به 

گمان من اغلب اين دانشمندان ديندار متأخر،‏ تنها به معنای انشتينی کلمه دينداراند.‏ چنان که در فصل 

1 احتجاج 

کردم،‏ ديندار خواندن آنان،‏ سوءاستفاده از معنای ‏"دينداری"‏ است.‏ با اين حال،‏ برخی دانشمندان بلندمرتبه هستند که 

به معنای سنتی و تمام و کمال کلمه صادقانه ديندار اند.‏ 

در ميان دانشمندان معاصر بريتانيايی 

که اظهار دينداری می 

کنند،‏ سه نفر هستند که همه جا اسم شان با هم می آيد:‏ پيکاک،‏ استانارد و پولکينگ هورن.‏ هر سه يا برنده ی جايزه 

ی تمپلتون بوده اند،‏ يا عضو هيئت امنای اين انجمن هستند.‏ در پی بحث های خصوصی و عمومی دوستانه ای که 

با هر سه شان داشته ام،‏ از باورشان به وجود قانونگذاری کيهانی متعجب نشده ام،‏ بلکه حيرت ام از اعتقادشان به 

جزئيات دين مسيحی بوده است،‏ ي 

، رستاخيز،‏ بخشايش گناهان و باقی قضايا.‏ 

در ايالات متحده هم نمونه های مشابهی يافت می شود،‏ برای مثال فرانسيس کالينز،‏ سرپرست پروژه ی شاخه ی 

♣ 

آمريکايی پروژه ی ژنوم انسانی.‏ اما در آنجا هم مانند بريتانيا،‏ اين گروه از دانشمندان به خاطر تحفه بودن شان 

مطرح می شوند و محل حيرت همکاران شان در جامعه ی دانشگاهی واقع می شوند.‏ در سال 

تلويزيون بی 

سی مستندی درباره ی جورج مِندِل،‏ بنيان گذار نابغه ی علم ژنتيک 

برای 1996، 

تهيه می کردم.‏ برای اين 

برنامه در باغی قديمی در کِلِرِ‏ کمبريج با دوستم جيم واتسون،‏ بنيان گذار نابغه ی پروژه ی ژنوم انسانی،‏ مصاحبه 

ای انجام دادم.‏ البته خود مِندِل مردِ‏ دين،‏ و راهب آگوستينی بود؛ اما در قرن نوزدهم می زيست و در آن زمان 

راهب شدن آسان ترين راهی بود که مندل می توانست برای انجام تحقيقات علمی اش پيش گيرد.‏ برای مِندل،‏ راهب 

شدن معادل برخورداری از بورس تحقيقاتی بود.‏ 

ديندار 

در آن مصاحبه از واتسون پرسيدم که آيا امروزه دانشمندان 

بسياری را می شناسد.‏ او پاسخ داد ‏"عملاً‏ هيچ کس.‏ گهگداری با يکی مواجه می شوم،‏ و کمی شرمنده می 

شوم ‏[خنده]،‏ چون،‏ می دانيد،‏ باور نمی کنم که کسی چيزی را به صرف وحی شمردن بپذيرد."‏ 

♣ 

با پروژه ی غيررسمی ژنوم انسانی اشتباه نشود،‏ که سرپرست آن 

‏"دزد دريايی " برجسته ) و بيدين)‏ علم،‏ کرايگ وِنتر است.‏ 


یسا 

83 

فرانسيس کريک،‏ همکار واتسون در بنای کل انقلاب ژنتيک،‏ عضويت خود در کالج چرچيل در کمبريج را لغو 

کرد چون آن کالج تصميم گرفته بود که کلي 

کوچکی ) 

واتسون،‏ من اين نکته را مطرح کردم که،‏ برخلاف او و 

به درخواست يک متولی وقف)‏ بسازد.‏ در مصاحبه ام با 

کريک،‏ بسياری از مردم تعارضی ميان دين و علم نمی 

يابند،‏ چون ادعا می کنند که علم درباره ی چگونگی امور است و دين درباره ی مقصود غائی امور.‏ واتسون فوراً‏ 

پاسخ داد:‏ " خوب،‏ من فکر نمی کنم که بودن ما هيچ مقصودی داشته باشد.‏ ما صرفاً‏ حاصل تکامل هستيم.‏ می 

توانيد بگوييد،‏ ‏'خدای من،‏ اگر فکر می کنيد وجود ما مقصودی ندارد،‏ پس حتماً‏ زندگی بسيار غمباری داريد.'‏ 

من انتظار نهار دلپذيری را دارم."‏ و بعد هم نهار دلپذيری نوش جان کرديم.‏ 

اما 

تلاش های عذرتراشان برای يافتن دانشمندان ديندار مدرن نشان از بيچارگی آنها دارد،‏ و آشکارا می توان صدای 

پوکِ‏ خوردن کفگيرشان به ته ديگ را شنيد.‏ تنها وب سايتی که توانستم پيدا کنم که مدعی ارائه ی فهرستی از 

‏"دانشمندان مسيحی برنده ی جايزه ی نوبل"‏ بود،‏ فقط توانسته بود نام شش نفر را از ميان چند صد برنده ی جايزه 

ی نوبل ذکر کند.‏ معلوم شد که از اين شش نفر،‏ چهار نفر اصلاً‏ جايزه ی نوبل نبرده اند؛ و دست کم در مورد يکی 

شان مطمئن ام که،‏ بيدينی است که تنها برای مراسم اجتماعی به کليسا می رود.‏ يک پژوهش منظم تر که توسط 

بنجامين بيت هالاهمی انجام شده،‏ ‏"نشان می دهد ميزان بيدينی کسانی که در علم يا ادبيات به دريافت جايزه ی نوبل 

مفتخر شده اند در قياس با کل جمعيت جامعه شان،‏ قابل توجه است."‏ [52]. 

پژوهشی که لارسون و ويثام انجام دادند و مجله ی معتبر نيچر در سال 1998 به چاپ رساند،‏ نشان می دهد که 

ازميان دانشمندانی که نزد همکاران شان به قدر کافی برجسته محسوب شده اند که به عضويت در آکادمی ملی 

علوم آمريکا پذيرفته شوند ‏(معادل عضويت در انجمن پادشاهی علوم بريتانيا)‏ تنها هفت درصد به خدايی شخص 

وار باور داشتند 

.[53] 

اين تمايل بسيار آشکار دانشمندان برجسته به بيخدايی تقريباً‏ درست برعکس آمار دينداری 

در کليت جامعه ی آمريکاست،‏ که در آن بيش از 90 درصد به قسمی موجود فراطبيعی باور دارند.‏ دانشمندان 

غيربرجسته،‏ که عضو آکادمی ملی علوم نبوده اند ، در ميانه ی اين طيف قرار می گيرند.‏ مانند دانشمندان برجسته،‏ 

در اين گروه هم دينداران مؤمن در اقليت اند،‏ اما قلّت شان کمتر و نسبت شان حدود 40 درصد است.‏ 

مطابق انتظار من بود که دانشمندان آمريکايی کمتر از عموم آمريکاييان ديندار باشند،‏ و نسبت دينداری 

اين درست 

در ميان 

برجسته ترين دانشمندان از همه کمتر باشد.‏ آنچه شايان توجه است،‏ تعارض حاد ميان دينداری عموم آمريکاييان و 

بيخدايی نخبگان روشنفکری آن است 

.[54] 

اندکی جای تعجب است که مطرح ترين وب سايت خلقت گرايان،‏ 

Answers in Genesis 

‏[پاسخ های سِفر 

پيدايش]،‏ پژوهش لارسن و ويثام را ذکر می کند،‏ البته نه به عنوان شاهدی بر اينکه ممکن است عيبی در دين 

باشد،‏ بلکه به عنوان اسلحه ای در جدال داخلی ميان عذرتراشان مذهبی،‏ و عليه کسانی که مدعی اند تکامل با دين 


ی ا 

یعن 

یضا 

یعن 

یعن 

84 

سازگار است.‏ اين وب سايت در مطلبی تحت عنوان ‏"آکادمی ملی علوم تا بن استخوان بيخداست"،‏ با مسرت 

پاراگراف نتيجه گيری نامه ی لارسن و ويثام به سردبير نيچر را نقل می کند:‏ 

در حين جمع بندی يافته هايمان،‏ آکادمی ملی علوم جزوه 

منتشر کرد که 

مشوق آموزش تکامل در 

مدارس عمومی است،‏ موضوعی که سبب تنش ميان جامعه ی علمی و برخی مسيحيان خلقت گرای 

آمريکا بوده است.‏ اين جزوه به خوانندگان اطمينان می بخشد که ‏"علم در قبال وجود يا عدم وجود خدا 

بيطرف است."‏ بروس آلبرتز،‏ رئيس آکادمی،‏ می گويد:‏ ‏"بسياری از اعضای بسيار برجسته ی آکادمی 

هستند که خيلی 

هم ديندارند،‏ و به تکامل هم باور دارند،‏ 

پژوهش ما خلاف اين مطلب را نشان می دهد.‏ 

و خيلی 

هايشان زيست شناس هم هستند."‏ 

آدم احساس می کند که آلبرتز ‏[رئيس آکادمی ملی علوم]‏ به دلايلی که در بخش ‏"مکتب تکامل گرايی نِويل 

چمبرلين"‏ ذکر کردم ‏(فصل 2 را ببينيد)‏ وضع ‏"نوما"‏ را اتخاذ کرده باشد.‏ اما ‏"پاسخ های سِفر پيدايش"‏ سودايی 

بس متفاوت دارد.‏ 

انجمن پادشاهی 

بريتانيا علوم 

‏(و نيز کشورهای 

مشترک المنافع،‏ از جمله کانادا،‏ استراليا،‏ نيوزلند،‏ هندوستان،‏ 

پاکستان،‏ بخش انگليسی زبان آفريقا و غيره)‏ معادل آکادمی ملی علوم ايالات متحده،‏ است.‏ در حينی که اين کتاب به 

چاپ سپرده می شود،‏ همکارانم،‏ آر.‏ اليزابت کورنول و مايکل استيرات در حال نگارش پژوهش مشابهی درباره 

ی عقايد دينی اعضای انجمن پادشاهی علوم هستند.‏ نتايج تفصيلی اين تحقيق بعداً‏ به چاپ می رسد،‏ اما آنان لطف 

کرده اند و به من اجازه داده اند که نتايج مقدماتی شان را در اينجا ذکر کنم.‏ آنان روش استانداردی برای طبقه بندی 

عقايد به کار برده اند که شبيه مقياس ليکرتی است.‏ از همه ی 1074 عضو انجمن پادشاهی که آدرس ايميل داشته 

اند ‏(ي 

اکثريت غالب اعضا)‏ 

نظرسنجی شده است و 23 درصد پاسخ داده اند ‏(که آمار خوبی برای اين نوع 

پژوهش است).‏ در اين نظرسنجی گزاره های مختلفی طرح شده است،‏ مثلاً:‏ ‏"من به خدايی شخص وار اعتقاد دارم 

که به امور افراد بشر علاقمند است،‏ دعاها را می شنود،‏ حساب گناهان و بزه ها را دارد و درموردشان داوری می 

کند."‏ برای هر 

يک از اين گزاره ها امتيازی بين ) 1 مخالفت قاطع)‏ تا 7 ‏(موافقت قاطع)‏ اختصاص دادند.‏ مقايسه 

ی مستقيم نتايج حاصل از اين تحقيق با تحقيق لارسن و ويثام اندکی دشوار است،‏ چرا که لارسن و ويثام مقياسی 

سه امتيازی برای هر يک از گزاره ها وضع کرده بودند،‏ اما روند کلی هر دو پژوهش يکسان است.‏ مانند اع 

انجمن ملی علوم آمريکا،‏ اکثريت قاطعی از اعضای انجمن پادشاهی هم بيخدا هستند.‏ تنها 3.3 درصد قاطعانه 

موافق وجود خدايی شخص وار بودند ‏(ي 

مخالف اين گزاره بودند ‏(ي 

گزاره ی فوق بدهند و ‏"بيدين"‏ 

به آن امتياز 

را کسانی که امتياز 

به اين گزاره امتياز 

1 داده بودند).‏ اگر ‏"مؤمن"‏ 

7 داده بودند).‏ درحالی که 78.8 درصد کاملاً‏ 

را کسی تعريف کنيم که امتياز 

7 به يا 6 

1 

يا 2 به اين گزاره بدهند،‏ 213 بيدين و تنها 12 نفر مؤمن 

بودند.‏ مانند تحقيق لارسن و ويثام،‏ و نيز ملاحظات بيت هالاهمی و آرگيل،‏ کورنول و استيرات نيز دريافتند که 


یعن 

85 

زيست شناسان حتی کمی بيشتر از فيزيک دانان گرايش به بيخدايی دارند.‏ برای دانستن جزئيات بيشتر،‏ و باقی 

نتايج جالب توجه اين تحقيق،‏ لطفاً‏ به مقاله ی خودشان که به زودی منتشر می شود مراجعه کنيد 

.[56] 

اما از دانشمندان آکادمی ملی و انجمن پادشاهی که بگذريم،‏ آيا شواهدی هم در دست است که بيخدايی در کليت 

جامعه نزد تحصيل کرده ترها و باهوش ترها فراوان تر باشد؟ درباره ی رابطه ی ميان دينداری و سطح تحصيلی،‏ 

يا رابطه ی دينداری و ضريب هوشی ‏(آی کيو)‏ چندين تحقيق انجام گرفته است.‏ مايکل شِمِر،‏ در کتابش چگونه 

ايمان می آوريم:‏ 

121 

جستجوی خدا در عصر علم ، پژوهش گسترده ای را شرح می دهد که خود او و همکارش 

فرانک سالووی به صورت کتره ای بر روی آمريکاييان انجام داده اند.‏ از جالب ترين نتايج اين پژوهش،‏ کشف 

دينداری ميان معکوس ی رابطه 

و تحصيلات بود 

‏(هرچه افراد مورد آزمون 

دينداری شان کمتر بود).‏ همچنين دينداری با علائق علمی و ‏(قوياً)‏ 

تحصيل کرده تر بودند،‏ احتمال 

با ليبراليسم سياسی رابطه ی معکوس داشت.‏ 

هيچ يک از اين نتايج عجيب نيستند،‏ همان طور که رابطه ی مستقيم دينداری فرد با دينداری والدين اش شگفتی 

برنمی انگيزد.‏ جامعه شناسانی که جامعه ی بريتانيا را مورد مطالعه قرار داده اند،‏ دريافته اند که از هر دوازده 

بريتانيايی 

تنها يک نفر باورهای دينی والدين اش را کنار می گذارد.‏ 

چنان که می توانيد انتظار داشته باشيد،‏ پژوهشگران مختلف امور را به شيوه های مختلفی می سنجند،‏ و به همين 

خاطر مقايسه ی مستقيم نتايج پژوهش ها دشوار می شود.‏ 

122 

اَبَرتحليل شيوه ايست که توسط آن پژوهشگر تمام 

مقالات پژوهشی چاپ شد درباره ی يک موضوع را بررسی می کند و تعداد مقالاتی را که نتيجه ی واحدی گرفته 

اند می شمارد،‏ و با تعدادی که نتايجی ديگر گرفته اند مقايسه می کند.‏ تنها اَبَرتحقيقی که من درموضوع رابطه ی 

رابطه ی دينداری و ضريب هوشی می شناسم توسط پاول بِل انجام شده و در سال 

2002 در 

مجله 

123 

ی مِنسا 

منتشر شده است ) مِنسا انجمن افراد دارای ضريب هوشی بالاست،‏ و عجيب نيست که اين مجله شامل مقالاتی در 

مورد اموری باشد که سبب گرد آمدن اعضای اين انجمن شده اند)‏ [57]. بِل چنين نتيجه می گيرد که:‏ ‏"از 

43 

تحقيقی که از 1927 به اين سو درباره ی رابطه ی ميان باور دينی و هوش و\يا سطح تحصيلات انجام گرفته،‏ همه 

به جز چهار مورد رابطه ای 

معکوس ميان اين دو 

يافته اند.‏ 

احتمال دينداری يا داشتن هر نوع ‏"اعتقادات"‏ او کمتر است."‏ 

ي 

هرچه هوش 

يا تحصيلات فرد بالاتر باشد،‏ 

يک اَبَرتحليل همواره از هر يک از تحقيقات مشمول در آن خصوصيت کمتری دارد.‏ خوب است پژوهش های 

ديگری در اين زمينه صورت گيرد،‏ و نيز مطالعات بيشری درباره ی گروه های نخبگان،‏ مانند اعضای ديگر 

آکادمی های ملی،‏ و برندگان جوايز يا نشان های مهم مانند نوبل،‏ کرافورد،‏ فيلد،‏ کيوتو،‏ کاسموس و غيره انجام 

121 . How We Believe: The Search for God in an Age of Science, Michael Shermer 

122 . mega- analysis 


یان 

86 

گيرد.‏ اميدوارم ويرايش های آتی اين کتاب شامل چنين داده هايی هم باشد.‏ يک نتيجه ی معقول تحقيقات موجود اين 

است که عذرتراشان دينی عقل به خرج دهند و در ارائه ی الگوهای برجسته ی دينداری،‏ دست کم وقتی نوبت به 

دانشمندان می رسد،‏ کمتر از آنچه عادت شان است سروصدا راه اندازند.‏ 


بِلِز پاسکال،‏ رياضيدان بزرگ فرانسوی،‏ می انديشيد که هرقدر هم بخت شرط بندی روی وجود خدا اندک باشد،‏ 

جريمه ی اشتباه حدس زدن از آن هم افزون تر است.‏ 

بهتر است به خدا اعتقاد داشته باشيد،‏ چون اگر اعتقادتان 

درست باشد سعادت ابدی نصيب تان می شود،‏ و اگر برخطا باشيد هيچ تفاوتی ايجاد نمی کند.‏ از سوی ديگر،‏ اگر 

به خدا اعتقاد نداشته باشيد و از قضا برخطا باشيد،‏ دچار عذاب ابدی می شويد.‏ در حالی که اگر بی اعتقادی تان 

درست باشد هيچ تفاوتی ايجاد نمی کند.‏ تصميم گيری در چنين شرايطی جای تأمل ندارد.‏ به خدا اعتقاد داشته باشيد.‏ 

اما،‏ در اين برهان نکته ای بس غريب است.‏ اعتقاد يا باور داشتن چيزی نيست که شما بتوانيد آن را مثل يک 

سياست اتخاذ کنيد.‏ دست کم،‏ چيزی نيست که من بتوانم به طور ارادی درباره اش تصميم بگيرم.‏ من می توانم 

تصميم بگيرم که به کليسا بروم،‏ يا تصميم بگيرم که وردی را زمزمه کنم،‏ يا می توانم تصميم بگيرم که دست بر 

روی انجيل بگذارم و سوگند بخورم که کلمه به کلمه ی آن را قبول دارم.‏ اما هيچ يک از اين تصميم ها حقيقتاً‏ 

موجب اعتقاد من به خدا نمی شود.‏ قمارباز پاسکال تنها می تواند برهان اعتقاد قلابی به خدا باشد.‏ و در اين 

صورت بهتر است خدايی که مدعی اعتقاد به او هستيد از نوع خدايان همه دان يا عالم بمافی صدورنباشد.‏ داگلاس 

آدامز در داستان مؤسسه ی کارآگاهی جهانی ديک جِنتلی اين ايده ی چرند را به سخره می گيرد که اعتقاد يا 

باورداشتن چيزی است که شما می توانيد درباره اش تصميم گيری کنيد.‏ در اين داستان،‏ ما با روبوتی به نام راهب 

برقی آشنا می شويم که نوعی ابزار صرفه جويی در کار است و با خريدن آن می توان عمل ‏"باور کردن را 

برايتان انجام دهد".‏ مدل دولوکس اين روبوب به اين سبب توصيه می شود که ‏"قادر به باور کردن چيزهايی است 

که مردم سالت لِيک سيتی هم باور نمی کنند".‏ 

در هر حال،‏ چرا بايد به راحتی اين ايده را بپذيريم که برای خشنود کردن خدا،‏ بايد به او معتقد باشيم؟ چه نکته ی 

خاصی در باور هست؟ آيا همين قدر محتمل نيست که خدا مهرب 

صداقت؟ چه کنيم اگر خدا دانشمندی باشد که جستجوی صادقانه 

، بخشندگی،‏ 

ی حقيقت 

يا تواضع را نيز پاداش دهد؟ يا 

را والاترين 

فضيلت 

بداند؟ آيا صانع 

عالم حتماً‏ بايد دانشمند باشد تا صداقت را بر صدر نشاند؟ از برتراند راسل پرسيدند اگر بميرد و خود را در محضر 

خدا بيابد،‏ و خدا از او بپرسد که چرا به من اعتقاد نداشتی چه جوابی می دهد.‏ راسل پاسخ داد:‏ ‏"فقدان شواهد کافی 

123 . Mensa Magazine 


یان 

87 

خدايا،‏ فقدان شواهد کافی"‏ ‏(من غالباً‏ گفته ام که اين پاسخی جاودانی است).‏ آيا خدا نبايد برای شکاکيت دليرانه ی 

قائل شود؟ ‏(بگذريم از صلح طلبی دليرانه ی راسل که 

راسل بسی بيش از شرط بندی زبونانه ی پاسکال احترام و با اين که نمی دانيم خدا متمايل به کدام رويه است،‏ اما 

در خلال جنگ اول جهانی موجب زندانی شدن اش شد).‏ پاسکال ادعا نمی کند که قماربازش هيچ دانشی ورای 

برای شکست دادن قمارباز پاسکال بايد اين نکته را بدانيم.‏ بيش 

شرط بندی ندارد.‏ آيا می توانيد شرط بنديد که خدا برای اعتقاد قلابی و فاقد صداقت ‏(يا حتی اعتقاد صادقانه)‏ از شکاکيت صادقانه ارج قائل است؟ 

باز هم فرض کنيد که خدايی که پس از مرگ تان با آن مواجه می شويد،‏ بَعل 

‏[خدای باستانی کنعانيان [ باشد و 

فرض کنيد که بعل هم به همان حسودی رقيب قديمی اش يهوه باشد.‏ آيا بهتر نيست که پاسکال به جای شرط بندی 

روی يک خدای خاص،‏ اصلاً‏ روی هيچ خدايی شرط بندی نکند؟ آيا با توجه به شمار فراوان خداي 

رويشان شرط بندی 

کرد،‏ کل منطق شرط بندی 

پاسکال زايل نمی 

که می توان 

شود؟ شايد پاسکال اين برهان را به شوخی 

مطرح کرده باشد،‏ همان طور که من آن را به شوخی رد می کنم.‏ اما کسانی را ديده ام،‏ مثلاً‏ در جلسه ی پرسش و 

پاسخ پس از يک سخنرانی،‏ که جداً‏ برهان قمارباز پاسکال را مؤيد باور به وجود خدا می دانند،‏ و همين ارائه ی 

طرح مختصری از اين برهان در اينجا را توجيه می کند.‏ 

سرانجام،‏ آيا نمی توان گونه ای ضدبرهان قمارباز پاسکال مطرح کرد؟ فرض کنيد بپذيريم که واقعاً‏ اندک بختی 

هست که خدا موجود باشد.‏ با اين حال،‏ می توان گفت که اگر بر روی نبودن خدا شرط ببنديد از زندگی سرشارتر و 

دلپذيرتری برخوردار می شويد،‏ اما اگر بر روی وجود خدا شرط ببنديد مجبوريد وقت گرانبهايتان را برای عبادت 

او،‏ قربانی کردن به درگاهش،‏ جنگيدن و مردن به خاطرش و غيره تلف کنيد.‏ در اينجا پرسش را پی نمی گيرم ، 

اما خوب است هنگامی که به فصل بعد می رسيم و درباره ی نتايج مصيبت بار اعتقاد و التزام دينی سخن می 

گوييم،‏ خواننده اين نکته را در نظر داشته باشد.‏ 

برهان های با سیيِ‏ 

فکر می کنم غريب ترين تلاش هايی که برای اثبات وجود خدا شده،‏ برهان با سیيِ‏ 

در کتاب 

فصل 

124 

2 

است که اخيراً‏ استفان آنوين 

125 

احتمال وجود خدا پيش نهاده است.‏ من ابتدا ترديد داشتم که اين برهان را ، که ضعيف ترين و کم ارج 

ترين برهان نزد قدما است،‏ ذکر کنم.‏ اما کتاب آنوين پس از انتشار به سال 2003 توجه رسانه ای فراوانی به خود 

جلب کرد،‏ و برخی رويه های تبيينی را گرد هم آورد.‏ من قدری با مقاصد او همدلی داشتم،‏ چون همان طور که در 

گفتم،‏ معتقدم که وجود خدا يک فرضيه ی علمی است که دست کم اصولاً‏ قابل بررسی می باشد.‏ همچنين 

تلاش دون کيشوت وار آنوين جهت تعيين رقم احتمال وجود خدا کاملاً‏ سرگرم کننده است.‏ 

124 . Bayesian Argument 

125 . The Probability of God, Stephen Unwin 


یعن 

یها 

ريي 

یعن 

ی ب 

یدن 

یعن 

یها 

یکا 

88 

عنوان فرعی کتاب،‏ ي 

محاسبه ی ساده ای که حقيقت غائی را ثابت می کند،‏ همه ی نشانگان کتاب بعدی ناشر 

را دارد،‏ چرا که چنين اعتماد متکبرانه ای در متن آنوين يافت نمی شود.‏ بهتر است اين کتاب را نوعی ‏"راهنمای 

کاربردی"‏ محسوب کنيم،‏ ي 

برای توضيح قضيه ی با سيِ‏ 

مثالی از اعمال 

قضيه ی مقادير گنگِ‏ با سيِ‏ 

برای 

يک بررسی موردی 

مايه.‏ 

آنوين معادلاً‏ می توانست يک قاتل فرضی را مثال بزند.‏ بازرس شواهد را مرتب می 

کند.‏ اثر انگشت روی تپانچه نشان از خانم پيکاک دارد.‏ اين ظنّ‏ را با يک کميّت احتمالاتی به او نسبت دهيم.‏ با اين 

حال،‏ پرفسور پلوم هم انگيزه ای برای مقصر جلوه دادن اين خانم دارد.‏ پس احتمال مظنون بودن خانم پيکاک را 

قدری کاهش دهيم.‏ طبق نظر کارشناس قضائی،‏ هفتاد درصد احتمال دارد که تپانچه از فاصله ی دور به دقت 

شليک شده باشد،‏ و اين نشانگر مظنونی است که آموزش نظامی ديده است.‏ پس مقداری برای احتمال ظنّ‏ مان به 

کلنل موستارد نسبت دهيم.‏ 

♣ 

اما عاليجناب گرين بيشترين انگيزه را برای قتل داشته است پس تخمين عددی مان از 

احتمال مظنونيت او را افزايش دهيم.‏ اما آن موی بلند طلايی روی ژاکت قربانی می تواند موی خانم اسکارلت 

باشد...‏ و الی آخر.‏ ترکيبی از احتمالات کم و بيش سوبژکتيو در ذهن بازرس غليان می کند،‏ و او را به نتيجه گيری 

گوناگون می کشاند.‏ اما فرض بر اين است که قضيه ی بايِس در نتيجه گيری نهايی به او کمک می کند.‏ اين 

قضيه موتوری 

اصل 

برای رياضی 

ترکيب احتمالات تخمينی 

گوناگون و رسيدن به حکمی 

نهايی 

است،‏ که 

تخمين 

احتمالاتی کمّی خاص خود را دارد.‏ البته درستی تخمين نهايی هم فقط می تواند به درستی ارقام ورودی باشد.‏ اين 

ورودی ها معمولاً‏ در معرض داوری سوبژکتيو اند،‏ با تمام ترديدهايی است که به ناگزير از آن ناشی می شود.‏ 

∗ 

GIGO ‏(آشغال بدهی،‏ آشغال تحويل می گيری)‏ در اينجا هم برقرار است – و در مورد مثال آنوين از 

احتمال وجود خدا،‏ ‏"برقرار است"‏ واژه ی بسيار ملايمی است.‏ 

آنوين يک مشاور مديريت ريسک است که 

در مقابل شيوه های احتمالاتی رقيب،‏ پرچم 

استنتاج بايسی را بر 

افراشته است.‏ او کاربرد قضيه ی بايِس را،‏ نه در مورد يافتن قاتل،‏ بلکه درباره ی عظيم ترين نمونه ی آزمو 

که وجود خدا باشد،‏ اعمال می کند.‏ روش او اين است که با عدم اطمينان کامل آغاز می کند،‏ ي 

، 

ابتدا به وجود و 

عدم وجود خدا کميت 50 درصد نسبت می دهد.‏ سپس او شش فکت را در نظر می گيرد که ممکن است به مسئله 

مربوط باشند،‏ و به هر يک ضريبی عددی نسبت می دهد و اين شش رقم را به موتور قضيه ی بايس می خوراند تا 

ببيند اين موتور چه رقمی بيرون می دهد.‏ 

مشکل اينجاست که ) باز تکرار کنم)‏ شش ضريب داده شده،‏ کميت هايی 

اندازه گيری شده نيستند،‏ بلکه داوری شخصی خود استفان آنوين می باشند،‏ که برای حل قضيه شکل عددی به خود 

گرفته اند.‏ اين شش فکت از اين قرارند:‏ 

) 

♣ 

عاليجناب گرين نام شخصيتی در برخی بازي روی تخته ‏(کلودو)‏ است که در بريتانيا که محل ابداع بازی است)،‏ استراليا،‏ 

نيوزلند،‏ هند و ديگر کشورهای انگليسی زبان به جز آمري شمالی به همين نام شناخته می شود.‏ جالب اينکه در آمريکا نام اين 

شخصيت به آقای گرين تغ يافته است.‏ قضيه از چه قرار است؟ 

∗ Garbage in, Garbage Out 


یها 

89 

همه ی ما درکی از خير داريم.‏ 

مردم کارهای شرمی کنند 

) 

طبيعت کارهای شر می کند 

) 

هيتلر،‏ استالين،‏ صدام حسين).‏ 

زلزله ها،‏ سونامی ها،‏ طوفان ها).‏ 

شايد معجزات کوچکی رخ دهند ‏(من کليدم را گم می کنم و دوباره پيدايش می کنم).‏ 

شايد معجزات بزرگی رخ دهند 

مردم تجارب دينی دارند.‏ 

) 

ممکن است عيسی پس از مرگ زنده شده باشد).‏ 

.1 

.2 

.3 

.4 

.5 

.6 

پس از يک مسابقه ی پر سروصدای بايسی،‏ که در آن خدا جلو می زند،‏ بعد عقب می ماند،‏ بعد سخت تقلا می کند 

تا به حد نصاب 50 درصدی که از آن آغاز کرده برسد،‏ سرانجام خدا موفق می شود،‏ به لطف تخمين های آنوين،‏ 

به 67 درصد احتمال وجود دست يابد.‏ حال،‏ بماند که اين مسابقه چه ارزشی دارد ‏(به نظر من که هيچ).‏ سپس آنوين 

تصميم می گيرد که احتمال با سیيِ‏ 67 درصد وجود به قدر کافی زياد نيست،‏ پس گام عجيبی برمی دارد تا با تزريق 

فوری ‏"ايمان"،‏ اين احتمال را دوپينگ کند و به 95 درصد برساند.‏ اين کار به شوخی شبيه است،‏ اما او واقعا 

‏ًهمين کار را می کند.‏ کاش می توانستم بگويم که او چطور اين مقادير را توجيه می کند،‏ اما در واقع هيچ توجيهی 

در کار نيست.‏ من در جای ديگر هم اين ترهات را شنيده ام.‏ يک بار هنگامی که دانشمندان دينداری را که اتفاقاً‏ آدم 

باهوشی هم بودند به چالش می گرفتم تا باورشان به خدا را توجيه کنند،‏ با وجود پذيرش اين که هيچ شاهدی بر 

وجود خدا نيست،‏ باز می گفتند:‏ ‏"قبول دارم که هيچ شاهدی نيست.‏ اما به همين دليل است که اين باور را ‏"ايمان"‏ 

) می خوانند 

واين جمله ی اخير را با اعتقادی طلبکارانه بيان می کردند،‏ نه با پوزش يا شرمندگی ). 

شگفت آنکه،‏ فهرست شش گزاره ی آنوين،‏ نه برهان صُنع را شامل می شود،‏ و نه هيچ يک از باقی پنج ‏"اثبات"‏ 

آکوئيناس را،‏ و نه برهان های گوناگون هستی شناختی را.‏ او هيچ علاقه ای به اين برهان ها ندارد:‏ آنها حتی يک 

نمه هم تخمين عددی احتمال وجود خدا را نمی افزايند.‏ او اين برهان را مطرح می کند و مثل يک احتمالات دان 

خوب،‏ همه را عبث می شمارد.‏ فکر می کنم اين بخش اثرش ارزنده است،‏ هرچند دليل او برای رد برهان صٌنع با 

دليل من فرق دارد.‏ اما به نظرم برهان هايی هم که او تدريجاً‏ اذن دخول شان را به دالان بايسی می دهد،‏ همان 

قدر ضعيف هستند.‏ مقصودم فقط اين است که ضرايبی که آنوين به طريق سوبژکتيو وضع می کند،‏ با ضرايبی که 

من وضع می کنم فرق دارند.‏ بالآخره،‏ داوری های سوبژکتيو برای کی اهميت دارند؟ به نظر آنوين،‏ اين فکت که 

ما حسی از خوبی و بدی داريم کاملاً‏ حامی وجود خداست،‏ درحالی که من اصلاً‏ نمی فهمم چرا اين فکت بايد 

موضع نخستين مان در قبال خدا ما را تغيير دهد.‏ در فصل های 

6 و 

7 کتاب نشان می دهم که برخورداری از حس 

خوبی و بدی،‏ هيچ دليلی معتبری نيست که خوبی و بدی ارتباط آشکاری با وجود الاهيتی فراطبيعی داشته باشد.‏ 

درست مانند توانايی مان در لذت بردن از يک کوارتت بتهوون،‏ حس ما از خوبی نيز در صورت وجود يا عدم 

وجود خدا همين طور دست نخورده می ماند.‏ 


یعن 

نيي 

90 

از سوی ديگر،‏ به نظر آنوين وجود شر و به ويژه بلايای طبيعی مثل زمين لرزه و سونامی به شدت خلاف احتمال 

وجود خدا هستند.‏ در اين مورد،‏ داوری آنوين متفاوت با 

126 

‏"دادباوری"‏ ‏(ي 

من اما همنوا با نظر بسياری از متألهان ناراحت است.‏ 

تبرئه ی مشيت الاهی در قبال وجود شر)‏ خواب را از چشم متألهان می ربايد.‏ کتاب مرجع 

127 

فلسفه ی آکسفورد ، که مرجع بسيار معتبری است،‏ مسئله ی شر را ‏"توانمندترين ايراد به خداباوری سنتی"‏ می 

خواند.‏ اما اين ايراد فقط متوجه وجود يک خدای خوب است.‏ خوبی جزء تعريف فرضيه ی خدا نيست،‏ بلکه فقط 

يک ضميمه ی مطلوب است که به آن الصاق کرده اند.‏ 

مسلماً‏ کسانی از سلک متألهان غالباً‏ در تمييز آنچه که صادق است و آنچه که دوست دارند صادق باشد،‏ دچار 

ناتوانی مضمن هستند.‏ اما برای يک مؤمن پيشرفته تر که به وجود نوعی هوش فراطبيعی باور دارد،‏ حل و فصل 

مسئله ی شر،‏ به سادگی آب خوردن است.‏ فقط کافيست خدا را بدنهاد فرض کنيد – مثل خدايی که در هر صفحه 

از عهد قديم می خرامد.‏ يا اگر چنين خدايی را دوست نداريد،‏ خدای جداگانه ی اختراع کنيد،‏ و او را شيطان 

بناميد،‏ و نبرد او با خدای خوب را عامل رنج موجود در جهان بشماريد.‏ يا فرض کنيد که خدا نسبت به رنج بشر 

بی اعتناست.‏ يا – به عنوان يک راه حل پيشرفته تر – خدايی را فرض بگيريد که دغدغه هايی مهم تر از مصائب 

بشری دارد.‏ يا خدايی که به رنج بشر بی اعتنا نيست،‏ اما اين رنج را بهايی می داند که بشر بايد بپردازد تا در 

جهان منظم و قانونمند از اراده ی آزاد برخوردار باشد.‏ هر يک از اين بهانه ها خريدارانی نزد متألهان دارد.‏ 

به اين دلايل،‏ اگر قرار بود من تمرين بايسی آنوين را تکرار کنم،‏ نه مسئله ی شر مرا از فرض احتمال صفر ‏(در 

مورد آنوين 

50 درصد)‏ 

تکان می داد و نه ملاحظات اخلاقی.‏ اما نمی خواهم بر سر اين نکته بحث کنم،‏ چون هيچ 

جاذبه ای در مجادله برسر عقايد شخصی نمی يابم،‏ چه نظر آنوين و چه نظر خودم.‏ 

برهانی که بسيار قوی تری است،‏ و بستگی به داوری شخصی هم 

ندارد،‏ برهان نامحتملی است.‏ اين برهان به 

طرز چشمگيری می تواند ما را از لاادری گری 50 درصدی حرکت دهد،‏ و بسی به دور از کرانه ی خداباوری 

مورد نظر بسياری از مؤمنان،‏ و بسی به سوی کرانه ی بيخدايی مورد نظر من بکشاند.‏ تاکنون چندين بار به اين 

برهان اشاره کرده ام.‏ کل اين برهان را می توان در اين پرسش آشنا خلاصه کرد که:‏ " چه کسی خدا را ساخته 

بسياری است؟"‏ 

از مردم انديشمند اين پرسش را نزد خود کشف کرده اند.‏ 

فرض 

يک خدای 

طراح نمی 

تواند 

پيچيدگی سازمان يافته در جهان را تبيين کند زيرا خدايی که بتواند چيزی را طراحی کند بايد خودش به قدر کافی 

پيچيده باشد که اين به نوبه ی خود محتاج قسمی تب 

است.‏ خدا ما را به دور باطلی می کشاند که خود نمی تواند ما 

را از آن برهاند.‏ چنان که در فصل بعد نشان خواهم داد،‏ اين برهان،‏ گرچه ازحيث فنی عدم وجود خدا را ثابت نمی 

کند،‏ اما معلوم می کند که وجود او حقيقتاً‏ بسيار بسيار نامحتمل است.‏ 

126 . Theodicy 

127 . Oxford Companion to Philosophy 


یعن 

91 

فصل 4 

چرا به احتمال قريب به 

يقين خدايی نيست 

... 

در تمام فرقه های دينی،‏ کاهنان از پيشرفت علم هراسانند.‏ همچون جادوگران در 

طليعه ی سحر،‏ بشارت دهندگان ريزش عمارت مکرشان را برنمی تابند.‏ 

تامس جفرسون 

بوئينگ 747 غائی 

برهان نامحتملی وجود خدا،‏ برهان استواری است.‏ 

به نظر بسياری از بيخدايان،‏ برهان نامحتملی نيز مانند برهان 

مألوف صُنع،‏ که محبوب ترين برهان بر وجود خداست،‏ قوی و مجاب کننده است.‏ برهان نامحتملی حقيقتاً‏ استوار 

و به نظر من پاسخ ناپذير است–‏ البته درست خلاف نظر مطلوب خداباوران.‏ اگر اين برهان به درستی بيان شود،‏ 

تقريباً‏ اثبات می کند خدا وجود ندارد.‏ 

ناميده ام.‏ 

من اين اثبات احتمالاتی عدم وجود خدا را گشايش بوئينگ 

128 

747 غائی 

نام اين برهان از تمثيل جالبی گرفته شده است که فِرِد هويل مطرح می کند:‏ 

بوئينگ 

747 ی را تصور کنيد که 

در يک انبار اوراقی افتاده است.‏ من مطمئن نيستم که آيا اين تمثيل از خود هويل باشد،‏ اما همکار نزديک او،‏ 

چاندرا ويکراماسينگ،‏ اين طور می گويد،‏ و ظاهراً‏ نقلی معتبر است 

.[58] 

هويل می گويد احتمال شکل گيری 

حيات بر روی کره ی زمين بيش از احتمال اين نيست که تندبادی بر يک انبار اوراقی بوزد،‏ و از بخت خوش،‏ 

قراضه های داخل انبار را به 

يک بوئينگ 

747 بدل کند.‏ بعدها ديگران اين تمثيل را در مورد تکامل بدن جانداران 

پيچيده به کار بردند.‏ به نظر می رسد که تکامل هم يک رخداد تصادفی بسيار نامحتمل باشد.‏ ايجاد يک اسب يا 

زنبور يا شترمرغ حقيقی،‏ با قاطی کردن تصادفی اجزای تشکيل دهنده اش،‏ همان قدر بعيد است که ايجاد يک 

بوئينگ 

747 از قراضه های اوراقی.‏ خلاصه،‏ اين برهان محبوب خلقت گرايان است – و البته فقط مقبول کسانی 

می افتد که الفبای تکامل توسط انتخاب طبيعی را نداند.‏ ي 

کسانی که فکر می کند انتخاب طبيعی نظريه ای 

درباره ی تصادف است.‏ حال آنکه معنای انتخاب طبيعی،‏ درست برخلاف معنای متعارفی تصادف می باشد.‏ 

128 . the Ultimate Boeing 747 gambit 


یما 

یعن 

92 

شيوه ی کلی سوءبرداشت خلقت گرايان از برهان نامحتملی،‏ همواره يکسان است،‏ و اگر هم به مقتضای سياست 

♣ 

روز،‏ جامه ی بالماسکه ی ‏"آفرينش هوشمندانه"‏ بپوشد فرقی در اين سوءبرداشت ايجاد نمی کند.‏ خلقت گرايان 

همواره پديده ای را – که غالباً‏ يا يک جاندار است يا يک اندامه ی پيچيده،‏ اما می تواند هر چيزی از يک مولکول 

گرفته تا خود کيهان باشد – در نظر می گيرند و نامحتملی ايجاد آن را حمل بر آفرينش می کنند و می ستايند.‏ گاهی 

هم از واژگان نظريه ی اطلاعات بهره می 

گيرند و با تکيه بر معنای تخصصی محتوای اطلاعات،‏ به عنوان معيار 

نامحتملی يا ‏"ارزش غافلگيری"،‏ داروينيست ها را به چالش می طلبند.‏ آنان می پرسند که داروينيسم چگونه می 

تواند تکوين تمام اطلاعات موجود در ماده 

ی 

زنده را تبيين می 

گاهی کنند.‏ 

هم خلقت گرايان شعار نخ ن 

اقتصاددانان را تکرار می کنند که:‏ نهار مجانی وجود ندارد – و داروينيست ها را متهم می کنند که از کاه،‏ کوه 

ساخته اند.‏ در واقع،‏ همان طور در اين فصل نشان خواهم داد،‏ انتخاب طبيعی داروينی،‏ تنها راه حل شناخته شده ی 

اين معماست که اطلاعات از کجا آمده اند.‏ بدون انتخاب طبيعی اين معما پاسخ ناپذير است.‏ در اصل،‏ فرضيه ی 

وجود خداست که می کوشد از هيچ،‏ چيزی بيرون بکشد،.‏ خدا در اين فرضيه هم خر را دارد و هم خرما را.‏ اما 

توجه کنيم که هرچه احتمال وجود چيزی که می خواهيد وجودش را توضيح دهيد بعيدتر باشد،‏ طراح آن نيز دست 

کم بايد به همان استبعاد باشد.‏ خدا بوئينگ 

747 غائی است.‏ 

برهان نامحتملی می گويد امور پيچيده نمی توانند حاصل تصادف باشند.‏ اما خيلی ها ‏"ايجاد تصادفی"‏ را مترادف 

با ‏"ايجاد بدون خالق هدفمند"‏ تعريف می کنند.‏ پس جای شگفتی نيست که نامحتملی را نشانگر آفرينش می گيرند.‏ 

انتخاب طبيعی داروينی نشان می دهد که از لحاظ احتمال زيست شناختی اين نگرش تا چه حد خطاست.‏ و گرچه 

ممکن است داروينيسم مستقيماً‏ به جهان بيجان – مثلاً‏ کيهان شناسی – مربوط نباشد،‏ اما ورای حيطه ی اصلی 

خود،‏ ي 

زيست شناسی،‏ هم آگاهی ما را می افزايد.‏ 

اگر فهم ژرفی از داروينيسم داشته باشيم،‏ اين فرض سهل انگارانه را دربست نمی پذيريم که تنها آلترناتيو آفرينش،‏ 

تصادف است؛ و می آموزيم که در جستجوی مراحل تدريجیِ‏ پيچيدگی فزاينده باشيم.‏ پيش از داروين هم فيلسوفانی 

مانند هيوم فهميده بودند که نامحتملی حيات،‏ ضرورتاً‏ به معنای آفريده شدن آن نيست،‏ اما آنان آلترناتيوی برای 

آفرينش نمی شناختند.‏ پس از داروين،‏ همگی ما بايد عميقاً‏ در برابر هر ايده ی آفرينش شکاک باشيم.‏ قبلاً‏ در دام 

توهم آفرينش افتاده ايم.‏ اما داروين آگاهی مان را چنان افزوده که می توانيم از افتادن مجدد در اين دام حذر کنيم.‏ 

ای کاش او در آگاه سازی همگی مان کامياب می شد.‏ 

انتخاب طبيعی به سان يک آگاهی افزا 

در يک سفينه ی فضايی علمی-‏ خت يلی،‏ فضانوردی دلتنگِ‏ وطن با خود می گويد:‏ " فکر کن که الآن آنجا در زمين 

بهار است!"‏ شايد شما فوراً‏ متوجه اشکال اين گفته نشويد،‏ چرا که شونيسم نيم کره ی شمالی،‏ ناآگاهانه در ذهن 

♣ 

آفرينش هوشمندانه را،‏ به طعنه ، خلقت گرايی در لباس پلوخوری ارزان خوانده اند.‏ 


ی ا 

یها 

93 

ساکنان و حتی غيرساکنان نيمکره ی شمالی رسوب کرده است.‏ ‏"ناآگاهانه"‏ واژه ی مناسبی برای توصيف اين 

وضع است.‏ آگاهی افزايی در اينجا به کار می آيد.‏ در استراليا و نيوزلند می توانيد نقشه ای از کره ی زمين بخريد 

که قطب جنوب در بالای آن قرار گرفته است.‏ اين فقط تدبيريک زيرکانه برای فروش نقشه نيست.‏ اگر اين نقشه ها 

را به ديوار کلاس های درس مان در نيمکره ی شمالی بياوزيم چقدر می توانند آگاهی افزا باشند.‏ هر روز که بچه 

ها اين نقشه را می بينند به خاطر می آورند که ‏"شمال"‏ 

يک جهت جغرافيايی 

دلبخواه است که هيچ انحصاری بر 

‏"بالا"‏ ندارد.‏ چنين نقشه ای برای کودکان هم آگاهی افزاست و هم فريبنده.‏ آنها به خانه خواهند رفت و اين نکته را 

برای والدين شان تعريف خواهند کرد.‏ – و در ضمن،‏ يکی از بزرگ ترين مهارت های آموزگاری اين است که 

چيزی به کودک ياد بدهيد که با آن بتواند والدين اش را شگفت زده کند.‏ 

فمنيست ها آگاهی 

مرا درباره 

ی 

بگوييم"‏Herstory‏"،‏ مضحک است،‏ چون 

قدرت آگاهی 

افزايی 

افزودند.‏ 

اگر بجای 

"History" ‏[تاريخ]،‏ 

"his" در "history" 

قدر از لحاظ ريشه شناسی واژگان احمقانه است که بشنويم،‏ در سال 

هيچ ربطی به ضمير مذکر 

his ندارد.‏ 

،1999 

اين همان 

يک کارمند دولتی در واشنگتن به 

خاطر استعمال واژه ی "niggardly" ‏[لئيمانه]‏ شغل اش را از دست داد،‏ چون اين واژه را مصداق توهين نژادی 

129 

محسوب کردند.‏ همين که شقشقيه 

فلسفی ی 

مان فرو نشيند،‏ و از خنده دست برداريم،‏ 

ديگرگونه به تاريخ را نشان می دهد.‏ ضماير جنسيتی خط مقدم آشکار چنين آگاهی افزايی 

herstroy 

130 

هستند.‏ [...] 

ديدگاهی 

فمينيسم به ما قدرت آگاهی افزايی را نشان داده است،‏ و من می خواهم همين شيوه را در مورد انتخاب طبيعی نيز 

اعمال کنم.‏ انتخاب طبيعی نه تنها کليت حيات را تبيين می کند،‏ بلکه آگاهی ما را در اين زمينه نيز می افزايد که 

چگونه علم می تواند ايجاد اندامه های پيچيده از شکل های ساده تر حيات را تبيين کند،‏ بدون اينکه هيچ هدايت 

هدفمندی را فرض بگيرد.‏ فهم کامل از انتخاب طبيعی ما را به سوی حيطه های ديگر راهبر می شود.‏ و در زمينه 

ديگر،‏ و شک ما را به آلترناتيوهای کاذبی که زيست شناسان پيش از داروين را فريفته بود،‏ می افزايد.‏ پيش 

از داروين،‏ چه کسی می توانست حدس بزند که مثلاً‏ بال سنجاقک يا چشم عقاب که چنين آفريده شده می نمايد،‏ 

بتواند حقيقتاً‏ محصول يک توالی طولانی از علت های غيرتصادفی اما کاملاً‏ طبيعی باشد؟ 

داگلاس آدامز از گروش خودش به بيخدايی راديکال حکايت جالب و بامزه ی دارد – او بر واژه ی ‏"راديکال"‏ 

تأکيد می کند تا با اگنوستيک ها اشتباه گرفته نشود.‏ حکايت آدامز نشانگر توان آگاهی افزايی داروينيسم است.‏ 

اميدوارم خواننده اين نقل قول را حمل بر خودخواهی من نکند.‏ عذر من اين است که گروش آدامز به واسطه ی 

کتاب های سابق من – که به قصد گرواندن هيچ کس نوشته نشده بودند – مرا واداشت تا اين کتاب را به خاطره ی 

. 

129 

130 

. چون شبيه واژه ی ،nigger به معنای کاکاسياه است.م 

دنباله ی پاراگراف بحث کاربرد ضماير و نام های مذکر در واژگان انگليسی و در جاهايی است که منظور کليت انسان هاست.‏ اين 

چند جمله در ترجمه حذف شد.‏ خلاصه ی کلام داوکينز اين است که امروزه کاربرد ضماير در زبان انگليسی با حساسيتی بيشتر و تلاش 

بيشتری برای حفظ بی طرفی جنسيتی صورت می گيرد.م 


یرت 

یحت 

94 

او تقديم کنم.‏ در مصاحبه ای با آدامز که پس از مرگ او در کتاب 

131 

قزل آلای شک چاپ شد،‏ روزنامه نگاری از 

او می پرسد که چگونه بيخدا شده است.‏ آدامز ابتدا شرح می دهد که چگونه اگنوستيک شده و سپس می افزايد:‏ 

و فکر کردم،‏ فکر کردم و فکر کردم.‏ اما واقعاً‏ آن قدر نمی دانستم که جلوتر روم،‏ پس به هيچ نتيجه ای 

نرسيدم.‏ من خيلی به ايده ی وجود خدا شک داشتم اما به قدر کافی مدل هايی را نمی شناختم که مثلاً‏ 

حيات و کيهان را تبيين کنند و همه چيز را در جای خود توضيح دهند.‏ اما به راه خودم ادامه دادم.‏ به 

مطالعه و تفکر ادامه دادم.‏ حوالی سی سالگی ام ناگهان با زيست شناسی تکاملی آشنا شدم.‏ مخصوصاً‏ 

کتاب های ژن خودخواه و ساعت ساز نابينا نوشته ی ريچارد داوکينز را که خواندم،‏ ناگهان ‏(فکر می 

کنم در حين خواندن دوباره ی ژن خودخواه)‏ همه چيز سرجای خود قرار گرفت.‏ به مفهومی رسيدم که 

به رغم سادگی خيره کننده اش،‏ طبيعتاً‏ به پيچيدگی بينهايت و خيره کننده ای راه می برد.‏ حي 

که اين 

نگرش در من ايجاد کرد موجب شد تا،‏ صادقانه بگويم،‏ از احترام احمقانه ی مردم به دين حيرت کنم.‏ 

حيرت ناشی از فهم،‏ به زودی جای حيرت ناشی از جهل را گرفت.‏ [59] 

البته مفهوم سادگی خيره کننده ای که آدامز از آن سخن می گويد،‏ هيچ ربطی به من ندارد.‏ اين آگاهی افزای علمی 

غائی،‏ نظريه ی داروين درباره ی تکامل توسط انتخاب طبيعی است.‏ داگلاس،‏ يادت به خير.‏ تو باهوش ترين،‏ 

بامزه ترين،‏ آزادانديش ترين،‏ بذله گوترين،‏ بلندقدترين،‏ و احتمالاً‏ تنها گرويده ی من بودی.‏ ای کاش اين کتاب می 

توانست تو را بخنداند – هر چند نه آن قدر که تو مرا خنداندی.‏ 

فيلسوفِ‏ دانای علم،‏ دانيل دِنِت،‏ يادآور می شود که تکامل برخلاف يکی از قديمی ترين ايده های ماست:‏ ‏"اين ايده 

که برای ايجاد يک چيز ساده،‏ يک چيز باهوش عظيم لازم است.‏ من اين نظريه ی رو به زوال را نظريه ی 

آفرينش می نامم.‏ شما هرگز نمی بينيد که يک نيزه،‏ نيزه ساز را بسازد.‏ هرگز نمی بينيد که يک نعل اسب،‏ نعلبند 

بسازد.‏ هرگز نمی بينيد که يک کوزه،‏ کوزه گر بسازد.‏ " [60] آنچه که کمک داروين به انديشه ی بشری را چنين 

انقلابی ساخته،‏ و چنين توان آگاهی افزايی به او داده،‏ اين است که او امکان فرآيندی را کشف کرد که چنين خلاف 

عادت می نمود.‏ 

نزد دانشمندان برجسته ی رشته هايی جز زيست شناسی هم ميزان نياز به اين آگاهی افزايی شگفتی آور است.‏ 

فِرِد هويل،‏ فيزيک دان و کيهان شناس برجسته ای بود،‏ اما سوءتفاهم اش درباره 

ديگرش در زيست شناسی،‏ مانند اينکه کوشيد فسيل 

132 

آرکائپتريکس را قلابی 

ی بوئينگ 

747 و اشتباهات 

بداند،‏ نشان می دهند که او نيازمند 

افزايش آگاهی اش از انتخاب طبيعی بوده است.‏ به گمانم،‏ در سطح روشنفکری،‏ او انتخاب طبيعی را می شناخت.‏ 

132 

. Archaeopteryx نخستين فسيل جانوری شناخته شده ای که متعلق به يک پرنده شمرده می شود.‏ م 

131 . The Salmon of Doubt 


یست 

95 

اما چه بسا لازم بود تا ابتدا در انتخاب طبيعی خيسانده شود،‏ در آن غوطه بزند،‏ و شنا کند.‏ تا بتواند قدرت واقعی آن 

را دريابد.‏ 

را 

علوم ديگر آگاهی ما را به گونه ای متفاوت می افزايند.‏ دانش خود فِرِد هويل از اخترشناسی ما را حيران می کند و 

چه به معنای استعاری و چه تحت اللفظی کلمه باد نخوت مان فرو می نشاند تا نقش کوچکی را که در طی زندگانی 

مان ايفا می کنيم درست دريابيم – تا به ياد داشته باشيم که ذره های خردی از غبار انفجار کيهانی بيش نيستيم.‏ 

زمين شناسی به يادمان می آورد که تاريخچه ی حيات ما،‏ چه به عنوان يک فرد و چه به عنوان يک گونه،‏ چقدر 

کوتاه است.‏ اين دانش جان راسکين را آگاه کرد و او را واداشت تا به سال 1851 شِکوه کند که:‏ ‏"کاش زمين 

شناسان مرا به حال خود می گذاشتند.‏ اما امان از پتک های مهيب شان!‏ در پس هر آيه ی انجيل طنين کوبش آن 

پتک ها را می شنوم."‏ تکامل نيز همين بلا را بر سر حس ما از زمان می آورد – البته اين جای شگفتی نيست،‏ 

چون تکامل هم در مقياس زمان زمين شناختی عمل می کند.‏ اما تکامل داروينی،‏ و به ويژه انتخاب طبيعی،‏ اثر 

ديگری هم دارد.‏ اين نظريه در حيطه ی زيست شناسی توهم آفرينش را می زدايد و به ما می آموزد که در حيطه 

ی فيزيک و کيهان شناسی نيز در قبال هر نوع فرضيه ی آفرينش مشکوک باشيم.‏ به گمانم مقصود لئونارد 

ساسکيند فيزيکدان هم همين نکته بوده که گفته:‏ ‏"من مورخ علم نيستم ‏،اما روی يک نکته شرط می بندم:‏ کيهان 

شناسی مدرن حقيقتاً‏ با داروين و والاس آغاز می شود.‏ 

ارائه دادند که وجود کارگزاران فراطبيعی را کلاً‏ منتفی می کند 

... 

آنها برخلاف همه ی پيشينيان شان،‏ تبيينی برای هستی 

داروين و والاس استانداردی نهادند که نه تنها 

برای زيست شناسی،‏ بلکه برای کيهان شناسی نيز معتبر است."‏ [61] از جمله ی فيزيکدانان ديگری که هيچ 

نيازمند چنين آگاهی افزايی نيستند،‏ می توان ويکتور استِنگر را نام برد که خواندن کتاب او را با عنوان آيا علم خدا 

134 

133 

يافته است؟ ‏(پاسخ منفی است)‏ قوياً‏ توصيه می کنم،‏ و نيز کتاب پيتر اتکينز،‏ به نام بازبينی خلقت ، که اثر 

محبوب من در زمينه ی نثر شاعرانه ی علمی است.‏ 

من همواره از خداباورانی در شگفت بوده ام که نه تنها آگاهی شان به اين سان افزوده نشده،‏ بلکه ظاهراً‏ از انتخاب 

طبيعی به وجد آمده اند و آن را ‏"طريق الاهی خلقت"‏ شمرده اند.‏ آنان دريافته اند که تکامل توسط انتخاب طبيعی،‏ 

طريق بسيار ساده و پاکيزه ای برای ايجاد جهانی سرشار از حيات است.‏ اصلاً‏ لازم نيست خدا کاری کند.‏ پيتر 

اتکنيز،‏ در کتابی که ذکر شد،‏ اين خط فکری را دنبال می کند و به اين نتيجه ی بيخدايانه می رساند که خدای 

مفروض،‏ خدای تنبلی است که می خواهد برای انباشتن جهان از حيات،‏ متقبل زحمت هرچه کمتری شود.‏ خدای 

تنبل اتکينز حتی از خدای دئي 

روشنگران قرن هجدهمی تنبل تر است:‏ 

– dues otiosus 

خدايی است به 

معنای واقعی کلمه راحت طلب،‏ بی خيال،‏ عاطل،‏ زايد،‏ و بی فايده.‏ اتکينز ميزان کاری را که خدای تنبل بايد 

انجام دهد گام به گام می کاهد تا اينکه سرانجام به هيچ می رسد:‏ خدا حتی لازم نيست که به خودش زحمت وجود 

133 . Has Science Found God?, Victor Stenger 

134 . Creation Revisited, Peter Atkins 


96 

داشتن بدهد.‏ در اينجا،‏ به وضوح نکته ی هوشمندانه ی وودی آلن را به خاطر می آورم که می گفت:‏ " فکر نمی 

کنم اگر خدايی در کار باشد،‏ موجود شرّی باشد.‏ اما بدترين چيزی که درباره او می توان گفت اين است که بگوييد 

او اصولاً‏ يک موجود بيکاره است."‏ 

در مورد عظمت مسئله ای 

پيچيدگی فرونکاستنی 

که داروين و والاس حل کردند اغراق نمی 

توان کرد.‏ 

آناتومی،‏ ساختار سلولی،‏ 

بيوشيمی و رفتار همه ی اندامه های زنده مثال هايی از کاربرد نظريه ی تکامل اند.‏ اما چشمگيرترين نمونه های 

آفريده نما را مؤلفان خلقت گرا – به دلايل واضح – ذکر می کنند.‏ طرفه اينکه من هم مثال هايم را از يک کتاب 

خلقت گرايان وام گرفته ام.‏ اين کتاب،‏ با عنوان 

136 

135 

حيات چگونه به اينجا رسيد؟ ، توسط برج ديده بانی انجيل و 

137 

انجمن تراکت بدون نام مؤلف در يازده ميليون نسخه و به شانزده زبان چاپ شده،‏ و البته کتاب محبوبی است 

چون قريب به شش تا از آن يازده ميليون نسخه را نيکخواهان از سراسر جهان به عنوان هديه ای نطلبيده برايم 

فرستاده اند.‏ 

يک صفحه ی تصادفی از اين اثر مجهول المؤلف و کثيرالتوزيع را باز کنيم:‏ شرح اسفنجی است به نام سبد گُل 

زُهره ‏(اوپلکتِليا)،‏ البته مزين به نقل قولی از سِر ديويد اَتِنبورو که می گويد:‏ ‏"هنگامی که به يک اسفنج پيچيده مثل 

سبد گل زهره بنگريد،‏ عقل تان حيران می ماند.‏ چگونه ميليون ها سلول شِبه-مستقل ميکروسکوپی مخفيانه دست به 

دست هم داده اند و چنين کلم ظريف و زيبايی را ايجاد کرده اند؟ ما نمی دانيم."‏ نويسندگان برج ديده بانی بدون 

لحظه ای درنگ اين قصه را تکميل می کنند.‏ " اما يک چيز را می دانيم.‏ بعيد است اين طراحی حاصل بخت و 

تصادف باشد."‏ درست هم می گويند.‏ طراحی حاصل بخت و تصادف نيست.‏ در اين يک مورد کاملاً‏ اتفاق نظر 

داريم.‏ استبعاد احتمالاتی ايجاد پديده هايی مثل اسکلت اوپلکتليا،‏ مسئله ای اصلی است که هر نظريه ای در مورد 

حيات بايد آن را توضيح دهد.‏ هرچه استبعاد احتمالاتی پديده ای بيشتر باشد،‏ بخت اينکه آن پديده حاصل تصادف 

باشد کمتر است:‏ معنای استبعاد همين است.‏ اما اشتباه آنان اين است که فکر می کنند راه حل معمای استبعاد يا 

آفرينش است و يا تصادف.‏ در حالی که راه حل اين مسئله آفرينش،‏ يا تصادف و يا انتخاب طبيعی است.‏ با توجه به 

ميزان بالای استبعادی که در اندامه های زنده شاهديم،‏ تصادف جوابگوی اين استبعاد نيست،‏ و هيچ زيست شناس 

عاقلی هم چنين ادعايی ندارد.‏ چنان که بعداً‏ خواهيم ديد،‏ فرض آفرينش هم يک راه حل واقعی نيست.‏ اما فعلاً‏ می 

خواهم اين مطلب را دنبال کنم که هر نظريه درباره ی حيات،‏ بايد يک مسئله را حل کند:‏ اينکه چگونه از تصادف 

بگريزد.‏ 

135 . Life – How Did It Get Here? 

136 . Watchtower Bible 


یرت 

97 

با تورقی ديگر در کتاب ديده بان،‏ به شرح بليغی از درخت غول ‏(سکوئيا ندرون ژيگانتيوم)‏ می رسيم.‏ درختی که 

من خيلی دوست دارم چون يک اصله از آن را در باغم دارم – نهالی است که فقط اندکی بيش از يک قرن از 

عمرش می گذرد،‏ با اين حال بلندترين درخت ناحيه است.‏ درکتاب ديده بان می خوانيم:‏ " انسان نحيف،‏ ايستاده در 

کنار تنه ی سکوئيا،‏ تنها می تواند در حي 

خاموش به عظمت شاخسار اين درخت خيره شود.‏ آيا می توان باور 

کرد که ايجاد اين غول عظيم الجثه از دانه ای خرد ثمره ی آفرينش نبوده باشد؟"‏ باز هم،‏ اگر می پنداريد که تنها 

آلترناتيو آفرينش،‏ تصادف است،‏ بايد بگوييد نه،‏ نمی توان باور کرد.‏ اما در اينجا هم مؤلفان آلترناتيو واقعی را که 

همانا انتخاب طبيعی باشد حذف می کنند.‏ يا به اين سبب که آن را نمی فهمند،‏ يا اينکه نمی خواهند آن را ذکر کنند.‏ 

همه ی گياهان،‏ از رازيانه ی ريزنقش گرفته تا چنار عظيم الجثه،‏ با فرآيند فتوسنتز انرژی کسب می کنند.‏ در اين 

مورد هم ديده بان می گويد:‏ ‏"به گفته ی يک زيست شناس،‏ 

‏'فتوسنتز مستلزم حدود هفتاد واکنش شيميايی 

است.‏ اين پديده حقيقتاً‏ معجزه آساست.'‏ گياهان سبز را ‏'کارخانه ها'‏ ی طبيعت خوانده اند.‏ 

کارخانه هايی 

مختلف 

زيبا،‏ آرام،‏ 

پاکيزه،‏ اکسيژن ساز،‏ تصفيه کننده ی آب و تغذيه کننده ی جهان.‏ آيا اين کارخانه ها همين طور تصادفی ايجاد شده 

اند؟ آيا اين حرف باور کردنی است؟"‏ نه،‏ باور کردنی نيست؛ اما تکرار مثالی پشت مثال ديگر ما را به جايی نمی 

رساند.‏ ‏"منطق"‏ خلقت گرايان همواره يکسان است.‏ برخی پديده های طبيعی چنان از نظر احتمالاتی بعيد هستند؛ 

چنان پيچيده،‏ زيبا و شگفت انگيز اند که امکان ندارد تصادفی به وجود آمده باشند.‏ اگر فکر کنيم که تنها آلترناتيو 

تصادف،‏ آفرينش است بايد بگوييم که کار،‏ بايد کار يک آفريدگار باشد.‏ و پاسخ علم به اين منطق مغلوط نيز 

همواره يکسان است.‏ آفرينش،‏ تنها آلترناتيو تصادف نيست.‏ آلترناتيو بهتر،‏ انتخاب طبيعی است.‏ 

در حقيقت،‏ آفرينش 

اصلاً‏ يک آلترناتيو نيست،‏ چرا که خود آفرينش مسئله ای را پيش می کشد که غامض تر از آنی است که می کوشد 

حل کند:‏ خود آفريدگار را چه کسی آفريده است؟ تصادف و آفرينش،‏ هيچ يک راه حل مسئله ی استبعاد احتمالاتی 

نيستند،‏ زيرا يکی خود مسئله است و ديگری دور زدن مسئله.‏ راه حل واقعی،‏ انتخاب طبيعی است.‏ اين تنها راه حل 

کارآمدی است که تاکنون مطرح شده است.‏ اين راه حل نه تنها کارآمد است،‏ بلکه شکوهمند نيز هست چرا که توان 

خيره کننده ای دارد.‏ 

اما چرا انتخاب طبيعی راه حل مناسب مسئله ی استبعاد است،‏ اما آفرينش و تصادف از ابتدا پای در گل می مانند؟ 

پاسخ اين است که انتخاب طبيعی 

138 

يک فرآيند انباشتی است که مسئله ی استبعاد را به اجزای کوچک تر فرو می 

شکند.‏ هر يک از اين اجزا اندکی نامحتمل اند،‏ اما استبعاد ندارند.‏ وقتی رخدادهای متعددی که هر کدام اندکی 

نامحتمل اند در يک سلسله انباشته شوند،‏ حاصل اين انباشت بسيار بسيار مستبعد می شود،‏ چنان که ديگر تصادف 

را يارای تبيين آن نيست.‏ برهان تکراری و ملالت بار خلقت گرايان فقط متوجه محصول نهايی اين انباشت است.‏ 

137 . Tract Society 

138 . cumulative 


یان 

یست 

98 

از آنجا که خلقت گرا تکوين استبعاد آماری را يک رخداد يگانه و يکضرب می انگارد،‏ کاملاً‏ از فهم مطلب فرو 

می ماند.‏ او قدرت انباشت را در نمی يابد.‏ 

139 

در کتاب صعود به قله ی محال ، من اين نکته را با تمثيلی بيان کرده ام.‏ کوهی را تصور کنيد که يک طرف آن 

يک ديواره ی عمودی است که صعود از آن ناممکن است،‏ اما طرف ديگر اين کوه،‏ تا قله شيب ملايمی دارد.‏ در 

قله ی اين کوه،‏ 

يک اندامه ی 

پيچيده مانند چشم يا باکتری تاژک دار نشسته است.‏ اين انگاره ی مهمل را که اندامه 

ها يکباره دارای پيچيدگی شده اند،‏ می توانيم به صعود از ديواره ی اين کوه تشبيه کنيم.‏ برعکس،‏ تکامل شبيه به 

صعود از جبهه ی ديگر کوه است.‏ تکامل،‏ اين شيب ملايم را به آرامی از دامنه تا قله می پيمايد:‏ به همين سادگی!‏ 

اين اصل که صعود بايد از شيب ملايم باشد نه از ديواره،‏ آن قدر ساده است که عجيب می نمايد که چرا فهم آن 

اين قدر طول کشيد تا داروين سر رسيد و آن را کشف کرد.‏ تا آن دوران،‏ سه قرن از 

گذشته بود،‏ گرچه دستاورد نيوتون،‏ ظاهراً،‏ سترگ تر از کشف داروين می نمود.‏ 

annus mirabilis نيوتون 

تمثيل رايج ديگری که برای توضيح استبعاد فراوان ايجاد پيچيدگی در جانداران ذکر می کنند،‏ تمثيل گاوصندوق 

رمزدار بانک است.‏ به لحاظ نظری،‏ يک دزد بانک می تواند آن قدر خوش شانس باشد که اتفاقاً‏ شماره ی رمز 

گاوصندوق را بيابد.‏ اما در عمل،‏ قفل گاوصندوق بانک طوری طراحی شده که استبعاد يافتن رمز آن در همان 

حدود استبعاد ايجاد بوئينگ 

747 فِرِد هويل است.‏ حالا تصور کنيد که يک قفل رمز بد طراحی شده باشد،‏ به 

طوری که تدريجاً‏ سرنخ های کوچکی به دزد می دهد.‏ مثلاً‏ فرض کنيد که وقتی هر يک از رقم های انتخابی دزد 

به رقم درست نزديک شود،‏ درِ‏ گاوصندوق جرينگی 

خوشبخت عنقريب با کوله بار پول به خانه برمی گردد.‏ 

صدا کند،‏ و 

يک سکه بيرون بيافتد.‏ 

در اين حالت دزد 

خلقت گراي 

زي 

که می کوشند برهان نامحتملی را به نفع خود به کار گيرند همواره فرض می کنند که انتخاب 

، مسئله ی همه يا هيچ است.‏ يک نام ديگر مغالطه ی ‏"همه يا هيچ"،‏ ‏"پيچيدگی فرونکاستنی"‏ است.‏ مطابق 

اين مغالطه،‏ چشم يا می بيند يا نمی بيند؛ بال يا می پرد يا نمی پرد.‏ انگار که هيچ حالت ميانه ای مفيد نيست.‏ اما 

اين کاملاً‏ اشتباه است.‏ در عمل اين حالت های ميانه بسيار اند – و نظريه ی تکامل هم دقيقاً‏ همين انتظار را دارد.‏ 

حيات واقعی،‏ شيب ملايم کوه محال را می پيمايد،‏ درحالی که خلقت گرايان تمام مسيرها را جز ديواره ی مهيب 

پيش رويشان ناديده می گيرند.‏ 

داروين يک فصل کامل از منشاء انواع را به ‏"مشکلات نظريه ی هبوط با پيرايش"‏ اختصاص داد،‏ و منصفانه می 

توان گفت که او در اين فصل مختصر،‏ تک تک به اصطلاح ايرادهايی را که تاکنون مطرح شده پيش بينی کرده و 

پاسخ داده است.‏ سخت ترين اين ايرادها،‏ مسئله ی ‏"اندام های دارای کمال پيچيدگی"‏ بود که گاهی به اشتباه 

139 . Climbing Mount Improbable 


پيچي"‏ 

یحن 

یان 

99 

دگی فرونکاستنی"‏ خوانده می شود.‏ داروين چشم را به عنوان يک نمونه ی چالش برانگيز مثال زد:‏ " آشکارا 

اعتراف می کنم که به غايت مهمل می نمايد که چشم،‏ با تمام تمهيدات تقليدناپذيرش برای تنظيم کانون خود متناسب 

با فواصل مختلف،‏ تنطيم نور دريافتی،‏ و اصلاح انحراف های مستوی يا رنگی،‏ بتواند توسط انتخاب طبيعی ايجاد 

شده باشد."‏ خلقت گرايان با شعف فراوان بارها و بارها اين جمله را نقل کرده اند.‏ لازم به ذکر نيست که آنها هرگز 

دنباله ی اين جمله را نقل نکرده اند.‏ اين اعتراف آشکار و اغراق آميز داروين،‏ ابزاری بلاغی است.‏ او حريف را 

جلو می کشد تا وقتی که نزديک شد،‏ ضربه ای کاری تر به او بزند.‏ آن ضربه،‏ تبيين مفصل و دقيق چگونگی 

تکامل تدريجی چشم است.‏ درست است که داروين عباراتی مانند ‏"شيب ملايم به سمت قله ی محال"‏ يا ‏"پيچيدگی 

فرونکاستنی"‏ را به کار نبرده است،‏ اما اساس هر دو را به روشنی دريافته بود.‏ 

اين پرسش ها که 

" 

نصف يک چشم به چه کار می آيد؟"‏ و يا ‏"نصف يک بال به چه کار می آيد؟"‏ نمونه هايی از 

برهان ‏"پيچيدگی فرونکاستنی"‏ هستند.‏ يک واحد کارکردی را هنگامی دارای پيچيدگی فرونکاستنی می دانيم که 

برداشتن يکی از اجزای آن واحد،‏ موجب اختلال کلی در کارکرد آن شود.‏ اين برهان فرض می گيرد که چشم و 

بال پيچيدگی فرونکاستنی دارند.‏ اما همين که يک لحظه بيانديشيم،‏ بی درنگ مغالطه را درمی يابيم.‏ اگر عدسی 

چشم يک بيمار مبتلا به آب مرواريد را با جراحی برداريم،‏ او ديگر بدون عينک نمی تواند تصاوير را به وضوح 

ببيند،‏ اما آن قدر بينايی دارد که با درخت برخورد نکند و يا از صخره فرونيفتد.‏ درست است که داشتن نصف بال،‏ 

به خوبی داشتن يک بال کامل نيست،‏ اما مسلماً‏ از بال نداشتن بهتر است.‏ موقع سقوط از درختی به ارتفاع معين،‏ 

بال نصفه می تواند شدت ضربه ی برخوردتان به زمين را تخفيف،‏ و جان تان را نجات دهد.‏ و اگر 51 درصد از 

يک بال را داشته باشيد،‏ می توانيد از درختی اندکی بلند تر بيافتيد و باز زنده بمانيد.‏ هر کسری از بال را که داشته 

باشيد،‏ ارتفاعی هست که با داشتن آن بال،‏ جان تان نجات می يابد،‏ در حالی که اگر بال تان اندکی کوچک تر بود 

از آن ارتفاع معين جان بدر نمی برديد.‏ اين آزمايش فکری درباره ی سقوط از درخت هايی با ارتفاع های معين،‏ 

يک شيوه ی درک اين مطلب است که،‏ به لحاظ نظری،‏ من 

مزيت بال بايد شيب ملايمی داشته باشد که از 

1 تا 

100 درصد امتداد می يابد.‏ جنگل ها پر از جانوران هواسُر يا چَترباز هستند.‏ اين جانوران عملاً‏ مراحل مختلف 

اين شيب صعودی بال به قله ی محال را نشان می دهند.‏ 

اگر بخواهيم برای کاربرد چشم هم مثالی مشابه کاربرد بال های ناقص هنگام افتادن از درختان با ارتفاعات مختلف 

بزنيم،‏ به راحتی می توانيم موقعيت هايی را تصور کنيم که در آنها نصف يک چشم،‏ جان جانور را نجات می دهد،‏ 

در حالی که 49 درصد آن چشم چنين نمی کند.‏ اين شيب های ملايم تکاملی چشم را می توان در تغييرات شرايط 

نوری،‏ و 

تغييرات فاصله 

پروازی،‏ حالت های مي 

ی 

تشخيص شکارچی 

يا شکار–‏ – 

يافت.‏ 

و درست مانند وضعيت بال ها و سطوح 

چشم هم نه تنها قابل تصور اند،‏ بلکه در سراسر دنيای وحش فراوان اند.‏ کِرم پَهن،‏ 

چشمی دارد که با هر معيار معقولی،‏ محقرتر از نصف چشم انسان است.‏ 

حلزون دريايی 

140 

ناوتيلوس ‏(و چه بسا 

140 . Nautilus 


ی ب 

ی ا 

ی ا 

100 

صدف های عموزاده اش که درياهای دوران های پالئوزويک و مزوزوئيک فراوان بودند)‏ چشمی دارد که در ميانه 

ی راه چشم کرم پَهن و چشم انسان است.‏ برخلاف چشم کرِم پَهن که فقط نور و سايه را تشخيص می دهد،‏ اما 

تصاوير را نمی تواند ببيند،‏ چشم ناوتيلوس شبيه دوربينی 

عدسی است که می تواند يک تصوير حقيقی بسازد؛ 

اما تصوير آن در مقايسه با تصوير چشم ما تيره و تار است.‏ اگر بخواهيم در مقايسه با چشم خود نمره ای به اين 

چشم بدهيم،‏ دقتی کاذب به خرج داده ايم،‏ اما هيچ آدم عاقلی نمی تواند انکار کند که چشم داشتن برای اين جانور بی 

مهره و بسياری جانواردان ديگر،‏ بهتر از چشم نداشتن است و همگی اين چشم ها در جايی روی اين شيب پيوسته 

و ملايم به سوی قله ی محال جای می گيرند.‏ بر روی اين شيب،‏ چشم ما نزديک به يک قله است – هرچند نه 

مرتفع ترين قله،‏ اما يکی از مرتفع ترين قله ها.‏ در کتاب صعود به قله ی محال من يک فصل کامل را به چشم و 

يک فصل را نيز به بال اختصاص داده ام،‏ و نشان داده ام که اين دو به چه سادگی توانسته اند آهسته 

نه چندان آهسته)‏ اين مراتب صعودی را بپيمايند.‏ در اينجا اين موضوع را ختم می کنم.‏ 

وحتی شايد ) 

پس به روشنی ديديم که چشم ها و بال ها پيچيدگی فرونکاستنی 

ندارند؛ اما نکته ی جالب تر از اين مثال های 

خاص،‏ درس کلی است که بايد از آنها بياموزيم.‏ اين حقيقت که خيلی ها در اين مورد دچار اشتباه محض بوده اند 

بايد ما را هشيار سازد تا در موارد کم تر واضح ديگر،‏ مانند موارد سلولی و بيوشيميايی ، که امروزه خلقت گرايان 

با ترفند ‏"نظريه ی آفرينش هوشمندانه"‏ جار می زنند،‏ فريب نخوريم.‏ 

اين پيام هشداردهنده به ما می گويد:‏ بی درنگ اعلام نکن که چيزی دارای پيچيدگی فرونکاستنی است؛ ممکن است 

جزئيات آن را با دقت کافی نديده باشی،‏ يا با دقت به آنها فکر نکرده باشی.‏ از سوی ديگر،‏ ما اهل علم نبايد دچار 

اطمينان جزمی شويم.‏ شايد اموری در طبيعت باشند که،‏ به سبب پيچيدگی فرونکاستنی ذاتی شان،‏ حقيقتاً‏ شيب ملايم 

کوه نامحتمل را مسدود کنند.‏ خلقت گرايان درست می گويند که اگر حقيقتاً‏ بتوان پيچيدگی فرونکاستنی 

را نشان 

داد نظريه ی داروين شکست می خورد.‏ خود داروين هم به اين مطلب اذعان داشت:‏ ‏"اگر در مورد هر اندامه ی 

پيچيده ی موجود،‏ بتوان نشان داد که امکان ندارد پيچيدگی آن حاصل اصلاحات ظريف فراوان و پيوسته باشد،‏ 

نظريه ی من کاملاً‏ شکست می خورد.‏ اما من نمی توانم چنين موردی بيابم."‏ 

به رغم همه ی تلاش های مجدّانه و 

در واقع عبث،‏ نه داروين توانست چنين موردی بيابد و نه هيچ کس ديگری پس از داروين.‏ نامزدهای 

برای اين نوشداروی خلقت گرايان پيشنهاد شده اند اما هيچ يک از محک تحليل سر بلند در نيامده اند.‏ 

بسياری 

در هر حال،‏ گرچه يافتن يک پيچيدگی فرونکاستنی نظريه ی داروين را ابطال خواهد کرد،‏ اما از کجا معلوم که 

چنان يافته ای نظريه ی آفرينش هوشمندانه را نيز ابطال نکند؟ در حقيقت،‏ اين نکته از پيش نظريه ی خلقت 

هوشمند را ابطال کرده است،‏ زيرا،‏ چنان که بارها گفته ام و باز هم خواهم گفت،‏ دانش ما درباره ی خدا هر قدر هم 

اندک باشد،‏ می توانيم با اطمينان بگوييم که اگر خدايی در کار باشد،‏ آن خدا نيز ناگزير بايد بسيار بسيار پيچيده و 

البته فرونکاستنی باشد!‏ 


یعن 

یدل 

یعن 

101 

پرستش شکاف ها 

جستجو برای يافتن نمونه های خاصی از پيچيدگی فرونکاستنی،‏ اساساً‏ شيوه ای غيرعلمی است،‏ ي 

نمونه ی 

خاصی از نتيجه گيری بر پايه ی جهل فعلی است.‏ اين شيوه،‏ به منطق مغلوطِ‏ ‏"خدای شکاف ها"‏ متوسل می شود.‏ 

141 

ديتريش بونهوفرِ‏ 

الاهيدان نيز اين شيوه را محکوم می 

کند.‏ 

خلقت گرايان مشتاقانه در پی 

يافتن شکافی 

در 

معرفت يا فهم کنونی ما هستند.‏ اگر يک شکاف ظاهری بيابند فرض می کنند که ناگزير خدا بايد آن را پر کند.‏ مايه 

ی نگرانی متألهان متجددی مانند بونهوفر اين است که با پيشرفت علم،‏ شکاف ها تنگ تر می شوند،‏ و به تدريج 

ديگر کاری برای خدا و جايی برای مخفی شدن خدا باقی نمی ماند.‏ اما مايه ی نگرانی دانشمندان چيز ديگری 

است.‏ اذعان به نادانی خود،‏ و حتی ابراز مسرت از نادانی،‏ بخش ذاتی فعاليت علمی و چالشی برای فتوحات آتی 

است.‏ چنان که دوستم مَت ري 

نوشته است،‏ ‏"اغلب دانشمندان از آن چه که تاکنون کشف شده خسته شده اند.‏ 

نادانسته هاست که آنها را پيش می راند."عارفان،‏ راز را می ستايند و می خواهند همچنان راز باقی بماند.‏ اما 

دانشمندان راز را به دليلی ديگر می ستايند:‏ راز کاری به دستشان می دهد.‏ به بيان عام تر،‏ چنان که در فصل 

نيز تکرار خواهم کرد،‏ يکی از اثرات حقيقتاً‏ مخرّب دين اين است که تعليم می دهد بايد از جهل خود خرسند بود.‏ 

8 

هر علم خوبی به جهل و رازآلودگی ‏(موقتی)‏ خود اذعان دارد.‏ پس به بيان مؤدبانه،‏ جای تأسف است که راهکار 

اصلی مبلغان آفرينش اين فعاليت تخريبی است که شکاف هايی در معرفت علمی بجويند و ادعا کنند که بديهی است 

که ‏"آفرينش هوشمندانه"‏ اين شکاف ها را پر می کند.‏ نمونه ی زير را که يک مثال فرضی اما کاملاً‏ شايع است 

ملاحظه کنيد.‏ 

يک خلقت گرا می 

گويد:‏ ‏"مَفصل زانويی 

يک قورباغه 

راسويیِ‏ ی 

کمياب،‏ به طرز فروکاهش 

ناپذيری پيچيده است.‏ هيچ جزئی از آن بدون هماهنگی با ديگر اجزاء کار نمی کند.‏ شرط می بندم شما هرگز نمی 

توانيد ايجاد مفصل زانويی قورباغه ی راسويی را با تکامل تدريجی توضيح دهيد."‏ اگر دانشمند نتواند جواب جامع 

و فوری به اين مسئله بدهد،‏ خلقت گرا اين نتيجه ی 

رقيب،‏ ي 

نظريه 

142 

پيشفرض شده را می گيرد که:‏ ‏"بسيار خوب،‏ پس نظريه ی 

143 

ی ‏'آفرينش هوشمندانه'‏ به ناگزير پيروز است."‏ به منطق جانبدارانه ی اين استدلال توجه 

کنيد:‏ اگر نظريه ی الف نتواند فلان مسئله را پاسخ دهد،‏ پس نظريه ی ب بايد درست باشد.‏ لازم به گفتن نيست که 

اين استدلال از سوی ديگر دنبال نمی شود.‏ بدون اينکه بررسی کنند که آيا در هر مورد خاص،‏ نظريه ی پيشفرض 

نسبت به نظريه ی حريف برتری دارد يا خير،‏ می گويند بايد نظريه ی پيشفرض را پذيرفت.‏ نظريه 

ی آفرينش 

هوشمندانه را بدهتاً‏ برگ برنده محسوب می کنند و آن را کاملاً‏ بی نياز از هرگونه پاسخگويی به پرسش هايی که 

در برابر نظريه ی تکامل مطرح می شود می شمارند.‏ 

141 . Dietrich Bonhoeffer 

142 . default 


یعن 

یها 

ريي 

102 

در اينجا اما حرف من اين است که اين ترفند خلقت گرايان،‏ تمجيد معمول دانشمندان از عدم قطعيت ‏(موقتی)‏ را تباه 

می کند؛ تمجيدی که در واقع ضروری است.‏ 

ممکن است دانشمند امروزی ه دلايل صرفاً‏ سياسی در پاسخ به آن 

مدعی آفرينش آن قورباغه درنگ کند و نگويد که:‏ ‏"هوم،‏ نکته ی جالبی است.‏ نمی دانم مفصل زانويی قورباغه ی 

راسويی چطور تکامل يافته است.‏ من در مورد قوباغه های راسويی تخصص ندارم.‏ بايد سری به کتابخانه ی 

دانشگاه بزنم و نگاهی بياندازم.‏ شايد پروژه ی جالبی برای يک دانشجوی فوق ليسانس باشد."‏ هنگامی که دانشمند 

چنين پاسخی بدهد – و خيلی پيش از آنکه دانشجو پروژه اش را شروع کند – نتيجه ی پيشفرض خلقت گرايان،‏ در 

يک جزوه ی تبليغی شان تيتر می شود:‏ " طراحی قورباغه ی راسويی تنها می تواند کار خدا باشد."‏ 

پس ميان رويکرد دانشمند و رويکرد خلقت گرا به مجهولات،‏ تقارن ناميمونی هست.‏ 

هر دو به مجهولات نياز 

دارند.‏ امر مجهول برای دانشمند هدف پژوهش است،‏ اما برای خلقت گرا نشانگر پيروزی نظريه ی مطلوب اش 

است.‏ نظريه ی آفرينش هوشمندانه هيچ شاهدی بر درستی خود ندارد،‏ جز اينکه مثل دانه ای در شکاف های باقی 

مانده در معرفت علمی جا خوش کند.‏ دقيقاً‏ به همين خاطر است که نياز علم به يافتن شکاف ها و تبديل شان به 

حيطه های جديد پژوهشی،‏ همواره نظريه ی آفرينش هوشمندانه را هراسان می کند.‏ و به همين سبب،‏ علم در مقابل 

اين الاهيات عوامفريب و خام،‏ ي 

را با متألهان پيشرفته ای مانند بونهوفر متحد می يابد.‏ 

الاهيات شکاف که می خواهد شکاف ها را با آفرينش هوشمندانه پر کند خود 

نظربازی خلقت گرايان با ‏"شکاف ها"ی تاريخ فسيلی،‏ نمايانگر کل الاهيات شکاف است.‏ زمانی من مطلبی نوشتم 

در مورد دورانی که اصطلاحاً‏ انفجار کامبرين خوانده می شود.‏ آن نوشته را با اين جمله آغاز کردم که،‏ ‏"انگار که 

فسيل ها بدون هرگونه تاريخ تکاملی آنجا نهاده شده اند."‏ اين جمله هم پيش درآمدی بلاغی بود.‏ قصد من از نوشتن 

آن اين بود که اشتهای خواننده را برای توضيحات تکميلی برانگيزم.‏ اکنون که با تأسف به گذشته می نگرم،‏ می بينم 

که چقدر قابل پيش بينی بود که خلقت گرايان توضيحات پيرو آن جمله را به کناری نهند و آن جمله ی آغازين را 

سرخوشانه خارج از زمينه اش نقل کنند.‏ خلقت گرايان عاشق ‏"شکاف ها"ی تاريخ فسيلی هستند،‏ همان طور که 

شيفته ی همه ی شکاف های تبيينی هستند.‏ 

144 

بسياری از گذارهای تکاملی به روشنی توسط زنجيره های کم و بيش پيوسته از از فسيل های تدريجاً‏ تغ 

يابنده،‏ مشخص شده اند.‏ اما حلقه های بعضی از زنجيره ها هم يافت نشده است،‏ و اين حلقه های مفقوده همان 

‏"شکاف"‏ 

مشهور هستند.‏ مايکل شِمِر به شيوايی خاطرنشان کرده که کشف هر فسيل تازه،‏ ‏"شکاف"‏ محبوب 

خلقت گرايان را به دو نيم می کند و آن ‏"شکاف"‏ درست دو برابر می شود!‏ در هر حال،‏ همواره حواس تان به 

143 . intelligent design 

144 . transitions 


یحت 

یان 

یها 

یست 

103 

استفاده ی ناموجه خلقت گرايان از نگرش پيشفرض شان باشد.‏ اگر فسيلی گواه بر يک گذار تکاملی معين يافت 

نشود،‏ پيشفرض آنان اين است که گذاری تکاملی در کار نبوده و لذا کار بايد کار خدا باشد.‏ 

چه در تکامل و چه در هر علم ديگر،‏ اين فرض که بايد شواهد کاملی برای هر روند تکاملی موجود باشد،‏ خواستی 

کاملاً‏ غيرمنطقی است.‏ درست به اين می ماند که فرض کنيم برای متهم کردن کسی به قتل،‏ بايد ثبت کامل سينمايی 

حرکات قاتل در صحنه ی جنايت،‏ بدون فقدان حتی يک فريم موجود باشد.‏ اما تنها بخش قليلی از جسد جانوران به 

فسيل بدل می شود،‏ و از بخت خوش مان است که همين قدر فسيل های مي 

می کنيم.‏ 

از زنجيره های تکاملی را هم پيدا 

اگر هيچ فسيلی را هم پيدا نمی کرديم،‏ هنوز می توانستيم از منابع ديگر،‏ مانند ژنتيک مولکولی و 

پراکندگی های جغرافيايی ، شواهد کاملاً‏ قوی دال بر صحت نظريه ی تکامل بيابيم.‏ 

از سوی ديگر،‏ نظريه ی 

تکامل اين پيشگويی قوی را دارد که حتی اگر يک فسيل در چينه ی زمين شناختی نادرست يافت شود،‏ کل نظريه 

بر باد فنا می رود.‏ هنگامی که 

است.‏ 

145 

يک پوپری دوآتشه هالدين را با اين پرسش به چالش گرفت که نظريه ی تکامل 

چگونه ابطال می شود،‏ او پاسخ مشهورش را داد که:‏ ‏"وقتی خرگوش های فسيل شده در دوره ی پريکامبرين يافت 

شوند."‏ به رغم افسانه های کذب از آب درآمده ی خلقت گرايان،‏ که مثلاً‏ گفته اند جمجمه ی انسان در غار مِژر،‏ يا 

رد پای انسان در ميان فسيل های دايناسورها کشف شده،‏ در حقيقت هنوز هيچ فسيل نابهنگام اينچنينی يافت نشده 

در ذهن خلقت گرايان،‏ بنا به پيشفرض شان،‏ شکاف ها را خدا پر می کند.‏ آنان اين رويه را در مورد تمام ديواره 

کوه محال که شيب ملايم و تدريجی 

تکاملی 

هنوز مشخص نيست 

يا مغفول مانده،‏ به کار می 

در گيرند.‏ 

مواردی که داده ها کافی نيست،‏ يا فهم کافی حاصل نشده،‏ آنان بی درنگ فقدان شواهد را با پيشفرض خدا پر می 

کنند.‏ توسل عجولانه به ‏"پيچيدگی فرونکاستنی"‏ نشانگر فقدان تخيل است.‏ خلقت گرايان بدون هرگونه استدلالی که 

مؤيد پيچيدگی فرونکاستنی باشد فتوا می دهند که فلان اندامه ی زي 

حالا اگر درباره ی چشم مقدورشان نشد،‏ گيريم يک عضو حرکتی باکتری تاژک دار يا 

نمی تواند توسط تکامل ايجاد شده باشد.‏ 

يک مسير بيوشيميايی 

را 

مصداق پيچيدگی فرونکاستنی می شمارند،‏ بی آنکه هيچ تلاشی برای اثبات فرونکاستنی بودن آن به خرج دهند.‏ به 

رغم حکايت های هشدار دهنده در مورد چشم ها،‏ بال ها و بسياری اندام های ديگر،‏ هر نامزد جديدی را که برای 

کسب اين افتخار مشکوک بيابند،‏ فی البداهه دارای پيچيدگی فرونکاستنی می شمارند.‏ اما اندکی به اين موضوع 

فکر کنيد.‏ آنان پيچيدگی فرونکاستنی را برهانی بر آفرينش می شمارند،‏ پس اعتبار آفرينش نمی تواند بيش از 

اعتبار اين فتوا باشد.‏ شما به راحتی می توانيد اظهار کنيد که قورباغه ی راسويی ‏(يا سوسک بمب افکن،‏ يا کذا و 

کذا)‏ نشانگر آفرينش است،‏ بدون اينکه برهان يا توجيه ديگری بياوريد.‏ اما اين طريق علم ورزی نيست.‏ 

145 . Haldane 


یست 

یعن 

یحت 

یعن 

یست 

یعن 

ی ب 

104 

انگاره ی آفرينش هوشمندانه از حيث منطقی معادل اين است که بگوييد:‏ " من ‏[اينجا اسم خودتان را بگذاريد]‏ 

شخصاً‏ نمی توانم هيچ طريقی بيابم که ‏[اينجا يک پديده ی زي 

اين پديده دارای پيچيدگی فرونکاستنی است.‏ ي 

را بگذاريد]‏ گام به گام ايجاد شده باشد.‏ بنابراين 

آفريده شده است."‏ به اين ترتيب،‏ بی درنگ می بينيد که اين 

استدلال کاملاً‏ شکننده است.‏ هر لحظه ممکن است دانشمندی سر برسد و يک حالت ميانه ی قبل ازآن پيچيدگی 

مفروض را بيابد يا نشان دهد؛ يا دست کم،‏ چنان حالت ميانه ای را تصور کند.‏ 

را تبيين نکند،‏ اصلاً‏ منطقی نيست که فرض کنيم 

‏"آفرينش هوشمندانه"‏ 

ي – 

برهان ناباوری شخصی ناميده ام.‏ 

‏"آفرينش " بهترين تبيين برای آن باشد.‏ 

همان استدلال کلاسيک ‏"خدای شکاف ها"‏ 

– 

اگر هيچ دانشمندی هم آن پديده 

پايه ی استدلال نظريه ی 

سست و زبونانه است.‏ من پيشتر آن را 

فرض کنيد مشغول تماشای شعبده بازی محيرالعقولی هستيد.‏ در اين برنامه دو شعبده باز به نام های پِن و تِلِر 

نمايشی دارند که در آن ظاهراً‏ هر دو با تپانچه به طرف هم شليک می کنند و هر کدام تير شليک شده از تپانچه ی 

ديگری را به دندان می گيرد.‏ 

فرض کنيد تمام تدابير احتياطی را به کار گيريم تا خراش های روی گلوله ها با 

تپانچه ها تطبيق شوند،‏ و کل شعبده بازی را يک عده تماشاگر متخصص اسلحه ی گرم از فاصله ی نزديک نظاره 

کنند،‏ تا احتمال هرگونه حقه بازی از ميان برود.‏ با اين تفاصيل،‏ گلوله ی تپانچه ی پن در دهان تِلِر و گلوله ی 

تپانچه ی تِلِر در دهان پِن جا خوش می کند.‏ من ‏[ريچارد داوکينز]‏ اصلاً‏ نمی توانم باور کنم که چگونه چنين شعبده 

ای انجام می گيرد.‏ 

فهم متعارفی من از ژرفای وجود پيشاعلمی ام فرياد می زند که اين ماجرا باورکردنی نيست،‏ 

و مرا ناگزير می کند که بگويم ‏"بايد معجزه ای در کار باشد.‏ اين ماجرا هيچ گونه تبيين علمی ندارد.‏ پس بايد 

فراطبيعی باشد."‏ اما صدای ضعيفی برخاسته از آموزش علمی ام نغمه ی ديگری ساز می کند.‏ پِن و تِلِر تردستان 

بی بديلی در سطح جهانی هستند.‏ حتماً‏ اين ماجرا تبيين علمی کاملی دارد.‏ اما چون من خيلی خام هستم،‏ يا خيلی 

دقت ام ، يا قدرت تخيل کافی ندارم،‏ راز ماجرا را نمی فهمم.‏ اين واکنش مناسبی در قبال شعبده ی مذکور است.‏ در 

برابر يک پديده ی زي 

که ظاهراً‏ پيچيدگی فرونکاستنی دارد نيز واکنش مناسب همين است.‏ کسانی هم که از 

سردرگمی شخصی شان در مقابل يک پديده ی طبيعی فوراً‏ به نيايش شتاب زده ی فراطبيعت می رسند دست کمی 

از احمق هايی ندارند که وقتی می بينند شعبده بازی يک قاشق را خم می کند فوراً‏ نتيجه می گيرند که با پديده ای 

‏"پارانرمال"‏ سروکار دارند.‏ 

شيميدان اسکاتلندی،‏ کراين اسميت،‏ در کتابش 

146 

هفت سرنخ درباره ی تکوين حيات ، 

با تمثيل طاق کمانی نکته ی 

ديگری را ذکر می کند.‏ يک طاق کمانی که از کنار هم نهادن سنگ های سخت ساخته شده باشد بدون نياز به 

ساروج يا سيمان،‏ استوار است و پيچيدگی فرونکاستنی دارد.‏ ي 

اگر هر يک از سنگ های برسازنده ی اين طاق 

را برداريم،‏ کل آن فرو می ريزد.‏ اما اين طاق را ابتداً‏ چگونه می توان ساخت؟ يک روش اين است که يک کپه از 

سنگ های سخت در جايی بريزيم و سپس سنگ های اضافی را با دقت يکی يکی برداريم.‏ به بيان عام تر،‏ سازه 

146 . Seven Clues to the Origin of Life, A.G. Crain-Smith 


یها 

یعن 

یعن 

یحت 

ی ا 

یست 

یعن 

105 

فراوانی را می توان به اين شيوه ساخت،‏ به طوری که دارای پيچيدگی فرونکاستنی باشند،‏ ي 

با برداشتن 

هر جزء شان،‏ کل سازه فرو ريزد.‏ سازه ها را می توان توسط داربست بندی ساخت و سپس داربست را برداشت 

به طوری که ديگر معلوم نباشد که نخست داربستی نصب شده است.‏ همين که سازه کامل شد،‏ استوار می ايستد و 

می توان با اطمينان داربست را برچيد.‏ در تکامل هم ممکن است که نياکان اندامه يا سازه ای که اکنون می بينيد 

داربستی داشته اند که امروزه ديگر برچيده شده است.‏ 

ايده ی ‏"پيچيدگی فرونکاستنی"‏ 

مطرح کرد 

.[62] 

گرايش خلقت گرايی 

147 

جديد نيست،‏ اما خود اين اصطلاح را مايکل بِهی خلقت گرا به سال 1996 

جديدی ی حيطه به سوی 

در زيست شناسی،‏ 

بيوشيمی ي 

و زيست 

شناسی سلولی،‏ مديون اوست ‏(اگر مديون بودن واژه ی درستی باشد).‏ به گمان او برای شکار شکاف های محبوب 

خلقت گرايان،‏ اين حيطه ها اميدبخش تر از شکاف های سابق در تکامل چشم ها و بال ها هستند.‏ 

سلولی،‏ بهترين مثالی که او توانسته از پيچيدگی فرونکاستنی ارائه دهد 

باکتری تاژک دار است.‏ 

) 

در حيطه ی 

که باز هم مثال بدی است)‏ موتور حرکتی 

موتور تاژکی اين باکتری،‏ اعجوبه ی طبيعت است.‏ از فنآوری انسانی که بگذريم،‏ اين باکتری تنها موجودی است 

که يک محور دوّار دارد.‏ به گمانم،‏ اگر جانور بزرگ چرخداری می يافتيم،‏ می توانستيم بگوييم که نمونه ای عالی 

از پيچيدگی 

را فرونکاستنی 

اعصاب و رگ ها می توانند از درون يک 

يافته ايم،‏ و چه بسا به همين سبب باشد که جانورچرخداری 

∗ 

ياتاقان بگذرند؟ تاژک باکتری،‏ يک پروانه ی 

وجود ندارد.‏ 

چگونه 

نخ-مانند است که 

باکتری با آن در آب نقب می زند.‏ به اين خاطر گفتم ‏"نقب می زند"‏ و نگفتم ‏"شنا می کند"‏ که در مقياس وجودی 

باکتری،‏ مايعی مانند آب همان حس سيالتی را ندارد که ما حس می کنيم.‏ نزد باکتری،‏ آب بيشتر به شيره،‏ يا ژله يا 

ماسه می ماند،‏ و حرکت باکتری در آب بيشتر به نقب زدن يا سوراخ کردن شبيه است تا به شنا کردن.‏ 

برخلاف به اصطلاح تاژک جانوران بزرگ تری مانند آغازيان،‏ حرکت تاژک باکتری شبيه به تازيانه زدن يا پارو 

زدن نيست.‏ تاژک باکتری حقيقتاً‏ يک محور دوّار است که پيوسته با نيروی محرکه ی يک موتور مولکولی فوق 

العاده کوچک درون ياتاقان خود می گردد.‏ در سطح مولکولی،‏ کارکرد موتور اساساً‏ مانند کارکرد يک ماهيچه 

است،‏ اما برخلاف انقباض های 

متناوب ماهيچه ای،‏ گردش تاژک باکتری سيصدوشصت درجه ای 

♣ 

است به 

147 . Michael Behe 

His Dark Materials 

) 

∗ 

نمونه ی جانوران چرخدار را در يک داستان تخيلی می يابيم.‏ فيليپ پولمن،‏ نويسنده ی کودکان،‏ در کتابش 

چنين گونه ای از جانواران را وصف می کند.‏ اين گونه به نام ‏"مولف ها"،‏ با درختانی همزي دارند که غلاف دانه شان کاملاً‏ گرد است 

و سوراخی در وسط دارد.‏ مولف ها از اين دانه ها به جای چرخ استفاده می کنند.‏ چون اين چرخ ها جزئی از بدن مولف ها نيستند،‏ لازم 

نيست که رگ و پی دور ‏'محور'‏ چرخ که پنجه ی قوی استخوانی يا شاخی جانور است)‏ بپيچد.‏ پولمن هشيارانه نکته ی ديگری را 

نيز خاطرنشان می کند:‏ اين سيستم فقط به اين سبب کارآيی داردد که سياره با نوارهايی از بازالت مفروش شده است،‏ که نقش ‏'جاده'‏ را 

ايفا می کنند.‏ چرخ در سنگلاخ ها کاربردی ندارد.‏ 

♣ 

جالب اين که در حشراتی مانند مگس ها،‏ زنبورها و سوسک ها،‏ حرکت ماهيچه ای به طريق ديگری است.‏ ي حرکت ماهيچه های 

بال اساساً‏ حرکتی تناوبی،‏ درست مانند يک موتور رفت و برگشتی است.‏ حشرات ديگر مثل ملخ ها برای هر ضربه ی بال به يک فرمان 

عصبی نياز دارند ‏(مانند پرندگان)،‏ اما در زنبورها يک فرمان برای روشن کردن ‏(يا خاموش کردن)‏ حرکت تناوبی بال کافی است.‏ 


ی ت 

نيي 

ی ت 

ی ت 

یدن 

106 

همين خاطر خلقت گرايان با شور و شعف آن را همچون يک موتور بيرون قايق خوانده اند ‏(گرچه با استانداردهای 

مهندسی – و از لحاظ زيست شناختی – موتوری است بس ناکارآ).‏ 

بِهی هم بدون يک کلمه توجيه،‏ تب 

يا توضيح،‏ صرفاً‏ ادعا می کند که موتور تاژکی باکتری يک پيچيدگی 

فرونکاستنی است.‏ از آنجا که او هيچ استدلالی دال بر صحت ادعايش ارائه نمی دهد،‏ می توانيم مظنون باشيم که او 

قدرت تخيل کافی ندارد.‏ او همچنين مدعی می شود که متخصصان زيست شناسی اين مسئله را ناديده گرفته اند.‏ 

2005 

کذب اين ادعای اخير به سال در دادگاهی در پنسيلوانيا به سرپرستی قاضی جان ائی جونز اثبات شد و 

مايه ی شرمساری بِهی گشت.‏ در آن دادگاه بِهی به عنوان شاهد متخصص از جانب گروهی از خلقت گرايان به 

محکمه معرفی شد تا دعوی درج ‏"آفرينش هوشمند"‏ در مواد درسی يک مدرسه ی محلی را به کرسی بنشاند 

– 

خواستی که به قول قاضی جونز"سبک سری مهيجی"‏ بود ‏(چه بسا اين تعبير و گوينده ی آن در خاطره ها بمانند).‏ 

اما،‏ چنان که خواهيم ديد،‏ اين تنها تحقيری نبود که بِهی در آن محکمه متحمل شد.‏ 

کليد اثبات پيچيدگی فرونکاستنی،‏ اين است که نشان دهيم هيچ يک از اجزاء يک مکانيزم معين به خودی خود فايده 

ای ندارد ‏(مثال محبوب بِهی،‏ تله موش است).‏ در حقيقت اما،‏ زيست شناسان به سادگی می توانند اجزائی را بيابند 

که خارج از کليت خود نيز کارآيی دارند.‏ اين شامل موتور تاژکی باکتری و ساير نمونه های بِهی از به اصطلاح 

پيچيدگی فرونکاستنی نيز می شود.‏ کِنِث ميلر از دانشگاه براون اين نکته را به خوبی بيان کرده،‏ و به نظرم حقاً‏ 

الاهه ی انتقام از ‏"آفرينش هوشمندانه"‏ شده است،‏ البته نه به اين خاطر که خود ميلر مسيحی معتقدی است.‏ من غالباً‏ 

کتاب ميلر با عنوان 

می نويسند.‏ 

148 

يافتن خدای داروين را به ديندارانی توصيه می کنم که پس از شيفته ی بِهی شدن برايم نامه 

ميلر در مورد موتور دَوَرانی باکتری ها توجه ما را به مکانيزمی جلب می کند که سيستم ترشحی نوع سوم يا به 

اختصار تی 

149 

اس اس خوانده می شود . کار تی 

اس اس ايجاد حرکت دورانی نيست،‏ بلکه يکی از چندين 

سيستمی است که باکتری های انگلی برای پمپ کردن ماده ی سمی از جداره ی سلولی خود به کار می برند تا 

اندامه ی ميزبان خود را مسموم کنند.‏ در مقياس انسانی،‏ شايد فکر کنيم که اين کار شبيه چکاندن يا پاشيدن مايعی 

از خلال 

يک حفره باشد؛ اما در مقياس باکتريايی 

شده،‏ يک پروتئين سه بعدی و بزرگ در همان ابعاد خود تی 

وضع به گونه ای ديگر می نمايد.‏ هر مولکول ماده ی تراوش 

اس اس است:‏ بيشتر به يک مجسمه ای صلب می 

ماند تا به يک مايع.‏ هر يک از اين مولکول های سمّی توسط يک مکانيزم کاملاً‏ ساخت يافته رها می شوند.‏ اين 

مکانيزيم بيشتربه ماشين فروش اتوماتيک که مثلاً‏ اسباب بازی 

نوشي يا بطری 

بيرون می 

دهد می 

ماند،‏ تا 

سازوکار حرکتی باکتری ها اما نه از نوع انقباض ساده ‏(مانند ماهيچه ی پروازی پرنده)‏ است و نه رفت و برگشتی ‏(مانند ماهيچه ی 

پروازی زنبور)،‏ بلکه يک روتور واقعی است:‏ از اين حيث،‏ جزء حرکتی باکتری شبيه موتور الکتريکی يا موتور وانکل است.‏ 

148 . Finding Darwin’s God, Kenneth Miller 

Type Three Secretory System 

149 

. مخفف 


یکپ 

ی ت ی ت 

ی ت ی ت 

ی ت 

ی ب 

یمن 

107 

روزنه ای که مايع از آن ‏"جاری"‏ شود.‏ خود ماشين توزيع کننده ی مولکول هم از تعداد کمی مولکول پروتئين 

تشکيل شده،‏ که ابعاد و پيچيدگی هرکدام شان در حد مولکولی است که بيرون می دهند.‏ جالب اين که در باکتری 

هايی هم که شباهت چندانی با هم ندارند ساختار اغلب اين ماشين های باکتريايیِ‏ مولکول پراکن مشابه است.‏ احتمالاً‏ 

ژن های ايجادکننده ی اين ماشين ها از باکتری های ديگر 

" 

کن،‏ بچسبان"‏ شده اند.‏ باکتری ها در کپی برداری 

کاملاً‏ زبردست هستند.‏ اين هم خود مطلب جالب ديگری است اما جای بحث اش اينجا نيست.‏ 

مولکول های پروتئين تشکيل دهنده ی 

اس اس بسيار شبيه مولکول های تشکيل دهنده ی موتور تاژکی 

هستند.‏ به نظر يک تکامل گرا آشکار است که در خلال تکامل باکتری های تاژک دار،‏ مؤلفه های 

به خدمت کارکرد ديگری درآمده اند که خيلی 

ربط با کارکرد اوليه شان نيست.‏ با توجه به اينکه تی 

اس اس 

اس اس 

مولکول ها را از خود بيرون می راند،‏ عجيب نيست که موتور تاژکی اين سازوکار اوليه را برای مقصود ديگری 

به کار گرفته،‏ که همان دَوَارن مولکول های محور باشد.‏ مسلماً‏ مؤلفه های اصلی موتور تاژکی از قبل موجود بوده 

و پيش از تکامل يافتن موتور تاژکی مشغول به خدمت ديگری بوده اند.‏ پس يکی از شيوه های مؤثر برای توضيح 

اين که چگونه اجزای مکانيزم هايی که ظاهراً‏ پيچيدگی فرونکاستنی دارند توانسته اند به قله ی محال صعود کنند،‏ 

ملاحظه ی تغييرات در کارکرد مکانيزم های موجود است.‏ 

البته پژوهش های فراوانی بايد انجام داد،‏ که من مطمئن ام به ثمر خواهند رسيد.‏ اما اگر قرار بود که دانشمند هم با 

پيشفرض رخوتناکی مانند ‏"نظريه ی آفرينش هوشمندانه"‏ دلخوش می شد،‏ اصلاً‏ چنين پژوهش هايی لازم نبود.‏ 

پيامی که يک ‏"نظريه پرداز نوعی آفرينش هوشمندانه"‏ می تواند برای دانشمندان داشته باشد اين است که:‏ ‏"اگر 

نمی دانيد که چيزی چگونه کار می کند،‏ نگران نباشيد:‏ رهايش کنيد و بگوييد کار خداست.‏ نمی دانيد ضربان 

عصبی 

چگونه کار می 

کند؟ بسيار خوب!‏ 

نمی 

دانيد چگونه خاطرات در مغز ثبت می 

شوند؟ چه عالی!‏ 

آيا 

پيچيدگی فرآيند فتوسنتز سرگيجه آور است؟ مرحبا!‏ لطفاً‏ دنبال حل اين مسائل نرويد.‏ اصلاً‏ ول شان کنيد،‏ و به 

درگاه خدا متوسل شويد.‏ دانشمند عزيز،‏ روی رازهايت کار نکن.‏ رازهايت را برای ما بياور،‏ چون به دردمان می 

خورند.‏ جهل ذی قيمت را با تحقيق خود هدر نده.‏ 

وافر داريم."‏ 

ما به اين شکاف های شکوهمند که آخرين پناهگاه خداست نياز 

آگوستين قديس اين مطلب را آشکارا چنين بيان می کند:‏ " وسوسه ی ديگری هست،‏ که حتی از باقی 

وساوس خطرناک تر است.‏ 

اين مرض همانا کنجکاوی 

است.‏ 

اين مرض ما را وامی 

دارد تا بکوشيم رازهای 

طبيعت را دريابيم و اسرار ورای فهم مان را که هيچ حاصلی برايمان ندارند بگشاييم " ‏(نقل از فريمن 2002). 

نمونه ی ديگری از به اصطلاح ‏"پيچيدگی فرونکاستنی"‏ محبوب بِهی،‏ سيستم اي 

را از زبان قاضی جونز بشنويم:‏ 

بدن است.‏ بگذاريم اين داستان 


یمن 

یمن 

یمن 

یمن 

یمن 

نيي 

یمن 

108 

اي 

در واقع،‏ پس از بررسی های تطبيقی درباره ی مدعای پروفسور بِهی که در سال 1996 گفته بود علم 

هرگز نخواهد توانست تبيينی تکاملی از سيستم اي 

مقاله ی تحقيقاتی،‏ نُه کتاب،‏ و چندين فصل از کتاب های مرجع اي 

سيستم اي 

بدن جانداران ارائه دهد،‏ به ايشان پنجاه و هشت 

شناسی درباره ی تکامل سيستم 

ارائه شد؛ با اين حال،‏ ايشان همچنان تأکيد دارند که اين شواهد هنوز برای اثبات تکاملی بودن 

بسنده ، و ‏"به قدر مکفی"‏ استوار نيستند.‏ 

اِريک روتچيلد،‏ سرپرست شورای شاکيان،‏ در طی بررسی تطبيقی بِهی را واداشت تا اقرار کند که اغلب آن پنجاه 

و هشت مقاله را نخوانده است.‏ البته اين خيلی عجيب نيست،‏ چون اي 

شناسی مبحث دشواری است.‏ موضوعی 

که کمتر قابل بخشش می نمايد اين است که بِهی آن پژوهش ها را با اين عنوان که ‏"بی ثمر"‏ هستند رد کرد.‏ البته 

اگر هدف تان هوچی گری در ميان مردم عادی و سياست مداران ساده لوح باشد،‏ و نه کشف حقايق مهمی درباره 

ی جهان واقعی،‏ اين پژوهش ها بی ثمر هستند.‏ روتچيلد پس از استماع سخنان بِهی،‏ نتايجی را که هر آدم 

منصفی بايد از آن محکمه می گرفت چنين شيوا جمع بندی کرد:‏ 

خوشبختانه دانشمندانی هستند که به دنبال پاسخ پرسش های تکوين سيستم اي 

می گردند...‏ اين سيستم،‏ 

عامل دفاعی ما دربرابر ضعف ها و امراض مهلک است.‏ دانشمندانی که آن کتاب ها و مقالات را 

نوشته اند در گمنامی متحمل آن زحمات شده اند،‏ بی آنکه نگران فروش کتاب هايشان يا کسب شهرت 

برای خود باشند.‏ تلاش آنان در نبرد با امراض سخت و درمان بيماری ها به مدد ما آمده است.‏ برخلاف 

آنان،‏ پروفسور بِهی و کل جريان آفرينش هوشمندانه هيچ کاری برای پيشبرد علم و دانش پزشکی نکرده 

اند،‏ و پيام شان به دانشمندان نسل های بعد اين است که خود را به دردسر نياندازيد.‏ [64]. 

همان طور که جِری کوين،‏ ژنتيک دان آمريکايی،‏ در مرورش بر کتاب بِهی می گويد:‏ ‏"اگر بخواهيم درسی از 

تاريخ علم بگيريم،‏ آن درس اين است که با زدن برچسب ‏"خدا"‏ به جهل مان ره به جايی نمی بريم."‏ بلاگر خوش 

قريحه ای درباره ی مقاله ی کوين و من درباره ی آفرينش هوشمندانه در روزنامه ی گاردين،‏ چنين اظهار نظر 

کرده است:‏ 

آيا فرض وجود خدا چيزی را تبيين می کند؟ نه،‏ خدا يک تب 

نيست بلکه شکست تبيين است.‏ شانه بالا 

انداختنی است و ‏"نمی دانم"‏ گفتنی که در زر ورق روحانيت و تعاليم دينی پيچيده اند.‏ اگر کسی پای خدا 

را برای تبيين چيزی به ميان بکشد،‏ معمولاً‏ منظورش اين است که هيچ سرنخی در دست ندارد،‏ پس 

راز را ناشی از آن وهم دست نيافتنیِ‏ ناشناختنیِ‏ آسمان نشين می شمارد.‏ اگر بپرسيد که منشاء فلان چيز 

چيست،‏ به ظن قوی يک پاسخ مبهم شبه فلسفی دريافت می کنيد از اين قبيل که همواره موجود بوده،‏ يا 

خارج از طبيعت بوده است.‏ که البته اين هيچ چيز را توضيح نمی دهد.‏ [65] 


یها 

یمن 

یها 

109 

داروينيسم آگاهی ما را به طرق ديگری نيز می افزايد.‏ اندامه های تکامل يافته،‏ گرچه غالباً‏ باشکوه و کارآمد می 

نمايد،‏ نشانگر نقص هايی نيز هستند – درست همان طور که مطابق تاريخ تکاملی می توانيد انتظار داشته باشيد و 

درست همان طور که اگر آفرينش در کار بود نمی توانستيد انتظار داشته باشيد.‏ من در ديگر کتاب هايم نمونه هايی 

از اين نقص ها را ذکر کرده ام:‏ يکی از آنها نارسايی های عصب حنجره در اثرالتهاب گلو است،‏ که ناشی از 

انحراف عظيم و مصرفانه ای در خط سير تکاملی اين عصب است.‏ 

بسياری از بيماری های انسان،‏ از درد مهره 

پايين کمر گرفته تا فتق،‏ و از پايين افتادگی پستان گرفته تا آسيب پذيری در برابر عفونت های سينوسی،‏ 

مستقيماً‏ ناشی از اين هستند که امروزه ما بر دو پا راه می رويم،‏ در حالی که بدن مان در طی صدها ميليون سال 

برای راه رفتن بر روی چهارپا شکل گرفته است.‏ ظلم و اسراف انتخاب طبيعی هم آگاهی افزاست.‏ به نظر می 

رسد که شکارچيان به زيبايی ‏"آفريده"‏ شده اند تا طعمه ی خود را شکار کنند،‏ و شکارها هم به همان زيبايی 

‏"آفريده"‏ شده اند تا از شکارچی بگريزند.‏ اما خدا طرف کيست؟ 

[66] 

روايت سياره ای اصل آنتروپيک 

اگر الهيدانان شکاف از خير چشم،‏ بال،‏ موتور تاژکی و سيستم اي 

حيات دخيل می بندند.‏ ظاهراً‏ ريشه های تکامل شيميايی 

بگذرند،‏ غالباً‏ مابقی اميد خود را به تکوين 

مواد غيرزنده،‏ نشانگر شکافی است که از همه ی 

ميان گذارهای تکاملی پيامد آن بزرگ تر است.‏ و از يک جهت هم اين شکاف بزرگ تر است.‏ 

شکاف 

آن جهت بسيار 

ويژه است،‏ و اصلاً‏ مايه ی آسايش عذرتراشان مذهبی نيست.‏ تنها يک بار لازم بوده که حيات تکوين يابد.‏ بنابراين 

می توانيم بپذيريم که آن رخداد بينهايت نامحتمل بوده باشد.‏ چنان که نشان خواهم داد،‏ آن رخداد بارها و بارها 

نامحتمل تر از آن چيزی بوده که در تصور غالب مردم بگنجد.‏ 

پس از تکوين حيات ، گام های تکاملی پيامد آن در 

ميلون ها و ميليون ها گونه ی جانداران،‏ مستقلاً‏ تکثير شده اند.‏ اين گام های تکاملی به شيوه های تقريباً‏ مشابه در 

طی دوران های زمين شناختی پيوسته تکرار شده اند.‏ پس نمی توانيم برای تبيين تکامل جانداران پيچيده،‏ از همان 

استدلال آماری استفاده کنيم که بر تکوين حيات قابل اعمال است.‏ احتمال وقوع رخدادهای ايجادکننده ی تکامل 

معمولی ، برخلاف احتمال تکوين 

يگانه ی حيات 

) 

و شايد برخی موارد خاص)،‏ نمی توانند خيلی ناچيز بوده باشند.‏ 

شايد اين تمايز سردرگم کننده باشد،‏ و بايد آن را،‏ با استفاده از به اصطلاح اصل آنتروپيک،‏ بيشتر شرح دهم.‏ اصل 

آنتروپيک را برَندون کارتر رياضيدان بريتانيايی در سال 1974 پيش نهاده است و دو فيزيکدان به نام های جان 

بارو و فرانک تيپلر در کتاب شان اين موضوع بسط داده اند 

.[67] 

معمولاً‏ اصل آنتروپيک بر کل کيهان اطلاق 

می شود،‏ که بعد به آن خواهم پرداخت.‏ اما فعلاً‏ اين اصل را در مقياس کوچک تر منظومه ای مطرح می کنم.‏ ما 


یعن 

110 

اينجا روی 

زمين وجود داريم.‏ 

بنابراين زمين بايد از آن نوع سياراتی 

باشد که قادر بوده تا ما را ايجاد کند و 

بپروراند،‏ حال اين نوع سياره هرچقدر هم می خواهد نامعمول يا حتی يگانه باشد.‏ برای مثال،‏ گونه ی ما نمی تواند 

بدون آب به حيات اش ادامه دهد.‏ زيست شناسان کيهانی برای جستجوی حيات های فرازمينی به دنبال نشانه ای از 

آب در آسمان ها می گردند.‏ به دور يک ستاره ی معمولی،‏ مانند خورشيد ما،‏ ناحيه ای هست که نه خيلی گرم است 

و نه خيلی سرد،‏ بلکه معتدل است.‏ 

150 

اين ناحيه را ناحيه ی طلايی برای سيارات دارای آب مايع می خوانند.‏ بين 

مدارهايی که آن قدر از ستاره دور اند که آب در آنجا يخ می زند و مدارهايی که آن قدر به ستاره نزديک اند که آب 

در آنجا تبخير می شود،‏ يک نوار نازک مداری هست که ناحيه ی طلايی را در بر می گيرد.‏ 

همچنين مدارهای حيات پرور بايد تقريباً‏ مدوّر باشند.‏ در يک مدار خيلی بيضوی،‏ مانند مدار سياره ی دهم تازه 

151 

کشف شده که اصطلاحاً‏ زِنا ناميده می شود،‏ سياره فقط می تواند هر چند دهه ‏(ی زمينی)‏ يک بار از ميان ناحيه 

ی طلايی به سرعت عبور کند.‏ خود زِنا،‏ حتی در نزديک ترين فاصله ی مداری اش از خورشيد که در هر 

560 

سال زمينی يک بار به آن می رسد،‏ اصلاً‏ وارد ناحيه ی طلايی هم نمی شود.‏ دمای دنباله دار هالی در نزديک 

ترين فاصله اش به خورشيد 

ی درجه 47 

سانتيگراد و در دورترين فاصله به خورشيد منفی 

سانتيگراد است.‏ مدار زمين اما،‏ مانند همه ی سيارات،‏ اساسًا يک بيضی است 

در ماه جولای دورترين فاصله از خورشيد را دارد 

270 

) 

ی درجه 

که در ماه ژانويه نزديک ترين و 

∗ 

‏)؛ اما دايره حالت خاصی از بيضی است،‏ و مدار زمين چنان 

دايره وار است که زمين هيچ گاه از ناحيه ی طلايی خارج نمی شود.‏ وضعيت زمين در منظومه ی شمسی از 

جهات ديگری هم مساعد است که آن را مناسب تکامل حيات ساخته اند.‏ جاروبرقی عظيم گرانشی مشتری در جای 

خوبی قرار گرفته تا خرده سياره های سرگردان در فضا را به کام خود بکشد و از تصادم مصيبت بارشان با زمين 

جلوگيری کند.‏ تنها قمر نسبتاً‏ بزرگ زمين موجب می شود تا محور دوران ما استوار بماند [68]، و منظومه ی 

شمسی به طرق ديگری هم به تقويت حيات در زمين کمک می کند.‏ خورشيد ما از اين جهت غيرمعمول است که 

152 

دوگانی نيست.‏ ي 

يک ستاره ی همدم و مدار دوگانه ندارد.‏ البته ستارگان دوگانی هم می توانند سياره داشته 

باشند اما مدار سيارات آنها درهم و برهم تر از آن خواهد بود که بتواند به تکامل حيات منجر شود.‏ 

در مورد حيات پروری غيرمعمول سياره ی ما دو تبيين ارائه شده است.‏ 

نظريه ی آفرينش می گويد که خدا جهان 

را آفريد و زمين را در ناحيه ی طلايی قرار داد،‏ و همه ی جزئيات را هم عمداً‏ به نفع ما تنظيم کرد.‏ رويکرد 

آنتروپيک به حيات اما بسيار متفاوت است،‏ و ته رنگی از داروينيسم دارد.‏ اکثريت غالب سيارات کيهان در ناحيه 

ی طلايی ستاره ی مربوط شان قرار ندارند ، لذا مناسب حيات نيستند.‏ 

در هيچ کدام از اين اکثريت سيارات حيات 

150 . Goldilocks zone 

151 . Xena 

∗ 

اگر اين نکته برايتان شگفت آور است،‏ ممکن است دچار شوونيسم نيمکره ی شمالی باشيد،‏ که در ابتدای فصل 4 شرح داده شد.‏ 

152 . binary 


یات 

یات 

111 

شکل نمی گيرد.‏ اما اقليت کوچکی از سيارات هستند که شرايط مناسب ايجاد حيات را دارند،‏ و ما ضرورتاً‏ در 

يکی از اين سيارات اقليت زندگی می کنيم،‏ چون اينجا هستيم و داريم به اين قضيه فکر می کنيم.‏ 

شگفت اينکه عذرتراشان دينی عاشق اصل آنتروپيک هستند.‏ آنان به دلايلی کاملاً‏ بی پايه،‏ می انديشند که اين اصل 

حامی مدعايشان است.‏ اما درست عکس قضيه صادق است.‏ اصل آنتروپيک،‏ مانند انتخاب طبيعی،‏ آلترناتيوی 

برای فرضيه ی آفرينش است.‏ اين اصل،‏ با ارائه ی تبيينی عقلانی و فارغ از آفرينش هستی ما را در شرايط 

مساعد فعلی توضيح می دهد.‏ فکر می کنم اشتباه ذهن مذهبی اين باشد که فکر می کند اصل آنتروپيک تنها تبيينی 

است که تاکنون در زمينه ی حل مسئله ی حيات ارائه شده تا نشان دهد که چرا ما در مکانی حيات پرور زندگی می 

کنيم.‏ اما آنچه که ديندار درنمی يابد اين است که دو راه حل برای حل اين مسئله پيشنهاد شده است.‏ يکی وجود 

خداست و ديگری اصل آنتروپيک.‏ اين دو راه حل متعارض هستند.‏ 

تا آنجا که می دانيم،‏ شرط لازم برای ايجاد حيات،‏ وجود آب در حالت مايع است اما اين شرط به هيچ وجه کافی 

نيست.‏ گرچه حيات بايد در آب شکل گيرد،‏ اما اين رخداد بسيار نامحتمل است.‏ همين که حيات شکل گرفت،‏ تکامل 

داروينی سرخوشانه ادامه می يابد.‏ اما حيات ابتدا چگونه شکل گرفته است؟ شکل گيری حيات حاصل يک رخداد يا 

يک رشته رخدادهای شيميايی 

تشکيل دهنده 

ی حيات 

کمتر،‏ خود را تکثير می کرده است.‏ 

بوده است،‏ که در اثر آن شرايط حي 

انتخاب طبيعی پديد آمده است.‏ عامل اصلی 

يا دی.‏ نا ‏.آ بوده يا ‏(به احتمال بيشتر)‏ مولکول ديگری بوده که مانند دی.‏ نا ‏.آ،‏ اما با دقت 

چه بسا مولکولی از قبيل آر.‏ نا 

‏.آ بوده باشد.‏ همين که اجزای حي 

هايی از مولکول های ژنتيک – پديد آمدند،‏ تکامل داروينی حقيقی می تواند آغاز شود و انواع پيچيده 

تدريجاً‏ از پی 

هم ظاهر شوند.‏ 

اما رخ دادن ناگهانی 

و تصادفی 

مولکول های 

وراثتی،‏ از نظر بسياری 

– گونه 

ی حيات 

کاملاً‏ 

نامحتمل می نمايد.‏ شايد اين رخداد بسيار بسيار نامحتمل باشد،‏ و من بايد بر اين نکته تأکيد کنم،‏ چون درونمايه ی 

اصلی اين بخش از کتاب است.‏ 

پژوهش درباره ی ايجاد حيات موضوع پژوهشی شکوفايی است،‏ و تخصص مورد نياز برای پرداختن به آن شيمی 

است،‏ که من ندارم.‏ من با کنجکاوی اين مبحث را از حاشيه دنبال می کنم،‏ و اگر تا چند سال ديگر ببينم که 

شيميدانان گزارش دهند که توانسته اند با موفقيت حيات را به طور مصنوعی در آزمايشگاه ايجاد کنند،‏ شگفت زده 

نخواهم شد.‏ با اين حال،‏ اين اتفاق هنوز نيفتاده است،‏ و هنوز می توان گفت که احتمال وقوع آن فوق العاده ضعيف 

است،‏ و هميشه هم چنين بوده است 

– گرچه 

يک بار رخ داده است!‏ 

همان نکته ای را که در مورد مدارهای طلايی گفتيم در مورد ايجاد حيات نيز صدق می کند،‏ و می توانيم بگوييم 

که هرقدر هم که ايجاد حيات نامحتمل بوده باشد،‏ می دانيم که در زمين اتفاق افتاده است چون ما الآن اينجا حیّ‏ و 

حاضر هستيم.‏ در مورد ايجاد حيات هم،‏ درست مانند شرايط دمايی سياره،‏ دو فرضيه برای تبيين ماوقع هست:‏ 


یست 

یحت 

یها 

یها 

یعن 

112 

فرضيه ی آفرينش و فرضيه ی علمی يا ‏"آنتروپيک".‏ فرضيه ی آفرينش می گويد که خدايی بوده که در لحظه ی 

خطيری از هستی،‏ معجزه کرده و لهيبی الاهی در سوپ پيشازي 

ايجاد شود.‏ 

دميده،‏ يا کاری از اين قبيل کرده،‏ تا دی.‏ نا ‏.آ 

در اينجا هم مانند مورد ناحيه ی طلايی،‏ آلترناتيو آنتروپيک فرضيه ی آفرينش،‏ بر پايه ی احتمالات است.‏ 

دانشمندان معجزه ی اعداد بزرگ را مطرح می کنند.‏ تخمين می زنند که بين 

1 تا 

30 ميليارد سياره در کهکشان 

ما،‏ و حدود 100 ميليارد سياره در کيهان باشد.‏ اگر بنا بر احتياط واجب از چند صفر صرف نظر کنيم،‏ با تخمين 

محافظه کارانه می توان گفت که يک ميليارد ميليارد سياره در جهان هست.‏ حال،‏ فرض کنيد ايجاد حيات،‏ ي 

تشکيل مولکولی مشابه دی.‏ نا ‏.آ،‏ رخدادی فوق العاده نامحتمل باشد.‏ فرض کنيد اين اتفاق چنان نادر باشد که از هر 

يک ميليارد سياره فقط در يکی حيات ايجاد شود.‏ اگر شيميدانی مدعی شود که بخت به ثمر رسيدن پژوهش اش يک 

در هزار است،‏ هر شورای تأمين اعتبار پژوهشی به او خواهد خنديد.‏ در اينجا ما از بخت يک در ميليارد سخن می 

گوييم،‏ و باز...‏ 

[69] 

با چنين بخت قليلی،‏ حيات در يک ميليارد سياره رخ می دهد – که البته زمين يکی از آنهاست.‏ 

اين نتيجه بسيار غافلگير کننده است،‏ پس باز می گويم:‏ اگر بخت شکل گيری خود به خودی حيات در يک سياره 

يک در ميليارد باشد،‏ باز اين اتفاق نامحتمل و شگرف در يک ميليارد سياره رخ می دهد.‏ بخت يافتن هر يک از آن 

سيارات اما،‏ يادآور ضرب المثل يافتن سوزن در کاهدان است.‏ 

اما ما نيازی نداريم تا راهمان را کج کنيم و سوزن 

ديگررا بکاويم چرا که ‏(برگرديم به اصل آنتروپيک)‏ همه ی موجودات قادر به کنکاش،‏ حتی پيش از آنکه 

جستجويشان را آغاز کنند،‏ خود ضرورتاً‏ سرنشين يکی از آن سوزن های کمياب هستند.‏ 

گزاره های احتمالاتی در زمينه هايی بيان می شوند که تا حد معينی مجهول است.‏ 

اگر ما هيچ چيز درباره ی يک 

سياره ندانيم،‏ می توانيم فرض کنيم که بخت اينکه حيات در آن تکوين يافته باشد،‏ گيريم،‏ يک در ميليارد است.‏ اما 

اگر به تخمين خود فرض جديدی را بيفزاييم،‏ وضع فرق می کند.‏ ممکن است يک سياره ی معين ويژگی های 

خاصی داشته باشد،‏ مثلاً‏ يک رگه از عنصر خاصی در سنگ 

آن فراوان باشد،‏ به طوری که احتمال تکوين 

حيات در آن را تغيير کند.‏ به بيان ديگر،‏ برخی سيارات ‏"زمين وار"‏ تر از بقيه هستند.‏ البته خود زمين بيش از همه 

ی سيارات زمين وار است!‏ اين نکته بايد تشويقی باشد برای شيميدانان تا بکوشند با تقليد شرايط اوليه ی کره ی 

زمين تکوين حيات را در آزمايشگاه بازآفرينی کنند،‏ چون اين شيوه احتمال موفقيت شان را افزايش می دهد.‏ اما 

محاسبه ی قبلی من نشان داد که حتی 

يک مدل شيميايی 

با بخت موفقيت يک در ميليارد هم هنوز پيشبينی می کند که 

حيات در يک ميليارد سياره ی جهان تکوين می يابد.‏ و زيبايی اصل آنتروپيک اين است که برخلاف همه ی 

شهودها به ما می گويد که از 

يک مدل شيميايی 

حيات تنها انتظار می رود که ايجاد حيات را در يکی از يک 


یحت 

یحت 

یعن 

یحت 

یکل 

یست 

113 

ميليارد ميليارد سياره پيشبينی کند تا تبيين خوب و کاملاً‏ رضايت بخشی از وجود حيات در زمين بدهد.‏ من اصلاً‏ 

باور نمی کنم که در عمل،‏ ايجاد حيات هيچ جا چنين نامحتمل بوده باشد.‏ و فکر می کنم کاملاً‏ می ارزد که جهت 

تکرار آن رخداد در آزمايشگاه پول صرف کنيم – و همچنين برای پروژه ی سِتی ‏[جستجوی حيات فرازمينی]،‏ 

چرا که فکر می کنم ممکن است حيات های هوشمند ديگری در کيهان وجود داشته باشند.‏ 

اگر بدبينانه ترين تخمين را در مورد احتمال تکوين خودبخودی حيات بپذيريم،‏ اين برهان احتمالاتی هيچ 

اعتباری برای اين ادعا باقی نمی گذارد که برای پر کردن اين شکاف بايد به فرض آفرينش متوسل شويم.‏ نزد ذهنی 

که احتمال و ريسک را با مقياس های روزمره بسنجد،‏ شکاف تکوين حيات از تمام شکاف های ظاهری تاريخ 

تکاملی پرنکردنی تر می نمايد.‏ نمونه ی مقياس های ريسک پذيری روزمره،‏ مقياس ريسک پذيری شوراهای 

تأمين اعتبار پژوهشی است که پيشنهادهای تحقيقاتی شيميدان ها را بررسی می کنند.‏ اما علمِ‏ آگاه به احتمالات،‏ 

شکافی به اين بزرگی را به آسانی پر می کند،‏ درحالی که همين علم احتمالاتی،‏ برپايه ی برهان 

غائی"،‏ که پيش تر بيان کرديم،‏ ادعای وجود آفريننده ی الاهی را رد می کند.‏ 

747" 

اما حالا برگرديم به نکته ی جالبی که مقصود اين بخش بود.‏ فرض کنيد کسی بکوشد انتخاب طبيعی را به همان 

سياق که درباره ی تکوين حيات گفتيم،‏ ي 

با توسل به تعداد بسيار فراوان سيارات موجود تبيين کند 

واقعيت اين . 

است که هر گونه ای،‏ و هر اندامه ای در هر گونه ی جانوری،‏ برای کاری که انجام می دهد مناسب است.‏ بالهای 

پرندگان،‏ زنبورها و خفاش ها مناسب پرواز اند.‏ چشم ها مناسب ديدن اند.‏ برگ ها مناسب فتوسنتز اند.‏ ما در 

سياره ای زندگی می کنيم که آکنده از حدود ده ميليون گونه ی جانوری است،‏ که هر کدام شان ظاهراً‏ نشانگر پندار 

نيرومند آفرينش اند.‏ هر گونه ی جانوری با شيوه ی زندگی خود انطباق دارد.‏ آيا می توانيم با استفاده از برهان 

‏"تعداد کثير سيارات"‏ همه ی اين اوهام آفرينش را توضيح دهيم؟ نه،‏ نمی توانيم،‏ مسلماً‏ نمی توانيم.‏ 

هم نکنيد.‏ اين نکته ی مهمی است چرا که به کانون جدی ترين بدفهمی داروينيسم راه می برد.‏ 

فکرش را 

هر طور که با ارقام تعداد سيارات بازی کنيم،‏ بخت آن قدر مساعد نمی شود تا بتوانيم تنوع فراوان پيچيدگی های 

حيات بر کره ی زمين را نيز به همان سياق تکوين حيات توضيح دهيم.‏ تکامل حيات با تکوين آن کاملاً‏ فرق دارد 

چرا که،‏ تکرار کنيم،‏ تکوين حيات 

يک اتفاق يگانه بود ‏(يا می توانست باشد)‏ که لازم بود فقط يک بار رخ دهد.‏ 

اما انطباق گزينشی ميليون ها گونه ی جاندار با محيط های جداگانه ی خود،‏ يک فرآيند مداوم است.‏ 

آشکار است که ما با يک فرآيند 

بهينه سازی گونه های زي 

زمين مواجهيم.‏ فرآيندی که در سراسر اين 

سياره،‏ در تمام قاره ها و جزيره ها،‏ همواره در جريان است.‏ می توانيم با اطمينان پيشگويی کنيم که اگر ده ميليون 

سال ديگر صبر کنيم،‏ با گونه های جديدی مواجه خواهيم شد که شيوه ی زيست آنها به همان خوبی گونه های فعلی 

با محيط شان انطباق دارد.‏ اين يک پديده ی تکرار شونده،‏ قابل پيشبينی و چندگانه است،‏ و نه يک بخت احتمالاتی 


یدل 

114 

که با پيشگويی معلوم مان شود.‏ 

طبيعی.‏ 

و به لطف داروين،‏ می دانيم که اين پديده چگونه رخ می دهد:‏ 

توسط انتخاب 

اصل آنتروپيک از تبيين جزئيات گونه گون موجودات زنده ناتوان است.‏ 

ما واقعاً‏ به جراثقال پرتوان داروين نياز 

داريم تا گوناگونی حيات بر کره ی زمين ، و به ويژه پندار اغواگر آفرينش را توضيح دهيم.‏ تکوين حيات اما ورای 

بُرد اين جراثقال قرار می گيرد،‏ زيرا پيش از تکوين حيات،‏ انتخاب طبيعی 

در کار نيست.‏ 

اينجاست که اصل 

آنتروپيک به کارمان می آيد.‏ با فرض تعداد بسيار زياد سيارات،‏ که فرصت های فراوانی برای ايجاد حيات فراهم 

می کند می توانيم تکوين منحصربه فرد حيات را توضيح دهيم.‏ همين که آن بخت نخستين ايجاد شد – بختی که 

اصل آنتروپيک با قاطعيت هرچه تمام تر به ارمغان می آورد – رشته ی کار به دست انتخاب طبيعی می افتد:‏ و 

انتخاب طبيعی هيچ دخلی به بخت و اقبال ندارد.‏ 

با اين حال شايد تکوين حيات تنها شکاف عمده ای در داستان تکامل نباشد که با بخت و اقبال محض،‏ و به نحو 

آنتروپيک پر شده باشد.‏ برای مثال،‏ همکارم مارک ري 

عنوان فرعی 

بيجا و گمراه کننده 

ی 

ژن مشارکت جو 

153 

در کتابش به نام جنّ‏ مِندل ) که ناشران آمريکايی اش 

را به آن افزوده اند)‏ 

پيشنهاد کرده که تکوين سلول 

يوکاريوتيک ‏(مثل سلول های بدن ما که يک هسته و چيزهای جوراجور و پيچيده ی ديگری مثل ميتوکوندريا دارند 

که باکتری ها فاقد آنند)‏ از حيث احتمالاتی دشوارتر و حتی از تکوين خود حيات بعيد تر است.‏ 

154 

ديگری که پر کردن آن شايد به همان ميزان دشوار باشد،‏ شکاف تکوين آگاهی است.‏ 

اينچنينی را می توان با اصل آنتروپيک چنين توضيح داد:‏ 

است،‏ اما تنها کسری 

يوکاريوتيک وار برسند.‏ 

از اين شکل های 

رخدادهای 

حيات در ميلياردها سياره تا سطح باکتريايی 

حيات توانسته اند از اين مرحله بگذرند و به مرحله 

شکاف عمده ی 

ی 

155 

يکّه ی 

توسعه يافته 

سلول های 

156 

و از ميان همه ی اين سلول ها،‏ کسر کوچک تری توانسته اند از رود روبيکون ثانوی 

نيز بگذرند تا به مرحله ی آگاهی برسند.‏ اگر اين رخدادها يکّه باشند،‏ برخلاف انتخاب طبيعی عادی،‏ ديگر يک 

فرآيند همه جا حاضر و هميشگی نيستند.‏ مطابق اصل آنتروپيک،‏ از آنجا که ما زنده ايم،‏ سلول های يوکاريوتيک 

داريم و آگاه هستيم،‏ پس سياره مان بايد يکی از آن نادر سياراتی باشد که هرسه ی اين شکاف ها را پل زده اند.‏ 

انتخاب طبيعی به اين سبب مؤثر است که يک جاده ی يک طرفه و انباشتی به سوی بهينه سازی است.‏ 

آغاز حيات 

به قدری بخت خوش نياز دارد،‏ و ‏"ميلياردهای ستاره"‏ ی اصل آنتروپيک اين بخت خوش را به آن ارزانی می 

دارند.‏ شايد چند شکاف متعاقب ديگر هم در داستان تکامل باشند که به اقبال وقوع و اصل آنتروپيک برای توجيه 

153 . The Mendel’s Demon, Mark Ridley 

154 . consciousness 

155 . one-off 

. 

156 

رودی در شمال ايتاليا که در زمان ژوليوس سزار،‏ حد فاصل سرزمين گل از روم بود.‏ سزار پس از نبرد در سرزمين گل به قصد 

ورود به روم با سپاه خود از اين رود گذشت.‏ چون عبور سپاه ايالتی يک سرداراز روبيکون و ورودش به سرزمين روم مجاز نبود اين 


یشت 

یات 

یعن 

یعن 

ريي 

یها 

115 

نياز دارند.‏ اما هر تبيينی که برای حيات داشته باشيم،‏ مسلماً‏ آفرينش به کار تبيين حيات نمی آيد،‏ چرا که آفرينش 

انبا نيست و لذا خود پرسش های بزرگ تری پيش می کشد – و مستقيماً‏ ما را به قضيه ی دور باطل 

می گرداند.‏ 

747 باز 

ما در سياره ای زندگی می کنيم که مطبوع شيوه ی زندگی مان است،‏ و ديديم که به دو دليل چنين است.‏ يکی اينکه 

حيات تکامل يافته تا در شرايطی که سياره فراهم آورده شکوفا شود.‏ اين ناشی از انتخاب طبيعی است.‏ دليل ديگر،‏ 

اصل آنتروپيک است.‏ در جهان ميلياردها سياره هست،‏ و هر قدر هم که تعداد سيارات مساعد تکامل اندک باشد،‏ 

سياره ی ما ضرورتاً‏ يکی از آنهاست.‏ اکنون بايد اصل آنتروپيک را به مرحله ی پيش تری ببريم،‏ و از زيست 

شناسی به کيهان شناسی بازگرديم.‏ 

روايت کيهانشناختی اصل آنتروپيک 

نه تنها سياره ی ما مساعدی زندگی مان است،‏ بلکه جهان هم مساعد زندگی ماست.‏ می توانيم از بودن خود نتيجه 

بگيريم که قوانين فيزيک به قدر کافی مساعد ايجاد حيات بوده اند.‏ تصادفی نيست که وقتی به آسمان شب می نگريم 

ستارگان را می بينيم،‏ چرا که ستارگان 

يک پيشنياز لازم برای وجود اغلب عناصر شيميايی 

هستند،‏ و بدون شيمی،‏ 

حيات نمی توانست ايجاد شود.‏ فيزيکدانان محاسبه کرده اند که اگر قوانين و ثوابت فيزيک حتی اندکی متفاوت با 

مقادير فعلی شان بود،‏ جهان چنان می شد که ديگر ايجاد حي 

در آن ممکن نبود.‏ فيزيکدانان اين مطلب را به 

انحای مختلف بيان می کنند،‏ اما نتيجه شان همواره تقريباً‏ يکسان است.‏ مارتين رييز در کتاب 

157 

فقط شش رقم ، 

شش ثابت بنيادی را ذکر می کند که به باور فيزيکدانان در تمام کيهان يکسان اند.‏ هر کدام از اين شش رقم به 

ظرافت تنظيم شده،‏ ي 

♣ 

حيات نبود.‏ 

اگر اندکی متفاوت با مقدار فعلی اش بود،‏ کل جهان ديگرگونه می شد و ديگر مساعد 

از جمله ی اين ثابت های فيزيکی،‏ مقدار نيروی به اصطلاح ‏"قوی"‏ است،‏ ي 

به هم مقيد می کند.‏ برای ‏"شکافتن"‏ هسته ی اتم،‏ بايد بر اين نيرو غلبه کرد.‏ 

نيرويی که اجزای هسته ی اتم را 

نيروی قوی را با مقياس 

E می سنجند 

که برابر با نسبت جرمی از هسته ی هيدروژن است که هنگام همجوشی هسته های هيدروژن و ايجاد هليوم،‏ به 

انرژی تبديل می شود.‏ مقدار اين ثابت در جهان ما برابر 0.007 است و چنين می نمايد که لازمه ی وجود شيمی 

‏(که پيشنياز ايجاد حيات است)‏ اين باشد که ثابت نيروی قوی خيلی نزديک به مقدار 

0.007 باشد.‏ 

تعداد عناصر 

عمل سزار منجر به اعلام جنگ روميان به سزار شد...‏ 

هر عمل سرنوشت ساز.م 

پس از اين واقعه ‏"گذشتن از روبيکون"‏ در فرهنگ اروپايی 

اصطلاحی شد برای 

157 . Just Six Numbers, Martin Rees 

♣ 

تا حدی به اين خاطر گفتم ‏"فرضاً"‏ که ما نمی دانيم صور بيگانه ی حيات چگونه می توانند باشند،‏ و تا حدی به اين خاطر که ممکن 

است که اگر هر بار فقط پيامد حاصل از تغ يک ثابت را بررسی کنيم،‏ ممکن است دچار اشتباه شويم.‏ آيا ممکن نيست که ترکيب 

ديگری از مقادير اين شش ثابت،‏ مساعد حيات باشند،‏ چنان که اگر تغييرات آنها را يکی يکی بررسی کنيم نتوانيم آن امکان های مساعد را 


یها 

116 

شيميايی 

که ما می 

شناسيم مشتمل بر حدود نود عنصر جدول تناوبی 

است که به طور طبيعی 

ايجاد شده اند.‏ 

هيدروژن ساده ترين و فراوان ترين عنصر است.‏ همه ی عناصر ديگر جهان نهايتاً‏ حاصل همجوشی هسته های 

هيدروژن هستند.‏ همجوشی هسته ای فرآيند دشواری است که در شرايط فوق العاده داغ درون ستارگان 

‏(و بمب 

هيدروژنی)‏ رخ می دهد.‏ تعداد ستارگان نسبتاً‏ کوچک،‏ مانند خورشيد ما،‏ که فقط می توانند عنصر سبکی 

مانند هليوم توليد کنند اندک است.‏ هليوم پس از هيدروژن دومين عنصر سبک در جدول تناوبی است.‏ 

اما تشکيل 

اغلب عناصر سنگين تر نيازمند ستارگانی است که از خورشيد بزرگ تر و داغ ترباشند تا بتوانند در يک سلسله 

فرآيندهای همجوشی هسته ای عناصر سنگين تر را ايجاد کنند.‏ جزئيات اين واکنش ها توسط فِرِد هويل و دو تن از 

همکارانش تشريح شده است 

) 

و عجيب اينکه به پاس اين دستاورد،‏ سهمی از جايزه ی نوبلی که به ديگران دادند 

نصيب هويل نشد).‏ گاهی ستارگان بزرگ،‏ يا سوپرنوآها منفجر می شوند و مواد درون خود را به صورت ابرهايی 

از غبار در فضا می پراکنند.‏ اين مواد شامل عناصر جدول تناوبی هم هست.‏ اين ابرهای غباری تدريجاً‏ متراکم می 

شوند و ستارگان و سيارات جديدی تشکيل می دهند،‏ که سياره ی ما يکی از آنهاست.‏ به همين سبب است که زمين 

علاوه بر هيدروژن همه جا حاضر،‏ سرشار از عناصر ديگر است.‏ عناصری که بدون آنها شيمی،‏ و تکوين حيات،‏ 

محال می بود.‏ 

در اينجا نکته ی مربوط به بحث ما اين است که مقدار نيروی قوی تعيين می کند که سلسله همجوشی های هسته ای 

تا کجای جدول تناوبی بالا می رود.‏ اگر مقدار نيروی قوی خيلی کوچک بود،‏ گيريم به جای 

0.007 برابر 0.006 

بود،‏ هيچ عنصری جز هيدروژن در جهان به وجود نمی آمد و هيچ شيمی جالب توجهی حاصل نمی شد.‏ اگر اين 

مقدار خيلی بزرگ بود،‏ گيريم 0.008 بود،‏ همه ی هيدروژن جهان دچار همجوشی می شد و به عناصر سنگين تر 

تبديل می شد.‏ چندان که می دانيم،‏ شيمی بدون هيدروژن نمی توانست به تکوين حيات بيانجامد.‏ بخشاً‏ به اين سبب 

که بدون هيدروژن ديگر آبی در کار نبود.‏ ثابت نيروی قوی بايد درست حوالی مقدار طلايی 

گوناگونی عناصر و شيمی جالب و مساعد حيات ايجاد می شود.‏ 

باشد تا 0.007 

من ديگر به باقی شش ثابت فيزيکی مورد بحث رييز نمی پردازم.‏ کليت مطلب برای همه ی ثوابت يکسان است.‏ 

مقدار فعلی اين ثوابت در ناحيه ای طلايی قرار می گيرد که ورای آن تکوين حيات ممکن نمی شد.‏ اين مطلب را 

چگونه تعبير کنيم؟ در اينجا هم از يک سو پاسخ خداباور را داريم و از سوی ديگر اصل آنتروپيک را.‏ خداباور 

می گويد که خدا هنگام خلق جهان،‏ ثوابت بنيادی را چنان تنظيم کرده که همه شان در ناحيه ی طلايی باشند تا 

بتوانند حيات را ايجاد کنند.‏ انگار که خدا شش دکمه ی تنظيم داشته که می توانسته آنها را بچرخاند و هر کدام را 

با دقت روی مقدار طلايی تنظيم کند.‏ مانند هميشه،‏ پاسخ خداباور اصلاً‏ مجاب کننده نيست،‏ چرا که وجود خود خدا 

را بی توضيح می گذارد.‏ وجود خدايی که بتواند مقادير طلايی ثابت های بنيادی را محاسبه کند هم دست کم به قدر 

کشف کنيم؟ در هر حال من مجبورم در ادامه برای سهولت فرض کنم که برای ما مسئله ی تبيين تنظيمات ظريف ثوابت بنيادی،‏ مسئله ی 

واقعاً‏ دشواری است.‏ 


یجِ‏ 

یها 

117 

خود تنظيم ثابت ها نامحتمل،‏ و در حقيقت بسيار بعيد است ‏–اين نکته در واقع مضمون کل بحث حاضر است.‏ پس 

پاسخ خداباور هرگز نمی تواند راه حل مثبتی برای حل مسئله باشد.‏ من هيچ آلترناتيوی جز منتفی دانستن اين پاسخ 

نمی يابم.‏ اما همزمان در شگفتم که چگونه خيلی ها نمی توانند مشکل پاسخ خداباورانه را دريابند و برهان ‏"دکمه 

گردان الاهی"‏ به نظرشان کاملاً‏ خرسند کننده می نمايد.‏ 

شايد يک علت روانی اين کوری غريب اين باشد که برخلاف زيست شناسان هنوز خيلی ها به خوبی انتخاب 

طبيعی 

را نشناخته اند و توان آن را برای رام کردن استبعاد درنيافته اند.‏ 

اندرسون توماس که روانشناس 

تکاملی است،‏ علت ديگری را از ديد تخصصی خود به من گوشزد کرد:‏ همگی ما گرايشی روانشناختی داريم که 

158 

اشيای بيجان را اشخاصی کُنشگر بينگاريم.‏ به قول توماس،‏ ما بيشتر تمايل داريم سايه را با دزد عوضی بگيريم 

تا دزد را با سايه.‏ چرا که يک ايجاب غلط ممکن است وقت تلف کردن باشد،‏ اما يک نفی غلط می تواند مرگبار 

باشد.‏ او در نامه ای به من نوشت که در گذشته خطيرترين چالش محيطی نياکان ما از سوی همگنان شان بوده 

است.‏ ‏"ميراث آن دوران،‏ اين است که پيشفرض غالب را بر ترس از نيات آدميان بگذاريم 

. 

ما برای فهم عليت 

غير بشری دچار مشکل فراوان می شويم."‏ ما طبيعتاً‏ همين گرايش را به نيات الاهی نيز تسرّی می دهيم.‏ در 

فصل 5 به اين انگاره ی اغواگر ‏"کُنشگران"‏ بازخواهم گشت.‏ 

زيست شناسان،‏ که درک توان تبيينی انتخاب طبيعی بر آگاهی شان افزوده است،‏ بعيد است که زير بار نظريه ای 

بروند که بخواهد مسئله ی نامحتملی را به يک ضربت حل کند.‏ و پاسخ خداباوران به معمای نامحتملی،‏ تک 

ضربتی است با مدعايی گزاف.‏ اين پاسخ فقط بازگويی خود مسئله نيست،‏ بلکه افزودن شاخ و برگ عجيب و 

غريبی به آن است.‏ پس بگذاريد به آلترناتيو آنتروپيک بپردازيم.‏ پاسخ آنتروپيک،‏ در عام ترين شکل خود،‏ اين 

است که ما فقط در جهانی می توانيم پرسش از نامحتملی را مطرح کنيم که بتواند ما را ايجاد کند.‏ بنابراين صرف 

اينکه وجود داريم نشان می دهد که ثوابت بنيادی فيزيک بايد در ناحيه ی طلايی شان بوده باشند.‏ فيزيکدانان 

مختلف راه حل های آنتروپيک متفاوتی برای معمای هستی پيش نهاده اند.‏ 

فيزيکدانان سرسخت می 

گويند که آن شش دکمه هرگز در ابتدای 

کار قابل تغيير نبوده اند.‏ 

به نظر اين دسته،‏ 

159 

هنگامی که سرانجام به نظريه ی همه چيز برسيم ، نظريه ای که ديری است در سودای رسيدن به آنيم،‏ خواهيم 

ديد که آن شش ثابت کليدی چنان به همديگر،‏ يا به چيز ديگری که هنوز برايمان ناشناخته است،‏ وابسته اند که 

امروزه در تصورمان نمی گنجد.‏ شايد معلوم شود که آزادی تغيير اين شش ثابت بيش از آزادی نسبت محيط دايره 

به قطر آن نيست.‏ و دريابيم که جهان فقط به يک طريق می توانسته موجود باشد.‏ با اين نگرش،‏ نه تنها نيازمند 

خدايی برای تنظيم کننده ی دکمه ها نيستيم،‏ بلکه اصلاً‏ دکمه ای در کار نيست که نياز به تنظيم داشته باشد.‏ 

158 . agent 

159 . Theory of Everything 


زيي 

یست 

118 

ديگر فيزيکدانان ‏(مانند خود مارتين ر 

( 

اين نگرش را نمی پذيرند و فکر می کنم من هم با آنان موافق باشم.‏ البته 

کاملاً‏ قابل تصور است که جهان تنها به يک طريق موجود باشد.‏ اما چرا آن طريق يکّه بايد چنان تنظيم شده باشد 

که به تکامل تدريجی ما بينجامد؟ چرا جهان ما بايد از نوعی باشد که انگار،‏ به قول فيزيکدان نظری،‏ فريمن 

دايسون،‏ ‏"می دانسته که ما می آييم"؟ در اين مورد جان لِزلی فيلسوف،‏ مردی اعدامی را مثال می زند که به جوخه 

ی آتش سپرده شده است.‏ ممکن است که تير همه ی آن ده نفرسرباز جوخه خطا رود.‏ اگر فرد اعدامی پس از اين 

شليک خطا فرصت يابد تا در مورد خوش شانسی خود تأمل کند می تواند با سرخوشی بگويد:‏ ‏"خوب،‏ واضح است 

که تير همه شان به خطا رفت،‏ وگرنه من الآن نمی توانستم به اين موضوع فکر کنم."‏ اما اگر او همچنان در عجب 

باشد که چرا همه ی جوخه خطا کردند،‏ و با اين فرضيات کلنجار برود که مثلاً‏ آيا به آنها رشوه داده بودند يا مست 

بودند،‏ کسی بر او خرده نمی گيرد.‏ 

اين ايراد را می توان اين طور پاسخ داد که مانند خود رييز بگوييم که جهان های همزيست فراوانی هستند که مانند 

حباب های صابون در يک 

♠ 

160 

‏"چنجهان"‏ ) يا به قول لئونارد ساسکيند در يک ‏"اَبَرجهان"‏ ( همزي 

دارند.‏ 

قوانين و ثوابت هر يک از جهان ها،‏ مانند جهان قابل مشاهده ی ما،‏ مختص به خودش است.‏ کليت ابرجهان پر از 

اين مجموعه های قوانين محلی است.‏ اصل آنتروپيک هم تبيين می کند که چرا ما بايد ساکن يکی از اين جهان ها 

باشيم ‏(که انگار در اقليت اند)‏ و قوانين محلی شان چنان از آب درآمده که مساعد تکامل تدرجی و درنتيجه امکان 

تأمل بر مسئله باشد.‏ 

يک روايت گيرا از نظريه ی چنجهان،‏ حاصل تأمل درباره ی سرنوشت نهايی جهان خود ماست.‏ بسته به اينکه 

مقادير اعدادی نظير شش ثابت بنيادی چه باشند،‏ سرانجام يا جهان ما تا ابد انبساط می يابد،‏ يا سرانجام انبساط آن به 

حالتی تعادلی می رسد،‏ يا اينکه جهت انبساط معکوس شود و جهان رو به انقباض گذارد،‏ تا نهايتاً‏ به حالتی برسد 

که اصطلاحاً‏ 

161 

‏"مُچالگی بزرگ"‏ 

می نامند.‏ در برخی از مدل های مچالگی بزرگ،‏ جهان دوباره رو به انبساط 

می گذارد،‏ و اين چرخه،‏ که گيريم هر بيست ميليارد سال يک بار رخ می دهد،‏ تا ابد ادامه می يابد.‏ مطابق مدل 

استاندارد از جهان ما،‏ زمان همراه با فضا در حدود 12 ميليارد سال پيش،‏ هنگام انفجار بزرگ ‏(بيگ بنگ)‏ ايجاد 

شده است.‏ اما مدل مُچالگی بزرگ متوالی اين گزاره را چنين اصلاح می کند:‏ در حقيقت زمان و فضا با بيگ بنگ 

دوران ما آغاز شده اند،‏ اما اين زمان و فضا فقط تازه ترين فضا-زمان هايی هستند که در توالی بيگ بنگ ها ايجاد 

شده اند.‏ هر يک از بيگ بنگ ها پيامد مُچالگی بزرگ پيش از خود بوده اند.‏ 

هيچ کس نمی داند در تکينگی هايی 

مانند بيگ بنگ چه رخ می دهد،‏ لذا می توان پذيرفت که قوانين و ثوابت هر بار مقادير جديدی به خود بگيرند.‏ اگر 

160 . multiverse 

(2006) 

♠ 

ساسکيند دفاع درخشانی از اصل آنتروپيک در اَبَرجهان ارائه می دهد.‏ او می گويد که بيشتر فيزيکدانان از اين ايده بيزارند.‏ 

من نميفهمم چرا.‏ فکر می کنم ايده ی زيبايی است – شايد به اين خاطر که داروين آگاهی ام را افزوده است.‏ 

161 . big crunch 


یال 

یال 

یست 

یال 

ی پ 

یات 

119 

چرخه ی انفجار-‏ انبساط 

روايت سري 

– انقباض 

– مچالگی مانند يک آکاردئون کيهانی همواره در جريان باشد،‏ ما در يک 

از جهان هستيم نه در روايتی موازی.‏ در حالت سري 

جهان،‏ اصل آنتروپيک همچنان وظيفه ی 

تبيينی خود را ايفا می کند:‏ تنها اقليتی از جهان های سری هستند که ‏"رقم"‏ هايشان مناسب شرايط زي 

است.‏ و البته جهان ما هم جزو آن اقليت است،‏ چون ما در آنيم.‏ امروزه مقبوليت روايت سري 

تثبيت شده 

چنجهان به قوت 

سابق نيست،‏ زيرا شواهد اخير مدل مچالگی بزرگ را زير سؤال برده اند.‏ امروزه به نظر می رسد که انگار 

جهان ما تا ابد انبساط می يابد.‏ 

يک فيزيکدان نظری ديگر به نام لی اسمولين يک روايت جذاب داروينی از نظريه ی چنجهان ارائه داده است،‏ که 

هم شامل جهان های سری است و هم موازی.‏ 

اسمولين ايده ی خود را در کتاب 

آنجا می گويد که جهان های فرزند،‏ از جهان های والد زاده می شوند،‏ اما اين زايش در پی 

162 

حيات کيهان شرح داده و در 

يک مچالگی تمام عيار 

جهان رخ نمی دهد،‏ بلکه به طور محلی در سياهچاله ها حادث می شود.‏ اسمولين صورتی از وراثت را هم به 

نظريه اش می افزايد:‏ ثوابت بنيادی يک جهان فرزند،‏ روايت اندکی ‏"جهش يافته"‏ ی ثوابت والدش هستند.‏ وراثت 

مؤلفه ی اصلی در انتخاب طبيعی داروينی است،‏ و باقی نظريه ی اسمولين به طور طبيعی 

گرفته می شود.‏ 

جهان هايی که واجد ويژگی های ‏"بقا"‏ و ‏"توليد مثل"‏ هستند در چنجهان غلبه می يابند.‏ ‏"ويژگی های"‏ مذکور 

جزئيات گوناگونی دارند.‏ برای نمونه،‏ پيش نياز تشکيل سياهچاله ها،‏ تمايل ماده به چگالش به شکل سحابی و سپس 

به صورت ستارگان است.‏ چنان که ديديم،‏ ستارگان نيز لازمه ی ايجاد شيمی جالب توجه و در پی آن حيات هستند.‏ 

پس پيشنهاده ی اسمولين اين است که در چنجهان،‏ انتخاب طبيعی جهان ها رخ داده است،‏ که پيامد مستقيم آن تکامل 

سياهچاله پروری در جهان و پيامد غيرمستقيم آن ايجاد حيات بوده است.‏ 

همه ی فيزيکدانان نظر خوشی به ايده ی 

اسمولين ندارند،‏ اما از موری گِلِ-مان برنده ی جايزه ی نوبل نقل قول کرده اند که گفته:‏ " اسمولين؟ همان جوانی 

نيست که آن ايده های جنون آميز را دارد؟ خوب شايد اشتباه نمی کند."[‏‎70‎‏]‏ شايد يک زيست شناس شيطان بگويد 

که باقی فيزيکدان ها هم نيازمند آگاهی افزايی داروينی هستند.‏ 

ممکن است وسوسه شويم 

) 

يا تسليم اين انديشه شويم)‏ که فرض وجود انبوهی از جهان ها يک تجمل مصرفانه 

است؛ تجملی که نبايد مجاز شمرده شود.‏ مطابق اين نگرش،‏ اگر اصرافکاری چنجهان را بپذيريم،‏ می توانيم وجود 

خدا را هم پذيرا باشيم.‏ آيا هر دوی اين ها فرضي 

سردستی نيستند که به يک ميزان گشاده دستانه و ناخرسند کننده 

اند؟ کسانی که چنين می انديشند،‏ آگاهی شان با انتخاب طبيعی افزوده نشده است.‏ تفاوت کليدی فرضيه ی حقيقتاً‏ 

گزاف خدا و فرضيه ی ظاهراً‏ گزاف چنجهان،‏ در استبعاد احتمالاتی اين دو است.‏ چنجهان،‏ با تمام غرابت اش،‏ 

ساده است.‏ اما خدا،‏ يا هر آفريننده ی هوشمند تصميم گيرنده ی محاسب،‏ به ميزان همان باشنده هايی که قرار است 

تبيين کند بعيد است.‏ ممکن است چنجهان از لحاظ تعداد جهان ها گزاف باشد.‏ اما هر يک از اين جهان ها از حيث 

162 . The Life of the Cosmos, Lee Smolin 


ی ب 

یها 

120 

قوانين بنيادی خود ساده اند.‏ پس ما هنوز چيز بعيدی را فرض نکرده ايم . 

درست عکس اين مطلب صادق است.‏ 

اما در مورد هر نوع هوش آفريننده 

بعضی فيزيکدان ها به دينداری مشهورند ‏(راسل استانارد 

و عاليجناب جان پولکينگ هورن دو نمونه ی بريتانيايی 

هستند که ذکرشان شد).‏ چنان که می توان پيش بينی کرد،‏ آنان انگشت می گذارند بر نامحتملی تنظيم ثوابت فيزيکی 

در ناحيه ی کم و بيش باريک طلايی و ادعا می کنند که حتماً‏ يک هوش کيهانی بوده که آگاهانه اين تنظيمات را 

انجام داده است.‏ پيش تر همه ی اين مدعا ها مردود دانستم چون همگی مسائلی برمی انگيزند که از خود مسئله ای 

که می خواهند حل کنند بزرگ تر است.‏ اما خداباوران برای پاسخ گويی به اين ايراد چه کرده اند؟ آنان چگونه می 

توانند از پس رفع اين ايراد برآيند که هر خدايی که بتواند جهان را طراحی کند،‏ و آن را با دقت و دورانديشی 

تنظيم کند تا به تکامل بيانجامد،‏ بايد موجودی 

است که قرار است فراهم کند؟ 

نهايت پيچيده و مستبعد باشد که خود محتاج تبيينی عظيم تر از آن 

ريچارد سوينبرن الاهيدان،‏ چنان که آموخته ايم از او انتظار داشته باشيم،‏ فکر می کند که پاسخی برای اين مسئله 

يافته است،‏ و آن را در کتاب خود به نام 

163 

آيا خدايی وجود دارد؟ تشريح می کند.‏ او راه حل خود را با اين پرسش 

آغاز می کند که چرا ما همواره ساده ترين فرضيه ها را ترجيح می دهيم.‏ علم امور پيچيده را در قالب برهمکنش 

ميان امور ساده تر تبيين می کند؛ اموری که در نهايت به برهمکنش های ذرات بنيادی منتهی می شوند.‏ فکر 

می کنم ‏(و اميدوارم با من هم عقيده باشيد)‏ که اين ايده که همه چيز نهايتاً‏ از ذرات بنيادی ساخته شده،‏ ايده ی زيبايی 

است.‏ گرچه تعداد هر کدام از ذرات بنيادی فراوان است،‏ اما در نهايت همه ی ذرات عالم متعلق به گونه هايی 

متناهی از ذرات هستند.‏ شايد به اين خاطر در اين مورد شک داشته باشيم که فکر می کنيم اين ايده زيادی ساده 

است اما به نظر سوينبرن اين اصلاً‏ ساده نيست،‏ بلکه درست برعکس است.‏ 

به نظر سوينبرن،‏ با توجه به اينکه تعداد هر نوع ذره،‏ گيريم الکترون ها،‏ فراوان است،‏ خيلی عجيب است که همه 

ی اين ذرات ‏(گيريم همه ی الکترون ها)‏ خواص يکسانی داشته باشند.‏ او ثابت بودن خواص يک الکترون را طاقت 

می آورد،‏ اما ميلياردها و ميلياردها الکترون که همگی خواص يکسانی دارند مايه ی نهايت بهت و ناباوری 

سوينبرن می شوند.‏ به نظر او،‏ ساده تر و طبيعی تر آن بود که همگی الکترون ها با هم فرق داشتند.‏ بدتر اينکه،‏ به 

نظر او،‏ هيچ الکترونی طبيعتاً‏ نبايد بيش از يک لحظه خواص خود را حفظ کند،‏ بلکه بايد به طور بوالهوسانه،‏ کتره 

ای و آنی تغيير کند.‏ ديدگاه سوينبرن در مورد سادگی و طبيعی بودن امور اين چنين است.‏ هر چيزی که يکنواخت 

تر ‏(به قول من و شما ساده تر)‏ باشد مستلزم تبيين خاصی است.‏ ‏"سير امور در قرن نوزدهم و بيستم به اين سبب 

يکسان است که الکترون ها و ذرات مسی و همه ی اشيای ديگر امروزه درست همان طوراند که قبلاً‏ بودند."‏ 

163 . Is There a God?, Richard Swinburne 


یحت 

121 

در اينجا خدا وارد بازی می شو تا عامدانه و پيوسته خواص ميلياردها الکترون و ذرات مسی را حفظ کند،‏ و تمايل 

ذاتی شان را به سرکشی و بالهوسی مهار بزند.‏ به خواست خداست که وقتی يک الکترون را ببينيد انگار که همه 

شان را ديده ايد؛ و به خواست خداست که ذرات مسی هميشه مانند ذارت مسی رفتار می کنند؛ و به خواست 

خداست که الکترون ها و ذرات مس همواره،‏ لحظه به لحظه و قرن به قرن،‏ يکسان رفتار می کنند.‏ چون همواره 

خدا دست خدا بر تک تک ذرات است،‏ و آنها را افراط و تفريط ها و پا در کفش همگنان کردن باز می دارد.‏ 

اما چطور سوينبرن اين فرضيه را که همزمان تريليون ها يداالله بر سر همه ی الکترون های سرکش قرار دارند 

ساده می يابد؟ اين فرضيه اصلاً‏ ساده نيست.‏ سوينبرن با اعتماد به نفس خيره کننده ای مسئله را به طريق مطلوب 

خود حل می کند.‏ او بدون هيچ توجيهی اظهار می کند که خدا تنها ذات يگانه است.‏ فرضيه ی سوينبرن در قياس با 

اين فرضيه که همگی الکترون ها يکسان رفتار می کنند،‏ عجب اقتصادی عمل می کند!‏ 

خداباور می گويد که هر شيئی موجود،‏ معلول است و وجودش موکول به وجود جوهری واحد است که 

همانا خدا باشد.‏ و مدعای ديگر خداباور اين است که تمام خصايص هر جوهر،‏ معلول خدايی هستند که 

آن را ايجاد کرده است.‏ اين مثل اعلای تبيين با حداقل علل است.‏ خداباوری ساده تر از چندخداباوری 

است زيرا ساده ترين تبيين آن است که تنها يک علت را فرض بگيرد.‏ و خداباوری فرض می گيرد که 

اين علت واحد،‏ شخصی است که قدرت اش نامحدود است ‏(خدا می تواند هر کار منطقاً‏ ممکنی را انجام 

دهد)،‏ علم اش نامحدود است ‏(خدا هر چيزی را که منطقاً‏ می توان دانست می داند)‏ و آزادی اش هم 

نامحدود است.‏ 

سوينبرن سخاوتمندانه می پذيرد که خدا نمی تواند امور منطقاً‏ ناممکن را انجام دهد.‏ و آدم احساس می کند که بايد 

ممنون اين خويشتنداری ايشان باشد.‏ گفته اند که قدرت تبيينی نامحدود خدا هيچ حد و مرزی نمی شناسد.‏ آيا علم در 

تبيين موضوع ايکس قدری مشکل دارد؟ مسئله ای نيست.‏ ديگر سراغ ايکس نرويد.‏ قدرت نامحدود خدا می تواند 

ايکس را ‏(و همه چيز ديگر را)‏ تبيين کند،‏ و خدا هميشه تبيينی به غايت ساده ارائه می دهد،‏ آخر خدايی جز خدای 

يگانه نيست.‏ چه چيزی از اين ساده تر؟ 

خوب،‏ در حقيقت،‏ تقريباً‏ همه چيز.‏ خدايی که بتواند دائم مراقب و هادی وضعيت تک تک ذرات عالم باشد نمی 

تواند ساده باشد.‏ وجود خود خدا مستلزم تبيينی غول آساست.‏ بدتر اينکه ديگر وجوه آگاهی معظم الاهی بايد 

همزمان متوجه کردار و افکار و عبادات فرد فرد ابنای بشر نيز باشد – و هکذا تمام جانداران هوشمند ديگری که 

ممکن است در صد ميليارد کهکشان جهان موجود باشند.‏ 

به نظر سوينبرن،‏ خدا همواره بايد تصميم بگيرد که 

برای نجات جان مبتلايان به سرطان،‏ اقدام به شفای معجزه آسا نکند.‏ معمولاً‏ خدا معجزه نمی کند چرا که ‏"اگر خدا 


اي[‏ 

یعن 

122 

اغلب دعاها برای شفای بيمار سرطانی را اجابت کند،‏ آنگاه ديگر سرطان برايمان مسئله ای حل شده خواهد بود."‏ 

و آنگاه وقت مان را چطور صرف کنيم؟ 

البته همه ی متألهان به قدر سوينبرن پيش نمی روند.‏ اما اين پيش نهاده ی چشمگير که فرضيه ی 

وجود خدا ساده 

است در نوشته های متألهان معاصر فراوان يافت می شود.‏ کيث وارد،‏ هنگامی که استاد الاهيات دانشگاه آکسفورد 

بود،‏ به سال 

164 

1996 در کتابش خدا،‏ بخت و ضرورت چنين نوشت:‏ 

در واقع،‏ مدعای خداباور اين است که خدا تبيينی بسيار شکوهمند،‏ اقتصادی و ثمربخش برای وجود 

جهان است.‏ ‏[اين فرضيه]‏ به اين خاطر اقتصادی است که وجود و سرشت کل عالم را به موجودی 

واحد منتسب می کند.‏ خدا علتی غايی به دست می دهد که دليل وجود همه چيز،‏ از جمله خود ماست.‏ 

ن فرضيه]‏ به اين خاطر شکوهمند است که از يک ايده ی اصلی 

ي – 

وجود ممکن – می توان به گونه ای قابل فهم،‏ کل سرشت خدا و وجود عالم را توضيح داد.‏ 

ايده ی وجود کامل ترين 

وارد هم مانند سوينبرن معنای تبيين را درست درنمی يابد،‏ و ظاهراً‏ معنای سادگی را هم درست نمی فهمد.‏ 

برای 

من مشخص نيست که آيا وارد واقعاً‏ فکر می کند که خدا ساده است يا اينکه عبارت فوق را ‏"به سان يک امکان"‏ 

مطرح می کند.‏ سِر جان پولکينگ هورن در کتاب خود 

165 

علم و باور مسيحی نقد پيشگفته بر انديشه ی توماس 

آکوئيناس را نقل می کند:‏ ‏"اشکال اصلی ‏[نگرش آکوئيناس]‏ آن است که فرض می کند خدا منطقاً‏ ساده است 

سادگی به معنايی بس قوی تر از اينکه هر چه برای 

– البته 

هر جزء خدا صادق باشد برای کل آن صادق است.‏ با اين 

حال،‏ اين فرض کاملاً‏ منطقی است که بگوييم خدا در عين لايتجزا بودن،‏ پيچيدگی درونی دارد."‏ در اين مورد حق 

با وارد است.‏ در واقع،‏ جوليان هاکسلی زيست شناس به سال 1912 پيچيدگی را در قالب ‏"ناهمگونی اجزا"‏ تعريف 

کرد.‏ منظور او از ناهمگونی،‏ نوعی تکثّرناپذيری کارکردی بود.‏ [71]. 

در جای ديگر،‏ وارد شواهدی به دست می دهد از اينکه فهم تکوين پيچيدگی حيات برای متألهان چقدر دشوار است.‏ 

او از الهيدان-دانشمند بيوشيميدان ديگری به نام آرتور پيکاک 

‏(که سومين نفر از مثلث دانشمندان ديندار بريتانيايی 

است که نام می برم)‏ نقل می کند که ماده ی جاندار ‏"گرايش طبيعی به پيچيدگی فزاينده دارد".‏ وارد اين رويه را 

‏"قسمی 

تمايل ذاتی 

در تغيير تکاملی 

متمايل به پيچيدگی"‏ 

کند.‏ عنوان می 

او در ادامه می 

گويد که اين گرايش 

‏"ممکن است قسمی ميل به فرآيند جهشی باشد.‏ ميلی که وقوع جهش های پيچيده ی بعدی را ميسر سازد."‏ اما وارد 

در اين مورد مردد است ، چنان که بايد باشد.‏ سائق تکاملی به سوی پيچيدگی،‏ نه ناشی از گرايش ذاتی به پيچيدگی 

فزاينده است،‏ و نه ناشی از ميل به جهش.‏ بلکه در اثر انتخاب طبيعی است:‏ تا آنجا که ما می دانيم،‏ انتخاب طبيعی 

164 . God, Chance and Necessity, Keith Ward 

165 . Science and Christian Belief, Sir John Polkinghorne 


123 

تنها فرايندی است که می تواند از سادگی،‏ پيچيدگی بيآفريند.‏ نظريه ی انتخاب طبيعی به نحو نبوغ آسايی ساده 

است.‏ منشاء آن هم به همين سادگی است.‏ از سوی ديگر،‏ اين نظريه اموری را تبيين می کند پيچيدگی شان به 

وصف در نمی آيد:‏ اموری پيچيده تر از هر آنچه که در تصورمان بگنجد،‏ البته سوای خدايی توانا به آفرينش اين 

پيچيدگی ها.‏ 

ميان پرده ای در کمبريج 

در يک همايش اخير در کمبريج با موضوع علم و دين،‏ من برهان 747 غائی را مطرح کردم.‏ آنجا درباره ی 

موضوع سادگی خدا با واکنشی مواجه شدم که،‏ دست کمِ‏ کم،‏ می توان گفت عدم توافق مؤدبانه بود.‏ اين تجربه ای 

روشنگر بود که مايل ام آن را به اشتراک بگذارم.‏ 

نخست بايد اعتراف کنم ‏(فکر می کنم در اين مورد ‏"اعتراف"‏ واژه ی مناسبی باشد)‏ که کنفرانس با حمايت بنياد 

تمپلتون برگزار شده بود.‏ حاضران درهمايش،‏ جمع قليلی از روزنامه نگاران علمی دست چين شده از بريتانيا و 

آمريکا بودند.‏ من در آن جمع هجده نفره ی سخنرانان به عنوان مصداق بيخدايی دعوت شده بودم.‏ جان هورگان،‏ 

يکی از روزنامه نگاران،‏ گزارش داد که به هر کدام از حاضران،‏ علاوه بر هزينه های حضور،‏ مبلغ دلپذير 

15000 

دلار تمام داده بودند تا در همايش شرکت کنند.‏ اين نکته باعث شگفتی من شد.‏ من به رغم تجربه ی 

طولانی حضورم در همايش های دانشگاهی هيچ موردی را به خاطر نداشتم که به حضّار 

) 

و نه به سخنرانان)‏ 

پولی برای حضور پرداخت شود.‏ با شنيدن اين مطلب فوراً‏ شک من برانگيخته شد.‏ آيا بنياد تمپلتون اين پول را به 

جهت تطميع روزنامه نگاران علمی نپرداخته تا سخنان مطلوب اش را بنويسند؟ جان هورگان هم بعداً‏ همين نکته را 

در مقاله ای که درباره ی آن همايش نوشت بيان کرد.‏ [72]. در آن مقاله هورگان،‏ به رغم آزردگی من،‏ اعلام کرد 

که مشارکت تبليغ شده ی من به عنوان سخنران همايش به او و ديگرن کمک کرده بوده که بر اين شک فائق آيند:‏ 

حضور ريچارد داوکينز،‏ زيست شناس بريتانيايی ، مرا از اعتبار همايش مطمئن کرد.‏ او تنها سخنرانی 

بود که باورهای دينی را در تضاد با علم،‏ نابخردانه و مضر دانست.‏ ديگر سخنرانان – سه لاادری،‏ 

يک يهودی،‏ يک دئيست و 

12 مسيحی ) 

– چشم اندازی ارائه می دادند که آشکارا متمايل به دين و مسيحيت بود.‏ 

يک فيلسوف مسلمان در آخرين لحظه حضورش را لغو کرد)‏ 

مقاله ی خود هورگان به نحو فريبنده ای دوپهلو است.‏ به رغم بدگمانی او به مقاصد برگزارکنندگان،‏ جنبه هايی از 

آن تجربه برايش آشکارا ارزنده بوده اند ‏(و چنان که در ادامه معلوم می شود،‏ برای من هم همين طور بود).‏ 

هورگان می نويسد:‏ 


یال 

یحت 

یعن 

ریيي 

124 

گقتگوهايم با مؤمنان فهم مرا از اين که چرا برخی مردمان هوشمند و تحصيل کرده ديندار می شوند 

تعميق بخشيد.‏ يکی از سخنرانان تجربه اش از وردخوانی را بيان کرد،‏ و ديگری شرح داد که چگونه 

روابط صميمانه ای با مسيح دارد.‏ معتقدات من تغ 

نکرد اما مال ديگران چرا.‏ دست کم يکی از 

حضار گفت که به سبب تشريحی که داوکينز از دين ارائه می دهد ايمان اش تضعيف شده است.‏ و چه 

اشکالی دارد اگر بنياد تمپلتون بتواند به بهبود نگرش من از جهان حتی چنين 

ياری اندکی داشته باشد؟ 

سپس مقاله ی هورگان توسط جان بروکمن که نويسنده ای اديب است در وب سايت 

) Edge 

که اغلب يک سالن 

علمی محسوب می شود)‏ بازتاب يافت.‏ بروکمن واکنش های مختلف را تشريح کرد و از جمله به واکنش فريمن 

دايسون فيزيکدان پرداخت.‏ من در پاسخ به دايسون،‏ نطق او را در هنگام پذيرش جايزه ی تمپلتون نقل کردم.‏ چه 

دايسون خوش داشت و چه نه،‏ او با قبول جايزه ی تمپلتون سيگنالی قوی به جهان فرستاد:‏ اين پيام را گروش يکی 

از برجسته ترين فيزيکدانان جهان به دين تعبير کردند.‏ 

‏"من خرسندم از اينکه از خيل مسيحيانی هستم که چندان به صحت آموزه 

اناجيل وقعی نمی دهند."‏ 

ی تثليث 

يا دقت تاريخی 

اما آيا هر دانشمند بيخدايی هم که بخواهد مسيحی بنمايد،‏ همين حرف را نخواهد زد؟ من نقل قول های ديگری از 

آن نطق دايسون آوردم و پرسش های خي 

ايتاليک)‏ آوردم:‏ 

او از يک مسئول بنياد تمپلتون را هم به طنز در ميان آنها ‏(با حروف 

اوه،‏ می خواهيد حرف هايم کمی عميق تر باشند؟ خوب اين چطور است...‏ 

‏"من هيچ تمايز آشکاری ميان ذهن و خدا نمی يابم.‏ 

ذهن پس از گذر به فراسوی فهم،‏ خدا می شود."‏ 

به قدر کافی حرف زدم.‏ حالا می توانم به سراغ فيزيک بروم؟ اوه،‏ هنوز کافی نيست؟ خوب پس اين 

يکی چطور است؟ 

" 

قرن ما،‏ ي 

در تاريخ خونبار قرن بيستم،‏ من نشانه هايی از پيشرفت دين می يابم.‏ 

هيتلر و استالين،‏ هر دو بيخدايان دوآتشه ای بودند."‏ 

دو مثل اعلای 

شر در 

∗ 

∗ 

در فصل 7 به اين بهتان خواهيم پرداخت.‏ 


یها 

یرا 

125 

حالا می توانم بروم؟ 

اگر دايسون به روشنی گفته بود که چه شواهدی برای باور به خدا می يابد،‏ به سادگی می توانست تلميحات اين نقل 

قول ها را از نطق خود بزدايد.‏ البته همگی ما می توانيم بی درنگ پذي 

آن خدای انشتينی باشيم که در فصل 

1 

شرح دادم.‏ اگر نکته ی مورد نظر هورگان را درست فهميده باشم،‏ او می گويد که پول بنياد تمپلتون علم را فاسد 

می کند.‏ مطمئن ام که فريمن دايسون منيع تر از آن است که فاسد شود.‏ اما اگر اين نطق او الگويی برای ديگران 

باشد جای تأسف است.‏ مرتبه ی بزرگی مبلغ جايزه ی تمپلتون دو صفر بيش از مبلغی است که در آن همايش 

کمبريج به روزنامه نگاران اهدا شد،‏ و مخصوصاً‏ بيش از مبلغ جايزه ی نوبل تعيين شده است.‏ يک بار دوست 

فيلسوف ام دانيل دِنِت با لحنی فاوستی به شوخی می گفت ‏"ريچارد،‏ اگر روزی دست و بال ات تنگ شود..."‏ 

من خواهی نخواهی در آن همايش دو روزه ی کمبريج شرکت کردم،‏ و علاوه بر ارائه ی سخنرانی خود در چندين 

بحث ديگر هم شرکت کردم.‏ در اين بحث ها من متألهان را با اين ايراد به چالش گرفتم که خدايی که قادر به 

آفرينش جهان،‏ يا هرچيز ديگر است بايد پيچيده و به لحاظ احتمالاتی محال باشد.‏ قوی ترين پاسخی که شنيدم اين 

بود که من بيرحمانه معرفت شناسی علمی را به 

♦ 

يک الاهيات بی ميل قالب می کنم.‏ متألهان هميشه خدا را بسيط 

تعريف کرده اند.‏ حالا منِ‏ دانشمند،‏ کی هستم که به متألهان تحکّم کنم که خدا بايد پيچيده باشد؟ استدلال های علمی،‏ 

مانند آنهايی که من در حيطه ی مطالعاتی خودم بدان ها خو کرده ام مناسب مقام الاهيات نيستند،‏ چرا که متألهان 

همواره بر آن بوده اند که خدا فراسوی علم قرار می گيرد.‏ 

برداشت من اين نبود که متألهانی که اين دفاع گريزپايانه را در پيش گرفته بوند دغلکار اند.‏ فکر می کنم آدم های 

صادقی باشند.‏ با اين حال،‏ موضع شان ناگزير مرا به ياد سخن پيتر مداوار درباره ی کتاب 

166 

پديده ی بشر ، اثر 

پدر تيلارد دو شاردَن می انداخت،‏ که چه بسا منفی ترين نقدی باشد که تاکنون بر کتابی نوشته اند:‏ ‏"تنها به اين 

جهت می توان مؤلف را متهم به عدم صداقت کرد که پيش از فريفتن ديگران،‏ متقبل رنج عظيمی برای فريفتن خود 

شده است."‏ [73] متألهانی که در آن همايش کمبريج با آنان گفتگو داشتم خود را در يک ناحيه ی امن معرفت 

شناختی تعريف کرده بودند که استدلال عقلانی به آن راه نمی برد زيرا به امتناع عقل در اين ناحيه فتوا داده 

بودند.‏ مرا چه رسد به اينکه بگويم استدلال عقلانی تنها شيوه ی پذيرفتن يک استدلال است؟ برای کسب معرفت راه 

ديگری جز علم هم هست،‏ و شناخت خدا هم بايد توسط يکی از اين راه های ديگر انجام گيرد.‏ 

از مهم ترين اين راه های ديگر شناخت خدا،‏ طريق شخصی از آب در می آيد که همان شناخت خدا از طريق 

تجربه ی سوبژکتيو خدا می باشد.‏ در آن همايش چندين نفر از آن همسخنان من مدعی شدند که خدا با آنان سخن 

♦ 

‏"نوما"‏ يادآور اين اتهام 

است،‏ که در فصل 2 به گزافه گويی های آن پرداختم 

166 . The Phenomenon of Man, Teilhard de Chardin 


یرا 

یها 

یها 

نيي 

126 

گفته است،‏ و آنان به همان روشنی که سخن انسانی ديگر را می شنوند،‏ کلام خدا را هم شنيده اند.‏ من در فصل 

3 

‏(در بخش ‏"برهان تجربه ی شخصی")‏ به توهم و خيال پرداخته ام،‏ اما در همايش کمبريج دو نکته ی ديگر را هم 

به اين موضوع افزودم.‏ نخست اينکه اگر خدا حقيقتاً‏ با انسان ها سخن بگويد،‏ اين سخن نبايد خارج از حيطه ی علم 

باشد.‏ قلمرو متعالی خدا هر طور که باشد،‏ او بايد برای سخن گفتن با بشر از آن مأوای فراطبيعی خود به جهان 

طبيعی بجهد تا بتواند پيام اش را به مغز بشر منتقل کند – پس چطور اين پديده به علم مربوط نيست؟ دوم اينکه،‏ 

خدايی که بتواند همزمان برای ميليون ها نفر سيگنال های هوشمندانه بفرستد،‏ و همزمان از آنها سيگنال دريافت 

کند،‏ هر طور که باشد بسيط نيست.‏ عجب پهنای باندی دارد اين خدا!‏ شايد خدا دارای مغزی نورونی،‏ يا پردازنده 

ی مرکزی سيليکونی باشد،‏ اما اگر واجد همان قدرتی باشد که به او نسبت می دهند بايد دارای چيزی باشد که از 

بزرگ ترين مغزها يا کامپيوترهايی که ما می شناسيم بسيار پيچيده تر و طرحمند تر است.‏ 

دوستان الاهيدانم کراراً‏ و مراراً‏ بر اين نکته پای می فشردند که بودن باشنده ها،‏ در حالی که می توانستند نباشند،‏ 

بايد علتی داشته باشد.‏ بايد علت اولايی برای همه چيز باشد،‏ که می توانيم نام آن را خدا بگذاريم.‏ من پاسخ می دادم،‏ 

بله،‏ اما آن علت اولی بايد چيز بسيطی بوده باشد و لذا،‏ هر نامی که بخواهيم بر آن بگذاريم،‏ ‏"خدا"‏ نام مناسبی 

نيست ‏(مگر اينکه صراحتاً‏ تمام تلميحات واژه ی ‏"خدا"‏ در ذهن اغلب مؤمنان را به دور بريزيم.)‏ علت اولايی که 

ما می جوييم بايد پايه ی بسيطی برای يک جراثقال خود-راه اندار بوده باشد که تدريجاً‏ جهانی را که می شناسيم 

برکشيده و به پيچيدگی کنونی اش رسانده است.‏ اين مدعا که محرّک اول چنان پيچيده است که توانسته دست به 

خلقت هوشمندانه بزند،‏ و همزمان می تواند محتوای ذهن ميليون ها نفر را بداند،‏ قمار دليرانه ای است.‏ به جهان 

زنده ی اطراف خود بنگريد:‏ جنگل های گرمسيری آمازون با پيچک های درهم تنيده ، با برومليادها،‏ ريشه های 

معلق،‏ لشکر مورچگان،‏ جاگوارها،‏ خوکچه ها و گرازها،‏ قورباغه های درختی و طوطی ها.‏ آنچه بدان می 

نگريد از لحاظ احتمالاتی معادل اين است که يک دسته ورق را بر بزنيد و از ميان شان يک دست ورق ايده آل 

) بيرون بکشيد 

فکر کنيد چه می شد اگر همه ی اعضای بدن های جانداران را به طور کتره ای با هم مخلوط 

شوند؟ هيچ کدام شان کار نمی کنند).‏ فرق اين ماجرا با آرايش ايده آل و تصادفی يک دسته ورق برخورده اين است 

که ما می دانيم ترکيب های نظام مند طبيعی چگونه ايجاد شده اند:‏ اينها حاصل تدريجی عمل جراثقال انتخاب 

طبيعی هستند.‏ ادعای پذيرش ايجاد خلق الساعه ی اين نظام های طبيعی نه فقط دانشمندان را برآشفته می کند؛ بلکه 

فهم متعارفی ما هم پذي 

آن نيست.‏ اين مدعا که يک علت اول ناشناخته بوده که بودن باشندگان مديون اوست و 

قادر است جهان را بيآفريند و همزمان با ميليون ها انسان مرواده داشته باشد،‏ سلب مسئوليت کلی از يافتن تب 

است؛ از خود راضی بودن و ترهات بافیِ‏ مانع تفکر است.‏ 

من مدافع نوعی تنگ نظری علمی نيستم 

. 

اما دست کم معتقدم که اگر حقيقت جويان صادقی هستيم،‏ برای اينکه 

بتوانيم از پس برکشيدن بار تبيين پديده هايی که نامحتملی تکوين شان ديوآساست برآييم – پديده هايی مانند جنگل 

گرمسيری،‏ يا صخره 

مرجانی،‏ يا خود جهان – بايد به يک جرثقال متوسل شويم نه به يک قلاب سماوی.‏ 


یعن 

یحت 

یان 

127 

لازم نيست جراثقال مان حتماً‏ انتخاب طبيعی باشد.‏ درست است که تاکنون هيچ کس راه حل بهتری ارائه نداده ، اما 

شايد راه حل های بهتری هم در راه باشند.‏ شايد اگر ‏"تورم"ی که فيزيکدانان حدس می زنند که در کسری از 

نخستين يوکتوثانيه ی جهان رخ داده،‏ بهتر شناخته شود،‏ بتواند همان جراثقال کيهانشناختی باشد و همراه با جراثقال 

زيست شناختی داروين بتواند از پس کشيدن بار تبيين هستی برآيد.‏ شايد آن جراثقال گريزپايی که کيهان شناسان می 

جويند روايتی از ايده ی خود داروين از آب درآيد،‏ ي 

ايجاد کيهان بر پايه ی مدل اسمولين يا مدلی شبيه آن باشد.‏ 

شايد هم مدل درست،‏ همان چنجهان به علاوه ی اصل آنتروپيک باشد که مارتين رييز و ديگران مطرح کرده اند.‏ 

ممکن است تکوين جهان کار يک آفريننده ی فراانسانی باشد،‏ اما در اين صورت،‏ آن آفريننده مسلماً‏ آفريننده 

ای نيست که يک باره در عالم ظاهر شده باشد،‏ يا همواره موجود بوده باشد.‏ اگر جهان ما خالقی باشد،‏ و مؤکداً‏ 

بتوان گفت که آن خالق بر مافی ضمير ما علم کامل دارد،‏ می بخشد و جزا می دهد 

) 

که من يک لحظه هم باور 

نمی کنم)‏ خود او بايد محصول نهايی قسمی جراثقال يا فرآيند انباشتی باشد.‏ شايد محصول روايت ديگری از 

داروينيسم در عالمی ديگر باشد.‏ 

آخرين تير ترکش ناقدان من در همايش کمبريج اين بود که برای دفاع از خود حمله را پيش گرفتند.‏ کل جهانبينی 

مرا محکوم به ‏"قرن نوزدهمی"‏ بودن کردند.‏ اين دفاع چنان بد است که من تقريباً‏ از ذکر آن صرف نظر کردم.‏ 

اما شوربختانه مکرراً‏ با آن مواجه شده ام.‏ لازم نيست ذکر کنم که قرن نوزدهمی خواندن يک استدلال به معنای 

نشان دادن اشکال آن نيست.‏ برخی از ايده های قرن نوزدهمی ، از جمله ايده ی خطرناک خود داروين،‏ خيلی هم 

ايده های درخشانی بوده اند.‏ در هر حال اين شيوه ی تسميه،‏ سکه ی رايج است و يکی از استعمال کنندگان اش ‏(که 

زمين شناس برجسته ای در کمبريج است،‏ و در طريق فاوستی کسب جايزه ی بنياد تمپلتون پيشرفت شاي 

داشته)‏ 

اعتقاد مسيحی خود را بر پايه ی به اصطلاح تاريخيت عهدجديد می خواند.‏ جالب اينجاست که دقيقاً‏ در قرن نوزدهم 

بود که متألهان،‏ به ويژه در آلمان،‏ با اتکا به شيوه های متکی بر تجارب تاريخی سايه ی عميقی از شک بر اين به 

اصطلاح تاريخيت انجيل افکندند.‏ در واقع متألهان شرکت کننده در آن همايش کمبريج نيز اين نکته را به چابکی 

خاطرنشان کردند.‏ 

در هر صورت،‏ ‏"قرن نوزدهمی"،‏ کنايه از قديمی بودن است؛ و غالباً‏ همراه با عنوان تحقيرآميز ‏"بيخدای روستا"‏ 

می آيد.‏ و همراه با اين متلک که:‏ ‏"برخلاف آنچه شما فکر می کنيد،‏ ها ها ها،‏ ما ديگر به آن پيرمردی که ريش 

سفيد بلندی دارد اعتقاد نداريم.‏ ها ها ها."‏ هر سه ی اين جوک ها نشانه ی چيز ديگری هستند.‏ همان طور در 

اواخر دهه ی ، 1960 وقتی در آمريکا بودم،‏ ‏"نظم و قانون"‏ پليس نشانه ی تبعيض های پليس عليه سياه پوستان 

بود.‏ اما اگر در ميانه ی يک بحث بر سر دين بگويند ‏"شما خيلی قرن نوزدهمی فکر می کنيد"‏ نشانه ی چيست؟ اين 

سخن نشانه ی اين است که:‏ " شما خيلی خام و نامتعادل هستيد.‏ چگونه می توانيد اين قدر بی عاطفه و ناشی باشيد 

که رو کنيد به من و رک و سرراست بپرسيد ‏'آيا شما به معجزه اعتقاد داريد؟'‏ يا ‏'آيا معتقديد که عيسی از يک باکره 

زاده شد؟'‏ آيا نمی دانيد که در يک جامعه ی مؤدب،‏ ما چنين سؤال هايی نمی کنيم؟ اين قبيل پرسش ها متعلق به 


یعن 

یات 

یاپ 

128 

روستاهای قرن نوزدهم است."‏ اما فکر کنيد که چرا پرسيدن اين سؤال های سرراست درباره ی امور واقع خلاف 

ادب محسوب می شوند؟ زيرا خجالت آورند!‏ البته پاسخگويی به اين سؤالات خجالت آوراست،‏ اگر بخواهيد جواب 

مثبت بدهيد.‏ 

حالا معلوم شد که اين لقب قرن نوزدهمی از کجا آب می خورد.‏ قرن نوزدهم آخرين دورانی بود که يک آدم 

تحصيل کرده هنوز می توانست بدون خجالت تأييد کند که به معجزاتی مانند زاده شدن مسيح از باکره معتقد است.‏ 

اگر از مسيحيان امروزی هم بپرسيم،‏ اغلب شان وفادارانه اموری مانند زاده شدن مسيح از باکره يا رستاخيز او را 

تأييد می کنند.‏ اما اين تأييد مايه ی خجالت شان می شود چرا که ذهن عقلانی شان می داند که اين امور ياوه اند،‏ 

پس ترجيح می دهند که اين سؤالات از آنها پرسيده نشود.‏ پس اگر کسی مثل من با اصرار اين سئوالات را بپرسد،‏ 

متهم به ‏"قرن نوزدهمی"‏ بودن می شود.‏ وقتی فکر کنيد می بينيد که خيلی مضحک است.‏ 

يا 

من با برانگيختگی و قوت قلب بيشتر آن همايش را ترک کردم.‏ اين باور در من قوت گرفت که برهان نامحتملی 

‏"گشايش بوئينگ 

پاسخ قانع کننده ای 

– 

"747 

– برهانی بسيار جدی عليه وجود خداست.‏ 

من هنوز منتظرم که الاهيدانی سر برسد و 

به اين برهان بدهد.‏ به رغم فرصت های فراوان و دعوت های عديده،‏ تاکنون کسی پا پيش 

نگذاشته است.‏ دَن دِنِت به درستی گفته اين برهان 

که دو قرن پيش بود،‏ ي 

" 

تکذيبی است تکذيب ناپذير،‏ و امروزه همان قدر نابودگر است 

زمانی که در ديالوگ های هيوم،‏ فيلو با طرح آن کلينتِس را منکوب کرد.‏ يک قلاب 

سماوی در بهترين حالت تنها راه حل مسئله را معلق می گذارد،‏ اما هيچ جراثقالی به خاطر هيوم نمی رسيد و به 

همين سبب مسئله بر سرش آوار شد."‏ [74] البته داروين جراثقال حي 

می شد.‏ 

را يافت.‏ هيوم چقدر شيفته ی اين جراثقال 

اين فصل حاوی برهان اصلی من در اين کتاب است،‏ و لذا،‏ با پذيرش ريسک مکررگويی،‏ بايد اين برهان را در 

شش نکته ی پي 

خلاصه کنم.‏ 

در طی تاريخ،‏ يکی از بزرگ ترين چالش های پيش روی عقل بشر توضيح اين بوده که چگونه 

طرحوارگی های پيچيده و نامحتمل موجودات در عالم ايجاد شده اند.‏ 

اين وسوسه که ظهور طرحوارگی را ناشی از وجود طراح بدانيم،‏ وسوسه ای طبيعی است.‏ چون 

طرحوارگی دست ساخته های بشری،‏ مانند ساعت،‏ واقعاً‏ محصول طراحی يک مهندس هوشمند هستند،‏ 

وسوسه می شويم که همين منطق را در مورد چشم ، بال،‏ پروانه و انسان نيز اعمال کنيم.‏ 

اين وسوسه ای کاذب است،‏ چرا که خود فرضيه ی آفرينش هم فوراً‏ به اين مسئله ی بزرگتر منجر می 

شود که خود آفريننده چگونه آفريده شده است.‏ کل اين مسئله از بحث تبيين استبعاد احتمالاتی شروع شد.‏ 

مسلماً‏ اگر راه حلی برای يک مسئله پيشنهاد شود که استبعاد آن بيشتر از خود صورت مسئله باشد،‏ ره به 

.1 

.2 

.3 


ی ا 

یرا 

یعن 

یحت 

129 

ما برای برد.‏ نمی جايی 

پاسخ گويی 

‏"جراثقال"‏ يک استبعاد به ی مسئله 

نياز داريم نه 

‏"قلاب يک 

سماوی"،‏ چرا که تنها يک جراثقال تبيينی می تواند تدريجاً‏ جهان را از حالت های ساده تر به چنان 

پيچيدگی 

برساند که ايجادش يکباره اش محال است.‏ 

مبتکرانه ترين و توانمندترين جراثقالی که تاکنون کشف شده تکامل داروينی توسط انتخاب طبيعی است.‏ 

داروين و دنباله روان او نشان داده اند که چگونه موجودات زنده،‏ با تمام استبعاد احتمالاتی شگفت انگيز 

و طرحوارگی شان،‏ طی مراتب آهسته و تدريجی از صور آغازين حيات تکامل يافته اند.‏ امروزه ما با 

اطمينان می توانيم بگوييم که خيال آفرينش موجودات زنده،‏ صرفاً‏ يک خيال باطل است.‏ 

ما هنوز در فيزيک جراثقال معادلی نداريم.‏ برخی از نظريه های چنجهانی می توانند به لحاظ نظری 

همان نقش تبيينی را برای فيزيک داشته باشند که داروينيسم برای زيست شناسی دارد.‏ با نظر سطحی 

چنين می نمايد که اين قسم تبيين ها کمتر از روايت زيست شناختی داروينسيم مجاب کننده باشند،‏ چرا که 

نقش بزرگ تری برای شانس قائل می شوند.‏ اما اصل آنتروپيک ما را ملزم می دارد تا بيش از آنچه که 

در قالب محدود و معتاد انسانی مان می گنجد ب 

بخت و اقبال جا باز کنيم.‏ 

نبايد از يافتن جراثقال بهتری برای فيزيک نااميد شويم.‏ جراثقالی که به همان توانمندی داروينيسم برای 

زيست شناسی باشد برای فيزيک نيز قابل حصول است.‏ اما حتی در غياب جراثقال فيزيکی مجاب کننده 

ای قابل قياس با جراثقال زيست شناسی،‏ جراثقال های نسبتاً‏ ضعيفی که اکنون داريم،‏ با معاونت اصل 

آنتروپيک،‏ مسلماً‏ بهتر از فرضيه ی متزلزل آفريدگار هوشمند هستند.‏ 

.4 

.5 

.6 

اگر برهان اين فصل را بپذيريم،‏ ديگر مدعای راجع به امر واقع دين،‏ ي 

فرضيه ی وجود خدا،‏ غيرقابل دفاع می 

شود.‏ به اغلب احتمال خدايی وجود ندارد.‏ تا اينجا اين نتيجه ی اصلی اين کتاب است.‏ اکنون پرسش های گوناگونی 

مطرح می شوند.‏ 

اگر بپذيريم که خدايی وجود ندارد،‏ آيا باز نمی توانيم بگوييم که دين چيزی برای عرضه 

دارد؟ آيا دين تسلی بخش نيست؟ آيا دين مردم را به نيکی فرا نمی خواند؟ اگر دين نباشد،‏ چگونه بدانيم که چه 

کاری خوب است؟ در هر صورت،‏ چرا اين قدر نسبت به دين دشمن خو باشيم؟ اگر دين کاذب است،‏ پس چرا در 

همه ی فرهنگ ها هست؟ دين،‏ چه صادق باشد و چه کاذب،‏ همه جا حاضر است،‏ اما دين از کجا آمده است؟ در 

فصل آتی به اين پرسش اخير خواهيم پرداخت.‏ 


ی ب 

یحت 

130 

فصل 5 

ريشه های دين 

از ديد يک روانشناس تکاملی،‏ جلوه گری جهانشمول مناسک دينی،‏ با هزينه هايی که از لحاظ زمانی،‏ 

منابع،‏ رنج و محروميت در بر دارند،‏ به وضوح ماتحت بوزينه گويای آن است که دين حاصل انتخابی 

طبيعی است.‏ 

مارک کوهن 

حُکم داروينی 

در مورد اينکه دين از کجا آمده و چرا در همه ی فرهنگ های انسانی وجود دارد،‏ هر کسی نظريه ی محبوب خود 

را دارد:‏ دين تسلی و آرامش می بخشد.‏ حس همبستگی گروهی را تقويت می کند.‏ ميل ما به فهم علت وجودی مان 

را ارضا می کند.‏ به زودی به اين قسم تبيين ها خواهم پرداخت اما ابتدا می خواهم بحث را با يک پرسش بنيادی 

شروع کنم:‏ پرسشی داروينی درباره ی انتخاب طبيعی.‏ خواهيم ديد که چرا اين پرسش اولويت دارد.‏ 

با فهم اينکه ما محصول انتخاب داروينی هستيم،‏ بايد از خود بپرسيم که چه فشار يا فشارهايی موجب شده اند تا 

گرايش دينی در ما پديد آيد.‏ اولويت اين پرسش،‏ از ملاحظات اقتصادی استاندارد داروينی ناشی می شود.‏ دين،‏ 

مُصرف و بسی افراط کار است؛ در حالی که رويه ی هميشگی انتخاب طبيعی،‏ مقابله با اصراف و حذف آن است.‏ 

طبيعت حسابدار تنگ چشم و بخيلی است که از ديناری نمی گذرد،‏ و هر دقيقه و ثانيه اتلاف وقت را جزا می دهد.‏ 

به قول داروين،‏ انتخاب طبيعی،‏ به نحوی 

وقفه و خستگی ناپذير"هر روز و هر ساعت در مورد هر تغييری 

جزئی ترين تغييرات،‏ مداقه می کند؛ تغييرات بد را طرد می کند و همه ی تغييرات خوب را حفظ و انباشت 

می کند؛ و با عمل خاموش و نامحسوس خود،‏ هرچه را که به بهبود عمل موجود ارگانيک می انجامد،‏ هر کجا که 

باشد برمی گزيند."‏ اگر يک جانور وحشی کنش بيفايده ای را بنا به عادت انجام دهد،‏ انتخاب طبيعی رقيبانی را 

برمی گزيند که آن وقت و انرژی را صرف بقا و توليدمثل خود کنند.‏ طبيعت استطاعت شوخ طبعی های 

سبکسرانه را ندارد.‏ همواره بُرد با فايده انگاری بيرحمانه است،‏ حتی اگر اين امر هميشه آشکار نباشد.‏ 

از سوی ديگر،‏ دم طاووس مَثَل اعلای سبکسری است.‏ اين دُم شکوهمند سودی برای بقای صاحبش ندارد اما سود 

آن به ژن هايی می رسد که صاحب دُم را از ديگر رقبای کمتر شکوهمند متمايز می کند.‏ اين دم يک آگهی تبليغاتی 

است که در اقتصاد طبيعت جايگاه خود را با جلب مادگان حاصل می کند.‏ همين نکته در مورد وقت و کاری که 


ینت 

یضا 

131 

يک مرغ آلاچيق صرف تزئين آلاچيق اش می کند نيز صادق است:‏ آلاچيق هم برای اين پرنده يک جور دُم 

خارجی است که از علف،‏ ترکه ها،‏ ميوه های رنگين،‏ گل ها و،‏ اگر گيرش آمد،‏ مهره ها،‏ خرت و پرت های برّاق 

و درب بطری ساخته می شود.‏ يا اگر بخواهيم مثالی بزنيم که مربوط به تبليغات نباشد،‏ می توانيم از عادت غريب 

پرندگان به ‏"تيمم مورچه"‏ نام ببريم:‏ برخی پرندگان مثل زاغ های کبود عادت دارند که در لانه ی مورچه ها ‏"تيمم 

کنند"،‏ يا به شيوه ی ديگری مورچه ها را به پرهايشان بمالند.‏ هيچ کس به يقين نمی داند که فايده ی ‏"تيمم مورچه"‏ 

گرفتن چيست.‏ شايد اين کار خاصيتی بهداشتی داشته باشد و انگل ها را از پر و بال پرنده براند.‏ فرضيه های 

گوناگون ديگری هم برای توضيح اين رفتار ارائه شده،‏ اما شواهدی قوی بر صحت هيچ کدام شان نيست.‏ اما عدم 

قطعيت درباره ی جزئيات مانع نمی شود،‏ و نبايد مانع شود،‏ که داروينست ها با اطمينان فراوان فرض کنند که تيمم 

مورچه حتماً‏ بايد ‏"برای"‏ چيزی باشد.‏ ممکن است فهم متعارفی هم با اين نگرش موافق باشد،‏ اما در منطق 

داروينيست ها،‏ اين نگرش دليل ويژه ای جدای از فهم متعارفی دارد:‏ اگر پرندگان چنين نمی کردنداحتمال موفقيت 

ژنتيک شان کاهش می يافت،‏ حتی اگر ما اکنون دقيقاً‏ ندانيم که علت آن کاهش چيست.‏ اين نتيجه گيری داروينيسم 

از اين دو فرض حاصل می شود که:‏ انتخاب طبيعی هدر دادن وقت و انرژی را جزا می دهد،‏ و همواره مشاهده 

شده که پرندگان وقت و انرژی شان را صرف تيمم مورچه گرفتن می کنند.‏ اگر بخواهيم اين اصل ‏"گزينش گرا"‏ 

را در يک جمله بيان کنيم – که البته قدری مبالغه آميز است - می توان سخن ريچارد لِوونتين،‏ ژن شناس برجسته 

ی هاروارد،‏ را نقل کرد که می گويد:‏ ‏"فکر می کنم يک نکته هست که همه ی تکامل گرايان با آن موافق اند و آن 

اينکه در محيط طبيعی يک ارگانيسم،‏ تقريباً‏ غيرممکن است بتوان بهتر از آنچه آن ارگانيسم می کند،‏ کاری 

صورت داد."‏ [75] اگر تيمم مورچه به نحوی ايجابی برای بقا و توليدمثل پرندگان مفيد نبود،‏ انتخاب طبيعی از 

مدتها قبل پرندگانی را برگزيده بود که چنين نمی کردند.‏ داروينيست وسوسه می شود همين مطلب را در مورد دين 

نيز بگويد،‏ و طرح اين بحث به همين خاطر لازم بود.‏ 

از ديد يک داروينيست،‏ مناسک دينی ‏(به قول دَن دِنِت)‏ ‏"مانند طاووسی در تلألو بيشه زار"‏ جلوه گری می کنند.‏ 

رفتارهای دينی،‏ نسخه ی بشری تيمم مورچه يا آلاچيق سازی پرندگان هستند.‏ رفتارهای دينی 

بَر،‏ و اغلب به همان زرق و برق پرهای زي 

زمان بَر،‏ انرژی 

مرغان بهشتی اند.‏ دين ممکن است جان مؤمنان را،‏ و جان ديگران 

را،‏ به خطر بياندازد.‏ هزاران نفر به خاطر اعتقاد دينی شان شکنجه شده اند،‏ و مورد تعقيب متعصبان معتقد به دين 

ديگر قرار گرفته اند،‏ درحالی که خيلی مواقع فرق ميان آن دو دين به زحمت قابل تشخيص است.‏ 

بلعد و گاه در مقياسی کلان چنين می کند.‏ ساختن يک کاتدرال قرون وسطايی 

دين منابع را می 

به راحتی صد نفر-‏ قرن کار می 

برد،‏ در حالی که هرگز کسی در آن اقامت نمی کرد يا فايده ی مشخص ديگری نداشت.‏ آيا اين بناها نيز نوعی دم 

طاووس معمارانه بودند؟ اگر چنين بوده،‏ هدف اين تبليغ چه کسانی بوده است؟ در قرون وسطا و رنسانس،‏ ذوق 

هنری تا حد زيادی منحصر به موسيقی روحانی و نقاشی مذهبی شده بود.‏ مؤمنان برای جلب ر 

خدايان می 

کشتند و کشته می شدند،‏ از کمرهای شلاق خورده شان خون می چکيد،‏ و زندگانی خود را وقف زهد و رهبانيت 

می کردند.‏ همه ی اين رفتارها در خدمت دين بود.‏ اما همه ی اين کارها برای چه بود؟ فايده ی دين چيست؟ 


یها 

یها 

یست 

132 

معمولاً‏ معنايی که داروينست ها از فايده مراد می کنند،‏ افزايش بخت بقای ژن های فرد است.‏ نکته ی مهمی که در 

اين معنا غايب است اين است که فايده ی داروينی فقط منحصر به ژن های يک اندامه ی منفرد نيست.‏ مقصود از 

فايده ممکن است سه امر متفاوت باشد.‏ يک معنای فايده برگفته از نظريه ی انتخاب گروهی است که به آن خواهم 

پرداخت.‏ معنای دوم منتج از نظريه ايست که من در کتاب فنوتايپ مُمتد از آن دفاع کرده ام.‏ مطابق اين نظريه،‏ 

ممکن است جانداری که بررسی می کنيد تحت نفوذ ژن های يک جاندار ديگر،‏ حتی يک انگل،‏ باشد.‏ دَن دِنِت 

يادآور می شود که سرماخوردگی هم ميان همه ی آدميان شايع است،‏ اما نمی گوييم که سودی برايمان دارد.‏ نمونه 

فراوانی را می شناسيم که رفتار يک جانور به نفع انتقال يک انگل به ميزبان بعدی است.‏ من اين نکته را در 

ضق"‏ يه ی اصلی فنوتايپ مُمتد"‏ چنين خلاصه کرده ام:‏ ‏"رفتار يک جانور معطوف به بيشينه کردن بخت بقای ژن 

‏'مال'‏ آن رفتار است،‏ چه اين ژن ها متعلق به بدن خود آن جانور باشند و چه نباشند."‏ 

سوم اينکه،‏ در اين 

" ضق 

يه ی اصلی"‏ می توان به جای ‏"ژن ها"،عبارت عام تر 

167 

‏"بازتوليدکننده ها"‏ را گذاشت.‏ 

اين واقعيت که دين همه جا حاضر است محتملاً‏ نشان می دهد که دين فايده ای برای چيزی داشته است،‏ اما شايد آن 

چيز،‏ ما يا ژن هايمان نباشد.‏ اگر بپذيريم که ايده های دينی به مانند ژن ها عمل کنند،‏ می توان گفت فايده ی دين 

فقط به خود ايده های دينی برسد.‏ 

مطلب خواهم پرداخت.‏ 

برای بقا و توليد مثل فرد است.‏ 

در ادامه،‏ تحت عنوان ‏"نرم و آهسته بيا؛ مبادا مِم هايم را لگد کنی"،‏ به اين 

در اين ميان ، به تعبيرهای سنتی تر داروينيسم می پردازم که در آنها ‏"فايده"‏ به معنای فايده 

ظاهراً‏ قبايل شکارچی-دانه جمع کن مانند بوميان استراليا به شيوه ی نياکان دور ما زندگی می کنند.‏ کيم استرنلی،‏ 

فيلسوف نيوزلندی-استراليايی ، به يک تضاد عميق در زندگی اين قبايل اشاره می کند.‏ اين بوميان از يک سو به 

نحو احسن با شرايطی محيطی شان انطباق يافته اند.‏ از سوی ديگر،‏ به قول استرنلی،‏ هر چند که گونه ی بشر 

هوشمند است،‏ اما هوشمندی ما يک هوشمندی منحط است.‏ همين بوميان که چنين معلوماتی از دنيای طبيعی شان 

دارند،‏ و می دانند چگونه در شرايط سخت محيط خود جان به در برند،‏ ذهن شان مالآمال از باورهای 

آشکارا 

کاذب است.‏ باورهايی که ‏"بيفايده"‏ برايشان لقب مهربانانه ايست.‏ خود استرنلی بوميان پاپوآ گينه ی نو را پژوهيده 

است.‏ آنها در شرايط طاقت فرسايی زندگی می کنند که در آن تنها به مدد ‏"فهم به غايت دقيقی از شرايط زي 

" 

غذا يافت می شود.‏ اما آنان اين فهم را با وسواس عميق و مخربی درباره ی نجس بودن قاعدگی زنان و جادوگری 

ترکيب کرده اند.‏ 

بسياری از اين فرهنگ های محلی به شدت از سحر و جادو در هراس اند،‏ و از خشونت توأم با 

اين هراس رنج می برند."‏ استرنلی ما را به چالش می گيرد تا تبيين کنيم که ‏"چگونه ما همزمان می توانيم چنين 

هوشمند و چنين احمق باشيم."‏ [76] 

167 .replicators 


یها 

133 

اگر چه جزئيات مناسک و آداب دينی نزد مردمان جهان متفاوت است،‏ اما هيچ فرهنگی را نمی يابيم که که قسمی 

شور دينی زمان بَر،‏ هزينه تراش،‏ خصومت زا،‏ ضد واقعيت،‏ و غيرسازنده نداشته نباشد.‏ ممکن است برخی 

افراد تحصيل کرده دين را رها کرده باشند،‏ اما اغلب آنان در فرهنگی دينی بار آمده اند که لازم بوده آگاهانه برای 

ترک دين آبا و اجدادی تصميم بگيرند.‏ اين لطيفه ی قديمی ايرلند شمالی که می گويد:‏ ‏"خوب،‏ شما بيخدا هستيد،‏ اما 

بيخدای پروتستان ايد يا بيخدای کاتوليک؟"‏ حقيقت تلخی را بيان می کند.‏ درست همان طور که می توانيم بگوييم که 

ديگرجنس گرايی ‏[هتروسکسواليته]‏ يک رفتار جهانشمول آدمی است،‏ می توانيم بگوييم که رفتار دينی نيز يک 

رفتار جهانشمول نزد آدميان است.‏ در هر دو مورد ممکن است افرادی مستثنی باشند،‏ اما همه ی اين استثناها به 

خوبی می دانند که چه قواعدی را ترک کرده اند.‏ و رفتارهای جهانشمول يک گونه،‏ تبيينی داروينی می طلبند.‏ 

مسلماً‏ به سادگی می توان تبيينی داروينی برای رفتار جنسی يافت.‏ اين رفتار معطوف به توليدمثل است،‏ حتی 

هنگامی که رفتارهايی مانند سقط جنين يا همجنس گرايی خلاف اين قاعده نمايند.‏ اما درباره ی رفتار دينی چه می 

توان گفت؟ چرا انسان ها روزه می گيرند،‏ سجده می کنند،‏ رکوع می روند،‏ به خود زنجير می زنند،‏ آونگ وار 

سرشان را در برابر يک ديوار تکان می دهند،‏ جهاد می کنند،‏ يا به فرايض پرهزينه ای می پردازند که عمر 

گرانمايه را هدر می دهد يا،‏ در موارد حاد،‏ جان می ستاند؟ 

فوايد مستقيم دين 

شواهد اندکی هست که باورهای دينی،‏ انسان را در برابر بيماری های مربوط به استرس محافظت می کنند.‏ اين 

شواهد قوی نيستند،‏ اما جای تعجب نيست اگر در برخی موارد درست از آب درآيند.‏ کاش لازم نبود بيفزايم که اين 

اثرات مفيد به هيچ رو مؤيد صحت باورهای دينی نيستند.‏ به قول جورج برنارد شاو،‏ 

درست همان طور که مست شادتر از هشيار است."‏ 

" 

مؤمن شادتر از مردد است،‏ 

تسلی و قوت قلب دادن،‏ از جمله ی کارهايی هستند که يک پزشک می تواند برای بيمارش انجام دهد.‏ اما لازم 

نيست اثر شفابخش اين تسلی را منکر شويم.‏ وقتی پزشک دستی بر سر من می کشد حقيقتاً‏ انرژی درمانی نمی کند.‏ 

اما بسيار پيش آمده که با شنيدن صدای اطمينان بخش آن چهره ی فرزانه که با گوشی اش بالای سرم ايستاده،‏ 

کسالت جزئی من فوراً‏ ‏"شفا"‏ يافته است.‏ اثر دارونما به خوبی شناخته شده است و اصلاً‏ رازآميز نيست.‏ قرص 

کاذب،‏ که هيچ اثر فارماکولوژيکی ندارند،‏ به طرز آشکاری موجب بهبود تندرستی می شوند.‏ به همين خاطر 

است که در آزمون های دارويی،‏ بايد يک گروه شاهد را هم در نظر گرفت و به آنها دارونما داد،‏ تا اثر تلقينی 

دارونما نيز در نتيجه ی آزمايش منظور شود.‏ و به همين خاطر است که درمان های هميوپاتيک ظاهراً‏ مؤثر اند 


ی صعن 

یقت 

134 

گرچه ميزان دارويی که در اين درمان ها به بيمار داده می شود آن قدر اندک است که اثر اجزای مؤثرشان به قدر 

– است.‏ فر ي – دارونما 

از قضا،‏ يک نتيجه ی اسف بار دست اندازی وکلا به حيطه ی پزشکان اين است که 

امروزه پزشکان از کاربرد دارونما در درمان های عادی هراس دارند.‏ يا اينکه ممکن است ضوابط اداری 

پزشکان را وادارد تا در يادداشت هايی که بيمار بدان ها دسترسی دارد تجويز دارونما برای آن بيمار را ذکر کنند،‏ 

که اين البته نقض غرض است.‏ هميوپات ها ممکن است موفقت هايی نسبی حاصل کنند زيرا آنان،‏ برخلاف 

پزشکان سنتی،‏ هنوز مجازند که،‏ تحت نام ديگری،‏ دارونما تجويز کنند.‏ همچنين آنان وقت بيشتری برای گفتگو و 

ابراز شفقت به بيمار دارند.‏ به علاوه،‏ در عنفوان تاريخ طولانی هميوپاتی،‏ شهرت آن اتفاقاً‏ به اين خاطر افزوده 

شد که،‏ برخلاف روش های سخت گيرانه ی طب،‏ مانند حجامت،‏ درمان های هميوپاتی اصلاً‏ هيچ گزندی به بيمار 

نمی زدند.‏ 

آيا دين يک دارونماست که با کاهش استرس،‏ عمر را می افزايد؟ شايد اين طور باشد،‏ گرچه اين نظريه بايد از پس 

اعتراض شکاکانه هم برآيد.‏ 

يک شکاک می تواند موقعيت های بسياری را ذکر می کند که در آنها دين خود باعث 

استرس می شود نه فرونشاننده ی آن.‏ مثلاً‏ دشوار بتوان باور کرد که اگر يک آدم عادی با جبن بشری و هوش 

کمتر از متوسط ، مانند يک کاتوليک رومی،‏ تقريباً‏ همواره احساس کند که مرتکب گناهی عظيم شده،‏ تندرستی اش 

بهبود می يابد.‏ شايد انصاف نباشد که کاتوليک ها را انگشت نما کنيم.‏ به قول کتی لَدمَن،‏ کمدين آمريکايی،‏ ‏"همه ی 

دين ها مثل هم هستند:‏ دين اساساً‏ معصيت است،‏ فقط روزهای تعطيل اش فرق می کند."‏ در هر حال،‏ من نظريه ی 

دارونما را عاجز از توضيح فراگستری دين در جهان می يابم.‏ فکر نمی کنم علت دينداری ما اين بوده باشد که دين 

سطح استرس نياکان ما را کاهش می داده است.‏ 

اين نظريه از پس تبيين پديده ای به اين عظمت بر نمی آيد،‏ گرچه 

ممکن است بتواند نقشی ثانوی ايفا کند.‏ دين پديده ی سترگی است که نظريه ی سترگی برای تبيين می طلبد.‏ 

همگی نظريه های ديگر هم از تبيين داروينی فرو می مانند.‏ منظورم پيشنهاده هايی از اين قبيل است که ‏"دين 

کنجکاوی ما درباره ی جهان و جايگاه مان در جهان را ارضا می کند"،‏ يا ‏"دين تسلی بخش است".‏ شايد،‏ چنان که 

در فصل 10 خواهيم ديد،‏ حقي 

نيستند.‏ چنان که استيون پينکر در کتابش 

روانشناختی در اين نظريه ها باشد،‏ اما هيچ يک به خودی خود تبيينی داروينی 

168 

ذهن چگونه کار می کند به حدّت خاطر نشان کرده:‏ " اين نظريه ها 

تنها اين پرسش را برمی انگيزند که چرا ذهن چنان تکامل يافته که با باورهايی تسلی بيابد که به سادگی می توان 

کذب شان را دريافت.‏ کسی که از سرما در حال يخ زدن است هيچ تسلايی در اين باور نمی يابد که گرمش است؛ 

کسی که با يک شير ژيان مواجه شده هيچ آرامشی در اين عقيده نمی يابد که با خرگوشی مواجه است."دست آخر،‏ 

بايد نظريه ی تسلی را به تعبير داروينی برگرداند،‏ و اين کار دشوارتر از آن است که شايد فکر کنيد.‏ تبيين های 

168 . How the Mind Works, Steven Pinker 


یعن 

یست 

135 

روانشناختی 

ی درباره 

اينکه چرا مردم بعضی 

باورها را مطلوب می 

يابند و بعضی 

را نامطلوب،‏ تبيين هايی 

170 

169 

تقريبی هستند نه غائی 

داروينيست ها اغلب ميان تبيين های تقريبی و تبيين های غائی تمايز می نهند.‏ تبيين تقريبی اينکه چرا احتراق در 

سيلندر موتور رخ می دهد،‏ اين است که شمع جرقه می زند.‏ اما تبيين نهايی اين احتراق معطوف بايد هدف طراحی 

اين رخداد را توضيح دهد،‏ ي 

رانش پيستون در سيلندر،‏ و گرداندن ميل لنگ را ذکر کند.‏ شايد علت تقريبی دين 

بيشفعالی گره های خاصی در مغز باشد.‏ من اين ايده ی عصب شناختی را پی نمی گيرم که يک ‏"مرکز خدايی"‏ 

در مغز هست،‏ چون در اينجا مقصودم جستجوی علل تقريبی دين نيست.‏ اين به معنی دست کم گرفتن پژوهش 

عصب شناسان نيست.‏ در اين زمينه،‏ من کتاب مايکل شمر را،‏ با عنوان چگونه ايمان می آوريم:‏ جستجوی خدا در 

عصر علم،‏ 

برای بحثی دقيق در اين باب توصيه می کنم.‏ در اين کتاب پيشنهاده ی مايکل پِرسينگر و ديگران را 

می يابيم مبنی بر اينکه بينش های دينی از صرع لُبی 

171 

موقتی ناشی می شوند.‏ 

اما مشغله ی من در اين فصل،‏ تبيين داروينی غائی دين است.‏ اگرعصب شناسان يک ‏"مرکز خدايی"‏ در مغز 

بيابند،‏ دانشمندان دارويني 

مانند من هنوز می خواهيم بفهميم که چرا انتخاب طبيعی منجر به گزينش چنين 

مرکزی شده است.‏ چرا آن دسته از نياکان ما که استعداد ژنتيکی برای داشتن يک مرکز خدايی در مغزشان داشتند 

بيش از رقيبان شان که چنين استعدادی نداشتند باقی ماندند و توليدمثل کردند؟ پرسش غائی داروينی،‏ نه بهترين 

پرسش است و نه از پرسش تقريبی عصب شناسان عميق تر يا علمی تر است.‏ اما همان پرسشی است که دراينجا 

مقصود من است.‏ 

داروينيست ها با تبيين های سياسی هم خرسند نمی شوند.‏ تبيين هايی از اين قبيل که ‏"دين ابزاری است در دست 

طبقه ی حاکم برای به انقياد درآوردن طبقه ی فرودست."‏ مسلماً‏ درست است که بردگان سياهپوست در آمريکا با 

وعده ی بهشت تسلی می يافتند و نارضايتی شان از جهان فعلی کاسته می شد،‏ و اين به نفع اربابان شان بود.‏ اين 

پرسش که آيا کاهنان يا حاکمان بدسگال عمداً‏ دين را اختراع کرده اند يا نه،‏ پرسش جالبی است است که در حيطه 

ی پژوهش مورخان است.‏ اما اين پرسش،‏ به خودی خود،‏ پرسش غائی داروينی نيست.‏ يک داروينيست هنوز می 

تواند بپرسد که چرا مردم مستعد افسون شدن توسط دين بودند و بدين سبب مورد استثمار 

شاهان قرار گرفتند.‏ 

کاهنان،‏ سياسيون و 

شايد يک عوامفريب بدسگال بتواند شهوت جنسی را هم ابزار قدرت طلبی خود کند،‏ اما يک داروينيست هنوز بايد 

بپرسد که چرا اين حربه کارساز است.‏ در مورد شهوت جنسی،‏ پاسخ ساده است:‏ مغزهای ما چنان ساخته شده اند 

169 . proximate 

170 . ultimate 

171 . temporal lobe epilepsy 


یان 

136 

که از سکس لذت می برند،‏ چرا که سکس،‏ در حالت طبيعی،‏ به زادآوری منجر می شود.‏ يک سيّاس عوام فريب 

می تواند از شکنجه هم برای حصول مطامع خود استفاده کند.‏ در اينجا هم داروينيست بايد تبيينی برای علت تأثير 

شکنجه بيابد؛ و توضيح دهد که چرا ما تقريباً‏ هر کاری می کنيم از تحمل درد شديد نجات يابيم.‏ در اين مورد پاسخ 

ساده و پيش پا افتاده می نمايد،‏ اما داروينيست هنوز بايد آن را تصريح کند:‏ انتخاب طبيعی مغز ما را چنان ساخته 

که به درد حساس باشد،‏ چرا که درد نشانگر آسيبی است که جان را تهديد می کند.‏ پس مغز چنان برنامه ريزی شده 

که از درد اجتناب کند.‏ افراد نادری که احساس درد ندارند يا نسبت به درد بی تفاوت اند،‏ معمولاً‏ در جوانی در اثر 

جراحاتی که مردم عادی از آنها اجتناب می کنند می ميرند.‏ اما تبيين غائی شهوت خدا داشتن،‏ چه عمداً‏ توسط 

استثمارگران بدسگال ايجاد شده و چه سهواً‏ پديد آمده باشد،‏ چيست؟ 

انتخاب گروهی 

برخی تبيين های غائی دين،‏ به نظريه های ‏"انتخاب گروهی"‏ راه می برند 

– 

يا چنين خوانده می شوند.‏ انتخاب 

172 

گروهی ، اين ايده ی مناقشه برانگيز است که انتخاب طبيعی از ميان گونه ها يا گروه ها ی افراد دست به 

گزينش می زند.‏ به نظر کالين رِنفرو،‏ باستان شناس کمبريجی،‏ مسيحيت به مدد قسمی انتخاب گروهی باقی مانده 

است چون مسيحيت ايده 

وفادارای ی 

درونگروهی و عشق برادرانه ی درونگروهی را تقويت می کند،‏ و به 

مؤمنان کمک می کند تا به بهای زوال گروه های کمتر ديندار،‏ پيروز شوند.‏ دی.‏ اس.‏ ويلسون آمريکايی،‏ مرجع 

ديگر نظريه ی انتخاب گروهی،‏ جداگانه به ايده ی مشابهی رسيده و آن را در کتاب 

شرح داده است.‏ 

173 

کاتدرال داروين به تفصيل 

در اينجا مثالی می زنيم تا نشان دهيم که يک نظريه ی انتخاب گروهی دين چگونه می نمايد:‏ فرض کنيد قبيله ای 

معتقد به ربّ‏ النوع جنگجوی ‏"خدای نبردها"‏ باشد.‏ اين قبيله با قبايل رقيب در جنگ است.‏ قبايل رقيب يا اصلاً‏ 

خدايی ندارند يا خدايگان شان حامی صلح و صفا هستند.‏ جنگجوي 

که متعصبانه معتقد باشند که اگر در نبرد 

کشته شوند خدايشان مستقيماً‏ آنها را به بهشت گسيل می کند،‏ دليرانه می جنگند،‏ و مشتاقانه جانفشانی می کنند.‏ پس 

قبايل مؤمن به اين دين در نبرد با قبايل ديگر بخت بيشتری برای پيروزی،‏ غارت اموال و احشام قبايل شکست 

خورده،‏ و به کنيزی بردن زنان قبايل مغلوب دارند.‏ قبايل موفق،‏ بذر اعتقاد خود را در دل مغلوبان می کارند و 

آنان را به کيش خويش در می آورند و آن قبايل ديگر هم به همين سياق 

کيش ديگران را عوض می کنند،‏ تا اينکه 

سرانجام همه ی قبايل پرستنده ی خدای قبيله ی واحدی شوند.‏ ايده ی انتخاب گروهی دين،‏ مانند وضع زنبورهايی 

172 . group selection 


یکا 

137 

است که تخم خود را در کندوهای ديگر می کارند.‏ اين ايده ی نامحتملی نيست.‏ ناپلئون شانيونِ‏ مردم شناس،‏ در 

پژوهش مشهور خود درباره 

ساکن جنگل های آمري 

ی ‏"مردمان شرزه"،‏ درست همين فرآيند تلاشی دهکده ها را در ميان 

جنوبی نشان داده است.‏ 

يانوماموهای 

شانيون طرفدار نظريه ی انتخاب گروهی نيست؛ من هم نيستم.‏ ايرادهای سهمگينی بر اين نظريه وارد است.‏ من به 

عنوان حريفی در اين مناقشه،‏ بايد مراقب باشم که توسن خيالم سرکشی نکند و از مسير اصلی اين کتاب دور نيفتم.‏ 

برخی زيست شناسان انتخاب گروهی حقيقی را که در مثال خدای نبردها شرح دادم با آنچه که خودشان انتخاب 

گروهی می خوانند،‏ خلط می کنند.‏ اما با نظر دقيق تر می توان ديد که مقصود آنان از انتخاب گروهی،‏ يا انتخاب 

175 

174 

خويشاوندی است،‏ يا دگردوستی دوجانبه 

‏(فصل 6 را ببينيد).‏ 

کسانی هم که نظر خوشی به انتخاب گروهی ندارند،‏ می پذيرند که اين پديده اصولاً‏ شدنی است.‏ پرسش اين است 

که آيا اين پديده يک نيروی مهم در تکامل است يا نه.‏ شايد اگر تبين توسط انتخاب گروهی را در سطوح پايين تر 

بررسی کنيم – مانند وقتی که برای تبيين فداکاری به انتخاب گروهی متوسل می شويم ‏–استوارتر و پذيرفتنی تر 

نمايد.‏ تصور کنيد که در سپاه آن قبيله ی فرضی ما،‏ که همگی شهادتطلب و شيفته ی کسب ثواب اخروی اند 

جنگجوی خودپسندی باشد که فقط اندکی کمتر از بقيه مشتاق پيروزی به بهای فدا کردن جان شيرين است.‏ به طور 

متوسط،‏ شهادت هر يک از رزمندگان سپاه به اين جنگجوی خودپسند بيشتر فايده می رساند تا به از خود آن شهدا،‏ 

چون آنان زنده نمی مانند تا از مواهب اينجهانی شهادت خود بهرمند شوند.‏ پس بخت توليدمثل جنگجوی خودپسند 

بيش از رزمندگان مخلص تر است،‏ و ژن های پرهيز از شهادت او،‏ بخت بيشتری برای انتقال به نسل بعدی دارند.‏ 

بنابراين تمايل به شهادت در نسل های بعدی کاهش می يابد.‏ 

اين يک مثال خيلی ساده شده بود،‏ اما يک مشکل هميشگی نظريه های انتخاب گروهی را نشان می دهد.‏ در مورد 

فداکاری،‏ 

نظريه های انتخاب گروهی همواره معروض براندازی از درون هستند.‏ توليدمثل و مرگ افراد هميشه 

تندتر و با بسامدی بيشتر از انقراض و تلاشی گروه ها رخ می دهد.‏ 

می توان مدل هايی رياضی طرح کرد که 

شرايط ويژه ای را شبيه سازی کنند که در آن انتخاب طبيعی گروهی امکان پذير است.‏ اما اين شرايط ويژه که در 

آنها انتخاب گروهی می تواند يک عامل مؤثر تکاملی باشد اغلب سرشتی غيرواقعگرايانه دارند.‏ با اين حال می 

توان احتجاج کرد که دين در قبايل انسانی شرايط ويژه ای را فراهم آورده که در ديگر مواقع غيرواقعگرايانه اند،.‏ 

اين خط جالبی برای نظريه پردازی است اما من در اينجا آن را بيشتر پی نمی گيرم و تنها به اين نکته بسنده می 

کنم که خود داروين هم،‏ گرچه معمولاً‏ مدافع ثابت قدم انتخاب در سطح اندامه های منفرد بود،‏ اما در بحث از قبايل 

انسانی بيشتر از هميشه به ايده ی انتخاب گروهی نزديک شد:‏ 

173 . Darwin’s Cathedral, D.S. Wilson 

174 . keen selection 

175 . reciprocal altruism 


یقا 

یعن 

138 

هنگامی که دو قبيله از انسان های بدوی که در منطقه ی واحدی زندگی می کنند با هم به رقابت 

بپردازند اگر يکی از آن دو قبيله 

) 

به فرض برابری ساير شرايط)‏ تعداد بيشتری اعضای شجاع،‏ همدل 

و معتقد داشته باشد که هميشه در هنگام خطر آماده ی هشدار دادن به همگنان شان و دفاع از همديگر 

باشند بی شک امرش بهتر پيش می رود و بر ديگران غلبه می کند...‏ مردمان خودخواه و مرافعه گر 

همبستگی ندارند،‏ و بدون همبستگی،‏ هيچ کاری پيش نمی رود.‏ قبيله ای که خصال فوق را به اعلا 

درجه داشته باشد،‏ کارش بهتر پيش می رود و بر ديگر قبايل فائق می آيد؛ اما با نظر به کل تاريخ،‏ می 

بينيم که با گذر زمان،‏ اين قبيله هم به نوبه ی خود مغلوب قبايل ديگری می شود که اعضايش وفاداری 

گروهی بيشتری دارند.‏ [78] 

برای خرسندی زيست شناس متخصصی که اين مطلب را می خواند،‏ بايد بيفزايم که ايده ی داروين صراحتاً‏ انتخاب 

گروهی به اين معنا نبود که گروه های پيروز تخم خود را در گروه های مغلوب می پاشند،‏ چنان که بتوان بسامد 

اين تخم پراکنی را در فرا-جمعيت گروه ها محاسبه کرد.‏ اشاره ی داروين به قبايلی است که به سبب همکاری 

دگرخواهانه در ميان اعضا،‏ جمعيت افرادشان فزونی می يابد.‏ مدل داروين مانند مدل افزايش شمار سنجاب های 

خاکستری در بريتانيا،‏ به بهای کاهش سنجاب های قرمز است:‏ مقصود او يک جايگزينی اکولوژيک است نه 

انتخاب گروهی واقعی.‏ 

دين به سان محصول فرعی چيزی ديگر 

در هر حال،‏ اکنون می خواهم بحث انتخاب گروهی را کنار بگذارم و ديدگاه خودم را درباره ی ارزش داروينی 

176 

ب دين شرح دهم.‏ من از جمله ی شمار فزاينده ی زيست شناسانی هستم که دين را يک محصول فرعی از 

چيزی ديگرمی دانند.‏ در حالت عام تر،‏ به اعتقاد من هنگامی که ما درباره ی ارزش داروينی بقا می انديشيم،‏ بايد 

‏"فرعی فکر کنيم".‏ وقتی در مورد ارزش بقای چيزی می پرسيم،‏ ممکن است پرسش مان بر خطا باشد.‏ شايد لازم 

باشد تا پرسش را به نحو مناسب تری بازنويسی کنيم.‏ چه بسا موضوع مورد علاقه ی ما ‏(در اينجا،‏ دين)‏ فی نفسه 

ارزش بقای مستقيمی نداشته باشد،‏ بلکه محصوف فرعی چيز ديگری باشد که آن چيز ارزش بقا دارد.‏ فکر می کنم 

خوب است با ذکر يک مثال از حيطه ی تخصصی خودم،‏ ي 

رفتارشناسی جانوری،‏ اين نکته را تشريح کنم.‏ 

شب پره ها به سمت شعله ی شمع پرواز می کنند،‏ و اين رفتارشان تصادفی نمی نمايد.‏ آنها راه شان را کج می کنند 

تا در شعله ای بسوزند که انگار فرا می خواندشان.‏ ممکن است اين پديده را ‏"رفتار خود-ويرانگر"‏ بخوانيم و تحت 

اين عنوان،‏ با شگفتی بپرسيم که اصلاً‏ چرا انتخاب طبيعی چنين رفتاری را برگزيده است.‏ حرف من اين است که 


یحت 

یاب 

یعن 

یاب 

یاب 

یاب 

ی ا 

139 

پيش از آنکه بکوشيم تا پاسخ خِرَدپسندی به اين پرسش ها بدهيم،‏ بايد پرسش مان را بازنويسی کنيم.‏ اين رفتار 

يک نوع خودکشی نيست.‏ اين خودکشی ظاهری ناشی از يک تأثيرجانبی ناخواسته،‏ يا محصول فرعی چيز ديگری 

است.‏ اما محصول فرعی ... چه؟ خوب،‏ شايد بتوان با توجه به نکته ای ديگر پاسخ را يافت.‏ 

در منظره ی شبانگاهی،‏ نور مصنوعی يک پديده ی نورس است.‏ تا همين اواخر،‏ شب فقط با نور ماه و ستارگان 

روشن می شد.‏ نور اين اشياء نورانی در بينهايت اپتيکی است،‏ ي 

زمين می رسند.‏ به همين سبب اين نورها مانند قطب نما برای جهت ي 

اجرام آسمانی مانند خورشيد و ماه برای جهت ي 

پرتوهای گسيل شده از آنها به طور موازی به 

مناسب اند.‏ معلوم شده که حشرات از نور 

و حرکت در خط مستقيم استفاده می کنند،‏ و می توانند پس از 

گشت و گذار،‏ به کمک عکس کردن علائم همين قطب نما به خانه باز گردند.‏ شبکه ی عصبی حشره می تواند 

برای جهت ي 

توسط نور از يک سری قاعده ی سرانگشتی استفاده کند.‏ گيريم اين قاعده که:‏ ‏"در مسيری حرکت 

کن که پرتو نور همواره با زاويه ی 30 درجه به چشم برسد."‏ چون حشرات چشمان مرکب دارند ‏(با مجراهای 

مستقيم برای هدايت نور که از مرکز چشم شان مانند خارهای جوجه تيغی بيرون زده)‏ در عمل برايشان آسان است 

که با تعقيب نور در مسير يک مجرا،‏ يا اوماتيديوم،‏ جهت ي 

کنند.‏ 

اين قطب نمای نوری حشرات کاملاً‏ متکی به اجرام آسمانی است که در بينهايت نوری قرار دارند.‏ اما اگر جرم 

نورانی در دوردست نباشد،‏ پرتوهايش ديگر موازی نيستند بلکه مانند پره های چرخ واگرا می شوند.‏ يک سيستم 

عصبی که قاعده ی سرانگشتی 

30 درجه 

‏(يا هر مقدار ديگر)‏ را در مورد شمع مجاور اعمال کند،‏ و آن شمع را 

مانند ماه در بينهايت اپتيکی بپندارد،‏ مانند شب پره مسيری مارپيچی را به دور شعله طی می کند.‏ برای خودتان 

مسير حرکت با زاويه ی معين،‏ گيريم زاويه ی 30 درجه،‏ به سوی پرتوهای واگرا از يک شمع را رسم کنيد و 

ببينيد که در يک مسير لگاريتمی فريبنده به شمع می رسيد.‏ 

اگرچه اين قاعده ی سرانگشتی در اين مورد خاص برای شب پره مرگبار است،‏ اما به طور ميانگين،‏ قاعده ی 

سودمندی است چون شب پره بيشتر ماه را می بيند تا شمع را.‏ ما متوجه صدها شب پره ای نمی شويم که در 

سکوت مسيرشان را با ماه يا ستارگان درخشان،‏ يا حتی روشنايی دوردست شهرها،‏ پيدا می کنند.‏ ما فقط شب پره 

هايی را می بينيم که جذب نور چراغ هايمان می شوند،‏ و به خطا از خود می پرسيم که:‏ چرا همه ی شب پره ها 

خودکشی می کنند؟ اما پرسش درست اين است که چرا شب پره ها سيستم عصبی 

دارند که آنان را با زاويه ای 

معين نسبت به پرتوهای نور هدايت می کند.‏ ما فقط هنگامی متوجه اين راهکار می شويم که به خطا می رود.‏ 

هنگامی که پرسش را بازنويسی کنيم،‏ راز رخت برمی بندد.‏ اصلاً‏ درست نيست که اين رفتار را خودکشی بخوانيم.‏ 

اين رفتار محصول فرعی عملکرد قطب نمايی است که معمولاً‏ سودمند است.‏ 

176 . by-product 


یست 

یاب 

یحت 

140 

حال،‏ اين درس درباره ی محصول فرعی بودن را به رفتار دينی انسان اعمال کنيم.‏ 

ما مردمان بسياری را – در 

خيلی جاها و تقريباً‏ در همه جا – مشاهده می کنيم که کاملاً‏ معلوم است باورهايشان در تضاد تام با حقايق علمی،‏ و 

نيز در تضاد با باورهای ديگر مؤمنان است.‏ مردم نه تنها با شور و حدّت تمام باورهای دينی شان را حفظ می کنند 

بلکه وقت و منابع شان را هم صرف فرايض پرهزينه ی ناشی از آن باورها می کنند.‏ 

برای اعتقادات شان می 

کشند،‏ يا کشته می شوند.‏ ما از اين رفتارها انگشت به دهان می مانيم،‏ همان طور که از رفتار ‏"خود-نابودگر"‏ 

شب پره حيران می شويم.‏ شگفت زده می پرسيم چرا چنين می کنند.‏ اما حرف من اين است که چه بسا سؤال مان 

اشتباه باشد.‏ چه بسا رفتار دينی تنها يک کجروی،‏ يا محصول فرعی نامطلوب از يک گرايش روانی عميق تر باشد 

که در شرايط ديگر مفيد است،‏ يا زمانی مفيد بوده است.‏ با اين ديدگاه،‏ گرايشی که در اوضاع و احوال خاصی به 

طور طبيعی نزد نياکان ما انتخاب شده است،‏ فی نفسه دين نبوده است؛ بلکه مزايای ديگری داشته،‏ و فقط برحسب 

تصادف به شکل رفتار دينی بروز کرده است.‏ ما فقط هنگامی می توانيم رفتار دينی را بشناسيم که آن را باز - 

نامگذاری کرده باشيم.‏ 

خوب،‏ اگر دين محصول فرعی چيزی ديگر باشد،‏ آن چيز ديگر چيست؟ همتای بشری عادت جهت ي 

شب پره 

چيست؟ کدام ويژگی مفيد بدوی بوده که بعدها به کجراهه رفته و دين را ايجاد کرده است؟ من فقط موردی را به 

عنوان مثال بيان می کنم،‏ اما فقط برای ارائه ی نمونه ای از اينکه چه قسم اموری مورد نظرم است.‏ مقصود 

اصلی ام تأکيد بر اين اصل عام است که پرسش درباره ی منشاء دين را بايد به نحو درست مطرح کرد،‏ و در 

صورت لزوم آن را بازنويسی کرد،‏ نه اينکه بر پاسخ مشخصی پافشاری کنم.‏ 

فرضيه ی خاص من درباره ی کودکان است.‏ بقای گونه ی ما بيش از هر گونه ی ديگر متکی بر تجارب اندوخته 

شده ی نسل های پيشين مان است.‏ برای بقا و بهزي 

کودک،‏ اين تجارب بايد به او منتقل شوند.‏ به لحاظ نظری،‏ 

ممکن است کودک به تجربه ی شخصی دريابد که نبايد خيلی به لبه ی يک پرتگاه نزديد شود،‏ يا گياهان سرخ رنگ 

ناآزموده را بخورد،‏ يا در رودخانه ای که مأوای کروکوديل هاست شنا کند.‏ اما مسلماً‏ مغز کودک يک قاعده ی 

سرانگشتی دارد که برايش مزيتی در انتخاب طبيعی ايجاد می کند:‏ هرچه را که بزرگترهايت گفتند باور کن.‏ از 

والدين ات پيروی کن؛ حرف پيران قبيله ات را گوش کن،‏ به ويژه وقتی با لحنی جدی و تهديدآميز سخن می گويند.‏ 

بدون چون و چرا به بزرگ ترها اعتماد کن.‏ اما درست مانند قاعده ی شب پره،‏ اين قاعده نيز می تواند به خطا 

رود.‏ 

من هيچ گاه وعظ ترسناکی را که وقتی کوچک بودم در نمازخانه ی مدرسه مان شنيدم فراموش نمی کنم.‏ 

يادآوری اش هم ترسناک است:‏ آن موقع،‏ مغز کودکانه ام سخن آن واعظ را به گوش جان شنيد.‏ او برايمان داستان 

يک جوخه سرباز را تعريف کرد،‏ که بر روی يک خط آهن مشغول تمرين نظامی بودند.‏ در يک لحظه ی حساس 

که قطار داشت از روبرو به جوخه می رسيد،‏ حواس سرجوخه پرت شد و دستور تغيير مسير را نداد.‏ سربازان آن 


اي(‏ 

141 

قدر خوب تعليم ديده بودند که هرگز بدون دستور فرمانده تغيير جهت نمی دادند.‏ به همين خاطر مسيرشان را 

عوض نکردند و به حرکت شان روی ريل ادامه دادند.‏ البته من حالا ديگر اين داستان را باور نمی کنم و اميدوارم 

خود واعظ هم آن را باور نکند.‏ اما وقتی نُه ساله بودم آن را باور کردم،‏ چون آن را از زبان بزرگتری می شنيدم 

که بر من ارشديت داشت.‏ و چه خود آن وعظ اين داستان را باور داشت و چه نداشت،‏ می خواست ما کودکان را 

وادارد تا رفتار برده وار و تعبّد بی چون و چرای آن سربازان را به رغم نامعقولی اش تحسين کنيم و الگوی خود 

قرار دهيم.‏ و من يکی که تحسين کردم.‏ اکنون،‏ در بزرگسالی،‏ تقريباً‏ برايم ناممکن است که درک کنم چطور آن 

موقع از خود پرسيدم که آيا من هم اين شجاعت را خواهم داشت که بدون دستور فرمانده راهم را کج نکنم و به 

قيمت زير قطار رفتن انجام وظيفه کنم.‏ اما،‏ جالبی قضيه اينجاست که من هنوز آن داستان را به ياد دارم.‏ آن وعظ 

آشکارا اثر عميقی بر من گذاشته است،‏ چون آن را به خاطر می آورم و دارم برايتان نقل می کنم.‏ 

اما اگر منصفانه قضاوت کنيم،‏ فکر نمی کنم که مقصود آن واعظ،‏ القای پيامی دينی بود.‏ شايد پيام او بيش از دينی 

بودن،‏ نظامی بود.‏ مانند شعر " وظيفه ی جوخه ی نور"‏ اثر تِنيسون،‏ که آن را هم می توان در همين باب مطرح 

کرد:‏ 

‏"جوخه ی نور به پيش!"‏ 

آيا کسی می هراسيد؟ 

نه،‏ گرچه سربازان می دانستند 

که از کسی خطايی سر زده:‏ 

اما آنان را چه رسد به پاسخدهی 

آنان را چه رسد به پرسشگری 

کارايشان نيست جز رفتن و مردن:‏ 

پيش به سوی دره ی مرگ 

ششصد مايل به پيش 

ن سروده که يکی از قديمی ترين و پر خَش ترين صداهايی است که از انسان ضبط شده.‏ خود لُرد تِنيسون اين 

شعر را می خواند.‏ آدم هنگام شنيدن اين قطعه ی متنطن به خوبی احساس می کند که انگار اين صدا از اعماق يک 

تونل تاريک قديمی به گوش می رسد.)‏ از ديدگاه ستاد ارتش،‏ اجازه به سربازان برای تخطی از فرمان ها به منزله 

ی ديوانگی است.‏ ارتش هايی که پياده نظام شان به جای پيروی از فرمان،‏ به ميل خود رفتار کند،‏ در جنگ ها 

شکست خواهند خورد.‏ از ديدگاه ارتش ها،‏ اين قاعده ی سرنگشتی مفيدی است،‏ حتی اگر در موارد خاص به فاجعه 

منجر شود.‏ پس سربازان را تعليم می دهند که تا سرحد امکان مانند روبات يا کامپيوتر انجام وظيفه کنند.‏ 


یاب 

یاپ 

یعن 

یعن 

142 

هرچه از کامپيوترها بخواهيد،‏ بی چون و چرا انجام می دهد.‏ آنها برده وار از دستورالعمل هايی تبعيت می کنند که 

توسط زبان های برنامه نويسی به آنها داده شده است.‏ به همين سبب است که کامپيوترها برای انجام کارهايی مثل 

پردازش واژگان و محاسبات مفيد هستند.‏ اما،‏ محصول فرعی اجتناب ناپذير اين پيروی برده وار کامپيوترها اين 

است که دستورالعمل های بد را هم بی چون و چرا اجرا می کنند.‏ آنها به هيچ رو نمی توانند بگويند که آيا نتيجه ی 

دستورالعملی که اجرا می کنند سودمند است يا زيانبار.‏ آنها فقط اطاعت می کنند،‏ درست مثل رفتاری که از 

سربازان انتظار می رود.‏ فايده ی کامپيوترها در همين اطاعت بی چون و چرايشان است،‏ و دقيقاً‏ همين رفتار است 

که آنها را در برابر برنامه های کِرمی و ويروسی آسيب پذير می سازد.‏ برنامه ی شرورانه ای هم که به کامپيوتر 

بگويد ‏"مرا کپی کن و به تمام آدرس های روی ديسک سخت بفرست"‏ بی چون و چرا اجرا می شود،‏ و به تمام 

کامپيوترهای ديگری هم که فرستاده شود،‏ با رشد تصاعدی مجدداً‏ اجرا می شود.‏ طراحی کامپيوتری که در عين 

تبعيت مفيد از دستورالعمل ها،‏ از عفونت ويروسی نيز در امان باشد،‏ بسيار دشوار و چه بسا ناممکن است.‏ 

اگر مقدمه چينی خود را به خوبی انجام داده باشم،‏ اکنون خود شما می توانيد استدلالم درباره ی مغز کودکان و دين 

را کامل کنيد.‏ انتخاب طبيعی مغز کودک را چنان ساخته که هر چه را که والدين و بزرگان قبيله به او بگويند باور 

کند:‏ نظير جهت ي 

شب پره توسط نور ماه.‏ اما روی ديگر اين اعتماد مطيعانه،‏ ساده لوحی برده وار است.‏ 

محصول فرعی و اجتناب ناپذير زودباوری،‏ آسيب پذيری در مقابل عفونت ويروسی ذهن است.‏ از ديدگاه بقای 

داروينی،‏ دلايلی عالی برای زودباوری کودک و اعتمادش به والدين و بزرگ ترهای معتمد والدين هست.‏ يک پيامد 

مستقيم زودباوری اين است که کودک به هيچ رو نمی تواند ميان توصيه های خوب و بد تمايز قائل شود.‏ کودک 

نمی تواند بداند که ‏"در رودخانه ی ليمپوپو که کروکوديل ها زندگی می کنند،‏ قايقرانی نکن"‏ توصيه ی خوبی است 

اما ‏"بايد هنگامی که قرص ماه کامل است بُزی قربانی کنی،‏ و گرنه باران می بارد"،‏ حداکثر اتلاف وقت و بُز 

است.‏ نزد کودک،‏ هر دوی اين هشدارها به يک ميزان قابل اعتماد می نمايند.‏ هر دو توصيه از منبع محترمی می 

آيند و با جديتی بيان شده اند که احترام و اطاعت می طلبد.‏ همين مطلب در مورد گزاره های مربوط به جهان،‏ 

کيهان،‏ اخلاقيات و سرشت بشر نيز صادق است.‏ و بسيار محتمل است که وقتی کودک بزرگ شد و بچه دار شد،‏ 

طبعاً‏ با همان جديت همه ی آموخته هايش را – چه مهمل و چه مفيد 

– 

به فرزندان خود منتقل کند.‏ 

در اين مدل،‏ بايد انتظار داشته باشيم که در نقاط جغرافيايی 

در واقعيت ندارند،‏ به ارث برسند،‏ و با همان قوتی مقبول نسل های پي 

مختلف،‏ باورهای دلبخواه مختلف،‏ که هيچ کدام پايه ای 

واقع شوند که حکمت های سنتی مفيدی 

مانند اينکه کود دادن به زمين برای کشت مفيد است.‏ همچنين بايد انتظار داشته باشيم که خرافات و ديگر باورهای 

کاذب به طور محلی تکامل يابند 

ي – 

تصادفی باشد يا اينکه نظير انتخاب داروينی باشد،‏ ي 

با گذر نسل ها تغيير کنند.‏ اين تغيير باورها می تواند يا به طور کتره ای و 

با گذر نسل ها،‏ باورهای همريشه واگرا شوند.‏ درست مانند 

زبان هايی که نيای مشترکی دارند،‏ و به تدريج با گذر زمان و فاصله ی جغرافيايی ، از هم دورتر و دورتر می 


ی ب 

یاب 

یعن 

143 

) شوند 

به زودی به اين نکته باز خواهم گشت).‏ با توجه به قابل برنامه ريزی بودن مغز کودک،‏ به نظر می رسد 

که همين نکته در مورد شکل گيری باورهای 

پايه و امر و نهی های دلبخواه در طی نسل ها نيز صادق باشد.‏ 

زعمای دين به خوبی از اين آسيب پذيری مغز کودک،‏ و اهميت تعليمات دوره ی خردسالی آگاه اند.‏ شعار نخ نمای 

ژزوئيت ها که می گويد ‏"کودک را در هفت سال اول عمرش به من بسپار،‏ تا مرد تحويل ات دهم."‏ به هيچ رو 

نادرست نيست.‏ در زمان های متأخرتر،‏ جيمز دابسون،‏ بنيانگذار جنبش ‏"کانون خانواده"‏ 

∗ 

که امروزه بدنام شده،‏ 

اين اصل را می شناخت که:‏ ‏"کسانی که انديشه و تجربه ی خردسالان را کنترل کنند – که کودک چه ببيند،‏ فکر 

کند يا باور کند – مسير آينده ی ملت را تعيين خواهند کرد."‏ [79] 

اما به خاطر داشته باشيد که پيشنهاد خاص من درباره ی فايده ی زودباوری ذهن کودک،‏ تنها يک نمونه بود.‏ نمونه 

ای از آن قسم اموری که می توانند در انسان نظير جهت ي 

هايند زيست-رفتارشناس در کتاب 

کتاب 

شب پره ها توسط ماه يا ستارگان عمل کنند.‏ رابرت 

177 

چرا خدايان ايستادگی می کنند ، و دو مردم شناس،‏ ي 

پاسکال بوير در 

179 

178 

تبيين دين ، و اسکات آتران در به خدا توکل می کنيم ، به طور جداگانه کليت اين ايده را پيش نهاده اند 

که دين محصول فرعی يک گرايش روانشناختی عادی است – البته بايد گفت که دين ها،‏ محصولاتی فرعی هستند،‏ 

زيرا مردم شناسان همان قدر بر گونه گونی اديان جهان تأکيد دارند که بر مشترکات اديان . يافته های مردم شناسان 

تنها به اين خاطر برای ما عجيب می نمايند که نامألوف هستند.‏ همه ی باورهای يک دين در نظر کسانی که در 

سنت آن دين پرورش نيافته اند غريب می نمايند.‏ بوير که درباره ی قبايل فانگ کامرون تحقيق کرده،‏ می نويسد 

آنان معتقد اند که 

... 

... 

جادوگران يک عضو اضافیِ‏ حيوان وار در بدن خود دارند که شب ها به پرواز در می آيد و به بدن 

ديگر انسان ها آسيب می رساند يا خون شان را مسموم می کند.‏ همچنين می گويند که اين جادوگران گاهی 

ضيافت هايی ترتيب می دهند و در آنجا قربانيان شان را می بلعند و برای شرارت های آتی شان تصميم 

گيری می کنند.‏ 

بسياری از اين مردم می گويند که دوست دوست شان شبی به چشم خود جادوگرانی را ديده 

که سوار بر يک برگ موز بر فراز دهکده در پرواز بوده و به سمت قربانيان اش تيرهای جادويی می 

انداخته است.‏ 

بوير مطلب اش را با ذکر حکايتی شخصی ادامه می دهد:‏ 

∗ 

هنگامی که شعار ‏"مراقب کانون خانواده ی لعنتی خودت باش"‏ را پشت ماشينی در کلورادو ديدم،‏ برايم جالب بود.‏ اما امروزه اين 

شيوه به نظرم کمتر خنده دار می رسد.‏ شايد لازم است از برخی کودکان در برابر تعاليم والدين شان حمايت کرد ‏(فصل 9 را ببينيد).‏ 

177 . Why Gods Persist, Robert Hinde 

178 . Religion Explained, Pascal Boyer 

179 . In God We Trust, Scott Atran 


یعن 

144 

در يک مهمانی شام در کمبريج داشتم اين حکايت و ديگر ماجراهای غريب مشابه را تعريف می کردم 

که يکی از مهمانان ام،‏ که الاهيدان برجسته ای در کمبريج بود،‏ پيش آمد و گفت:‏ " همين چيزهاست که 

مردم شناسی را اين قدر جالب و دشوار می کند.‏ شما بايد شرح دهيد که چرا مردم می توانند به چنين 

مهملاتی باور داشته باشند."‏ اين نکته مرا حيران باقی گذاشت.‏ پيش از آنکه بتوانم پاسخ مناسبی بدهم،‏ 

موضوع گفتگو عوض شد.‏ 

به فرض اينکه آن الاهيدان کمبريجی مانند غالب مسيحيان می انديشيده،‏ احتمالاً‏ به ترکيبی از گزاره های زير باور 

داشته است:‏ 

در زمان نياکان ما،‏ مردی از يک مادر باکره زاده شد،‏ بدون اينکه هيچ پدر بيولوژيکی داشته باشد.‏ 

با دعای همان مرد بی پدر،‏ مُرده ای به نام ايلعاذر زنده شد؛ درحالی که آن قدر از مرگ ايلعاذر می 

گذشت که جسدش متعفن شده بود.‏ 

خود آن مرد بی پدر پس از مردن و دفن شدن،‏ پس از سه روز زنده شد.‏ 

چهل روز بعد،‏ آن مرد بی پدر بالای تپه ای رفت و جسم اش به عرش صعود کرد.‏ 

اگر شما در ذهن خود چيزی زمزمه کنيد،‏ آن مرد بی پدر،‏ و ‏"پدر"ش ‏(که خودش است)‏ افکارتان را می 

خواند و ممکن است اقدام مقتضی صورت دهد.‏ او می تواند همزمان افکار همه ی موجودات ديگر جهان 

را نيز بخواند.‏ 

اگر کار بدی بکنيد،‏ يا کار خوبی بکنيد،‏ از نظر آن مرد بی پدر مخفی نمی ماند،‏ حتی اگر آن را در 

خلوت و دور از انظار همگان انجام دهيد.‏ ممکن است او پيش يا پس از مرگ تان،‏ شما را به خاطر آن 

کار پاداش يا جزا بدهد.‏ 

مادر باکره ی آن مرد بی پدر هرگز نمرد،‏ بلکه جسم اش به عرش ‏"صعود کرد".‏ 

اگر کشيش تان ‏(که بايد بيضتين داشته باشد)‏ نان و شراب را تبرک کند،‏ آن نان و شراب به گوشت و 

خون آن مرد بی پدر ‏"تبديل"‏ می شود.‏ 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

اگر يک مردم شناس عينيت گرا در طی يک پژوهش ميدانی در کمبريج،‏ تازه با اين باورها مواجه شود چه بايد 

بکند؟ 

مفتون روانی دين 

اين ايده که دين يک محصول فرعی است،‏ پيامد طبيعی يک شاخه ی مهم و بالنده از روانشناسی،‏ ي 

روانشناسی 

تکاملی است.‏ [80] از نظر روانشناسان تکاملی،‏ درست همان طور که چشم چون اندامی برای ديدن تکامل يافته،‏ 

و بال چون اندامی برای پريدن،‏ مغز هم مجموعه ای از اندام ها ‏(يا ‏"ماژول ها")‏ است که برای برآوردن يک دسته 


یول 

یاب 

یجا 

یجنّ‏ 

145 

نيازهای تخصصی پردازش اطلاعات تکامل يافته است.‏ در مغز،‏ ماژولی برای پرداختن به خويشاوندی هست؛ 

ماژ برای پرداختن به مبادلات دوجانبه؛ ماژولی برای همدلی و الی آخر.‏ دين را هم می توان محصول فرعی يا 

کجروی چند تا از اين ماژول ها دانست،‏ مثلاً‏ ماژول های نظريه پردازی درباره ی ديگر ذهن ها،‏ ماژول های 

تشکيل ائتلاف،‏ و ماژول های تبعيض قائل شدن به نفع اعضای گروه خودی و عليه بيگانگان.‏ هر يک از اين 

ماژول ها را می توان معادل انسانی قوه ی جهت ي 

شب پره شمرد.‏ درست همان طور که در مورد زودباوری 

کودکان توضيح دادم،‏ اندام های مغزی هم مستعد کجروی هستند.‏ پُل بلوم روانشناس،‏ يکی ديگر از مدافعان ‏"دين 

يک محصول فرعی است"،‏ خاطر نشان می کند که کودک تمايلی طبيعی به نظريه های 

180 

دوگانه انگارانه 

درباره 

ی ذهن دارد.‏ به نظر او،‏ دين يک محصول فرعی از اين دوآليسم ذاتی ماست.‏ به گفته ی او،‏ ما انسان ها،‏ و به 

ويژه کودکان،‏ دوگانه انگاران مادرزاد هستيم.‏ 

به کسی دوگانه انگار می گويند که ميان ماده و ذهن تمايزی بنيادی قائل است.‏ مخالف او،‏ يگانه انگار ‏[مونيست]‏ 

است.‏ يگانه انگار معتقد است که ذهن،‏ بُروزِ‏ ماده–‏ ماده ی درون مغز يا چه بسا درون کامپيوتر 

– است.‏ 

اما دوگانه 

انگار معتقد است که ذهن نوعی روح غيرمادی است که درون بدن مأوا دارد و لذا می تواند بدن را ترک کند و در 

ديگر به هستی خود ادامه دهد.‏ دوگانه انگاران به سهولت می توانند يک بيمار روانی 

" را 

" 

بدانند،‏ و 

فکر کند که ارواح خبيثه يا جن ها موقتاً‏ در بدن آن بيمار مأوا گزيده اند،‏ و می توان آنها را با ‏"جن گيری"‏ از بدن 

او بيرون کرد.‏ دوگانه انگاران در هر موقعيتی به اشيای بيجان،‏ تشخّص می بخشند و حتی در آبشارها و ابرها 

ارواح و شياطين می يابند.‏ 

اف.‏ اَنستی،‏ در سال 1882 رمانی نوشت به نام 

است،‏ اما برای 

يگانه انگار تمام عياری مثل من 

181 

برعکس . اين رمان برای يک دوگانه انگار کاملاً‏ قابل پذيرش 

کاملاً‏ غيرقابل فهم است.‏ در اين رمان،‏ آقای بالتيتود و پسرش به 

گونه ای رازآميز درمی يابند که که بدن هايشان با هم عوض شده است.‏ پسر شادمان است که پدرش مجبور شده در 

بدن او به مدرسه برود؛ و خود پسر در بدن پدرش،‏ به سبب ندانم کاری،‏ کاسبی پدر را به ورشکستگی می کشاند.‏ 

طرح داستان مشابهی را در رمان 

آيد؟ 

182 

گاز خنده اثر پی.جی وودهاوس هم می يابيم که در آن اِرل هاورشات و 

پسرکی هنرپيشه همزمان در دو اتاق مجاور در يک مطب دندانپزشکی بيهوش می شوند و وقتی به هوش می آيند 

خود را در بدن آن ديگری می يابند.‏ در اينجا هم،‏ طرح داستان فقط برای يک دوگانه انگار بامعنا است.‏ بايد چيزی 

متناظر با لُرد هاورشات باشد که جزء بدن او نيست،‏ وگرنه او چگونه می تواند در بدنی پسرکی هنرپيشه به هوش 

180 . dualistic 

181 .ice Versa, F. Anstey 

182 . Laughing Gas, P.G.Wodehouse 


146 

مانند اغلب دانشمندان،‏ من هم دوگانه انگار نيستم،‏ اما با اين حال به راحتی می توانم از خواندن برعکس و گاز 

خنده لذت ببرم.‏ پُل بلوم خواهد گفت که اين بدان سبب است که گرچه من آموخته ام که روشنفکری يگانه انگار 

باشم،‏ اما عاقبت يک جانور بشری هستم و لذا همچون يک دوگانه انگار ذاتی تکامل يافته ام.‏ هر قدر هم که وانمود 

کنيم که روشنفکران يگانه انگاری هستيم،‏ اين ايده عميقاً‏ در من و ديگر انسان ها ريشه دوانده است که جايی در 

پس چشمان من يک خود هست که می تواند،‏ دست کم در داستان،‏ به درون سر ديگری هجرت کند،.‏ شاهد تجربی 

بلوم بر اين ادعا،‏ آزمون هايی است که نشان می دهند که کودکان،‏ و به ويژه خردسالان،‏ حتی بيش از بزرگسالان 

تمايل به دوگانه انگاری دارند.‏ اين بدان معناست که گرايش به دوگانه انگاری در مغز پيشساخته است،‏ و به نظر 

بلوم،‏ آمادگی برای پذيرش دين از همين جا ناشی می شود.‏ 

بلوم همچنين پيشنهاد می کند که ما ذاتاً‏ گرايش به خلقت گرايی داريم.‏ دبورا کِلِمن در مقاله اش با عنوان ‏"آيا 

کودکان خداباوران 

مقصودی 

نسبت دهند:‏ 

׳شهودی׳ 

ابرها 

هستند؟"‏ [81] 

باريدن"‏ ‏"برای 

خارششان می آيد خود را با آنها بخارانند".‏ 

می 

هستند.‏ 

گويد که کودکان به ويژه مستعد اين هستند که به هر چيزی 

سنگ های 

نوک تيز 

‏"برای 

اين هستند که حيواناتی 

183 

به هر چيزی مقصودی نسبت دادن را غايت انگاری 

کودکان غايت انگاران بالفطره اند،‏ و بسياری شان هرگز از اين حالت در نمی آيند.‏ 

که 

می گويند.‏ 

اگر شرايط مهيا باشد،‏ دوگانه انگاری ذاتی و غايت انگاری ذاتی ما را به دينداری سوق می دهند،‏ درست همان 

طور که قطب نمای نوری شب پره او را به ‏"خودکشی"‏ ناخواسته سوق می دهد.‏ دوگانه انگاری ذاتی ما را آماده 

ی باور به وجود ‏"روح"ی می کند که در بدن مأوا دارد اما جزئی از بدن نيست.‏ به راحتی می توان تصور کرد که 

يک روح بیجسم پس مرگ بدن به جای ديگری نقل مکان کند.‏ همچنين به راحتی می توانيم تصور کنيم که وجود 

الاهی مانند يک روح محض باشد که واجد هيچ يک از خواص پيچيده ی ماده نيست،‏ بلکه مستقل از ماده وجود 

دارد.‏ غايت انگاری کودکانه حتی سهل تر از اين می تواند به دين بيانجامد:‏ اگر هر چيز مقصودی دارد،‏ آن 

مقصود چيست؟ البته،‏ خداست.‏ 

اما همتای سودمندی قطب نمای نوری شب پره در انسان چيست؟ چرا انتخاب طبيعی دوگانه انگاری و غايت 

انگاری را در مغز نياکان ما و فرزندان شان نهاده است؟ تا بدينجا،‏ رويکرد من به نظريه ی ‏"دوگانه انگاران 

بالفطره"‏ تنها فرض گرفته که انسان ها ذاتاً‏ دوگانه انگار و غايت انگار هستند.‏ اما مزيّت داروينی اينها چه بوده 

است؟ پيش بينی رفتار باشنده ها در جهان،‏ برای بقای ما اهميت دارد و می توانيم انتظار داشته باشيم که انتخاب 

طبيعی مغز ما را چنان شکل داده باشد که اين پيش بينی ها را به طور سريع و مؤثر انجام دهد.‏ آيا دوگانه انگاری 

183 . teleology 


147 

184 

و غايت انگاری می توانند در خدمت اين هدف باشند؟ در پرتو آنچه که دانيل دنت فيلسوف ايستار راجعی می 

خواند بهتر می توانيم اين فرضيه را بفهميم.‏ 

دِنِت درباره ی ‏"ايستارها"‏ یي 

که ما برای فهم ولذا پيش بينی رفتار باشنده ها،‏ مانند جانوران،‏ ماشين ها و همديگر،‏ 

پيش می گيريم،‏ طبقه بندی سه گانه ی مفيدی ارائه داده است 

شود.‏ 

.[82] 

ما سه نوع ايستار داريم:‏ ايستار فيزيکی،‏ 

ايستار طراحی و ايستار راجعی.‏ اصولاً‏ همواره می توان ايستار فيزيکی را پيش گرفت کرد،‏ زيرا در نهايت همه 

چيز تابع قوانين فيزيک است.‏ اما نگرش ايستار فيزيکی می تواند بسيار کند باشد.‏ اگر قرار باشد بنشينيم و همه ی 

برهمکنش های اجزای متحرک اشيای پيچيده را محاسبه کنيم،‏ ممکن است واکنش مان به رفتار آنها زيادی آهسته 

در مورد اشيايی 

که حقيقتاً‏ طراحی شده هستند،‏ مثلاً‏ يک ماشين لباسشويی يا يک کمان زنبورکی،‏ ايستار 

طراحی يک راه ميانبر و اقتصادی تر است.‏ در اين حالت می توانيم با دور زدن فيزيک و توجه به هدف از 

طراحی شیء،‏ حدس بزنيم که آن شیء طراحی شده چگونه رفتار می کند.‏ به قول دنت:‏ 

تقريباً‏ هرکسی می تواند با بررسی سطحی و بيرونی يک ساعت زنگ دار،‏ پيش بينی کند که آن ساعت 

چه موقع زنگ می زند.‏ لازم نيست بداند يا نگران باشد که آيا آن ساعت کوکی است،‏ با باتری کار می 

کند،‏ خورشيدی است،‏ چرخ دنده های برنجی دارد و ياتاقان های مرصع،‏ يا اينکه از تراشه های 

سيليکونی ساخته شده 

– 

فقط بايد فرض کرد که آن ساعت چنان طراحی شده که سر وقت زنگ بزند.‏ 

جانداران طراحی شده نيستند،‏ اما انتخاب طبيعی داروينی روايتی از ايستار طراحی را برايشان تضمين می کند.‏ 

اگر فرض کنيم که قلب برای پمپ کردن خون ‏"طراحی شده"‏ راه ميانبُری برای درک کارکرد قلب می يابيم.‏ کارل 

فون فريش به اين سبب به پژوهش درباره ی رنگ-بينی زنبورها علاقمند شد که فرض کرد رنگ های درخشان 

گل ها برای جذب زنبورها ‏"طراحی شده"‏ اند.‏ نهادن اين گيومه ها برای تاراندن خلقت گرايان کذّابی است که 

ممکن است مدعی شوند که اين جانورشناس بزرگ اتريشی هم از اردوی آنان بوده است.‏ لازم به گفتن نيست که 

فون فريش به خوبی قادر بود تا ايستار طراحی را به تعبير مناسب تر داروينی بازگرداند.‏ 

يک راه ميانبر ديگر،‏ ايستار راجعی است،‏ که از يک جهت از ايستار طراحی فراتر می رود.‏ در ايستار راجعی نه 

تنها فرض می کنيم که باشنده ی مورد نظر برای هدفی طراحی شده،‏ بلکه فرض می کنيم که آن باشنده يک 

185 

کنشگر است که مقصودی از کنش خود دارد.‏ هنگامی که يک ببر را می بينيد،‏ بهتر است در پيش بينی رفتار 

احتمالی اش درنگ نکنيد.‏ اصلاً‏ دلمشغول فيزيک مولکول هايش نباشيد،‏ و ابداً‏ در مورد طراحی ساختار و عملکرد 

پنجه ها و دندان هايش تأمل نکنيد.‏ برای پيش بينی رفتار ببر سريع ترين راه حل اين است که فيزيک و فيزيولوژی 

184 . intentional stance 

185 . agent 


یات 

یحت 

148 

را فراموش کنيم و به قصد ببر برای شکار ميانبر بزنيم.‏ توجه کنيد که درست همان طور که حتی برای چيزهای 

فاقد طراحی حقيقی نيز می توان مانند چيزهای طراحی شده ايستار طراحی را پيش گرفت،‏ برای چيزهای فاقد 

مقاصد آگاهانه و عمدی نيز می توان مانند چيزهای دارای مقصود،‏ ايستار راجعی را پيش گرفت.‏ 

به نظر من کاملاً‏ ممکن است که ايستار راجعی به عنوان يک مکانيزم مغزی که تصميم گيری در شرايط خطرناک 

را تسريع می کند دارای ارزش بقا باشد.‏ آنچه کمتر آشکار می نمايد اين است که دوگانه انگاری،‏ ملازم ضروری 

ايستار راجعی باشد.‏ من در اينجا اين بحث را دنبال نمی کند،‏ اما فکر می کنم می توان اين درونمايه را بسط داد که 

برخی نظريه های دوگانه انگارانه درباره ی ديگر ذهن ها می توانند پايه ی ايستار راجعی باشند – به ويژه در 

شرايط پيچيده ی اجتماعی،‏ و به طور اخص هنگامی که راجعيت های بلندمرتبه تر به ميدان می آيند.‏ 

دنت از راجعيت مرتبه ی سوم سخن می گويد 

) 

مردی که باور دارد که آن زن می داند که او دوستش دارد)‏ يا 

مرتبه ی چهارم ‏(زن می فهمند که آن مرد باور دارد که آن زن می داند که او دوستش دارد)‏ و حتی مرتبه ی پنجم 

‏(شَمَن ‏[جادوگر قبيله]‏ حدس می زند که زن می فهمند که آن مرد باور دارد که آن زن می داند که او دوستش 

دارد).‏ احتمالاً‏ مراتب خيلی بالای راجعيت،‏ فقط خاص داستان ها باشند.‏ ميشل فرآين در رمان سرگرم کننده ای به 

نام مرد قلعی اين نوع راجعيت ها را به سخره می گيرد:‏ ‏"ريک با ديدن نونوپولوس دانست که او تقريباً‏ مطمئن 

است که آنا بسی خرسند است که فيدلينگ 

چايلد نتوانسته احساس او را در مورد خود فيدلينگچايلد بفهمد،‏ و همچنين 

او ‏[آنا]‏ فهميد که نينا می دانسته که او درباره ی نونوپولوس می داند..."‏ اما اين واقعيت که ما می توانيم به اين پيچ 

و تاب های داستانی در تعبير ديگر ذهن ها بخنديم،‏ گويای نکته ی مهمی است:‏ اينکه کارکرد ذهن ما چگونه به 

طور طبيعی در جهان حقيقی انتخاب شده است.‏ 

ايستار طراحی و ايستار ارجاعی مکانيزم های مفيد ذهنی هستند زيرا واکنش ما را در برابر موجوداتی را که 

برای بقايمان اهميت حي 

دارند،‏ مثلاً‏ درندگان يا جفت های بالقوه،‏ تسريع می کنند.‏ اما اين ايستارها هم ممکن 

است مانند ديگر سازوکارهای مغزی به خطا روند.‏ کودکان و مردمان بدوی می پندارند که آب و هوا،‏ امواج و 

سنگ های در حال سقوط مقصودی دارند.‏ همه ی ما چنين گرايشی در قبال ماشين ها داريم،‏ به ويژه هنگامی که 

برايمان دردسر کنند.‏ 

بسياری از ما،‏ دست کم به طور لحظه ای،‏ چنين تجربه ای 

جاستين باتر اصطلاح اختصاری HADD 186 

کنشگری 

در کار نباشد همگی 

ما کنشگرياب های 

را 

187 

را برای ابزار کنشگرياب بيشفعال جعل کرد.‏ 

بيشفعالی 

هستيم،‏ و اين موجب می 

با کامپيوترها داشته ايم.‏ 

شود که وقتی 

هنگامی که 

طبيعت 

بیتفاوت است،‏ ما ظنّ‏ بدخواهی يا نيکخواهی اش را ببريم.‏ خود من توجه کرده ام که گاهی در يک لحظه نسبت به 

اشيای بيجان بيگناهی مثل زنجير دوچرخه ام دچار نفرت ديوانه واری شده ام.‏ اخيراً‏ گزارش تلخی را می خواندم 

186 . hyperactive agent detection device ; HADD 

187 . hyperactive 


ی ب 

149 

از مردی که در موزه ی فيتزويليام کمبريج،‏ چون بند کفش اش را نبسته بود از پله ها افتاد و سه جام گرانقيمت 

متعلق به دوره ی سلسله ی کينگ را شکست:‏ ‏"او وسط جام ها سقوط کرد و جام ها ميليون ها تکه شدند.‏ آن مرد 

آرام و بهت زده سر جايش نشست و به آن منظره خيره شد.‏ اطرافيان هم در سکوت فرو رفته بودند.‏ همه شوکه شده 

بودند.‏ مرد به بند کفش اش اشاره کرد و گفت:‏ ‏"ايناهاش،‏ تقصيرکار اينه."[‏‎83‎‏].‏ 

هايند،‏ شِمِر،‏ بوير،‏ آتران،‏ بلوم،‏ دِنِت،‏ کِلمان و ديگران تبيين های ديگری نيز از دين به عنوان يک محصول فرعی 

پيشنهاد کرده اند.‏ 

دارد.‏ 

188 

يکی از گيراترين اين تبيين ها،‏ پيشنهاده ی دِنِت است که می گويد بیخِرَدی دين محصول 

فرعی از يک مکانيزم خاص بیخردی در مغز است:‏ گرايش ما به عاشق شدن.‏ گرايشی که ظاهراً‏ مزيتی ژنتيکی 

هِلِن فيشر مردم شناس در کتاب 

189 

چرا عشق می ورزيم جنون عشق رمانتيک را به زيبايی شرح می دهد و 

آخرالأمر آن را با آنچه که مطلقاً‏ ضروری می نمايد مقايسه می کند.‏ اين طور به قضيه نگاه کنيد که گيريم برای 

يک مرد بعيد است که معشوقه ی او صدها مرتبه دوست داشتنی تر از ديگر زنان دور و برش باشد.‏ اما همين که 

اين مرد ‏"عاشق"‏ شد،‏ معشوقه اش را چنين توصيف می کند.‏ اگر چه ما خود را متعصبانه وقف تکهمسری می 

190 

کنيم،‏ اما ای بسا که قسمی ‏"چندعشقی"‏ در قياس با تکهمسری عاقلانه تر باشد.‏ ‏(چندعشقی بودن بدين معناست 

که فرد همزمان عاشق چند تن از اعضای جنس مخالف اش باشد،‏ درست همان طور که فرد می تواند چند نوع 

شراب،‏ موسيقی،‏ کتاب،‏ يا ورزش را همزمان دوست داشته باشد.)‏ ما به سهولت می پذيريم که می توان بيش از 

يک بچه،‏ والد،‏ خواهر و برادر،‏ آموزگار،‏ دوست يا حيوان دست آموز را دوست داشت.‏ وقتی که اين طور به 

قضيه نگاه کنيد،‏ آيا انتظارمان درباره ی انحصاری بودن عشق تکهمسرانه خارق العاده نمی نمايد؟ با اين حال ما 

چنين انتطاری داريم،‏ و در پی عشق تکهمسرانه هستيم.‏ اين بايد علتی داشته باشد.‏ 

هلن فيشر و ديگران نشان داده اند که عاشقی با حالت مغزی ويژه ای همراه است.‏ 

دسته مواد شيميايی 

طبيعی 

‏(در واقع مواد مخدر طبيعی)‏ 

هست که کاملاً‏ خاص و مشخصه 

از جمله در مغز عشاق يک 

ی 

اين حالت اند.‏ 

روانشناسان تکاملی با فيشر موافق اند که يک دل نه نهصد دل عاشق شدن می تواند سازکاری برای تضمين 

وفاداری به جفت باشد،‏ تا اين رابطه آن قدر دوام بياورد که برای پروراندن بچه با کمک جفت کافی باشد.‏ از ديدگاه 

داروينی 

شک انتخاب جفت مناسب به دلايل گوناگون دارای اهميت است.‏ فرد – حتی فرد فقير – بايد دست به 

انتخاب بزند،‏ اما همين که انتخاب کرد،‏ مهم آن است که دست کم تا وقتی که فرزندشان از آب و گل درآيد شريک 

غم و شادی زوج اش بماند.‏ 

188 . 

189 . Why We Love ; Helen Fisher 

190 . polyamory 


یها 

یعن 

یسا 

150 

آيا ممکن است دين بیخردانه محصول فرعی آن سازکار بیخردی عاشقانه ای 

مسلماً‏ ايمان دينی با عاشق شدن 

) 

و نيز با نشئه ی حاصل از دارو 

باشد که در مغز نهاده شده است؟ 

∗ 

مخدر ( وجوه مشترکی دارد.‏ جان اسميثی 

191 

دارو-روانشناس هشدار می دهد که ميان اين دو نوع شيدايی تفاوت های مهمی هست.‏ با اين حال،‏ مشابهت هايی 

را هم ميان آنها ذکر می کند:‏ 

يکی از ويژگی های متعدد دين اين است که دين به شخصی فراطبيعی،‏ ي 

خدا،‏ معطوف است و به 

علاوه مستلزم احترام به نشانه های آن شخص است.‏ زندگی ما انسان ها تا حد زيادی توسط ژن های 

خودخواه مان و فرآيندهای پاداش و تنبيه هدايت می شود.‏ 

دين پاداش های بسياری به ما می دهد.‏ مثلاً‏ 

اين احساسات گرم و آسوده ساز که در اين جهان خطرناک کسی هست که به ما عشق می ورزد و از ما 

حمايت می کند ؛ ترس مان از مرگ را می زدايد؛ در ازای انجام عبادات يوميه،‏ يار و ياور ما در 

سختی هااست،‏ و غيره.‏ به همين ترتيب،‏ عشق رمانتيک به شخص واقعی هم ‏(که معمولاً‏ از جنس ديگر 

است)‏ نشانگر همين اتکای شديد به شخص ديگر و پاداش های مثبت حاصل از اين رابطه است.‏ اين 

احساسات توسط نشانه های ديگر نيز برانگيخته می شوند.‏ نشانه هايی مثل نامه،‏ عکس،‏ و حتی در 

زمان ويکتوريا،‏ سنجاق سر معشوق.‏ 

کشيدن به سان يک تنور.‏ [84]. 

حالت عاشقی 

ملازم های 

فيزيولوژيک فراوانی 

دارد،‏ مثلاً‏ آه 

من در سال 1993 مقايسه ای ميان عاشقی و دينداری انجام دادم.‏ آن موقع توجه ام به اين نکته جلب شده بود که 

نشانگان فردی که دچار دين شده ‏"می تواند به نحوی هشداردهنده 

يادآور کسی باشد که دچار عشق رمانتيک شده 

است.‏ قابليت عاشق شدن يک نيروی به غايت توانمند در مغز است،‏ و جای شگفتی نيست که برخی ويروس ها 

برای سوءاستفاده از آن تکامل يافته اند."‏ ‏(در اينجا ‏"ويروس"‏ استعاره از دين است:‏ نام مقاله ی من ‏"ويروس های 

ذهن"‏ بود.)‏ 

بصيرت های اُرگاسمی قديس تِرِزای آويلايی 

مشهورتر از آنند که نيازی به ذکرمجددشان باشد.‏ يک 

نمونه ی کمتر حاد،‏ و کمتر شهوانی،‏ را آنتونی کِنی فيلسوف ذکر می کند.‏ او به روشنی شعف نابی را شرح می 

دهد که در انتظار کسانی است که به استحاله ی پر رمز و راز ‏[تبديل نان و شراب عشای ربانی به گوشت و خون 

عيسی]‏ اعتقاد پيدا می کنند.‏ او پس از ذکر تجارب خود از زمانی که دوره ی تعليم کشيشی کلي 

کاتوليک را می 

گذرانده،‏ به زيبايی شرح می دهد که تفويض قدرت برگزاری مراسم عشای ربانی چه وجد و نشئه ای برايش به 

ارمغان آورده بود:‏ 

‏"من که هميشه آدمی بودم که به سختی از رختخواب دل می کندم،‏ ناگهان سحرخيز شدم،‏ سرشار از 

بيداری و شور و هيجان انجام عمل خطيری بودم که قدرت آن به من تفويض شده بود...‏ 

∗ 

نگاه کنيد به مقاله ی من در مورد مخدر خطرناک :Gerin Oin 

9-11 ،2003 ,Free Inquiry 24 :1 ،“Gerin Oil” 

191 . mania 


شيي 

یعن 

151 

من در حال لمس تن عيسی بودم.‏ در ردای کشيشی،‏ قربت به عيسی را حس می کردم،‏ حسی که بيش 

از هر چيز مرا مفتون می کرد.‏ پس از بيان ذکر تبرک،‏ با چشمان خمار به نان مقدس خيره می 

مانند عاشقی که به چشمان معشوقش می آن روزهای نخستين کشيشی همواره به عنوان ايامی 

سرشار از سعادت و رضامندی در خاطرم خواهند ماند؛ سعادتی گرانقدر،‏ و نيز چنان شکننده که هيچ 

دوام و بقا نبود،‏ مثل عشقی رمانيک که به زودی با ازدواجی نافرجام فرو می پاشد.‏ 

شدم . 

نگرد ... 

شايد معادل بشری قطب نمای نوری شب پره،‏ عادت بیخردانه اما مفيد عاشق شدن باشد.‏ ي 

فقط يک نفر،‏ از جنس مخالف شدن.‏ محصول فرعی اين عادت 

– 

عاشق يک نفر،‏ و 

که معادل انحراف قطب نمای شب پره و هدايت 

اش به سوی شعله ی شمع می باشد – در افتادن به عشق يَهُوه ‏(يا مريم باکره،‏ يا نان مقدس،‏ يا االله)‏ و انجام اعمال 

نابخردانه ای است که از چنين عشقی ناشی می شوند.‏ 

192 

لوئيس وولپِرت زيست شناس در کتاب اش شش کار ناممکن پيش از صبحانه 

پيشنهادی مطرح می کند که می 

توان آن را تعميم بیخردی سازنده شمرد.‏ مدعای او اين است که اعتقاد بیخردانه ی قوی،‏ يک محافظ قوی در 

مقابل بی ثباتی ذهن است:‏ ‏"اگر بشر باورهای حافظ جان اش را حفظ نمی کرد،‏ آن باورها در طی دوران تکامل 

بشر سودی به حالش نمی داشتند.‏ مثلاً‏ اگر آدمی در حين ساختن ابزار يا هنگام شکار مدام نظرش را عوض کند،‏ 

بسيار مضرّ‏ است."‏ 

استدلال وولپرت حاکی 

از اين است که دست کم برخی 

مواقع بهتر است که آدم به عقايد 

بیخردانه اش بچسبد تا اينکه دل دل کند،‏ حتی اگر شواهد جديد يا انديشه او را به تغيير عقيده سوق دهند.‏ به راحتی 

می توان ديد که ‏"عاشق شدن"‏ يک مورد خاص از اين رويه ی عام است،‏ و همچنين به راحتی می توان ديد که 

‏"حفظ بیخردانه"ی باورها نمونه ی ديگری از تمايلات روانشناختی مفيد است.‏ اين تمايلات می تواند جنبه های 

مهمی از رفتار بیخردانه ی دينی را توضيح دهد:‏ باز هم يک محصول جانبی ديگر.‏ 

1976 

رابرت تريورز در کتابش 

تکامل اجتماعی 

در سال 

بحث خودفريبی 

را وارد نظريه 

کرد.‏ تکاملی ی 

خودفريبی اين است که:‏ 

حقيقت را از ذهن آگاه خود پنهان کردن،‏ بهتر از پنهان کردن حقيقت از ديگران است.‏ ما در گونه ی 

بشر می بينيم که چشم های دودو زن،‏ دستان عرق کرده و صداهای لرزان ممکن است نشانگر استرس 

فرد و کوشش عمدی او برای فريفتن ما باشند.‏ اما اگر يک فريبکار به طور ناخودآگاه اقدام به فريفتن 

کند،‏ اين نشانه ها را بروز نمی دهد.‏ چنين شخصی می تواند دروغ بگويد،‏ بی آن که مضطرب شود.‏ 

192 . Six Impossible Things Before Breakfast; Lewis Wolpert 


یها 

یست 

ی ب 

152 

ليونل تايگر مردم شناس هم در کتاب خوشبينی:‏ 

193 

زيست شناسی اميد مطلب مشابهی می گويد.‏ بیخردی سازنده 

ای را که ذکر کرديم می توان در اين بند از گفتار تريورز درباره ی ‏"دفاع ادراکی"‏ يافت:‏ 

گرايشی در انسان هست که چيزی را ببيند که می خواهند ببيند.‏ انسان واقعاً‏ به سختی می تواند چيزهايی 

را ببيند که برايش مضمونی منفی دارند،‏ اما چيزهای مثبت را به سهولت تمام می بينند.‏ مثلاً‏ ما برای 

فهم واژگان اضطراب برانگيز بايد کوشش بيشتری به خرج دهيم.‏ 

ارتباط اين مطلب با خام انديشی 

دينی نيازی به شرح و بسط ندارد.‏ 

نظريه ی عمومی دين به سان يک محصول فرعی تصادفی 

– 

يا کجروی در چيزی سودمند – مورد قبول و مورد 

دفاع من است.‏ جزئيات اين نظريه گوناگون،‏ پيچيده و قابل بحث اند.‏ برای ساده کردن مطلب،‏ من نظريه ی ‏"کودک 

ساده لوح"‏ را نمايانگر همه ی نظريه های ‏"محصول فرعی"‏ می گيرم.‏ اين نظريه – که می گويد مغز کودک،‏ به 

دلايل تکاملی،‏ در برابر ‏"ويروس"‏ 

ذهنی آسيب پذير است – در نظر برخی خوانندگان ناقص خواهد آمد.‏ شايد 

بگوييد که ممکن است ذهن آسيب پذير باشد،‏ اما چرا در برابر اين ويروس و نه در برابر يکی ديگر؟ آيا برخی 

ويروس ها در عفونی کردن ذهن های آسيب پذير مهارت خاصی دارند؟ چرا اين ‏"عفونت"‏ خود را به شکل دين 

نشان می دهد،‏ و نه 

... 

يک چيز ديگر؟ حرف من اين است که مهم نيست که چه نوع مهملاتی مغز کودک را آلوده 

کنند.‏ همين که مغز کودک آلوده شد،‏ او در بزرگسالی همان مهملات را،‏ هرچه که باشند،‏ به نسل بعدی منتقل 

خواهد کرد.‏ 

194 

پژوهش های مردم شناسانه مانند کتاب شاخه ی طلايی اثر فريزر،‏ 

ما را از گونه گونی باورهای 

خردانه ی 

آدمی شگفت زده می کنند.‏ همين که اين باورها در فرهنگی ريشه دواندند،‏ چنان تکامل و تنوع می يابند که يادآور 

تکامل زي 

شناختی است.‏ فريزر در اين مورد چند اصل کلی را تشخيص می دهد.‏ برای نمونه،‏ به موجب 

‏"جادوی هميوپاتيک"‏ هجاها و وردها رابطه ای نمادين با جهان اشيای واقعی می يابند و می توانند بر جهان واقع 

تأثير بگذارند.‏ يک نمونه از اين باورهای مهمل که پيامدی 

مقوی قوه ی باء است.‏ 

سوگناک داشته،‏ اين باور است که پودر شاخ کرگدن 

اين باور احمقانه از اينجا ناشی می شود که شاخ کرگدن شباهتی ظاهری به ذکر دارد.‏ 

شيوع گسترده ی ‏"جادوی هميوپاتيک"‏ نشانگر آن است که مهملات آلوده کننده ی مغزهای آسيب پذير کاملاً‏ کتره 

ای و دلبخواهی نيستند.‏ 

193 . Optimism : The Biology of Hope, Lionel Tiger 

194 . Golden Bough, Frazer 


ی چيزیعن 

یحت 

ی ب 

یحت 

ی ا 

ریيي 

153 

ي 

آدم وسوسه می شود که اين تمثيل زيست شناسی را پی گيرد و از خود بپرسد آيا پديده ای مانند انتخاب طبيعی در 

مورد ايده ها هم در کار است.‏ آيا برخی ايده ها به خاطر جذابيت شان،‏ شايستگی ذاتی،‏ يا همسازی شان با ديگر 

گرايش های روانی،‏ بيش از بقيه توان گسترش دارند و آيا رويکرد ما به سرشت و ويژگی های اديان موجود می 

تواند شبيه رويکردمان به انتخاب طبيعی در اندامه های زنده باشد؟ بايد توجه داشته باشيم که ‏"شايستگی"‏ در اين 

پرسش تنها به معنای توان بقا و گسترش است.‏ اين ‏"شايستگی به معنای مستحق ارزشداوری مثبت بودن نيست 

نيست که بتوانيم به داشتن آن افتخار کنيم.‏ 

– 

در يک مدل تکاملی هم وجود انتخاب طبيعی الزامی نيست.‏ زيست شناسان معتقد اند که يک ژن می تواند به 

صرف خوش شانسی اش،‏ و نه به سبب اينکه ژن خوبی است،‏ در ميان 

يک گونه پراکنده شود.‏ به اين پديده پيشامد 

195 

ژنتيکی می گويند.‏ اينکه اين پديده در قياس با انتخاب طبيعی چه اهميتی دارد،‏ محل بحث بوده است.‏ اما امروزه 

اين پديده تحت عنوان نظريه 

196 

ی خنثای ژنتيک مولکولی عموماً‏ پذيرفته شده است.‏ اگر ژنی در اثر جهش به 

نسخه ای بدل شود که اثرات مشابهی دارد،‏ اين تفاوت از لحاظ انتخاب طبيعی 

اثر است.‏ انتخاب طبيعی نمی 

تواند يکی از اين ژن ها را بر ديگری ترجيح دهد.‏ با اين حال،‏ به علت پديده ای که متخصصان احتمالات آن را 

خطای نمونه گيری می خوانند،‏ شکل جهش يافته ی ژن می تواند به تدريج در طی چند نسل جايگزين ژن سلف 

خود شود.‏ اين يک تغيير تکاملی حقيقی در سطح مولکولی است 

) 

مشهود نباشد).‏ اين تغيير تکاملی خنثی هيچ دخلی به مزيت انتخابی ندارد.‏ 

اگر هيچ نوع تغ 

در جهان اندامه ها 

معادل فرهنگی پيشامد ژنتيکی،‏ گزينه ی فريبنده ای است که هنگام انديشيدن درباره ی تکامل دين نمی توان ازآن 

چشم پوشيد.‏ مثلاً،‏ زبان به شيوه 

شبهزيست شناختی تکامل می يابد.‏ سير تکامل زبان از پيش تعيين شده نيست و 

تکامل زبان از اين حيث مانند پيشامدهای ژنتيکی کتره ای است.‏ زبان نيز مانند ژنتيک،‏ از نسلی به نسل ديگر 

منتقل می شود و در طی قرن ها به آرامی تغيير می يابد تا اينکه سرانجام شاخه های زبانی دارای ريشه ی مشترک 

چنان واگرا می شوند که سخنوران شان حرف همديگر را نمی فهمند.‏ ممکن است بخشی از تکامل زبان مانند 

تکامل زيست شناختی هدايت شده باشد،‏ اما اين ايده چندان متقاعد کننده نمی نمايد.‏ در ادامه به برخی از اين ايده ها 

اشاره می کنيم،‏ مثلاً‏ چرخش بزرگ زبانی که در طی قرون پانزدهم تا هجدهم در زبان انگليسی رخ داد.‏ اما برای 

تبيين اغلب آنچه که در زبان ها مشاهده می کنيم نيازی به اين فرضيه های کارکردی 

نداريم.‏ محتمل تر است که 

تکامل زبان عادی مانند پيشامد ژنتيکی باشد و زبان در يک فرآيند فرهنگی تکامل يافته باشد.‏ مثلاً‏ در نقاط مختلف 

اروپا زبان لاتين به زبان های اسپانيايی 

، پرتغالی،‏ ايتاليايی ، فرانسوی،‏ رمانش و ديگر لهجه های زبان های ديگر 

بدل شد.‏ اصلاً‏ معلوم نيست که اين گذارهای تکاملی ناشی از مزيت های محلی يا ‏"فشار انتخابی"‏ بوده باشند.‏ 

195 . genetic drift 

196 . neutral theory of molecular genetics 


154 

به گمان من دين نيز مانند زبان،‏ به طور کاملاً‏ کتره ای و دلبخواهی تکامل يافته،‏ تا به گونه گونی حيرت انگيز 

– 

و گاهی خطرناک – امروزی رسيده است.‏ با توجه به اينکه اديان به رغم گونه گونی شان اشتراکات مهمی دارند،‏ 

می توان گفت که همزمان،‏ قسمی انتخاب طبيعی هم در کار بوده که همنوا با يکنواختی بنيادی روان انسان ها عمل 

کرده است.‏ 

است.‏ 

برای مثال،‏ بسياری از اديان آموزه ای را تعليم می دهند که از نظر عينی بعيد اما از نظر ذهنی جذاب 

مطابق اين آموزه شخصيت ما پس از مرگ بدن مان باقی 

ماندگار شده و گسترش يافته که همنوا با 

197 

خيالانديشی انسان است.‏ 

خواهد ماند.‏ 

ناميرايی ی خود ايده 

بدين سبب 

خيالانديشی به اين دليل مهم است که روان 

انسان اغلب می خواهد که باورهايش را به رنگ و لعاب آمال خود در آورد.‏ ‏(در نمايشنامه ی هنری هشتم،‏ پادشاه 

به پسرش می گويد 

" 

پدر تو هوس ات بود،‏ هَری،‏ به آن بيانديش")‏ 

به نظر عجيب نمی آيد که بسياری از ويژگی های دين کاملاً‏ معطوف به بقای خود دين و تداوم اين ويژگی ها در 

فرهنگ انسانی هستند.‏ حال اين پرسش مطرح می شود که آيا اين ويژگی های تداوم دهنده ی دين بيشتر ناشی از 

‏"طراحی هوشمندانه"‏ اند يا انتخاب طبيعی.‏ پاسخ احتمالاً‏ هر دو گزينه است.‏ در اردوی ديندران،‏ زعمای دين با 

تبحر تمام ترفندهای بقای دين را به کار می گيرند.‏ مارتين لوتر به خوبی می دانست که عقل دشمن شماره يک دين 

است،‏ و به کرّات خطر عقل را گوشزد می کرد:‏ ‏"عقل بزرگ ترين دشمن ايمان بوده است؛ عقل هرگز به کمک 

امور روحانی نيامده بلکه اغلب با کلام الاهی سر ستيز داشته،‏ و امور الاهی را خوار شمرده است."[‏‎85‎‏]‏ 

لوتر 

همچنين می گويد:‏ ‏"هر آن کس که می خواهد مسيحی باشد بايد از عقل دست بشويد."‏ و نيز ‏"بايد عقل را در تمام 

مسيحيان نابود کرد."‏ 

داشت.‏ 

لوتر در طراحی 

هوشمندانه ی جنبه های غيرعقلانی دين به منظور بقای آن يد طولايی 

اما اين ضرورتاً‏ بدان معنا نيست که او،‏ يا هر کس ديگر،‏ دين را طراحی کرده اند.‏ کاملاً‏ ممکن است که 

دين معلول نوعی تکامل ‏(غيرژنتيکی)‏ توسط انتخاب طبيعی باشد.‏ لوتر طراح اين انتخاب طبيعی نبود،‏ بلکه به 

زيرکی کارآمدی آن را دريافت.‏ 

اگرچه ممکن است آن تمايلات روانی که دين محصول جانبی شان بوده حاصل انتخاب طبيعی عادی داروينی در 

سطح ژن ها بوده باشند،‏ اما بعيد است که ژن ها در شکل دهی جزئيات اديان هم دخيل بوده باشد.‏ پيش تر اشاره 

کردم که اگر به دنبال نظريه ی برای تبيين جزئيات اديان هستيم،‏ نبايد سراغ ژن ها برويم،‏ بلکه بايد معادلی 

فرهنگی برای ژن ها بجوييم.‏ 

198 

آيا اديان برساخته ی چيزهايی مثل مِم ها هستند؟ 

197 . wishful thinking 

198 . memes 


یعن 

یعن 

155 

نرم و آهسته بيا،‏ مبادا مِم هايم را لگد کنی 

در مورد دين،‏ حقيقت همان باوری است که ماندگار شده است.‏ 

اسکار وايلد 

اين فصل را با اين مطلب شروع کردم که چون انتخاب طبيعی داروينی از اسراف بيزار است،‏ تمام ويژگی های 

عام يک گونه ی جانوری – مثلاً‏ دين–‏ بايد دارای نوعی مزيت بوده باشد،‏ وگرنه ماندگار نمی شدند.‏ اما همچنين 

اشاره کردم که لازم نيست اين مزيت حتماً‏ در جهت موفقيت افراد در بقا يا توليدمثل باشد.‏ چنان که ديديم،‏ فايده ی آه 

و فغان ما از سرماخوردگی به ژن هايی می رسد که ما را مستعد ويروس سرماخوردگی می کنند.‏ و حتی لازم 

نيست که فقط ژن ها از يک پديده فايده ببرند.‏ هر بازتوليدکننده ای می تواند فايدهبر باشد.‏ ژن ها فقط بارزترين 

نمونه ی بازتوليدکننده ها هستند.‏ ديگر نمونه های فايدهبری،‏ ويروس های کامپيوتری و مِم ها هستند 

ي – 

واحدهای وراثت فرهنگی که در اين بخش به آنها می پردازيم.‏ اگر بخواهيم از کار مِم ها سر در بياوريم،‏ بايد 

نخست اندکی دقيق تر ببينيم که انتخاب طبيعی چگونه عمل می کند.‏ 

انتخاب طبيعی،‏ در عام ترين بيان،‏ انتخاب از ميان بازتوليدکننده های رقيب است.‏ بازتوليدکننده يک تکه اطلاعات 

کد شده است که نسخه ی دقيقی از خود را بازتوليد می کند و گاهی هم نسخه های غير دقيق يا ‏"جهش يافته"‏ ای 

توليد می کند.‏ نکته ی داروينی قضيه اين است که تعداد نسخه های بازتوليد کننده ای که اتفاقاً‏ در تکثير خود موفق 

تر عمل کند نسبت به بازتوليدکننده های رقيب که موفقيت کمتری در تکثير خود دارند فزونی می يابند.‏ اين ابتدايی 

ترين بيان انتخاب طبيعی است.‏ ژن،‏ که سنخنمای بازتوليدکننده هاست،‏ يک رشته ی دی ان آ است که تقريباً‏ هميشه 

با دقت تمام خود را تکثير می کند،‏ گرچه اين دقت مطلق و هميشگی نيست.‏ پرسش کانونی نظريه ی مِمتيک اين 

است که آيا بازتوليدکننده های فرهنگی هم وجود دارند که درست مانند بازتوليدکننده های حقيقی،‏ ي 

ژن ها،‏ عمل 

کنند.‏ حرف من اين نيست که مِم ها ضرورتاً‏ معادل ژن ها هستند.‏ فقط می گويم هرچه مِم ها بيشتر شبيه ژن ها 

باشند،‏ نظريه ی مِمی بهتر عمل می کند؛ و هدف اين بخش،‏ طرح اين پرسش است که آيا نظريه ی مِمی می تواند 

در مورد خاص دين کارآمد باشد.‏ 

در جهان ژن ها،‏ خطاهای 

از هر ژن معين باشد 

گاهگاهی ‏(جهش)‏ 

200 

– که آلِل 

199 

در بازتوليد سبب می شوند که انبان ژنی حاوی نسخه های رقيبی 

خوانده می شوند.‏ می توان تصور کرد که آلِل ها با هم رقابت می کنند.‏ در 

رقابت بر سر چه؟ برسر شکاف های کروموزومی،‏ يا ‏"جايگاه"‏ هايی که متعلق به آن دسته آلِل هاست.‏ ژن های 

199 . gene pool 

200 . alleles 


ی چيعن 

156 

رقيب چگونه با هم رقابت می کنند؟ اين رقابت،‏ نبرد مستقيم مولکول با مولکول نيست بلکه نبرد به نيابت است.‏ 

نايب های ژن ها ‏"ويژگی های فنوتيپيک"‏ شان هستند 

ي – 

زهايی مثل درازای پا يا رنگ پوست – که حاصل 

اثر ژن ها در شکل دهی آناتومی،‏ فيزيولوژی،‏ بيوشيمی يا رفتار هستند.‏ سرنوشت يک ژن معمولاً‏ با سرنوشت 

بدن هايی که متوالياً‏ در آنها منزل می کند در هم تنيده است.‏ بخت بقای يک ژن در انبان ژنی بستگی به ميزان تأثير 

آن بر بدن های ميزبان اش دارد.‏ در گذر نسل ها،‏ بسته به عملکرد نايب های فنوتيپيک يک ژن،‏ بسامد حضور آن 

ژن در انبان ژنی افزوده يا کاسته می شود.‏ 

آيا ممکن است که همين مطلب در مورد مِم ها هم صادق باشد؟ يکی از وجوه افتراق مِم و ژن اين است که در 

مورد مِم ها هيچ معادلی برای کروموزوم يا جايگاه يا آلِل يا باز-ترکيب های جنسی وجود ندارد.‏ انبان مِمی کمتر از 

انبان ژنی ساختيافته و سازمانيافته است.‏ با اين حال سخن گفتن از انبان مِمی،‏ که در آن مِم ها می توانند در اثر 

برهمکنش های رقابتی ميان مِم های رقيب ‏"بسامد"ی متغير داشته باشند،‏ مهمل نيست.‏ 

برخی به تبيين های مِمی ايراد گرفته اند.‏ اين ايرادها گوناگون اند اما اغلب از اين حقيقت ناشی می شوند که مِم ها 

از جميع جهات شبيه ژن ها نيستند.‏ امروزه ساختمان فيزيکی دقيق ژن شناخته شده است ‏(که يک رشته ی دی ان آ 

است)‏ درحالی که در مورد مِم ها چنين نيست.‏ 

201 

و مم شناسان مختلف مرتباً‏ با طرح واسط های فيزيکی مختلف 

همديگر را گيج می کنند.‏ آيا مِم ها فقط در مغز وجود دارند؟ يا اينکه هر نسخه ی کاغذی يا الکترونيکی،‏ گيريم از 

يک تصنيف،‏ را نيز می توان مِم خواند؟ همچنين،‏ می دانيم که ژن ها با دقت بالايی خود را بازتوليد می کنند،‏ اما 

در مورد مِم ها،‏ اگر اصلاً‏ بتوان از بازتوليد سخن گفت،‏ آيا دقت بازتوليد پايين نيست؟ 

درباره ی مشکلات نظريه ی مِمی اغراق شده است.‏ مهم ترين ايراد وارد به اين نظريه اين است که دقت بازتوليد 

مِم ها کمتر از آن است که بتوانيم مم ها را از نوع بازتوليدکننده های داروينی محسوب کنيم.‏ گمان بر اين است که 

اگر ‏"نرخ جهش"‏ در هر نسل بالا باشد،‏ پيش از آنکه انتخاب داروينی بتواند تأثيری بر بسامد حضور يک مِم در 

انبان مِمی داشته باشد،‏ آن مِم خود به خود زايل می شود.‏ اما اين تصوری گمراه کننده است.‏ يک استاد نجار يا 

سنگ تراش عصر حجر را تصور کنيد که يک فنّ‏ خاص را به شاگرد جوانش می آموزاند.‏ اگر هر شاگرد تمام 

حرکات دست استاد را وفادارانه تقليد کند،‏ می توان گفت که با اين شيوه ی استاد و شاگردی،‏ مِم آن فن تا چند 

‏"نسل"‏ بدون جهش منتقل می شود.‏ اما آشکار است که شاگردان تک تک حرکات دست استاد را دقيقاً‏ تقليد نمی 

کنند.‏ چنين کاری مضحک است.‏ در عوض شاگرد هدف استاد را از اجرای آن فن درمی يابد،‏ و آن را تقليد می 

کند:‏ ميخ را آن قدر بکوب که تا ته فرو رود؛ هر چند ضربه چکش که لازم باشد بزن.‏ شايد تعداد ضربات چکش 

شاگرد با ضرباتی که استاد می زد يکی نباشد اما چنين قاعده ای می تواند تا چند ‏"نسل"‏ بدون جهش منتقل شود؛ 

فارغ از اينکه جزئيات انجام آن از فردی به فرد ديگر و از موقعيتی به موقعيت ديگر فرق کند.‏ رج زدن های 

201 . medium 


یان 

157 

بافندگی،‏ گره زدن های طناب يا تور ماهيگيری،‏ الگوهای تا کردن در اوريگامی ‏[هنر مجسمه سازی با کاغذ]،‏ 

فنون مفيد نجاری يا سفالگری،‏ همگی را می توان به مؤلفه های مجزايی فروکاست که حقيقتاً‏ مجال می يابند تا طی 

چند نسل بدون تغيير منتقل شوند.‏ ممکن است جزئيات کار در اوضاع و احوال مختلف فرق کند،‏ اما اساس قاعده 

دست نخورده باقی می ماند،‏ و برای تشبيه عمل مِم ها به ژن ها به بيش از اين نياز نداريم.‏ 

من در پيشگفتاری که بر کتاب سوزان بلکمور به نام 

202 

ماشين مِمی 

ساختن يک مدل کاغذی جانک چينی ‏[کشتی بادبانی کلاسيک چين]‏ 

نوشتم،‏ مهارت اوريگامی مورد نياز برای 

را مثال زدم.‏ دستورالعمل ساختن اين مدل 

کاملاً‏ پيچيده است و شامل سی و دو بار تا زدن می شود.‏ محصول نهايی کار ‏(جانک چينی کاغذی)‏ شیء زيبايی 

است،‏ همين طور مراحل مي 

شکل گيری آن که در ‏"دوره ی جنينی"‏ به شکل ‏"کاتاماران"،‏ ‏"جعبه ای با دو 

دستگيره"‏ و ‏"قاب عکس"‏ در می آيد.‏ در واقع کل اين فرآيند مرا به ياد چين و شکن های شکل گيری غشای جنين 

در طی مراحل شکل گيری از بلاستوا تا گاسترولا تا نيوترولا می اندازد.‏ من در زمان کودکی ساختن جانک چينی 

را از پدرم ياد گرفتم.‏ خود او هم زمانی که تقريباً‏ همسن و سال من بود آن را در مدرسه ی شبانه روزی ياد گرفته 

بود.‏ شور و شوق جانک چينی سازی را مديره ی مدرسه ی پدرم راه انداخت،‏ و اين شوق مثل اپيدمی سرخک در 

مدرسه شيوع يافت،‏ و بعد،‏ باز هم مثل اپيدمی سرخک،‏ از ميان رفت.‏ بيست و شش سال بعد،‏ سالها پس از رفتن 

آن مديره،‏ مرا به همان مدرسه فرستادند.‏ من دوباره آن شوق را در افکندم و دوباره،‏ مثل يک اپيدمی سرخک 

ديگر،‏ همه گير شد،‏ و باز فرو نشست.‏ اينکه چنين مهارت قابل آموختنی می توانند مانند يک اپيدمی گسترش يابند 

گويای نکته ی مهمی درباره ی دقت بالای انتقال ممتيک است.‏ به قطع و يقين می توان گفت که جانک هايی که 

نسل پدر من در دهه ی 1920 می ساختند تفاوت چندانی با جانک هايی که نسل من در دهه ی 1950 می ساختيم 

نداشت.‏ 

با آزمون زير می توانيم اين پديده را نظاممند تر بررسی کنيم:‏ روايتی ديگر از يک بازی کودکانه که زمزمه ی 

چينی ناميده می شود ‏(بچه های آمريکايی اين بازی را تلفن می نامند).‏ فرض کنيد دويست نفر را که قبلاً‏ هرگز 

جانک چينی نساخته اند گرد آوريم و آنها را به بيست گروه ده نفره تقسيم کنيم.‏ بعد ارشدهای اين گروه ها را دور 

يک ميز جمع کنيم و روش ساختن جانک چينی را به آنها ياد دهيم.‏ حال اين بيست ارشد را به گروه هايشان 

بازگردانيم تا روش ساختن جانک چينی را فقط و فقط به نفر ‏"نسل"‏ دوم گروه شان ياد دهند،‏ و آن نفر دوم هم به 

نفر سوم و همين طور تا آنکه نفر دهم هر گروه اين روش را از نفر نهم بياموزد و خودش يک جانک چينی بسازد.‏ 

حال همه ی جانک های ساخته شده را به صف کنيم و روی هر کدام شماره ی گروه و ‏"نسل"‏ سازنده را بنويسيم 

تا بتوانيم نتيجه را بررسی کنيم.‏ 

202 . The Meme Machine, Susan Blackmore 


ی ب 

ی ب 

158 

من اين آزمون را انجام نداده ام ‏(و دوست دارم انجام دهم)،‏ ولی به قوت می توانم پيشبينی کنم که حاصل چه خواهد 

شد.‏ پيشبينی می کنم که در همه ی اين بيست گروه مهارت جانک سازی 

عيب و نقص به نفر دهم منتقل نمی 

شود،‏ اما در خيلی از گروه ها چنين می شود.‏ برخی گروه ها هم اشتباه می کنند:‏ چه بسا حلقه ی ضعيفی در برخی 

گروه ها باشد که يکی از مراحل اصلی روند ساختن جانک را فراموش کند،‏ و همه ی افراد پس از او هم مرتکب 

همان اشتباه شوند.‏ شايد گروه 4 تا مرحله ی ‏"کاتاماران"‏ برسد اما پس از آن اشتباه کند.‏ شايد نفر هشتم گروه 

يک نمونه ی ‏"جهش يافته"‏ 

بسازد که چيزی ميان 

دهم گروه اش هم آن نسخه ی جهش يافته را تقليد کنند.‏ 

13 

‏"جعبه ای با دو دسته"‏ و ‏"قاب عکس"‏ از آب در آيد و نفر نهم و 

حال،‏ پيشبينی ديگر من اين است که در ميان آن گروه هايی که موفق شوند تا نسل دهم جانک را درست بسازند،‏ 

کيفيت جانک های ساخته شده در طی ‏"نسل"ها،‏ به طور منظمی کاهش می يابد.‏ از سوی ديگر،‏ اگر آزمون 

مشابهی انجام دهيد که در آن به جای ساختن جانک از شرکت کنندگان بخواهيد که به جای ساختن کاردستی جانک 

آن را طراحی کنند،‏ مسلماً‏ باز شاهد نزول تدريجی دقت طراحی در طی نسل ها خواهيم بود،‏ به طوری که الگوی 

نسل 1 به صورت ‏"بقايافته"‏ به نسل 10 منتقل می شود.‏ 

در نسخه ی نقاشی از اين آزمون،‏ تمام طراحی های نسل 10 ام شباهت اندکی با طراحی نسل اول خواهند داشت.‏ و 

در هر تيم،‏ هر چه به سمت نسل های پايين تر حرکت کنيد،‏ اين شباهت کمتر می شود.‏ برعکس،‏ در نسخه ی 

کاردستی سازی از اين آزمون،‏ خطاها از نوع همه-يا-هيچ هستند:‏ جهش هايشان ‏"ديجيتال"‏ است.‏ يک گروه يا هيچ 

اشتباهی نمی کند و جانک نسل 

10 

کم و کاست همانند جانک نسل 

يا نسل 5 

1 خواهد 

بود؛ يا اينکه در جايی از 

نسل ها ‏"جهش"‏ رخ می دهد.‏ جهشی که به خطای کامل در ساخت کاردستی می انجامد و محتملاً‏ بقيه تا پايين دست 

آن جهش را وفادارانه تکرار خواهند کرد.‏ 

تفاوت اساسی ميان اين دو مهارت در چيست؟ تفاوت در اين است که مهارت اوريگامی سازی شامل يک رشته 

کنش های مجزا است،‏ که انجام دادن جداگانه ی هر کدام شان دشوار نيست.‏ اغلب اين عمليات شامل دستورالعمل 

هايی است مثل اينکه ‏"هر دو لبه را به وسط تا کن".‏ ممکن است يک نفر اين گام را بد انجام دهد،‏ اما برای نفر 

بعدی همگروه اش معلوم است که بالادستی اش می کوشد چه کار کند.‏ گامهای اوريگامی ‏"خود-نرمال کننده"‏ اند.‏ 

به همين سبب آنها را ‏"ديجيتال"‏ محسوب می کنيم.‏ اين وضع به مثال استاد نجار می ماند که فارغ از اينکه چگونه 

چکش بزند،‏ شاگردش قصد او را از کوبيدن ميخ بر تخته درمی يابد.‏ در مورد اوريگامی هم،‏ شما هر دستورالعمل 

را درست می فهميد،‏ فارغ از اينکه درست انجام شود يا نه.‏ برخلاف اوريگامی،‏ طراحی يک مهارت آنالوگ است.‏ 

همه از پس نقاشی بر می آيند،‏ اما برخی دقيق تر از بقيه طراحی می کنند،‏ و دقت هيچ کس هم مطلق نيست.‏ 

همچنين دقت نسخه برداری بستگی به ميزان زمان و حوصله ای دارد که صرف طراحی می شود،‏ و اين کميت ها 


159 

هم مرتب تغيير می کنند.‏ به علاوه،‏ برخی اعضای گروه ها،‏ به جای کپی کردن صرف،‏ طرح شان را تزئيين می 

کنند و نسبت به طراحی نفر قبلی ‏"بهبود می بخشند".‏ 

واژها هم – دست کم زمانی که فهميده شوند – مانند عمليات اوريگامی خود-نرمال کننده اند.‏ در روايت اصلی 

بازی زمزمه ی چينی ‏(يا تلفن)‏ به اولين کودک داستان يا جمله ای می گويند،‏ و از او می خواهند که آن را برای 

نفر بعدی بازگو کند،‏ و همين طور الی آخر.‏ اگر جمله کمتر از حدود هفت واژه باشد،‏ و به زبان مادری کودکان هم 

باشد،‏ بخت اينکه آن جمله تا نسل دهم ثابت و جهش نيافته بماند بسيار است.‏ اگر جمله به زبانی بيگانه باشد،‏ که 

کودکان آن را ندانند و مجبورباشند آن را به صورت آوايی،‏ نه واژه به واژه،‏ تقليد کنند پيام به دقت منتقل نمی 

شود.‏ الگوی زوال تقليد اصوات مانند همان الگوی زوال نقاشی در طی نسل ها است.‏ هنگامی که پيام به زبان خود 

کودک باشد،‏ و حاوی هيچ واژه ی ناآشنايی مثل ‏"فنوتيپ"‏ يا ‏"آلِل"‏ هم نباشد،‏ بی تغيير باقی می ماند.‏ در اين 

حالت،‏ کودکان به جای تقليد آواهايی که می شوند،‏ هر واژه را در فرهنگ لغات محدود خود تشخيص می دهند و 

همان را برای نفر بعدی شان بازگو می کنند،‏ هرچند که محتملاً‏ نحوه ی بيان هر کدام شان با ديگری فرق می کند.‏ 

زبان نوشتاری هم خود-نرمال کننده است،‏ چرا که جزئيات خط های دست نويس روی کاغذ،‏ هر قدر هم که 

متفاوت باشد،‏ از الفبای محدودی تشکيل شده اند که،‏ گيريم،‏ بيست و شش حرف دارد.‏ 

همين واقعيت که گاهی مم ها به مدد فرآيندهای خود-نرمال کننده ثبات بسياری نشان می دهند،‏ برای پاسخگويی به 

برخی از رايج ترين ايرادهای وارد بر تمثيل مِم/ژن،‏ کافی است.‏ در هر حال،‏ هدف اصلی نظريه ی مِمی در اين 

بالندگی ابتدايی ی مرحله 

ی يک نظريه ی اش ارائه 

جامع درباب فرهنگ که قابل قياس با نظريه 

ژنتيک ی 

واتسون-کريک باشد نيست.‏ در حقيقت،‏ هدف اصلی من در دفاع از مِم ها مخالفت با اين تصور بود که ژن ها تنها 

بازيگران ميدان تکامل داروينی هستند ‏–بدون طرح مفهوم مِم،‏ ممکن بود که اين مطلب از کتاب ژن خودخواه 

استنباط شود.‏ پيتر ريچردسون و رابرت بويد در عنوان کتاب ارزشمند و انديشه برانگيزشان به نام نه تنها با ژن 

203 

ها به اين نکته اشاره کرده اند،‏ گرچه دلايلی آورده اند که چرا ترجيح می دهند از خود واژه ی ‏"مِم"‏ استفاده 

نکنند و به جای آن ‏"نسخه های فرهنگی"‏ را ترجيح داده اند.‏ کتاب استفن شِنان به نام ژن ها،‏ مِم ها و تاريخ 

204 

بشر 

تا حدی متأثر از کتاب عالی قبلی ريچرسون به نام 

هايی که به بحث مِم ها می پردازند،‏ می توان به 

ديستين،‏ و 

206 

ژن الکتريکی 

205 

فرهنگ و فرآيند تکاملی 

اثر پيتر آونگر،‏ 

208 

ويروس ذهن:‏ علم جديد مِم شناسی نوشته ی ريچارد برودی اشاره کرد.‏ 

است.‏ از 

207 

مِم خودخواه 

ديگر کتاب 

اثر کيت 

203 . Not by Genes Alone, Peter Richerson and Robert Boyd 

204 . Genes, Memes and Human History, Stephen Shenan 

205 . Culture and Evolutionary Process, Peter Richerson 

206 . Electric Meme, Robert Aunger 

207 . The Selfish Meme, Kate Distin 

208 . Virus of the Mind : The New Science of the Meme, Richard Brodie 


یها 

یعن 

یها 

160 

اما اثری که بيش از همه نظريه ی ممتيک را به پيش راند،‏ کتاب 

209 

ماشين مِمی نوشته ی سوزان بلکمور بود.‏ او 

در اين کتاب جهانی را به تصوير می کشد که انباشته از مغزها ‏(يا جعبه ها يا مجراهای 

ديگر،‏ مانند مغزها يا 

باندهای فرکانس راديويی ( و مم هايی است که برای لانه گزيدن در آن جعبه ها جست و خيز می کنند.‏ مانند ژن 

درون انبان ژنی،‏ در ميان مم ها نيز آنهايی برتری می يابند که برای تکثير خود بهتر عمل کنند.‏ اين برتری 

در تکثير می تواند ناشی از جذابيت مستقيم مم باشد،‏ مثل جذابيتی که مِم ناميرايی برای برخی دارد.‏ به علاوه 

برتری يک مِم در تکثير خود می تواند غيرمستقيم باشد.‏ ي 

ديگری در انبان مِمی شکوفا شود.‏ اين ويژگی به ظهور مجموعه های مِمی يا 

يک مِم به شرط حضور پرشمار برخی مِم های 

210 

‏"مِمتافت ها"‏ می انجامد.‏ طبق 

رويه ی معمول مان در مورد مِم ها،‏ اين نکته نيز با رجوع به منشاء ژنتيکی اين تمثيل روشن می شود.‏ 

برای سهولت مطلب،‏ فرض کردم که ژن ها واحدهای منفردی هستند،‏ که مستقل از هم عمل می کنند.‏ اما مسلماً‏ ژن 

ها مستقل از هم نيستند.‏ اين نکته به دو طريق بروز می يابد می شود.‏ نخست اينکه ژن ها به صورت خطی در 

امتداد کرومزوم ها رشته شده اند،‏ و به همين سبب تمايل دارند که در گذر نسل ها به اتفاق ژن های همسايه ی خود 

سفر کنند.‏ 

ما پزشکان اين نوع هموندی را 

211 

هموندی می ناميم،‏ و من چيز بيشتری در اين باره نمی گويم،‏ چون 

مِم ها فاقد کروموزوم،‏ آلِل يا بازآميزی های هستند.‏ جنبه ی دوم عدم استقلال ژن ها بسيار با هموندی ژنتيک 

متفاوت است،‏ و در اين مورد تمثيل ممتيک خوبی وجود دارد.‏ اين جنبه به رويان شناسی مربوط می شود که کاملاً‏ 

جدای از ژنتيک است – اما اغلب به خطا اين دو رشته را مرتبط می پندارند.‏ بدن ها مانند موزائيکی از قطعه های 

فنوتيک نيستند که هريک يک حاصل ژن خاصی باشد.‏ ميان ژن ها و اجزای آناتومی يا رفتار هيچ تناظر يک به 

يکی وجود ندارد.‏ صدها ژن با همديگر ‏"همکاری"‏ می کنند تا رشد فرآيندهايی را که به شکل گيری بدن می 

انجامد برنامه ريزی کنند،‏ همان طور که واژه های يک دستور آشپزی با هم همکاری می کنند تا پس از طی فرآيند 

پخت سرانجام بشقاب غذا فراهم شود.‏ واژگان مختلف متناظر با اجزای مختلف درون بشقاب غذا نيستند.‏ 

پس ژن ها در کارتل هايی مشارکت می کنند که به ساخت بدن می انجامد،‏ و اين يکی از اصول مهم رويان شناسی 

است.‏ آدم وسوسه می شود بگويد که انتخاب طبيعی توسط نوعی انتخاب گروهی،‏ برخی کارتل های ژنی را بر 

ديگر رقبا ترجيح می دهد.‏ و همين جا اشتباه پيش می آيد.‏ آنچه در واقع رخ می دهد اين است که باقی ژن های 

انبان ژنی بخش عمده ی محيطی را تشکيل می دهند که در آن يک ژن در رقابت با آلِل هايش پيروز می شود.‏ از 

آنجا که هر ژنی در حضور ژن های ديگر انتخاب می شود – که آنها هم به همين شيوه انتخاب می شوند 

– کارتل 

ژن های همکار با هم ادغام می شوند.‏ در اينجا با پديده ای مواجه ايم که بيشتر به اقتصاد بازار شباهت دارد 

تا اقتصاد برنامه ريزی شده.‏ فرض کنيد که در يک بازار،‏ فقط يک قصاب داريم و يک نانوا،‏ اما ای بسا که در اين 

بازار جای يک شمعدان ساز خالی باشد.‏ دست نامرئی انتخاب طبيعی اين خلاء را پر می کند.‏ اين وضع،‏ فرق 

209 . The Meme Machine, Susan Blackmore 

210 . memeplexes 

211 . linkage 


یعن 

یها 

یعن 

161 

دارد با حالتی که يک برنامه ريز مرکزی باشد که سه گانه ی قصاب 

+ نانوا + 

شمعدان ساز را ترجيح دهد.‏ فهم 

ايده ی کارتل های همکار که توسط دست نامرئی تجميع می شوند برای فهم چگونگی عملکرد مِم های دين،‏ اهميت 

اساسی دارد.‏ 

اقسام مختلف کارتل های ژنی در انبان های ژنی متفاوت ادغام می شوند.‏ انبان های 

ژنی گوشتخوارانه حاوی ژن 

هايی هستند که اندام های حسی شکارياب،‏ آرواره های شکارگير،‏ دندان های نيش،‏ آنزيم های هضم گوشت و 

بسياری ژن های ديگر را در بر می گيرند و همگی اين ژن ها به ظرافت برای همکاری با هم تنظيم شده اند.‏ به 

همين ترتيب،‏ انبان های ژنی گياهخوارانه حاوی مجموعه های متفاوتی از ژنهای همساز با هم هستند که برای 

همکاری در جهت اهداف ديگری انتخاب شده اند.‏ اين ايده برای ما آشناست که يک ژن به سبب همسازی فنوتيپ 

اش با محيط خارجی آن گونه ی جانوری،‏ گيريم،‏ صحرا يا جنگل يا هرچه،‏ انتخاب شده است.‏ نکته ای که اکنون 

می خواهم بيفزايم اين است که يک ژن همچنين به سبب همسازی اش با ديگر ژن های خاص انبان ژنی انتخاب 

می شود.‏ ژن يک گوشتخوار در انبان ژنی گياهخوارن دوام نمی آورد،‏ و برعکس.‏ از چشم انداز درازمدت يک 

ژن،‏ انبان ژنیِ‏ يک گونه 

خورند و جابجا می 

شوند 

– 

– 

ي 

مجموعه ی ژن هايی که توسط توليدمثل جنسی در آن گونه به کرات بُر می 

يک محيط ژنی را تشکيل می دهند که در آن هر ژن به سبب توانايی اش برای 

همکاری با باقی ژن ها انتخاب شده است.‏ اگرچه انبان های مِمی به صلابت و ساخت يافتگی انبان های ژنی 

نيستند،‏ اما هنوز می توانيم انبان مِمی را بخش مهمی از"محيط"ی بدانيم که هر مِم در مِمتافت دارد.‏ 

مِمتافت شامل 

يک دسته مم هاست که گرچه ممکن است به طور منفرد ماندگار نباشند،‏ اما در حضور ديگر 

اعضای مِمتافت به خوبی ماندگار می شوند.‏ در بخش قبل گفتم که شک دارم جزئيات تکامل زبان ناشی از هر گونه 

انتخاب طبيعی بوده باشد.‏ در آنجا گفتم که تکامل زبان احتمالاً‏ حاصل پيشامدهای کتره ای بوده است.‏ البته به خوبی 

می توان تصور کرد که برخی از حروف مصوّت و صامت،‏ در محيط های کوهستانی کارآمدتر بوده اند و گيريم،‏ 

جزء مشخصه ی لهجه های سوئيسی،‏ تبتی و آندی شده اند،‏ در حالی که اصوات ديگر برای نجوا در ميان جنگل 

انبوه مناسب تر بوده اند و لذا مشخصه ی زبان های پيگمی و آمازونی شده اند.‏ اما مثالی که در مورد انتخاب 

طبيعی زبان ذکر کردم 

ي – 

اين نظريه که می توان تبيينی کارکردی برای پديده ی چرخش بزرگ واکه ها در 

زبان انگليسی يافت – از اين نوع نيست.‏ بلکه مربوط به تناسب مم ها در مِمتافت های دوبدو همساز است.‏ نخست 

يک واکه،‏ به عللی نامعلوم،‏ تغيير کرده است 

– که شايد به سبب تقليد مُد روز از نحوه ی بيان 

قدرتمند بوده باشد،‏ همان طور که در مورد منشاء تُک زبانی حرف زدن اسپانيايی 

يک فرد مشهور يا 

ها می گويند.‏ نگران نباشيد که 

چرخش بزرگ واکه ها چگونه آغاز شده است:‏ مطابق اين نظريه،‏ همين که نخستين واکه تغيير کرد،‏ ديگر واکه 

ها مجبور شدند به نوبه ی خود تغيير کنند،‏ تا ابهام کاسته شود،‏ و به اين ترتيب اين فرآيند به صورت آبشاری رخ 

داد.‏ در مرحله ی دوم فرآيند،‏ انتخاب مم ها در تقابل با پسزمينه ی پييشتر موجود انبان مِمی صورت گرفت،‏ و 

مِمتافت جديدی از مم های دوبدو همساز برساخته شد.‏ 


یلت 

یحت 

ی ب 

162 

سرانجام به مبنای مناسبی برای پرداختن به نظريه ی ممتيک دين رسيديم.‏ برخی از ايده های دينی،‏ مانند برخی ژن 

ها،‏ می توانند به خاطر شايستگی ذاتی خود باقی بمانند.‏ اين مم ها ، فارغ از اينکه در مجاورت چه مم هايی چه 

باشند،‏ در هر انبان ممی دوام می آورند ‏(در اينجا بايد يک نکته ی بسيار مهم را تکرار کنم که در اينجا 

‏"شايستگی"‏ تنها به معنای ‏"توانايی بقا در انبان"‏ است.‏ و ورای اين معنا،‏ حاوی هيچ ارزشداوری نيست.)‏ برخی 

ايده های دينی به اين خاطر ماندگار می شوند که با ديگر مِم های پرشمار قبلی موجود در انبان مِمی ‏–بخشی از 

مِمتافت 

– سازگارند.‏ 

در زير فهرست مختصری از برخی مِم های دينی را می آورم که محتملاً‏ می توانند ارزش 

بقايی در انبان مِمی داشته باشند،‏ يا به سبب ‏"شايستگی"‏ ذاتی شان و يا به سبب همسازی شان با يک مِمتافت 

موجود:‏ 

شما پس از مرگ جسم تان باقی می مانيد.‏ 

اگر شهيد شويد،‏ به جايگاهی اختصاصی در بهشت فرستاده می شويد که در آن می توانيد از 

بهرمند شويد ‏(فکری هم به حال آن باکرگان بيچاره کنيد).‏ 

72 باکره 

بايد مرتدان،‏ کفرگويان و ملحدان را کشت ‏(يا به نحو ديگری آنان را جزا داد،‏ مثلاً‏ نفی بلد شان کرد).‏ 

باور به خدا فضي 

خاطر اين بی 

باوری 

عظماست.‏ اگر می بينيد باورتان متزلزل است،‏ برای تحکيم آن بکوشيد،‏ و از خدا به 

طلب مغفرت کنيد 

‏(در بحث 


گفتم 

که انگار باور داشتن به خدا 

بهترين فضيلت نزد خداست.‏ آنجا اين نکته را غريب محسوب کردم اما در اينجا تبيينی برايش می يابيم.)‏ 

ايمان ‏(باور فاقد شواهد)‏ يک فضيلت است.‏ 

هستيد.‏ 

اند.‏ 

همه،‏ حتی 

هرچه باورهايتان با شواهد متعارض تر باشد،‏ فضيلتمندتر 

مؤمنان فاضلی که می توانند چيزهای حقيقتاً‏ غريب،‏ بی پايه و ناموجه را باور کنند،‏ از ملکوتيان 

کسانی 

که فاقد باورهای 

دينی 

احترام عادی و خودکاری که برای همه ی باورهای 

پرداختم).‏ 

باشند،‏ بايد به اين 

باورها احترام بگذارند.‏ 

پشتوانه قائل می شويم 

) 

احترامی 

بيش از 

در فصل 1 به اين مطلب 

امور رازآميزی هستند ‏(مانند تثليث،‏ تبديل شراب به خون،‏ تجسّد مسيح)‏ که قرار نيست ما ازشان سر در 

بياوريم.‏ 

تلاش نکنيد رمز و راز اين امور را بفهميد،‏ زيرا اين تلاش می تواند مخرب باشد.‏ بياموزيد 

تا با راز دانستن آنها خرسند شويد.‏ 

♦ 

زيبايی های موسيقی،‏ هنر و مجسمه سازی،‏ به خودی خود نشانه هايی از ايده های دينی هستند.‏ 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

♦ 

مکاتب و ژانرهای هنری مختلف را می توان به عنوان مِمتافت های مختلف تحليل کرد،‏ که در آنها هنرمندان ايده ها و موتيف های 

هنرمندان پيشين را تقليد می کنند،‏ و موتيف های جديد فقط هنگامی باقی می مانند که با موتيف های سابق ترکيب شوند.‏ در واقع،‏ کل نظام 

آکادميک تاريخ هنر با همه ی ردگيری های پيشرفته اش در مورد پيکرنگاری و نمادگرايی،‏ را می توان پژوهش های تفصيلی درباره ی 

يک دسته ممتافتگی تلقی کرد.‏ جزئيات هر ممتافت هنری ناشی از حضور اعضای موجود در انبان مِمی است،‏ و اين انبان اغلب شامل مم 

یها دينی نيز هست.‏ 


یها 

یها 

یحت 

یعن 

یعن 

یان 

163 

چه بسا برخی از مم های فهرست بالا داری ارزش بقای مطلق باشند و در هر ممتافتی شکوفا شوند.‏ اما برخی مم 

ها،‏ مانند ژن ها،‏ فقط در زمينه ی مِمی مساعد می توانند باقی بمانند،‏ که اين منجر به ايجاد ممتافت های رقيب می 

شود.‏ دو دين متفاوت را می توان دو مِمتافت رقيب تلقی کرد.‏ شايد بتوان اسلام را به انبانی از ژن های 

گوشتخوارانه،‏ و بوديسم را به انبانی از ژن های گياهخوارانه تشبيه کرد.‏ ايده های هيچ دينی اصلاً‏ ‏"بهتر"‏ از ايده 

باقی دين ها نيست،‏ درست همان طور که ژن های گوشتخوارانه ‏"بهتر"‏ از ژن های گياهخوارانه نيستند.‏ اين 

قبيل مِم های دينی لزوماً‏ هيچ استعداد مطلقی برای بقا ندارند؛ با اين حال،‏ مزيت شان اين است که در حضور مِم 

ديگر دوام می آورند.‏ در اين مدل،‏ گيريم،‏ دين مسيحيت کاتوليک رومی و اسلام لزوماً‏ برساخته ی فرد 

خاصی نيستند،‏ بلکه جداگانه از مجموعه های رقيبی از مِم ها تکامل يافته اند که در حضور ديگر اعضای همان 

مِمتافت شکوفا می شوند.‏ 

ي 

اديان سازمان يافته را انسان ها سازمان داده اند:‏ انسان هايی مثل اسقف ها،‏ خاخام ها،‏ امام ها و آيت االله ها.‏ اما 

چنان که در مورد مارتين لوتر گفتم،‏ اين بدان معنا نيست که اين اديان ساخته و پرداخته ی افراد خاصی باشند.‏ 

موقعی هم که دين ها به خدمت استثمارگری و حاکميت قدرتمندان در آمده اند،‏ اين احتمال قوی همچنان باقی است 

که جزئيات هر دين عمدتاً‏ به طور ناخودآگاه تکامل يابند نه توسط انتخاب طبيعی ژنتيکی.‏ انتخاب ژنتيکی کندتر از 

آن است که بتواند تکامل سريع و واگرايی اديان را ايجاد کند.‏ نقش انتخاب طبيعی ژنتيکی در اين داستان،‏ فراهم 

کردن مغز،‏ و استعدادها و تمايلات مغزی است 

ي – 

همان پلتفرم سخت افزارری و نرم افزار سطح پايين که 

پسزمينه ی انتخاب ممتيک را تشکيل می دهند.‏ با توجه به اين پسزمينه،‏ به نظر من نوعی رويکرد انتخاب 

طبيعی ممتيک می تواند رويکرد مناسبی به جزئيات تکامل هر دين خاص باشد.‏ در مراحل اوليه ی تکامل دين،‏ 

پيش از آن که دين سازمان يابد،‏ مِم های ساده به مدد جذابيت جهانشمول شان نزد روان بشر ماندگار شده اند.‏ در 

اينجاست که نظريه ی مِمی دين و نظريه ی محصول فرعی بودن دين همپوشانی دارند.‏ مراحل بعدی را که در آنها 

دين سازمان و تفصيل می يابد و از ديگر اديان متمايز می شود،‏ به خوبی می توان توسط نظريه ی مِمتافت ها 

– 

با بررسی کارتل های دوبدو همساز مم ها – تبيين کرد.‏ اين رويکرد نافی نقش متأخرتر و عمدی کشيشان و 

ديگران در شکل دهی دين نيست.‏ محتملاً‏ اديان هم مانند مُدها و هنرها،‏ دست کم تا حدودی،‏ هشيارانه طراحی شده 

اند.‏ 

يکی از ادي 

که تقريباً‏ به طور کامل آگاهانه طراحی شده،‏ عِلمشناسی 

[ScientologyI] 

است،‏ اما من شک دارم 

که اين فرقه استثنايی باشد.‏ يک نامزد ديگر از دين های کاملاً‏ طراحی شده مورمونيسم است.‏ ژوزف اسميت،‏ 

بنيانگزار کذّاب و متهور اين فرقه،‏ به نگاشتن يک کتاب مقدس کاملاً‏ جديد کمر بست.‏ کتاب مورمون که از ابتدا 

شروع به ارائه 

ی 

يک تاريخ قلابی 

آمريکا می 

مورمونيسم از زمان اختراعش در قرن نوزدهم تکامل بسيار 

کند،‏ به زبان انگليسی 

قلابی 

قرن هفدهم نوشته شده است.‏ 

اما 

يافته است و امروزه يکی از محترم ترين اديان باب 


یاب 

164 

روز در آمريکاست – در حقيقت،‏ مورمونيست ها مدعی اند که سريع تر از همه ی اديان رشد داشته است،‏ و اکنون 

صحبت از پيشنهاد يک نامزد رياست جمهوری مورمون است.‏ 

اغلب دين ها تکامل يافته اند.‏ هر نظريه ای که درباره ی تکامل اديان اختيار کنيم،‏ بايد بتواند با ملاحظه ی شرايط 

معين آن دين،‏ سرعت حيرت آور فرآيند تکامل دين را توضيح دهد.‏ در ادامه يک مطالعه ی موردی مطرح می 

شود.‏ 

بارپَرَستی 

يکی از نکات بسياری که گروه مونتی پيتون در فيلم کمدی 

212 

زندگی برايان 

کشف می کند ، سرعت فراوان رشد 

آئين های جديد است.‏ اين آئين ها می توانند تقريباً‏ يکشبه ظاهر شوند و به صورت جزئی از فرهنگ درآيند،‏ و 

نقش چيره و نگران کننده ای ايفا کنند.‏ يکی از مشهورترين نمونه های واقعی ايجاد آئين های جديد،‏ 

است که در جزاير ملانزی اقيانوس آرام و 

213 

‏"بارپرستی"‏ 

گينه ی نو پديد آمد.‏ کل تاريخ برخی از اين فرقه های بارپرست،‏ از 

آغاز تا انقراض،‏ هنوز در خاطره ی بعضی زنده مانده است.‏ برخلاف آئين عيسی،‏ که ريشه هايش به طور موثق 

قابل ردي 

نيست،‏ در مورد فرقه های بارپرست کل ماجرا پيش چشمان ماست ‏(هر چند خواهيم ديد که حتی در 

اين مورد هم برخی جزئيات مفقود شده اند).‏ جالب اينجاست که تقريباً‏ به يقين می توان حدس زد که آئين مسيحيت 

هم به شيوه ای مشابه شروع شده و به سرعت گسترش يافته است.‏ 

منبع اصلی من در مورد بارپرستی،‏ کتاب ديويد اتِنبورو با عنوان 

214 

کنکاش در بهشت 

است که او با مهر بسيار 

به من اهدا کرده است.‏ همه ی اين فرقه های بارپرست،‏ از نخستين شان که در قرن نوزدهم شکل گرفت تا روايت 

مشهورتری که درست پس از جنگ دوم جهانی ايجاد شد،‏ با الگوی يکسانی پديد آمده اند.‏ چنين می نمايد که در همه 

شان ساکنان اين جزاير مسحور ابزار و آلات شگفت انگيز مهاجران سفيدپوست مانند کارمندان اداری،‏ سربازان و 

ميسيونرها شدند.‏ چه بسا آنان قربانی قانون دوم آرتور سی کلارک شده باشند که در فصل 

فنآوری به قدر کافی پيشرفته از معجزه تميزدادنی نيست."‏ 

2 ذکر کردم:‏ " 

هر 

جزيره نشينان متوجه شدند که هيچ يک از اين اسباب و آلات عجيب و غريب را خود سفيدپوستان مهاجر نمی 

سازند.‏ وقتی دستگاهی نياز به تعمير پيدا می کرد،‏ آن را از طريق بندر می فرستادند و دستگاه جديد را به صورت 

‏"بار"‏ ‏[کارگو]‏ توسط کشتی،‏ يا بعدها هواپيما،‏ به جزيره می رسيد.‏ بوميان هيچ گاه نديده بودند که سفيدپوستی 

چيزی را تعمير کند،‏ هرگز هم نديده بودند که سفيد پوستی کار مفيدی انجام دهد ‏(پشت ميز نشتن و کاغذبازی کردن 

از نظر آنان مناسک مذهبی سفيدپوستان محسوب می شد،‏ نه کار).‏ پس انديشيدند که ‏"بار"‏ بايد منشائی فراطبيعی 

212 . The Life of Brian 

213 . cargo cults 


یان 

165 

داشته باشد.‏ 

آورند.‏ 

به علاوه،‏ بعضی حرکات سفيدپوستان هم انگار مؤيد آن بود که دارند فرايضی مذهبی به جا می 

آنان برج هايی می ساختند و سيم هايی به آن وصل می کردند؛ می نشستند و به صدای جعبه های 

کوچکی گوش می دادند که نورانی بود و صداهای عجيبی از آن در می آمد؛ مردم بومی را وامی داشتند 

که لباس های همسان بپوشند،‏ و يک جور مرتبی قدم بزنند – و مشکل بتوان کاری بيفايده تر از اين پيدا 

کرد.‏ و بعد بوميان به کشف اين راز نائل آمدند.‏ اين کارهای غيرقابل فهم سفيدپوستان،‏ مناسکی بود که 

آنان برای رضای خداي 

پس بايد همان کارها را می کردند.‏ 

که برايشان بار می فرستادند انجام می دادند.‏ اگر بوميان هم بار می خواستند،‏ 

جالب اينکه آئين های بارپرستی به طور جداگانه در جزايری ايجاد شد که هم از لحاظ جغرافيايی 

فرهنگی بسيار دور از هم بودند.‏ به قول ديويد اَتِنبورو:‏ 

و هم از لحاظ 

مردم شناسان متوجه شدند که دو آئين بارپرستی در کالدونيای نو،‏ چهار تا در جزاير سليمان،‏ چهار تا 

در فيجی،‏ هفت تا در هبريدس نو،‏ و بيش از پنجاه تا در گينه ی نو پديده آمده است.‏ اغلب اين آئين ها 

کاملاً‏ مستقل و غيرمرتبط با هم بوده اند.‏ اغلب اين اديان مدعی بودند که در روز قيامت،‏ مسيحايی بار 

نهايی را خواهد آورد.‏ 

رشد مستقل اين همه آئين مستقل اما مشابه،‏ نشانگر ويژگی يکنواختی در کليت روانشناختی آدمی است.‏ 

يک فرقه ی مشهور بارپرست که در جزيره ی تانا واقع در هبريدس نو شکل گرفته ‏(و از سال 

1980 وانواتو 

ناميده می شود)‏ هنوز باقی است.‏ اين فرقه حول يک شخصيت مسيحايی به نام جان فروم شکل گرفته است.‏ اسناد 

دولتی نشان می دهد که اولين بار در حوالی سال 1940 از جان فروم نام برده شده است،‏ اما حتی در مورد 

اسطوره ای به اين تازگی هم به يقين معلوم نيست که چنين کسی واقعاً‏ وجود داشته است.‏ مطابق يکی از روايات،‏ 

او مرد کوتاه قامتی بوده که صدای رسا و موهای زال داشته،‏ و کتی با دکمه های درخشان می پوشيده است.‏ او 

غيبگويی های عجيب و غريبی کرده و از خود بسيار مايه گذاشته تا مردم را عليه ميسيونرها بشوراند.‏ عاقبت جان 

فروم نزد نياکان اش بازگشته،‏ اما پيش از عزيمت وعده داده که دوباره پيروزمندانه مراجعت خواهد کرد و بارهای 

زيبا خواهد آورد.‏ از جمله ی غيبگويی های او،‏ انذار طوفان مهيبی بوده که:‏ ‏"پس از آن کوه ها با خاک يکسان و 

214 . Quest in Paradise ; David Attenborough 


یما 

یما 

166 

♣ 

دره ها انباشته از لای خواهند شد ؛ پيران،‏ جوانی از سر خواهند گرفت و بيماری ناپديد خواهد شد؛ سفيدپوستان از 

جزيره رانده می شوند و هرگز باز نخواهند گشت؛ و باری چنان بزرگ خواهد رسيد که هر کس هر قدر بخواهد از 

آن سهم می برد.‏ 

برای دولت،‏ نگران کننده ترين پيشگويی جان فروم اين بود که هنگام ظهور مجدد خود،‏ يک نوع کنياک جديد 

همراه خواهد آورد که روی برچسب بطری آن،‏ تصوير نارگيل نقش بسته است.‏ پس مردم بايد از شر پول رايج 

سفيدپوستان خلاص شوند.‏ اين عقيده موجب شد تا در سال 1941 مردم دست از کار کشيدند و همه ی پول هايشان 

را صرف باده گساری کردند؛ اقتصاد جزيره جداً‏ آسيب ديد.‏ اداره ی مستعمرات زعمای اين فرقه را دستگير کرد 

اما هيچ چيز نتوانست باعث زوال فرقه شود،‏ و کليساها و مدارس ميسيونری متروک شدند.‏ 

کمی بعد،‏ اين آموزه رواج يافت که جان فروم پادشاه آمريکاست.‏ از قضا،‏ سربازان آمريکايی هم در همان اوقات به 

حوالی هبريدنس نو رسيدند و اهالی جزيره با شگفتی تمام ديدند که در ميان اين سربازان سياهپوستانی هم هستند که 

مانند خود جزيره نشينان فقير نيستند.‏ بلکه 

به قدر سربازان سفيدپوستِ‏ همراهِ‏ بار،‏ پولدار هستند.‏ حيرت و هيجان کل جزيره ی تانا را درنورديد.‏ 

انگار هر روز،‏ روز قيامت شده بود.‏ همگان خود را آماده ی ظهور جان فروم کرده بودند.‏ يکی از 

زعمای قوم گفت که به زودی جان فروم با هواپيما از آمريکا سر می رسد.‏ صدها نفر مشغول پاکسازی 

بيشه زار وسط جزيره شدند تا باندی برای فرود هواپي 

او فراهم کنند.‏ 

برج مراقبت اين فرودگاه را هم از نی بامبو ساختند و کسانی را به عنوان ‏"متصديان برج مراقبت"‏ گماردند.‏ برای 

اين مراقبان هدفون هايی چوبی قلابی ساختند و بر روی ‏"باند"‏ هواپيماهايی قلابی گذاشتند تا مثل تله ی پرنده گيری 

عمل کنند و هواپي 

جان فروم را بنشانند.‏ 

ديويد اَتِنبرو جوان در دهه ی 1950 همراه با فيلمبرداری به نام جفری مالينگان با قايق راهی اين جزيره شد تا در 

مورد بارپرستی تحقيق کند.‏ آنان شواهد فراوانی در مورد اين دين جمع آوری کردند و سرانجام با کاهن بزرگ اين 

قوم،‏ که مردی به نام نامباس بود آشنا شدند.‏ نامباس مسيح موعود را به اسم کوچکِ‏ جان صدا می زد،‏ و مدعی بود 

که مرتب،‏ توسط ‏"راديو"‏ با او در تماس است.‏ اين ‏("راديوی مال جان")‏ يک پيرزن بود که يک سيم برق دور 

کمرش پيچيده بودند و در حالت نشئه سخنان نامفهومی زمزمه می کرد،‏ که نامباس آنها را به عنوان سخنان جان 

فروم تعبير و تفسير می کرد.‏ نامباس مدعی بود که از پيش می دانسته که اَتِنبورو به ديدارش خواهد آمد،‏ چون جان 

" 

♣ 

مقايسه کنيد با سِفر اشعياء ‏[عهد عتيق]‏ : 40:4 ‏"دره ها برفراز،‏ و کوه ها پست خواهند گشت."‏ اين شباهت لزوماً‏ نشانگر يک ويژگی 

بنيادی در روان آدمی،‏ يا ناخودآگاه جمعی"‏ يونگی نيست.‏ اين جزاير مرکوب ميسيونرها بوده اند.‏ 


یکا 

167 

فروم از طريق ‏"راديو"‏ اين موضوع را به او اطلاع داده است.‏ اَتِنبورو درخواست کرد تا ‏"راديو"‏ را به او نشان 

دهند اما ‏(معلوم است که)‏ اين خواسته مورد قبول واقع نشد.‏ او حرف را عوض کرد و از نامباس پرسيد آيا او جان 

فروم را ديده است يا نه:‏ 

نامباس با قوت سر تکان داد.‏ ‏"من خيلی خودش رو ديدن."‏ 

‏"چه شکليه؟"‏ 

نامباس با انگشت به من زد و گفت:‏ ‏"اون مثل شما.‏ اون صورتش سفيده.‏ 

آمري 

دور زندگی کرد."‏ 

او بلنده قده.‏ 

اون جنوب 

اين شرح با اسطوره ای که پيشتر در مورد جان فروم ذکر کردم،‏ که آدمی است کوتاه قد،‏ تناقض دارد.‏ اسطوره ها 

اين چنين تکامل می يابند.‏ 

به اعتقاد بوميان،‏ جان فروم يک روز 15 فوريه ظهور می کند،‏ اما سال ظهورش معلوم نبود.‏ هر ساله روز 

15 

فوريه مؤمنان به جان فروم برای انجام مراسم مذهبی گرد هم می آيند تا ظهور او را خوشامد گويند.‏ او تاکنون 

ظهور نکرده است،‏ اما مؤمنان نااميد نشده اند.‏ ديويد اَتِنبرو به يکی از اين مؤمنان به نام سام گفت:‏ 

‏"اما سام،‏ الآن نود سال از زمانی که جان گفته برمی گردد گذشته.‏ او مرتب قول می دهد،‏ اما نمی آيد.‏ 

آيا نود سال انتظار زمان درازی نيست؟"‏ 

سام چشم از زمين برداشت و به من نگاه کرد.‏ ‏"اگر شما می تونيد دو هزار سال منتظر عيسی مسيح 

باشيد،‏ و اون نياد،‏ من هم می تونم بيشتر از نود سال منتظر جان باشم."‏ 

رابرت باکمن در کتاب آيا می 

بود.‏ 

215 

توانيم بدون خدا نيک باشيم؟ همين پاسخ ستودنی 

را از قول 

ديگر از يکی 

مؤمنان جان فروم نقل می کند،‏ که چهل سال پس از ملاقات اَتِنبورو در جواب يک روزنامه نگار کانادايی گفته 

در سال 

1974 ملکه 

ی انگلستان و پرنس فيليپ به ديدن اين منطقه رفتند،‏ و در پی اين ديدار،‏ پرنس هم وارد 

اسطوره های يکی ديگر از فرقه های جان فروم شد 

) 

سرعت تغيير کنند).‏ پرنس اسطوره ای،‏ مرد خوش سيمايی است که در 

باز می بينيد که چگونه جزئيات اساطير اديان می توانند به 

يونيفورم نيروی دريايی 

و با کلاهخود 

مرصّع تصوير می شود،‏ و با توجه به فرهنگ جزيره که خدايان مؤنث را برنمی تابد،‏ شايد جای شگفتی نباشد که 

پرنس به اين مقام عظما دست يافته و نه ملکه.‏ 

215 . Can We Be Good without God? , Robert Buckman 


یها 

یها 

168 

من نمی خواهم آئين بارپرستی در جنوب اقيانوس آرام را زيادی بزرگ جلوه دهم.‏ اما بايد گفت که بارپرستی يک 

نمونه ی معاصر جالب است که سربرآوردن اديان 

از هيچ را نشان می دهد.‏ اين آئين به ويژه گويای چهار درس 

درباره ی منشاء اديان به طور کلی است،‏ که در اينجا به اختصار به آنها اشاره می کنم.‏ نخست،‏ سرعت خيره کننده 

ی شکل گيری آئين هاست.‏ دوم سرعت زوال خاطره ی منشاء شکل گيری دين است:‏ اگر جان فروم واقعاً‏ وجود 

داشت،‏ بايد در خاطر زندگان می ماند.‏ اما حتی در مورد چنين پديده ی تازه ای،‏ معلوم نيست که آيا چنين شخصی 

حقيقتاً‏ وجود داشته يا نه.‏ درس سوم،‏ برگفته از ايجاد آئين های بارپرستیِ‏ مستقل از هم در جزيره هاست.‏ بررسی 

نظام مند شباهت های اين آئين ها،‏ می تواند گويای حقايقی درباره ی روان انسان و استعداد دينداری بشر باشد.‏ 

چهارم،‏ آئين های بارپرستی نه تنها به هم شباهت دارند،‏ بلکه شبيه دين های قديمی تر نيز هستند.‏ مسيحيت و ديگر 

اديان باستانی که امروزه جهانگستر شده اند ابتدا آئين هايی محلی مانند فرقه ی جان فروم بوده اند.‏ در واقع،‏ به گفته 

ی محققانی مانند گزا وِرمِس،‏ استاد مطالعات يهودی در دانشگاه آکسفورد،‏ عيسی تنها يکی از چندين چهره ی 

فرهمندی بوده که در آن دوران در فلسطين می زيسته اند و در موردشان اسطوره پردازی شده است.‏ اما آن آئين 

ديگر از ميان رفتند.‏ با اين نگرش،‏ آئينی که ماندگار شد،‏ همانی است که امروزه با آن مواجهيم.‏ و با گذر 

قرون و اعصار،‏ هر چه بيشتر صيقل خورد تا به شکل يک نظام پيچيده 

ريشه 

کند.‏ 

– 

– 

يا مجموعه ی واگرايی از نظام های هم 

درآمد که امروزه بر بخش های بزرگی از دنيا غلبه يافته است ‏(اگر دوست داريد می توانيد اين فرآيند را 

انتخاب ممتيک بخوانيد؛ و اگر دوست نداريد که هيچ).‏ مرگ چهره های فرهمند مدرن مانند هايله سلاسی،‏ الويس 

پريستلی و پرنسس دايانا مجال ديگری برای مطالعه ی خيزش سريع آئين ها و تکامل ممتيک پيامد آنها فرآهم می 

جدای از مطلب مختصری درباره ی پديده ی ‏"دوست مجازی"‏ دوران کودکی که در فصل 10 در بحث 

بگويم.‏ 

‏"نياز " 

روانشناختی که دين ارضا می کند خواهم گفت،‏ اين کل مطلبی بود که در مورد ريشه های دين می خواستم 

غالباً‏ می گويند که اخلاقيات ريشه در دين دارند.‏ در فصل بعد می خواهم به طرح پرسش درباره ی اين ديدگاه 

بپردازم.‏ احتجاج خواهم کرد که منشاء اخلاقيات نيز می تواند موضوع پرسش داروينی باشد.‏ همان طور که 

پرسيديم:‏ ارزش بقای داروينی دين چيست؟،‏ می توانيم درباره ی اخلاقيات نيز همين پرسش را مطرح کنيم.‏ در 

واقع،‏ اخلاقيات احتمالاً‏ مقدم بر دين بوده است.‏ همان طور که در مورد دين از پرسش فاصله گرفتيم و آن را 

بازنويسی کرديم،‏ بهتر است اخلاقيات را نيز به عنوان محصول فرعی چيزی ديگر بررسی کنيم.‏ 


یها 

169 

فصل 6 

ريشه های 

اخلاق:‏ چرا ما خوب هستيم؟ 

ما وضعيت غريبی در اين دنيا داريم.‏ همه ی ما برای سفر کوتاهی به دنيا می آييم،‏ و بی آنکه بدانيم چرا،‏ گاهی به 

نظرمان می رسد که جهان مقصودی الاهی دارد.‏ اما از ديدگاه زندگی روزمره،‏ يک چيز را می دانيم:‏ اينکه زندگی 

مان وابسته به ديگر آدميان است – و بيش از همه وابسته به کسانی که سعادت مان در گرو لبخند و بهروزی شان 

است.‏ 

آلبرت انشتين 

تصور اين نکته برای 

تواند بخواهد که خوب باشد.‏ 

فراتر می رود،‏ و برخی 

را 

بسياری از دينداران دشوار است که آدم بدون دين چگونه می تواند خوب باشد،‏ يا حتی می 

در اين فصل به اين بحث خواهم پرداخت.‏ اما شک و شبهه ی دينداران از اين 

ترديد 

دچار نفرت از غيرهمکيشان خود می کند.‏ اهميت بحث حاضر اين است که در پس 

نگرش دينداران به موضوعاتی که ربطی به اخلاق ندارند هم اغلب دغدغه های اخلاقی 

نهفته است.‏ بخش اعظم 

مخالفت دينداران با آموزش نظريه ی تکامل هيچ ربطی به خود اين نظريه،‏ يا موضوعات علمی ديگر ندارد بلکه 

برخاسته از نگرانی های اخلاقی آنان است.‏ اين نگرانی ها ها موجب می شوند تا مؤمنان 

يا اين نگرش خام را 

پيش بگيريند که ‏"اگر به کودکان بياموزيد که از نسل ميمون هستند،‏ مثل ميمون رفتار می کنند"‏ و يا اينکه به 

‏"اهرم"‏ 

پيشرفته تری مانند حربه ی ‏"آفرينش هوشمندانه"‏ متوسل شوند.‏ حربه ای که باربارا فُرِست و پُل 

گروس در کتاب اسب تروای خلقت گرايی 

216 

بيرحمانه افشا کرده اند.‏ 

♣ 

من نامه های زيادی از خوانندگان کتاب هايم دريافت می کنم که اغلب شان با صميميت دلپذيری نگاشته شده اند،‏ 

برخی انتقادهايی مفيد مطرح می کنند،‏ و بعضی هم نامطبوع و حتی 

شريرانه اند.‏ و متأسفم بگويم که زننده ترين 

نامه ها تقريباً‏ هميشه انگيزه ی دينی دارند.‏ اين هتاکی های غيرمسيحی معمولاً‏ شامل حال کسانی می شود که دشمن 

مسيحيت انگاشته می شوند.‏ در اينجا نامه ای را می آورم که در اينترنت خطاب به برايان فلمينگ نوشته شده است.‏ 

216 . Creationism’s Trojan Horse : The Wedge of Intelligent Design ; Barbara Forrest and Paul Gross 

♣ 

بيشتر از آنکه بتوانم پاسخ شان را به شايستگی بدهم.‏ دراين مورد عذر می خواهم.‏ 


یات 

170 

" 

فلمينگ نويسنده و کارگردان فيلم بيخدايانه 

بخنديم"‏ و تاريخ آن 

که ‏"خدايی ی 

217 

در کار نبود"‏ است.‏ 

عنوان اين نامه 

بسوز تا 

21 دسامبر 2005 است.‏ 

اين نامه چنين آغاز می شود:‏ 

مسلماً‏ تو هم اعصاب داری.‏ خيلی دوست دارم يک چاقو بردارم و دل و روده ات را بيرون بريزم و 

جلوی چشم ات فرياد شادی بکشم.‏ تو می خواهی آتش يک جنگ مذهبی را دامن بزنی.‏ يک روز من و 

امثال من لذت اين عمل را خواهيم چشيد.‏ 

بعد ظاهراً‏ نويسنده متوجه می شود که لحن اش زياد مسيحايی نيست،‏ چون با شفقت بيشتر چنين ادامه می دهد:‏ 

هر چند خدا به ما آموخته که انتقام نگيريم،‏ بلکه دعا کنيم که چنين بلايی بر سرکسانی مثل تو بيايد.‏ 

اما اين شفقت نويسنده را دوام و بقايی نيست:‏ 

وقتی فکر می کنم بلايی که خدا بر سرت می آورد 1000 بار بدتر از آنی است که من بتوانم به سرت 

بياورم،‏ آرام می گيرم.‏ بهترين قسمت ماجرا اين است که تو بايد تا ابد به خاطر گمراهی و گناهان ات 

عذاب بکشی.‏ قهر الاهی شوخی بردار نيست.‏ به خاطر خودت هم که شده،‏ اميدوارم پيش از آنکه چاقو 

با پوست ات تماس گيرد،‏ حقيقت را بفهمی.‏ کريسمس مبارک!!!‏ 

پانوشت:‏ شماها يک ذره هم نمی فهميد که عاقبت تان چيست...‏ خدا را شکر که جای شما نيستم.‏ 

برای من بسی حيرت انگيز است که صرف تفاوت در عقايد الاهي 

برد:‏ 

بتواند به چنين غيظ غليظی منجر شود.‏ در 

ادامه،‏ يک نمونه ‏(بدون تغيير نگارش اصلی)‏ را از انبان نامه های مشابهی می آورم که برای ويراستار مجله ی 

219 

218 

فری ثاوت تودی ] آزادانديشی امروز]‏ فرستاده اند.‏ اين مجله ای توسط بنياد رهايی از دين منتشر می شود،‏ 

که کارزار مسالمت آميزی را عليه نقض مفاد قانون اساسی آمريکا در مورد جدايی کليسا و حکومت پيش می 

سلام پنيرخورهای پست فطرت.‏ ما مسيحيا از شما داغونا بيشتريم.‏ جدايی کليسا از دولت در کار نيست 

و شما کافرا زايع می شين.‏ 

217 .The God Who Wasn’t There 

218 .Freethought Today 

219 . Freedom from Religion Foundation (FFRF) 


ی ب 

171 

اما پنير چه ربطی به موضوع دارد؟ دوستان آمريکايی ام به من يادآوری کردند که شايد اشاره ی نويسنده به ايالت 

ويسکانسين باشد که به خاطر ليبرال منشی اش بدنام است 

– و دفتر بنياد رهايی از دين و مرکز بسياری از صنايع 

لبنيات در آنجا واقع است.‏ اما آيا اين اصطلاح مضمون ديگری ندارد؟ آيا اشاره به آن ‏"ميمون های 

220 

پنيرخور"‏ فرانسوی نيست؟ معنای نمادين پنير چيست؟ ادامه دهيم:‏ 

عرضه ی 

شيطان پرستان آشغال...‏ لطفاً‏ بميريد و برويد به جهنم 

... 

اميدوارم مرض سختی مثل سرطان بگيريد و به 

مرگ تدريجی و دردناک بميريد،‏ تا به خدايتان،‏ شيطان بپيونديد...‏ هی ياروها اين آزادی از دين گندش رو 

در آورده...‏ اوهوی،‏ شما اُبی ها و لِزهای زباله،‏ دست از اين کارها برداريد بلکه خدا از سر تقصيراتتان 

بگذرد...‏ اگر اين کشور و مسيحيت را دوست نداريد گورتان را گم کنيد و برويد به جهنم...‏ 

پانويس:‏ گائيدمتون،‏ کمونيست های جنده...‏ کون های سياهتون رو از ايالات متحده ی آمريکا جمع کنيد...‏ 

شما هيچ عذرو بهانه ای نداريد.‏ خلقت عالم برای اثبات قدير بودن پروردگار ما عيسی مسيح کافی است.‏ 

چرا اسمی از قدير بودن االله برده نشده؟ يا قدير بودن برهما؟ يا حتی يهوه؟ 

عاقبت کار ماها يکسان نيست.‏ اگر قرار باشد در آينده دست به خشونت بزنيم 

خودتان بوده است.‏ تفنگ من پر است.‏ 

يادتان باشد که تقصير 

خوب،‏ من اصلاً‏ نميفهمم چرا اين افراد فکر می کنند خدا نيازمند چنين دفاع خشونت باری است.‏ مگر خود خدا به 

خوبی نمی تواند هوای خودش را داشته باشد؟ شايان ذکر است کسی که با اين شدت و سبعيت تهديد شده،‏ يک خانم 

ويراستار جوان و مهربان است.‏ 

شايد چون من در آمريکا زندگی نمی کنم،‏ نفرت نامه هايی را که دريافت می کنم اين قدر شدّاد و غلّاظ نيستند،‏ اما 

در آنها هم هيچ نشانی از آن شفقتی که بنيانگذار مسيحيت به آن معروف است 

می کنم،‏ مورخ ماه می 2005 و از طرف 

يک پزشک بريتانيايی 

يافت نمی شود.‏ نامه ی بعدی که نقل 

خطاب به من نوشته شده است.‏ اگرچه اين نامه هم 

آشکارا نفرتبار است،‏ اما در آن بيشتر طنين آزردگی می يابم تا شرارت.‏ اين نامه نشان می دهد که موضوعات 

اخلاقی منشاء نفرت از بيخدايان است.‏ نويسنده ی نامه پس از چند پاراگراف که در آن پنبه ی تکامل را می زند ‏(و 

به کنايه می 

پرسد که آيا يک ‏"کاکاسياه"‏ هنوز در حال طی فرآيند تکامل است)،‏ و پس از توهين شخصی به 

داروين،‏ و با نقل قول غلط ازهاکسلی و او را ضدتکامل دانستن،‏ و تشويق من به خواندن کتابی ‏(که آن را خوانده 

: cheese-eating surrender-monkeys . 

220 

اصطلاحی است آمريکايی که پس از مخالفت فرانسه در مشارکت در ائتلاف حمله به 

عراق،‏ برای تحقير فرانسويان ‏(و بعدها،‏ ‏"بزدل"‏ هايی که از جنگ می ترسند)‏ جعل شد.م 


یحت 

172 

ام)‏ احتجاج می کند جهان بيش از هشت هزار سال قدمت ندارد ‏(راستی اين آدم يک پزشک است؟)‏ و نتيجه می 

گيرد:‏ 

کتاب های خود شما،‏ پرستيژتان در آکسفورد،‏ همه ی چيزهايی که در زندگی به آنها عشق می ورزيد و 

به دست آورده ايد،‏ تلاش هايی هستند در نهايت پوچی...‏ گريزی از پرسش چالش برانگيز کامو نيست:‏ 

چرا همگی ما دست به خودکشی نمی زنيم؟ در واقع،‏ تأثير جهانبينی شما بر دانشجويان و بسياری ديگر 

همين است...‏ که ما همگی حاصل بخت و اقبال کور تکاملی هستيم،‏ از هيچ آمده ايم و به هيچ باز می 

گرديم.‏ 

اگر دين،‏ اسطوره ای و غلط باشد،‏ باز هم خيلی خيلی بهتر است پيرو اسطوره هايی مثل 

افلاطون باشيم که به ما آرامش خاطر می 

دهند.‏ 

زيرا جهانبينی 

شما جز دلهره،‏ اعتياد،‏ خشونت،‏ 

پوچگرايی،‏ لذت گرايی و علم فرانکشتينی،‏ و ايجاد جهنم بر روی زمين،‏ و جنگ جهانی سوم نمی 

آفريند...‏ من از خود می پرسم خود شما چقدر در روابط شخصی تان شادمان هستيد؟ طلاق گرفته ايد؟ 

بيوه ايد؟ گِی هستيد؟ آدم های همواره ناشادی مثل شما می کوشند ثابت کنند که هيچ شادی و معنايی در 

کار نيست.‏ 

اين نامه نمونه ايست از اين قبيل احساسات ضد داروينيسم.‏ به باور اين شخص،‏ داروينيسم ذاتاً‏ پوچ گرايانه است و 

به مردم می آموزد که ما محصول بخت و اقبال کور هستيم ‏(برای بار اِن اُم بگويم،‏ انتخاب طبيعی کاملاً‏ خلاف 

فرآيندهای 

است)‏ تصادفی 

و پس از مرگ نابود می 

شويم.‏ 

پيامد مستقيم اين منفی 

بافی 

اين است که داروينيسم 

سرچشمه ی تمام بدبختی هاست.‏ احتمالاً‏ نويسنده ی نامه فکر نمی کند که بيوه بودن واقعاً‏ می تواند از داروينيسم 

من ناشی شود،‏ اما نامه ی او تا حد خصومت ديوانه واری که من به کرّات در نامه های مسيحيان متعصب می يابم 

پيش می رود.‏ من يک کتاب کامل 

221 

‏(گسيختن رنگين کمان)‏ را وقف موضوعات مربوط به هدف غائی حيات و 

شعروارگی علم کرده ام و به خصوص به تفصيل ادعای پوچگرايی منفی را رد کرده ام.‏ بنابراين در اينجا بايد اين 

بحث را درز بگيرم.‏ اين فصل مربوط به خير و شر است.‏ قرار است از اخلاقيات سخن بگوييم و ريشه های آن را 

بکاويم ببينيم که چرا بايد اخلاقی باشيم و آيا برای اخلاقی بودن به دين نياز داريم يا خير.‏ 

آيا وجدان ما منشاء داروينی دارد؟ 

222 

چندين کتاب نظير چرا خوب خوب است اثر روبرت هايند،‏ علم خير و شر اثر مايکل شِرمِر،‏ آيا بدون خدا می 

توانيم خوب باشيم اثر روبرت باکمن،‏ و ذهن اخلاقی اثر مارک هاوزر احتجاج کرده اند که حس خوبی و بدی در 

ما می تواند ناشی از پيشينه ی داروينی مان باشد.‏ در اين بخش من روايت خود را از اين استدلال بيان می کنم.‏ 

221 . Unweaving the Rainbow, Richard Dawkins 

222 . Why Good is Good, Robert Hinde 


یعن 

173 

در ظاهر امر،‏ چنين می نمايد که ايده ی داروينی تکامل توسط انتخاب طبيعی نمی تواند وجود حس نيکخواهی،‏ 

وجدان،‏ همدلی و شفقت را در انسان تبيين کند.‏ 

انتخاب طبيعی به راحتی می تواند احساساتی مانند گرسنگی،‏ 

ترس،‏ شهوت جنسی را تبيين کند که همگی مستقيماً‏ مربوط به بقای ما و حفظ ژن هايمان هستند.‏ اما درباره ی حس 

ترحم ما هنگام ديدن يک کودک يتيم گريان،‏ يا تنهايی يک بيوه،‏ يا زوزه ی دلخراش جانوری که از درد می نالد چه 

می توان گفت؟ چه چيزی ما را وا می دارد تا به طور ناشناس پول و لباس به قربانيان سونامی 

در آن سوی دنيا 

هديه کنيم.‏ درحالی که هرگز آنها را نخواهيم ديد و بعيد است که روزی بتوانند لطف مان را جبران کنند؟ حس 

شفقت سامری نيکوکار از کجا ناشی می شود؟ آيا اين نيکخواهی با نظريه ی ‏"ژن خودخواه"‏ ناسازگار نيست؟ نه،‏ 

اين يک بدفهمی رايج از نظريه ی ژن خودخواه است ‏–يک بدفهمی ناراحت کننده 

) 

♣ 

و با پسنگری،‏ قابل پيشبينی).‏ 

بايد توجه کنيم که در ‏"ژن خودخواه"،‏ تأکيدمان بر کلمه ی درست باشد:‏ ژن خودخواه،‏ با اندامه ی خودخواه،‏ يا با 

گونه ی خودخواه فرق دارد.‏ بگذاريد اين مطلب را توضيح دهم.‏ 

از منطق داروينيسم نتيجه می شود که واحدهايی از سلسله مراتب حيات که باقی می مانند و از صافی انتخاب 

طبيعی می گذرند،‏ بايد خودخواه باشند.‏ واحدهايی که در جهان ماندگار می شوند آنهايی هستند که به بهای نابودی 

واحدهای هم مرتبه ی خود در سلسله مراتب حيات باقی مانده اند.‏ در اين زمينه،‏ معنای خودخواه دقيقاً‏ همين نوع 

بقاست.‏ حال اين سؤال مطرح می شود که چه مرتبه ای از واحدهای حيات درگير اين ماجرا هستند؟ اساس ايده ی 

ژن خودخواه،‏ با تأکيد بر واژه ی ژن،‏ اين است که واحد انتخاب طبيعی ‏(ي 

واحد خودخواه)،‏ نه ارگانيسم 

خودخواه است و نه گروه يا گونه ی خودخواه،‏ بلکه ژن خودخواه است.‏ ژن است که به صورت اطلاعات در طی 

نسل های متوالی باقی می ماند و يا از ميان می رود.‏ بر خلاف ژن ها 

) 

و شايد مم ها)،‏ اندامه ها،‏ گروه ها و گونه 

ها نمی توانند واحد مناسب انتخاب طبيعی باشند زيرا آنها نسخه های دقيقی از خود نمی سازند،‏ و با هم درون 

انبانی از موجودات خودتکثيرگر رقابت نمی کنند.‏ اما ژن ها دقيقاً‏ چنين می کنند.‏ و معنای داروينی ‏"خودخواهی"‏ 

ژن ها دقيقاً‏ همين است.‏ 

آشکارترين روشی که ژن ها می توانند بقای ‏"خودخواهانه"‏ ی خود را تضمين کنند اين است که اندامه های افراد 

را خودخواه برنامه ريزی کنند.‏ 

در واقع،‏ در بسياری موارد بقای يک اندامه موجب بقای ژن های حاکم بر درون 

آن می شود.‏ اما شرايط گوناگون،‏ راهکارهای گوناگونی می طلبند.‏ در برخی شرايط – که نادر هم نيستند 

– ژن 

خودخواه با واداشتن اندامه به رفتار نيکوکارانه بقای خود را تضمين می کند.‏ امروزه اين شرايط را به خوبی 

شناخته اند و به دو مقوله ی اصلی تقسيم بندی کرده اند.‏ اگر يک ژن چنان بدن تحت فرمان خود را برنامه ريزی 

کند که آن بدن به خويشان ژنتيکی اش نيکی کند ، ژن از لحاظ احتمالاتی بخت بيشتری برای تکثير خود می يابد.‏ 

(2006 

♣ 

من از خواندن اينکه ‏"ژن خودخواه"‏ کتاب محبوب جِف اسکيلينگ،‏ مديرعامل شرکت بدنام اِنرون،‏ است ‏(گاردين 27 می 

بسيار آزرده خاطر شدم.‏ ظاهراً‏ او از اين کتاب نوعی داروينيسم اجتماعی برداشت کرده است.‏ ريچارد کونيف،‏ روزنامه نگار گاردين اين 

بدفهمی را به خوبی توضيح داده است.‏ من در پيشگفتارم بر ويرايش سی امين سال کتاب ‏"ژن خودخواه"‏ کوشيده ام مانع ايجاد اين بدفهمی 

شوم.‏ 


یعن 

یها 

174 

پس بسامد حضور چنين ژنی در انبان ژنی آن قدر افزوده می شود که نيکوکاری به يک هنجار بدل می شود.‏ يک 

نمونه ی واضح اين گرايش،‏ نيکی به فرزندان است،‏ اما اين تنها نمونه ی نيکوکاری نيست.‏ مثلاً‏ زنبورها،‏ مورچه 

ها و موريانه ها،‏ و تا حد کمتری برخی از مهره داران مانند کورموش ها،‏ نمس های هندی و دارکوب های کاج،‏ 

جامعه هايی تشکيل می دهند که که در آنها خواهر و برادرهای بزرگ تر هوای قوم و خويش های کوچک تر 

جامعه ی خود را دارند ‏(ي 

خويشانی را که با آنها ژن های مشترکی دارند).‏ در حالت کلی،‏ چنان که همکار 

فقيدم دبليو دی هَميلتون نشان داده،‏ جانوران تمايل دارند که مراقب اقوام خود باشند؛ از آنها دفاع کنند؛ منابع خود را 

با آنها قسمت کنند؛ خطرها را به آنها هشدار دهند،‏ يا به شيوه های ديگر به خويشاوندان نزديک خود نيکی کنند چرا 

که از لحاظ احتمالاتی،‏ خويشاوندان جانور ژن های مشترکی با خود او دارند.‏ 

نوع عمده ی ديگر نيکخواهی که به خوبی با منطق داروينی انطباق دارد،‏ نيکی کردن دوجانبه است ) ‏"تو پشت 

مرا بخاران،‏ من هم پشت تو را می 

خارانم").‏ 

اين نظريه که نخست توسط رابرت تريورز در زيست شناسی 

تکاملی مطرح شد،‏ بستگی به ژن های مشترک ندارد.‏ در واقع،‏ اين شيوه ی نيکی کردن به همان خوبی نيکی به 

همنوعان،‏ و چه بسا بهتر،‏ می تواند بين گونه های متفاوت جانوری نيز برقرار باشد.‏ اين شيوه ی نيکی متقابل بين 

جانوران غيرهمنوع را همزيگری می خوانند.‏ مبنای معامله ها و تهاترهای آدميان نيز اساساً‏ بر همين مبناست.‏ 

شکارچی نياز به نيزه دارد و آهنگر گوشت.‏ 

اين عدم تقارن به يک معامله می انجامد.‏ زنبور شهد می خواهد و گل 

گرده افشانی.‏ گل نمی تواند پرواز کند پس بالهای زنبور را اجاره می کند و با شهد خود حق العمل او را می 

پردازد.‏ پرندگانی که عسلنما خوانده می شوند می توانند کندوی زنبورها را بيابند،‏ اما نمی توانند به آن وارد شوند.‏ 

راسوهای عسل دوست می توانند به کندوی زنبوران نفوذ کنند،‏ اما بال ندارند تا بلندی ها را بکاوند و کندوها را 

پيدا کنند.‏ پرندگان عسلنما وقتی يک کندوی عسل بيابند به شيوه ای پرواز می کنند که هدف از آن فقط جلب توجه 

راسوها 

‏(و گاهی آدميان ( است.‏ هر دو طرف از اين معامله سود می برند.‏ مانند وقتی که يک کوزه ی پر از طلا 

زير سنگی بسيار سنگين مدفون است،‏ و يابنده نمی تواند به تنهايی سنگ را جابجا کند.‏ پس از ديگران کمک می 

خواهد،‏ حتی اگر مجبور باشد گنج را با آنان تقسيم کند،‏ زيرا بدون کمک آنان هيچ چيز نصيب اش نمی شود.‏ جهان 

جانوران سرشار از اين روابط متقابل است:‏ بوفالوها و اوکسپکرها،‏ گل های شيپوری و مرغان مگسخوار،‏ ماهی 

گروپر و وراس ماهی های نظافتچی،‏ گاوها و ميکروارگانيسم های روده شان.‏ نيکی متقابل به سبب وجود 

نيازهای نامتقارن و توانايی برای برآوردن اين نيازها شکل می گيرد.‏ اين نوع نيکی به اين دليل نزد گونه های 

ناهمسان بهتر شکل می گيرد که در ميان آنها عدم تقارن بيشتر است.‏ 

نزد انسان ها،‏ سفته و چک و پول وسايطی هستند که تأخير در اين تعامل را ممکن می سازند.‏ طرفين معامله 

همزمان کالاهای خود را تحويل نمی دهند بلکه می توانند ادای دين خود را به آينده موکول کنند،‏ يا حتی آن را بر 

عهده ی ديگری بگذارند.‏ تا آنجا که من می دانم،‏ هيچ جانوری جز انسان چيزی دقيقاً‏ معادل پول ندارد.‏ اما در 

خاطره ی جانور نقش هويتی ديگران همان نقش پول را به طور مستقيم ايفا می کند.‏ مثلاً‏ خفاش خونخوار می 


یها 

ی ب 

یعن 

175 

آموزد که کدام يک از اعضای گروه اش قابل اعتماد است و دين اش را ادا می کند ‏(ي 

خونی را که نوشيده برای 

شريک اش قی می کند)‏ و کدام يک تقلب می کند.‏ انتخاب طبيعی ژن هايی را ترجيح می دهد که موجب می شوند 

فرد در رابطه ی نامتقارن نيازها و موقعيت ها آنچه را می تواند بدهد،‏ بدهد و در ازايش آنچه را که ندارد طلب 

کند.‏ همچنين انتخاب طبيعی جاندارانی را ترجيح می دهد که ديون خود را ادا کنند؛ از بی وفايی شکايت کنند؛ 

مراقب همديگر باشند؛ و متقلبانی را مجازات کنند که می ستانند اما نوبت خودشان که می رسد،‏ از دادن شانه خالی 

می کنند.‏ 

223 

چون هميشه تقلب هست،‏ راه حل های پايدار برای مسائل نظريه ی بازی نيکی دوجانبه،‏ همواره مستلزم يک 

مؤلفه ی تنبيه متقلبان است.نظريه ی رياضی بازی،‏ دو طبقه ی وسيع از راه حل های پايدار برای اين نوع ‏"بازی"‏ 

ها را مجاز می دارند.‏ رويه ی ‏"همواره بدکار باش"‏ هنگامی به کار فرد می آيد که همگان بدکاری پيشه کرده 

باشند.‏ اما يک راهکار ديگر هم هست که آن هم پايدار است ‏("پايدار"‏ به اين معناست که همين که اتخاذ يک 

راهکار در ميان 

يک جماعت از حد معينی تجاوز کرد،‏ ديگر جايگزين بهتری برای آن راهکار نباشد.)‏ مطابق اين 

راهکار دوم،‏ ‏"با نيکی شروع کن،‏ به ديگران فرصت نيکی کردن بده،‏ و نيکی را با نيکی پاسخ بده،‏ اما اگر به تو 

بدی کردند تو هم در مقابل بدی کن."‏ در اصطلاح نظريه ی بازی،‏ اين راهکار ‏(يا اين خانواده از راهکارها)‏ نام 

گوناگونی دارد،‏ از جمله آن را راهکار 

لحاظ تکاملی،‏ اين راهکار هنگامی 

راهکار،‏ نه بدکاری دائمی 

224 

‏"اين به آن در"‏ يا 

پايدار است که اکثريت جامعه قدرشناس باشند.‏ 

است و نه نيکوکاری 

تری از راهکار اين به آن در بهتر نتيجه می دهند.‏ 

225 

‏"انتقام گير و قدرشناس"‏ می خوانند.‏ 

از 

در چنين جماعتی،‏ بهترين 

قيد و شرط.‏ در برخی اوضاع و احوال،‏ روايت های پيچيده 

گفتم که خويشاوندی و تعامل دو ستون اصلی نيکوکاری در جهان داروينی هستند،‏ اما سازه های ديگری هم هست 

که بر اين دو ستون بنا می شوند.‏ به ويژه در جامعه ی بشری که زبان و شايعه وجود دارد،‏ شهرت اهميت می يابد.‏ 

يک فرد می تواند به مهر و سخاوت شهره باشد،‏ و ديگری به بخل و رذالت و پيمان شکنی.‏ ديگری هم می تواند 

در عين شهرت به سخاوت،‏ معروف باشد به اين که متقلبان را بی رحمانه تنبيه می کند.‏ مطابق نظريه ی ساده ی 

نيکوکاری دوجانبه انتظار می رود که همه ی جانوران بر پايه ی چنين ملاحظاتی با شرکای خود رفتار کنند.‏ در 

جوامع انسانی،‏ ما قدرت زبان را نيز برای کسب شهرت به کار می گيريم که معمولاً‏ به صورت شايعه عمل می 

کند.‏ لازم نيست شما مستقيماً‏ خست کسی را تجربه کرده باشيد؛ کافی است شايعه ی خست او را شنيده باشيد.‏ 

شهرت اهميت دارد و زيست شناسان نه تنها می توانند قدرشناسی را برای بقا ارزشمند بدانند،‏ بلکه می توانند 

223 . stable 

224 . Tit-for-tat 

225 . Retaliator and Reciprocator 


یدل 

ی ا 

یها 

یفا 

یها 

یعن 

176 

شهرت به قدرشناسی را هم دارای ارزش بقا بدانند.‏ مَت ري 

در کتاب 

شرح روشنی از اخلاقيات داروينی،‏ در مورد شهرت هم بحث شيوايی دارد.‏ 

226 

ريشه های فضيلت 

علاوه بر ارائه ی 

♣ 

تورستين وِبِلن،‏ اقتصاددان نروژی،‏ و آموتز زهاوی جانورشناس اسرائيلی ايده های جالب ديگری را به اين ديدگاه 

افزوده اند.‏ بخشش نيکوکارانه می تواند تبليغی برای چيرگی يا برتری باشد.‏ انسان شناسان اين پديده را اثر پُتلاچ 

می نماند.‏ نام پُتلاچ برگرفته از رسمی است که در ميان برخی قبالی سرخپوست رقيب در ساحل شمال غربی 

آمريکا رواج داشته است.‏ در اين رسم،‏ دوئل رؤسای قبايل رقيب به اين طريق بوده که هر کدام مهمانی هايی مجلل 

با ريخت و پاش ورشکست کننده ترتيب دهند.‏ در موارد حاد اين سورچرانی های انتقامجويانه آن قدر ادامه می 

يافته تا اينکه طرف بازنده دچار فقر و فاقه شود،‏ در حالی که برای برنده هم ديگر چندان ضياع و عقاری نمانده 

بود.‏ مفهوم ‏"مصرف جلوه گرانه"‏ 

که وبلِن پيش نهاده نيز نظر بسياری از ناظران صحنه ی مدرن را جلب کرده 

است.‏ رهيافت زهاوی،‏ روايتی تکاملی از ايده ی پُتلاچ ارائه می دهد که زيست شناسان سالها بدان بی توجه بودند 

تا اينکه او با مدل های درخشان رياضی برگرفته از نظريه ی آلن گرافن آنها را به اثبات رساند.‏ زهاوی به تحقيق 

درباره ی سهره های عربی پرداخت.‏ اين پرندگان کوچک قهوی 

طور مشارکتی به زادآوری می پردازند.‏ 

در گروه های اجتماعی زندگی می کنند و به 

اين سهره ها هم مانند بسياری از پرندگان کوچک صداهای هشداردهنده 

ای توليد می کنند و همچنين به همديگر غذا اهدا می کنند.‏ يک پژوهش داروينی استاندارد درباره ی چنين کنش 

نيکوکارانه ای،‏ نخست به دنبال رابطه ی لطف متقابل و روابط خويشاوندی ميان پرندگان می گردد.‏ و ابتدا 

می پرسد آيا هنگامی که يک سهره به همگروه اش غذا می دهند انتظار دارد که آن ديگری بعداً‏ لطف او را جبران 

کند؟ يا دريافت کننده ی لطف يک خويشاوند ژنتيکی نزديک به لطف کننده است؟ تعبير زهاوی کاملاً‏ غيرمنتظره 

است.‏ با استفاده از زبان مردمشناسانه ای که زهاوی می پسندد،‏ پرنده ی سخاوتمند چيزی شبيه اين می گويد که 

‏"ببين من چقدر برتر از تو هستم،‏ من از عهده ی غذا دادن به تو بر می آيم."‏ يا اينکه می گويد ‏"ببين من چقدر برتر 

از تو هستم که حاضرم بر بالاترين شاخه بنشينم و نگهبانی بدهم،‏ و خطر شکارِ‏ شاهين شدن را به جان بخرم تا 

رفقا بتوانند با خيال راحت روی زمين غذا بخورند."‏ مشاهدات زهاوی و همکارانش حاکی از آن است که سهره ها 

فعالانه بر سر اي 

نقش خطرناک نگهبانی با هم رقابت می کنند.‏ و هنگامی که يک سهره ی فرودست بکوشد به 

همگروه فرادست خود غذا تعارف کند،‏ اين پيشنهاد ظاهراً‏ سخاوتمندانه با خشونت رد می 

ی اصل ايده شود.‏ 

زهاوی اين است که تبليغ گر فرادست با هزينه ای که می پردازد سروری خود را در عمل به اثبات می رساند.‏ فقط 

يک فرادست حقيقی می تواند از عهدهی پرداخت هزينه ی هدايای تبليغاتی گرانقيمت برآيد و به اين ترتيب سروری 

226 . The Origins of Virtue, Matt Ridley 

♣ 

شهرت منحصر به جهان آدميان نيست.‏ به تازگی نقش شهرت در مورد کلاسيک نيکوکاری دوجانبه،‏ ي رابطه ی همزيگری نشان 

داده شده است.‏ با آزمايش هوشمندانه ای که انجام گرفته معلوم شده که در رابطه ی همزيگری ميان ماهی های نظافتچی کوچک با ماهی 

بزرگ مشتری شان،‏ مشتری بالقوه مراقب رفتار ماهی نظافت چی وراس است و نظافت چی هايی را که کوشاتر می يابد بر رقبای 

‏"امتيازدهی به تصوير و همکاری دوجانبه ی نظافت 

نظافی چی سهل انگار آن ترجيح می دهد.‏ نک.‏ 

در ماهی ها"‏ 

،R.Bshary and A.S.Gruntter 

، نيچر،‏ 22 ،444 ژوئن ،2006 صص.‏‎8-975‎‏.‏ 


یاب 

یعن 

یعن 

یعن 

177 

خود را به رخ بکشد.‏ افراد برای کسب موفقيت،‏ مثلاً‏ در جفت ي 

و بخشش های چشمگير يا خطرکردن های خيره کننده می شوند.‏ 

، متحمل جلوه گری های پرهزينه ای مانند بذل 

پس تاکنون چهار دليل داروينی خوب برای نيکوکاری،‏ سخاوت يا ‏"اخلاقی بودن"‏ فرد در قبال ديگران داريم.‏ 

نخست،‏ خويشاوندی ژنتيکی است.‏ دوم،‏ نيکوکاری متقابل است،‏ ي 

لطف کردن با ‏"انتظار"‏ جبران و نيز جبران 

لطف دريافتی.‏ مورد سوم،‏ که از اين موارد منتج می شود،‏ مزيت داروينی کسب شهرت مهربانی و بخشندگی 

است.‏ و چهارم،‏ اگر حق با زهاوی باشد،‏ بخشندگی جلوه گرانه علاوه بر کسب شهرت موجب تأييد اصالت تبليغ 

می شود.‏ 

در طی بيشتر دوره ی پيش از تاريخ زندگی بشر،‏ آدميان در شرايطی می زيستند که همه ی اين چهار شيوه ی 

نيکوکاری بسيار مطلوب بوده اند.‏ نياکان ما در روستاها می زيستند،‏ يا پيش از آن در گروه هايی کوچ نشين مانند 

بابون ها،‏ که قدری از ديگر گروه ها يا روستاهای همسايه به دور بوده اند.‏ بيشتر اعضای گروه خويشاوندان فرد 

بوده اند،‏ و رابطه شان با فرد نزديک تر از رابطه ی آنها با ديگر گروه ها بوده است 

ي - 

مجال نيکوکاری به 

خويشاوندان فراوان بوده است.‏ و چه همگروه يک فرد خويشاوند او بوده يا نه،‏ بسيار محتمل بوده که آنان در طول 

زندگی مرتب همديگر را ببينند 

ي – 

شرايط برای تکامل نيکوکاری متقابل ايده آل بوده است.‏ همين طور شرايط 

برای کسب شهرت نيکوکاری و نيز سخاوت جلوه گرانه نيز ايده آل بوده است.‏ پس گرايش ژنتيکی به نيکوکاری 

می توانسته توسط هر يک از چهار شيوه ی فوق در انسان های نخستين شکل گيرد.‏ به راحتی می توان ديد که 

چرا اجداد پيشاتاريخی ما می توانسته اند به همگروه هايشان نيکی کنند و تا سرحد بيگانه ترسی با ديگر گروه ها 

بدی کنند.‏ اما امروزه که بيشتر ما در شهرهای بزرگ زندگی می کنيم و ديگر خويشاوندان مان اطراف ما نيستند،‏ 

و هر روزه کسانی را می بينيم که شايد ديگر هرگز نبينيم.‏ پس چرا ما هنوز به ديگران،‏ و حتی به کسانی که اصلاً‏ 

تعلقی به جامعه ی ما ندارند نيکی می کنيم؟ 

مهم است که دامنه ی انتخاب طبيعی را درست تعبير کنيم.‏ آگاهیِ‏ 

227 

شناختی از آنچه برای ژن ها سودمند است 

حاصل انتخاب طبيعی نبوده است.‏ اين آگاهی بايد منتظر می مانده تا در قرن بيستم به سطح شناختی برسد،‏ و حتی 

امروزه نيز فهم کامل آن تنها برای قليلی از دانشمندان متخصص ممکن است.‏ کار انتخاب طبيعی اما،‏ ايجاد قواعد 

سرانگشتی بوده که در عمل بخت بقای ژن های سازنده شان را می افزايند.‏ قواعد سرانگشتی،‏ بنا به تعريف،‏ گاهی 

خطا می کنند.‏ در مغز يک پرنده،‏ قاعده ی ‏"از موجودات کوچک جيغ جيغوی داخل لانه ات مراقبت کن،‏ و درون 

شکاف های قرمزشان غذا بريز"‏ معمولاً‏ به حفظ ژن های مولد اين قاعده کمک می کند،‏ چرا که اشيای شکاف دار 

جيغ جيغو در لانه ی پرنده معمولاً‏ جوجه های خود آن پرنده هستند.‏ اين قاعده هنگامی به خطا می رود که جوجه 

ی پرنده ی ديگری وارد لانه شود.‏ اين همان وضعی است که فاخته ايجاد می کند.‏ آيا ممکن نيست به سان غريزه 

227 . congnitive 


یحت 

یحت 

178 

ی والدانه ی چکاوک که دسترنج اش را به دهان جوجه ی فاخته می ريزد،‏ گرايش نيکوکاری ما نيز خطا کند؟ يک 

نمونه ی باز هم نزديک تر،‏ تمايل آدمی به قبول فرزندخوانده است.‏ بايد فوراً‏ يادآور شوم که ‏"خطا کردن"‏ در 

اينجا فقط و فقط معنای داروينی دارد و حاوی هيچ بار اخلاقی يا تحقيرآميزی نيست.‏ 

به عقيده ی من،‏ ايده ی ‏"خطا"‏ يا ‏"محصول فرعی"‏ چنين است:‏ در زمان نياکان ما،‏ هنگامی که آنان در گروه های 

کوچکی مانند بابون ها می زيستند،‏ انتخاب طبيعی در مغز آنان ميل به نيکوکاری را برنامه ريزی کرده است،‏ 

همان طور که ميل جنسی،‏ حس گرسنگی،‏ بيگانه ترسی و غيره را ايجاد کرده است.‏ يک زوج هوشمند می توانند 

آثار داروين را بخوانند و بدانند که علت غائی ميل جنسی شان زادآوری است و همچنين بدانند که زن به خاطر 

مصرف قرص ضدبارداری نمی تواند تلقيح شود و در عين حال با دانستن اين نکته ميل جنسی شان فروکش نکند.‏ 

ميل جنسی،‏ ميل جنسی است و توان آن در روان فرد،‏ مستقل از رانه ی داروينی غائی آن است.‏ اين ميل قوی 

مستقل از علت غائی اش وجود دارد.‏ 

پيش نهاده ی من اين است که همين نکته در مورد ميل به نيکی کردن،‏ سخاوت،‏ شفقت و ترحم نيز صادق است.‏ 

نياکان ما فقط مجال داشته اند که به خويشان نزديک و قدرشناسان بالقوه شان نيکی کنند.‏ امروزه ديگر اين 

محدوديت وجود ندارد،‏ اما قاعده ی سرانگشتی نيکی کردن همچنان پابرجاست.‏ چرا که نباشد؟ ميل نيکوکاری هم 

درست مثل ميل جنسی است.‏ وقتی می بينيم که بيگناه بيچاره ای اشک می ريزد 

) 

اگر خويشاوندمان نباشد و 

نتواند لطف ما را جبران کند)،‏ نمی توانيم احساس ترحم نکنيم؛ درست همان طور که وقتی فردی از جنس مخالف 

) را می بينيم 

اگر کاملاً‏ نازا باشد يا موقتاً‏ قادر به تلقيح نباشد)‏ شايد نتوانيم احساس شهوت نکنيم.‏ هردوی اين 

موارد کجروی،‏ يا خطای رانه ی داروينی هستند:‏ خطاهايی لطيف و والا.‏ 

اصلاً‏ و ابداً‏ هم تصور نکنيد که اين نگاه داروينی موجب وهن يا تخفيف عواطف شريفی مانند دلسوزی و بخشندگی 

می شوند.‏ در مورد ميل جنسی هم اين نکته صادق است.‏ ميل جنسی هنگامی که در حيطه ی فرهنگ زبانی بروز 

يابد،‏ به والاترين شعرها و درام ها بدل می شود:‏ گيريم شعرهای عاشقانه ی جان دون،‏ يا رومئو و ژوليت.‏ و البته 

همين نکته در مورد خطای ميل به ترحم و بخشندگی در قبال خويشاوندان و قدرشناسان نيز صادق است.‏ بخشيدن 

يک بدهکار،‏ هنگامی که خارج از زمينه ی تکاملی اش رخ دهد،‏ همان قدر غيرداروينی است که فرزندخوانده 

گرفتن:‏ 

نيکی را اصالتی است 

به سان بارش باران رحمت از بهشت 

بر فراز زمين تشنه 


یست 

یان 

179 

ميل جنسی رانه ی 

بسياری از کنش ها و خواهش های آدمی است.‏ اين ميل بيشتر کجروانه ظاهر می شود.‏ دليلی 

ندارد ميل به بخشش و ترحم هم پيامد کجروی زندگی عشيره ای نياکان ما نباشد.‏ 

بهترين شيوه ای که انتخاب 

طبيعی می توانسته هر دوی اين ميل ها را در نياکان ما پديد آورد،‏ نهادن اين قواعد سرانگشتی در مغز آنان بوده 

است.‏ آن قواعد هنوز بر زندگی ما مؤثر اند،‏ حتی هنگامی که ربطی به کارکردهای اوليه شان نداشته باشند.‏ 

اين قواعد سرانگشتی هنوز بر ما مؤثراند،‏ البته نه به شيوه ی جبری کالويني 

، بلکه پس گذر از صافی تأثيرات 

تمدنی آداب و رسوم،‏ قوانين،‏ سنت ها – و البته دين.‏ درست همان طور که قاعده ی شهوت جنسیِ‏ مغز بدوی از 

صافی تمدن گذشته تا به صحنه های عاشقانه ی رومئو و ژوليت انجاميده؛ و قواعد بدوی انتقام کشی ما-عليه-آنها 

به صورت توصيف نبردهای ميان کاپولت ها ‏[خانواده ی ژوليت]‏ و مونتاگ ها ‏[خانواده ی رومئو]‏ درآمده است؛ 

به همين ترتيب قواعد نيکوکاری و همدلی به صورت صحنه ی پاي 

را به تحسين وا می دارد.‏ 

و تزکيه دهنده ی اين نمايشنامه درآمده که ما 

يک بررسی مورد ی درباره ی ريشه های اخلاقيات 

اگر حس اخلاقی ما واقعاً‏ مانند ميل جنسی مان ريشه های ژرفی در پيشينه ی داروينی ما داشته باشد،‏ و از دين 

فراتر رود،‏ می توانيم انتظار داشته باشيم که پژوهش ذهن آدمی،‏ جهانشمولی 

و نشان دهد که اين قواعد فراسوی مرزها و موانع جغرافيايی 

برخی قواعد اخلاقی را آشکار کند،‏ 

و فرهنگی،‏ و صد البته دينی،‏ همه جا نزد آدميان 

يافت می شوند.‏ مارک هاوزر،‏ زيست شناس هارواردی در کتاب خود به نام اذهان اخلاقی:‏ چگونه طبيعت وجدان 

228 

اخلاقی جهانشمول ما را طراحی کرده است ، يک رشته آزمايش های فکری پرثمر را که در اصل فيلسوفان 

اخلاق پيش نهاده اند پی گرفته است.‏ هدف ديگر پژوهش هاوزر اين است که شيوه ی انديشيدن فيلسوفان اخلاقی را 

هم نشان دهد.‏ فيلسوفان اخلاق 

229 

يک دوراهه ی اخلاقی فرضی را مطرح می کنند،‏ تا با بررسی دشواری ما در 

پاسخگويی به آن،‏ نکاتی را در مورد حس اخلاقی مان عيان کند.‏ 

فيلسوفان اخلاق می کند،‏ اين است که او در عمل توسط پرسشنامه های اينترنتی 

کاری که هاوزر علاوه بر پيگيری شيوه ی 

به پژوهش آماری و آزمايش 

روانشناختی می پردازد تا حس اخلاقی مردمان واقعی را بررسی کند.‏ از نقطه نظر بحث فعلی مان،‏ نکته ی جالب 

پژوهش هاوزر آن است که اغلب مردم در مقابل دوراهه های اخلاقی،‏ تصميم های واحدی می گيرند،‏ و توافق شان 

بر سر اين تصميم ها قوی تر از توانايی آنها در تدقيق دلايل شان است.‏ اگر حس اخلاقی درست مانند غريزه ی 

جنسی يا ترس از بلندی در مغز ما تنيده شده باشد،‏ جز اين انتظار نمی رود.‏ خود هاوزر از ميان گرايش های 

228 . Moral Minds: How Nature Designed our Universal Sense of Right and Wrong, Marc Hauser 

229 . dilemma 


180 

مغزی جهانشمول نزد انسان ها،‏ به قابليت سخن گفتن علاقه دارد 

‏(که جزئيات آن در فرهنگ های مختلف بسيار 

گوناگون است،‏ اما ژرف-ساخت دستوری آن جهانشمول است).‏ چنان که خواهيم ديد،‏ شيوه ی پاسخگويی مردم به 

آزمون های اخلاقی،‏ و ناتوانی شان در تدقيق دلايل خود،‏ عمدتاً‏ مستقل از باورهای دينی افراد،‏ يا فقدان باور دينی 

آنان است.‏ پيام کتاب هاوزر اين است که:‏ ‏"داوری های اخلاقی ما برگرفته از يک نحو اخلاقی جهانشمول است.‏ 

اين نحو اخلاقی،‏ قابليتی از ذهن است که در طی ميليون ها سال تکامل يافته و به اصولی منجر شده که گستره ای 

از نظام های اخلاقی ممکن را ايجاد کرده اند.‏ اصول برسازنده ی نحو اخلاقی،‏ درست مانند زبان،‏ ورای ديدرس 

آگاهی ما سير می کنند."‏ 

نمونه ی دوراهه های اخلاقی که هاوزر به آزمون گذاشته،‏ مورد يک تراموای شهری است که از خط خارج شده و 

جان چند نفر را تهديد می کند.‏ داستان ساده ای که می توان تصور کرد اين است که يک نفر،‏ گيريم به اسم دنيس،‏ 

بتواند با کليدی از راه دور اين تراموا را کنترل کند و با هدايت آن به پياده رو سمت چپ جان پنج نفر را که جلو 

تراموا ايستاده اند نجات دهد.‏ اما متأسفانه يک نفر در پياده رو سمت چپ ايستاده است.‏ چون سمت چپ تراموا 

فقط يک نفر ايستاده اما در مقابل آن پنج نفر در خطر مرگ هستند،‏ اغلب مردم می پذيرند که راه حل اخلاقاً‏ 

درست،‏ و چه بسا اجباری،‏ آن است که دنيس تراموا را به چپ هدايت کند،‏ و به بهای جان آن يک نفر،‏ جان پنج 

نفر ديگر را نجات دهد.‏ ما از احتمالات فرضی ديگر،‏ که مثلاً‏ فرد سمت چپ تراموا کسی مثل بتهوون يا دوست 

صميمی دنيس باشد صرف نظر می کنيم.‏ 

تفصيل اين آزمايش فکری می تواند به بغرنج های اخلاقی فزاينده ای بيانجامد.‏ چه می شود اگر بتوان با گذاشتن 

يک وزنه ی بزرگ بر سر راه تراموا آن را متوقف کرد تا پنج نفر را به کشتن ندهد؟ خوب پاسخ ساده است:‏ 

واضح است که بايد آن وزنه را بگذاريم.‏ اما چه کنيم اگر تنها وزنه ی موجود،‏ يک مرد خيلی چاق باشد که بر 

روی پل نشسته و غروب آفتاب را نظاره می کند؟ تقريباً‏ همه توافق دارند که درست نيست آن مرد را جلوی تراموا 

هل دهيم تا سپر بلای بقيه شود.‏ اگرچه از يک ديدگاه،‏ اين حالت نيز مانند مسئله ی دنيس می نمايد،‏ زيرا در اين 

مورد هم فدا کردن يک نفر به نجات پنج نفر ديگر می انجامد.‏ اما بيشتر ما شهودی قوی داريم که ميان اين دو 

مورد تفاوتی بنيادی هست،‏ گرچه شايد نتوانيم اين تفاوت را تصريح کنيم.‏ 

پرت کردن مرد چاق جلوی تراموا يادآور دوراهه ی ديگری است که هاوزر پيش نهاده است:‏ پنج بيمار در 

بيمارستان در بستر مرگ هستند،‏ و هر کدام شان يک عضو ناقص دارد و هر يک از آنها را می توان با اهدای آن 

عضو نجات داد،‏ اما هيچ عضوی برای اهدا وجود ندارد.‏ در اين حين جراح متوجه می شود که مرد سالمی در اتاق 

انتظار نشسته است و همه ی آن پنج عضو بدنش به خوبی کار می کنند و مناسب پيوند هستند.‏ در اين مورد تقريباً‏ 

هيچ کس را نمی توان يافت که بگويد کشتن اين فرد سالم و پيوند زدن اعضای او به آن پنج بيمار از نظر اخلاقی 

کار درستی است.‏ 


181 

در اين مورد هم اغلب مردم می گويند درست نيست فرد بيگناهی را بدون کسب رضايت او فدا کنيم تا ديگران را 

نجات دهيم.‏ اين اصل توسط امانوئل کانت تصريح شده است که يک موجود عقلانی هرگز نبايد کسی را بدون کسب 

رضايت او ابزار رسيدن به هدفی قرار دهد،‏ حتی اگر آن هدف به نفع ديگران باشد.‏ به نظر می رسد فرق بنيادی 

ميان مورد مرد چاق کنار مسير تراموا ‏(يا مردی که در اتاق انتظار نشسته)‏ با مردی که دنيس زير می گيرد در 

همين نکته باشد.‏ مرد چاق قرار است ابزار توقف تراموا شود.‏ اين تصميم آشکارا خلاف اصل کانتی است.‏ اما 

مردی که با پيچيدن تراموا به چپ فدای نجات جان پنج نفر ديگر می شود مورد استفاده ی ابزاری قرار نگرفته 

است.‏ آنچه مورد استفاده ی ابزاری قرار گرفته پياده روی سمت چپ است و بخت بد آن مرد فقط اين بوده که در 

آن زمان در پياده روی سمت چپ تراموا بوده است.‏ اما چرا وقتی تمايزی اين چنينی را مطرح کنند،‏ برای ما 

متقاعد کننده است؟ به نظر کانت،‏ اين يک حکم مطلق اخلاقی است.‏ به نظر هاوزر،‏ اين قاعده را تکامل در ما 

آفريده است.‏ 

هر چه وضعيت تراموای افسارگسيخته ی فرضی پيجيده تر شود،‏ معماهای اخلاقی مربوط به آن نيز غامض تر 

می شوند.‏ هاوزر در سناريوی ديگری دوراهه های پيش پای دو نفر به نام های نِد و اسکار را طرح می کند.‏ نِد در 

کنار خط آهن ايستاده است.‏ برخلاف دنيس که می توانست تراموا را به پياده رو هدايت کند،‏ کليدی که نِد دارد 

طوری است که فقط می تواند تراموا را به سمت آن پنج نفر هدايت کند.‏ پس در اين مورد زدن کليد کمکی به نجات 

جان آن پنج نفر نمی کند و تراموا در هر حال آنها را زير می گيرد.‏ اما موقعيت در اين سناريو طوری است که در 

اينجا هم يک مرد بسيار چاق در مسير انحرافی تراموا قرار دارد و اين مرد آن قدر سنگين است که می تواند 

تراموا را متوقف کند.‏ آيا در اين حالت نِد بايد کليد را طوری بزند که تراموا را به سمت مرد چاق منحرف کند؟ در 

اين مورد هم بيشتر مردم می گويند که نِد نبايد اين کار را بکند.‏ اما فرق ميان دوراهه ی نِد با دوراهه ی دنيس 

چيست؟ ظاهراً‏ در اينجا هم مردم شهوداً‏ از اصل کانت پيروی می کنند.‏ دنيست تراموا را از زير گرفتن پنج نفر 

بازداشت،‏ و اين کارش از بخت بد،‏ به بيان چرب و نرم رامسفلدی،‏ موجب يک 

قربانی،‏ مورد استفاده ی ابزاری دنيس قرار نگرفت تا ديگران نجات يابند.‏ 

" سآ 

230 

يب جانبی"‏ شد.‏ آن مرد 

اما نِد در حقيقت آن مرد چاق را وادار 

به توقف تراموا می کند.‏ بيشتر مردم ‏(چه بسا بدون انديشيدن دقيق)‏ با کانت ‏(که عميقاً‏ به موضوع انديشيده است)‏ 

توافق دارند که اين دو موقعيت تفاوت ماهوی دارند.‏ 

همين تفاوت در سناريوی اسکار هم بروز می يابد.‏ وضعيت اسکار شبيه نِد است،‏ با اين تفاوت که يک وزنه ی 

آهنی بزرگ در مسير انحرافی هست که سنگينی آن برای توقف تراموا کفايت می کند.‏ معلوم است که اسکار می 

تواند بدون هيچ مشکلی تصميم بگيرد که تراموا را به سمت آن وزنه هدايت کند.‏ اما مشکل قضيه اينجاست که يک 

نفر پياده در نزديکی وزنه ی آهنی قدم می زند.‏ و اگر تراموا به وزنه ی آهنی اصابت کند،‏ مسلماً‏ او را خواهد 

230 . collateral damage 


یکا 

182 

کشت.‏ تفاوت وضعيت اسکار با وضع نِد اين است که پياده ی سناريوی اسکار مستقيماً‏ برای توقف تراموا مورد 

استفاده ی ابزاری قرار نمی گيرد:‏ آسيبی که به او می رسد،‏ درست مانند وضعيت دنيس،‏ يک آسيب جانبی است.‏ 

مانند هاوزر و بسياری از پاسخ دهندگان پرسشنامه های او،‏ من هم احساس می کنم که اسکار مجاز است که کليد 

را بزند اما نِد مجاز به اين کار نيست.‏ اما بسيار دشوار می توانم شهودم را توجيه کنم.‏ نکته ی مورد نظر هاوزر 

اين است که شهودها و احساسات اخلاقی ما غالباً‏ انديشيده نيستند،‏ با اين حال ما به سبب ميراث تکاملی مان،‏ به 

قوت احساس شان می کنيم.‏ 

در خلال يک چالش جسورانه ی مردم شناختی،‏ هاوزر و همکارانش اين آزمون های فکری را برای مردم قبليه ی 

231 

کونا مطرح کردند.‏ کونا يک قبيله ی منزوی در آمري مرکزی است که تماس اندکی با غربيان دارد و فاقد 

دين رسمی است.‏ اين پژوهشگران به جای آزمون فکری ‏"تراموای روی خط"‏ يک معادل محلی قابل فهم مانند 

کروکوديلی که به سمت قايق حمله می برد را مطرح کردند.‏ مردمان کونا هم با اندک اختلافی همان داوری های 

اخلاقی ما را بيان کردند.‏ 

بخشی از پژوهش هاوزر که به ويژه مربوط به موضوع اين کتاب است،‏ اين است که هاوزر می پرسد آيا 

شهودهای اخلاقی مردمان ديندار با بيخدايان فرق دارد.‏ مسلّم می نمايد که اخلاق برگرفته از دين با اخلاق بيدينانه 

متفاوت باشد.‏ اما ظاهراً‏ چنين نيست.‏ هاوزر به همراه يک فيلسوف اخلاق به نام پيتر سينگر 

[87] 

سه دوراهه ی 

اخلاقی فرضی مطرح کردند و داوری های بيخدايان و خداباوران را با هم مقايسه کردند.‏ در هر مورد،‏ از پرسش 

شوندگان خواسته شده بود که بگويند آيا يک عمل فرضی را از لحاظ اخلاقی ‏"اجباری"،‏ ‏"مجاز"‏ يا ‏"ممنوع"‏ می 

يابند.‏ اين سه دوراهه چنين بودند:‏ 

دوراهه ی دنيس.‏ نود درصد شرکت کنندگان گفتند که منحرف کردن تراموا و زيرگرفتن يک نفر برای 

نجات جان پنج نفر ديگر مجاز است.‏ 

کودکی را می بينيد که در درياچه ای در حال غرق شدن است و هيچ کس ديگری نيست که او را نجات 

دهد.‏ شما می توانيد آن کودک را نجات دهيد،‏ اما در حين اين کار شلوارتان پاره می شود.‏ نود و هفت 

درصد موافق بودند که بايد کودک رانجات داد ‏(جالب است که 3 درصد ظاهراً‏ شلوار خود را ترجيح داده 

اند).‏ 

دوراهه ی پيوند اعضا به بيماران،‏ که در بالا شرح داده شد.‏ نود و هفت درصد گفتند که گرفتن جان 

مردی که در اتاق انتظار نشسته برای پيوند اعضايش به پنج بيمار،‏ از لحاظ اخلاقی ممنوع است.‏ 

.1 

.2 

.3 

231 . Kuna 


اي[‏ 

یان 

یات 

183 

نتيجه ی اصلی پژوهش هاوزر و سينگر اين بود که از لحاظ آماری هيچ تفاوت مهمی ميان باورها و داوری های 

اخلاقی خداباوران و بيخدايان وجود ندارد.‏ اين نتيجه کاملاً‏ با ديدگاه مورد قبول من و خيلی کسان ديگر می خواند 

يا شر – که برای خير 

– بودن هيچ نيازی به خدا نيست.‏ 

اگر خدايی نيست،‏ چرا خوب باشيم؟ 

طرح پرسش با اين بيان بسيار ناکسانه می نمايد.‏ هنگامی که يک فرد ديندار اين پرسش را با من مطرح می کند 

‏(که مکرر رخ می دهد)،‏ فوراً‏ وسوسه می شوم او را چنين به چالش بگيرم:‏ ‏"آيا واقعاً‏ می گوييد که فقط برای کسب 

رضايت و پاداش خدا،‏ يا اجتناب از نارضايتی و عذاب او می کوشيد خوب باشيد؟ اين اخلاقيات نيست،‏ اين تملق 

گويی است؛ به يک جور پاچه خواری جلوی دوربين امنيتی عظيمی می ماند که از آسمان شما را زير نظر دارد،‏ 

يا ضبط صوت استراق سمعی که درون کله تان کار گذاشته شده،‏ و کوچک ترين حرکات و انديشه هايتان را ثبت 

می کند.‏ به قول انشتين ‏"اگر نيکی کردن ما فقط از ترس عقوبت و به اميد پاداش باشد ، پس به غايت زبون 

هستيم."‏ مايکل شرمر هم در کتاب علم خير و شر اين نکته را فصل ختام بحث می خواند.‏ چرا که به نظر او اگر 

بگوييد که در غياب خدا ‏"مرتکب دزدی،‏ تجاوز و قتل"‏ می شويد،‏ نشان داده ايد که شخصی غيراخلاقی هستيد ‏"و 

اولی تر است که به شدت از شما احتراز کنيم".‏ از سوی ديگر،‏ اگر بپذيريد که حتی در صورت عدم وجود نظارت 

الاهی همچنان آدم خوبی می مانيد،‏ قطعاً‏ زيرآب اين ادعا را زده ايد که برای خوب بودن،‏ وجود خدا لازم است.‏ من 

شک دارم که تعداد زيادی از دينداران فکر کنند که انگيزه شان از خوبی کردن،‏ وجود خداست،‏ به ويژه مؤمنانی 

که معتقد به ادي 

باشند که به طور نظام مندی مبتنی بر گناه بشر هستند.‏ 

به نظر من اين نهايت فقدان عزت نفس است که فکر کنيم اگر باور به خدا ناگهان از جهان رخت بربندد،‏ همگی ما 

بدل به بوالهوس های سنگدلی می شويم بدون مهر،‏ عطوفت،‏ بخشندگی،‏ و هر چيزی ديگری که شايسته ی نام 

خوبی باشد.‏ مشهور است که داستايفسکی چنين نظری داشته است،‏ زيرا در بخشی از کتاب برادران کارامازوف از 

قول ايوان کارامازوف می گويد:‏ 

وان]‏ به تلخی گفت که هيچ يک از قوانين طبيعت موجب نمی شوند تا فرد به انسانيت عشق ورزد.‏ 

پس به لطف قوانين طبيعت نيست که عشق وجود دارد و تاکنون در جهان موجود بوده است،‏ بلکه وجود 

عشق سراسر ناشی از باور آدمی به ناميرايی خويش است.‏ او افزود که دقيقاً‏ به سبب همين غيراخلاقی 

بودن قوانين طبيعت است که اگر ايمان آدمی به ناميرايی زايل شود،‏ نه تنها توانايی عشق ورزيدن را از 

دست می دهد،‏ بلکه آن نيروی حي 

هم که حيات را بر زمين پابرجا نگه داشته از ميان می رود.‏ و به 


یها 

184 

علاوه،‏ اگر حيات جاودانی در کار نباشد،‏ همه چيز مجاز می شود،‏ حتی آدم خواری.‏ و سرانجام،‏ انگار 

که همه ی اينها کافی نبوده،‏ اظهار کرد که برای هر فردی،‏ مثل تو و من که به خدا و جاودانگی خود 

ايمان نداريم،‏ قانون طبيعت فوراً‏ بدل به ضد قانون دين می شود که مقدم بر آن است.‏ به خودپرستی می 

انجامد و حتی تا آنجا پيش می رود که ارتکاب جنايت را ذاتی،‏ عقلانی و حتی باشکوه ترين علت 

وجودی شرايط بشری می سازد.‏ [88] 

شايد من زياده ساده دل باشم که نگاه ام نسبت به سرشت بشر کمتر از ايوان کارامازوف کلبی مسلکانه است.‏ آيا ما 

واقعاً‏ نيازمند پليسی هستيم – چه خدا و چه ناظری ديگر – که ما را از رفتار خودخواهانه و جنايتکارانه باز دارد؟ 

من عميقاً‏ مايلم باور کنم که نياز به چنان نظارتی ندارم – و شما هم همينطور،‏ خواننده ی عزيز.‏ از سوی ديگر،‏ 

برای تضعيف اين اعتماد،‏ گوش بسپاريم به تجربه ی توهم زدای استيون پينکر که رخدادهای زمانی را که پليس 

مونترآل اعتصاب کرده بود در کتاب 

232 

لوح سپيد چنين شرح می دهد:‏ 

هنگامی که در دهه ی رومانتيک 1960 نوجوان بودم و در کانادای مشهور به صلح و صفا زندگی می 

کردم،‏ اعتقاد راسخی به آنارشيسم باکونين داشتم.‏ من به استدلال والدين ام می خنديدم که می گفتند اگر 

روزی دولت اسلحه هايش را زمين بگذارد،‏ همه چيز به گند کشيده می شود.‏ پيش بينی های متعارض ما 

در ساعت هشت صبح 

1969 اکتبر 17 

به آزمون گذاشته شد.‏ در آن روز پليس مونترآل دست به 

اعتصاب زد.‏ تا ساعت 11:20 صبح،‏ نخستين دزدی بانک انجام شد.‏ تا قبل از ظهر بيشتر فروشگاه 

مرکز شهر از ترس غارت تعطيل کرده بودند.‏ چند ساعت بعد،‏ رانندگان تاکسی گاراژ کرايه ی 

ليموزين را که با آنها بر سر مسافرهای فرودگاه رقابت داشت به آتش کشيده بودند.‏ يک تيرانداز از 

روی بام يک افسر پليس محلی را کشته بود.‏ شورش به چند هتل و رستوران کشيده شده بود،‏ و پزشکی 

يک دزد را در منزل اش سلاخی کرده بود.‏ تا پايان آن روز،‏ شش بانک را زده بودند؛ صد مغازه 

غارت شده بود؛ دوازده آتش سوزی عمدی رخ داده بود؛ به قدر چهل کاميون بار شيشه از ويترين 

مغازه ها شکسته شد؛ و سه ميليون دارايی 

نخواندند،‏ مونترآل روی آرامش نديد.‏ 

مردم خسارت ديد؛ و تا مسئولان شهر ارتش را فرا 

اين آزمون قاطع تجربی،‏ عقايد سياسی مرا زايل کرد.‏ 

شايد من زيادی 

خوشبين باشم که فکر می 

کنم ما برای 

خوب بودن نيازی 

به نظارت نداريم.‏ 

اکثريت جمعيت 

مونترآل احتمالاً‏ به خدا اعتقاد داشته اند.‏ پس چرا در غياب موقت پليس زمينی،‏ ترس از خدا جلوی تبهکاری آنان 

را نگرفته است؟ آيا اعتصاب پليس مونترآل مثال طبيعی خيلی خوبی نيست که ببينيم آيا واقعاً‏ باور به خدا ما را 

خوب می سازد؟ شايد حق با اچ.‏ لا 

. 

داريم،‏ اما در واقع منظورشان اين است که ما به پليس 

مِنکِن کلبی مسلک باشد که بيرحمانه گفته است:‏ ‏"مردم می گويند ما به دين 

داريم."‏ نياز 

نياز 

232 . The Blank Slate, Steven Pinker 


185 

مسلماً‏ همه مردم مونترآل در غياب پليس دست به تبهکاری نزده اند.‏ جالب می شد اگر می دانستيم که آيا مردمان 

ديندار مونترآل کمتر از بيدينان اين شهر دست به غارت و خرابکاری زده اند يا نه.‏ پيش بينی خام من اين است که 

درست عکس اين قضيه صادق است.‏ اغلب با طعنه می گويند که هيچ بيخدايی را در سنگرهای خط مقدم جبهه نمی 

يابيد.‏ به گمان من ‏(گرچه شواهدم آن قدر قوی نيست که بتوانم نتيجه گيری قطعی کنم)‏ بيخدايان بسيار کمتری را در 

زندان ها می يابيم.‏ من مدعی نيستم که بيخدايی ضرورتاً‏ موجب اخلاقی تر شدن انسان می شود،‏ گرچه اومانيسم 

– 

نظامی اخلاقی که اغلب ملازم بيخدايی است – محتملاً‏ چنين می کند.‏ علت ديگر اين امر ممکن است آن باشد که 

بيخدايی با عامل سومی مانند تحصيلات بالاتر،‏ هوش بالاتر يا انديشه ورزی مرتبط باشد که همگی خنثی کننده ی 

انگيزه های جنايتکارانه اند.‏ چنين تحقيقی می تواند نشان دهد که دينداری ملازم اخلاقی بودن نيست.‏ شواهد ارتباط 

ميان بيخدايی و اخلاق به نتيجه گيری قاطعی نمی انجامند،‏ اما داده هايی که سام هريس در کتاب نامه ای به ملت 

مسيحی ذکر می کند،‏ جالب توجه است.‏ 

اگرچه در ايالات متحده با دانستن گرايش سياسی فرد نمی توان به قطع در مورد دينداری او اظهار نظر 

کرد،‏ اما ايالت های قرمز[جمهوری خواه]‏ 

اند.‏ 

قرمز 

اگر رابطه ای 

قوی 

ميان محافظه کاری 

عمدتاً‏ به خاطر نفوذ سياسی مسيحيان محافظه کار قرمز شده 

مسيحی 

و سلامت اجتماعی 

وجود داشت،‏ می 

توانستيم 

علائم اين سلامت را در ايالات قرمز بيابيم.‏ اما چنين نيست.‏ از بيست و پنج شهری که کمتری نرخ 

جنايت را دارند،‏ 62 درصدشان در ايالات آبی ‏[دموکرات]‏ واقع شده اند،‏ و 38 درصدشان در ايالت 

‏[جمهوری 

خواه].‏ 

از بيست و پنج شهری 

که خطرناک ترين شهرهای 

آمريکا هستند،‏ 

76 

درصدشان در ايالات قرمز هستند،‏ و 24 درصد در ايالات آبی.‏ در واقع،‏ سه شهر از پنج شهری که 

خطرناک ترين شهرهای 

آمريکا هستند در ايالت پرهيزگار تگزاس واقع شده اند.‏ 

که ايالتی دوازده 

بيشترين نرخ دزدی را دارند قرمز هستند.‏ بيست و چهار ايالت از بيست و پنج ايالتی که بيشترين نرخ 

دزدی را دارند قرمز هستند.‏ از بيست و دو ايالتی که بيشترين نرخ قتل را دارند،‏ هفده ايالت قرمز 

∗ 


احتمالاً‏ پژوهش نظام مند به تأييد اين همبستگی آماری ميان دينداری و تبهکاری می انجامد.‏ دَن دِنِت،‏ در کتاب 

233 

ابطال سحر بدون اشاره ی مستقيم به کتاب هريس،‏ به طور کلی و به کنايه می گويد:‏ 

لازم به ذکر نيست که اين نتايج چنان بر دينداران گران می آيد که مؤسسات دينی را به تحقيق بيشتر 

برای ردّ‏ ‏[رابطه ی تبهکاری ودينداری]‏ وا داشته است...‏ می توانيم به ضرس قاطع بگوييم که اگر 

∗ 

توجه داريد که رنگ های قراردادی احزاب در آمريکا درست برعکس بريتانيا است که در آن آبی رنگ حزب محافظه کار است و 

قرمز،‏ مانند ديگر نقاط دنيا،‏ رنگ يادآور چپ سياسی است.‏ 


یپا 

یال 

یحت 

یحت 

یال 

یال 

نيي 

186 

رابطه ی ايجابی مهمی ميان رفتار اخلاقی و گرايش،‏ کنش يا اعتقاد دينی وجود داشت،‏ آن رابطه تا به 

حال کشف شده بود،‏ چرا که اين همه مؤسسات دينی مشتاق تأييد علمی مدعاهايشان هستند.‏ ‏(آنان وقتی 

تأييد معتقدات شان به ميان می آيد بسيار به قدرت حقيقت 

گذرد و چنين رابطه ای 

کشف نمی شود،‏ ظن عدم وجود آن قوت می يابد.‏ 

ياب علم شايق می شوند.)‏ هر ماه که می 

اغلب مردم عاقل قبول دارند که اخلاقی که در غياب پليس هم پابرجا بماند حقيقی تر از اخلاقی است که به محض 

اعتصاب پليس و يا خاموش شدن دوربين های نظارتی رخت بر بندد؛ حال چه مرکز کنترل اين دوربين ها واقعی و 

در اداره ی پليس باشد و چه مجازی و در آسمان.‏ اما شايد منصفانه نباشد که اين پرسش را که ‏"اگر خدايی نباشد،‏ 

چرا بايد به خود زحمت بدهيم و خوب باشيم؟"‏ 

اخلاقی اصيل تری از اين پرسش ارائه دهد و در قالب يک متکلم خي 

باشيد،‏ نمی توانيد معتقد به هيچ ارزش مطلق اخلاقی باشيد.‏ 

♦ 

چنين کلبی مسلکانه تعبير کنيم يک متفکر مذهبی می تواند تعبير 

چنين بگويد:‏ ‏"اگر به خدا اعتقاد نداشته 

اگر با کمال حسن نيت بخواهيد که شخص خوبی 

باشيد،‏ چگونه می توانيد تصميم بگيريد که چه کاری خوب است و چه کاری بد؟ در نهايت فقط دين می تواند 

استانداردهای خوبی و بدی را تعيين کند.‏ بدون دين مجبوريد خودتان اين استانداردها را باری به هر جهت تع 

کنيد.‏ چنين اخلاقی فاقد يک کتاب قواعد خواهد بود.‏ پس اخلاق دلبخواهی می شود.‏ اگر اخلاق فقط موضوع ذوق و 

سليقه ی فردی بود،‏ هيتلر هم می توانست ادعا کند که با استانداردهای نژادپرستانه اش فردی اخلاقی است،‏ و همه 

ی بيخدايان هم می توانند با نگرش های مختلف دست به انتخاب شخصی اخلاق خود بزنند.‏ درست برعکس اينان،‏ 

مسيحيان،‏ يهوديان و مسلمانان،‏ می توانند مدعی شوند که شرّ،‏ معنای مطلقی دارد،‏ که هميشه و همه جا يکسان 

است،‏ و مطابق آن هيتلر مطلقاً‏ شر بوده است.‏ " 

خي 

اگر درست می بود که ما برای اخلاقی بودن نيازمند وجود خدا هستيم،‏ وجود خدا محتمل تر نمی شد ، بلکه 

فقط مطلوب تر می شد ‏(خيلی ها اين تفاوت را درک نمی کنند).‏ اما اين موضوع بحث فعلی مان نيست.‏ 

متکلم 

من نيازی ندارد بر نکته پافشاری کند که خدا تنها انگيزه ی نيکی کردن است.‏ بلکه مدعای او آن است که 

انگيزه ی نيکی کردن هر چه که باشد،‏ بدون خدا هيچ استانداردی برای تصميم گيری درباره ی اينکه چه کاری 

خوب است وجود ندارد.‏ هر يک از ما می توانيم خوبی را بنا به ميل خود تعريف کنيم،‏ و مطابق تعريف خود عمل 

کنيم.‏ اصول اخلاقی مبتنی بر دين ‏(برخلاف گيريم ‏"قاعده ی طلايی"‏ که اغلب به دين منسوب می شود اما از 

انديشه های ديگر نيز می تراود)‏ غالباً‏ توأم با مطلق گرايی هستند.‏ خوب خوب است و بد بد،‏ و ما نبايد وقت خود را 

بر سر مسائل جزئی هدر دهيم،‏ و مثلاً‏ بپرسيم که چرا بايد کسی متحمل رنج شود.‏ متکلم خي 

که فقط دين می تواند مبنايی برای تصميم گيری در مورد اينکه خوبی و بدی چيست فراهم کند.‏ 

ما مدعی می شود 

233 . Breaking the Spell, Daniel Dennet 

♦ 

مثال بارز اين کلبی مسلکی،‏ باز هم سخن اچ.‏ لا 

کسی مراقب مان است.‏ 

‏.مِنکِن است که وجدان را چنين تعريف می کند:‏ صدايی درونی که به ما هشدار می دهد 


یقت 

یال 

یرا 

یوا 

یان 

187 

برخی فيلسوفان،‏ به ويژه کانت،‏ کوشيده اند اصول مطلق اخلاقی را از منابع غيردينی استنتاج کنند.‏ گرچه خود 

♣ 

کانت آدم دينداری بود،‏ و در آن زمانه ناگزير بايد چنين می بود ، اما کوشيد اخلاق را برپايه ی وظيفه ی مبتنی 

بر وظيفه بنا کند،‏ نه وظيفه در قبال خدا.‏ 

234 

حکم مقوله ای مشهور او به ما سفارش می کند که ‏"بر پايه ی اصلی 

عمل کن که بتوانی همزمان بخواهی که آن اصل،‏ قاعده ای جهانشمول شود."‏ اين اصل در مورد دروغ گويی به 

خوبی کارساز است.‏ جهانی را تصور کنيد که در آن مردم اصل را بر دروغ گفتن بگذارند،‏ چنان که دروغگويی 

امری خوب و اخلاقی محسوب شود.‏ در چنين جهانی،‏ دروغگويی ديگر معنای خود را از دست می دهد.‏ بنا به 

تعريف،‏ دروغ نيازمند آن است که فرض کنيم حقي 

هم وجود دارد.‏ اگر بپذيريم که اصل اخلاقی چيزی است که 

همگان بايد از آن پيروی کنند،‏ در چنين جهانی ديگر نمی توان دروغگويی را اصلی اخلاقی محسوب کرد،‏ چرا که 

اين اصل از معنا تهی شده است.‏ پس دروغگويی به عنوان اصل زندگی،‏ ذاتاً‏ نااستوار است.‏ در حالت کلّی تر،‏ فرد 

می تواند خودخواهی،‏ يا سوءاستفاده ی انگل وار از نيات خير ديگران را نيز به طور فردی به کار بندد،‏ اما نمی 

تواند آرزو کند که همگان سوءاستفاده 

ی 

صورت،‏ ديگر ميزبانی نمی ماند که بتوان انگل او شد.‏ 

انگل وار را به عنوان اصل اخلاقی 

خود 

برگزينند،‏ چرا که در آن 

حکم کانتی در مورد راستگويی و برخی موارد ديگر نيز کارساز است.‏ اما معلوم نيست بتوان اين حکم را به کل 

اخلاقيات تسرّی داد.‏ گذشته از حکم کانتی،‏ آدم وسوسه می شود اين مدعای متکلم خي 

را بپذيرد که اصول مطلق 

اخلاقی معمولاً‏ برگرفته از دين هستند.‏ آيا همواره خطاست که يک بيمار لاعلاج را بنا بر تقاضای خود او رها کنيم 

تا بميرد؟ آيا همواره خطاست که با همجنس خود عشق ورزی کنيم؟ آيا همواره خطاست که جنينی را بکشيم؟ برخی 

به همه ی اين پرسش ها پاسخ مثبت می دهند،‏ چرا که بنا به ارزش های اخلاقی مطلق شان اين کارها همواره خطا 

هستند.‏ آنان پذي 

بحث و استدلال بر سر اين اصول نيستند.‏ هر کس را که با نظرات شان مخالف باشد مستحق 

مرگ،‏ به معنای مجازی کلمه،‏ می دانند.‏ البته ‏(چنان که در فصل بعد خواهيم ديد)‏ برخی از جمله بعضی پزشکان 

آمريکايی هم هستند که اين حکم مرگ را واقعاً‏ برای تخطی کنندگان از اصول اخلاقی مورد نظرشان روا می 

دانند.‏ اما خوشبختانه لازم نيست فرض کنيم که اصول اخلاقی مطلق هستند.‏ 

فيلسوفان اخلاق کسانی هستند که تخصص شان در انديشيدن به خوب و بد اخلاقی است.‏ به بيان شي 

رابرت هيند 

اين فيلسوفان توافق دارند که ‏"نگرش های اخلاقی،‏ در عين حال که ضرورتاً‏ حاصل خرد نيستند،‏ اما بايد خردپسند 

باشند."[‏‎89‎‏]‏ فيلسوفان اخلاق را به شيوه های بسيار گوناگونی تقسيم بندی کرده اند،‏ اما در عرصه ی معاصر 

عمدتاً‏ آنها را به دو گروه همده 

235 

ی ‏"بايا شناسان"‏ ‏(مانند کانت)‏ و 

236 

‏"پيامدگرايان " ‏(از جمله فايده گراي 

237 

♣ 

اين تعبير استاندارد از ديدگاه های کانت است.‏ اما فيلسوف معتبری به نام A.C.Grayling احتجاج کرده که گرچه کانت از عرف دينی 

زمانه اش پيروی می کرد اما در واقع بيخدا بود ‏(مجله ی نيو اومانيست،‏ جولای-آگوست 2006). 

234 . categorical imperative 

235 . deontologists 

236 . consequentialists 

237 . utilitarians 


یعن 

188 

مانند جرمی بنتام 

(1832-1748 

تقسيم بندی کرده اند.‏ باياشناسی نام خيال انگيزی است متکی بر اين باور که 

اخلاقيات مستلزم پيروی از قواعد است.‏ به معنای دقيق کلمه،‏ باياشناسی به معنای علم شناخت وظايف است.‏ اين 

واژه از ريشه 

ی 

يونانی به معنای ‏"آنچه بايستنی است"‏ گرفته شده است.‏ باياشناسی کاملاً‏ معادل مطلق گرايی 

اخلاقی نيست،‏ اما برای اغلب مقاصد ما در اين کتاب،‏ که درباره 

ميل 

نگرش نداريم.‏ به باور مطلق گرايان،‏ خوب و بد مطلق هستند و برای خوب 

ی دين است،‏ نيازی به تدقيق تمايز اين دو 

يا بد دانستن امری هيچ نيازی نداريم تا 

پيامدهای آن امر رجوع کنيم.‏ پيامدگرايان اما،‏ عملگراتر هستند و معتقداند که اخلاقی بودن کنش ها را بايد برپايه 

ی پيامدهای آنها فهميد.‏ يک روايت از پيامدگرايی،‏ فايده گرايی است.‏ فايده گرايی همواره با نام های بنتام ‏،جيمز 

(1836-1773) 

و پسر ميل ي 

در شعار سوءتفاهم برانگيز بنتام خلاصه می 

اخلاقيات و قانون گزاری است".‏ 

جان استوارت ميل 

کنند که گفته:‏ " 

(1873-1806) 

عجين شده است.‏ اغلب فايده گرايی را 

بيشترين شادکامی 

برای 

بيشترين کسان،‏ بنياد 

است.‏ 

همه ی مطلق گرايی ها منتج از دين نيستند.‏ با اين حال،‏ بسيار دشوار بتوان بدون مبنای دينی از مطلق گرايی 

اخلاقی دفاع کرد.‏ در اين مورد،‏ تنها رقيبی که من برای دين سراغ دارم ميهن پرستی،‏ به ويژه در زمان جنگ،‏ 

به قول لوئيس بونوئل،‏ فيلمساز شهير اسپانيايی ، ‏"خدا و ميهن تيم شکست ناپذيری را تشکيل می دهند که همه 

ی رکورد های سرکوب و خونريزی را می شکند."‏ سربازگيری بسيار متکی به بهره برداری از حس ميهن پرستی 

قربانيان است.‏ در زمان جنگ جهانی اول،‏ زنان پرهای سفيدی به مردان جوانی که لباس رزم نپوشيده بودند می 

دادند به اين منظور که:‏ 

اوه،‏ ما نمی خواهيم شما را از دست بدهيم،‏ اما فکر می کنيم بايد برويد.‏ 

کشورتان که بسيار به شما نياز دارند نبرد کنيد.‏ 

برويد و به خاطر پادشاه و 

مردم،‏ معترضان به جنگ را،‏ حتی آنانی را که ساکن کشور دشمن بودند،‏ خوار شمردند،‏ چرا که ميهن پرستی يک 

فضيلت مطلق شمرده می شد.‏ فرد دشوار بتواند مطلق گراتر از شعار يک سرباز حرفه ای باشد که می گويد ‏"جانم 

فدای ميهنم،‏ چه خوب باشد چه بد"،‏ زيرا اين شعار فرد را وا می دارد تا هر کسی را که سياستمداران کشورش 

دشمن بخوانند به قتل برساند.‏ نگرش پيامدگرا هم ممکن است در برخی موارد رأی به درستی جنگ دهد.‏ اما همين 

که جنگ شروع شد،‏ ميهن پرستی مطلق گرا با همان شدت و حدّت عصبيت دينی وارد عمل می شود.‏ در اين 

شرايط،‏ سربازی که اخلاقيات پيامدگرا را به دستور مافوق ترجيح دهد ممکن است با دادگاه صحرايی و حتی حکم 

اعدام مواجه شود.‏ 

سکوی پرش اين بحث درباره ی فلسفه ی اخلاق 

يک مدعای فرضی اخلاقی بود که مطابق آن،‏ بدون خدا اخلاقيات 

نسبی و دلبخواهی می شوند.‏ گذشته از کانت و ديگر فيلسوفان باياشناس،‏ و گذشته از عصبيت ميهن پرستانه،‏ در 


189 

اغلب موارد منشاء مطلق گرايی اخلاقی يک جور کتاب مقدس است،‏ که اتوريته ای ورای وثوق تاريخی اش می 

يابد.‏ در واقع،‏ پيروان متون مقدس کوچک ترين ترديدی در مورد منشاءهای تاريخی ‏(اغلب مشکوک)‏ متون 

مقدس شان به خود راه نمی دهند.‏ فصل بعد نشان خواهد داد که مردمی که مدعی اخذ اخلاقيات خود از متون مقدس 

هستند در عمل وقعی به اين متون نمی نهند.‏ 


یعن 

190 

7 فصل 

زايتگايست اخلاقی دگرشونده 

سياست صد صد می کشد و دين هزار هزار 

ي 

سين اوکازی 

به دو شيوه می توان متون مقدس را مبنای اخلاق و قواعد زندگی قرار داد.‏ يکی آموزه های مستقيم اين متون است،‏ 

مثلاً‏ ده فرمان،‏ که موضوع مجادله های حادّی در قصبات آمريکا بوده است.‏ شيوه ی دوم ، سرمشق گيری است.‏ 

خدا يا شخصيت مقدس ديگری به تعبير امروزی،‏ الگو قرار می گيرد.‏ هر دوی اين شيوه ها اگر سخت کيشانه 

پی گرفته شوند به نظام هايی اخلاقی می انجامند که نزد هر آدم مدرن متمدنی،‏ چه مذهبی باشد و چه غيرمذهبی ، 

به بيان مؤدبانه،‏ زننده اند.‏ 

بايد انصاف داد که بيشتر مطالب انجيل به نحو سازمان يافته ای شريرانه نيستند،‏ بلکه صرفاً‏ عجيب و غريب 

هستند،‏ درست همانطور که می توان از يک جُنگ سرهم بندی شده و حاوی متون ناهمخوان انتظار داشت.‏ متونی 

که توسط صدها مؤلف،‏ مصحح و مستنسخ ناشناس،‏ که نه ما می شناسيم شان و نه بيشتر خودشان همديگر را می 

شناخته اند در خلال نُه قرن ترکيب،‏ تصحيح،‏ ترجمه و پيچانده شده اند و به شکل امروزی ‏"بهبود"‏ يافته اند.‏ [90] 

با توجه به اين نکته قدری 

غريبان را منبع لايزال قواعد و 

از غرابت انجيل کاسته می شود.‏ اما شوربختانه مؤمنان سلحشور همين مصحف عجيبان 

اخلاقيات زندگی 

شمارند.‏ می 

به قول اسقف جان شبلی 

اسپانج،‏ کسانی که می 

خواهند اخلاقيات خود را کاملاً‏ بر پايه ی انجيل بنا کنند يا آن را نخوانده اند،‏ يا خوانده اند و نفهميده اند.‏ اسقف 

اسپانج در کتاب 

238 

گناهان اناجيل ، به درستی بر اين نکته انگشت نهاده است.‏ در ضمن،‏ خود اسقف اسپانج نمونه 

ی نيکويی است از اسقف های ليبرالی که باورهايشان چنان پيشرفته است که برای قاطبه ی کسانی که خود را 

مسيحی می خوانند قابل درک نيست.‏ 

گرفته ، حتی 

‏"مسيحی يک خود را 

همتای بريتانيايی 

بازيافت شونده"‏ 

او،‏ ريچارد هالووی،‏ که به تازگی عنوان اسقف ادينبورو 

خوانده است.‏ 

ازگيراترين و الهام بخش ترين گفتگوهايی بود که تاکنون داشته ام.‏ [91] 

من در ادينبورو بحثی 

با او داشتم که 

يکی 

‏[دو بخش بعدی کتاب ، که عمدتاً‏ به مشکلات اناجيل عهد عتيق و عهد جديد می پرداخت،‏ ترجمه نشد.]‏ 


یها 

ی پ 

191 

زايتگايست اخلاقی 

اين فصل را با شرح اين نکته آغاز کردم که ما،‏ اخلاقيات خود را بر پايه ی کتب مقدس بنا نمی کنيم،‏ حتی اگر 

مذهبی باشيم و بسيار شايق به اين امر باشيم.‏ پس چگونه تصميم می گيريم که چه چيزی خوب است و چه چيزی 

بد؟ فارغ از اينکه چگونه به اين پرسش پاسخ دهيم،‏ در مورد اموری که خوب و بد می شماريم توافق داريم:‏ اين 

اتفاق نظر اخلاقی به طرز غافلگيرکننده ای همگانی است اما هيچ ربطی به دين ندارد و دامنه ی آن مؤمن ترين 

دينداران را هم در بر می گيرد،‏ چه بيانديشند که اخلاقيات شان برگرفته از دين است و چه نيانديشند.‏ اگر از امثال 

طالبان افغانی و همتاهای مسيحی آمريکايی شان را بگذريم،‏ باقی مردم توافق اخلاقی گسترده ای بر سر اصول 

اخلاقی دارند.‏ اکثريت ما باعث ايجاد رنج غيرضروری نمی شويم؛ به آزادی بيان و صيانت از آن معتقدايم حتی 

هنگامی که با نظر گوينده موافق نباشيم ؛ ماليات هايمان را می پردازيم؛ تقلب نمی کنيم؛ آدم نمی کشيم؛ زنای با 

محارم نمی کنيم؛ با ديگران کاری نمی کنيم که نمی خواهيم با خودمان بکنند.‏ برخی از اين اصول نيکو را در کتاب 

مقدس نيز می يابيم اما در ميان مطالبی مدفون شده اند که هيچ آدم شايسته ای را خوش نمی آيد و البته اين کتب 

مقدس هيچ قاعده ای برای تمييز اصول خوب از اصول بدشان ندارند.‏ 

يک راه بيان اخلاق مورد توافق ما،‏ ارائه ی يک ‏"ده فرمان نوين"‏ است.‏ افراد و مؤسسات گوناگونی در اين راه 

کوشيده اند.‏ 

در 

ی نکته 

شايان اهميت اين است که اغلب آنها به نتايج مشابهی 

نمايانگردورانی بوده که در آن می زيسته اند.‏ در اينجا يک نمونه 

يک تارنمای بيخدايان 

يافته ام.‏ [103]. 

رسيده اند،‏ و حاصل تلاش هايشان 

‏"ده فرمان نوين"‏ امروزی را می آورم که اتفاقاً‏ 

با ديگران کاری نکن که نمی خواهی با تو بکنند.‏ 

بکوش تا هيچ گاه آسيبی به کسی وارد نکنی.‏ 

با ديگر انسان ها،‏ موجودات زنده،‏ و کل جهان با عشق،‏ صداقت،‏ وفا و احترام رفتار کن.‏ 

از تبهکاری چشم نپوش و از اجرای عدالت دريغ نورز،‏ اما همواره آماده باش تا فرد بدکاری را که به 

بدی خود اذعان کرده و صادقانه پشيمان است ببخشی.‏ 

زندگی ات را با حس شادی و شگفتی 

گير.‏ 

همواره بکوش چيزهای تازه ای بياموزی.‏ 

همه چيز را بسنج؛ همواره باورهای خود را با واقعيات بازآزما،‏ و آماده باش تا حتی عزيزترين 

باورهايت را هم که با واقعيت نمی خوانند کنار نهی.‏ 

هرگز به دنبال سانسور کردن خود يا دوری جستن از مخالفان ات نباش؛ همواره به ديگران حق بده تا 

مخالف تو باشند.‏ 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

238 . The Sins of Scripture, Bishop John Shebly Spong 


یدت 

یاب 

192 

عقايد خود را مستقلاً‏ و بر مبنای خرد و تجربه ی خود برگزين؛ نگذار ديگران تو را به پيروی کوکورانه 

بکشانند.‏ 

همه چيز را به پرسش بگير.‏ 

• 

• 

اين راهنمای کوچک،‏ اثر يک پير فرزانه يا پيامبر يا معلم حرفه ای اخلاق نيست.‏ اثر يک وبلاگ نويس ساده است 

که تلاش کرده تا اصولی را گردآوری کند که برای زندگی امروزی مناسب تر از ده فرمان انجيلی می يابد.‏ اين 

239 

نخستين فهرستی بود که من با جستجوی ‏"ده فرمان نوين"‏ در موتور جستجوی اينترنتی يافتم،‏ و عمداً‏ از بقيه 

صرف نظر کردم.‏ اصل مطلب اين است که هر آدم عادی و شايسته ی امروزی می تواند فهرستی از اين قبيل ارائه 

دهد.‏ البته همگان فهرست های دقيقاً‏ يکسانی نخواهند داشت.‏ شايد در فهرست جان رالز فيلسوف،‏ يکی از اصول 

اين می شد که:‏ " قواعد خود را چنان طرح کن که انگار نمی دانی در بالای سلسله مراتب هستی يا در پايين آن."‏ 

نمونه ای از اعمال اصل راولزی،‏ نظام اجتماعی اسکيموهاست که در آن غذا بين همگان تقسيم می شود و سهم 

آخر به کسی می رسد که غذا را تقسيم می کند.‏ 

اگر من بخواهم يک ده فرمان نوين مطرح کنم،‏ برخی از فرمان های بالا را برمی گزينم اما می کوشم جايی هم 

برای اين فرمان ها پيدا کنم:‏ 

از زندگی جنسی خود لذت ببر ‏(تا حدی که به هيچ کس آسيب نرسانی)‏ و بگذار ديگران هم در خلوت 

خود از هرچه دوست دارند لذت ببرند.‏ زندگی ديگران به تو ربطی ندارد.‏ 

بر پايه ی جنسيت،‏ نژاد و ‏(تا حد امکان)‏ گونه،‏ تبعيض قائل نشو.‏ 

بچه هايت را معتقد به نظام عقي 

ارزي 

کنند،‏ و با تو مخالفت کنند.‏ 

آينده را با مقياس زمانی بزرگ تر از عمر خود بنگر.‏ 

خاصی نکن.‏ به آنان بياموز که چگونه خودشان بيانديشند،‏ شواهد را 

• 

• 

• 

• 

اما نگران اين تفاوت های جزئی در اوليت ها نباشيد.‏ نکته در اينجاست که بشر از دوران اناجيل تاکنون تغييرات 

شگرفی کرده است.‏ برده داری که در انجيل و بسی بعد از آن تا قرن نوزدهم عادی تلقی می شد،‏ در کشورهای 

متمدن ملغی شده است.‏ امروزه همه ی ملل متدين حق رأی زنان و حق آنان برای تصدی مقام قضاوت را پذيرفته 

اند،‏ درحالی که تا دهه ی 1920 اين حق به رسميت شناخته شده نبود.‏ امروزه در جوامع آزادانديش امروزی 

‏(مقوله ای که مسلماً‏ شامل کشورهايی مانند عربستان سعودی نمی شود)‏ زنان مانند دوران انجيلی مِلک مردان 

محسوب نمی شوند.‏ هر نظام حقوقی مدرن می تواند ابراهيم را به جرم کودک آزاری مورد تعقيب قانونی قرار 

دهد.‏ و اگر او نقشه اش برای قربانی کردن اسماعيل را اجرا کند،‏ قانون مدرن او را به قتل درجه ی اول متهم می 


193 

کند.‏ اما طبق رسوم زمان ابراهيم،‏ اين فرزندکشی کاملاً‏ مستحسن و پيروی از امر خدا محسوب می شد.‏ چه مذهبی 

باشيم و چه نباشيم،‏ نگرش همگی ما نسبت به خوب و بد اساساً‏ تغيير کرده است.‏ سرشت اين تغيير و سبب آن 

چيست؟ 

کند.‏ 

درهر جامعه ای و در هر دورانی يک نوعی توافق نظر عمومی و رازآميز وجود دارد که با گذر ساليان تغيير می 

240 

فضل فروشانه نيست اگر اين مفهوم را به نام آلمانی اش زايتگايست ‏(به معنای روح زمانه)‏ بخوانيم.‏ گفتم 

که حق رأی زنان اکنون در جهان دموکراتيک کاملاً‏ پذيرفته شده است،‏ اما اين رفورم به طرز حيرت آوری جديد 

است.‏ در اينجا برخی از اولين تاريخ های اعطای حق رأی به زنان را ذکر می کنم:‏ 

1893 

1902 

1906 

1913 

1920 

1928 

1945 

1946 

1971 

2006 

نيوزلند 

استراليا 

فنلاند 

نروژ 

ايالات متحده 

بريتانيا 

فرانسه 

بلژيک 

سوئيس 

کويت 

پراکندگی اين تاريخ ها در طی قرن بيستم،‏ شمايی از سمت و سوی تغيير زايتگايست را به دست می دهد.‏ نمونه ی 

ديگر تغيير زايتگايست،‏ تغيير نگرش ما به موضوع نژاد است.‏ 

در ابتدای قرن بيستم،‏ تقريباً‏ همه ی بريتانيايی 

ها 

‏(و بسياری از مردمان ديگر کشورها)‏ با استانداردهای امروزی نژادپرست بودند.‏ اغلب سفيدپوستان باور داشتند 

که سياهان ‏(اعم از همه ی آفريقايی ها و نيز گروه هايی که هيچ ارتباطی با آفريقايی ها نداشتند،‏ مانند هندی ها،‏ 

استراليايی 

برد.‏ 

ها و ملانزی ها)‏ از جميع جهات پست تر از سفيد پوستان هستند،‏ به جز حس ريتميک که اروپاييان با 

بزرگمنشی به آنان بخشيده بودند.‏ معادل جيمزباند امروزی در دهه ی 1920، بولداگ دروموندِ‏ فُکُلی بود.‏ در يکی 

از رمان های دروموند به نام خلافکارهای سياه،‏ دروموند از ‏"جهودها،‏ خارجی ها،‏ و بقيه ی کثافت ها"‏ نام می 

در نقطه اوج رمان 

زن نمونه،‏ 

دروموند با زيرکی 

خود را به شکل پدرو،‏ پيشخدمت سياهپوست رئيس 

تبهکارها در می آورد.‏ نويسنده برای بيان دراماتيک اين راز به خواننده و تبهکار،‏ که ‏"پدرو"‏ همان دروموند 

239 . New Ten Commandments 

240 . zeitgeist 


یعن 

194 

است"،‏ می توانست بگويد:‏ ‏"فکر می کنيد من پدرو هستم؟ کور خوانده ايد.‏ من دروموند ام.‏ دشمن اصلی تو،‏ که 

خودم را سياه کرده ام".‏ اما در عوض نويسنده جمله ی ديگری را در دهان دروموند می گذارد:‏ ‏"هر ريشی قلابی 

نيست،‏ اما هر سياهی بو می ده.‏ اين ريش ها قلابی نيستن جانم،‏ و اين سياه هم بو نمی ده.‏ پس گمانم يه جای کار 

می لنگه."‏ من اين کتاب را در دهه ی 

1950 خواندم،‏ 

ي 

سه دهه پس از تاريخ نگارش آن،‏ و ‏(درست)‏ تا آن 

زمان هنوز ممکن بود که پسری غرق درهيجان داستان اين متن را بخواند و متوجه بار نژادپرستانه ی آن نشود.‏ 

امروزه،‏ چنين چيزی قابل تصور نيست.‏ 

توماس هانری هاکسلی با استانداردهای زمانه اش آدمی روشبين و ليبرالی پيشرو بود.‏ اما زمانه ی او با زمانه ی 

ما توفير داشت.‏ او در سال 1871 چنين نوشت:‏ 

هيچ آدم عاقلی که از حقيقت امور مطلع باشد باور ندارد که يک سياهپوست معمولی با سفيدپوستان برابر 

باشد،‏ تا چه رسد به اينکه از سفيدها سرآمدتر باشد.‏ اگر اين مطلب صادق باشد،‏ اصلاً‏ نمی توان باورکرد 

که يک سياه ستبر آرواره در يک رقابت برابر و منصفانه،‏ که رقابت انديشه ها در ميان باشد نه آرواره 

ها،‏ بتواند بر رقيب بزرگ-مغزتر و کوچک-آرواره تر خود چيره شود.‏ رفيع ترين جايگاه در سلسله 

مراتب تمدن مسلماً‏ متعلق به عموزاده های سبزه روی ما نيست.‏ [104] 

اين نکته معروف است که يک مورخ خوب بر پايه ی ملاک های امروزی درباره ی اظهارات پيشينيان داوری 

نمی کند.‏ آبراهام لينکلن هم مانند هاکسلی پيشرو دوران خود بود،‏ با اين حال ديدگاه های نژادی اش امروزه در نظر 

ما نژادپرستانه و عقب مانده ای می نمايد.‏ او در سال 1858 در بحثی با استفن داگلاس چنين گفته:‏ 

من هرگز نگفته ام و نخواهم گفت که مدافع برابری سياسی نژادهای سفيد و سياه هستم؛ من نه خواهان 

اعطای 

حق رأی و قضاوت به سياهان هستم؛ نه خواهان احراز صلاحيت آنان برای کسب مقام های 

کشوری و نه مدافع ازدواج آنان با سفيدپوستان؛ به علاوه،‏ تفاوت فيزيکی ميان سياه و سفيد به نظر من تا 

ابد مانع می شود که اين دو نژاد بتوانند در شرايط اجتماعی و سياسی برابر زندگی کنند.‏ و از آنجا که 

زندگی برابر ميان اين دو نژاد ناممکن است،‏ و در عين حال در کنار هم زندگی می کنند،‏ بايد رابطه ی 

فرادستی و فرودستی ميان شان برقرار باشد،‏ و من هم مثل همگان قبول دارم که موقعيت فرداستی بايد به 

سفيدپوستان اعطا شود.‏ [105] 

اگر هاکسلی 

احساسات ويکتوريايی 

و لينکلن در زمانه 

ی 

ما متولد شده و تحصيل کرده بودند،‏ نخستين کسانی 

می 

شدند که از اين 

و لحن متفرعنانه بيزاری می جستند.‏ من تنها به اين سبب از آنها نقل قول کردم تا نشان دهم 

که چگونه زايتگايست به پيش می رود.‏ اگر کسانی چون هاکسلی که بزرگ ترين متفکر ليبرال زمانه اش بود،‏ و يا 


یاب 

یحت 

ريي 

195 

لينکلن که بردگان را آزاد کرد،‏ توانسته اند چنين حرف هايی بزنند،‏ تصور کنيد که يک آدم عامی دوره ی ويکتوريا 

چگونه می انديشيده است.‏ اگر به قرن هجدهم هم برگرديم به خوبی می بينيم که واشينگتن،‏ جفرسون و ديگر 

مردان عصر روشنگری خود برده دار بوده اند.‏ زايتگايست به پيش می رود،‏ چنان پرشتاب،‏ که گاهی ما اصلاً‏ 

متوجه نمی شويم و فراموش می کنيم که خود اين تغيير،‏ يک پديده ی واقعی است.‏ 

نمونه های ديگر تغيير زايتگايست فراوان اند.‏ هنگامی که ملوانان نخستين بار به ساحل موريتانی رسيدند،‏ و 

دودوهای کند و آرام و را ديدند،‏ اولين کاری که کردند اين بود که برای تفريح با چماق شروع به کشتن آنها کردند.‏ 

ملوانان حتی آنها را نمی خوردند ‏(می گفتند بدمزه هستند).‏ به نظر ما،‏ چماق کِشی برای کشتن پرندگان بی دفاع و 

آرام کار ناپسندی است.‏ امروزه چنين کاری غيرقابل تصور است،‏ و منقرض کردن نسل جانور کمي 

اگر تصادفی باشد،‏ يک تراژدی محسوب می شود،‏ تا چه رسد به اينکه عمداً‏ توسط انسان انجام شود.‏ 

مانند دودو،‏ 

يک تراژدی ديگر از اين نوع،‏ انقراض نسل تيلاسينوس،‏ يا گرگ تاسمانی بود.‏ داستان حزن انگيز اين جانور 

بسيار مشهور است.‏ تا همين سال 1909 از جمجه های آن مناره می ساختند.‏ در رمان های عصر ويکتوريا درباره 

ی آفريقا،‏ کشتن ‏"فيل"،‏ ‏"شير"‏ و ‏"غزال آنتيلوپ"‏ به عنوان ‏"بازی"‏ محسوب می شدند.‏ بازی اين بود که بدون يک 

لحظه تأمل به سويشان شليک می کردند؛ البته نه برای تغذيه،‏ و نه برای حفاظت از خود.‏ بلکه برای ‏"ورزش".‏ اما 

امروزه زايتگايست تغيير کرده است.‏ درست است که هنوز هم ‏"ورزشکاران"‏ ثروتمند و کم تحرک می توانند از 

داخل لندرورهای امن و امان شان حيوانات آفريقايی را شکار کنند و کله های خشک شده شان را به خانه ببرند.‏ اما 

برای اين تفريح مجبورند حسابی سر کيسه را شل کنند و طعن و نفرت سايرين را به جان بخرند.‏ حفظ حيات وحش 

و حفظ محيط زيست امروزه به صورت ارزشهايی پذيرفته درآمده اند که جايگاه اخلاقی شان با حرمت يوم سَبَت و 

پرهيز از تصويرگری در دوران قديم برابری می کند.‏ 

امروزه زندگی سرخوشانه ی دهه ی شصت به خاطر مدرنيته ی ليبرال اش اسطوره شده است.‏ اما در ابتدای همان 

دهه ی شصت،‏ وکيلی می توانست در محکمه به ‏"ابتذال"‏ رمان 

241 

عاشق ليدی چَترلی ايراد بگيرد و از هيئت 

منصفه بپرسد:‏ ‏"آيا شما قبول می کنيد که پسرها و دخترهای جوان تان – چون دخترها هم می توانند مثل پسرها 

کتاب بخوانند 

‏[شما باور می کنيد که او چنين حرفی زده باشد؟]‏ – اين کتاب را بخواند؟ آيا دوست داريد اين کتاب 

در خانه تان پيدا شود؟ دوست داريد همسرتان يا خدمتکارتان اين کتاب را بخواند؟"‏ اين پرسش بلاغی اخير يک 

مثال بسيار روشنگر از سرعت تغييرات زايتگايست است.‏ 

هجوم آمريکا به عراق به خاطر تلفات غيرنظاميان عراقی،‏ وسيعاً‏ محکوم شد،‏ اما شمار اين تلفات در قياس با 

شمار تلفات جنگ جهانی دوم اصلاً‏ به حساب نمی آيد.‏ به نظر می رسد استانداردهای اخلاقی پيوسته در حال تغ 

241 . Lady Chatterley’s Lover 


یحت یاب 

یاِ‏ 

یحت 

196 

باشند.‏ دونالد رامسفلد که امروزه چنين سنگدل و منفور می نمايد،‏ اگر همين سخنان را در زمان جنگ جهانی دوم 

گفته بود،‏ ليبرال رقيق القلبی می نمود.‏ در طی اين چند دهه چيزی تغيير کرده است.‏ اين تغيير در همه ی ما رخ 

داده است،‏ و هيچ ربطی به دين ندارد؛ مغاير دين بوده نه به سبب آن.‏ 

تغيير زايتگايست همواره سويه ی يکسانی داشته که اغلب ما آن را بهبود ارزي 

می کنيم.‏ 

آدولف هيتلر،‏ که 

به نظر بسياری شرارت را تا مرزهای ناشناخته ای پيش راند،‏ در زمان کاليگولا و چنگيزخان نمی توانست 

عرض اندام کند.‏ مسلماً‏ هيتلر بيش از چنگيز آدم کشت،‏ اما او فنآوری قرن بيستمی را در اختيار داشت.‏ آيا بزرگ 

ترين لذت هيتلر هم مانند چنگيز اين بود که خان و مان قربانيان اش را غرقه در خون ببيند؟ ما ميزان سبعيت هيتلر 

را با استانداردهای 

امروزی 

مقايسه می 

کنيم،‏ چرا که از زمان کاليگولا زايتگايست اخلاقی 

نيز مانند فنآوری 

تاکنون بسيار پيشرفت کرده است.‏ فقط با استاندارهای شفقت آميزتر امروزی مان است که هيتلر را شريرتر از 

کاليگولا می يابيم.‏ 

زمانی که جوان بودم،‏ می ديدم که به بسياری از مردم لقب های تحقيرآميز و کليشه های ملی نسبت می دادند.‏ 

242 

[...] ادعا نمی کنم که چنين القابی از ميان رفته اند،‏ اما امروزه به شدت در نظر مردم مؤدب مذموم هستند.‏ 

واژه ی negro که بار توهين آميز نداشته هم منقرض شده و امروزه می تواند برای تشخيص قدمت متن انگليسی 

به کار رود.‏ واژه های پيشداورانه ملاک بسيار خوبی برای تشخيص قدمت متون هستند.‏ 

‏.سی.‏ بوکت که در 

زمان خود الاهيدان محترمی در کمبريج بود،‏ در کتاب خود به نام دين شناسی مقايسه ای،‏ فصل مربوط به اسلام 

را با اين جملات شروع کند:‏ ‏"بر خلاف آنچه در ميانه ی قرن نوزدهم می پنداشتند،‏ سامی بنا به طبيعت خود موحّد 

نيست،‏ بلکه 

243 

يک اَنيميست است."‏ دغدغه ی نژاد ‏(در مقابل فرهنگ)‏ و کاربرد انگشت نمای نام مفرد ‏(سامی ... 

يک انيمست است")‏ و فروکاستن گروه های متکثری از مردمان به يک ‏"تيپ"‏ 

اينجا يک نکته ی ظريف ديگر هست که تغيير زايتگايست را نشان می دهد.‏ 

مدرس ديگری چنين واژگانی را به کار نمی برد.‏ اين نکته های 

با هيچ معياری زننده نيست.‏ اما در 

امروزه ديگر هيچ استاد الاهيات 

يا 

ظريف درباره ی تغيير رسوم به ما می گويد که 

قدمت نوشتار بوکت به پيش از نيمه ی قرن بيستم می رسد.‏ در واقع او اين متن را به سال 1941 نگاشته است.‏ 

اگر چهار دهه ی ديگر به عقب بازگرديم،‏ تغيير استانداردها چشمگيرتر هم می شوند.‏ در يک کتاب قبلی ام از 

نوشته ی آرمانشهری اچ جی ولز به نام 

کنم چون به روشنی خيره کننده ای نشانگر مطلب مورد نظرم است.‏ 

244 

جمهور نوين نقل قول کردم.‏ اين نقل قول را مجدداً‏ در اينجا هم ذکر می 

242 

. 

در اينجا نويسنده القاب تحقيرآميز انگليسی برای فرانسوی ها،‏ ايتاليايی ها،‏ آمانی ها،‏ يهوديان،‏ و سياه پوستان ذکر می کند.م 

ينید که برای هر شیء طبيعی ‏(درختان،‏ کوه ها،‏ حيوانات و قائل به وجود روح است 

243 . animist : (... 

244 . New Republic, H. G. Welles 


یون 

یعن 

یعن 

197 

جمهور نوين با نژادهای پست چه خواهد کرد؟ چگونه با سياهان رفتار خواهد کرد؟ 

... 

يا ... 

و زردپوستان؟ 

يهوديان ... آن توده های سياه،‏ و قهوه ای و سفيد چرکابی،‏ و زرد،‏ که نظام کارآمد نوين آنان را 

برنمی تابد؟ خوب،‏ دنيا دنياست،‏ نه يک مؤسسه ی خيريه،‏ و به نظر من اينها بايد بروند...‏ و نظام 

اخلاقی 

جمهور نوين،‏ نظامی 

که بر جهان حکم خواهد راند،‏ در خدمت زادآوری 

بشريتی 

است که 

ظريف و کارآ و زيبا باشد – بدن های زيبا و قوی،‏ روشن و با ذهن نيرومند...‏ و شيوه ای که تاکنون 

طبيعت در شکل دهی جهان پيش گرفته،‏ ي 

ضعفا را از پراکندن ضعف باز داشته 

مردان جمهور جديد ايده آلی دارند که می ارزد به خاطرش دست به کشتار بزنند.‏ 

... 

مرگ است...‏ 

اين نوشته مورَخ 1902 است،‏ و ولز در زمانه ی خود آدم پيشرويی محسوب می شد.‏ در سال 1902 گرچه اين 

ايده ها مقبول عام نبود،‏ اما می توانست محور يک گفتگوی سر ميز شام باشد.‏ شنودگان امروزی در مقابل شنيدن 

اين سخنان واقعاً‏ وحشت می کنند.‏ بايد توجه کنيم که هيتلر،‏ هر چند که خوفناک بود،‏ اما چندان که از نظرگاه 

امروزی ما می نمايد به دور از زايتگايست زمانه ی خود نبود.‏ زايتگايست چقدر شتابناک تغيير می کند 

که در جهان متمدن شکل می گيرد،‏ و شعاع های آن تا دوردست ها گسترش می يابد.‏ 

– موجی 

اما علت اين تغييرات انضمامی و پيوسته در آگاهی اجتماعی چيست؟ من صلاحيت پاسخگويی اين پرسش را ندارم.‏ 

برای مقصود من همين کفايت می کند که اين تغييرات ناشی از دين نيستند.‏ اما اگر مجبور باشم نظريه ای ارائه دهم 

به اين ترتيب پاسخ را می جويم:‏ بايد توضيح دهيم که چرا تغيير زايتگايست اخلاقی چنين در ميان مردم گوناگون 

همزمان رخ می هد؛ و بايد توضيح دهيم که چرا راستای اين تغييرات نسبتًا يکسان است.‏ 

نخست،‏ چگونه تغييرات همزمان در ميان مردمان گوناگون رخ می دهند؟ تغيير از طريق گفتگو در کافه ها و 

مهمانی ها،‏ کتاب ها و مرور کتاب ها،‏ روزنامه ها و رسانه های ديگر،‏ و امروزه از طريق اينترنت از ذهنی به 

ذهن ديگر منتقل می شوند.‏ تغيير در حال و هوای اخلاقی،‏ به شيوه های مختلفی بروز می يابد:‏ در سرمقاله ها،‏ 

مصاحبه های راديويی 

تلويزي 

کرد.‏ 

، سخنرانی های سياسی،‏ نقل و روايت های استندآپ کمدی ها،‏ و گفتگوهای سريال های 

، در آرای قانونگذاران پارلمان و تعبيرات قضات از آن قوانين.‏ يک شيوه ی توصيف اين تغييرات آن 

است که بگوييم بسامد حضور مِم ها در انبان مِمی تغيير می کند،‏ اما در اينجا اين شيوه ی توصيف را دنبال نخواهم 

بعضی از ما عقب تر از امواج پيشرونده ی تغييرات زايتگايست اخلاقی و برخی اندکی جلوتر از آن حرکت می 

کنيم.‏ اما بيشتر ما مردمان قرن بيست و يکم نزديک به هم و بسيار جلوتر از دوران ابراهيم،‏ يا حتی مردم همين 

اواخر ي 

1920 حوالی 

هستيم.‏ کليت موج به پيش می رود،‏ و حتی آوانگاردهای قرون ماضی ‏(که توماس 

هاکسلی نمونه ی بارزشان بود)‏ خود را پشت سر قافله ی قرون بعدی می يابند.‏ البته پيشرفت همواره خطی نيست،‏ 


یدن 

یست 

یعن 

یها 

198 

بلکه بيشتر به منحنی دندانه اره ای پر پيچ و خمی می ماند.‏ پسرفت های موقتی و محلی نيز،‏ مانند دولتی که 

ايالات متحده از سال 2000 تاکنون بدان دچار شده همواره وجود دارد.‏ اما در مقياس زمانی طولانی تر،‏ روند 

پيشرونده قابل اغماض نيست و تداوم می يابد.‏ 

چه چيزی اين تغييرات را در راستای يکنواختی پيش می برد؟ نبايد از نقش پيشراننده ی رهبرانی غافل شويم که 

جلوتر از زمانه شان حرکت می کنند،‏ به پا می خيزند و باقی ما را به دنبال خود می کشند.‏ در آمريکا،‏ ايده ی 

برابری نژادی توسط رهبران بزرگ سياسی مانند مارتين لوترکينگ تحکيم شد،‏ و کمدين ها،‏ ورزشکاران و ديگر 

چهره های مردمی و نقش آفرينان عرصه ی اجتماعی،‏ کسانی مانند پاول رابينسون،‏ سي 

جَکی رابينسون به اين جنبش 

پوتيه،‏ جِس اوانز و 

ياری رساندند.‏ رهايی بردگان و زنان هم بسيار مديون رهبران فرهمند بوده است.‏ 

برخی از اين رهبران مذهبی و برخی هم غيرمذهبی بودند.‏ برخی از آنهايی که مذهبی بودند کارهای خوب شان را 

به خاطر دين شان می کردند.‏ و در باقی موارد،‏ دينداری اين رهبران امری فرعی بود.‏ 

گرچه مارتين لوترکينگ 

مسيحی بود،‏ اما فلسفه ی عدم خشونت خود را مستقيماً‏ از جنبش نافرمانی مدنی گاندیِ‏ اخذ کرده بود.‏ و گاندی البته 

مسيحی نبود.‏ 

عامل ديگر تغيير زايتگايست،‏ بهبود وضع آموزش و به ويژه فهم اين است که افراد نژادهای ديگر و جنس ديگر 

هم مانند ما انسان هستند – که هر دوی اين آموزه ها عميقاً‏ غيرانجيلی و برگرفته از علوم زي 

و به ويژه تکامل 

هستند.‏ يک دليل اينکه در آلمان نازی با سياهان،‏ زنان و کولی ها بدرفتاری می کردند اين بود که آنان را انسان 

کامل نمی شمردند.‏ پيتر سينگر فيلسوف در کتاب 

246 

که ما بايد به وضعيت پسا-گونه مدار برسيم ي 

245 

رهايی جانوارن به شيواترين بيان اين ديدگاه را بيان می کند 

شيوه ی رفتار با گونه ی بشر را به ديگر گونه های جانوری 

دارای قوای مغزی نيز تسری دهيم.‏ شايد اين ايده نشانگر جهت آتی زايتگايست اخلاقی باشد چرا که امتداد رفوم 

پيشين مانند لغو برده داری و رهايی زنان است.‏ 

توضيح مفصل تر اينکه چرا زايتگايست اخلاقی جامعه با چنين سرعتی دستخوش تغيير می شود،‏ از حوزه ی 

معلومات آماتوری من درباره ی روانشناسی و جامعه شناسی خارج است.‏ برای مقصود من،‏ همين قدر کافی است 

که بگوييم اين زايتگايست آشکارا به پيش می رود و سبب پيشرفت آن دين يا متون مقدس نيست.‏ چه بسا نيروی 

پيشران زايتگاست،‏ نيروی واحدی مانند نيروی گرانش نباشد،‏ بلکه برهمکنش پيچيده ای از نيروهای نامتجانس 

باشد،‏ مانند نيروهايی که مطابق قانون مور موجب افزايش نمايی قدرت رايانه ها می شوند.‏ علت های پديده ی 

پيشرفت بارز زايتگايست اخلاقی هرچه که باشند،‏ کاملاً‏ برای زدن زيرآب اين ادعا کفايت می کند که ما برای 

خوب بودن،‏ يا برای تصميم در مورد اينکه خوبی چيست،‏ نيازمند خدا هستيم.‏ 

245 . Animal Liberation, Peter Singer 

246 . post-speciesit 


هي"‏ 

یحت 

199 

در مورد هيتلر و استالين چه می گوييد؟ 

مگر آنها بيخدا نبودند؟ 

زايتگاست تغيير می کند،‏ و عموماً‏ هم اين تغيير سر در فراز و بهبودی دارد،‏ اما چنان که گفتم منحنی اين بهبودی 

به صورت 

– باشد 

يکنواخت فزاينده نيست،‏ بلکه شکل دندانه اره ای 

دارد و در برخی 

موارد دچار واژگونگی 

های 

وحشتناکی می شود.‏ نمونه های چشمگير و دهشتبار اين واژگونگی ها را ديکتاتورهای قرن بيستم سبب شده اند.‏ 

مهم است که ميان مقاصد شيطانی کسانی مانند هيتلر و استالين و نيروهای گسترده ای که برای حصول اين مقاصد 

به کار گرفتند تمايز قائل شويم.‏ پيش تر گفتم که معلوم نيست ايده ها و مقاصد هيتلر شيطانی تر از کاليگولا بوده 

يا حتی شيطانی تر از برخی سلاطين عثمانی،‏ که شرارت های تکان دهنده شان در کتاب نوئل باربر به نام 

247 

خدايگان شاخ طلائی توصيف شده است.‏ هيتلر تسليحات و فناوری های ارتباطی قرن بيستم را در اختيار داشت.‏ 

با اين حال،‏ بايد پذيرفت که هيتلر و استالين با هر معياری مردان فوق العاده شروری بودند.‏ 

تلر و استالين بيخدا بودند.‏ در اين باره چه می گوييد؟"‏ اين پرسش را پس از هر سخنرانی عمومی 

ی دين،‏ و نيز در اغلب مصاحبه های راديويی 

شود،‏ خشمگينانه بر پايه ی اين دو فرض بنا شده است:‏ نه تنها 

وحشيانه شان را 

به سبب 

بيخدايی 

مشکوک است.‏ اما در هر حال فرض 

فکر کنيم فرض 

شان انجام داده اند.‏ 

من درباره 

از من پرسيده اند.‏ اين پرسش که با لحن بيرحمانه ای مطرح می 

فرض 

(1) 

هيتلر و استالين بيخدا بودند بلکه 

(2) 

(1) 

(1) 

بی ربط است زيرا فرض 

آنها اعمال 

در مورد استالين درست و در مورد هيتلر 

(2) 

(1) از فرض (2) 

نتيجه می شود.‏ 

کاذب است.‏ کاملاً‏ غيرمنطقی است که 

اگر بپذيريم که هيتلرو استالين هر دو بيخدا بوده اند،‏ بايد 

بگوييم که هر دو سبيلو هم بوده اند،‏ همين طور صدام حسين.‏ خوب که چی؟ پرسش اصلی اين نيست که آيا اين يا 

آن آدم بد 

‏(يا خوب)‏ 

باخدا بوده 

يا بيخدا.‏ 

قرار نيست که آدم های 

بد را سرشماری 

کنيم تا نتيجه 

سرشماری ی 

مشخص کند شرارت از کدام مسلک ناشی می شود.‏ اين واقعيت که روی سگک کمربندهای نازی ها حک شده بود 

uns" "Gott mit ‏[خدا با ماست]‏ 

هيچ چيز را ثابت نمی کند؛ دست کم بدون بررسی بيشتر نمی توان از آن نتيجه 

ای گرفت.‏ مسئله ی مهم اين نيست که آيا هيتلر و استالين بيخدا بودند يا نه،‏ بلکه اين است که آيا بيخدايی به طور 

نظام مندی مردم را به بدکاری سوق می دهد يا نه.‏ هيچ شاهدی بر صدق اين مدعا نيست.‏ 

به نظر می رسد هيچ شکی نيست که استالين بيخدا بود.‏ او در يک مدرسه ی دينی ارتدوکس تحصيل کرد.‏ مادر 

استالين هرگز از حسرت اينکه چرا فرزندش به خواست مادر عمل نکرده و کشيش نشده رهايی نيافت – به قول 

آلن بولوک،‏ اين نکته بسيار مايه ی تفريح استالين بود 

.[106] 

شايد به خاطر همان تعليمات دينی بود که استالين در 

247 . Lords of Golden Horn, Noel Barber 


یسا 

ی ب 

یسا 

یحت 

یان 

200 

بزرگسالی از کلي 

ارتودوکس روسی و مسيحيت و کلاً‏ دين متنفر شد.‏ اما هيچ شاهدی در دست نيست که 

بيخدايی موجب سبعيت او شده باشد.‏ شايد تعليمات دينی سابق اش را هم نتوان مقصر شمرد،‏ مگر اينکه اين 

تعليمات را در ايجاد مطلق انديشی،‏ باور به مرجعيت مقتدر و اينکه هدف وسيله را توجيه می کند مؤثر بدانيم.‏ 

اين اسطوره که هيتلر بيخدا بوده چنان ماهرانه ساخته و پرداخته شده است که اغلب مردم بی گفت و گو آن را می 

پذيرند،‏ و متکلمان و واعظان دينی 

در خانواده ای کاتوليک زاده شد،‏ و در کودکی به مدرسه و کلي 

مهابا نشخوارش می کنند.‏ اما حقيقت امر به هيچ وجه آشکار نيست.‏ هيتلر 

کاتوليک می رفت.‏ مسلماً‏ از اين نکات چندان 

نتيجه ای عايد نمی شود:‏ کاملاً‏ ممکن است که او دين را رها کرده باشد،‏ همان طور که استالين پس از ترک 

مدرسه ی الاهيات تفليس چنين کرد.‏ اما هيتلر هيچ گاه رسماً‏ کاتوليک بودن خود را منکر نشد.‏ و نکاتی هست که 

نشان می دهد که او در سراسر عمر ديندار باقی ماند.‏ شايد نتوان او را کاتوليک خواند،‏ ولی به نظر می رسد که او 

در سراسر عمر به قسمی مشيت الاهی باور داشت.‏ برای مثال،‏ در کتاب نبرد من،‏ شرح می دهد که هنگامی که 

خبر اعلان جنگ جهانی اول را شنيد،‏ ‏"به زانو افتادم و از ژرفای قلبم پروردگار را سپاس گفتم که اجازه داده در 

چنين دورانی زيست کنم."[‏‎107‎‏].‏ اما اين شکرگزاری در سال 1914 بود که او فقط 25 سال داشت.‏ شايد بعدها 

تغيير عقيده داده باشد؟ در سال 1920، هنگامی که هيتلر سی و يک سال داشت،‏ دستيار نزديک اش رودولف هِس،‏ 

که بعدها قائم مقام پيشوا شد،‏ در نامه ای به نخست وزير باواريا نوشت:‏ ‏"من آقای هيتلر را خيلی خوب می شناسم،‏ 

و کاملاً‏ به او نزديک هستم.‏ ايشان شخصی بسيار محترم،‏ سرشار از مهر،‏ مذهبی،‏ و يک کاتوليک خوب می 

باشند."‏ [108] 

البته،‏ می توان گفت همان طور که ‏"شخصی بسيار محترم"‏ و ‏"سرشاز از مهر"‏ بودن هيتلر کاذب 

است،‏ شايد ‏"کاتوليک خوب"‏ بودن او هم کاذب باشد!‏ به سختی بتوان هيتلر را در هيچ موردی ‏"خوب"‏ شمرد.‏ اين 

نکته مرا به ياد مضحک ترين استدلالی می اندازد که در دفاع از بيخدا بودن هيتلر شنيده ام.‏ کسی می گفت هيتلر 

آدم بدی بود،‏ اما مسيحيت خوبی را تعليم می دهد،‏ پس هيتلر نمی توانسته مسيحی باشد!‏ گورينگ درباره ی هيتلر 

می گفت:‏ ‏"تنها يک کاتوليک می تواند آلمان را متحد کند".‏ به نظر من مقصود او از اين سخن می تواند کسی باشد 

که فقط کاتوليک بار آمده،‏ نه کسی که حتماً‏ کاتوليک معتقدی باشد.‏ 

هيتلر در يک سخنرانی به سال 

1933 گفت،‏ 

‏"ما دريافته ايم که مردم به اين ايمان نياز دارند.‏ 

پس با جنبش بيخدايان 

نبرد می کنيم،‏ و اين نبرد منحصر به يک رشته اعلاميه های نظری نيست:‏ ما بيخدايی را موقوف می کنيم."‏ 

[109] 

اين سخن البته می تواند صرفاً‏ نشانگر اين باشد که او ‏"معتقد به اعتقاد"‏ بوده است.‏ اما به سال 1941 او به 

آجودان خود،‏ ژنرال گرهارد اِنگِل گفت ‏"من تا ابد کاتوليک خواهم ماند."‏ 

اگر هيتلر مسيحی کاملاً‏ معتقدی نبوده باشد،‏ اما او از اين سنت مسيحی که يهوديان را به خاطر کشتن عيسی 

لعن می کردند تأثير پذيرفته بود.‏ هيتلر در يک سخنرانی به سال 1923 در مونيخ،‏ گفت ‏"نخستين کارمان بايد اين 

باشد که آلمان را از يهودي 

که ميهن مان را ويران کرده اند نجات دهيم...‏ 

می خواهيم ميهن مان را از مصيبت 


یسا 

201 

نجات دهيم،‏ به همان طريقی که آنها 

هيتلر:‏ زندگی نامه ی 

248 

قطعی 

‏[يهوديان [ کردند:‏ مرگ بر سر صليب."‏ [110] 

درباره ی موضع مذهبی هيتلر در زمان ‏"راه حل نهايی"‏ می نويسد:‏ 

جان تولَند در کتاب آدولف 

او که هنوز عضو لايقی برای کلي 

رم بود،‏ به رغم نفرت اش از سلسله مراتب کليسايی،‏ اين آموزه 

ی کليسا را همواره به خاطر داشت که يهوديان قاتلان خدا هستند؛ پس می توان آنها را بدون ذره ای 

عذاب وجدان امحا کرد چرا که عامل اين عمل همانا دست انتقام جوی الاهی است – به شرطی که اين 

امحا بدون ترحم ورزی،‏ و بدون تبعيض انجام گيرد.‏ 

نفرت مسيحيت از يهوديان مختص سنت کاتوليکی نيست.‏ مارتين لوتر هم يک سامی ستيز دوآتشه بود.‏ او در عادت 

کرم ها،‏ می گويد:‏ ‏"همه ی يهوديان بايد از آلمان اخراج شوند."‏ و کتابی نوشت با عنوان در باب يهوديان و دروغ 

249 

هايشان که چه بسا بر هيتلر تأثيرگذار بوده باشد.‏ لوتر يهوديان را ‏"جوجه افعی ها"‏ خواند،‏ همين عبارت در 

سخنرانی مشهور هيتلر به سال 1922 نيز تکرار شد،‏ که در آن هيتلر چندين بار خود را مسيحی خواند:‏ 

من به عنوان يک مسيحی ارادت عميقی به پروردگارم و به رزمندگی منجی دارم.‏ ارادت من معطوف 

به مردی است که در تنهايی،‏ در جمع ياران اندک اش،‏ ماهيت اين يهوديان را تشخيص داد و مردان اش 

را به نبرد با آنها فراخواند.‏ کسی که سوگند به پروردگار،‏ بزرگ ترين محنت کش نبود،‏ بلکه بزرگترين 

رزمنده بود.‏ من به عنوان يک انسان و يک مسيحی در کمال عشق اين آيات را تلاوت می کنم که می 

فرمايد چگونه خدا عاقبت بر می خيزد،‏ تازيانه را برمی دارد و جوجه افعی ها و مارها را از معبد خود 

بيرون می راند.‏ نبرد او برای پاکسازی جهان از يهوديان چه مهيب بود.‏ امروزه،‏ پس از دو هزار سال،‏ 

هنوز از ژرفای وجود خود احساس می کنم که او به همين خاطر خون خويش را نثار صليب کرده 

است.‏ من به عنوان يک مسيحی وظيفه دارم تا نگذارم فريبم دهند،‏ و وظيفه دارم در راه حق و عدالت 

پيکار کنم...‏ و اثبات ما برای صحت عمل مان،‏ همين نارضايتی است که هر روز فزونی می يابد.‏ من 

هم در قبال مسيح و هم در قبال مردم ام وظيفه دارم.‏ [111] 

دشوار بتوان دانست که آيا هيتلر عبارت ‏"جوجه افعی ها"‏ را از لوتر اقتباس کرده يا مانند خود لوتر مستقيماً‏ از 

انجيل متی 3:7 اقتباس کرده است.‏ به نظر اين دو نفر،‏ تعقيب يهوديان،‏ اجرای امر الاهی بود.‏ هيتلر در کتاب نبرد 

من در اين باره نوشت:‏ " پس معتقدم که مطابق اراده ی پروردگار متعال عمل می کنم:‏ با دفاع از خود در برابر 

يهوديان،‏ مطابق خواست پروردگار نبرد می کنم."‏ اين نوشته مورخ 

1925 

است.‏ او به سال 

هم در 1938 

248 . Adolf Hitler : The Definitive Biography, John Toland 

249 . On the Jews and their Lies, Martin Luther 


یحت 

یسا 

202 

بود.‏ 

سخنرانی اش در رايشتاگ،‏ همين سخن را گفت،‏ و نيز در سراسر عمرش مطالب مشابهی به خواهرش اظهار کرده 

نقل قول های فوق را بايد در مقابل آنهايی قرار داد که در کتاب سخنان سر ميز توسط منشی اش ثبت شده اند و در 

آنها هيتلر ديدگاه های ضدمسيحی دوآتشه ای اظهار داشته است.‏ اين نقل قول ها مورخ 

1941 هستند:‏ 

بزرگ ترين توفانی که تاکنون بشريت را درنورديده پيدايش مسيحيت بوده است.‏ بلشويسم فرزند مشروع 

مسيحيت است.‏ هر دو هجمه ی يهودی ها بوده اند.‏ مسيحيت بود که عمداً‏ دروغ دينی را وارد جهان 

کرد...‏ 

دليل اينکه جهان باستان اين قدر ناب،‏ روشن و آسوده بود اين است که هيچ چيز از اين دو مصيبت 

عظما نمی دانست:‏ آبله و مسيحيت.‏ 

بالآخره ما دليلی نداريم که آرزو کنيم که ايتاليايی 

ها و اسپانيايی 

کنند.‏ بگذار ما تنها مردمی باشيم که خود را عليه اين مرض ايمن کرده ايم.‏ 

ها خود را از چنگ مخدر مسيحيت رها 

کتاب سخنان سر ميز هيتلر حاوی تعداد بيشتری از اين قسم اظهارات است،‏ که در آنها اغلب مسيحيت را معادل 

بلشويسم می خواند،‏ گاهی تناظری بين مارکس و پولس قديس می يابد و هرگز هم فراموش نمی کند که هر دو 

يهودی بوده اند ‏(گرچه هيتلر به طرز غريبی از پذيرفتن اينکه خود مسيح هم يهودی بود اکراه داشت.)‏ ممکن است 

هيتلر از سال 

1941 

از مسيحيت رويگردان شده باشد.‏ شايد هم اين تناقضات بدان سبب باشد که او دروغگوی 

فرصت طلبی بود که نمی توان به هيچ يک از سخنان اش اعتماد کرد؟ 

آمد.‏ 

می توان احتجاج کرد که به رغم سخنان خود هيتلر و نزديکان اش،‏ او واقعاً‏ مذهبی نبود بلکه از تظاهر به دينداری 

در سخنرانی هايش بهره می جست.‏ شايد او با اين سخن ناپلئون موافق می بود که : ‏"دين بهترين چيزی است که 

می تواند توده ی مردم را ساکت نگه دارد"‏ يا با سخن سِنِکای جوان که گفته:‏ ‏"مردم عادی دين را حق می دانند،‏ 

عاقلان باطل اش می شمرند،‏ و حاکمان نافع."‏ هيچ کس نمی تواند منکر شود که اين بی صداقتی از هيتلر بر می 

اگر انگيزه ی او از تظاهر به دينداری اين نگرش منفعت جويانه بوده باشد،‏ بايد همچنين به خاطر داشته 

باشيم که هيتلر جنايات خود را دست تنها انجام نداد.‏ وحشی گری نازی ها به دست سربازان و افسران او انجام شد 

که مسلماً‏ اغلب شان مسيحيان واقعی بودند.‏ در حقيقت،‏ مسيحی بودن آلمانی ها زيرآب فرضيه ی مورد بحث ما را 

می زند – فرضيه ای که برای توضيح بی صداقتی فرضی هيتلر در تظاهر به دين پيش نهاديم.‏ شايد هيتلر می 

انديشيده که بايد به طريقی با مسيحيت ابراز همدلی کند،‏ و گرنه رژيم اش نمی تواند حمايت کليسا را جلب کند.‏ اين 

حمايت به انحای مختلفی ابراز شد.‏ از جمله،‏ پاپ پيوس دوازدهم از موضع گيری در قبال رژيم نازی اجتناب کرد 

– موضوعی که مايه ی شرمساری کلي 

امروزی است.‏ اظهار ارادت هيتلر به مسيحيت يا صادقانه بوده و يا 


یسا 

یها 

یحت 

یسا 

203 

جعلی بوده تا بتواند حمايت و همکاری مسيحيان آلمان و کلي 

رژيم او را دشور بتوان ناشی از بيخدايی انگاشت.‏ 

کاتوليک را جلب کند.‏ در هر دو حالت،‏ شرارت 

وقتی هم که او به مسيحيت می تاخت،‏ هرگز مشيت الاهی را منکر نمی شد:‏ او همواره باور داشت که عامل 

مرموزی به او مأموريتی الاهی بخشيده تا آلمان را رهبری کند.‏ گاهی آن را مشيت الاهی می خواند و گاهی خدا.‏ 

پس از آنشلوس،‏ هنگامی که هيتلر در سال 1938 پيروزمندانه به وين بازگشت،‏ در سخنرانی شادمانانه اش از خدا 

و مشيت الاهی ذکری به ميان می آورد:‏ ‏"به باور من،‏ خواست خدا بود که پسری از اين ديار را به رايش فرستاد 

و او را پيشوای ملت ساخت تا بتواند سرزمين مادری اش را به رايش بازگرداند."‏ [112] 

هنگامی که در نوامبر 1939 به سختی از يک سوءقصد جان به در برد،‏ نجات خود را مديون مشيت الاهی دانست 

که موجب تغيير برنامه ی جلسه ی او شده است:‏ ‏"من اکنون بسيار مسرورم.‏ اين واقعيت که من زودتر از موعد 

بيرگربراوکلر را ترک کردم ثابت می کند که مشيت الاهی می خواهد که من به هدف ام برسم."‏ [113] پس از اين 

سوءقصد نافرجام،‏ اسقف اعظم مونيخ،‏ کاردينال ميشل فالهابر دستور داد که به پاس اين موهبت در کلي جامع 

مونيخ نماز شکر به جا آورند تا ‏"دخالت مشيت الاهی در قلمرو اسقفی و نجات مسرت بخش پيشوا"‏ را شکر 

گويند.‏ برخی پيروان هيتلر،‏ با حمايت گوبلز،‏ بدون هيچ خجالتی می خواستند نازيسم را به صورت يک دين 

درآورند.‏ گوبلز که رئيس اتحاديه های تجاری متحد بود،‏ علاقه ای به مناجات داشت،‏ و حتی ريتم سرود روحانی 

پروردگار ما عيسی را برای اين کيش انتخاب کرده بود:‏ 

آدولف هيتلر،‏ ما تنها با تو متحد می شويم!‏ می خواهيم در اين ساعت عهدمان را تکرار کنيم:‏ ما در اين 

دنيا فقط به آدولف هيتلر اعتقاد داريم.‏ ما معتقديم فقط ناسيونال سوسياليسم راه رستگاری مردم است.‏ ما 

معتقديم که خداوندگار ما را آفريده،‏ و رهبری می کند،‏ و ما را به دست کسی می سپارد که خوشبختی ما 

در کف اوست.‏ ما معتقديم که اين خداوندگار آدولف هيتلر را برای ما فرستاده است تا آلمان همواره 

استوار باشد.‏ 

استالين بيخدا بود و هيتلر محتملاً‏ چنين نبود؛ اما حتی 

اگر هيتلر بيخدا هم بوده باشد،‏ آخر بحث بيخدايی 

استالين/هيتلر بسيار ساده است.‏ ممکن است يک فرد بيخدا مرتکب شرارت شود،‏ اما شرارت او به خاطر بيخدايی 

اش نيست.‏ استالين و هيتلر نهايت شرارت را مرتکب شدند؛ اولی بر پايه ی مارکسيم دگماتيک و دين مآب و دومی 

بر پايه ی يک نظريه ی بهنژادی غيرعقلانی و غيرعلمی که ته مايه ای هم از جنون واگنری داشت.‏ اما جنگ های 

مذهبی 

که واقعاً‏ به خاطر دين شعله می کشند در طی تاريخ به طرز وحشتناکی فراوان بوده اند.‏ من هيچ جنگی را 

نمی يابم که به خاطر بيخدايی درگرفته باشد.‏ چرا بايد چنين جنگی رخ دهد؟ انگيزه ی جنگ می تواند حرص و آز 

اقتصادی،‏ 

يا جاه طلبی سياسی،‏ يا تعصبات نژادی،‏ يا انتقام جويی،‏ يا باورهای ميهن پرستانه درباره ی سرنوشت 


یحت 

204 

يک ملت باشد.‏ يک انگيزه ی قاطع تر برای جنگ اين است که دين ما تنها دين حق است،‏ و کتاب مقدس مان همه 

ی کافران و پيروان اديان رقيب را مذمت کرده يا مستحق مرگ شمرده و به سربازان جبهه ی خدا وعده ی دخول 

مستقيم به بهشت داده است.‏ سام هريس،‏ در کتاب 

250 

پايان ايمان 

درست به هدف می زند و می گويد:‏ 

خطر ايمان دينی اين است که آدميان عادی را وا می دارد تا ميوه های جنون را بچينند و آنها را مقدس 

تلقی کنند.‏ تمدن هنوز در محاصره ی لشکريان حمق است زيرا هنوز به کودکان تعليم می دهند که 

گزاره های دينی،‏ برخلاف گزاره های ديگر،‏ محتاج توجيه نيستند.‏ 

امروزه مردم همديگر را به 

خاطر ادبيات باستانی می کشند.‏ در تصور چه کسی می گنجند که اين تراژدی پوچی رخ دهد؟ 

برعکس،‏ چرا کسی به خاطر غياب 

يک باور بجنگد؟ 

250 . The End of Faith, Sam Harris 


یدن 

یدن 

205 

فصل 8 

دين چه اشکالی دارد؟ اين همه دشمنی چرا؟ 

دين به مردم قبولانده که مردی نادي 

دقيقه ی عمرتان انجام دهيد نظاره می کند.‏ و اين مرد نادي 

هست – که در آسمان ها زندگی می کند – و هر کاری را که شما در هر 

فهرستی از ده عمل ممنوعه دارد.‏ و اگر هر يک از 

اين اعمال را انجام دهيد،‏ شما را به جای خاصی پر از دود و آتش و شکنجه و عذاب می فرستد که تا ابدالدهر در 

آنجا بسوزيد و جزغاله شويد و ناله و فغان کنيد...‏ اما او به شما مهر می ورزد!‏ 

جورج کارلين 

دين چه اشکالی دارد؟ 

من،‏ بنا به سرشت خودم،‏ مشتاق جنگ و جدال نيستم.‏ فکر نمی کنم جر و بحث راهی به حقيقت باز کند،‏ و معمو ‏ًلا 

دعوت به مناظره های رسمی را رد می کنم.‏ يک بار برای مناظره با اسقف اعظم يورک،‏ به ادينبورو دعوت شدم.‏ 

احساس افتخار کردم و دعوت را پذيرفتم.‏ پس از آن مناظره،‏ ريچارد استانارد که فيزيکدانی مذهبی است در کتاب 

251 

خود با عنوان خلاصی از دين؟ نامه ای را ذکر کرد که به آبزرور نوشته بود:‏ 

خبرنگار سرويس علمی شما در نوشته ای تحت عنوان خوش خيالانه 

ی " 

خدا در بارگاه دانش دست 

پايين را دارد"،‏ گزارش داده که چگونه ريچارد داوکينز در يک مناظره با اسقف اعظم يورک او را 

‏"دچار آسيب 

‏"نتيجه:‏ 

جدی های 

کافران ‎10‎؛ مسيحيان 

فکری"‏ 

کرده است.‏ 

0" حکايت می کند.‏ 

اين خبرنگار برايمان از 

‏"بيخدای 

متفرعن خندان"‏ 

و 

استانارد در ادامه به انتقاد از آبزرور می پردازد که چرا مناظره ی بعدی را که ميان او و من،‏ و نيز اسقف 

بيرمنگام و کيهان شناس برجسته،‏ سِر هرمان بُندی،‏ در انجمن پادشاهی صورت گرفته،‏ و جنجالی نبوده،‏ نتايج 

بسيار سازنده تری داشته گزارش نکرده است.‏ تنها موردی که با او موافقم اين است که تلويحاً‏ مناظره های جنجالی 

251 . Doing Away with God, Russell Stannard 


206 

را محکوم می کند.‏ من به دلايلی که در کتاب 

∗ 

شرکت نمی کنم.‏ 

252 

دستيار شيطان 

ذکر کرده ام،‏ هرگز در مناظره با خلقت گرايان 

اما به رغم بی ميلی ام به مسابقه های گلادياتوری،‏ ظاهراً‏ شهرت يافته که من در قبال دين بسيار ستيزه جو هستم.‏ 

همکارانی دارم که قبول دارند خدايی نيست،‏ و قبول دارند برای اخلاقی بودن نيازی به خدا نداريم،‏ و نيز قبول 

دارند که می توان ريشه های دين و اخلاقيات را بر پايه ی امور غيردينی توضيح داد،‏ و با اين حال از رويکرد من 

متعجب می شوند.‏ می گويند چرا اين قدر دشمنی می کنی؟ واقعاً‏ اشکال دين چيست؟ آيا دين اين قدر مصيبت بار 

است که بايد فعالانه با آن جدال کنيم؟ چرا زندگی ات را نمی کنی،‏ و نمی گذاری بقيه هم زندگی شان را بکنند؟ 

مگر دين چه فرقی با مثلاً‏ اخترگويی،‏ فال قهوه و انرژی درمانی دارد؟ مگر همه ی اينها مهملات بی ضرری 

نيستند؟ 

در پاسخ بايد بگويم که اين به اصطلاح ستيزه جويی که گاهی به من يا به ديگر بيخدايان نسبت می دهند،‏ محدود به 

کلام است.‏ قرار نيست من به صرف اختلاف نظر در مورد الاهيات،‏ در جايی بمب گذاری کنم؛ سر کسی را بِبُرم؛ 

کسی را سنگسار کنم؛ يا به صليب بکشم و بر هيمه ی هيزم بسوزانم؛ يا هواپيمايی را به آسمان خراش ها بکوبم.‏ 

اما مخالفان من به اين قانع نمی شوند.‏ گاهی پيش تر می روند و مثلاً‏ می گويند:‏ ‏"آيا اين ستيزه جويی شما سبب نمی 

شود که شما را يک بيخدای بنيادگرا بدانند،‏ درست مثل بنيادگراهای مذهبی که قصد مقابله با آنها را داريد؟"‏ بايد 

اين ايراد را پاسخ دهم،‏ چون متأسفانه بسيار رايج است.‏ 

بنيادگرايی و انهدام علم 

بنيادگرايان می پندارند که برحق هستند،‏ چون حقيقت را در کتاب مقدسی خوانده اند،‏ و از پيش می دانند که هيچ 

چيز نمی تواند شالوه ی باورهايشان را سست کند.‏ حقيقت کتاب مقدس برايشان يک اصل خدشه ناپذير است،‏ و نه 

حاصل يک فرآيند استدلال.‏ کتاب مقدس شان عين حق است و اگر شواهدی خلاف آن يافت شود،‏ شواهد را به دور 

می افکنند نه کتاب را.‏ برعکس آنان،‏ من به عنوان يک دانشمند باورهايم ‏(مثلاً‏ به درستی نظريه ی تکامل)‏ را از 

خواندن يک کتاب مقدس نياموخته ام بلکه اين باورها را به اين خاطر درست می دانم که شواهد درستی آنها را 

بررسی کرده ام.‏ اين دو رويکرد کاملاً‏ با هم فرق دارند.‏ باور ما به درستی کتاب های مربوط به تکامل،‏ به خاطر 

قداست اين کتاب ها نيست.‏ بلکه بدان سبب است که وجود شواهد فراوان،‏ قاطع و بی ابهام امروزی،‏ ما را به 

درستی اين باورها سوق می دهند.‏ در اصل،‏ هر خواننده ای می تواند برود و اين شواهد را وارسی کند.‏ هنگامی 

252 . A Devil’s Chaplain, Richard Dawkins 

∗ 

من هرگز درشت گويی همکار برجسته ی استراليايی ام را نداشته ام که وقتی يک خلقت گرا از او ‏(که در اينجا نامش را نمی برم)‏ 

دعوت به مناظره ی رسمی کرد،‏ گفته بود:‏ ‏"اين مناظره برای سی وی شما عالی است،‏ نه برای من."‏ 


207 

که خطايی در يک کتاب علمی باشد،‏ عاقبت کسی پيدا می شود و آن خطا را کشف می کند.‏ سپس در کتاب بعدی آن 

خطا تصحيح می شود.‏ آشکار است که اين امر هيچ گاه در مورد کتاب های مقدس رخ نمی دهد.‏ 

فيلسوفان،‏ و به ويژه آماتورهايی که اندکی فلسفه آموخته اند،‏ و به خصوص آنهايی که آلوده ی ‏"نسبيت گرايی 

فرهنگی"‏ شده اند ممکن است بانگ اعتراض بردارند که:‏ باور يک دانشمند به شواهد نيز خود نوعی ايمان 

بنيادگرايانه است.‏ من در جای ديگر به اين ايراد پرداخته ام.‏ در اينجا نظر خود را به طور خلاصه تکرار می کنم.‏ 

همه ی ما،‏ فارغ از اين که با ژست فيلسوفانه چه اظهاراتی کنيم،‏ در زندگی مان به شواهد باور داريم،‏ اگر مرا به 

قتل متهم کنند،‏ و دادستان لجوجانه از من بپرسد که آيا درست است که شب جنايت در شيکاگو بوده ام يا نه،‏ نمی 

توانم با طفره ی فلسفی از چنگ سؤال اش فرار کنم و بگويم:‏ ‏"بستگی دارد منظورتان از ‏"درست"‏ چه باشد.‏ و نيز 

نمی توانم به نسبيت گرايی مردم شناسانه متوسل شوم و بگويم:‏ ‏"من فقط به معنای علم غربی شما ‏"در"‏ شيکاگو 

بوده ام.‏ مردم بونگولی مفهوم کاملاً‏ متفاوتی از ‏"در"‏ دارند که مطابق آن فقط هنگامی می توان گفت که شخصی 

‏"در"‏ جايی بوده که شيخ مسنی در آنجا بوده باشد که بيضه ی خشک شده ی بزی را انفيه کرده باشد."‏ [115] 

شايد دانشمندان هنگامی که می کوشند تعريفی انتزاعی از 

کند.‏ 

‏"حقيقت " ارائه می دهند بنيادگرا باشند.‏ اما همه مان 

همين طور هستند.‏ وقتی من می گويم تکامل درست است،‏ بنيادگرايی ام بيش از اين نيست که بگويم نيوزلند در 

نيمکره ی جنوبی قرار دارد.‏ ما به اين دليل تکامل را درست می دانيم که شواهدمان مؤيد آن است،‏ و اگر ببينيم که 

شواهد جديدی خلاف تکامل يافت شوند،‏ فوراً‏ اين نظريه را دور می اندازيم.‏ هيچ بنيادگرای واقعی چنين کاری نمی 

برخی بنيادگرايی را با شور و شوق اشتباه می گيرند.‏ هنگامی که من در مقابل خلقت گرايان بنيادگرا از تکامل 

دفاع می کنم،‏ ممکن است شوريده به نظر برسم،‏ اما اين نه به اين خاطر که من هم طرفدار يک جور بنيادگرايی 

ديگر هستم.‏ من به اين خاطر گاهی جوش می زنم که شواهد حامی نظريه ی تکامل چنان قوی هستند که من از 

اينکه رقيب ام آنها را نمی بيند 

– 

يا در اغلب موارد،‏ نمی خواهد ببيند چون خلاف کتاب مقدس اش هستند–‏ برآشفته 

می شوم.‏ جوش و خروش من هنگامی بالا می گيرد که می انديشم بنيادگرايان بيچاره،‏ و کسانی که بر آنها تأثير می 

گذارند،‏ چقدر گمگشته هستند.‏ حقايق مربوط به تکامل و ديگر حقايق علمی،‏ بسی خيره کننده و زيبا هستند؛ چه قدر 

غم انگيز است که بميريم بی آن که اندکی از آنها سر در آورده باشيم!‏ البته اين نکته مرا جوشی می کند.‏ چطور می 

توانم بی تفاوت باشم؟ اما اعتقاد من به تکامل هيچ ربطی به بنيادگرايی و ايمان ندارد،‏ زيرا می دانم که اگر شواهد 

قاطعی خلاف تکامل بيابم،‏ اين نظريه را رها می کنم.‏ 


208 

اين اتفاق در دنيای 

علم رخ می 

دهد.‏ 

پيش تر داستان 

يک استادمان در دوره 

کارشناسی ی 

او را گفته ام.‏ 

253 

جانورشناس برجسته و محترمی در آکسفورد بود و سالهای سال اعتقاد راسخ داشت که جهاز گولجی ‏(يک 

ويژگی ميکروسکوپی درون سلول ها)‏ واقعی نيست،‏ بلکه يک مفهوم تصنعی و غيرحقيقی است.‏ رسم دانشکده ی 

جانورشناسی اين بود که دوشنبه ی هر هفته کل اعضا جمع می شدند و به حاصل پژوهش يک پژوهشگر ميهمان 

گوش می دادند.‏ يکی از دوشنبه ها،‏ پژوهشگر ميهمان يک زيست شناس سلولی آمريکايی بود که شواهد کاملاً‏ 

متقاعدکننده ای بر وجود جهاز گولجی ارائه داد.‏ در پايان سخنرانی او،‏ استاد مسن ما برخاست و با گام های بلند 

به جلوی تالار رفت؛ دست پژوهشگر آمريکايی را فشرد؛ و با هيجان گفت ‏"همکار عزيزم،‏ از شما سپاسگزارم.‏ 

من اين پانزده سال اخير در اشتباه بودم."‏ ما هم آن قدر کف زديم که کف دستان مان سرخ شد.‏ هيچ بنيادگرايی چنين 

حرفی نمی زند.‏ در عمل،‏ همه ی دانشمندان هم چنين حرفی نمی زنند.‏ اما همه ی دانشمندان حداقل در حرف اين 

رويکرد را ايده آل می دانند – بر خلاف،‏ گيريم،‏ سياستمداران که شايد چنين رويکردی را دمدمی مزاجی بدانند و 

تحقير کنند.‏ با يادآوری خاطره ی آن جلسه ای که شرح دادم،‏ هنوز بغض گلويم را می گيرد.‏ 

به عنوان يک دانشمند،‏ ستيزه ی من با بنيادگرايی دينی به اين خاطر است که فعالانه مانع علم ورزی می شود.‏ 

بنيادگرايی به ما می آموزد که تغيير عقيده ندهيم،‏ و چيزهای جالبی را که می توانيم بدانيم،‏ نيآموزيم.‏ بنيادگرايی راه 

علم را سد می کند و شيره ی عقل را می کشد.‏ اسفبار ترين نمونه ای که می توانم در اين مورد ذکر کنم،‏ حکايت 

زيست شناس آمريکايی،‏ کِرت وايز است،‏ که امروزه مدير مرکز پژوهش های منشاء انواع در کالج برايان در 

،1925 

دايتون تِنِسی است.‏ نام کالج برايان برگرفته از نام ويليام جنينگز برايان است.‏ برايان در سال يک معلم 

علوم به نام جان اسکوپ را به اتهام تدريس تکامل به دادگاه مشهور ‏"محکمه ی ميمون"‏ فراخواند.‏ وايز می 

توانست آرزوهای دوران کودکی اش را تحقق بخشد و در يک دانشگاه واقعی استاد زمين شناسی شود؛ دانشگاهی 

که شعار آن می توانست ‏"انتقادی بيانديش"‏ باشد،‏ نه شعار متناقضی که امروزه بر وبسايت کالج برايان می بينيم:‏ 

‏"انتقادی و انجيلی بيانديش".‏ در واقع جناب وايز يک مدرک زيست شناسی از دانشگاه شيکاگو دارد،‏ به علاوه ی 

دو مدرک ديگر در زيست شناسی و گياه شناسی از هاروارد،‏ که در آنجا زير نظر کسی مثل استفن جی.‏ گولد 

تحصيل کرده است.‏ وايز دانشمند جوان،‏ نخبه و آينده داری بود،‏ که می توانست رؤيای خود را تحقق بخشد و به 

پژوهش و تدريس در يک دانشگاه معتبر بپردازد.‏ 

سپس تراژدی رخ داد،‏ و او نه از بيرون،‏ بلکه از درون خود گرفتار بنيادگرايی دينی شد.‏ اين بنيادگرايی او را 

واداشت تا باور کند که زمين – موضوع تحصيل اش در شيکاگو و هاروارد – کمتر از ده هزار سال عمر دارد.‏ او 

آن قدر هوشمند بود که تصادم شاخ به شاخ ميان دين خود و علم را تشخيص دهد،‏ و اين تعارض مايه ی ناآرامی 

فزاينده ی او شد.‏ يک روز که ديگر نمی توانست اين تنش ها را تحمل کند قيچی برداشت و سروقت انجيل رفت و 

253 . Golgi Apparatus 


یان 

یسا 

یحت 

209 

شروع کرد به بريدن هر آيه ای که با جهان بينی علمی نمی خواند.‏ در پايان اين عمل بسيار صادقانه و پرزحمت،‏ 

ديد که چندان چيزی از انجيل اش باقی نمانده است:‏ 

هر قدر سعی کردم،‏ و حتی با حفظ حاشيه ی برگ های کتاب مقدس،‏ ديدم که ديگر نمی شود بدون 

گسيختن شيرازه ی کتاب مقدس آن را از روی ميز بردارم.‏ مجبور بودم بين تکامل و کتاب مقدس دست 

به انتخاب بزنم.‏ ديدم يا کتاب مقدس درست است و تکامل نادرست؛ يا اينکه کتاب مقدس نادرست است 

و بايد انجيل را دور بياندازم...‏ آن شب بود که کلام خدا را پذيرفتم و هر چيزی را که خلاف آن باشد،‏ 

از جمله تکامل را،‏ به دور انداختم.‏ به اين ترتيب،‏ همه ی آمال و آرزوهای علمی ام را با کمال اندوه به 

آتش افکندم.‏ 

من اين داستان را بسيار غم انگيز می يابم؛ هر قدر که داستان جهاز گولجی مرا سرشار از تحسين و شعف می 

سازد،‏ داستان کِرت وايز بسيار رقت بار و تأمل برانگيز است.‏ زخمی که به آينده و شادکامی زندگی او وارد شد،‏ 

کار خودش بود؛ بسيار غيرضروری بود،‏ و به راحتی می شد از آن اجتناب کرد.‏ تنها کاری که بايد می کرد اين 

بود که کتاب را دور می انداخت.‏ يا اينکه مانند برخی متألهان آن را به بي 

نمادين،‏ يا مجازی تعبير می کرد.‏ اما 

او در عوض،‏ کار بنيادگرايانه را انجام داد و علم،‏ شواهد،‏ و عقل را همراه آمال و آرزوهايش به دور افکند.‏ 

شايد صداقت کِرت وايز درميان بنيادگرايان 

يگانه باشد.‏ صداقت او تکان دهنده،‏ آزارنده و نابودگر است.‏ بايد جايزه 

ی تمپلتون را به او بدهند؛ او می تواند نخستين دريافت کننده ی صادق اين جايزه باشد.‏ وايز چيزی را رو می کند 

که وقتی بنيادگرايان با تناقض های علم با اعتقادات شان مواجه می شوند،‏ مخفيانه در اذهان شان می گذرد.‏ حاصل 

کلام او را بشنويم:‏ 

اگرچه دلايلی علمی مبنی بر کوتاهی عمر زمين هست،‏ اما من بنا به اين دلايل خلقت گرا نشده ام.‏ 

اگر همه ی شواهد عالم هم خلاف خلقت گرايی باشند ، همان طور که سال های پيش استادانم می گفتند و 

من هم قبول داشتم،‏ من همچنان به خلقت گرايی خود پافشاری می کنم چرا که کلام خدا چنين است.‏ من 

بايد در ايمانم استوار باشم.‏ [116] 

ظاهراً‏ در اينجا وايز سخن لوتر را تقليد می کند که هنگام نصب تِزهايش بر در کلي 

ويتنبورگ بر زبان رانده 

بود.‏ اما کِرت وايز بيچاره بيشتر مرا به يايد وينستون اسميت در رمان 1984 می اندازد،‏ که نوميدانه می کوشيد 

باور کند که دو به علاوه ی دو برابر پنج می شود،‏ چون برادر بزرگترش چنين خواسته بود.‏ وينستون اسميت از 

ترس شکنجه اجباراً‏ خود را وادار به اين باور کرده بود،‏ درحالی که اجبار وايز از ترس شکنجه ی فيزيکی نبود،‏ 

بلکه ناشی از حکم ايمان دينی بود که ظاهراً‏ برای برخی همان قدر الزام آور و مقيد کننده است.‏ می توان گفت 


210 

ايمان دينی نوعی شکنجه ی روانی است.‏ ستيزه ی من با دين به خاطر بلايی است که بر سر کِرت وايز آورد.‏ اگر 

دين می تواند يک زمين شناس فرهيخته ی هاروارد را به چنين روزی بياندازد،‏ فکر کنيد چه بر سر کسانی می 

آورد که کمتر فرهيخته و هوشمند باشند.‏ 

سخت کيشی دين بنيادگرا،‏ جوانان معصوم و مشتاق بی شماری را از آموختن علم بازداشته است.‏ دين غيربنيادگرا 

و ‏"ظريف"‏ چنين کاری نمی کند.‏ اما اين نوع دين هم به کودکان خردسال می آموزد که ايمان و تعبد بی چون و 

چرا يک فضيلت است،‏ و به اين ترتيب دنيا را مهيای رشد بنيادگرايی می سازد.‏ 

نيمه ی پنهان مطلق گرايی 

در فصل قبل،‏ هنگامی که می کوشيدم تغيير زايتگايست اخلاقی را توضيح دهم،‏ به توافق اخلاقی گسترده ای ميان 

مردمان ليبرال روشنفکر و شايسته اشاره کردم.‏ من اميدوارانه فرض کردم که عموم ‏"ما"‏ کم و بيش اين توافق را 

می پذيريم.‏ و منظورم از ‏"ما"‏ همه ی کسانی بود که احتمال دارد اين کتاب را بخوانند،‏ چه مذهبی باشند و چه 

غيرمذهبی.‏ اما البته همگان با اين توافق اخلاقی سر همراهی ندارند ‏(و همگان هم ميل ندارند کتاب مرا بخوانند).‏ 

بايد پذيرفت که مطلق 

254 

گرايی به هيچ وجه از ميان نرفته است.‏ 

در واقع،‏ اين شيوه ی تفکر بر اذهان بسياری از 

مردم جهان امروز حکمفرماست،‏ و خطر آن بيش از همه در جهان اسلام و در دين سالاری 

آمريکايی آشکار است 

) 

رو به گسترش 

255 

نگاه کنيد به کتاب کوين فيليپ با عنوان دين سالاری آمريکايی ). اين مطلق گرايی 

تقريباً‏ هميشه از ايمان قوی دينی ناشی می شود،‏ و عمدتاً‏ به همين دليل است که برخی دين را نيروی شرآفرين 

جهان می خوانند.‏ 

يکی از شديدترين مجازات هايی که در عهد عتيق پيش بينی شده،‏ مجازات کفرگويی است.‏ اين مجازات هنوز در 

برخی کشورها اجرا می شود.‏ بخش c-259 از قانون جزايی پاکستان مجازات مرگ را برای اين ‏"جرم"‏ در نظر 

گرفته است.‏ در 

18 اوت 

2001، پزشک و استاد دانشگاهی به نام دکتر يونس شيخ به خاطر کفرگويی به مرگ 

محکوم شد.‏ جرم مشخص او اين بود که به دانشجويانش گفته بود که محمد پيش از ابراز دعوت خود در چهل 

سالگی مسلمان نبود.‏ يازده نفر از دانشجويان او اين ‏"کفر"‏ را به مراجع قانونی گزارش دادند.‏ البته قانون 

ضدکفرگويی پاکستان بيشتر در مورد مسيحيان اجرا می شود.‏ کسانی مثل آگوستين عاشق مسيح که در سال 

2000 در فيصل آباد به اين خاطر به مرگ محکوم شد.‏ مسيح که مسيحی بود حق نداشت با معشوق مسلمانش 

ازدواج کند زيرا قانون اسلامی پاکستان اجازه نمی دهد يک زن مسلمان با مرد نامسلمان ازدواج کند.‏ پس آقای 

مسيح کوشيد تا به اسلام بگرود و به همين خاطر محکوم به رياکاری شد.‏ در گزارشی که من خواندم مشخص نشده 

254 . absolutism 

255 . American Theocracy, Kevin Phillip 


یون 

یعن 

ی سی ب 

211 

که آيا خود اين عمل هم مجازات مرگ در پی دارد،‏ يا اينکه او حرفی عليه محمد زده بود.‏ در هر حال،‏ مسلم است 

که در هر کشوری که قوانين اش عاری از تعصب باشند،‏ مجازات چنين کاری مرگ نيست.‏ 

در سال 2006 فردی به نام عبدالرحمان در افغانستان به خاطر گروش به مسيحيت به مرگ محکوم شد.‏ آيا او کسی 

را کشته بود،‏ آسيبی به کسی يا چيزی رسانده بود؟ نه.‏ تنها عقيده ی درونی و خصوصی اش را تغيير داده بود.‏ او 

به برخی انديشه ها رسيده بود که باب ميل زمامداران کشورش نبود.‏ و به خاطر داشته باشيد،‏ که کشور او ديگر 

افغانستان دوره ی طالبان نبود،‏ بلکه افغانستان ‏"آزاد شده"‏ ی دوران حميد کرزای بود که ائتلاف به رهبری آمريکا 

برپا کرده اند.‏ آقای عبدالرحمان عاقبت از اعدام گريخت،‏ اما به مدد گواهی عدم سلامت روانی،‏ و پس از فشارهای 

شديد بين المللی.‏ او اکنون در ايتاليا پناه جسته،‏ تا از کشته شدن توسط غيورمردانی که در پی انجام تکليف شرعی 

خود هستند در امان باشد.‏ هنوز هم مطابق يکی از مواد قانون اساسی افغانستان ‏"آزادشده"،‏ مجازات مرگ در 

انتظار مرتدان است.‏ به خاطر داشته باشيد که ارتداد،‏ به معنای آسيب رساندن به اشخاص يا اموال نيست،‏ بلکه به 

قول جورج اورول در 

1984 

256 

يک جرم فکری است،‏ که مجازات رسمی آن در شريعت اسلام،‏ مرگ است.‏ يک 

مثال هم از مواردی بياوريم که اين مجازات اجرا شده است.‏ در 

3 سپتامبر 

عربستان سعود يه جرم ارتداد و کفرگويی در ملاءعام گردن زده شد.[‏‎117‎‏]‏ 

1992، صادق عبدالکريم مال االله در 

يک بار در يک ميزگرد تلويزي 

با سِر اقبال سکرانی که در فصل 1 گفتم که مسلمان ‏"ميانه رو"‏ برجسته ای 

محسوب می شد،‏ گفتگويی داشتم.‏ من او را با طرح مسئله ی مجازات مرگ برای ارتداد به چالش گرفتم.‏ او پس از 

کش و قوس رفتن فراوان عاقبت نتوانست اين عمل را تأييد يا تکذيب کند.‏ او می کوشيد موضوع را عوض کند و 

بگويد که اين موضع چندان اهميتی ندارد.‏ اين هم از مردی که دولت بريتانيا به پاس تلاش برای بهبود 

اديان " به او لقب شواليه داده است.‏ 

‏"روابط ميان 

اما جهان مسحيت هم بری از ايراد نيست.‏ همين اواخر،‏ ي 

در سال 1992 جان ويليام گات در بريتانيا به خاطر 

کفرگويی محکوم به نُه ماه کار با اعمال شاقه شد.‏ جرم او اين بود که عيسی را با دلقک ها مقايسه کرده بود.‏ 

باورش دشوار است،‏ اما هنوز جرم ارتداد در قوانين بريتانيا هست 

کوشيد تا به عنوان شاکی خصوصی از بی 

.[118] 

2005 در سال 

يک گروه مسيحی 

257 

به خاطر پخش برنامه ی اپرای جری سپرينگر ، شکايت کند.‏ 

در سال های اخير اصطلاح ‏"طالبان آمريکايی"‏ رايج شده است.‏ با يک جستجوی سريع در گوگل می توانيد بيش از 

يک دوجين وبسايت با اين نام را بيابيد.‏ در اين وبسايت ها نقل قول هايی از رهبران دينی آمريکايی و سياست 

مداران ايمان-محور گردآوری شده اند.‏ خواندن اين جملات به روشنی يادآور تعصب کور،‏ تعصب،‏ سنگدلی و 

256 . thoughtcrime 

257 . Jerry Springer, the Opera 


یست 

یعن 

یچل 

یات 

212 

قساوت طالبان افغانی،‏ آيت االله خمينی 

و مراجع وهابی 

عربستان سعودی 

است.‏ 

به ويژه سايتی 

«The به نام 

» Taliban American پر از اين قبيل نقل قول های شنيع است که با نقل از شخصی به نام آن کولتر آغاز می 

شود،‏ که به گفته ی همکاران آمريکايی ام يک شخص حقيقی است:‏ ‏"ما بايد به کشورهايشان حمله کنيم،‏ رهبران 

شان را بکشيم و مردم شان را به مسيحيت بگروانيم."‏ [119] يک درافشانی ديگر،‏ سخن باب دوران،‏ نماينده ی 

کنگره است که گفته واژه ی gay را نبايد به کار ببريم مگر هنگامی که به عنوان مخفف 

« Got Aid Yet ? » 

استعمال شود.‏ فرمايش ديگر،‏ سخن ژنرال ويليام جی بوکين است که گفته:‏ ‏"جرج بوش با اکثريت آرای آمريکاييان 

انتخاب نشد،‏ جرج بوش را خدا انتخاب کرد"‏ و يک اظهار فضل قديمی تر،‏ از بيانات مشهور وزير کشور دوران 

رونالد ريگان است که در مورد سياست محيط زي 

ود گفته:‏ ‏"نيازی نيست از محيط زيست حمايت کنيم چون 

بازگشت مسيح نزديک است."‏ طالبان افغانی و طالبان آمريکايی نمونه های روشنی هستند از اينکه وقتی مردم 

بخواند متون مقدس شان را به طور تحت اللفظی تعبير کنند چه پيش می آيد.‏ اين نمونه ها نشان می دهند که اجرای 

دينسالاری عهد عتيق در دنيای مدرن را به چه نتايج مهيبی منجر می شود.‏ کتاب اصول افراط گرايی:‏ راست 

258 

مسيحی در آمريکا نوشته ی کيمبرلی بليکر شرح مفصلی از تهديد طالبان آمريکايی به دست می دهد ‏(که البته 

در کتابش به اين نام خوانده نمی شوند).‏ 

دين و همجنسگرايی 

در افغانستان تحت حاکميت طالبان،‏ مجازات رسمی همجنسگرايی اعدام بود.‏ اعدام بايد به اين طريق ابتکاری انجام 

می شد که بايد محکوم را زنده زير ديواری دفن بگذارند و ديوار را روی او خراب کنند؛ حتی اگر اين ‏"جرم"،‏ 

يک عمل خصوصی باشد که با رضايت دو فرد بزرگسال و بدون هرگونه آسيب به ديگران انجام گيرد.‏ در اينجا هم 

با يک نمونه ی کلاسيک از مطلق گرايی دينی مواجه هستيم.‏ کشور خود من هم حق ندارد به خود بنازد.‏ تا همين 

سال ي اواخر،‏ 

1987، همجنسگرايی 

در خلوت هم 

تورينگ،‏ رياضيدان بريتانيايی که همراه با جان فون نيومن 

يک جرم قابل تعقيب در بريتانيا محسوب می 

آلن شد.‏ 

از آنها به عنوان پدر کامپيوتر ياد می شود،‏ پس از 

محکوم شدن به همجنسگرايی در خلوت،‏ خودکشی کرد.‏ البته آلن تورينگ را زير ديوار نگذاشتند و با تانک ديوار 

را رويش خراب نکردند.‏ به تورينگ پيشنهاد شد که ميان اين دو گزينه دست به انتخاب بزند:‏ يا دو سال را در 

زندان بگذراند ‏(تصور کنيد که ديگر زندانيان می توانستند با او چه رفتاری داشته باشند)‏ و يا اينکه يک دوره ی 

تزريق هورمون را بگذراند،‏ که می توان گفت معادل اخته کردن شيميايی 

است و موجب بزرگ شدن سينه ها می 

شود.‏ گزينه ی خصوصی و نهايی را خود او انتخاب کرد،‏ و سيبی آغشته به سيانور خورد.‏ [120] 

تورينگ با هوش استثنايی خود توانست رمز مخابراتی افسانه ای آلمان ها را بگشايد.‏ شايد بتوان گفت سهم او در 

شکست نازی ها بيش از سهم آيزنهاور و چرچيل بود.‏ به لطف تورينگ و ديگر همکاران ‏"اولترا"‏ يش در بي 

پارک بود که ژنرال های عملي 

نيروهای متفقين توانستند در طی سالهای جنگ،‏ نقشه های ژنرال های آلمانی را 

258 . Fundamentals of Extremism : The Christian Right in America, Kimberly Blaker 


یسا 

ینا 

یعن 

213 

به دست آورند و آنها را پيش از اجرا خنثی کنند.‏ پس از جنگ،‏ نقش تورينگ ديگر مخفی نبود،‏ و بايد به عنوان 

نجات دهنده ی ملت مورد تمجيد و تکريم قرار می گرفت و به او لقب شواليه اعطا می شد.‏ اما باز همان عارضه 

ی اخلاقيات ايمان محور که همواره وسواس اعمال 

) 

يا حتی انديشه های)‏ خصوصی مردم را دارد بروز کرد.‏ 

رويکرد ‏"طالبان آمريکايی"‏ به همجنسگرايی مثال بارز مطلق گرايی دينی آنان است.‏ به سخن عاليجناب جری فال 

ول،‏ بنيانگذار دانشگاه ليبرتی گوش بسپاريم:‏ ‏"ايدز تنها مجازات خدا برای همجنسگرايان نيست.‏ بلکه مجازات خدا 

برای جامعه ای است که همجنسگرايان را تحمل می کند."[‏‎121‎‏]‏ نخستين چيزی که در مورد اين افراد نظر مرا 

جلب کرد،‏ تمايل خيره کننده شان برای کمک به خيريه های مسيحی است.‏ يک رأی دهنده بايد چه جور آدمی باشد 

که هر دوره به سناتور جاهلی مثل جِس هلمز جمهوری خواه از کارولي 

شمالی رأی دهد؟ مردی که به استهزا 

گفته است:‏ ‏"نيويورک تايمز و واشينگتن پست لانه ی همجنسبازها شده اند.‏ تقريباً‏ تمام روزنامه نگاران شان يا گِی 

هستند يا لزبين."[‏‎122‎‏]‏ به نظرمن،‏ کسی به اين آدم رأی می دهد که اخلاقيات را تنها در قالب تنگ دينی می بيند و 

احساس می کند هر کسی که فاقد ايمان جزمی اوست برايش تهديدی محسوب می شود.‏ 

پيش تر ازسخنان پَت رابرتسون،‏ بنيان گذار ائتلاف مسيحيان نقل کردم.‏ 

يکی او 

از نامزدهای 

حزب جدی 

جمهوريخواه برای انتخابات رياست جمهوری سال 1988 بود،‏ که بيش از سه ميليون داوطلب و همين حدود پول 

را برای کارزار تبليغاتی خود بسيج کرده بود.‏ با شنيدن بياناتی از اين دست،‏ ميزان حمايتی 

که او جلب کرده 

نگران کننده است:‏ ‏"[همجنسگرايان [ می خواند به کليساها بيايند و خدمات کليسايی را مختل کنند و همه جا خون 

بپاشند و مردم را گرفتار ايدز کنند و به صورت کشيش ها تُف کنند."‏ يا اينکه ‏"[تنظيم خانواده]‏ کودکان را به فحشا 

می کشد،‏ مردم را زانی می کند،‏ و حيوانيت،‏ همجنسبازی و لزبين بازی و همه ی محرمات انجيل را رواج می 

دهد."‏ نگرش رابرتسون به زنان نيز می تواند مايه ی دلگرمی طالبان افغانی شود:‏ ‏"می دانم شنيدن اين سخن برای 

خانم ها دردناک است.‏ اما بايد بگويم اگر شما ازدواج کنيد،‏ بايد رياست مرد خانه،‏ ي 

سرور خانه است و شوهر سرور زن.‏ تا بوده همين بوده."‏ 

شوهرتان را بپذيريد.‏ مسيح 

گَری پاتر،‏ رئيس مجمع کاتوليک ها برای عمل سياسی مسيحی چنين می گويد:‏ ‏"هنگامی که مسيحيان در کشور 

اکثريت بيابند،‏ ديگر کلي 

شيطانی نخواهيم داشت،‏ ديگر توزيع آزاد هرزه نگاری نخواهيم داشت،‏ ديگر صحبت 

از حقوق همجنسبازان در کار نخواهد بود.‏ بعد از اينکه اکثريت مسيحی قدرت را به دست گرفت،‏ پلوراليسم شرّ‏ و 

غيراخلاقی محسوب خواهد شد و دولت ديگر اجازه نخواهد داد که کسی به بدکاری بپردازد.‏ چنان که از فحوای 

مطلب مشخص است،‏ در اينجا ‏"بدکاری"‏ به معنای کارهايی نيست که عواقب بدی برای مردم در بر دارند،‏ بلکه به 

معنای انديشه ها و کنش های خصوصی است که ‏"اکثريت مسيحی"‏ دوست ندارند.‏ 


یسا 

یعن 

یعن 

214 

کشيش فِرِد فِلپ از کلي 

باپتيست شرقی نمونه ی ديگری از واعظانی است که از همجنس گرايی متنفرند.‏ 

هنگامی که بيوه ی مارتين لوتر کينگ درگذشت،‏ کشيش فِرِد يک دسته برای شرکت کنندگان در مراسم خاکسپاری 

را ترتيب داد و برايشان چنين موعظه کرد که 

" 

خدا لواطکارها و طرفداران لواطکارها را دوست ندارد.‏ پس خدا 

از کورتا اسکات کينگ هم متنفر است و حتماً‏ حالا او را در آتش و گوگرد سوزان جهنم انداخته.‏ جايی که اين 

جرثومه هرگز نمی ميرد و آن آتش هرگز خاموش نمی شود،‏ و دود جزغاله شدن اش تا ابدالدهر بلند است."‏ 

[123] 

آسان می توان گفت که فِرد فِلپ يک آدم ديوانه است،‏ اما اين ديوانه حمايت و پول فراوانی جلب کرده است.‏ 

طبق گفته ی وبسايت اش،‏ فِلپ از سال 

اردن،‏ و عراق سازماندهی کرده است ‏(ي 

1991 تاکنون 

22000 تظاهرات ضدهمجنسگرايی را در آمريکا،‏ کانادا،‏ 

به طور متوسط هر چهار روز يک تظاهرات).‏ شعارهای اين 

تظاهرات ها از اين قبيل بوده که:‏ " شکر خدا به خاطر ايدز".‏ يک ويژگی جالب سايت او اين است که به طور 

خودکار نشان می دهد که هر يک از همجنسگرايان وفات کرده تاکنون چند روز در جهنم عذاب شده اند.‏ 

نگرش نسبت به همجنسگرايی نکات بسياری را درباره ی اخلاقيات ايمان-محور آشکار می کند.‏ يک موضوع 

آموزنده ی ديگر،‏ بحث سقط جنين و قداست حيات آدمی است.‏ 

دين و قداست حيات 

بشر 

به نظر مطلق گرای دينی،‏ جنين انسان،‏ يک انسان است.‏ پس سقط جنين کاملاً‏ خطاست و درست به مثابه قتل 

محسوب می شود.‏ 

من تا آنجا که من ديده ام بسياری از پرشورترين مخالفان سقط جنين،‏ اغلب نظر مساعدی به 

اعدام اشخاص بزرگسال دارند.‏ بايد انصاف بدهيم که اين رويکرد شامل کاتوليک های رومی نمی شود،‏ که از 

جمله ی فاش گوترين مخالفان سقط جنين هستند.‏ اما جرج دبليو بوشِ،‏ نمونه ی بارز نسل مذهبی امروز است.‏ او و 

امثال او،‏ مدافعان پروپاقرص حفظ حيات آدمی در همه ی شرايط هستند،‏ از زمان جنينی گرفته تا زمانی که شخص 

به مرض لاعلاجی دچار شود.‏ اما در عين حال،‏ همين افراد در برخی موارد مانع پژوهش های پزشکی می شوند؛ 

پژوهش هايی که بی گمان می توانند به نجات جان های بسياری بينجامند.‏ [124] دليل روشن مخالفت با حکم 

اعدام،‏ حرمت جان آدمی است.‏ اما از سال 1976 که دادگاه عالی آمريکا حکم ممنوعيت اعدام را ملغی کرد،‏ بيش 

از ثلث اعدام های پنجاه ايالت آمريکا،‏ در ايالت تگزاس انجام شده اند.‏ و در دوران فرمانداری بوش در تگزاس،‏ 

اين ايالت بيشترين نرخ اعدام را در تاريخ خود ثبت کرد،‏ ي 

وظيفه ی خود عمل کرده و قوانين ايالتی را به اجرا گذاشته است؟ 

تقريباً‏ هر نُه روز يک اعدام.‏ اما شايد بوش تنها به 

[125] 

اگر اين طور باشد،‏ درباره ی گزارش 

مشهور تاکرکارلسون،‏ خبرنگار سی ان ان چه بگوييم؟ کارلسون،‏ که خود مدافع حکم اعدام است،‏ شوکه شد وقتی 

که ديد که بوش ‏"برای شوخی"‏ حرکات يک زن محکوم به اعدام را تقليد می کند.‏ آن زن به بوش فرماندار التماس 

می کرد تا حکم اعدام اش را لغو کند:‏ " بوش لب هايش را غنچه کرد و ادای آن زن را درآورد که نجوا می کرد:‏ 


یصب 

215 

خواهش می کنم.‏ 

مرا نکشيد".‏ " [126] 

توانست ترحم بيشتری جلب کند.‏ به نظر می رسد تأمل درباره 

شايد اگر اين زن به بوش يادآور شده بود که زمانی جنين بوده،‏ می 

ی سقط جنين اثرات غريبی بر ايمان بسياری از 

مردم دارد.‏ مادر ترزای کلکته در سخنرانی اش هنگام دريافت جايزه ی صلح نوبل گفت:‏ ‏"سقط جنين بزرگ ترين 

نابودگر صلح است."‏ چی؟ چطور کسی می تواند زنی با اين قضاوت ابلهانه را جدی بگيرد،‏ تا چه رسد به اينکه 

جايزه ی نوبل هم به او بدهد؟ هرکسی که می خواهد فريفته ی قديس مآبی رياکارانه ی مادر ترزا شود،‏ بايد کتاب 

کريستوفر هيچن با عنوان ‏"مقام ميسيونری:‏ 

برگرديم 

به طالبان آمريکايی 

259 

مادر ترزا در نظر و عمل"‏ را بخواند.‏ 

260 

و بشنويم از راندال تِری،‏ بنيان گذار سازمان عمليات نجات که برای 

ارعاب 

پردازندگان به سقط جنين تشکيل شده است:‏ " وقتی من،‏ يا آدم هايی مثل من،‏ در کشور می گرديم،‏ بهتر است شما 

گورتان را گم کنيد،‏ چون اگر پيدايتان کنيم،‏ محاکمه تان می کنيم و ترتيب تان را می دهيم.‏ اين حرف را کاملاً‏ جدی 

می گويم.‏ بخشی از برنامه ی من اين است که ترتيب سقط جنين کنندگان را بدهم."‏ روی سخن تِری با پزشکانی 

است که عمل سقط جنين انجام می دهند،‏ و آموزه های مسيحی اش در اين سخن به خوبی آشکار است:‏ 

می خواهم يک موج نارواداری جامعه را از لوث وجود شما پاک کند.‏ می خواهم يک موج نفرت شما 

را پاکسازی کند.‏ بله،‏ نفرت خوب است...‏ هدف ما ايجاد يک ملت مسيحی است.‏ ما يک وظيفه ی انجيلی 

بر دوش داريم.‏ ما از جانب خدا مأموريم تا اين کشور را فتح کنيم.‏ ما برابری نمی خواهيم.‏ ما پلوراليسم 

نمی خواهيم.‏ 

هدف ما بايد ساده باشد.‏ بايد ملت مسيحی را مطابق قانون الاهی و ده فرمان بنا کنيم.‏ هيچ عذری پذيرفته 

نيست.[‏‎127‎‏]‏ 

اين اهداف و آرزوهای کاملاً‏ رايج نزد طالبان آمريکايی را جز فاشيسم مسيحی نمی توان نام نهاد.‏ اين نگرش 

تصوير آينه ای دقيقی است از دولت فاشيست اسلامی که بسياری از مردم در ديگر نقاط جهان مشتاقانه خواهان 

آنند.‏ راندال تری 

اين کتاب 

(2006) 

– هنوز–‏ به قدرت سياسی نرسيده است.‏ اما 

نمی تواند خوشبين باشد ‏[که چنين کسانی هرگز قدرت نمی يابند].‏ 

هيچ ناظر صحنه ی سياسی آمريکا در زمان نگارش 

رويکرد يک فرد پيامدگرا يا فايده گرا به مسئله ی سقط جنين بسيار متفاوت از اين است.‏ يک پيامدگرا می کوشد 

رنج هايی را که هر تصميم گيری اخلاقی ايجاد می کند سبک سنگين کند.‏ آيا جنين هنگام سقط درد می کشد؟ ‏(اگر 

سيستم عصبی جنين هنوز شکل نگرفته باشد،‏ نه.‏ و حتی اگر جنين آن قدر رشد کرده باشد که شبکه ی ع 

اش 

شکل گرفته باشد هم،‏ مسلماً‏ کمتر از،‏ گيريم،‏ گاوی در سلاخ خانه رنج می برد.)‏ آيا زن حامله،‏ يا خانواده اش،‏ از 

259 . The Missionary Position : Mother Teresa in Theory and Practice, Christopher Hitchen 

260 . Operation Rescue 


یها 

یال 

216 

سقط جنين رنج می برند؟ به احتمال زياد بله.‏ اما در موقعيتی که سيستم عصبی جنين هنوز شکل نگرفته،‏ آيا نبايد 

انتخاب را به سيستم عصبی کاملاً‏ شکل گرفته ی مادر واگذار کرد؟ 

البته اين بدان معنا نيست که يک پيامدگرا هرگز نمی تواند مخالف سقط جنين باشد.‏ پيامدگرايان می توانند استدلال 

261 

‏"لغزنده"‏ ‏[يا فراخ دامنه]‏ ای هم مطرح کنند.‏ مثلاً‏ بگويند که گيريم که جنين درد نکشد،‏ اما فرهنگی که 

گرفتن جان انسان را مجاز شمارد می تواند سر از ناکجاآباد در آورد.‏ کجا بايد آدم کشی را متوقف کرد؟ آيا کودک 

کشی هم مجاز است؟ لحظه ی تولد يک خط فاصل طبيعی برای تعريف قوانين فراهم می آورد،‏ و می توان احتجاج 

کرد که دشوار بتوان پيش از تولد و در دوران جنينی خط فاصل روشنی يافت.‏ بنابراين استدلال های فراخ دامنه 

می توانند لحظه ی تولد را مهم تر از تعبير محدود فايده گرايانه بدانند.‏ 

262 

استدلال های عليه بهمرگی را نيز می توان در قالبی فراخ دامنه مطرح کرد.‏ بگذاريد نقل قولی خي 

از يک 

فيلسوف اخلاقی بياوريم:‏ ‏"اگر اجازه دهيد پزشکان جان يک بيمار در حال درد کشيدن را بگيرند،‏ همه فوراً‏ به اين 

فکر می افتند که از شر مادربزرگ شان خلاص شوند و پول هايش را بالا بکشند.‏ شايد ما فيلسوفان فارغ از مطلق 

گرايی بار آمده باشيم،‏ اما جامعه نياز به ديسيپلين و قواعد مطلق دارد؛ قواعدی از اين قبيل که ‏"تو نبايد مرتکب قتل 

شوی".‏ در غير اين صورت معلوم نيست کجا بايد کشتن را متوقف کرد.‏ در جهان غيرايده آلی که ما زندگی می 

کنيم،‏ گاهی 

پيامدهای مطلق گرايی می توانند بهتر از پيامدگرايی خام باشد!‏ شايد در يک جامعه ی پيامدگرا ما 

فيلسوفان اخلاق مجبور باشيم جهد بليغی کنيم تا مردم را از خوردن اجساد مردگان،‏ مثلاً‏ اجساد بيخانمان هايی که 

در اثر تصادف های 

می ی جاده 

ميرند،‏ منع کنيم.‏ 

آدمخواری بسيار ارزشمندتر از آن است که طرد شود."‏ 

اما بنا به استدلال فراخ دامنه،‏ تابوی 

مطلق گرايانه عليه 

شايد استدلال های 

فراخ دامنه بتوانند به قبول نوعی 

مطلق گرايی غيرمستقيم بينجامند.‏ اما معاندان ديندار سقط 

جنين،‏ زحمت استدلال فراخ دامنه را به خود نمی دهند.‏ در نظر آنها،‏ مسئله ساده تر از اين حرفهاست:‏ جنين همان 

‏"بچه"‏ است؛ کشتن همان قتل است.‏ همين و بس؛ ختم کلام.‏ اين ديدگاه مطلق گرايانه به نتايج غريبی می انجامد.‏ 

نخست،‏ با اين ديدگاه،‏ پژوهش درباره ی سلول تلقيح شده را بايد موقوف کرد.‏ هرچند که اين پژوهش ها فوايد بالقوه 

ی بسياری برای دانش پزشکی دارند،‏ اما چون به مرگ سلول های جنينی می انجامد بايد ممنوع شوند.‏ تناقض اين 

نگرش اينجا معلوم می شود که مردم تلقيح مصنوعی يا IVF 263 را پذيرفته است.‏ در اين روش پزشکان معمو ‏ًلا 

چندين تخمه از زن می گيرند و آنها را خارج از بدن او تلقيح می کنند.‏ در برخی موارد تا دوازده تخمه ی بارور 

توليد می شود که دو يا سه تای آنها را در محفظه ی مخصوصی کشت می دهند.‏ تناقض قضيه اينجاست که از اين 

تخمه ها تنها يک يا دو تا را نگه می دارند.‏ بنابراين IVF در دو مرحله از فرآيند،‏ تخمه ها را می کشد و مردم هم 

261 . slippery slope 

262 . euthanasia 

263 . In Vitro Fertilization 


ی ب 

یها 

217 

عموماً‏ هيچ مشکلی با اين روش ندارد.‏ بيست و پنج سال است که IVF يک روش استاندارد برای شادی بخشيدن به 

حيات زوج های 

فرزند شده است.‏ 

اما مطلق گرايی دينی گاهی با IVF هم مشکل دارد.‏ روزنامه ی گاردين مورخ 

3 ژوئن 

2005 گزارش عجيبی 

داشت با عنوان ‏"زوج های مسيحی به فراخوان نجات تخمه های باقی مانده از IVF پاسخ می گويند".‏ گزارش 

درباره 

‏"نجات دهد".‏ 

264 

ی سازمانی بود به نام برف دانه ها که می کوشد تخمه های زايد باقی مانده در کلينيک هی IVF را 

يک زن واشنگتنی 

عضو اين سازما اظهار داشته که 

‏"ما واقعاً‏ احساس می 

کنيم که خدا ما را 

فراخوانده تا بکوشيم به تک تک اين جنين ها – اين کودکان – بخت حيات بدهيم."‏ بچه ی چهارم اين زن حاصل 

اين ‏"اتحاد نامنتظر ميان مسيحيان محافظه کار با جهان بچه های لوله ی آزمايش"‏ است.‏ شوهر اين خانم که از اين 

اتحاد نگران بوده،‏ با يکی از شيوخ کليسا مشورت کرده و کشيش توصيه کرده که ‏"اگر می خواهيد بردگان را آزاد 

کنيد،‏ گاهی بايد با برده داران معامله کنيد."‏ من در عجبم که اين مردم چه می گويند اگر بدانند که بيشتر تخمه های 

تلقيح شده در بدن زن هم فوراً‏ نابود می شوند.‏ می توان اين پديده را نوعی ‏"کنترل کيفيت"‏ طبيعی شمرد.‏ 

از نظر برخی مؤمنان ، کشتن يک توده ی ميکروسکوپی از سلول ها با کشتن يک دکتر قبراق فرقی ندارد.‏ پيش تر 

از راندال تِری و ‏"عمليات نجات"‏ اش سخن گفته ام.‏ مارک يورگنزمِيِر در کتاب جالب خود وحشت در ذهن 

265 

خدا ، عکسی از کشيش مايکل برِی و دوستش کشيش پاول هيل آورده که پرچمی را نگه داشته اند که روی آن 

نوشته:‏ ‏"آيا متوقف کردن قتل کودکان معصوم خطاست؟"‏ هردويشان آدم های شاد و خرمی به نظر می آيند؛ تقريباً‏ 

مثل بچه مثبت ها،‏ لباس غيررسمی پوشيده اند و لبخند دلربايی بر لب دارند.‏ درست برخلاف چيزی که از آدم های 

266 

منزوی و خيره سر تصور می رود.‏ با اين حال،‏ کار و بار آنها و دوستان شان در سپاه خدا ، آتش زدن کلينيک 

سقط جنين است،‏ و اصلاً‏ پرده پوشی هم نمی کنند که ميل دارند دکترهای سقط کننده را بکشند.‏ در 

ی 1994، پاول هيل يک تفنگ شات گان برداشت و دکتر جان بريتون و محافظش جيمز بَرت را بيرون از کلينيک 

29 ژوئيه 

بريتون در پنساکولای فلوريدا کشت.‏ سپس خود را به پليس تسليم کرد،‏ و گفت که دکتر را کشته تا ديگر نتواند 

" مرتکب قتل 

اطفال معصوم"‏ شود.‏ 

مايکل برِی به صراحت از چنين کارهايی دفاع می کند.‏ وقتی با او در پارک عمومی کلورادو اسپرينگز مصاحبه 

ای برای مستندی که درباره ی دين می ساختم انجام دادم،‏ فهميدم که خود را مدافع آرمان های والای اخلاقی می 

∗ 

شمارد . 

پيش از اينکه به پرسش سقط جنين بپردازيم،‏ سعی 

کردم با طرح چند پرسش مقدماتی 

ميزان انجيل-‏ 

محوری اخلاقيات برِی را روشن کنم.‏ من يادآور شدم که قانون انجيلی زناکاران را به سنگسار محکوم می کند.‏ 

264 . Snowflakes 

265 . Terror in the Mind of God, Mark Juergensmeyer 

266 . Army of God (AOG) 


یچپ 

یها 

یست 

یان 

218 

انتظار داشتم که او اين حکم را شنيع و غيرقابل دفاع بداند،‏ اما پاسخ او مايه ی تعجبم شد.‏ او با خوشحالی موافقت 

خود را با اجرای سنگسار،‏ پس از طی مراحل قانونی،‏ اظهار کرد.‏ سپس خاطرنشان کردم که پاول هيل،‏ که عملش 

کاملاً‏ مورد تأييد برِی است،‏ بدون طی مراحل قانونی کوشيده عدالت را به دست خود اجرا کند و دکتر را بکشد.‏ 

دفاع بری از عمل دوست روحانی اش همانی بود که در مصاحبه با يورگنز می ير گفته بود.‏ او گفت قتل انتقام 

جويانه،‏ مثلاً‏ قتل يک دکتر بازنشته،‏ با قتل يک دکتر مشغول کار فرق دارد.‏ قتل يک دکتر مشغول سقط جنين او را 

از ‏"کشتار مکرر بچه ها"‏ باز می دارد.‏ بعد به او گفتم که گرچه هيچ شکی در صداقت پاول هيل نيست،‏ اما اگر 

هر کس بخواهد به دست خود عدالت را اجرا کند،‏ و نه به واسطه ی قوانين محدودکننده،‏ جامعه دچار هرج و مرج 

وحشتناکی می شود.‏ آيا بهتر نيست به جای اقدام فردی،‏ بکوشيم قوانين را به طور دموکراتيک تغيير دهيم؟ بِری 

پاسخ داد:‏ ‏"خوب،‏ مشکل اينجاست که ما قانونی نداريم که واقعاً‏ قانون باشد؛ قوانين ما را آدم های سبکسر و 

هوسران وضع می کنند.‏ همان طور که در به اصطلاح قانون حق سقط جنين ديده ايم،‏ که قانون را قاضی ها نوشته 

اند...‏ " 

بعد بحث ما به موضوع قانون اساسی آمريکا و منشاء قوانين کشيد.‏ ديدگاه برِی در قبال اين مسئله خيلی 

شبيه ديدگاه مسلمانان ستيزه جوی ساکن بريتانيا از آب درآمد که به روشنی می گويند که خود را فقط تابع قانون 

اسلام می دانند،‏ نه قوانين موضوعه ی دموکراتيک کشور.‏ 

پاول هيل در سال 2003 به جرم قتل دکتر بريتون و محافظش اعدام شد.‏ او گفته بود اگر بتواند باز هم اين کار را 

خواهد کرد تا اطفال نازاده را نجات دهد.‏ او که بی شک مرگ خود را در راه اهدافش می دانست،‏ در يک کنفرانس 

خبری اظهار کرد 

" 

من معتقدم دولت با اعدام من،‏ مرا به يک شهيد بدل می کند."‏ در تظاهرات عليه اعدام او،‏ 

دست راستی های ضد سقط جنين با دست چپی های مخالف حکم اعدام همراه شده بودند.‏ 

ها از فرماندار جِب 

بوش می خواستند که ‏"از شهادت پاول هيل جلوگيری کند".‏ شايد استدلال شان اين بود که اعدام هيل موجب قتل 

بيشتری می شود،‏ و اثر آن دقيقاً‏ خلاف اثر بازدارنده ايست که به حکم اعدام نسبت می دهند.‏ خود هيل در 

تمام اين مدت،‏ تا زمانی که او را به اتاق اعدام بردند،‏ لبخند می زد و می گفت 

" 

پاداش عظيمی در بهشت انتظار 

مرا می کشد...‏ من به روشنايی می پيوندم."‏ [128] و پيشنهاد می کرد که ديگران هم روش خشونت بار او را پيش 

بگيرند.‏ پليس که پيش بينی حملات انتقام آميز پس از ‏"شهادت"‏ پاول هيل را کرده بود،‏ در زمان اعدام او در حالت 

فوق العاده به سر می برد و چندين نفر از کس 

دريافت کردند.‏ 

که به اين پرونده مربوط بودند نامه های تهديدآميز همراه با فشنگ 

کل اين قضايای وحشتناک از يک اختلاف نظر ساده ناشی می شود.‏ برخی به خاطر عقايد دينی شان می انديشند که 

سقط جنين همان قتل است و حاضر اند تا برای دفاع از جنين ها،‏ که ‏"بچه ها"‏ می خوانندشان،‏ دست به قتل بزنند.‏ 

در سوی ديگر کسانی هستند ، چه ديندار و چه بيدين،‏ که با همين صداقت مدافع سقط جنين هستند زيرا از اخلاقيات 

∗ 

مدافعان حقوق حيوانات هم که پژوهشگران زي 

مدعی دفاع از ارزش های والای اخلاقی هستند.‏ 

را به خاطر آزمايش های پزشکی بر روی جانواران تهديد به خشونت می کنند،‏ 


یات 

219 

فکرشده ی پيامدگرا پيروی می کنند.‏ اين دسته هم خود را ايده آليست می خوانند و برای بيماران نيازمند،‏ کلينيک 

می سازند.‏ بيمارانی که در نبود اين کلينيک ها مجبورند در بيغوله ها خود را به دستان ناشی دکترهای قلابی 

بسپارند و تن به عمل های خطرناک بدهند.‏ هر دو دسته،‏ طرف ديگر را قاتل يا مدافع قتل می شمارند.‏ هر دو دسته 

هم با معيارهای خودشان کاملاً‏ صادق هستند.‏ 

سخنگوی يک کلينيک سقط جنين پاول هيل را يک ديوانه ی خطرناک توصيف کرد.‏ اما اين قبيل افراد خود را 

ديوانه های خطرناکی نمی دانند،‏ بلکه خود را آدم های خوب و اخلاقی محسوب می کنند که مجری احکام خدا 

هستند.‏ در واقع،‏ من هم فکر نمی کنم که پاول ديوانه بود.‏ او فقط خيلی مذهبی بود.‏ خطرناک بود،‏ اما ديوانه نبود.‏ 

به طرز خطرناکی مذهبی بود.‏ از ديدگاه اعتقادی هيل،‏ کشتن دکتر بريتون کاملاً‏ درست و اخلاقی بود.‏ اشکال کار 

در خود ايمان دينی است.‏ هنگامی هم با مايکل برِی مصاحبه می کردم،‏ به نظرم اصلاً‏ ديوانه نيامد.‏ راستش از او 

خوشم آمد.‏ به نظرم آدم صاف و صادقی آمد که به آرامی و فکرشده حرف می زند،‏ اما متأسفانه ذهنش با انبوهی 

از مهملات دينی مسموم شده است.‏ 

تقريباً‏ همه ی مخالفان سرسخت سقط جنين عميقاً‏ مذهبی هستند.‏ مدافعان راسخ سقط جنين هم،‏ چه مذهبی باشند و 

چه غيرمذهبی،‏ معمولاً‏ حامی نوعی فلسفه ی اخلاق پيامدگرای غيردينی هستند.‏ و چه بسا مانند جِرمی برنتام از 

خود می پرسند ‏"آيا آن موجودات می توانند رنج ببرند؟"‏ پاول هيل و مايکل برِی بين کشتن يک جنين و کشتن يک 

دکتر هيچ تفاوت اخلاقی نمی بينند،‏ جز اينکه،‏ به نظرشان،‏ جنين يک ‏"طفل"‏ معصوم است.‏ پيامدگرايان اما،‏ 

جوانب ديگر قضيه را هم می بينند.‏ يک جنين نارس،‏ از حيث حي 

و ظاهری به يک بچه قورباغه می ماند.‏ يک 

پزشک اما،‏ موجود آگاه و رشديافته ايست که اميد و آرزو و عشق و ترس دارد،‏ بخش بزرگی از دانش بشری را 

اندوخته است؛ می تواند عواطف عميقی داشته باشد؛ و کشتن او به احتمال زياد بيوه ای مصيبت زده و کودکانی 

يتيم به جا می گذرد،‏ و شايد والدين سالمندی را به سوگ بنشاند.‏ 

پاول هيل موجب ايجاد درد و رنجی حقيقی،‏ عميق و ماندگار در موجوداتی شد که سيستم عصبی شان قابليت رنج 

کشيدن را دارد.‏ اما قربانيان آن پزشک چنين موجوداتی نبودند.‏ آن جنين های نارس،‏ فاقد سيستم عصبی بودند و به 

ضرس قاطع می توان گفت که درد نکشيده اند.‏ و اگر هم جنين رشديافته که سيستم عصبی دارد بتواند درد بکشد 

– 

گرچه ايجاد هر رنجی نکوهيده است–‏ اما رنج آن جنين،‏ رنج يک انسان نيست.‏ هيچ دليلی نداريم که بگوييم جنين 

انسان،‏ بيش از جنين يک گاو يا گوسفند در همان مرحله از رشد،‏ درد می کشد.‏ همه ی دلايل مؤيد آنند که همه ی 

جنين ها،‏ چه جنين انسان باشند و چه غيرانسان،‏ کمتر از يک گاو يا گوسفند بالغ در موقع سلاخی رنج می برند،‏ به 

ويژه سلاخی های دينی که در آن گلوی حيوان مطابق آداب شريعت بريده می شود.‏ 


یعن 

220 

اندازه گيری درد دشوار است،‏ 

[129] 

و جزئيات اين امر می تواند محل مناقشه باشد.‏ اما اين موضوع ربطی به 

نکته ی اصلی مورد نظر من ندارد.‏ منظور من بيان تفاوت ميان دو فلسفه ی اخلاقی است،‏ ي 

پيامدگرايی سکولار و مطلق گرايی دينی.‏ 

∗ 

تفاوت ميان 

مکتب فکری سکولار نگران آن است که آيا جنين می تواند درد بکشد؛ 

مکتب دينی نگران است که آيا جنين،‏ انسان است يا نه.‏ گاهی می شنويم که اخلاقيون دينی بر سر اين قبيل پرسش 

ها بحث می کنند که مثلاً‏ " جنين در چه مرحله ای از رشد به يک شخص،‏ يا به يک بشر،‏ بدل می شود؟"‏ اخلاقيون 

سکولار معمولاً‏ پاسخ می دهند ‏"نگران اين نباشيد که آيا جنين يک انسان است يا نه ‏(آخر چه معنی دارد که يک 

توده ی سلولی را انسان بخوانيم؟)؛ بلکه بپرسيد در چه مرحله ای از رشد جنين،‏ از هر گونه ای که باشد،‏ آن جنين 

می تواند درد بکشد."‏ 

مغالطه ی بزرگ بتهوون 

در شطرنج لفظی بحث بر سر سقط جنين،‏ معمولاً‏ حرکت بعدی مخالفان سقط جنين اين است که می گويند مسئله 

اين نيست که آيا جنين انسان می تواند درد بکشد يا نه.‏ نکته ی مهم،‏ توانايی های بالقوه ی جنين آدمی است.‏ سقط 

جنين،‏ اين فرصت را از او می گيرد که در آينده به يک انسان کامل بدل شود.‏ نمونه ی بارز اين انگاره را می 

توان در برهانی ديد که اگر نگوييم بسيار رياکارانه است بايد آن را ناشی از حماقت محض بدانيم.‏ من اين انگاره را 

که به انحای مختلفی مطرح می شود مغالطه ی بزرگ بتهوون می خوانم.‏ 

∗ 

پيتر و ژان ميداور ، در کتاب علم 

267 

حيات روايتی از اين برهان را مطرح می کنند که خود از نورمان سنت جان استواس نقل کرده اند که نماينده ی 

پارلمان بريتانيا و يکی از بزرگان غيرروحانی کاتوليک ها است.‏ 

(1945-1874) 

خود استواس اين روايت را از موريس بارينگ 

اقتباس کرده که يک گرويده به کاتوليسيسم و همکار نزديک جی.‏ کی.‏ چسترتون و هيلاری بيلاک 

بوده است.‏ او برهان خود را به صورت مکالمه ی فرضی ميان دو دکتر مطرح می کند:‏ 

" 

می خواستم نظرتان را در مورد پايان دادن به بارداری يک زن بدانم.‏ شوهر او سفليسی است،‏ خودش 

سل دارد.‏ از چهار بچه ای که زاييده،‏ اولی نابينا است؛ دومی مرده به دنيا آمده؛ سومی کر و لال است؛ 

و چهارمی هم سل دارد.‏ با اين زن چه کار کنيم؟"‏ 

‏"اگر من باشم به بارداری اش خاتمه می دهم."‏ 

‏"پس اگردست شما بود،‏ بتهوون را می کشتيد."‏ 

اينترنت پر از سايت های به اصطلاح مدافع حيات است که اين داستان مضحک را بی شرمانه شاخ و برگ می 

دهند.‏ اين هم يک روايت ديگر:‏ ‏"اگر بدانيد که زنی باردار است،‏ هشت بچه دارد،‏ که سه تايشان کر هستند،‏ دو 

∗ 

∗ 

البته،‏ اين تقسيم بندی کاملی نيست.‏ اکثريت عمده ای از مسيحيان آمريکا ديدگاه مطلق گرايانه ای نسبت به سقط جنين ندارند،‏ و با دادن 

حق انتخاب به مادر موافق اند.‏ برای مثال سايت اتحاد دينی برای حق انتخاب توليد مثل را ببينيد:‏ www.rcrc.org 

سر پيتر ميداور در سال ‎1960‎برنده ی جايزه ی نوبل فيزيولوژی 

و پزشکی شد.‏ 

267 . The Life Science, Peter and Jean Medawar 


یحت 

یحت 

221 

تايشان کور اند،‏ و يکی عقب مانده ی ذهنی است ‏(همه ی بچه ها به اين خاطر عليل شده اند که اين زن سفليس 

دارد)‏ آيا توصيه می کنيد که بچه ی نُهم را سقط کند؟ اگر پاسخ تان مثبت باشد،‏ حکم قتل بتهوون را صادر کرده 

ايد."[‏‎130‎‏]‏ اين دستکاری در افسانه،‏ رتبه ی زايش آهنگ ساز شهير را از فرزند پنجم به فرزند نهم تنزل می دهد،‏ 

و تعداد کَرهای خانواده را به سه نفر و کورها را به دو نفر می رساند،‏ و سفليس را هم از پدر بتهوون به مادر او 

منتقل می کند.‏ بيشتر چهل و سه سايتی که در جستجوی روايت های مختلف اين افسانه 

ارجاع نمی دهند،‏ بلکه مرجع شان پرفسوری به نام ال.‏ رآ 

. 

يافته ام،‏ به موريس بارينگ 

آگنيو از دانشکده ی پزشکی دانشگاه يوسی ال ای است،‏ 

که ظاهراً‏ پس از طرح اين بغرنج،‏ به دانشجويان اش گفته ‏"تبريک می گويم،‏ شما همين الآن بتهوون را کشتيد."‏ 

اما اين جناب ال.‏ رآ 

‏.آگنيو اصلاً‏ وجود خارجی ندارد – جالب است اگر می دانستيم آيا خود بارينگ اين افسانه را 

جعل کرده،‏ يا اينکه پيش از او اختراع شده بود.‏ 

در هر حال اين داستان مسلماً‏ جعلی است.‏ کاملاً‏ دروغ است.‏ حقيقت اين است که لوديک فون بتهوون نه بچه ی نُهم 

خانواده اش بود و نه بچه ی پنجم.‏ او فرزند ارشد بود.‏ البته اگر دقيق تر بگوييم،‏ فرزند دوم بود،‏ اما فرزند پيش از 

او فوت شده بود.‏ مرگ و مير خردسالان در آن زمان کاملاً‏ معمول بود.‏ فرزند فوت کرده هم،‏ تا آنجا که معلوم 

است،‏ کر و لال يا کور يا عقب مانده ی ذهنی نبود.‏ هيچ شاهدی هم در دست نيست که پدر و مادر بتهوون سفليسی 

بوده باشند،‏ هر چند درست است که مادر او عاقبت به مرض سل مرد.‏ اين بيماری در آن زمان قربانيان بسياری 

می گرفت.‏ 

در حقيقت،‏ اين داستان،‏ يک افسانه ی مدرن است که برخی علاقه ی وافری به انتشار آن دارند.‏ اما در هر حال،‏ 

دروغ بودن اين قضيه هم دخلی به استدلال پشت آن ندارد.‏ 

می کند،‏ بسيار بسيار ضعيف است.‏ 

اگر اين داستان کاذب هم نبود،‏ استدلالی که مطرح 

پيتر و ژان ميداَور نيازی نداشته اند برای اشاره به مغالطه ی اين استدلال،‏ به 

صحت افسانه ی بتهوون شک کنند:‏ ‏"استدلال اين برهان مضحک به طرز خفقان آوری مغالطه آميز است،‏ زيرا 

اگر نگوييم که ميان سل داشتن مادر و سفليسی بودن پدر با تولد نابغه ی جهان موسيقی رابطه ای علّی وجود دارد،‏ 

ديگر هيچ فرقی نمی کند که بگوييم زاده نشدن بتهوون به سبب اجتناب از همبستری بوده،‏ يا به سبب سقط جنين."‏ 

[131] 

اين ايراد موجز ميداورها پاسخ ناپذير است 

) 

به قياس داستان های سياه رولد دال می توان گفت که اگر در 

سال 1888 هم چنين تصميم ميمونی گرفته می شد،‏ ديگر آدولف هيتلر هم به دنيا نمی آمد).‏ فهم اين نکته فقط يک 

– ذره هوش 

يا شايد رهايی از برخی تعليمات دينی – لازم دارد.‏ از چهل و سه وب سايت 

‏"حامی حيات ‏"ی که 

جستجوی گوگلی من نشان می دهد که روايت های مختلف اين افسانه ی بتهوون را نقل کرده اند،‏ حتی يکی شان به 

غيرمنطقی بودن اين استدلال اشاره نکرده است.‏ همه شان(که در ضمن،‏ مذهبی هم هستند)‏ در دام اين مغالطه افتاده 

اند و اين دروغ را تمام و کمال باور کرده اند.‏ 

يکی شان ميداور را به عنوان مرجع خود ذکر کرده است.‏ وقتی 

مردم چنين مشتاق باشند که مغالطه ای را که حامی ايمان شان است بپذيرند،‏ حتی توجه نمی کنند که ميداَورها فقط 

به اين خاطر آن را نقل کرده اند که زيرآبش را بزنند.‏ 


یحت 

یحت 

یست 

یقا 

یان 

یان 

222 

همان طور که ميداورها به درستی خاطرنشان کرده اند،‏ نتيجه ی منطقی برهان ‏"انسان بالقوه"‏ آن است که هر بار 

که ما از همبستری صرف نظر می کنيم،‏ يک انسان را از عطيه ی حيات محروم کرده ايم.‏ مطابق اين منطق 

سفيهانه،‏ هر وقت کسی پيشنهاد همبستری با شخص بارور ديگر را رد کند،‏ در واقع يک کودک بالقوه را به قتل 

رسانده است!‏ با اين منطق،‏ حتی مقاومت در برابر تجاوز جنسی را هم می توان به مثابه کشتن يک بچه ی بالقوه 

گرفت 

‏(و در ضمن بايد گفت بسياری از کارزارگران 

‏"حامی حيات " 

سقط جنين زنی را هم که وحشيانه مورد 

تجاوز قرار گرفته مجاز نمی دانند).‏ به روشنی می بينيم که برهان بتهوون بدجوری معيوب است.‏ بلاهت سورآل 

آن،‏ به بهترين وجه در آواز درخشان ‏"هر اسپرمی مقدس است"‏ سروده ی مايکل پالين بيان شده و صدها کودک در 

فيلم مونتی پيتون،‏ 

268 

معنای زندگی ، آن را همسرايی می کنند ‏(لطفاً‏ اگر اين فيلم را نديده ايد،‏ حتماً‏ ببينيد).‏ مغالطه 

ی بزرگ بتهوون نمونه ای از آن قسم بی منطقی هايی است که وقتی دل سپرده ی مطلق گرايی دينی باشيم به ذهن 

مان معقول می رسند.‏ 

اکنون توجه کنيد که 

است.‏ 

‏"حامی حيات " اصلاً‏ به معنای دقيق حامی حيات نيست،‏ بلکه معنی آن 

حقوق اختصاصی برای گونه ی هوموساپی 

درست است که اين نکته مايه ی دلنگرانی کسانی 

ينس 

حامی تخمه ی بشر 

قائل شدن را دشوار بتوان با تکامل سازش داد.‏ البته 

نمی شود که اصلاً‏ نمی دانند تکامل چيست!‏ اما بگذاريد استدلال 

آن فعالان مخالف سقط جنين را شرح دهم که شايد کمتر با علم بيگانه باشند به اختصار شرح دهم.‏ 

نکته ی تکاملی اين بحث بسيار روشن است.‏ انسان بودن يک سلول جنينی نمی تواند برای آن سلول جايگاه اخلاقی 

قاطعی دست و پا کند،‏ چرا که ما خويشاوندی تکاملی نزديکی با شامپانزه ها،‏ و خويشی کمی دورتری با همه ی 

گونه های زنده ی روی اين سياره داريم.‏ برای دريافتن اين نکته،‏ تصور کنيد که يک گونه ی مي 

ميان ما و 

ميمون ها،‏ گيريم اوسترالوپيتکوس آفارنسيس،‏ بخت اين را داشت که باقی بماند و اکنون در دوردست های آفريقا 

کشف شود.‏ آيا بايد اين موجود را انسان محسوب می کرديم؟ من،‏ به عنوان يک پيامدگرا،‏ معتقدم اين پرسش،‏ 

ارزش پاسخگويی ندارد،‏ زيرا هيچ چيز به آن بستگی ندارد.‏ همين کافی است که ما از مشاهده و ملاقات با يک 

‏"لوسی"‏ ديگر ذوق زده و مفتخر می شويم.‏ از سوی ديگر،‏ مطلق گرا بايد به اين پرسش پاسخ گويد که چرا برای 

گونه ی انسان،‏ به صرف انسان بودن،‏ جايگاه اخلاقی ويژه ای قائل است.‏ اگر موجودی بتواند به کليسا بيايد،‏ آنگاه 

مطلق گرايان بايد بنشينند و مانند دوران آپارتايد در آفري 

محسوب کرد"‏ يا خير.‏ 

جنوبی،‏ تصميم بگيرند که آيا بايد آن را ‏"انسان 

اگر به پرسش از انسانيت اوسترالوپيتکوس پاسخ صريحی بدهيم،‏ پيوستگی تدريجی ميان گونه های جانداران،‏ 

که ويژگی ناگزير تکامل زي 

است،‏ نشان می دهد که بايد چند گونه ی مي 

باشند که آن قدر نزديک به ‏"خط 

268 . The Meaning of Life, Monty Python 


مي[‏ 

223 

مرزی"‏ 

ان انسان و غيرانسان]‏ هستند که امکان ترسيم خط فاصل اخلاقی را زايل و مطلق گرايی را باطل می 

سازند.‏ به بيان روشن تر،‏ تکامل خط مرزی طبيعی ندارد.‏ توهم وجود خط مرزی ميان انسان و غير انسان از اينجا 

ناشی می شود که از بد حادثه گونه های ميان بشر و اجداد ميمون وارش منقرض شده اند.‏ البته می توان احتجاج 

کرد که انسان ها بيش از بقيه ی گونه ها،‏ گيريم،‏ قابليت رنج بردن دارند.‏ شايد اين ادعا درست باشد،‏ و بر اين پايه 

بتوانيم موقعيت ممتازی برای انسان قائل شويم.‏ اما پيوستگی تکاملی نشان می دهد که هيچ تمايز مطلقی در کار 

نيست.‏ حقيقت تکامل هر تمايز مطلق اخلاقی را کاملاً‏ نابود می کند.‏ در حقيقت،‏ شايد يکی از دلايل اصلی مخالفت 

خلقت گرايان با تکامل،‏ آگاهی ناخرسندانه شان از اين نکته باشد.‏ هراس آنان از اموری است که پيامد باور به 

تکامل می شمارند.‏ خلقت گرايان در اشتباه هستند،‏ اما در هر حال،‏ مسلماً‏ با دخيل کردن ملاحظه ی اينکه چه 

چيزی اخلاقاً‏ مطلوب است،‏ نمی توان واقعيت جهان را واژگونه کرد.‏ 

چگونه دين ‏"ميانه رو"‏ 

کوته فکری 

به بار می آورد 

در بحث از ظلمات مطلق گرايی،‏ به مسيحيان آمريکايی اشاره کردم که درمانگاه های سقط جنين را به آتش می 

کشند،‏ و از طالبان افغانی نام بردم که قساوت هايشان،‏ به ويژه در قبال زنان،‏ مفصل تر و دردناک تر از آن است 

که بتوانم همه را در اينجا ذکر کنم.‏ همچنين می توانستم از ايران تحت حاکميت آيت االله ها نام ببرم و يا از عربستان 

تحت حاکميت آل سعود،‏ که در آنجا زنان حق رانندگی ندارند،‏ و حتی اگر خانه شان را بدون يک همراه مذکر ترک 

کنند دچار دردسر می شوند ‏(حاکميت سعودی سخاوتمندانه پذيرفته که فرد همراه زن می تواند يک کودک خردسال 

مذکر باشد).‏ درباره ی رفتار حکام سعودی و ديگر دين سالاری های جهان امروز با زنان کتاب روشنگر 

گودوين به نام 

269 

بهای شرف 

يان 

را ببينيد.‏ يوهان هَری،‏ يکی از برجسته ترين ستون نويسان روزنامه ی اينديپندنت،‏ 

مقاله ای نوشته که عنوان آن کاملاً‏ گوياست:‏ ‏"بهترين راه شکست جهاديون،‏ طغيان زنان است."[‏‎132‎‏]‏ 

يا اگر به مسيحيت بازگرديم،‏ می توان از مسيحيان 

همان 

270 

‏"منجذب"‏ نام برد که نفوذ فراوانی بر سياست خاورميانه ای 

آمريکا دارند و به موجب انجيل معتقدند که اسرائيل حق خداداده ای بر سراسر سرزمين فلسطين دارد.‏ [133] 

برخی از اين مسيحيان منجذب از اين هم فراتر می روند و واقعاً‏ خواهان جنگ اتمی هستند،‏ زيرا چنين جنگی را 

‏"آرماگدون"‏ ‏[نبرد نهايی خير و شر]‏ می دانند،‏ که طبق تعبير غريب اما بسيار رايج آنان از کتاب مکاشفات 

يوحنا ‏[بخش آخر انجيل عهد جديد]،‏ مقدمه ی ظهور دوباره ی مسيح خواهد شد.‏ در اين باره،‏ من سخنی بهتر از 

نقل سخن سام هريس،‏ در کتاب نامه ای به ملت مسيحی نمی يابم:‏ 

269 . Price of Honour, Jan Goodwin 

270 . « rapture » Christians 


یعن 

ی ا 

224 

پس گزاف نيست اگر بگوييم که در صورتی که شهر نيويورک در لهيب آتش بسوزد،‏ بخش چشمگيری 

از جمعيت آمريکا در قارچ حاصل از اين آتش سوزی،‏ طليعه ای نقره فام می يابند،‏ چرا که به نظر آنان 

در اين صورت،‏ بهترين امر دنيا،‏ ي 

بازگشت مسيح،‏ در حال رخ دادن است.‏ چشم بسته می توان 

فهميد که اين قبيل باورها چندان کمکی به ايجاد آينده ای باثبات – از حيث اجتماعی ‏،اقتصادی،‏ زيست 

محيطی،‏ يا ژئوپولتيک - نمی کنند.‏ تصور کنيد چه می شود اگر بخش چشمگيری از کارگزاران دولت 

آمريکا اعتقاد داشته باشند که پايان جهان نزديک و شکوهمند است.‏ اين واقعيت را که قريب به نيمی 

از جمعيت آمريکا چنين اعتقاداتی دارند،‏ و اين اعتقادات مبتنی بر جزميات دينی هستند،‏ بايد يک زنگ 

خطر اخلاقی و فکری تلقی کنيم.‏ 

پس مردمانی هستند که ايمان دينی شان آنها را خارج از حلقه ی اتفاق نظر روشن بينانه ی ‏"زايتگايست اخلاقی"‏ 

قرار می دهد.‏ اين دسته،‏ نشانگر پديده ای هستند که من وجه تاريک مطلق گرايی دينی می خوانم؛ کسانی که غالباً‏ 

افراط گرا خواننده می شوند.‏ اما نکته ی مورد نظر من در اين بخش اين است که حتی دين ملايم و ميانه رو هم 

محيط مساعدی برای رشد طبيعی افراط گرايی فراهم می کند.‏ 

در ژوئيه ی 2005، بمب گذاران انتحاری لندن را هدف قرار دادند:‏ سه بمب در ايستگاه های مترو و يک بمب در 

يک اتوبوس منفجر شد.‏ اين واقعه به قدر حمله ی سال 2001 به مرکز تجارت جهانی مهلک نبود،‏ مسلماً‏ آن قدر 

نامنتظر هم نبود ‏(در واقع،‏ از زمانی که بِلِر ما را واداشت تا در حمله به عراق نوچه ی آمريکا باشيم،‏ لندن چنين 

خطری را به جان خريده بود).‏ با اين حال انفجارهای لندن،‏ بريتانيا را در وحشت فرو برد.‏ روزنامه ها پر شدند از 

اين پرسش دردمندانه که چرا بايد چهار مرد جوان خود را منفجر کنند و ده ها بيگناه را با خود به کام مرگ 

بکشند.‏ اين چهار شهروند بريتانيا ، کريکت-دوست،‏ و خوش رفتار بودند.‏ از همان جوانانی که می توان از 

مصاحبت شان لذت برد.‏ 

چرا اين جوانان کريکت-دوست دست به اين کار زدند؟ اين بمب های انسانی،‏ برخلاف همتايان فلسطينی شان،‏ يا 

همتايان کاميکازه شان در ژاپن،‏ 

يا همتايان ببر تاميل شان در سری 

لانکا،‏ انتظار نداشتند که از خانواده های 

داغديده شان تجليل شود،‏ يا خانواده هاشان به عنوان خانواده ی شهيد مورد حمايت مادی قرار گيرند.‏ برعکس،‏ در 

برخی موارد خانواده هايشان به محاق رفتند.‏ يکی از اين مردان،‏ جسورانه زن باردارش را بيوه کرد و طفلش را 

يتيم گذاشت.‏ عمل اين چهار مرد،‏ نه تنها برای خودشان،‏ قربانيان شان،‏ و خانواده هايشان،‏ بلکه برای کل جامعه ی 

مسلمانان بريتانيا فاجعه بار بود.‏ هنوز مسلمانان بريتانيا با پيامدهای اين عمل دست و پنجه نرم می کنند.‏ تنها ايمان 

دينی می تواند آن قدر قوی باشد که افراد ظاهراً‏ سالم را دچار چنين ديوانگی تمام عياری کند.‏ 

در اينجا باز سخن 

صريح و داهيانه ی سام هريس را می يابيم که آنها را با رهبر القاعده،‏ اسامه بن لادن مقايسه کرده است ‏(کسی که 

البته هيچ رابطه 

با بمب گذاری لندن نداشت).‏ چرا کسی بايد بخواهد مرکز تجارت جهانی را با تمام آدم هايی که 


یلان 

یان 

225 

در آن کار می کنند منفجر کند؟ اگر به گفتن اينکه بن لادن 

چنين پرسش مهمی شانه خالی کرده ايم.‏ 

‏"شرير"‏ 

است اکتفا کنيم،‏ از مسئوليت پاسخگويی به 

پاسخ اين پرسش،‏ روشن است – خود بن لادن به کرات اين مطلب را تصريح کرده است.‏ پاسخ اين 

است که کسانی مثل بن لادن واقعاً‏ به حرف هايشان اعتقاد دارند.‏ آنان نصّ‏ قرآن را بی کم و کاست 

باور دارند.‏ چرا بايد نوزده مرد تحصيل کرده از طبقه ی متوسط جان خود را فدا کنند تا جان هزاران 

نفر ديگر را بستانند؟ چون آنان معتقدند که با اين کار مستقيماً‏ به بهشت می روند.‏ دشوار بتوان رفتار 

آدمی را چنين شسته رفته تبيين کرد.‏ اما چرا ما اين قدر از پذيرش اين تبيين طفره می رويم؟ 

[134] 

موريل گری،‏ روزنامه نگار محترم،‏ هرالد ‏(گلاسکو)‏ مورخ 

گذاری های لندن بيان می کند:‏ 

24 ژوئيه 

ی 2005 همين مطلب را در مورد بمب 

همه در مظان اتهام قرار گرفته اند،‏ از زوج شرور جرج دبليو بوش و تونی بلر گرفته،‏ تا بی تحرکی 

‏"جوامع"‏ مسلمان.‏ اما هيچ گاه اين قدر روشن نبوده که اتهام فقط بايد متوجه آن چيزی باشد که هميشه 

در مظان اتهام بوده است.‏ مسلماً‏ علت تمام اين بدبختی،‏ قساوت،‏ خشونت،‏ وحشت و جهل،‏ دين است.‏ 

اگر چه ممکن است اظهار چنين واقعيت آشکاری مسخره باشد،‏ اما بايد آن را تصريح کرد چرا که 

دولت و رسانه ها به خوبی از پس القای اين شبهه برآمده اند که چنين چيزی درست نيست.‏ 

سياستمداران غربی ما از ذکر واژه ی (Religion) R خودداری می کنند،‏ و به جای آن نبرد را به عنوان جنگ 

عليه ‏"ترور"‏ مطرح می کنند،‏ انگار که ترور شبح يا قوه ايست که از خود ذهن و اراده دارد.‏ گاهی هم تروريست 

ها را کسانی می دانند که انگيزه شان ‏"شرارت"‏ ناب است.‏ اما انگيزاننده ی تروريست ها،‏ شرارت نيست.‏ هر قدر 

هم تروريست ها را منحرف بدانيم،‏ تروريست ها هم مانند مسيحي 

که پزشکان سقط جنين کننده را می کشند،‏ 

انگيزه هايی دارند که خودشان بر حق می دانند،‏ چون فکر می کنند که امر دين شان است.‏ آنها روانی نيستند؛ ايده 

آليست هايی مذهبی هستند که از نظر خودشان،‏ کاملاً‏ عق 

عمل می کنند.‏ تصور می کنند به کار خير مشغول 

اند،‏ نه به اين سبب که ويژگی های شخصيتی نابهنجاری دارند،‏ يا اينکه شيطان در وجودشان لانه کرده،‏ بلکه به 

اين سبب که از گهواره چنين بار آمده اند که مطلقاً‏ و بی چون و چرا مؤمن باشند.‏ سام هريس از يک بمب گذار 

انحاری ناکام نقل می کند که می خواسته يک خودروی پر از مواد منفجره را به اسرائيلی ها بزند چون:‏ ‏"عاشق 

شهادت بودم...‏ نمی خواستم از کسی انتقام بگيرم.‏ فقط می خواستم شهيد شوم."‏ در 

19 نوامبر ، 2001 نصرا حسن 

از نيويورکر مصاحبه ای داشت با يک بمب گذار انتحاری ناکام ديگر،‏ که فلسطينی جوان بيست و هفت ساله و 

مؤدبی است که ‏"سين"‏ ناميده می شد.‏ اين شخص مانند رهبران و مبلغان دينی ميانه رو چنان بليغ و شاعرانه به 

توصيف فريبندگی بهشت می پردازد که به نظرم می ارزد بخشی از آن را در اينجا نقل کنيم:‏ 


ی ف 

یرا 

یجا 

226 

‏[نصرا حسن می گويد]‏ از او پرسيدم:‏ ‏"جاذبه ی شهادت در چيست؟ 

سين گفت:‏ ‏"قدرت روح ما را به عرش می برد،‏ اما قدرت امور مادی ما را به حضيض می کشاند.‏ 

کسی که طالب شهادت شد،‏ از جاذبه های مادی رها می شود.‏ طراح عمليات ما گفت:‏ 

اگر عمليات 

شکست خورد چی؟ به او جواب داديم:‏ ‏"در هر حال،‏ انشاءاالله ما با رسول االله و اصحابش محشور می 

شويم."‏ 

‏"ما بدون ذره ای ترديد در احساس دخول به عرش اعلی غوطه می خورديم.‏ در حضور االله به قرآن 

قسم خورده بوديم که کار را تمام کنيم.‏ اين جهاد ما را به بيت الرضوان يا همان باغ بهشت واصل می 

کند،‏ که مختص پيامبر و شهداست.‏ می دانم راه های ديگری هم ب 

است – شيرين ترين است.‏ اگر عمليات استشهادی 

ندارند.‏ 

جهاد هست.‏ اما اين يکی شيرين 

سبيل االله انجام شوند،‏ به قدر نيش پشه ای درد 

سين ويديويی 

را به من نشان داد که از برنامه ريزی نهايی عمليات گرفته بودند.‏ در اين فيلم برفکی،‏ او 

و دو مرد ديگر را می ديدم که در حال انجام گفتگويی آئينی درباره ی شکوه شهادت بودند...‏ 

بعد مردان جوان و طراح عمليات زانو زدند و دست راست شان را روی قرآن گذاشتند.‏ طراح عمليات 

گفت:‏ ‏"آماده ايد؟ شما فردا در بهشت خواهيد بود."‏ [135] 

اگر من به جای ‏"سين"‏ بودم،‏ وسوسه می شدم از طراح عمليات بپرسم ‏"خب،‏ در اين صورت،‏ چرا خودتان به 

حرف زدن عمل نمی کنيد؟ چرا خود شما اين عمليات انتحاری را انجام نمی دهيد تا به اين فوض عظما نائل 

شويد؟"‏ اما آنچه فهمش برای ما مشکل است،‏ تکرار می کنم چون اين نکته دارای نهايت اهميت است،‏ اين است که 

اين افراد باور می کنند چون بهشان گفته اند که باور کنند.‏ لُب کلام اين است که بايد خود دين را سرزنش کنيم نه 

افراط گرايی دينی را – چنان که انگار افراط گرايی يک انحراف خطرناک از دين واقعی و سليم است.‏ ولتر مدت 

ها قبل اين نکته را دريافته بود:‏ ‏"کسانی که می توانند شما را به قبول مهملات وادارند،‏ می توانند شما را به 

ارتکاب جنايت هم وادارند."‏ همين طور برتراند راسل گفته:‏ ‏"خيلی ها پيش از فکر کردن می ميرند.‏ از بی فکری 

می ميرند."‏ 

اگر اين اصل را قبول داشته باشيم که بايد به ايمان دينی احترام بگذاريم،‏ چون ايمان دينی است،‏ دشوار بتوانيم از 

احترام به ايمان اسامه بن لادن و بمب گذاران انتحاری خودداری کنيم.‏ آلترناتيو بديهی اين نگرش آن است که اصل 

احترام نهادن بی چون چرا به ايمان دينی را کنار بگذاريم.‏ اين يکی از دلايلی است که من هر چه در توان دارم به 


مي"‏ 

یوا 

227 

کار می گيرم تا مردم را از خطر خود دين آگاه کنم،‏ نه فقط از خطر دين به اصطلاح ‏"افراطی".‏ آموزه های دين 

انه رو"‏ نيز،‏ گرچه به خودی خود افراطی نيست،‏ اما دعوت صريحی است به افراط گرايی.‏ 

شايد بگويند که اين وضع مختص ايمان دينی نيست.‏ عشق ميهن پرستانه يا قوم پرستانه نيز می تواند به روايت های 

ديگری از افراط گرايی بينجامد.‏ مگر نه؟ بله می تواند،‏ مانند کاميکازه های ژاپنی و ببرهای تاميل سريلانکايی.‏ اما 

توان بالقوه ی ايمان دينی در خفه کردن صدای محاسبه ی عقلانی چنان است که گوی سبقت را همه ی اسباب ديگر 

افراط گرايی ربوده است.‏ به گمانم،‏ بخشی از اين قدرت مهيب دين ناشی از اين وعده ی فريبنده است که مرگ 

پايان کار نيست،‏ و به بهشتی که برای شهدا مهيا شده تلألو خيره کننده ای دارد.‏ بخش ديگر هم ناشی از آن است که 

ايمان دين بنا به سرشت خود پرسشگری را منکوب می کند.‏ 

مسيحيت هم درست مانند اسلام به کودکان تعليم می دهد که ايمان بی چون و چرا يک فضيلت است.‏ لازم نيست 

برای چيزی که به آن ايمان داريد دليل و مدرک بياوريد.‏ اگر کسی اعلام کند که به فلان چيز ايمان دارد بقيه ی 

جماعت،‏ چه همکيش او باشند،‏ چه مؤمن به دين ديگری و چه بی دين،‏ مطابق يک سنت پابرجا مجبورند که بی 

گفتگو به فلان چيز ‏"احترام بگذارند":‏ احترام بگذاريد تا روزی که آن ايمان خود را در هيبت کشتار مهيبی مانند 

ويران کردن مرکز تجارت جهانی يا بمب گذاری های لندن و مادريد نشان دهد.‏ بعدش يک معرکه ی سلب 

مسئوليت بر پا می شود و ‏"رهبران جماعات"‏ ‏(راستی چه کسی آنها را به رهبری برگزيده؟)‏ صف می کشند تا 

توضيح دهند که اين افراط کاری انحراف از دين ‏"راستين"‏ است.‏ اما ، در حالی که ايمان دينی بنا به سرشت خود 

فاقد هرگونه توجيه عينی است،‏ و هيچ استاندارد مشخصی برای تشخيص انحراف ندارد چگونه می توان گفت 

انحرافی در دين رخ داده؟ 

ده سال پيش،‏ ابن ورّاق در کتاب شي 

30 

خود به نام 

271 

چرا مسمان نيستم 

بر اسلام بيان کرد.‏ در واقع،‏ عنوان فرعی کتاب او می توانست 

همين نکته را از منظر يک عالم محيط 

272 

اسطوره ی اسلام ميانه رو باشد،‏ که نام مقاله 

ای است از پاتريک سوکديو،‏ مدير مؤسسه ی مطالعات اسلامی و مسيحی،‏ که در مجله ی اسپکتاتور ‏(لندن)‏ مورخ 

ژوئيه 2005 منتشر شده است.‏ تاکنون اغلب مسلمانان جهان امروز بدون توسل به خشونت زندگی شان را 

گذرانده اند،‏ چون قرآن به کشکولی می ماند که همه چيز در آن يافت می شود.‏ اگر صلح می خواهيد،‏ آيات صلح 

آميز می يابيد.‏ اگر هم جنگ می خواهيد آيات حرب می يابيد.‏ 

سوکديو در 

اين مقاله شرح می دهد که چگونه علمای اسلام،‏ به منظور غلبه بر تناقض های بسياری که در قرآن 

يافت می شود،‏ اصل نسخ را مطرح کرده اند،‏ که مطابق آن آيات جديدتر قرآن آيات پيشين را نسخ می کنند 

‏[آيات 

271 . Why I Am Not a Muslim, Ibn Warraq 

272 . The Myth of Moderate Islam, Patrick Sookhdeo 


یعن ی ب 

228 

ناسخ و منسوخ].‏ متأسفانه،‏ اغلب آيات صلح جويانه ی قرآن از قديمی ترين آيات هستند که مربوط به دوره ی 

اعلام پيامبری محمد در مکه بوده اند.‏ پس از هجرت او به مدينه،‏ به تدريج آيات جنگجويانه فزونی يافته اند.‏ 

نتيجه اين است که:‏ 

ورد ‏"اسلام دين صلح است"‏ قريب 1400 سال است که منسوخ شده.‏ تنها 13 سال اول اسلام فقط دين 

صلح بود...‏ در نظر مسلمين راديکال امروزی 

– 

درست مانند فقهای قرون وسطايی شان که اسلام 

کلاسيک را بنا کردند – درست تر است اگر بگوييم ‏"اسلام دين حرب است".‏ يکی از راديکال ترين 

گروه های مسلمين بريتانيا به نام الغرباء،‏ پس از دو بمب گذاری لندن اعلام کرد:‏ ‏"هر مسلمانی که 

منکر شود که ترور جزئی از اسلام است،‏ کافر است."‏ کافر به معنای 

است که توهين درشتی محسوب می شود...‏ 

اعتقاد ‏(ي 

غيرمسلمان)‏ 

چه بسا مردان جوانی که دست به حملات انتحاری زدند حاشيه نشينان جامعه ی مسلمين بريتانيا نبودند،‏ 

که از تعبيری نامتعارف و افراطی پيروی کرده اند،‏ بلکه از قلب جامعه ی مسلمين بودند و از تعبير 

رسمی اسلام پيروی کردند؟ 

به بيان عام تر می توان گفت ‏(و اين نکته در مورد مسيحيت هم درست مانند اسلام صادق است)‏ که آنچه حقيقتاً‏ 

مهلک است اين است که به کودکان تعليم می دهند که ايمان به خودی خود يک فضيلت است.‏ ايمان دقيقاً‏ به اين دليل 

شر است که مستلزم هيچ توجيهی نيست و زير بار هيچ استدلالی نمی رود.‏ حقنه ی اين مطلب به کودکان که ايمان 

بی چون و چرا فضيلت عظمايی است–‏ به همراه مؤلفه های ديگری که به راحتی فراهم می آيند – سلاح بالقوه 

مرگباری به کودکان می دهد تا در جهادها يا جنگ های صليبی آتی به کارش گيرند.‏ مؤمنان راستين که وعده ی 

بهشت آنها را در برابر ترس ايمن کرده،‏ شايسته ی مکان رفيعی در تاريخ جنگ افزارها هستند؛ جنگ افزار 

کارآمدی که در درازنای تاريخ ملازم تير و کمان و تانک و بمب خوشه ای بوده است.‏ اگر کودکان پرسشگری 

بياموزند و عادت کنند که با مغز خود بيانديشند،‏ و ايمان بی چون و چرا را فضيلت ندانند،‏ می توان اميد داشت که 

ديگر بمب گذاری انتحاری در کار نباشد.‏ بمب گذاران انتحاری به اين خاطر عمليات استشهادی می کنند که واقعاً‏ 

آنچه را در مدارس دينی به آنها آموخته اند باور دارند:‏ اينکه وظيفه در قبال خدا از همه ی اولويت ها والاتر است،‏ 

و اينکه باغ بهشت نصيب شهيدان راه خدا می شود.‏ و استشهاديون اين آموزه ها را الزاماً‏ از افراطيون متعصب 

نياموخته اند،‏ بلکه از معلمان دينی محترم،‏ موثق و مهربان آموخته اند،‏ که بچه ها را به رديف در مدرسه ها می 

نشانند و آنها را وا می دارند تا سرشان را آونگ وار عقب و جلو ببرند و مغزهای کوچک معصوم شان را مثل 

طوطيان ديوانه اندک اندک از آيات کتاب مقدس پر کنند.‏ دين می تواند بسيار بسيار خطرناک باشد،‏ و کاشتن 

عامدانه ی آن در ذهن آسيب پذير کودکان معصوم خطای سترگی است.‏ در فصل بعد به موضوع کودکی و خشونت 

دين عليه کودکان می پردازيم.‏ 


یدت 

یان 

یها 

229 

فصل 9 

کودکی،‏ سوءاستفاده و رهايی از دين 

در هر دهکده ای مشعلی است:‏ معلمی که 

می افروزد؛ و کاهنی که فرومی کُشد 

ويکتور هوگو 

اين فصل را با روايت واقعه ای از ايتاليای قرن نوزدهم آغاز می کنم.‏ مقصودم اين نيست که اين واقعه ی ترسناک 

امروزه هم می تواند رخ دهد.‏ اما ذهنيت پشت اين واقعه به طرز هولناکی امروزی است،‏ هرچند که تفصيل ماجرا 

قديمی شده باشد.‏ اين تراژدی انسانی قرن نوزدهمی پرتو خيره کننده ای بر رفتار امروزی دين با کودکان می 

افکند.‏ 

در سال 1858، ادگاردو مورتارا،‏ کودک شش ساله ی يک خانواده ی يهودی ساکن بولونيا،‏ طبق قانون تفتيش 

عقايد توسط پليس تحت امر پاپ دستگير شد.‏ 

ادگاردو را از آغوش مادر گريان و پدر سراسيمه اش بيرون کشيدند 

و به کاته چومنز ‏(خانه ی تغييردين يهوديان و مسلمانان)‏ در رم فرستادند.‏ و در آنجا او را کاتوليک بارآوردند.‏ جز 

در ملاقات های کوتاه و تحت نظارت کشيشان،‏ والدين ادگاردو ديگر نتوانستند او را ببينند.‏ 

جالب ديويد آی.‏ کِرتزِر به نام 

273 

ربودن ادگاردو مورتارا بيان است.‏ 

اين ماجرا در کتاب 

داستان ادگاردو در ايتاليای آن زمان به هيچ وجه غيرمعمول نبود.‏ دلايل اين آدم ربايی های کشيشانه همواره يکسان 

بود.‏ در همه ی موارد،‏ پرستاران کاتوليک،‏ کودک غيرمسيحی را در خفا و پيش از موقع تعميد می دادند،‏ و مأمور 

تفتيش عقايد می آمد و بچه ی تعميد يافته را ‏"ضبط"‏ می کرد چون يک باور اصلی در نظام عقي 

کاتوليک های 

رومی اين بود که اگر کودکی غسل تعميد داده شود،‏ هرچند که اين تعميد به طور غيررسمی و مخفيانه بوده باشد،‏ 

آن کودک به طور برگشت ناپذيری مسيحی می شود.‏ در جهان ذهنی آنان،‏ هرگز قابل تصور نبود که اجازه دهند 

يک ‏"کودک مسيحی"‏ با والدين يهودی اش زندگی کند.‏ و به رغم اعتراض های گسترده ی جه 

، آنان با صداقت 

تمام بر اين اعتقاد غريب و ظالمانه استوار ماندند.‏ به علاوه،‏ روزنامه ی رسمی کليسا،‏ سيويلتا کاتوليکا،‏ اعتراض 

جهانی را کار قدرت بين اللملی يهوديان پولدار دانست – اين شيوه آشنا به نظر می رسد،‏ نه؟ 

تنها فرق ماجرای ادگاردو مورتارا با بسياری موارد مشابه ديگر اين بود که اين ماجرا سروصدای زيادی به پا 

کرد.‏ پيش از ربودن ادگاردو توسط پليس کليسا،‏ مدتی آنا موريسی،‏ يک دختر چهارده ساله ی کاتوليک و بيسواد 


یسا 

یسا 

230 

پرستار ادگاردو بود.‏ يک بار ادگاردو بيمارشد و آنا دلواپس که مبادا بچه بميرد.‏ آنا با اين عقيده بار آمده بود که اگر 

کودکی تعميدنيافته بميرد،‏ به جهنم فرستاده می شود و در آنجا تا ابد عذاب می کشد.‏ پس به ديدن کشيش محله رفت 

و از او راهنمايی خواست.‏ کشيش به او ياد داد که چگونه غسل تعميد را انجام دهد.‏ آنا به خانه برگشت و از يک 

سطل آب روی بچه ی بخت برگشته آب پاشيد و گفت:‏ ‏"به نام پدر،‏ پسر و روح القدس تو را تعميد می دهم."‏ اين 

آب ريختن همان و مسيحی شدن قانونی ادگاردو همان.‏ يکی دو سال بعد که کشيشان تفتيش عقايد از اين ماجرا 

مطلع شدند،‏ بی درنگ و بدون لختی تأمل درباره ی پيامدهای غمبار اين عمل،‏ تصميم به جدا کردن ادگاردو از 

والدين اش گرفتند.‏ 

جالب اينجاست که کلي 

کاتوليک که چنين اهميت شگرفی برای اقوام دور و نزديک قائل است،‏ اجازه داده ‏(و 

هنوز اجازه می دهد)‏ که هرکسی ديگری را تعميد دهد.‏ کلي 

کاتوليک نه لازم می داند که تعميددهنده کشيش 

باشد و نه نيازی می بييند که کودک يا والدين او،‏ يا هر کس ديگری از تعميد رضايت داشته باشد.‏ نه لازم است 

ورقه ای امضا شود و نه نيازی به شاهد است.‏ تنها چيزی که لازم است،‏ کمی آب،‏ چند کلمه،‏ يک کودک بی دفاع،‏ 

و يک پرستار خرافاتی و شستشوی مغزی شده است.‏ در واقع،‏ تنها چيزی که لازم است همين آخری است،‏ چون 

کودک خردسال تر از آن است که بتواند شهادت دهد،‏ پس چه کسی می داند؟ يک همکار آمريکايی ام که کاتوليک 

بار آمده،‏ برايم چنين نوشت:‏ ‏"ما عادت داشتيم عروسک هايمان را تعميد دهيم.‏ يادم نمی آيد که دوستان کوچک 

پروتستان مان را هم تعميد می داديم يا نه اما بدون شک اين ماجرا رخ داده و هنوز هم رخ می دهد.‏ 

ما عروسک 

هايمان را به کاتوليک های کوچک تبديل می کرديم؛ آنها را به کليسا می برديم،‏ و به آنها عشای ربانی می داديم.‏ 

مغز ما را شستشو داده بودند تا مادران کاتوليک نابالغی باشيم."‏ 

اگر دختران قرن نوزدهمی را هم مانند همکار امروزی من،‏ که در بالا از او نقل کردم،‏ بار می آورده اند،‏ عجيب 

است که چرا مواردی مانند ربودن ادگاردو مورتارا شايع تر از اين نبوده است.‏ اما اين موارد در ايتاليای قرن 

نوزدهم بسيار مکرر رخ داده اند.‏ اکنون اين سئوال واضح پيش می آيد که اگر خطر وقوع اين موارد زياد بوده 

اصلاً‏ چرا يهوديان قلمرو پاپی ايتاليا خدمتکاران کاتوليک استخدام می کرده اند؟ چرا احتياط به خرج نمی دادند و 

خدمتکاران يهودی استخدام نمی کردند؟ پاسخ باز هم به دين برمی گردد،‏ نه به حزم.‏ يهوديان پيشخدمت هايی می 

خواستند که دين شان آنها را از کار کردن در يوم سبت باز ندارد.‏ يک يهودی می توانست به يک خدمتکار يهودی 

اعتماد کند که هرگز کودک اش را تعميد نمی دهد و روانه ی يک يتيم خانه ی کليسا نمی کند.‏ اما چنين خدمتکاری 

نمی توانست روز شنبه آتش روشن کند يا خانه ی ارباب را نظافت کند.‏ به همين سبب بود که خانواده های يهودی 

بولونيای آن زمان که می توانستند خدمتکار استخدام کنند،‏ اغلب خدمتکاران کاتوليک را انتخاب می کردند.‏ 

273 . The Kidnapping of Edgardo Mortara, David I. Kertzer 


یکا 

یها 

231 

در اين کتاب من عمداً‏ از شرح و تفصيل جنگ های وحشتناک صليبی،‏ 

می شوند.‏ 

274 

فاتحان ‏[آمري 

جنوبی]‏ 

يا محکمه 

تفتيش اسپانيا عقايد خودداری کرده ام.‏ مردمان ستمگر و شرور در همه ی دوران ها و همه ی کيش ها يافت 

اما اين داستان تفتيش عقايد ايتاليايی 

و نگرش آن به کودکان،‏ به خصوص عادات مؤمنان را افشا می 

کند،‏ و نشانگر شرارت هايی است که به سبب دينداری رخ می دهند.‏ نخست،‏ بايد به اين اعتقاد غريب اشاره کرد 

که از نظر يک مؤمن،‏ يک نمه آب و يک ورد کوتاه می تواند...‏ فارغ از رضايت والدين،‏ رضايت خود کودک،‏ 

شادکامی و بهروزی روانی کودک 

... 

و فارغ از هرچه که برای فهم و عقل متعارفی مهم است...‏ سرنوشت کودک 

را تغيير دهد.‏ کاردينال آنتونللی در پاسخ ليونل روتچيلد،‏ نخستين عضو يهودی پارلمان بريتانيا،‏ که طی نامه ای به 

ربودن ادگاردو اعتراض کرده بود،‏ نوشت که قدرت مداخله در اين ماجرا را ندارد و افزود 

" 

و شايد مجال آن 

باشد که بيفزاييم،‏ ندای طبيعيت توانمند است،‏ اما وظايف مقدس دينی از آن هم پرتوان تر اند."‏ بله،‏ خب،‏ لُب مطلب 

را بيان کرده،‏ نه؟ 

نکته ی دوم اينکه،‏ به نظر می رسد که کشيشان،‏ کاردينال ها و پاپ حقيقتاً‏ نمی فهميدند که چه بلايی بر سر 

ادگاردو مورتارای بيچاره آوردند.‏ هر آدم عاقلی اين موضوع را می فهمند،‏ اما ظاهراً‏ اهل کليسا صادقانه فکر می 

کرده اند که با گرفتن کودک از والدين اش و سپردن او به مراقبان مسيحی کار خيری در حق اش کرده اند.‏ آنها 

احساس وظيفه می کردند که از بچه حمايت کنند!‏ در ايالات متحده يک روزنامه ی کاتوليک در دفاع از تصميم 

پاپ در پرونده ی مورتارا نوشت که قابل تصور نيست که دولت مسيحی ‏"اجازه دهد تا بچه ی مسيحی نزد 

يهوديان 

بزرگ شود"‏ و به اصل آزادی دين هم متوسل شد:‏ " آزادی کودک برای اينکه مسيحی باشد و اجباراً‏ به دين يهود 

در نيايد...‏ موجب شده تا پدر مقدس از کودک در مقابل همه ی کوته فکری سبعانه ی کافران و متعصبان حمايت 

کند و زيباترين منظره ی اخلاقی تاريخ عالم را ترسيم کرده است."‏ آيا می توان واژه هايی مثل ‏"اجبار"،‏ ‏"سبعانه"،‏ 

‏"کوته فکری"‏ و ‏"حماقت"،‏ و ‏"متعصب"‏ را از اين آشکارتر و وقيحانه تر تحريف کرد؟ اما همه ی شواهد مؤيد آن 

است که عذرتراشان کاتوليک،‏ از خود پاپ گرفته تا ذيل او،‏ صادقانه اعتقاد داشته اند که کار خير می 

کارشان مطلقاً‏ اخلاقی و به صلاح و ثواب کودک است.‏ قدرت دين 

) 

کنند:‏ 

دين غالب و ‏"ميانه رو")‏ در سوء داوری و 

انحراف از عقل سليم و متعارفی اينگونه است.‏ روزنامه ی ايل کاتوليکو با صداقت تمام ابراز شگفتی می کرد که 

چطور قاطبه ی مردم نمی فهمند که کليسا با نجات دادن ادگاردو مورتارا از دست خانواده ی يهودی اش،‏ چه لطف 

عظيمی در حق او نموده است:‏ 

چه کسی به خود زحمت می دهد کمی در اين مورد بيانديشد و شرايط يهوديان را با ما مقايسه کند.‏ 

يهوديان نه کليسا دارند،‏ نه پادشاه،‏ نه وطن.‏ همه جا پراکنده اند و هرجای کره ی زمين که باشند بيگانه 

محسوب می شوند؛ و داغ ننگ قتل عيسی را هم بر پيشانی دارند...‏ پس فوراً‏ متوجه می شويم که پاپ با 

قبول تکفل پسر مورتارا چه موهبتی به او ارزانی داشته است.‏ 

274 . conquistadores 


یسا 

یدل 

یدل 

ی ب 

ی ا 

232 

نکته ی سوم،‏ خودبينی مؤمنان است که بدون هر گونه شاهدی،‏ 

ها يا تحريف شده اند و يا در ضلالت مبين هستند.‏ 

می دانند که دين خودشان حق است 

و ديگر دين 

نقل قول های بالا مثال های زنده ای از اين نگرش نزد مسيحيان 

هستند.‏ انصاف نيست در اينجا هر دو طرف قضيه را در يک کفه قرار دهيم،‏ اما خوب است خاطرنشان کنيم که 

اگر والدين مورتارا فقط می پذيرفتند که کشيشی بيايد و خود آنها را هم تعميد دهد می توانستند به يک ضربت 

ادگاردو را باز پس بگيرند.‏ ادگاردو را فقط به ضرب يک نمه ی آب و ادای چند کلمه ربودند؛ با يک نمه ی آب 

ديگر و ادای چند کلمه ی ديگر می شد او را باز گرداند.‏ سفاهت ذهن گرفتار دين اينچنين است.‏ به نظر برخی 

اجتناب والدين ادگاردو از تعميد يافتن،‏ نشانگر سرسختی عبثی است.‏ به نظر بقيه،‏ اين سرسختی اصول گرايانه،‏ 

آنان را در فهرست بلندبالای شهدای راه دين می گنجاند.‏ 

‏[در يک نيايش کلي 

انگليس می گويند:]‏ ‏"آسوده بخواب استاد ري 

. 

امروز بايد خدای را سپاس گوييم که چنين 

شمعی را در انگلستان افروخته،‏ که ما را از آن رويگردانی نباشد."‏ بی شکل مرگ به خاطر بعضی هدف ها 

شريف و ارزنده است.‏ 

انگلستان]‏ 

اما چگونه شهدايی 

مانند ري 

لاتيمر و کرانمر 

‏[شهدای 

اصلاح گری 

در پروتستانی 

خودشان را بر هيمه ی هيزم به کشتن دادند تا صليب شان پروتستانی و پايه-کوتاه باشد،‏ نه کاتوليکی و 

پايه-بلند؟ چه فرقی می کند تخم مرغ آب پز را از کدام طرف پوست بکنيم؟ اين اعتقادات لجوجانه – که شايد به 

نظر شما ستودنی باشند – ويژه ی مؤمنان است.‏ اين اعتقادات است که نمی گذارد خانواده ی مورتارا از مجالی که 

در اختيارشان است بهره گيرند و با تکرار مراسم بی 

معنی 

تعميد،‏ کودک خود را بازپس 

گيرند.‏ 

آيا آنها نمی 

توانستند در حين مراسم تعميد زيرلبی ‏"نه"‏ بگويند؟ نه نمی توانستند،‏ چون آنها در يک دين ‏(ميانه رو)‏ بار آمده 

بودند،‏ و لذا کل اين نمايش مسخره را جدی می گرفتند.‏ از ديد من،‏ بايد فقط به فکر نجات ادگاردوی بيچاره می 

بودند که ناگزير به دنيايی 

بيرحمانه يتيم شد.‏ 

پرتاب شد که تحت سيطره ی اذهان مذهبی است.‏ همو که در نزاع پوچ ميان دينداران 

نکته ی چهارم اين حکايت اين است که فرض کرده اند که يک کودک شش ساله می تواند دينی داشته باشد،‏ خواه 

اين دين مسيحيت باشد،‏ خواه يهوديت،‏ خواه هر دين ديگر.‏ به بيان ديگر،‏ اين ايده مهمل می نمايد که تعميد يک طفل 

جاهل و بی خبر بتواند به يک ضربت دين او را تغيير دهد – اما مسلماً‏ مهمل تر از اين نيست که بدايتاً‏ به کودک 

برچسب دين خاصی بزنند.‏ آنچه ادگاردو نياز داشت،‏ ‏"دين اش"‏ نبود ‏(او کوچک تر از آن بود که بتواند عقيده ی 

دينی فکرشده ای داشته باشد)‏ بلکه محبت و حمايت والدين و خويشان اش بود.‏ محبتی که کشيشان عذب از او دريغ 

کردند.‏ و اين بی رحمی غريب کشيشان جز حاصل بی عاطفگی زمخت نسبت به عواطف عادی آدمی نيست 

عاطفگی 

که به راحتی هر چه تمام تر ذهن مؤمن را قبضه می کند.‏ 

– 


یحت 

یسا 

یسا 

یسا 

یسا 

یجا 

یست 

233 

اگر جسم کودکان را نربايند،‏ آيا اين عمل مصداق سوءاستفاده نيست که به کودکان برچسب اعتقاداتی را می 

زنند که اصلاً‏ به مخيله اش هم خطور نمی کند؟ غالب کاهنان دين هنوز اين رويه را بی هيچ چون و چرايی مجری 

می دارند.‏ مقصود اصلی من در اين فصل،‏ به پرسش گرفتن اين رويه است.‏ 

سوءاستفاده ی جسمی و ذهنی 

تا به امروز سوء استفاده ی کاهنان از کودکان را معادل سوءاستفاده ی جنسی گرفته اند.‏ و فکرمی کنم در اينجا 

مجبورم نخست اين مسئله ی سوءاستفاده ی جنسی را متناسب با اهميت اش مطرح کنم و به کناری بگذارم.‏ 

ديگران يادآور شده اند که امروزه ما در زمانه ی هراس هيستريک از بچه بازی زندگی می کنيم.‏ يک جنون جمعی 

که يادآور جنون شکار جادوگران در شهر سالم ‏[ماساچوست]‏ به سال 

1692 است.‏ 

جنون جمعی در برابر بچه 

بازی ابعادی اپيدميک يافته و موجب وحشت والدين شده است.‏ هاکلبری فين های امروزی به قدر کودکان قديم 

آزادی گشت و گذار ندارند ‏(هرچند که خطر کودک آزاری احتمالاً‏ بيش از سابق نيست).‏ 

بخش عظيمی از خفت کودک آزاری نصيب کلي 

کاتويک شده است.‏ 

متنفرم؛ اما حتی بيش از آن،‏ از بی انصافی متنفرم.‏ و نمی دانم چرا اين کلي 

من به دلايل بسياری از کلي 

کاتوليک 

خاص،‏ به ويژه در آمريکا و 

ايرلند،‏ اين قدر به سبب بچه بازی کشيش های کاتوليک خار و خفيف شده است.‏ به گمانم اين بيزاری از کلي 

کاتوليک تا حدی ناشی از درک رياکاری کشيشانی است که بخش زيادی از زندگی حرفه ای شان را وقف ايجاد 

حس ‏"گناهکاری"‏ کرده اند.‏ و البته سوء استفاده ی زعمای کليسا از اعتماد مردم هم عامل ديگر بيزاری از کليسا 

است.‏ مردم از گهواره به کودک شان می آموزند که بايد به کشيش احترام گذاشت.‏ رواج اين بيزاری بايد ما را 

هشيار سازند که در داوری ‏[درباره ی رسوايی های کشيشان بچه باز]‏ عجله به خرج ندهيم.‏ بايد از قدرت شگرف 

ذهن در جعل خاطرات کاذب آگاه باشيم؛ به ويژه هنگامی که درمانگران بی مرام و وکيلان مزدور هم به معاونت 

اين حافظه ی خطاکار بشتابند.‏ 

اليزابت لُفتوس روانشناس جسارت بسياری به خرج داده و به رغم تمام کينه توزی 

هايی که عليه او شد،‏ نشان داده است که مردم چه آسان دست به جعل خاطرات می زنند و خاطرات جعلی شان را 

عين حقيقت می پندارند.‏ [137] 

اما کاذب شهود می شوند.‏ 

تعجب نيست که هيئت منصفه ها هم به راحتی فريفته ی شهادت های صادقانه 

275 

در مورد خاص ايرلند،‏ حتی از سوءاستفاده ی جنسی هم که بگذريم،‏ سنگدلی برادران مسيحی که بخش عمده ای 

از آموزش پسران آن کشور را بر عهده دارند،‏ اسطوره شده است.‏ و همين مطلب در مورد بی رحمی سادي 

راهبه های مسيحی که بسياری از مدارس دخترانه ی ايرلند را می گردانند نيز صادق است.‏ پناهگاه های معروف 

275 . Christian Brothers 


یسا 

یان 

یها 

یسا 

یها 

یسا 

234 

مگدالِن،‏ سوژه ی فيلم 

دنبال 

يافتن مشتری از ميان 

276 

خواهران مگدالن اثر پيتر مولن،‏ تا اواخر سال 1996 باز بودند.‏ کم نيستند وکلايی که به 

‏"قربانيان " هوسرانی های کشيشان می گردند.‏ قرباني 

که شايد خاطرات گذشته های 

دورشان را کاملاً‏ به فراموشی سپرده باشند.‏ البته پشت خاطرات غبارگرفته ی نمازخانه های خلوت کليسا پول 

خوابيده است.‏ در واقع،‏ بعضی از اين شکايت ها چنان به ايام قديم برمی گردند که حتی ممکن است کشيش متهم به 

بچه آزاری فوت کرده باشد و نتواند برای دفاع از خود حضور يابد.‏ کلي 

کاتوليک تاکنون بيش از يک ميليارد 

دلار به عنوان تاوان اين قبيل شکايت ها پرداخته است.‏ [139] و اگر ندانيد که اين پول ها از کجا می آيند،‏ شايد 

دلتان برای کليسا بسوزد.‏ 

يک بار پس از يک سخنرانی ام در دوبلين،‏ از من پرسيدند که نظرم درباره ی جنجال سازی بر سر سوءاستفاده 

جنسی کشيشان کاتوليک چيست.‏ پاسخ دادم که هر چند بی شک سوءاستفاده ی جنسی شنيع است،‏ اما چه بسا 

زيان آن کمتر از آسيب های روانی درازمدتی باشد که با کاتوليک بارآوردن کودک به او تحميل می کنند.‏ اين پاسخ 

فی البداهه به دل حضار نشست و موجب تشويق پرشوری شد ‏(حضاری که البته روشنفکران ايرلندی بودند و نمی 

توان گفت نمايانگر کليت جمعيت کشور هستند).‏ اما بعدها هنگامی به ياد اين اين ماجرا افتادم که نامه ای از يک 

زن آمريکايی حدوداً‏ چهل ساله دريافت کردم.‏ او درآن نامه نوشته بود که کاتوليک رومی بار آمده و در هفت 

سالگی اش دو اتفاق ناگوار برايش رخ داده است.‏ نخست اينکه کشيش محله شان در خودرو اش از او سوءاستفاده 

ی جنسی کرده،‏ و در همان اوقات هم يک کلاسی اش هم به مرگی دلخراش فوت کرده،‏ و به جهنم رفته ، چون 

پروتستان بوده است.‏ البته چون والدين اين زن کاتوليک بودند به او قبولانده بودند که هرکس که کاتوليک نباشد به 

جهنم می رود.‏ نظر امروزی اين زن اين بود که از ميان اين دو سوءاستفاده ی کلي 

جسمی و ديگری ذهنی،‏ دومی به مراتب بدتر است.‏ به نوشته او:‏ 

کاتوليک از کودکان،‏ يکی 

دست مالی شدن توسط يک کشيش ‏(از ديد يک بچه ی 

7 ساله)‏ 

فقط يک 

" اَ‏ خ " است اما خاطره ی رفيقی 

که به جهنم رفته ترس بی حدی ايجاد می کند.‏ من هرگز به خاطر آن کشيش بی خواب نشدم – اما شب 

زيادی را با اين ترس سر کردم که مردمی که دوستاشان داشته ام به جهنم رفته اند.‏ اين ترس مثل 

بختک به جانم افتاده بود.‏ 

البته آزار جنسی که اين زن در بچگی در ماشين کشيش تحمل کرده در مقابل،‏ گيريم،‏ درد پسرکان دستيار مراسم 

که توسط کشيشان گاييده شده اند نسبتاً‏ ملايم بوده است.‏ و امروزه کلي 

کاتوليک به قدر سابق از جهنم حرف نمی 

زند.‏ اما اين نمونه نشان می دهد که دست کم ممکن است که عواقب سوءاستفاده ی روانی از کودکان وخيم تر از 

سوءاستفاده ی جسمی از آنان باشد.‏ می گويند که آلفرد هيچکاک،‏ استاد بزرگ سينما و متخصص هنر ترساندن 

مردم،‏ در حال رانندگی در جاده های سوئيس بود که ناگهان از پنجره ی ماشين به بيرون اشاره کرد و گفت ‏"اين 

276 . The Magdalene Sisters 


یون 

یها 

یکا 

یکا 

یکا 

235 

ترسناک ترين منظره ايست که تا حالا ديده ام"‏ و امتداد اشاره ی او،‏ کشيشی بود که دست بر شانه ی پسرک 

خردسالی نهاده بود و با او صحبت می کرد.‏ هيچکاک از پنجره ی ماشين به بيرون خم شد و فرياد زد:‏ ‏"فرار کن 

پسر جان!‏ زندگی ات را نجات بده!"‏ 

ضرب المثلی هست که می گويد 

" 

سنگ و چماق استخوانم را می شکند،‏ اما کلمات نه."‏ اين ضرب المثل هنگامی 

درست است که کلمات را واقعاً‏ باور نکنيد.‏ اما اگر درس هايتان و سخنان والدين،‏ آموزگاران و کاهنان،‏ شما 

راحقيقتا،ً‏ صراحتاً،‏ و بی کم و کاست به اين باور رسانده باشند که گناهکاران در جهنم کباب می شوند ‏(يا آموزه ی 

شنيع ديگری مانند اينکه زن مِلک شوهر است)،‏ کاملاً‏ ممکن است که کلمات،‏ اثر و ضرری ماندگارتر از کنش ها 

داشته باشند.‏ به باور من،‏ کاربرد واژه ی ‏"کودک آزاری"‏ در وصف بلايی که آموزه های دينی ‏(مانند آموزه ی 

عذاب جهنم برای گناهکاران)‏ بر سر کودکان می آورند،‏ به هيچ رو اغراق آميز نيست.‏ 

در مستند تلويزي 

‏"ريشه ی همه شر؟"،‏ که پيش تر ذکرش رفت،‏ من با تعدادی از زعمای دين مصاحبه کردم.‏ 

برخی به من ايراد گرفتند که چرا به سراغ افراطيون رفته ام و نه رهبران ميانه روی محترم و موثقی مانند اسقف 

∗ 

اعظم.‏ اين ايراد منصفانه به نظر می رسد – اما بايد شرايط آمري 

ابتدای قرن بيست و يکم را در نظر 

داشت.‏ آنچه که برای جهان خارج افراط گرايی می نمايد در خود آمريکا کاملاً‏ عادی و ميانه روانه است.‏ برای 

مثال،‏ يکی از مصاحبه شوندگان من که چشم بينندگان تلويزيون بريتانيا را بسيار خيره کرد،‏ کشيش تِد هَگِرد از 

کلورادو اسپرينگز بود.‏ اما در آمري 

دوران بوش،‏ ‏"کشيش تِد"‏ رئيس جماعتی است به استعداد سی ميليون نفر 

که سازمان ملی اوانجليست ها را تشکيل می دهند،‏ و همو مدعی است که هر دوشنبه با پرزيدنت بوش مشاوره ی 

تلفنی دارد.‏ اگر می خواستم با استانداردهای آمري 

امروز به سراغ افراطيون واقعی بروم،‏ بايد سراغ ‏"بازسازی 

278 

277 

گرايان " می رفتم که ‏"الاهيات فائقه " شان آشکارا مدافع بنای يک دين سالاری مسيحی در آمريکاست.‏ چنان 

که يک همکار مطلع آمريکايی ام برايم نوشته:‏ 

اروپاييان بايد بدانند که اينجا يک نمايش سيار دينخويان هست که حقيقتاً‏ می خواهد قوانين عهد عتيق 

مانند کشتن همجنس گرايان و غيره 

– 

– 

و انحصار تصدی شغل های دولتی و حتی حق رأی برای 

مسيحيان را برقرار کند.‏ طبقه ی متوسط از شنيدن اين خطابه ها ذوق می کنند.‏ اگر سکولاريست ها به 

هوش نباشند،‏ تفوق گرايان و بازسازی گرايان عنقريب به جريان اصلی دين سالاری آمريکايی بدل می 

شوند.‏ 

∗ 

اتفاقاً‏ من برای ساختن آن مستند از اسقف اعظم کانتربوری،‏ کاردينال اعظم وست مينستر و خاخام اعظم بريتانيا هم دعوت به مصاحبه 

کرده بودم ، که همه شان پاسخ منفی دادند،‏ و بدون شک دلايل خوبی هم برای اين کار داشتند.‏ اسقف آکسفورد با مصاحبه موافقت کرد،‏ و 

مسلماً‏ او هم به قدر آن معظم له ها از بنيادگرايی به دور بود.‏ 

277 . reconstructions 


236 

يکی ديگر از مصاحبه شوندگان من کشيش کينان روبرتز بود که او هم مثل کشيش تِد در ايالت کلورادو زندگی می 

کند.‏ ديوانگی خاص کشيش روبرتز،‏ اختراع چيزی بود که خودش اسم آن را تالار جهنم گذاشته بود.‏ تالار جهنم 

جايی است که والدين يا اوليای مدارس مسيحی،‏ کودکان را به آنجا می برند تا از ديدن آنچه ممکن است پس از 

مرگ به سرشان بيايد سخت مرعوب شوند.‏ در اين تالار،‏ بازيگران صحنه های وحشتناکی از جزای ‏"گناهان"ی 

مانند سقط جنين و همجنس گرايی را به نمايش می گذارند و شيطان سرخ جامه را می بينيم که دوزخيان را ريشخند 

می کند.‏ اين صحنه پيش درآمدی است بر نمايش ديگر که در آن دوزخ آکنده از بوی گوگرد گداخته می شود و 

ضجّه و ناله ی ملعونان ابدی به آسمان می رود.‏ 

پس از ديدن تمرين يک نمايشنامه،‏ که در آن شيطان به سبک آدم بدهای ملودرام های دوره ی ويکتوريا با چهره ای 

کريه المنظر گريم شده بود،‏ در حضور گروه نمايش با کشيش روبرتز به مصاحبه نشستم.‏ او می گفت که سن بهينه 

برای آوردن کودکان به تالار جهنم،‏ دوازده سالگی است.‏ از اين حرف جا خوردم و از او پرسيدم آيا نگران نيست 

که بچه های دوازده ساله با ديدن اين صحنه ها دچار کابوس شوند.‏ او،‏ به گمانم صادقانه،‏ پاسخ داد:‏ 

من می خواهم بهشان بفهمانم که جهنم جايی است که اصلاً‏ نمی خواهند به آنجا بروند.‏ اين پيام را در 

دوازده سالگی شان به آنها می دهم که اگر درزندگی گناه کنيد هرگز با پروردگار ما عيسی مسيح 

محشور نخواهيد شد.‏ و اگر به خاطر تجربه ی اين تالار کابوس ببينند،‏ به نظرم اشکالی ندارد چون در 

نهايت سبب خير و رستگاری شان می شود.‏ 

به نظر من اگر کسی مثل کشيش روبرتز واقعاً‏ به حرفش باور داشته باشد،‏ ديگر برايش عذاب دادن کودکان هم کار 

بدی محسوب نمی شود.‏ 

نمی توانيم بگوييم که کسانی مثل کشيش رابرتز افراطيون ديوانه ای بيش نيستند.‏ او هم مانند تِد هَگِرد يکی از 

دينی زعمای 

آمريکاست.‏ 

برايم عجيب نيست اگر آنها هم مانند برخی 

همکيشان خود بگويند که اگر به صدای 

آتشفشان ها گوش کنيد،‏ شيون و فغان ساکنان جهنم را می شنويد.‏ [140] و يا بگويند که کِرم های عظيمی که در 

عمق آب های گرم اقيانوس يافت شده اند،‏ همان کرم هايی هستند که در انجيل مارک،‏ آيه ی 43-4 9 : به آن اشاره 

279 

شده است : ‏"و اگر دستان ات به گناه جنبيد،‏ همان به که بِبُری شان؛ نيکوتر آن است که عليل زاده شوی تا اينکه 

دو دست داشته باشی و عاقبت به دوزخ درآيی و گرفتار آتشی شوی که هرگز فرونمی ميرد.‏ جايی که کرم هايش 

نمی ميرند."‏ اين مؤمنان هواخواه جهنم سوزان هر نظری که در مورد چگونگی جهنم داشته باشند،‏ ظاهراً‏ در يک 

مورد اشتراک دارند و آن شعف شان از عذاب گنهکاران و احساس پيروزمندی و رضايتمندی شان از اين است که 

278 . Dominion Theology 

279 

. 

در آيات 44-43 از فصل 9 انحيل مارک می خوانيم:‏ "43. و 


اين"‏ 

یحت 

یون 

237 

خود از رستگاران اند.‏ اين نکته را قديس توماس آکوئيناس بهتر از همه در 

280 

سوما تئولوجيکا شرح می دهد:‏ 

که قديسان می توانند بيش از همه از نيک فرجامی خود و رحمت الاهی محظوظ شوند بدان سبب است که 

∗ 

عذاب ملعونان در جهنم را نيک می نگرند."‏ عجب آدم نازنينی.‏ 

نزد کسانی که از ساير جهات معقول به نظر می رسند،‏ ترس از آتش جهنم می تواند بسيار تأثيرگذار باشد.‏ 

پس از پخش مستند تلويزي 

ی زن صادق و معقولی است:‏ 

ام درباره ی دين،‏ نامه های بسياری دريافت کردم،‏ از جمله اين يکی که مسلماً‏ نوشته 

مرا از سن پنج سالگی به مدرسه ی کاتوليک فرستادند،‏ در آنجا تحت آموزش راهبه هايی قرار گرفتم 

که از کاربرد تسمه و چوب هم ابا نداشتند.‏ در دوره ی نوجوانی داروين را خواندم.‏ آنچه که درباره ی 

تکامل گفته بود به نظرم بسيار منطقی و معقول آمد.‏ اما در طی عمرم همواره دچار مخمصه ی ترس 

عميق از آتش جهنم بوده ام.‏ ترسی که گهگاه عود می کند.‏ قدری روان درمانی شده ام و اين درمان 

توانسته مرا در حل بعضی از مشکلات قديمی ام کمک کند،‏ اما هنوز نتوانسته ام بر اين ترس عميق 

غلبه کنم.‏ 

پس به اين خاطر برايتان نامه می نويسم که اگر ممکن است اسم و آدرس آن روان درمانگری را برايم 

بنويسيد که اين هفته در برنامه تان با او مصاحبه کرديد و در اين نوع ترس ها تخصص دارد.‏ 

من از اين نامه جا خوردم،‏ ‏(و يک لحظه متأسف شدم که چرا جهنمی نيست که راهبه ها را به آنجا بفرستند)‏ و 

برايش نوشتم که بايد به خِرد خود به عنوان گوهری که از آن برخوردار است – و خيلی از مردم فاقد آنند 

– اعتماد 

کند.‏ نوشتم که هر قدر خوفناکی جهنم،‏ آن طور کشيشان و راهبه ها می گويند،‏ زيادتر باشد احتمال وجود آن بعيدتر 

می شود.‏ اگر جهنمی در کار بود کافی بود فقط اندکی نامطلوب باشد تا اثر بازدارنده بگذارد.‏ اما چون بعيد است که 

جهنمی در کار باشد،‏ دين پيشگان جهد بليغی کرده اند جهنم آن را خيلی خيلی مهيب تصوير کنند،‏ تا بعيد بودن 

وجودش را پرده پوشی کنند و قدری اثر بازدارندگی ايجاد کنند.‏ همچنين او را به درمانگر مذکور،‏ ژيل ميتون،‏ که 

281 

زن بسيار باصفا و صادقی است معرفی کردم.‏ خود ژيل نزد فرقه ی نفرت انگيزی به نام اخوان خاصه بار آمده 

بود:‏ اين فرقه چنان مخوف است که حتی يک وبسايت،‏ ،www.peebs.net اختصاصاً‏ برای کمک به کسانی که 

از اين فرقه نجات يافته اند ايجاد شده است.‏ 

280 . Summa Theologica, St.Thomas Aquinas 

∗ 

مقايسه کنيد با مهرورزی مسيحی آن کولتر که گفته:‏ ‏"من قبول ندارم که کسی از هم کيشانم بگويد که از تصور کباب شدن داوکينز در 

جهنم به خنده نمی افتد"‏ ‏(کولتر 268) 2006: 

281 . Exclusive Brethren 


یدت 

238 

ژيل ميتون با ترس از دوزخ بار آمد،‏ در بزرگسالی از مسيحيت رها شد،‏ و اکنون به کسانی کمک می کند که مانند 

خودش در کودکی دچار اين عارضه شده اند:‏ ‏"وقتی به کودکی ام فکر می کنم،‏ می بينم که آکنده از ترس بوده 

است.‏ ترس از گناه امروزی و لعنت و عذاب ابدی.‏ برای يک کودک،‏ تصور آتش جهنم و دندان قرچه ی 

گناهکاران خيلی واقعی به نظر می رسد.‏ اين صحنه ها برای بچه اصلاً‏ بار استعاری ندارند."‏ بعد از او خواستم 

شرح دهد که در کودکی اش درباره ی جهنم به او چه گفته اند،‏ پاسخ اش همان قدر جالب بود که تغيير چهره اش 

هنگام مکثی که برای پاسخ گويی داشت:‏ ‏"عجيب است،‏ نه؟ بعد از اين همه وقت،‏ اين قصه هنوز می تواند ... 

متأثرم کند.‏ جهنم جای وحشتناکی است.‏ اوج غضب خداست.‏ اشد مجازات است.‏ آتش واقعی است،‏ شکنجه ی 

واقعی است،‏ و تا ابدالدهر بدون هيچ فرجه ای ادامه می يابد.‏ 

او در ادامه برايم از يک گروه حمايتی گفت که برای کمک به رهاشدگان از دين تشکيل داده است.‏ کسانی که 

کودکی شان مانند خود او بوده است.‏ او توضيح داد که رهايی از اين افسون برای برخی افراد چقدر دشوار است:‏ 

‏"فرآيند ترک دين به طرز غيرمعمولی دشوار است.‏ اوه،‏ شما بايد يک شبکه ی اجتماعی کامل را ترک کنيد.‏ 

سيستم کاملی را که با آن بار آمده ايد کنار بگذاريد،‏ و يک نظام عقي 

فراگير را که سالها داشته ايد رد کنيد.‏ خيلی 

اوقات بايد خانواده و دوستان تان را هم ترک کنيد…‏ چون در حقيقت ديگر برايشان وجود نداريد."‏ با يادآوری نامه 

هايی که از خوانندگان آمريکايی ام دريافت کرده بودم و نوشته بودند که در پی خواندن کتاب من دين را ترک 

کرده اند،‏ می توانستم وضعيتی را که ژيل می گفت تصور کنم.‏ 

بسياری از آنان پريشان خاطر بودند و نوشته بودند 

که جرأت ندارند اين موضوع را با خانواده هايشان در ميان بگذارند،‏ يا اينکه به خانواده هايشان گفته اند و نتايج 

بدی گرفته اند.‏ به عنوان نمونه در اينجا بخشی از نامه ای را نقل می کنم که يک دانشجوی پزشکی آمريکايی برايم 

نوشته است:‏ 

وادار شدم براتان ايميل بزنم چون با ديدگاه تان درباره ی دين موافق ام.‏ همان طور که حتماً‏ مطلع 

هستيد،‏ اين ديدگاه در آمريکا بسيار مهجور است.‏ من در يک خانواده ی مسيحی بزرگ شده ام و گرچه 

دين هيچ وقت برايم کاملاً‏ قابل قبول نبود،‏ اما تنها همين اواخر جرأت کردم که اين مطلب را به کسی 

بگويم.‏ آن شخص،‏ دوست دخترم بود که 

... 

وحشت زده شد.‏ می دانستم که اظهار بيخدايی می تواند 

مردم را شوکه کند اما امروز می بينم که انگار او ديگر مرا آدم ديگری می بيند.‏ ديگر به من اعتماد 

ندارد،‏ چون معتقد است اخلاقيات من از خدا سرچشمه نمی گيرد.‏ نمی دانم می توانم اين شوک را از 

سر بگذارنم يا نه،‏ و واقعاً‏ ديگر نمی خواهم باورهايم را با نزديکانم مطرح کنم،‏ چون می ترسم با 

واکنش های مشابهی روبرو شوم...‏ من انتظار پاسخ دهی تان را ندارم.‏ فقط به اين خاطر برايتان می 

نويسم که با من همدردی کنيد و از ناکامی ام آگاه شويد.‏ تصور کنيد که به خاطر دين،‏ کسی را که 

دوست داشته ايد و دوست تان داشته از دست بدهيد.‏ گذشته از اينکه حالا به نظر او من يک لامذهب 


یان 

یعن 

239 

کافر هستم،‏ ما خيلی به هم می خوريم.‏ اين نکته مرا به ياد سخنان شما می اندازد که گفته بوديد مردم به 

خاطر ايمان دينی دست به چه کارهای ديوانه واری می زنند.‏ متشکرم که حرفم را شنيديد.‏ 

من در جواب اين جوان بيچاره،‏ به اين نکته اشاره کردم که هرچند اکنون دوست دخترش چيزی در مورد او 

دانسته،‏ اما خود او هم چيزی در مورد دوست دخترش دانسته است.‏ آيا آن دختر واقعاً‏ به او می خورد؟ من ترديد 

دارم.‏ 

قبلاً‏ از جوليا سووينی نام بردم و اينکه چگونه با سرسختی و يکدندگی طنزآميزی می کوشيد تا جنبه های مطلوبی 

در دين بيابد و خدای دوران کودکی اش را از شکيات فزاينده برهاند.‏ عاقبت پرسمان اش شادمانانه به پايان رسيد و 

اکنون يک چهره ی محبوب و معروف بيخدايان جوان شده است.‏ شايد گيراترين صحنه ی نمايش او به نام مرخص 

282 

کردن خدا ، صحنه ی پاي آن باشد.‏ در آنجا که او همه ی راه ها را آزموده و عاقبت...‏ 

... 

ي 

همين طور که به سمت دفتر کارم در حيات پشتی می رفتم،‏ متوجه زمزمه ی خفيفی درون سرم شدم.‏ 

مطمئن نيستم که اين صدا چقدر ادامه يافت،‏ اما ناگهان يک پرده بالاتر رفت.‏ اين صدا می گفت،‏ ‏"خدا 

وجود ندارد."‏ 

سعی کردم صدا را ناديده بگيرم،‏ اما يک کمی بلندتر شد.‏ ‏"خدا وجود ندارد.‏ خدا وجود ندارد.‏ اوه خدای 

من،‏ خدا وجود ندارد...‏ 

يک دفعه خشکم زد.‏ احساس کردم که دارم از پشت بام می افتم.‏ بعد،‏ با خودم فکر کردم ‏"اما نمی توانم.‏ 

نمی دانم چرا نمی توانم خدا را باور کنم.‏ من به خدا نياز دارم.‏ منظورم اين است که من يک داستانی را 

باور دارم"...‏ 

‏"اما نمی دانم چطور به خدا معتقد نباشم.‏ نمی دانم شما چطور می توانيد.‏ شما چطور می توانيد بدون 

خدا بيدار شويد و روزتان را شب کنيد؟"‏ احساس کردم تعادلم را از دست داده ام...‏ 

فکر کردم،‏ ‏"خب،‏ آرام باش.‏ بگذار يک لحظه عينک بيخدايی را هم امتحان کنيم،‏ فقط يک لحظه.‏ فقط 

عينک بيخدايی را بزن و يک نگاهی به دور و برت بنداز و بعد فوراً‏ درش بياور."‏ پس عينک را زدم 

و اطرافم را نگاه کردم.‏ 

شرمنده ام بگويم که اولش گيج شدم.‏ راستش با خودم گفتم ‏"خب،‏ چطور زمين توی آسمان ايستاده است؟ 

ما همين طوری توی فضا آويزان هستيم؟ اين که خيلی خطرناک است!"‏ خواستم بروم و زمين را 

که دارد در فضا سقوط می کند نگه دارم.‏ 

بعد يادم آمد که ‏"آها،‏ جاذبه و ممنتوم زاويه ای باعث می شوند که ما تا خيلی خيلی وقت ديگر دور 

خورشيد بچرخيم."‏ 

282 . Letting Go of God 


240 

وقتی نمايش مرخص کردن خدا را در يک تئاتر لوس آنجلس ديدم،‏ از ديدن آن عميقاً‏ تحت تأثير قرار گرفتم،‏ به 

ويژه آنجايی که جوليا تعريف می کرد که وقتی والدين اش خبر روزنامه درباره ی بيخدا شدن او را خوانده اند چه 

واکنشی نشان داده اند.‏ 

اولين حرف مادرم،‏ بيش از يک جيغ بود.‏ ‏"بيخد؟ بيخدا؟!؟!"‏ 

پدرم هم فرمود:‏ ‏"تو به خانواده ات خيانت کردی؛ به مدرسه ات خيانت کردی؛ به شهرت خيانت 

کردی."‏ انگار که من اسرار دولتی را به روس ها فروخته باشم.‏ هر دويشان گفتند که ديگر با من حرف 

نمی زنند.‏ پدرم گفت 

" 

ديگرحتی نمی خواهم در مراسم تدفين ام شرکت کنی."‏ بعد من رفتم خودم را دار 

بزنم.‏ با خودم گفتم ‏"فقط سعی کنيد نجات ام بدهيد."‏ 

بخشی از هنر جوليا سووينی اين است که همزمان شما را به خنده و گريه وا می دارد:‏ 

فکر می کنم وقتی به والدين ام گفتم که ديگر به خدا اعتقاد ندارم،‏ کمی نااميد شدند،‏ اما بيخدا شدن اصلاً‏ 

چيز ديگری بود.‏ 

کتاب دان بارکر با عنوان از بی ايمانی به ايمان:‏ 

283 

از واعظ مبرز به بيخدا روايت دگرديسی تدريجی او از يک 

کشيش بنيادگرا و متعصب به يک واعظ سيار و مطمئن بيخدايی است.‏ جالب اينجاست که بارکر تا مدتی پس از آن 

که بيخدا شد هم به سفرهای تبليغی مسيحی اش ادامه می داد،‏ زيرا اين تنها حرفه ای بود که بلد بود و خود را در 

قيد محظورات اجتماعی می ديد.‏ 

شدند.‏ 

امروزه او می داند که بسياری از روحانيون آمريکايی هم در همان موقعيت سابق 

او هستند اما تنها کاری که می کنند اين است که کتاب های او را در خفا می خوانند.‏ آنها جرئت نمی کنند بيخدايی 

شان را حتی نزد خانواده ی خود اظهار کنند،‏ چون از واکنش ديگران هراس دارند.‏ داستان خود بارکر پايان خوش 

تری دارد.‏ البته والدين او نخست شوکه شدند.‏ اما به استدلال هايش گوش فرا دادند،‏ و عاقبت خودشان هم بيخدا 

دو استاد از يک دانشگاه آمريکا به طور جداگانه برای من نامه نوشتند و از والدين شان گفتند.‏ يکی شان نوشته بود 

که مادرش دچار ماتم دائمی شده،‏ چون نگران عذاب روح فرزندش است.‏ ديگری نوشته بود که پدرش آرزو می 

کند که کاش اين پسر هرگز زاده نشده بود،‏ چون عقيده ی راسخ دارد که پسرش گرفتار عذاب ابدی می شود.‏ اين 

دو نفر استادان کاملاً‏ عاقل و بالغ وفرهيخته ای هستند،‏ که حتماً‏ در تمام زمينه های عقلی،‏ و نه فقط در مورد دين،‏ 

والدين شان را پشت سر گذاشته اند.‏ حال تصور کنيد که حال و روز مردمان کمتر فرهيخته چگونه خواهد بود و 

283 . Loosing Faith in Faith : Front Preacher to Atheist 


یون 

241 

اين افراد کم اقبال تر چگونه خواهند توانست با خانواده ی مؤمن و متعصب خود مواجه شوند.‏ شايد نمونه های اين 

افراد را در ميان بيماران دکتر ژيل ميتون فراوان بيابيم.‏ 

پيش تر ژيل و من در يک گفتگوی تلويزي 

، اين نوع تعليمات دينی به کودکان را نوعی سوءاستفاده ی ذهنی از 

آنان خوانديم.‏ و من اين پرسش را مطرح کردم:‏ ‏"شما از واژه ی سوءاستفاده ی دينی استفاده می کنيد.‏ اگر تعليم 

اعتقاد به وجود جهنم را سوءاستفاده از کودک بدانيم...‏ چگونه می توانيم ميزان آسيب روانی اين سوءاستفاده را با 

آسيب سوءاستفاده ی جنسی از کودکان مقايسه کنيم؟ او پاسخ داد:‏ ‏"اين سؤال خيلی سختی است...‏ من فکر می کنم 

اين دو شباهت های زيادی داشته باشند،‏ چون هر دو سوءاستفاده از اعتماد هستند؛ هر دو مستلزم نفی حق کودک 

برای آزادی و آزادانديشی و ارتباط عادی برقرار کردن با جهان هستند...‏ در هر دو مورد خويشتن حقيقی کودک 

منکوب می شود.‏ 

در دفاع از کودکان 

همکار روانشناس ام نيکلاس همفری در سخنرانی سال 1997 به افتخار عفو بين الملل در آکسفورد،‏ اين ضرب 

المثل انگليسی را به کار برد که ‏"سنگ و چماق می تواند سرم را بشکند اما سخن درشت هرگز نمی تواند".‏ 

[141] 

همفری سخنرانی اش را با اين استدلال شروع کرد که اين ضرب المثل هميشه درست نيست،‏ و برای اثبات 

ادعايش،‏ مؤمنان به وودوهای هائيتی را مثال زد که ظاهراً‏ چند روز بعد از ‏"نفرين شدن"‏ توسط وودو از ترس می 

ميرند.‏ سپس پرسيد که آيا عفو بين الملل،‏ که عوايد آن سخنرانی را دريافت می کرد،‏ بايد عليه سخنان مضر يا 

زيانبار هم موضع گيری کند يا خير.‏ پاسخ او يک نه قاطع به اين نوع سانسورچی گری بود:‏ ‏"آزادی بيان چنان 

ارزشمند است که نبايد آن را به مخاطره انداخت."‏ اما در ادامه ی سخنرانی اش،‏ به رغم شخصيت ليبرالی که 

دارد،‏ يک استثنای مهم بر اين قاعده را مجاز دانست:‏ سانسور در يک مورد خاص...‏ 

... 

و آن آموزش اخلاقی و دينی کودکان و به ويژه تعليماتی است که کودک در خانه دريافت می کند.‏ 

والدين مجاز هستند – و حتی از آنان انتظار می رود – که درست و نادرست و صواب و خطا را برای 

کودک تعيين کنند.‏ حرف من اين است که کودکان يک حق بشری دارند که ذهنشان توسط اباطيل 

ديگران خرفت نشود – و فرقی نمی کند که اين ديگران چه کسانی باشند.‏ از سوی ديگر،‏ والدين نه حق 

خداداده ای دارند که کودکان را هر طور خواستند بار آورند و نه اينکه حق دارند افق معرفتی 

فرزندشان را محدود کنند و کودک را در فضايی جزمی و خرافی بار آورند يا او را وادارند که صراط 

تنگ دين خودشان را پی گيرد.‏ 


یاب 

یون 

یون 

242 

خلاصه،‏ کودکان حق دارند که ذهن شان از اراجيف انباشته نشود و ما به عنوان جامعه وظيفه داريم که 

از آنان حمايت کنيم.‏ پس همان طور که نبايد بگذاريم والدين با مشت دندان کودکان شان را خرد کنند يا 

آنها را در زيرزمين زندانی کنند،‏ نبايد بگذاريم که به فرزندان شان بقبولانند که،‏ مثلاً،‏ انجيل کاملاً‏ 

درست است يا اينکه گردش افلاک وضعيت زندگی شان را تعيين می کنند.‏ 

البته اين اظهارات شديدالحن نيازمند ارزي 

چيزهايی 

فراوان است،‏ و بسيار هم مورد توجه قرار گرفت.‏ 

آيا اينکه چه 

اراجيف هستند محل مناقشه نيست؟ آيا تشت علم گرايی ارتودوکس بارها از بام نيفتاده تا ما را هشيار 

سازد؟ شايد دانشمندان بيانديشند که تعليم اخترگويی و صحت تمام و کمال انجيل درست نيست،‏ اما کسان ديگری 

هستند که طور ديگری فکر می کنند.‏ چرا آنان نبايد معتقدات خود را به فرزندان شان بياموزند؟ آيا متفرعنانه نيست 

اگر تأکيد کنيم که حتماً‏ بايد به کودکان علم آموخت؟ 

است.‏ 

من سپاسگزار والدين ام هستم چرا که آنان معتقد بودند که بايد بيشتر به کودک آموخت که چگونه بيانديشد نه اينکه 

چه بيانديشد.‏ اگر شواهد علمی به طور مناسب و منصفانه ای به کودک عرضه شود،‏ و وقتی بزرگ شد خود 

تصميم بگيرد که انجيل تمام و کمال صحت دارد،‏ يا گردش ستارگان در زندگی شان تأثير می گذارد،‏ البته مختار 

نکته ی مهم اين است که بايد به کودک فرصت داد تا به اختيار 

خود تصميم بگيرد که چگونه بيانديشد،‏ نه در 

انقياد والدين باشد تا آنان عقايد خود را به زور به او تحميل کنند.‏ و البته اهميت اين نکته هنگامی روشن می شود 

که به ياد داشته باشيم که کودکان امروز والدين نسل فردا خواهند بود و خواهند توانست هر عقيده ای را که امروزه 

آموخته اند فردا به فرزندان خود القا کنند.‏ 

سخن هِمفری اين است که تا وقتی که کودکان خردسال،‏ آسيب پذير و نيازمند حمايت هستند،‏ حمايت صحيح اخلاقی 

از آنان مستلزم اين است که تصور کنيم اگر خودشان به قدر کافی بالغ و مطلع بودند چه چيزی را بر خود می 

پسنديدند.‏ او مثال جالب يک دختر جوان اينکا را نقل کرد که بقايای جسد پانصدساله اش به سال 1995 در کوه های 

پرو يافت شد.‏ مردم شناسی که اين جسد را کشف کرده بود نوشت که اين دختر قربانی يک آئين قربانی کردن انسان 

بوده است.‏ به قول همفری،‏ يک مستند تلويزي 

آمريکا به نمايش درآمد.‏ بينندگان دعوت شده بودند تا 

در مورد اين ‏"دوشيزه ی يخی"‏ ساخته شد و در تلويزيون های 

تعهد روحانی کاهنان اينکا را تحسين کنند و در افتخار و شور برگزيدگی آن دختر در سفر آخر و 

قربانی شدن اش شريک شوند.‏ پيام آن برنامه ی تلويزي 

اين بود که عمل قربانی کردن انسان فی 

نفسه يک ابداع درخشان فرهنگی است – شايد بخواهيد بگوييد جواهر ديگری است بر تاج چندفرهنگ 

284 

گرايی . 

284 . multi-culturalism 


243 

همفری اين رويکرد را به سخره می گيرد.‏ من هم همينطور.‏ 

با اين حال،‏ چطور شخص می تواند به خود جرأت چنين پيشنهادی را بدهد؟ چطور جرأت می کنند ما 

را دعوت کنند که در حين تماشای تلويزيون در اتاق نشيمن خانه مان از ديدن يک قتل آئينی مشعوف 

شويم:‏ قتل کودکی نابالغ که توسط يک دسته پيرمرد جاهل سبکسر خرافاتی قربانی می شود؟ چطور 

جرأت می کنند به ما بقبولانند که عملی غيراخلاقی عليه يک انسان برايمان جالب است؟ 

در اينجا هم يک خواننده ی معقول و ليبرال می تواند دچار ناراحتی شود.‏ مسلماً‏ درست است که اين عمل با 

استانداردهای ما غيراخلاقی،‏ و احمقانه است.‏ اما با استانداردهای اينکاها چه؟ واضح است که نزد اينکاها قربانی 

کردن انسان عملی اخلاقی محسوب می شد و نه تنها به نظرشان احمقانه نمی آمد،‏ بلکه کاملاً‏ مقدس بود.‏ دختر 

خردسال هم بی شک يک مؤمن معتقد به دين جامعه اش بوده است.‏ ما کی هستيم که واژه ی ‏"قتل"‏ را به کار ببريم 

و کاهنان اينکا را با محک خودمان بسنجيم نه با محک خودشان؟ شايد آن دختر خيلی هم از سرنوشت خود 

مشعوف بوده است:‏ شايد واقعاً‏ باور داشته که مستقيماً‏ به بهشت ابدی گام می گذارد،‏ و در آنجا از پرتو الطاف 

خدای خورشيد برخوردار می شود.‏ يا شايد هم از ترس جيغ می کشيده است – اين حالت اخير محتمل تر می نمايد.‏ 

نکته ی مورد نظر همفری – و من – اين است که فارغ از اينکه آيا آن دختر مايل به قربانی شدن بوده يا نه،‏ دلايل 

قوی داريم که بگوييم اگر او دسترسی کاملی به واقعيات داشت،‏ هيچ گاه به قربانی شدن خود رضايت نمی داد.‏ 

برای مثال،‏ فرض کنيد که او می دانست که خورشيد در واقع يک کره ی هيدروژنی است،‏ که دمای آن بيش از 

يک ميليون درجه ی کلوين است،‏ و در آن هيدروژن در طی فرآيند همجوشی هسته ای به هليوم تبديل می شود؛ 

خورشيد نخست از يک حلقه ی گازی تشکيل شده که ديگر سيارات منظومه ی شمسی،‏ از جمله زمين،‏ هم از آن 

پديد آمده و سپس چگالش يافته اند...‏ آنگاه حتماً‏ ديگر خورشيد را به عنوان يک خدا نمی پرستيد،‏ و ديدگاهش در 

مورد قربانی شدن در راه خشنودی اين خدای کذايی هم تغيير می کرد.‏ 

نمی توان کاهنان اينکا را به خاطر جهل شان شماتت کرد،‏ و شايد بی انصافی باشد اگر آنها را را احمق و سبکسر 

بخوانيم.‏ اما می توان آنها را سرزنش کرد که چرا باورهای خود در مورد پرستش خدای خورشيد را به يک کودک 

حقنه کرده اند و نگذاشته اند که خودش تصميم بگيرد که آيا بايد خدای خورشيد را بپرستد يا نه.‏ 

نکته ديگر سخن 

همفری اين است که می توان مستندسازان امروزی و ما بينندگان شان را سرزنش کرد که چرا کشتن يک دختر را 

زيبا می يابيم 

– و 

اقوام،‏ و توجيه بيرحمی هايی 

‏"اين آئين را موجب غنای فرهنگ جمعی خود می شماريم."‏ اين تمايل به ستودن سنت های دينی 

که به نام سنت انجام می شود،‏ بسيار شايع است.‏ اين تمايل موجب تضادهای درونی 

در اذهان مردمان ليبرال منش و نيک سرشتی می شود که از يک سو نمی توانند رنج ديگران و ظلم را تحمل کنند 


یبا 

244 

و از سوی ديگر پسامدرنيست ها و نسبيت انگاران به آنها آموخته اند که نبايد ديگر فرهنگ ها را کمتر از فرهنگ 

خودشان بدانند.‏ ختنه ی دختران بی شک به طرز وحشتناکی دردناک است و لذت جنسی زن را نابود می کند ‏(چه 

بسا مقصود اصلی از اين کار همين باشد)،‏ و در عين حال،‏ فقط نيمی از مردمان آزادانديش خواهان لغو انجام آن 

هستند.‏ نيمه ی ديگر اما به فرهنگ های بومی که مرتکب اين عمل می شوند ‏"احترام"‏ می گذارند و احساس می 

کنند که اگر ‏"آنها"‏ می خواهند دختران ‏"خودشان"‏ 

∗ 

را ناقص کنند ما نبايد در اين رسم دخالت کنيم.‏ البته نکته در 

اينجاست که در واقع مالک دختران ‏"خودشان"،‏ خود دختران هستند،‏ و نبايد خواسته های آنان را ناديده گرفت.‏ 

پرسش رندانه تر اين است که:‏ اگر خود دختر بگويد که می خواهد ختنه شود چه؟ در اينجا بايد پرسيد که اگر خود 

دختر آگاهی و معلومات يک فرد بالغ را داشت،‏ به چنين کاری تن می داد؟ همفری خاطرنشان می کند که هيچ گاه 

زن بالغی را نديده که در خردسالی از ختنه رسته باشد و اکنون بخواهد خود را ختنه کند.‏ 

همفری پس از ذکر وضعيت فرقه ی ‏[پروتستان]‏ آميش و حقوق آنان برای اينکه ‏"فرزندان خودشان"‏ را ‏"به شيوه 

ی خودشان"‏ بار آورند،‏ به شوق وافر جامعه برای حفظ تنوع فرهنگی می تازد:‏ 

بسيار خوب،‏ شايد بخواهيد بگوييد که البته برای يک کودک سخت است که توسط والدين اش طبق سنت 

آميش يا هازيديم يا کولی بار آيد – اما دست کم نتيجه اين می شود که سنت های زي 

فرهنگی تداوم 

می يابند.‏ آيا اگر اين سنت ها نابود شوند کل تمدن دچار فقر نمی شود؟ شايد شرم آور باشد که انسان ها 

برای حفظ تنوع فرهنگی قربانی شوند.‏ اما چه کنيم.‏ اين بهايی است که ما به عنوان جامعه بايد برای 

حفظ تنوع فرهنگی بپردازيم.‏ در اينجا لازم است يادآور شوم که اين بها را ما نمی پردازيم،‏ بلکه آنها 

می پردازند.‏ 

مسئله ی سنت فرقه ی آميش در سال 

1972 

مورد توجه افکار عمومی قرار گرفت.‏ در آن هنگام پرونده ی 

ويسکانسين در برابر يودر آزمون سختی پيش روی دادگاه عالی ايالات متحده نهاد.‏ دعوی پرونده اين بود که آيا 

والدين حق دارند کودکان شان را به دلايل دينی از مدرسه بيرون بکشند.‏ اعضای فرقه ی آميش در جماعت های 

کوچکی در نقاط مختلف ايالات متحده زندگی می کنند،‏ و بيشترشان به يک لهجه ی قديمی آلمانی که هلندی 

پنسيلوانيا خوانده می شود سخن می گويند،‏ و اغلب شان به درجات مختلف استفاده از برق،‏ موتور احتراق داخلی،‏ 

دکمه و ديگر مظاهر زندگی مدرن را تحريم کرده اند.‏ در حقيقت به نظر مردم امروزی اين جزاير انسانی قرن 

هفدهمی جذابيت غريبی دارند.‏ آيا ارزش ندارد برای حفظ غنای فرهنگ بشری اين خرده فرهنگ را حفظ کرد؟ 

تنها شيوه ی حفظ اين خرده فرهنگ اين است که بگذاريم به سبک خود کودکان شان را آموزش دهند،‏ و آنها را از 

∗ 

اين رسم در بريتانيا هم رواج دارد.‏ در سال 2006 يک بازرس ارشد مدارس با من از دختران لندنی سخن گفت که نزد ‏"عمو"‏ یي در 

برادفورد فرستاده می شوند تا او آنها را ختنه کند.‏ مقامات هم از ترس اينکه متهم به راسيسم عليه ‏"جماعت"‏ شوند از اين عمل چشم می 

پوشند.‏ 


یعن 

245 

نفوذ مفسده انگيز مدرنيته به دور نگه دارند.‏ البته در اينجا بايد پرسيد که آيا نبايد سخن خود کودکان را نيز در اين 

مورد بشنويم؟ 

در سال 1972 هنگامی که برخی والدين آميش در ويسکانسين فرزندان شان را از دبيرستان بيرون کشيدند،‏ پرونده 

ی دعوی عليه آنها به دادگاه عالی آمريکا کشيد.‏ ايده ی آموزش و به ويژه آموزش علم پس از يک سن معين،‏ 

مخالف تعاليم آميش است.‏ ايالت ويسکانسين اين والدين را به محکمه کشاند و مدعی شد که آنان فرزندان شان را از 

تحصيل محروم کرده اند.‏ پس از طی مراحل قضايی،‏ بررسی پرونده به دادگاه عالی ايالات متحده واگذار شد.‏ در 

دادگاه عالی شش نفر همصدا عليه والدين رأی داد و يک نفر هم مخالف اين رأی بود.‏ [142] 

نظر اکثريت،‏ به بيان 

قاضی ارشد وارن برگر،‏ اين بود که:‏ ‏"بنا به شواهد،‏ تحصيل اجباری تا سن 16 سالگی،‏ ارزش ها و معتقدات فعلی 

جماعت آميش را به شدت نقض می کند.‏ پس جماعت آميش يا بايد اين اعتقاد را رها کند و جذب جامعه شود و يا 

اينکه مجبور است به جای ديگری مهاجرت کند که عقايدش را تحمل می کنند."‏ 

نظر اقليت،‏ ي 

قاضی ويليام داگلاس،‏ اين بود که بايد در اين مورد از خود فرزندان آميش استفسار شود.‏ آيا آنها 

واقعاً‏ می خواهند به تحصيل شان خاتمه دهند؟ آيا آنها واقعاً‏ می خواهند به کيش آميش باقی بمانند؟ نيکلاس همفری 

از اين فراتر می رود و می گويد حتی اگر از فرزندان آميش هم استفسار شود و آنها اظهار کنند که ترجيح می دهند 

به کيش آميش باقی بمانند،‏ می توان پرسيد که آيا اگر آن کودکان از آلترناتيوهای ديگر هم آگاه بودند همچنان بر اين 

اعتقاد باقی می ماندند؟ اگر اين طور باشد،‏ آيا نبايد نمونه هايی را بيابيم که جوانانی خارج از جماعت آميش به 

اختيار خود به اين جماعت بپيوندند و تحصيل را بر خود حرام کنند؟ قاضی داگلاس قضيه را قدری متفاوت بيان 

می کند.‏ به نظر او هيچ دليلی ندارد که برای معتقدات دينی والدين موقعيت ويژه ای قائل شويم،‏ به طوری که برپايه 

ی آن معتقدات بتوان تصميم گرفت که والدين تا چه حد حق دارند که کودکان شان را از تحصيل محروم کنند.‏ اگر 

معتقدات دينی بتواند مبنای تصميم گيری باشد،‏ چرا معتقدات سکولار نتواند چنين جايگاهی داشته باشند؟ 

اکثريت اعضای دادگاه عالی اين قضيه را مشابه برخی ارزش های نظام رهبانی يافتند،‏ که شايد بتوان گفت حضور 

آن در جامعه موجب غنای فرهنگی می شود.‏ اما چنان که همفری خاطرنشان می کند،‏ ميان اين دو تفاوتی بنيادی 

وجود دارد.‏ راهبان به اختيار خود و داوطلبانه زندگی رهبانی پيشه می کنند 

. 

آميش شدن نبوده اند؛ آنها در اين جماعت زاده شده اند و بخت ديگری نداشته اند.‏ 

اما کودکان آميش هرگز داوطلب 

قربانی کردن انسان،‏ و به ويژه کودکان،‏ در مذبح ‏"تنوع فرهنگی"‏ و حفظ سنت های مذهبی،‏ به غايت تحقيرآميز و 

غيرانسانی است.‏ عموم ما از خودروها،‏ کامپيوترها،‏ واکسن ها و آنتی بيوتيک بهره می بريم.‏ اما شما مردم عجيب 

و غريب ‏[آميش]‏ با لباس و کلاه های قديمی،‏ اسب و گاری های عهد بوق،‏ لهجه ی باستانی،‏ و توالت های خارج از 

منزل تان برايمان جالب هستيد.‏ شما زندگی مان را غنی می کنيد.‏ البته بايد به شما حق داد که کودکان تان را در 


یات 

یگِ‏ 

246 

حال و هوای قرن هفدهمی تان محبوس کنيد،‏ در غير اين صورت يک پديده ی تجديدناشدنی،‏ و بخشی از غنای 

شگفت انگيز فرهنگ آدمی برای هميشه نابود می شود.‏ من تا حد اندکی می توانم اين ديدگاه را درک کنم،‏ اما در 

حقيقت کليت اين ديدگاه برايم تهوع آور است.‏ 

♠ 

[...] 

باز هم آگاهی فزايی 

اين هم يک تصوير جذاب ديگر.‏ در ايام کريسمس روزنامه ی روزانه ی من اينديپندنت،‏ تصوير دلفريبی از 

نمايشی در يک مهدکودک چاپ کرده بود.‏ نمايش داستان تولد مسيح که در آن سه کودک نقش سه مرد فرزانه ای را 

بازی می کردند که تولد عيسی را خوشآمد گفتند.‏ چنان که پانويس عکس با آب و تاب توضيح می داد که 

‏"شادبريت ‏(يک سيک)‏ مشرف ‏(يک مسلمان)‏ و آدل ‏(يک مسيحی)‏ همگی چهار ساله اند."‏ 

جالب است نه؟ دلگرم کننده است؟ نه اين است و نه آن.‏ مسخره است.‏ چطور آدم عاقل می تواند فکر کند که می 

توان روی بچه های چهارساله برچسب عقايد نظری و الاهي 

والدين شان را زد؟ برای درک اين مسخرگی،‏ 

فرض کنيد در پانويس همان عکس نوشته باشند:‏ شادبريت ‏(يک کينزی)،‏ مشرف ‏(يک مونيتاريست)‏ و آدل ‏(يک 

مارکسيست)،‏ همگی چهارساله اند.‏ آيا چنين توضيحی موجب نمی شد که سيل نامه های اعتراضی به سوی 

روزنامه گسيل شود؟ مسلماً‏ چنين می کند.‏ با اين حال،‏ به خاطر موقعيت ممتاز دين،‏ در اين مورد جيک کسی در 

نيامد.‏ در موقعيت های مشابه هم صدايی برنمی خيزد.‏ اما تصور کنيد اگر در آن پانويس نوشته بودند:‏ ‏"شادبريت 

ي(‏ ک بيخدا)،‏ مشرف ‏(يک لاادری)‏ و آدل ‏(يک اومانيست سکولار)‏ همگی چهارساله اند."‏ آيا ممکن نبود که افکار 

عمومی،‏ والدين اين سه کودک را استنطاق کنند تا ببينند که آيا آنان صلاحيت پرورش فرزند را دارند يا نه؟ در 

بريتانيا که فاقد جدايی قانونی ميان کليسا و دولت است،‏ والدين بيخدا معمولاً‏ چاره ای ندارند جز اينکه از رويه ی 

جاری پيروی کنند و بگذارند که مدارس،‏ آموزه های دين غالب را به کودکان شان تعليم دهند.‏ شبکه ی 

The- 

Brights.net ‏(يک ابتکار آمريکايی که می خواهد بيخدايان را به نام brights ‏[روشن بينان]‏ بخواند،‏ همان طور 

که همجنس گرايان موفق شدند خود را به نام 

" 

ها"‏ معرفی کنند)‏ در مورد تسميه ی کودکان قاعده ی دقيقی 

دارد:‏ ‏"تصميم گيری در مورد انتخاب روشن بينی بر عهده ی خود کودک است.‏ هر کس بگويد بايد کودکی را 

روشن بين خواند،‏ خود روشن بين نيست."‏ آيا می توانيد تصورش را بکنيد که کليسا يا مسجدی چنين حکم خود-‏ 

براندازی صادر کند؟ آيا مؤمنان اديان را هم نبايد مجبور کرد تا چنين رويه ای پيش بگيرند؟ از قضا من نام خود را 

به عنوان روشن بين ثبت کردم،‏ چون خيلی کنجکاو بودم ببينم که آيا اين واژه می تواند در زبان رواج ممتيکی 

بخش ‏"يک رسوايی آموزشی"‏ که به شرح ماجرای اعطای بورسيه به مدارس دينی و تبعات آن در رسانه های بريتانيا می 

پردازد حذف شد.‏ م 

♠ 

♠ 


یگِ‏ 

یاب 

یدت 

یعن 

247 

بيابد يا نه.‏ من نمی دانم،‏ و دوست دارم بدانم،‏ که آيا رواج 

" 

" 

عمدی بود يا اتفاقی.‏ [150] کارزار روشن بينان 

از همان ابتدا با سد سديد مخالفت برخی بيخدايان مواجه شد،‏ زيرا اين واژه را ‏"متفرعنانه"‏ می خواندند.‏ جنبش 

Gay Pride خوشبختانه دچار چنين فروتنی کاذبی نشد،‏ و شايد به همين خاطر کامي 

يافت.‏ 

در فصل های قبل،‏ من درونمايه ی ‏"آگاهی فزايی"‏ را تعميم دادم،‏ و با دستاوردهای فمنيست ها شروع کردم که 

تلاش شان باعث شده تا اگر بشنويم کسی به جای ‏"مردمان نيک روزگار"‏ بگويد ‏"مردان نيک روزگار"‏ چهره در 

هم کشيم.‏ در اينجا هم می خواهم در مورد برچسب زدن به کودکان و آنان را متعلق به اين يا آن دين خواندن،‏ 

آگاهی و حساسيت ايجاد کنم.‏ کودکان کهتر از آن هستند که در مورد باورهايشان در مورد منشاء کيهان،‏ 

يا يا حيات 

اخلاقيات تصميم گيری کنند.‏ طنين عباراتی مانند ‏"بچه مسيحی"‏ يا ‏"بچه مسلمان"‏ بايد مثل صدای خراشيدن ناخن 

روی تخته سياه گوشخراش نمايد.‏ 

جامعه ی ما ‏[برتانيا]‏ از جمله بخش غيرمذهبی آن،‏ اين ايده ی سخيف را پذيرفته که اطفال خردسال را با تعليمات 

دينی والدين شان بار آوردن و به آنها برچسب ‏"بچه کاتوليک"،‏ ‏"بچه پروتستان"،‏ ‏"بچه يهودی"،‏ ‏"بچه مسلمان"‏ و 

غيره زدن،‏ امری عادی و درست است – هرچند برچسب های مشابه ديگر پذيرفته نيستند:‏ نه بچه محافظه کار،‏ نه 

بچه ليبرال،‏ نه بچه جمهوری خواه،‏ نه بچه دموکرات.‏ لطفاً‏ لطفاً‏ لطفاً‏ در اين مورد حساسيت به خرج دهيد و هرجا 

به اين قبيل برچسب ها برخورديد واکنش نشان دهيد.‏ يک بچه،‏ نه بچه مسيحی است نه بچه مسلمان است،‏ بلکه بچه 

ی والدين مسيحی است،‏ يا بچه ی والدين مسلمان است.‏ در ضمن،‏ اين تسميه ی اخير برای خود بچه ها هم يک 

آگاهی-فزای عالی است.‏ اگر به کودکی بگويند که ‏"بچه ی والدين مسلمان"‏ است،‏ فوراً‏ می فهمد که انتخاب دين 

– 

يا رد دين – موضوعی است که به خودش بستگی دارد تا هنگامی که به قدر کافی بزرگ شد در مورد آن تصميم 

گيری کند.‏ 

در حقيقت،‏ تعليم دين شناسی 

بسياری مزايای تواند می مقايسه ای 

داشته باشد.‏ 

به اطمينان می 

توانم بگويم که 

نخستين ترديدهای من درباره ی دين از سن نُه سالگی و با دانستن اين نکته آغاز شد که دين مسيحيت که در سنت 

آن بار آمده بودم تنها 

يکی 

از نظام های 

عقي 

متعارض است 

‏(البته اين نکته را از والدين ام آموختم نه در 

مدرسه).‏ عذرتراشان مذهبی به خوبی به اين نکته واقف اند و اغلب از آن هراسان دارند.‏ پس از چاپ آن گزارش 

نمايش تولد مسيح در روزنامه ی اينديپندنت،‏ حتی يک نامه ی اعتراضی به سردبير نوشته نشد که بگويد چرا به 

بچه های چهارساله برچسب می زنيد.‏ تنها نامه ی مخالف اين گزارش را نيک سيتون،‏ سخنگوی ‏"کارزار آموزش 

حقيقی"‏ فرستاده بود،‏ و اظهار کرده بود که آموزش چند دين،‏ به غايت خطرناک است،‏ چرا که ‏"امروزه به کودکان 

می آموزند که همه ی اديان ارزش يکسانی دارند،‏ ي 

دين خودشان ارزش ويژه ای ندارد."‏ بله،‏ يکسان بودن 

اديان دقيقاً‏ به همين معناست.‏ و همين است که اين سخنگو را برآشفته است.‏ همين شخص در جای ديگر گفته 

‏"خطاست که همه دين ها را به يک ميزان معتبر بدانيم.‏ هر کسی،‏ چه هندو باشد چه مسلمان يا يهودی يا مسيحی،‏ 


248 

حق دارد فکر کند که دين خودش برتر بقيه دين هاست.‏ 

دارد؟"[‏‎151‎‏]‏ 

در غير اين صورت اصلاً‏ دين داشتن چه 

معنايی 

واقعاً‏ چه معنايی دارد؟ اين گفته چه مهمل آشکاری است!‏ اين دين ها دوبدو با هم ناسازگار اند.‏ اگر اين طور نبود 

چرا دين خود را برتر می دانيد؟ اغلب اديان را نمی توان ‏"برتر از بقيه"‏ شمرد.‏ پس بگذاريد خود کودکان درباره 

ی اديان مختلف بياموزند،‏ بگذاريد ناسازگاری های ميان اديان را دريابند،‏ و بگذاريد خودشان درباره ی نتايج اين 

ناسازگاری ها نتيجه گيری کنند.‏ در مورد اين هم که کدام يک ‏"معتبر"‏ است،‏ بگذاريد خودشان وقتی به قدر کافی 

بزرگ شدند تصميم گيری کنند.‏ 

آموزش دينی به عنوان بخشی از ميراث ادبی 

بايد اعتراف کنم که حتی خود من هم قدری متأسفم که کسانی که در دهه های پس از من تحصيل کرده اند چنين 

معلومات اندکی از ادبيات انجيلی دارند.‏ شايد هم اين کم اطلاعی مردم نسبت به اين ادبيات منحصر به چند دهه ی 

اخير نباشد.‏ به گفته ی رابرت هيند در کتاب تفکربرانگيزش با عنوان 

چرا خدايان 

285 

مانده اند يک نظرسنجی 

مؤسسه ی گالوپ را نقل می کند که به سال 1954 در ايالات متحده ی آمريکا انجام گرفته و نتايج آن به اين قرار 

است:‏ سه چهارم کاتوليک ها و پروتستان ها نمی توانستند حتی يکی از پيامبران عهدعتيق را نام ببرند.‏ بيش از دو 

سوم مردم نمی دانستند چه کسی خطابه ی سر کوه را خوانده است.‏ عده ی زيادی فکر می کردند که موسی يکی از 

دوازده حواری عيسی بوده است.‏ تکرار می کنم که اين نتايج در ايالات متحده به دست آمده،‏ که يکی از ديندارترين 

بخش های جهان توسعه يافته است.‏ 

انجيل شاه جيمز که به سال 1611 منتشر شد – و نسخه ی موثقی است 

– 

به خودی خود داری ارزش ادبی فراوان 

است.‏ اما دليل اصلی اينکه تعليم انجيل انگليسی بايد بخشی از مواد آموزشی مدارس باشد اين است که اين اثر منبع 

مهمی در فرهنگ ادبی زبان انگليسی است.‏ 

همين مطلب در مورد اسطوره های خدايان 

يونانی و رومی نيز صادق 

است.‏ ما آنها را هم می آموزيم بی آنکه مجبور باشيم صحت شان را باور کنيم.‏ دراينجا فهرست خلاصه ای از 

عبارات و جملاتی زبان ادبی يا محاوره ای انگليسی را ذکر می کنم که ريشه ی انجيلی دارند و آنها را از اشعار 

فخيم گرفته تا کليشه های چارواداری،‏ و از ضرب المثل گرفته تا کنايه و شايعه می يابيم.‏ 

♦ 

[...] 

285 . Why Gods Persist, Robert Hinde 

♦ 

در اينجا مؤلف فهرستی يک صفحه ای از عبارات و اصطلاحات زبان انگليسی را ذکر می کند که ريشه ی انجيلی دارند.‏ اين بخش 

در ترجمه حذف شد.م 


249 

تک تک اين اصطلاحات،‏ عبارات،‏ يا کليشه ها مستقيماً‏ از انجيل موثق شاه جيمز اخذ شده اند.‏ مسلماً‏ بی اطلاعی 

از انجيل موجب فقر ادبی می شود.‏ 

♣ 

و اين فقر منحصر به زبان فخيم و ادبيات جدی نيست.‏ [...] 

بگذاريد اين درونمايه را بيش از دنبال نکنيم.‏ شايد به قدر کافی گفته ام تا دست کم خوانندگان مسن ترم متقاعد شده 

باشند که يک جهانبينی بيخدايانه هيچ توجيهی برای حذف انجيل و ديگر کتب مقدس از نظام آموزشی فراهم نمی 

آورد.‏ و البته ما می توانيم همچنان به سنت های ادبی و فرهنگی اديان،‏ مثلاً‏ يهوديت،‏ مذهب انگليکن،‏ يا اسلام 

وفادار بمانيم و حتی در مراسم سنتی مانند ازدواج يا مراسم تدفين دينی شرکت کنيم.،‏ بی آنکه باورهای فراطبيعی 

مندرج در اين سنت ها را پذيرا باشيم.‏ می توانيم باور به خدا را دور اندازيم و در عين حال گنجينه های سنتی را 

حفظ کنيم.‏ 

♣ 

اشارات ديگری در مورد نقش ادبيات انجيلی در فهم بهتر تلميحات ادبی و نيز نفوذ آن در زبان انگليسی روزمره حذف شد.م 


اي"‏ 

یان 

نيي 

250 

فصل 10 

يک خلاء چشمگير؟ 

از اين تکان دهنده تر چيست؟ اينکه که از درون يک تلسکوپ 1.5 متری به کهشکشان های دوردست خيره شويم؛ 

يک فسيل صد ميليون ساله يا يک ابزار سنگی پانصدهزارساله را به دست بگيريم؛ دره ی ژرفی در فضا و زمان 

مانند گراند کَنيون را پيش رويمان ببينيم؛ يا اين که بشنويم دانشمندی در مواجهه با عظمت جهان،‏ از حسی عميق و 

قدسی به علم سرشار نشود؟ 

مايکل شرمر 

ن کتاب يک خلاء چشمگير را پر می کند."‏ شوخی جالبی است چون ما همزمان دو معنای مختلف آن را در می 

286 

يابيم.‏ از قضا،‏ من فکرمی کردم اين جمله فقط يک مطايبه ی هوشمندانه است،‏ اما غافلگير شدم وقتی ديدم که 

برخی ناشران معصومانه آن را به کار برده اند و مثلاً‏ گفته اند:‏ ‏"اين کتاب يک خلاء چشمگير در ادبيات موجود 

درباره ی جريان پساساختارگرا را پر می کند."‏ و خوشمزه اينکه که آن کتاب،‏ يک کتاب آشکارا سطحی درباره ی 

ميشل فوکو،‏ رولاند بارث،‏ جوليا کريستوا و ديگر چهره های باب روز دنيای فرانسوی زبان است.‏ 

اما آيا دين يک خلاء چشمگير را پر می کند؟ اغلب گفته اند که يک خلاء خداگونه در مغز ما هست که بايد پر 

شود:‏ ما از لحاظ روانی به خدا – به سان دوستی مجازی،‏ پدر،‏ برادر بزرگ تر،‏ اعتراف گير،‏ يا رفيق شفيق 

– 

نياز داريم.‏ اما آيا نمی توان گفت که خدا فقط جای خلائی را که می توانيم با چيز بهتری پر کنيم مشوش می کند؟ 

شايد خلاء علم؟ يا هنر؟ يا رفاقت و انسانيت؟ يا اومانيسم؟ يا عشق ورزيدن به زندگی در جهان واقعی،‏ و وقع 

ننهادن به حيات پس از مرگ؟ 

287 

دوستی ناميده است؟ 

يا عشق به طبيعت،‏ 

يا آنچه که ادوارد ويلسون،‏ حشره شناس بزرگ،‏ 

زيست 

گفته اند که دين همزمان چهار نقش عمده در زندگی بشر دارد:‏ تبيين،‏ نصيحت،‏ تسلی،‏ و الهام.‏ به لحاظ تاريخی،‏ 

دين کوشيده است تا دليل وجود ما و طبيعت و جهانی را که در آن زندگی می کنيم تبيين کند.‏ امروزه علم در تب 

گری کاملاً‏ روی دست دين بلند شده است؛ که در فصل 4 به اين موضوع پرداختم.‏ مقصودم از نصيحت،‏ ارائه ی 

توصيه های اخلاقی درباره ی چگونگی رفتار است ، که در فصل 

درباره ی تسلی و الهام سخنی نگفته ام.‏ پس در اين فصل پاي 

6 و 

7.1 به اين موضوع پرداختم.‏ اما تا به اينجا 

به اختصار به اين دو موضوع می پردازم.‏ به 

287 . Biophilia 

286 

. کنايه از پر کردن جايی خالی در قفسه ی کتابخانه.م 


یال یعن 

251 

" 

عنوان مقدمه ی بحث تسلی،‏ می خواهم به يک پديده ی مربوط به دوران کودکی،‏ ي 

که به نظرم قرابتی با باور دينی دارد.‏ 

‏"دوست خي 

اشاره کنم،‏ 

بينکر 

288 

فکر نمی کنم کريستوفر رابين معتقد بود که خوکچه و وينی پو با او حرف می زدند،‏ اما آيا بينکر چيز ديگری 

نبود؟ 

بينکر – اسمش رو گذاشتم بينکر – راز زندگی منه 

و به خاطر بينکره که هيچ وقت احساس تنهايی نمی کنم.‏ 

با هم مامان بازی می کنيم،‏ روی پله ها می نشينيم،‏ 

هرجا مشغول باشم،‏ بينکر هم مياد.‏ 

بابام باهوشه،‏ از اون آدمای ناقلاست،‏ 

مامانم هم بهترين آدم دنياست،‏ 

پرستارم هم پرستاره،‏ بهش می گم پری 

اما هيچ کدوم برام بينکر نمی شن.‏ 

بينکر باهام حرف می زنه،‏ چون خودم يادش دادم 

گاهی وقتا هم جيغ و داد ميکنه 

گاهی هم انگار صداش از ته چاه در مياد...‏ 

چون گلوش يه کم درده و من به جاش حرف می زنم.‏ 





توی پارک که می دويم،‏ بينکر مثل شير شجاعه؛ 

هوا که تاريک ميشه،‏ بينکر مثل ببر شجاعه؛ 

بينکر مثل فيل شجاعه؛ هيچ وقت گريه نمی کنه...‏ 

غير از وقتی که صابون توی چشمش ميره ‏(مثل همه ی مردم).‏ 




یقت 

یاِ‏ 

یال 

یال 

یال 

یال 

یال 

یات 

یال 

252 

. یاِ‏ . 



بينکر خسيس نيست؛ اما دوست داره غذا بخوره،‏ 

پس و 

که بهم شيرينی می دن،‏ 

می گم ميشه دوتا بديد،‏ چون بينکر هم می خواد؟ 

و بعدش من شيرينی شو می خورم،‏ چون تازه دندون در آورده.‏ 

خوب،‏ من بابام رو خيلی دوست دارم،‏ اما اون برای بازی وقت نداره،‏ 

مامانم رو هم خيلی دوست دارم،‏ اما اون هم گاهی ميره بيرون 

و گاهی هم با پری دعوام ميشه،‏ چون موهام رو محکم شونه ميکنه...‏ 

اما بينکر هميشه بينکره،‏ و هميشه حاضره 

289 

ميلن،‏ حالا ما شش نفريم 

آيا پديده ی بينکر ‏[دوست خي 

[ 

يک توهم مرتبه ی بالا است،‏ و در مقوله ای جدای از ادابازی های دوره ی 

کودکی قرار می گيرد؟ تجربه ی شخصی من در اين مورد کمک چندانی نمی کند.‏ مادر من هم مثل خيلی از والدين 

دفترچه ای از گفته های دوره ی کودکی من جمع آوری کرده است.‏ علاوه بر ادابازی های ساده ‏(مثلاً:‏ من از ماه 

آمده ام...‏ من يک پدال گاز هستم...‏ يک بابلی هستم)‏ ظاهراً‏ من از ادابازی های مرتبه ی دوم هم لذت می برده ام 

‏(مثلاً:‏ حالاًمن جغدی هستم که ادای چرخ چاه رو در می آره).‏ گاهی هم تخيلاتم انعکاسی هم بوده اند ‏(حالا من بچه 

کوچولويی هستم که ادای ريچارد رو در می آره).اما هرگز باور نداشته ام که يکی از اين موجودات هستم،‏ و فکر 

می کنم که اين مطلب عموماً‏ در مورد اغلب ادابازی های کودکان صادق باشد.‏ اما من دوست خي 

بخواهيم شهادت بزرگسالان را باور کنيم،‏ دست کم برخی از کودکان عادی دوست خي 

اين دوست خي 

نداشته ام.‏ اگر 

دارند،‏ و واقعاً‏ معتقداند که 

وجود دارد،‏ و در برخی موارد،‏ آن را به همان وضوح و روشنی يک توهم ناب می بينند.‏ من 

ترديد دارم که پديده ی دوست خي 

بتواند مدل خوبی برای باورهای الاهي 

بزرگسالان باشد.‏ نمی دانم 

روانشناسان اين پديده را از اين زاويه بررسی کرده اند يا نه،‏ اما ارزش پژوهش را دارد.‏ بينکری برای تمام عمر،‏ 

محرم و مطمئن:‏ مسلماً‏ اين نقشی است که خدا ايفا می کند – و شايد همين خلاء باشد که با رفتن خدا برجا بماند.‏ 

دوست خي 

يک دختربچه،‏ ‏"آدمک صورتی"‏ بوده و به نظرش می رسيده که واقعاً‏ آن آدمک را می بيند و 

حضورش را احساس می کند.‏ اين آدمک صورتی ناگهان از هوا ظاهر می شده،‏ و با صدای زنگ دار و لطيفی 

سخن می گفته است.‏ اين آدمک مرتب بر دختربچه ظاهر می شد،‏ به ويژه وقتی که دخترک احساس تنهايی می 

289 . A.A. Milne, Now We Are Six 

288 

. يک شخصيت کارتونی،‏ قهرمان داستان های کريستوفر رابين ‏.م 


یال 

یال 

یال 

یخت 

ی ا 

یخت 

253 

خي 

کرد.‏ اما با بزرگ تر شدن دخترک،‏ بسامد ظهور آدمک صورتی هم کاهش يافت.‏ درست روز قبل از اينکه 

دخترک کودکستان را شروع کند،‏ آدمک صورتی ظاهر شد و با صدای زنگ دارهميشگی اش گفت که ديگر به 

سراغ او نخواهد آمد.‏ اين حرف دخترک را غمگين کرد اما آدمک صورتی به دخترک گفت که ديگر بزرگ شده و 

در آينده به او نياز ندارد.‏ پس بايد دوست اش را ترک کند و برود مراقب بچه های ديگری باشد که به او نياز دارند.‏ 

آدمک صورتی به دخترک قول داد که اگر واقعاً‏ به او نياز داشته باشد پيش او خواهد آمد.‏ سال ها بعد،‏ وقتی که 

دختر دچار يک بحران شخصی شد و قصد داشت تصميم سرنوشت سازی در مورد زندگی اش بگيرد،‏ آن آدمک 

صورتی باز به خواب آن دختر آمد.‏ در اتاق دختر را باز کرد و يک انبان کتاب برايش آورد.‏ دختر اين خواب را 

چنين تعبير کرد که بايد به دانشگاه برود – توصيه ای که به گوش جان شنيد و بعدها آن را مفيد يافت.‏ اين حکايت 

تقريباً‏ اشک مرا در آورد،‏ و مرا به فهم اين نکته رساند که چگونه خدايان می توانند نقش تسلی بخش و هدايت گری 

در زندگی بشر داشته باشند.‏ يک موجود می تواند فقط در خيال کودک باشد؛ با اين حال کاملاً‏ برای او واقعی نمايد،‏ 

به او آرامش ببخشد و نصيحت اش کند.‏ شايد نقش دوست خي 

از اين هم فراتر باشد:‏ دوستان خي 

– و خدايگان 

– وقت و صبر کافی دارند تا همه ی توجه شان را صرف رفيق شفيق شان کنند.‏ و بسيار ارزان تر از 

روانشناسان يا مشاوران حرفه 


آيا خدايان هم،‏ در نقش ناصحانه و تسلی دهنده شان،‏ تکامل يافته ی بينکرها هستند؟ آيا خدايان هم حاصل نوعی 

‏"بچه ري 

290 

" روانی هستند؟ بچه ري 

به معنای محفوظ ماندن ويژگی های کودکی در دوران بلوغ است.‏ مثلاً‏ 

صورت سگ های پکنی بچه ريخت است:‏ صورت سگ های پکنی بالغ هم شبيه توله سگ ها است.‏ اين الگوی 

شناخته شده ای در تکامل است و به عنوان يکی از عوامل اصلی ايجاد پديده هايی مثل گِردی پيشانی يا کوتاهی 

چانه شناخته می شود.‏ تکامل گرايان ما را مانند ميمون های جوان می خوانند.‏ و مسلماً‏ درست است که شامپانزه ها 

و گوريل های جوان در کودکی بيشتر به انسان شباهت دارند تا در هنگام بلوغ.‏ آيا ممکن است خاستگاه تکامل دين 

هم تأخير فزاينده در وقوع لحظه ای باشد که در آن انسان بينکر اش را کنار می گذارد ‏(درست مانند تأخيری که در 

خلال تکامل ما در تخت شدن پيشانی يا پيش آمدگی چانه مان ايجاد شده است)؟ 

برای تکميل اين بحث،‏ بايد ملاحظه کنيم که شايد قضيه برعکس باشد.‏ آيا ممکن است به جای اينکه خدايان از 

بينکرها نشأت گرفته باشند،‏ بينکرها از خدايان نشأت گرفته باشند؟ به نظرم اين حالت بعيدتر می نمايد.‏ من هنگام 

خواندن کتاب جوليان جينز روانشناس آمريکايی،‏ با عنوان خاستگاه آگاهی در 

فروريزش 

291 

ذهن دوجايگاهی ، به 

اين ايده رسيدم.‏ کتابی که غرابت آن از عنوانش آشکار است.‏ اين کتاب يا سراسر مهمل است،‏ يا يک اثر حقيقتاً‏ 

نبوغ آساست،‏ نه چيزی بين اين دو!‏ احتمالاً‏ از گونه ی اول باشد؛ ولی نمی خواهم در اين مورد نظر قطعی بدهم.‏ 

290 . paedomorphosis 

291 . The Origin of Consciousness in the Breakdown of the Bicameral Mind, Julia Jaynes 

ترجمه ی فارسی اين کتاب با مشخصات زير موجود است:‏ 


یها 

یخت 

یان 

254 

جينز خاطرنشان می کند که بسياری از مردم تفکر خود را يک فرآيند گفتگوی ميان ‏"خود و يک حريف درونی می 

يابند.‏ امروزه می دانيم که هر دو ‏"صدا"‏ مال خودمان است.‏ اگر اين نکته را نفهميم،‏ بيمار روانی محسوب می 

شويم.‏ درست همين وضع برای اِوِلين واو پيش آمد.‏ واو اين وضعيت اش را به وضوح کامل برای دوستش چنين 

بيان کرد:‏ ‏"خيلی وقت است که ترا نديده ام.‏ در اين مدت عده ی کمی را ديده ام.‏ می دانی چرا؟ من ديوانه شده 

بودم."‏ واو پس از بهبودی رمانی نوشت به نام مخمصه 

زندگی اش و صداهايی را که در طی اين دوره می شنيد شرح داد.‏ 

292 

ی گيلبرت پينفولد 

. 

و در آن اين دوره ی هذي 

پيش نهاده ی جينز اين است که زمانی حدود سال 

1000 ق.م.‏ 

اغلب مردم نمی دانستند که صدای دومی که می 

شنوند–‏ صدای گيلبرت پينفولد – از درون خودشان برمی خيزد.‏ فکر می کردند که صدای يک خداست،‏ مثلاً‏ آپولو،‏ 

يا آستارت يا يهوه يا،‏ محتمل تر اينکه،‏ يک خدای محلی که به آنها توصيه می کرد و فرمان می داد.‏ جينز حتی 

محل ايجاد اين صدای الاهی را در بخش پشتی نيم کره ی چپ مغز می داند که امروزه خاستگاه کنترل گفتار 

شناخته می شود.‏ به نظر جينز،‏ ‏"فروريزش ذهن دوجايگاهی"‏ يک گذار تاريخی بوده است.‏ در آن هنگام مردم 

دانستند که صداهای ظاهراً‏ بيرونی که می شنوند در واقع درونی هستند.‏ جينز حتی تا آنجا پيش می رود که اين 

293 

گذار تاريخی را خاستگاه آگاهی بشر می داند.‏ 

يک متن باستانی مصری درباره ی خدای آفريننده ای به نام پتاح هست.‏ در اين متن می خوانيم که باقی خدايان،‏ 

‏"صدا"ها يا ‏"زبان"‏ 

مختلف پتاح هستند.‏ در ترجمه های مدرن،‏ ترجمه ی تحت اللفظی ‏"صدا"‏ را نمی پذيرند و 

ديگر خدايان را به ‏"تصورات عينيت يافته ی ذهن 

] ِ پتاح]"‏ 

تعبير می کنند.‏ جينز اين تعبير عالمانه را نمی پذيرد و 

معنای تحت اللفظی واژه ی صدا را ترجيح می دهد.‏ به نظر او خدايان صداهای توهم آميز بوده اند که درون سر 

مردم سخن می گفتند.‏ پيش نهاده ی بعدی جينز اين است که اين خدايان از خاطرات پادشاهان مرده ی باستانی 

سرچشمه گرفته اند.‏ پادشاهانی که هنوز از طريق صداهای مجازی درون سر رعايا،‏ کنترل خود را بر اذهان آنان 

حفظ کرده اند.‏ فارغ از اينکه نظر جينز را متقاعدکننده بيابيد يا نه،‏ برنهاده ی او به قدر کافی جدل برانگيز هست 

که در يک کتاب مربوط به دين شايان ذکر باشد.‏ 

حال،‏ اگر نظر جينز را قابل اعتنا بيابيم،‏ می توانيم فرضيه ای درباره ی خدا ارائه دهيم که خدايان و بينکرها را 

دارای نيای مشترکی بشمارد،‏ اما از نظريه ی بچه ري 

هم کمک بگيرد.‏ در اين صورت،‏ بر خلاف نظر جينز،‏ 

بايد گفت که فروريزش ذهن دوجايگاهی به طور ناگهانی رخ نداده است.‏ بلکه سنی که در آن صداهای توهمی 

خاستگاه آگاهی در فروپاشی ذهن دوجايگاهی،‏ پديدآورنده ‏:جوليان جينز،‏ هوشنگ رهنما ‏(مترجم)،‏ خسرو پارسا ‏(مترجم)،‏ احمد محيط 

‏(مترجم)،‏ رضا نيلی پور ‏(مترجم)،‏ هما صادقی ‏(مترجم)،‏ نجل رحيم ‏(مترجم)‏ ناشر ‏:آگاه 

- تير،‏ 1385 

292 . Ordeal of Gilbert Pinfold, Evelyn Waugh 

293 . consciousness 


یخت 

یفا 

یحت 

یست 

یحت 

255 

خاموش می شوند و اشباح رنگ می بازند به تدريج کاهش يافته است.‏ برخلاف فرضيه ی بچه ري 

، در اين 

نظريه بايد گفت که خدايان نخست از ذهن افراد بالغ تر رخت بربستند،‏ و سپس سن محو خدايان هرچه پايين تر 

آمد،‏ تا به امروز که اين خدايان فقط به صورت پديده ی بينکر يا آدمک صورتی وجود دارند.‏ مشکل اين روايت از 

نظريه آن است که علت دوام خدايان در ذهن بزرگسالان امروزی را توضيح نمی دهد.‏ 

اما شايد بهتر باشد که خدايان را اسلاف بينکرها،‏ يا بينکرها را اسلاف خدايان نشماريم.‏ بلکه هر دو را محصولات 

فرعی استعداد روانی واحدی بدانيم.‏ وجه اشتراک بينکرها و خدايان اين است که هردو قدرت آرامش بخشی دارند،‏ 

و مثل يک جعبه ی تشديد برای تمرين ايده های مختلف به کار می آيند.‏ در اين حالت زياد از نظريه ی بخش 

دور نشده ايم که مطابق آن،‏ تکامل دين در واقع يک محصول فرعی روانی است.‏ 

5 

حال بايد به نقش مهم خدا در تسلی 

جايگزينی برای اي 

اين نقش بيابند.‏ 

بخشی 

تسلی 

بپردازيم؛ و چالشی 

که در نبود خدا پيش روی 

اومانيست هاست تا 

بسياری از کسانی که قبول دارند که احتمالاً‏ خدايی در کار نيست،‏ و قبول 

دارند که برای اخلاقی بودن لازم نيست معتقد به وجود خدا باشيم،‏ همچنان برگ برنده ی ديگری رو می کنند و می 

گويند که ما از لحاظ روانی يا عاطفی به خدا نياز داريم.‏ اين دسته می پرسند که اگر دين را کنار بگذاريد،‏ چه 

چيزی را جايگزين آن می کنيد؟ چه تحفه ای برای عرضه به بيماران در آستانه ی مرگ،‏ داغديدگان گريان،‏ و 

بيکسانی داريد که خدا تنها کس شان است؟ 

نخستين چيزی که در پاسخ به اين دسته می توان گفت چنان روشن است که نيازی به گفتن ندارد.‏ قدرت تسلی بخش 

دين دليل بر صدق آن نمی شود.‏ 

شبهه ای 

برايمان ثابت شود که باور به وجود خدا برای بهزي 

اگر ً قدرت تسلی بخش دين را کاملاً‏ بپذيريم؛ و حتی اگر بی هيچ بی شک و 

روانی و عاطفی آدمی مطلقاً‏ ضروری است،‏ و 

اگر تمام بيخدايان،‏ روان نژندان فسرده حالی باشند که بيم از پوچی کيهان آنان را ناگزير به خودکشی می 

کشاند،‏ هيچ 

يک از اينها کوچک ترين گواهی 

بر صدق باورهای 

دينی نيست.‏ اينها تنها می توانند گواهی بر 

مطلوبيت اين پيشنهاد باشند که حتی اگر خدايی در کار نباشد،‏ بهتر است به خود بقبولانيم که خدايی هست.‏ پيش تر 

294 

ذکر کردم که دِنِت در کتاب شکستن طلسم ميان باور به خدا و باور به باور تمايز نهاده است.‏ باور به باور به 

معنای ميل به باور کردن است،‏ حتی اگرقبول داشته باشيم که خود باور کاذب است:‏ ‏"پروردگارا،‏ من باور دارم،‏ 

ياری ام کن تا بی باور نباشم ‏(انجيل مارک 9:24). اديان از مؤمنان می خواهند که باور خود را ابراز کنند،‏ چه 

متقاعد شده باشند و چه نشده باشند.‏ شايد اگر به قدر کافی مطلبی تکرار کنيد،‏ متقاعد شويد که به صدق آن باور 

294 . Breaking the Spell, Daniel Dennett 


یان 

یقت 

یزن 

256 

داريد.‏ فکر می کنم همه ی ما کسانی را بشناسيم که ايمان دينی را گرامی می دارند،‏ و از هجمه به آن متنفرند،‏ اما 

در عين حال با اکراه می پذيرند که خودشان ايمان ندارند.‏ 

من پس از خواندن تمايزی که دِنِت ميان دو نوع باور نهاده،‏ بارها و بارها با اين نکته مواجه شده ام.‏ اگر بگويم 

بيشتر بيخداي 

که می شناسم بيخدايی خود را پشت حجاب معنويت پنهان کرده اند چندان اغراق نکرده ام.‏ آنها به 

هيچ موجود فراطبيعی باور ندارند،‏ اما يک گوشه ی مبهم و تاريک برای باورهای غيرعقلانی باقی می گذارند.‏ 

آنان به باور باور دارند.‏ 

عجيب است که چه فراوانند کسانی که ظاهراً‏ تفاوت ميان 

"X درست است"‏ و ‏"خوب 

است مردم باور داشته باشند که X درست است"‏ را درک نمی کنند.‏ شايد هم اين عده واقعاً‏ دچار اين خطای منطقی 

نمی شوند،‏ بلکه فقط حقيقت را در قياس با احساسات بشری،‏ کم ارزش می شمارند.‏ من نمی خواهم احساسات 

بشری را خوار بشمارم.‏ اما بگذاريد در گفتگوهايمان روشن کنيم که درباره ی چه حرف می زنيم:‏ احساسات،‏ يا 

حقيقت . هر دو می توانند مهم باشند،‏ اما هر دو يک چيز نيستند.‏ 

در هر حال،‏ اذعان فرضی من به تسلی بخشی منحصر به فرد دين بسيار اغراق آميز و خطا بود.‏ من هيچ شاهدی 

نمی يابم که عموم بيخدايان متمايل به يأس و افسردگی باشند.‏ برخی بيخدايان خوشبخت هستند؛ و بعضی شان هم 

بدبخت اند.‏ همان طور که برخی مسيحيان،‏ يهوديان،‏ مسلمانان،‏ هندوها و بودايی ها بدبخت هستند،‏ و باقی 

خوشبخت.‏ شايد رابطه ای آماری ميان باور ‏(يا بی باوری)‏ و خوشبختی وجود داشته باشد،‏ اما ترديد دارم که اين 

رابطه بتواند جهت گيری واضحی را،‏ به اين يا آن سو،‏ نشان دهد.‏ فکر می کنم شيوه ی بهتر آن باشد که بپرسيم آيا 

هيچ دليل خوبی هست که بدون وجود خدا احساس افسردگی کنيم؟ در خاتمه ی اين کتاب احتجاج خواهم کرد که،‏ 

درست عکس اين مطلب صادق است.‏ و قاطعانه می توان گفت که فرد بدون دين فراطبيعی هم می تواند زندگی شاد 

و سرشاری داشته باشد.‏ نخست اما،‏ بايد به بررسی اين مدعا بپردازم که دين تسلی می بخشد.‏ 

295 

در ديکشنری مختصر آکسفورد ، ‏"تسلی"‏ به معنای تسکين اندوه يا ناراحتی روانی آمده است.‏ من تسلی را به دو 

نوع تقسيم کنم.‏ 

.1 

تسلی فيزيکی مستقيم.‏ مردمی که يک شب سرد در کوهستان گرفتار شده،‏ می تواند از يک سگ بزرگ و گرمِ‏ 

سَن برنار،‏ و البته از قمقمه ی برَندی آويخته به گردن آن سگ تسلی يابد.‏ يک کودکان گريان می تواند از تنگ در 

آغوش گرفته شدن و شنيدن کلمات اطمينان بخشی که در گوشش نجوا می شود تسلی يابد.‏ 

.2 

تسلی با کشف حقي 

که پيش تر نمی دانستيم،‏ يا کشف شيوه ی تازه ای برای نگريستن به حقايق موجود.‏ 

که شوهرش در جنگ کشته شده شايد با کشف اينکه از آن مرد آبستن است،‏ با اينکه مرگ شوهرش عملی 

295 . Shorter Oxford Dictionary 


ریيي 

یقت 

یحت 

257 

قهرمانانه محسوب می شود تسلی يابد.‏ ما می توانيم با کشف شيوه های تازه ی انديشيدن درباره ی يک وضعيت 

تسلی پيدا کنيم.‏ يک فيلسوف می تواند خاطرنشان کند که لحظه ی مرگ يک پيرمرد هيچ ويژگی رازآلودی ندارد،‏ 

چرا که کودکیِ‏ او مدت ها پيش ‏"مرده"‏ است،‏ بی آنکه خود او در کودکی مرده باشد.‏ هر يک از هفت مرحله ی 

عمر که شکسپير ذکر می کند به تدريج ‏"می ميرند"‏ و جای خود را به مرحله ی بعدی می دهند.‏ از اين ديدگاه،‏ 

لحظه ی نهايی مرگ پيرمرد فرقی با ‏"مرگ ها"ی تدريجی مراحل پيشين ندارد.‏ [134] شايد کسی که از چشم 

انداز مرگ خود خشنود نيست از اين تغيير چشم انداز تسلی بيابد.‏ شايد هم اين طور نشود.‏ در هر حال،‏ اين نمونه 

ای بود از اينکه چگونه تأمل و بازنگری می تواند تسلی بخش باشد.‏ مارک توآين به شيوه ی ديگری هراس از 

مرگ را از خود می راند:‏ ‏"من از مرگ نمی ترسم.‏ چون ميلياردها ميليارد سال پيش از تولدم مرده بوده ام،‏ و آن 

مرگ اصلاً‏ برايم اسباب زحمت نبوده است."‏ اين شهود توآين هيچ تغ در در حقيقت ناگزير مرگ نمی دهد.‏ 

اما چشم انداز جديدی پيش رويمان می گشايد که با آن می توانيم تسلی يابيم.‏ توماس جفرسون هم ترسی از مرگ 

نداشت و ظاهراً‏ به هيچ نوع حيات اخروی هم معتقد نبود.‏ به قول کريستوفر هيچنز ‏[زندگی نامه نويس جفرسون]،‏ 

‏"در واپسين روزها،‏ چندبار به دوستان اش نوشت که به پايان عمر نزديک می شود بی آنکه اميد يا بيمی داشته 

باشد.‏ همين نکته جای ترديدی باقی نمی گذارد که او مسيحی نبوده است."‏ 

اذهان ژرف انديش در اين سخن برتراند راسل حقي 

باور دارم"‏ نوشت:‏ 

می يابند.‏ راسل به سال 1925 در مقاله ای با عنوان ‏"به چه 

من باور دارم که پس از مرگ فاسد می شوم،‏ و هيچ چيز از جان ام باقی نمی ماند.‏ امروزه ديگر جوان 

نيستم ولی هنوز به زندگی عشق می ورزم.‏ اما وقتی در مورد وحشت از نابودی حرف می زنند می 

خواهم از خنده روده بر شوم.‏ خوشبختی به اين خاطر واقعی است که به پايان می رسد.‏ انديشه و عشق 

هم ابدی نيستند اما اين فانی بودن شان موجب بی ارزشی آنها نمی شود.‏ 

اگر پنجره های باز دانش 

نخست ما را که به گرمای اساطير سنتی مان خو کرده ايم بلرزاند،‏ سرانجام هوای تازه ای که به همراه 

می آورد جانفزاست و چشم اندازهای تازه ای که می گشايد شکوهمند هستند.‏ 

من تقريباً‏ شانزده ساله بودم اين مقاله ی راسل را در کتابخانه ی مدرسه مان خواندم و از آن بسيار الهام گرفتم،‏ اما 

بعد آن را فراموش کردم.‏ شايد احترام ناخودآگاه من به اين مطلب بوده که باعث شده تا در سال 2003 در کتاب 

296 

نايب شيطان بنويسم:‏ 

296 . A Devil’s Chaplain, Richard Dawkins 


یال 

258 

اين ديدگاه به حيات بسی شکوهمند است،‏ هرچند اگر از زير لحاف امن جهل به آن بنگريم سرد و غم 

فزا می نمايد.‏ قامت راست کردن و روياروی شلاق بادهای دانش ايستادن بسی روح فزاست.‏ بادهايی که 

به قول ييتز ‏"از معبرهای ستاره آجين می وزند".‏ 

دين چگونه می تواند در ايجاد اين دو نوع تسلی با علم رقابت کند؟ نخست نگاهی کنيم به تسلی نوع اول ‏[تسلی 

فيزيکی مستقيم]:‏ کاملاً‏ محتمل است که دست قدرت الاهی ، حتی اگر سراسر خي 

باشد،‏ بتواند تسلی بخشد؛ همان 

طور که دستان حقيقی يک دوست،‏ يا سگ سَن برنار با قمقمه ی برَندی بر گردن،‏ می توانند تسلی بخش باشند.‏ اما 

البته علم پزشکی هم می تواند آرام بخش باشد – و معمولاً‏ آرام بخشی آن کارآتر از بِرَندی است.‏ 

حال به تسلی نوع دوم 

‏[تسلی توسط نگرشی تازه به واقعيات [ بپردازيم.‏ به آسانی می توان پذيرفت که دين از اين 

حيث می تواند بی نهايت مؤثر باشد.‏ مردمانی که بلای مهيبی مثل زلزله گرفتار شده اند،‏ اغلب می گويند با اعتقاد 

به اينکه آن بلای طبيعی مشيت الاهی بوده و خير و حکمتی داشته،‏ تسلی يافته اند.‏ اگر کسی از مرگ می هراسد،‏ 

می تواند با اعتقاد صادقانه به جاودانگی روح انسان تسلی يابد – البته اگر فکر نکند که قرار است به جهنم برود.‏ 

کسی که سرطان لاعلاجی دارد ممکن است از دروغ دکتری که به او بگويد شفا خواهد يافت تسلی يابد،‏ درست 

همان طور که اگر حرف آن دکتر درست باشد تسلی می يابد.‏ البته باور به زندگی اخروی را دشوارتر از دروغ 

يک پزشک می توان وهم زدايی کرد.‏ دروغ پزشک تا وقتی کارآيی دارد که نشانگان مرض شدت نگرفته باشند.‏ 

اما باور به حيات اخروی را هرگز نمی توان به طور کامل رد کرد.‏ 

طبق نظرسنجی ها،‏ تقريباً‏ 95 درصد مردم آمريکا به حيات پس از مرگ باور دارند.‏ اما برای من اين پرسش 

مطرح است که چند درصد از کسانی که مدعی اين باورهستند،‏ حقيقتاً‏ و از صميم قلب به آن اعتقاد دارند.‏ اگر اين 

افراد واقعاً‏ صادق باشند،‏ آيا نبايد انتظار داشته باشيم که مثل شيخ راهبان آمپلفورث رفتار کنند؟ هنگامی که 

کاردينال بازيل هيوم به اين شيخ گفت که به زودی خواهد مرد،‏ شيخ مشعوف شد و پاسخ داد:‏ ‏"مبارک باشد!‏ چه 

خبر خوشی.‏ ای کاش می توانستم در اين سفر همراهی تان کنم."[‏‎155‎‏]‏ ظاهراً‏ آن شيخ صادقانه به حيات اخروی 

باور داشته است.‏ اما جذابيت اين روايت دقيقاً‏ به اين خاطر است که باور صادقانه به حيات اخروی چنين نادر و 

نامنتظر است.‏ گيرايی اين روايت ما را به ياد کاريکاتور زنی می اندازد که لخت مادرزاد پلاکارد ‏"جنگ نورزيد،‏ 

عشق بورزيد"‏ را به دست گرفته و ناظر صحنه می گويد ‏"به اين ميگن صداقت!"‏ اما چرا همه ی مسيحيان و 

مسلمانان وقتی يکی از دوستان شان در بستر مرگ افتاده مثل آن شيخ سخن نمی گويند؟ چرا وقتی دکتر به زن 

مؤمنه ای می گويد که بيش از چند ماه ديگر زنده نيست،‏ آن مؤمنه فرياد شادی سر نمی دهد که ‏"نمی توانم صبر 

کنم!"،‏ انگار که برنده ی سفر به جزاير سيشل شده باشد؟ چرا ملاقات کنندگان اين مؤمنه ی مشرف به موت پيام 

هايشان برای درگذشتگان را به او نمی دهند،‏ که مثلاً‏ ‏"وقتی آنجا رسيدی،‏ سلام عمو روبرت را برسان..."؟ 


شي"‏ 

ی ب 

259 

چرا مؤمنان در مواجهه با مرگ اينچنين ابراز وجد نمی کنند؟ آيا به اين خاطر نيست که واقعاً‏ به حيات اخروی 

باور ندارند و فقط تظاهر می کنند؟ يا شايد باور دارند اما از فرآيند مردن می ترسند.‏ البته حق دارند،‏ چون گونه ی 

بشر تنها گونه ايست که اجازه ندارد تا بدون رنج کشيدن از زندگی نکبت بار خلاصی يابد.‏ اما در اين صورت،‏ 

چرا دينداران پرسروصداترين مخالفان بهمرگی و خودکشی به کمک پزشکان هستند؟ اگر مؤمنان حقيقتاً‏ مانند 

خ آمپلفورث"‏ می انديشند که مرگ مؤمن مانند ‏"تعطيلات در سيشل"‏ است ، آيا نبايد انتظار داشته باشيم که 

مؤمنان کمتر از همه به حيات حقير دنيوی دلبستگی نشان دهند؟ اما جالب اينجاست که اگر ببينيد که کسی به شدت 

مخالف بهمرگی يا کمک به خودکشی 

درد ديگران است،‏ می توانيد سر مبلغ کلانی شرط ببنديد که او آدم مؤمنی 

است.‏ شايد يک آدم مؤمن رسماً‏ عنوان کند که هر قتلی گناه است.‏ اما اگر اين مؤمن صميمانه باور داشته باشد که به 

اين طريق سفرش به بهشت را تسريع می کنيد،‏ چرا بايد اين کار را گناه بداند؟ 

برخلاف اين گروه،‏ ديدگاه من درباره ی بهمرگی،‏ برگرفته از نکته ی مارک توآين است که در بالا نقل کردم.‏ مرده 

بودن فرقی با زاده نشدن ندارد – من پس از مرگ همانی می شوم که در زمان ويليام فاتح يا دوره ی دايناسورها يا 

تريلوبيت ها بودم.‏ اين نگرش جای هيچ هراسی باقی نمی گذارد.‏ اما فرآيند مردن ما کاملاً‏ بستگی به بخت و اقبال 

مان دارد و می تواند دردناک و نامطبوع باشد ‏–که به مدد بيهوشی عمومی می توانيم در برابر اين شرايط ايمن 

شويم،‏ درست مثل وقتی که آپانديس مان را عمل می کنند.‏ اگر گربه تان درد بکشد تا بميرد،‏ شما را شماتت می کنند 

که چقدر سنگدل بوديد و می گويند چرا از دامپزشک نخواستيد او را بيهوش کند تا بدون درد و زجر بميرد.‏ اما اگر 

خودتان در آستانه ی مرگ و در حال زجر کشيدن باشيد و پزشک تان دقيقاً‏ همين خدمت مهربانانه را به شما کند،‏ 

خطر اين را به جان خريده که به اتهام ارتکاب قتل مورد تعقيب قضايی قرار گيرد.‏ من دوست دارم وقتی در بستر 

مرگ افتادم،‏ جانم در شرايط بيهوشی عمومی گرفته شود تا بدون زجر بميرم.‏ درست همان طور که ترجيح می دهم 

هنگام عمل آپانديس بيهوشم کنند تا درد نکشم.‏ اما از بخت بد،‏ چون عضو گونه ی هوموساپيينس هستم و نه مثلاً‏ 

گونه ی سگ سانان يا گربه سانان،‏ نمی توانم از اين موهبت برخوردار شوم.‏ اما حداقل می توانم برای راحت 

مردن به سرزمين روشن بين تری مثل سوئيس،‏ هلند يا ‏[ايالت]‏ اُرگون بروم،‏ نه؟ اما چرا اين سرزمين های روشن 

بينان اين قدر اندک شمار هستند؟ اين عمدتاً‏ به خاطر نفوذ دين است.‏ 

اما شايد بگويند که مگر برداشتن آپانديس با گرفتن جان فرق نمی کند؟ واقعاً‏ نه:‏ اگر رو به موت باشيد و ديندار 

مؤمن و معتقد به حيات اخروی هم نباشيد،‏ فرقی نمی کند.‏ اگر هم به حيات اخروی معتقد باشيد،‏ مرگ در نظرتان 

فقط انتقال از زندگی اينجهانی به زندگی اخروی است.‏ اگر اين انتقال دردناک باشد،‏ بايد بخواهيد که اين انتقال 

توسط بيهوشی عمومی انجام شود تا زجرکُش نشويد؛ درست همان طور که نمی خواهيد هنگام برداشتن آپانديس تان 


یسا 

یحت 

یها 

260 

زجر بکشيد.‏ ظاهراً‏ مخالفان بهمرگی يا کمک به خودکشی بايد کسانی باشند که مرگ را پايان زندگی می دانند اما 

♣ 

می دانيم که تقريباً‏ همگی بيخدايان موافق بهمرگی هستند.‏ 

من پرستار ارشدی را می شناسم که عمری در سراهای سالمندان از افراد مسن مراقبت کرده است.‏ در سرای 

سالمندان،‏ مرگ يک پديده ی عادی است.‏ به قول اين پرستار،‏ تجربه اش نشان می دهد که سالمندان مذهبی بيش از 

بقيه از مرگ می هراسند.‏ تجربه ی او را بايد از لحاظ آماری مورد بررسی قرار داد،‏ اما به فرض اينکه اين پديده 

عموميت داشته باشد،‏ چگونه می توان آن را توجيه کرد؟ البته می توان نتيجه گرفت که دين نمی تواند ترس از 

♠ 

مرگ را تخفيف دهد.‏ در مورد کاتوليک ها شايد بتوان گفت که از عالم برزخ می ترسند؟ نقل است که کاردينال 

هيوم قديس مآب به دوست در بستر مرگش گفت:‏ " خدانگهدارت.‏ فکر کنم در عالم برزخ بينمت."‏ اما چرا گفته 

‏"فکر کنم"؟ شايد هنگام گفتن اين عبارت در چشمان مهربانش بارقه ای از شک درخشيده باشد.‏ 

آموزه ی وجود عالم برزخ سرنخی به دست می دهد که ذهن دينداران چگونه کار می کند.‏ عالم برزخ مثل جزيره 

297 

ی اِليس می ماند.‏ 

يک اتاق انتظار الاهی.‏ ارواح مردگانی به دوزخ می رود که گناهان خيلی بزرگ نداشته اند 

و جهنمی نيستند اما بايد کمی تنزيه و تأديب شوند تا اذن دخول به ناحيه ی عاری از گناه را بگيرند.‏ در قرون 

وسطا رسم بر اين بود که کليسا 

فروخت.‏ می ‏"آمرزش"‏ 

هر چه پول بيشتری 

داديد می می 

توانستيد روزهای 

بيشتری از اقامت تان در برزخ را بخريد.‏ کليسا هم با پررويی تمام برای خريداران قباله های مهر شده ای صادر 

می کرد که در آنها تعداد روزهای بازخريد شده ی فرد ذکر شده بود.‏ شايد اصطلاح ‏"ثروت بادآورده"‏ نخست در 

مورد اين کاسبی کلي 

کاتوليک ابداع شده باشد.‏ اين ‏"آمرزش"فروشی کليسا مسلماً‏ از موفق ترين نمونه های 

شيادی در طی تاريخ است و می توان آن را معادل قرون وسطايی کلاشی اينترنتی نيجريايی 

موفقيت بسی بيشتر.‏ 

محسوب کرد،‏ اما با 

تا سال 1903، پاپ پايوس دهم به خود حق می داد تا قباله ی آمرزشی صادر کند و به هر کدام از درجه 

داران سلسله مراتب خود تخفيف خاصی در روزهای اقامت در برزخ اعطا کند:‏ کاردينال ها دويست روز؛ اسقف 

اعظم صد روز؛ و اسقف ها فقط پنجاه روز تخفيف.‏ البته در آن موقع ديگر آمرزش در قبال پول اعطا نمی 

شد.‏ در قرون وسطا هم پول تنها وسيله ی خريد آمرزش نبود.‏ مؤمن می توانست با عبادت،‏ چه برای خودش و چه 

به نيابت از خويشان مرده اش،‏ آمرزش بخرد.‏ همچنين اگر ثروتمند بوديد می توانستيد کسی را اجير کنيد که پس از 

مرگ تان،‏ برای آمرزش روح شما عبادت کند.‏ نيوکالج آکسفورد که من در آن تدريس می کنم،‏ به سال 

1379 

♣ 

نتيجه ی پژوهشی که در ميان بيخدايان آمريکايی در مورد مرگ انجام گرفته چنين است:‏ 50 درصد خواسته اند پس از مرگ 

برايشان مراسم يادبود برگزار شود؛ 99 درصد موافق کمک پزشکی به خودکشی بيماران مشرف به موت بوده اند؛ و 75 درصد خواسته 

اند که اين از اين کمک برخوردار شوند؛ 100 درصد خواسته اند که در بيمارستان هيچ تماسی با متوليان مذهبی نداشته باشند.‏ ن.ک 

http://nursestoner.com/myresearch.html 

♠ 

يک دوست استراليايی ام تمايل دينداران به عمر طولانی داشتن را نتيجه ی هراس شان از مرگ می دانست و می گفت ‏"شايد می 

خواهند وقت کافی برای آماده شدن برای امتحان الاهی داشته باشند؟"‏ 


رييّ‏ 

یسا 

یان 

261 

توسط اسقف ويليام وايکهام،‏ تأسيس شد.‏ اين شخص اسقف وينچستر و يکی از خ 

ن بزرگ آن قرن بود.‏ آن زمان 

يک اسقف می توانست بيل گيتز دوران خود باشد،‏ چرا که شاهراه های اطلاعاتی ‏(به سوی خدا)‏ 

را در اختيار 

داشت و ثروت های هنگفتی به جيب می زد.‏ قلمرو اسقف وايکهام به طرز استثنايی وسيع بود،‏ و او ثروت سرشار 

و نفوذ فراوان اش را صرف تأسيس دو مؤسسه ی آموزشی کرد:‏ يکی در وينچستر و ديگری در آکسفورد.‏ وايکهام 

به آموزش اهميت می داد،‏ اما آن طور که تاريخ رسمی نيوکالج،‏ که در سال 

تأسيس اين کالج منتشر شد می گويد،‏ آن چه بيشتر برايش اهميت داشت اين بود که 

1979 به 

" 

يادبود ششصدمين سالگرد 

مؤسسه ی وقفی بزرگی باقی 

بگذارد تا برای آمرزش روحش نيايش کنند.‏ او ده نفر کشيش گماشته،‏ سه نفر کارمند و شانزده خواننده ی کُر برای 

خدمت در کلي 

نيوکالج گمارد و دستور داد اگر کالج دچار مضيقه ی مالی شد،‏ فقط عوايد اين عده همچنان 

برقرار باشد."‏ او اداره ی کالج را به هيئت امنايی انتخابی سپرد که اکنون بيش از شش قرن است به کار خود ادامه 

می دهد.‏ 

امروزه اين کالج فقط 

♣ 

يک کشيش گماشته دارد 

و سيل دعا و نيايشی 

که قرن ها برای 

آمرزش روح وايکهام 

سرازير بود به قطره چکانی بدل شده که فقط سالی دو بار ترشح می کند.‏ اما گروه کُر هرچه توانمندتر شده و 

حقيقتاً‏ موسيقی اش جادويی است.‏ و من به عنوان عضو هيئت امنای نيوکالج گاهی احساس می کنم که ما با کاستن 

از تعداد اين مراسم عبادی،‏ خيانت در امانت می کنيم.‏ معادل امروزی عمل وايکهام،‏ ثروتمندانی هستند که هزينه ی 

گزافی به شرکت های سرمازايی می پردازند تا جسدشان را منجمد کنند و آن را در محفظه ی اندودشده ی به دور 

از بلای زلزله،‏ ناآرامی های اجتماعی،‏ جنگ های هسته ای و ديگر بلاها محافظت کنند،‏ تا در آينده که دانش 

پزشکی به قدرکافی پيشرفت کرد بتوان آن جسد را دوباره جان بخشيد و هر مرضی را که منجر به فوت شده 

معالجه کرد.‏ آيا ما متوليان هئيت امنای نيوکالج در ادای دين مان به بنيانگزار مؤسسه کوتاهی کرده ايم؟ شايد چنين 

باشد،‏ اما فقط ما نيستيم که خيانت در امانت می کنيم.‏ صدها نفر از کسانی که نايب عبادت مردگان قرون وسطا 

بودند پول متوفي 

را که ميراث خود را برای عبادت و خريد دوران برزخ به آنان سپرده بودند بالا کشيدند.‏ خيلی 

دوست دارم بدانم چه بخشی از گنجينه ی هنر و معماری اروپايی در واقع وقف خريد شفاعت بوده اند.‏ امانتی که 

امروزه به آن خيانت شده است.‏ 

اما آنچه که در آموزه ی برزخ مايه ی شگفتی من است،‏ شواهدی است که يزدان شناسان برای آن پيش نهاده اند:‏ 

اين شواهد چنان ضعيف هستند که حتی بيش از آنکه موجب اعتماد به صحت وجود برزخ شوند،‏ مايه ی خنده اند.‏ 

در مدخل برزخ از دائرة المعارف کاتوليک بخشی هست به نام ‏"اثبات ها".‏ شاهد اصلی اين دائرة المعارف بر 

وجود برزخ از اين قرار است:‏ اگر ارواح مردگان فقط بر اساس ميزان گناهان شان در جهان فانی به بهشت يا 

دوزخ برود،‏ ديگر دعا کردن برای آنان دليلی ندارد زيرا اگر معتقد نباشيم که در دعا قدرتی نهفته است که به 

297 

♣ 

. جزيره ای در خليج نيويورک که تشريفات ورود مهاجران به آمريکا در آن انجام می شد.م 

که يک زن است.‏ اگر وايکهام بود چه می گفت؟ 


ی ب 

ی ب 

یان 

262 

ارواح مردگان آرامش می بخشد،‏ و آنان را در نظر الاهی تعالی می بخشد چرا دعا کنيم؟"‏ و ما برای مردگان دعا 

می کنيم،‏ نه؟ پس برزخ بايد وجود داشته باشد،‏ در غير اين صورت دعا بيهوده می شود!‏ فهوالمطلوب.‏ اين نمونه 

ی بارز بلاهايی است که دينداری بر سر عقل و استدلال می آورد.‏ 

يک نمونه ی بارز ديگر از اين مغالطه ی 

298 

ربطی را در شيوه ديگری از استدلال تسلی بخشی دين می يابيم.‏ 

طبق اين استدلال،‏ بايد خدايی وجود داشته باشد،‏ چون اگر خدايی نباشد،‏ زندگی پوچ،‏ بی هدف،‏ و عبث می شود.‏ 

زندگی 

برهوتی 

معنايی و سرگردانی می شود.‏ آيا لازم به ذکر است که چگونه منطق اين استدلال پا در گل می 

ماند؟ شايد زندگی پوچ باشد.‏ شايد دعاهای ما برای مردگان عبث باشد.‏ اما فرض اينکه بايد خدايی در کار باشد تا 

چنين و چنان نشود،‏ مصادره به مطلوب است.‏ منطق اين استدلال آشکارا دوری است.‏ شايد زندگی بدون همسر 

مرحوم تان بسيار غمبار و پوچ نمايد،‏ اما اين وضعيت اسف بار دليل نمی شود که فرض کنيم او زنده است.‏ اين 

خيلی کودکانه است که فرض کنيم بايد کس ديگری ‏(مثل والدين برای کودکان و خدا برای بزرگسالان)‏ مسئول معنا 

بخشيدن به زندگی باشد.‏ اين شيوه ی کودکانه ی انديشيدن شاخصه ی کسانی است که تا مچ پايشان می پيچد به دنبال 

کسی می گردند که او را متهم کنند.‏ اين دسته فکر می کنند که فرد ديگری بايد مسئول بهروزی شان باشد،‏ و 

ناکامی شان را هم بايد به گردن ديگران می اندازند.‏ آيا در پس 

يابيم؟ 

‏"نياز " به خدا هم شبيه همين منش کودکانه را نمی 

اما ديدگاه يک فرد واقعاً‏ بالغ اين است که زندگی ما همان قدر پرمعنا و شگفت انگيز است که خودمان بخواهيم.‏ و 

می توانيم زندگی مان را سرشار از معنا و جذابيت سازيم.‏ اگر علم بتواند يک جور تسلای غيرمادی ببخشد،‏ اين 

تسلا حاصل شهود و الهامی است که موضوع سخن پاي 

من است.‏ 

شهود 

به خاطر اينکه اين بحث بيشتر بر پايه ی سليقه ای يا داوری شخصی است،‏ شيوه ی استدلالی که در اينجا پی می 

گيرم بيشتر جنبه ی بلاغی دارد تا منطقی.‏ 

من پيش تر هم اين شيوه را به کار گرفته ام و بسياری ديگر هم چنين 

کرده اند.‏ اگر بخواهم برخی از تازه ترين شان را نام ببرم می توانم به کارل ساگان در کتاب نقطه ی آبی مات،‏ 

ادوارد ويلسون در کتاب 

299 

زيست دوستی ، مايکل شرمر در کتاب روح علم و پاول کورتز در کتاب تأييدات اشاره 

کنم.‏ من در کتاب گسيختن رنگين کمان کوشيده ام اين مطلب را برسانم که ما چقدر خوش شانس هستيم که زنده 

ايم،‏ در حالی که اکثريت غالب کسانی که می توانستند زنده باشند،‏ اقبال زندگی نسيب شان نشده و در گردونه ی 

بخت آزمايی دی ان آ مغبون شده اند و پا به عرصی هستی ننهاده اند.‏ اما برای آنهايی که بخت هست بودن را يافته 

اند،‏ کوتاهی زندگی را به پرتو ليزی تشبيه کردم که لحظه ای تاريکی را می شکافد و با خط کش عظيم زمان پيش 

298 . non sequitur 

299 . BioPhilia, E.O.Wilson 


263 

است.‏ 

می رود.‏ هر چيزی پيش يا پس از اين پرتو در ظلمات مرگبار گذشته ی سپری شده و آينده ی نامعلوم فرو رفته 

ما بسی بختياريم که خود را درون اين پرتو می يابيم.‏ هر قدر هم که عمرمان کوتاه باشد،‏ اگر ثانيه ای از آن 

را هدر دهيم يا صرف گلايه از اين کنيم زندگی عبث و بی حاصل است يا اگر ‏(مانند کودکان)‏ بگوييم که زندگی 

خسته کننده است،‏ دشنام درشتی 

به تريليون ها نفری 

داده ايم که هرگز بخت زيستن را نيافتند.‏ 

همان طور که 

بسياری بيخدايان ديگر بسی شيواتر از من گفته اند،‏ معرفت ما به اينکه فقط يک بار زندگی می کنيم بايد زندگی را 

برايمان بسيار ارزشمندتر سازد.‏ پس اين ديدگاه بيخدايانه به زندگی،‏ آری گويانه و سرشارکننده است،‏ و در عين 

حال گرفتار خودفريبی،‏ توهمات يا شيون و گلايه هم نيست که انگار از چيزی از زندگی طلبکار است.‏ اميلی 

ديکينسون می گويد:‏ 

اين که ديگر هرگز زندگی 

همين آن را چنين شيرين می کند 

نخواهيم کرد 

اگر مرگ خدا خلائی باقی بگذارد،‏ مردم اين خلاء را به شيوه های گوناگون پر خواهند کرد.‏ شيوه ی من پرداختن 

به علم،‏ و تلاش صادقانه و نظام مند برای کشف حقايق جهان است.‏ من تلاش آدمی برای فهم جهان را نوعی 

کوشش جهت مدل سازی می دانم.‏ هر يک از ما در ذهن خود مدلی از جهان می سازيم و جايگاه خود را درون اين 

مدل می يابيم.‏ مدل کمينه از جهان،‏ مدل نياکان ماست که برای برآوردن نيازمندی های بقای خود ساخته بودند.‏ اين 

نرم افزار شبيه ساز را انتخاب طبيعی ساخته و اشکال زدايی کرده است.‏ اين مدل به نحو احسن با نيازهای نياکان 

ما در دشت های آفريقا همخوانی داشت:‏ يک مدل سه بعدی از جهانی با اشيای مادی دارای اندازه ی متوسط،‏ که با 

سرعت های متوسطی نسبت به همديگر حرکت می کنند.‏ اما مغزهای ما اقبال يافتند که پيچيده تر شوند و بتوانند 

مدل هايی بسازند که بسيار پيچيده تر از مدلهای معيشت محور مورد نياز برای بقای نياکان ما بود.‏ هنر و علم از 

اين اقبال تراويده اند.‏ بگذاريد تصوير آخر اين کتاب را ترسيم کنم تا توان علم را برای باز کردن ذهن و خشنود 

کردن جان نشان دهم.‏ 

مادر تمام برقع ها 

يکی از ناراحت کننده ترين مناظری که امروزه می توانيم در خيابان هايمان ببينيم،‏ زنی است که از فرق سر تا 

نوک پا در پارچه ی سياه رنگی قنداق شده است،‏ و از ورای شکاف پرده ی نازکی به دنيا می نگرد.‏ برقع فقط 

وسيله ی سرکوب زنان و محدود کردن آزادی و زيبايی آنان نيست؛ فقط نشانگر ستم سخت مردان و ارعاب و 

فرودست سازی زنان نيست.‏ من می خواهم شکاف اين پرده را نماد چيز ديگری بدانم.‏ 

چشم ما جهان را از خلال شکاف تنگی در طيف الکترومغناطيسی می بيند.‏ نور مرئی شکاف روشنی است در يک 

طيف گسترده ی تاريک،‏ که از امواج راديويی با طول موج بلند گرفته تا پرتوهای گاما با کمترين طول موج را 


ی ب 

264 

شامل می شود.‏ دشوار می توانيم دريابيم که شکاف بينايی ما چقدر تنگ است.‏ يک برقع سياه بلند را تصور کنيد که 

يک شکاف کوچک،‏ به اندازه ی حدود 2.5 سانتيمتر،‏ برای ديدن در آن تعبيه شده است.‏ اگر طول برقع در پايين 

اين شکاف را معادل محدوده ی امواج با طول موج بلندتر از نور مرئی بگيريم،‏ و طول شکاف را معادل بخش 

مرئی اين طيف،‏ نسبت طول برقع به آن شکاف دو و نيم سانتيمتری چقدر بايد باشد؟ اين طول آن قدر زياد است که 

بهتر است با مقياس لگاريتمی نمايش داده شود.‏ و فصل آخر چنين کتابی جای پرداختن سرسری به اين بحث نيست.‏ 

اما همين قدر از من بپذيريد که چنين برقعی مادر تمام برقع ها خواهد بود.‏ در قياس با آن پنجره ی دو و نيم 

سانتيمتری،‏ بايد کيلومترها و کيلومترها پارچه ی سياه داشته باشيم تا متناسب با بخش نامرئی طيفی باشد که از 

امواج راديويی در حاشيه ی پايين برقع گرفته تا پرتوهای گاما در فرق سر را شامل می شود.‏ خدمتی که علم به ما 

کرده گشودن اين پنجره بوده است.‏ در عرصه ای که علم بر ما گشوده،‏ حصار جامه ی سياه دريده می شود تا 

هوای تازه و جانفزای آزادی وزيدن گيرد.‏ 

تلسکوپ های نوری به کمک عدسی های شيشه ای خود آسمان ها را بازتاب می دهند اما فقط ستارگانی را ‏"می 

بينند"‏ که امواج گسيل شده از آنها در پهنه ی باريک امواج نور مرئی باشد.‏ اما تلسکوپ های ديگر،‏ پرتو ايکس يا 

امواج راديويی را هم ‏"می بينند".‏ در مقياس کوچک تر،‏ دوربين های مجهز به فيلترهای مناسب می توانند اشعه ی 

فرابنفش را ‏"ببينند"‏ و هنگام عکسبرداری از گل ها،‏ لکه ها و نوارهايی را آشکار کنند که ظاهراً‏ برای چشمان 

حشرات ‏"طراحی شده"‏ اند اما چشمان ما اصلاً‏ قادر به ديدن اين جزئيات نيست.‏ چشم حشرات هم پنجره ی طيفی 

شبيه به چشم ما دارد،‏ اما شکاف آن در برقع کمی بالاتر واقع شده است و امواجی با طول موج اندکی کمتر را هم 

آشکار می کند.‏ حشرات رنگ سرخ را نمی بينند اما فرابنفش را می بينند و در ‏"باغ فرابنفش"‏ به رويشان گشوده 

♦ 

است.‏ 

اين تمثيل دريچه ی ی تنگ نور که به روی يک طيف بسيار پهناور گشوده می شود،‏ در ديگر زمينه های علم نيز 

به کار می آيد.‏ انگار که ما درون يک غار زندگی می کنيم،‏ و جهان را از خلال دهانه ی کوچک غاری می بينيم 

که حواس و سيستم عصبی مان بر روی جهان می گشايند.‏ اندام های حسی ما فقط می توانند گسترده ی محدودی از 

پديده ها را که با سرعت های متوسط حرکت کنند تشخيص دهند.‏ ما در جهانی که اشيای آن از چند کيلومتر ‏(با نگاه 

از سر قله ی کوه)‏ تا چند دهم ميليمتر ‏(اندازه ی سر سوزن)‏ باشند کاملاً‏ راحت و آسوده هستيم.‏ خارج از اين 

گستره،‏ حتی تخيل مان هم پا در گل می ماند.‏ 

و نيازمند ابزارها و رياضيات می شويم – که خوشبختانه می توانيم 

کاربرد آنها را بياموزيم.‏ اين گستره ی اندازه ها،‏ مسافت ها و سرعت ها،‏ که در مخيله ی ما می گنجند تنها نوار 

♦ 

‏"باغ فرابنفش"‏ عنوان يکی از سخنرانی های پنج گانه ی من در مؤسسه ی پادشاهی سخنرانی های کريسمس بود،‏ که توسط بی 

سی فيلمبرداری شد و نام ‏"باليدن در جهان"‏ بر کليت آن نهاده شد.‏ کل اين مجموعه در وبسايت بنياد ريچارد داوکينز عرضه می شود.‏ 

www.richarddawkins.net 


اي"‏ 

یائ 

ی ب یجِ‏ 

265 

باريکی است از يک گستره ی عظيم.‏ يک سر آن از مقياس های شگفت انگيز کوانتومی آغاز می شود و سر ديگر 

آن به مقياس های انشتينی کيهان می انجامد.‏ 

تخيل ما هنگام رويارويی با مسافت های ورای مقياس های مألوف مان،‏ بدجوری ناتوان است.‏ سعی می کنيم 

الکترون را توپ کوچکی تصور کنيم،‏ که در مداری به دور توپ های بزرگ تری که نماد پروتون ها و نوترون 

ها هستند می گردد.‏ اما در واقع اصلاً‏ اين طور نيست.‏ الکترون ها مانند توپ های کوچک نيستند.‏ اصلاً‏ مانند هيچ 

چيزی که ما می تونيم بشناسيم نيستند.‏ وقتی داريم درباره ی افق های دوردست واقعيت صحبت می کنيم،‏ اصلاً‏ 

معلوم نيست که ‏"مانند"‏ معنايی داشته باشد.‏ تخيل ما قادر نيست به مرزهای کوانتومی نفوذ کند.‏ در آنجا هيچ چيز 

چنان که ما – به خاطر پيشينه ی تکاملی مان – از اشياء انتظار داريم رفتار نمی کند.‏ در مورد اشي 

سرعت شان کسر قابل توجهی از سرعت نور باشد سرگردان می شويم.‏ 

هم که 

300 

فهم متعارفی مان ما را ضربه فنی می 

کند،‏ چرا که فهم متعارفی در جهانی شکل گرفته که هيچ چيز خيلی تند حرکت نمی کند و هيچ چيز خيلی کوچک يا 

خيلی بزرگ نيست.‏ 

اس هالدِين،‏ زيست شناس بزرگ،‏ در مقاله ی مشهوری به نام ‏"جهان های ممکن"‏ می نويسد ‏"اکنون،‏ گمان 

می کنم که جهان نه تنها غريب تر از آن باشد که تصور می کنيم ‏،بلکه غريب تر از آنی باشد که بتوانيم تصور 

کنيم...‏ گمان می کنم در آسمان و زمين چيزهايی است که نه در هيچ فلسفه ی بشری می گنجند،‏ و نه می توانند 

بگنجند."‏ 

در اينجا خوب است خاطرنشان کنم که جمله ی مشهور هملت که هالدين به کار می گيرد،‏ غالباً‏ بد خوانده 

می شود.‏ تأکيد درست در اين جمله بر روی تو است:‏ 

هوراشيو،‏ در آسمان و زمين بسی چيزهاست 

که فلسفه ی تو به خواب هم نديده است.‏ 

در واقع،‏ اغلب اين جمله را جوری می خوانند که انگار هوراشيو نمايانگر همه ی خردگرايان سطحی و شکاک 

است.‏ اما اگر مانند برخی اساتيد ادبيات تأکيد را به جای ‏"فلسفه"‏ بر ‏"تو"‏ بگذاريم،‏ اين خوانش زايل می شود.‏ 

البته اين تفاوت واقعا ‏ًبرای بحث فعلی ما مهم نيست،‏ جز اينکه خوانش دوم از قيد ‏"هيچ"‏ در سخن هالدين احتراز 

می کند.‏ 

کسی که اين کتاب او تقديم شده،‏ از راه بيان عجايب و غرايب علم امرار معاش می کرد.‏ او اين عجايب را تا سرحد 

کمدی پيش می برد.‏ اين نقل قول از همان سخنرانی او به سال 1998 در کمبريج است که پيش تر از آن نقل کردم:‏ 

ن واقعيت که ما در ته يک چاه گرانشی زندگی می کنی،‏ بر روی کره ای گاز-پوش که به دور يک رآکتور 

300 . common sense 


یها 

266 

هسته ای می گردد که سيصدهزار کيلومتر با ما فاصله دارد و هنوز فکر می کنيم که اين قضيه کاملا عادی 

است ، 

به روشنی نشان می دهد که ما چقدر می توانيم کج فهم باشيم."‏ در حالی که ديگر نويسندگان علمی تخيلی عجايب 

علم را پيش می کشند تا حس رازآلودی ايجاد کنند،‏ داگلاس آدامز با بيان عجايب علم ما را می خنداند ‏(مثلاً‏ کسانی 

که کتاب 

راهنمای 

301 

اتواستاپ زدن به کهکشان 

او را خوانده اند ممکن است سخن او درباره 

ی ‏"جاده ی 

نامحتملی بی نهايت"‏ را به خاطر بياورند.)‏ شايد بهترين واکنش به برخی از ناسازه های غريب فيزيک مدرن،‏ 

خنديدن باشد.‏ گاهی هم فکر می کنم که آلترناتيو ديگر،‏ فرياد زدن است.‏ 

مکانيک کوانتومی،‏ اين ستيغ اثيری دستاوردهای علم قرن بيستم،‏ در پيش بينی جهان واقعی موفقيت خيره کننده ای 

دارد.‏ ريچارد فاينمن دقت پيش بينی آن را با دقت پيش بينی مسافتی به اندازه ی عرض ايالت متحده با خطايی برابر 

ضخامت يک تار موی انسان قياس کرده است.‏ به نظر می رسد که اين موفقيت در پيش بينی بايد نشانگر نوعی 

صحت مکانيک کوانتومی باشد؛ اين نظريه به قدر همه ی معلومات ديگر ما،‏ و حتی به قدر پيش پا افتاده ترين 

معلومات فهم متعارفی،‏ صادق می نمايد.‏ با اين حال مفروضات نظريه ی کوانتومی برای انجام اين پيش بينی ها 

چنان غريب اند که حتی خود فاينمن کبير هم به بيان های مختلف ‏(که به نظرم اين زيباترين شان است)‏ اظهار کرده 

که:‏ ‏"اگر فکر می کنيد نظريه ی کوانتوم را می فهميد...‏ 

♦ 

نظريه ی کوانتوم را نمی فهميد."‏ 

نظريه ی کوانتوم آن قدر غريب است که فيزيک دان ها به ‏"تعبير"‏ 

زدن"‏ در اينجا واژه ی مناسبی است.‏ ديويد دُوچ در کتاب 

302 

بافتار واقعيت به تعبير 

ناسازه واری از آن چنگ می زنند.‏ ‏"چنگ 

‏"جهان های بسيار " از نظريه 

ی کوانتوم متوسل می شود،‏ که شايد بدترين اظهارنظری که می توانيد درباره ی آن کنيد اين باشد که اين نظريه به 

طرز مضحکی اصراف گرانه است.‏ او فرض می کند که جهان های فراوان و سريعاً‏ افزايش يابنده ای به موازات 

هم وجود دارند که متقابلاً‏ برای هم ناشناس هستند و فقط از دريچه ی تنگ آزمايش های مکانيک کوانتومی به روی 

هم گشوده می شوند.‏ در برخی از اين جهان ها اکنون من مرده ام.‏ در اقليت کوچکی از آنها شما يک سبيل سبز 

داريد.‏ و الی آخر.‏ 

تعبير ديگر نظريه ی کوانتومی که به ‏"تعبير کپنهاگی"‏ معروف است هم همين قدر خنده دار است 

هرچند – 

مُصرفانه نيست،‏ اما به طرز فجيعی ناسازه وار است.‏ اروين شرودينگر اين تعبير را با داستان گربه اش به 

ريشخند می گيرد.‏ گربه ی شرويدينگر در يک جعبه مقابل تفنگی نشسته که ماشه ی آن توسط يک رخداد کوانتومی 

کشيده می شود.‏ پيش از اينکه در جعبه را باز کنيم،‏ نمی دانيم که گربه زنده است يا مرده.‏ فهم متعارفی مان می 

گويد که گربه يا بايد زنده باشد و يا مرده.‏ اما تعبير کپنهاکی در تناقض با فهم متعارفی است:‏ پيش از باز کردن در 

جعبه،‏ تنها چيزی که هست،‏ احتمالات است.‏ همين که در جعبه را باز کنيم،‏ تابع موج فرو می ريزد و با رخداد يکّه 

301 . The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy, Douglas Adams 

♦ 

سخن مشابهی هم از نيلز بوهر نقل می کنند:‏ ‏"هر کس که از نظريه ی کوانتوم شوکه نشود،‏ آن را نفهميده است."‏ 


267 

ای مواجه می شويم:‏ گربه يا زنده خواهد بود و يا مرده.‏ تا وقتی که در جعبه را باز نکنيم،‏ گربه نه زنده است و نه 

مرده.‏ 

تعبير 

‏"جهان های بسيار " از مثال گربه ی شرويدينگر اين است که در برخی جهان ها اين گربه مرده است؛ و در 

برخی ديگر زنده است.‏ هيچ يک از اين تعبيرها با فهم متعارفی يا شهود آدمی نمی خوانند.‏ اما برای يک فيزيکدان 

سرسخت اين نکته اهميتی ندارد.‏ 

آنچه مهم است اين است که اين نظريه رياضيات محکمی دارد،‏ و پيش بينی هايش 

با نتايج آزمايش ها می خوانند.‏ به نظر می رسد که ما نياز داريم آنچه را که ‏"واقعاً"‏ رخ می دهد به نحوی به 

تصوير بکشيم.‏ در ضمن،‏ من متوجه هستم که شرويدينگر در اصل آزمون فکری گربه ی خود را به اين منظور 

مطرح کرد که آنچه را که به نظرش مهمل بودن تعبير کپنهاگی بود نشان دهد.‏ 

لوئيس وولپرت زيست شناس معتقد است که غرابت فيزيک جديد فقط نوک کوه 

يخ است.‏ 

علم در حالت کلی،‏ 

برخلاف فنآوری،‏ فهم متعارفی را نقض می کند.‏ [156] يک نمونه ی جالب اش اين است:‏ هر بار که يک ليوان 

آب می خوريد،‏ می توانيد بگوييد که به احتمال زياد حداقل يکی از مولکول هايی را که از مثانه ی اليور کرامول 

گذشته اند نوش جان کرده ايد.‏ اين نکته از نظريه ی مقدماتی احتمالات نتيجه می شود.‏ تعداد مولکول های درون 

يک ليوان آب از تعداد ليوان های آب موجود در جهان خيلی بيشتر است.‏ البته کرامول يا مثانه ها هيچ ويژگی 

خاصی ندارند.‏ آيا شما همين الان اتم نيتروژنی را استنشاق نکرديد که دايناسور اگواندونی که سمت چپ آن درخت 

سرخس بلند ايستاده بود تنفس کرده بود؟ آيا خوشحال نيستيد که در جهانی زندگی می کنيد که در آن نه تنها چنين 

گمانه زنی هايی امکان پذيراست بلکه اين مزيت را داريد که که بفهميد چرا چنين است؟ و می توانيد آن را برای 

ديگران هم توضيح دهيد؛ نه به عنوان عقيده ی خودتان،‏ بلکه به عنوان چيزی که اگر ديگران به درستی استدلال 

تان را بفهمند ناگزير آن را می پذيرند.‏ شايد همين جنبه باشد که کارل ساگان به عنوان انگيزه ی خود از نوشتن 

303 

جهان ديو زده:‏ علم به سان شمعی در تاريکی مطرح می کند:‏ " به نظرم شرح ندادن علم،‏ نوعی کجروی است.‏ 

وقتی عاشق باشيد،‏ می خواهيد دنيا را خبر کنيد.‏ اين کتاب يک روايت شخصی از عشق ديرينه ی من به علم 

است."‏ 

تکامل پيچيدگی حيات،‏ و اينکه هستی در جهان تابع قوانين فيزيکی است،‏ بسيار شگفت انگيز است – حتی اگر 

علت اش اين باشد که شگفت زدگی،‏ عاطفه ايست که تنها می تواند در مغزهايی ايجاد شود که حاصل همان فرآيند 

شگفت انگيز باشند.‏ پس به يک معنا می توان گفت که هستی ما انسان ها نبايد غافلگير کننده باشد.‏ با اين حال من،‏ 

به عنوان يک انسان،‏ دوست دارم به ساير انسان ها بگويم که هستی ما به ناگزير شگفت انگيز است.‏ 

302 . The Fabric of Reality, David Deutsch 

303 . Demon-Haunted Worldö Science as a Candle in the Dark, Carl Sagan 


یحت 

یائ 

268 

فکرش را بکنيد.‏ بر روی يک سياره،‏ و چه بسا فقط بر روی همين يک سياره در تمام کيهان،‏ مولکولهايی که 

معمولاً‏ چيزی پيچيده تر از تکه سنگ ها نمی سازند،‏ در اندامه هايی با ابعادی به اندازه ی همان تکه سنگ گرد هم 

می آيند؛ و اندامه هايی را می سازند که چنان پيچيده اند که می توانند بدوند،‏ بپرند،‏ شنا کنند،‏ ببينند،‏ بشنوند،‏ بگيرند 

و بخورند و همه ی کارهای ديگری را انجام دهند که از تکه ماده های جاندار بر می آيد.‏ 

توانند بيانديشند و احساس کنند،‏ و عاشق ديگر تکه ماده های جاندار شوند.‏ امروزه اساساً‏ می دانيم که 

کجاست.‏ اما اين دانش را فقط از سال 1859 به اين سو يافته ايم.‏ پيش از 

در برخی موارد می 

کلک کار 

1859، اين مسئله حقيقتاً‏ بسيار بسيار 

عجيب می نمود.‏ امروزه،‏ به لطف داروين،‏ فقط بسيار عجيب می نمايد.‏ داروين دريچه ی برقع را گرفت و آن را 

از هم گشود،‏ و گذاشت سيلاب معلومات تازه به درون جاری شود.‏ 

معلوماتی که تازگی شان خيره کننده است و 

جان آدمی را تعالی می بخشند،‏ به نحوی که شايد نظير آن را در گذشته نيابيم – مگر در فهم کپرنيک از اينکه 

زمين مرکز کائنات نيست.‏ 

لودويگ ويتگنشتان،‏ فيلسوف بزرگ قرن بيستم،‏ يک بار از دوستش پرسيد:‏ ‏"بگو ببينم،‏ چرا مردم هميشه می 

گويند که برای مردم طبيعی بود که فرض کنند خورشيد به دور زمين می گردد،‏ به جای اينکه زمين به دور 

خورشيد می گردد؟"‏ دوستش پاسخ داد ‏"خوب معلوم است.‏ چون اين طور به نظر می رسد که انگار خورشيد به 

دور زمين می گردد."‏ ويتگنشتاين پاسخ داد ‏"خوب،‏ اگر آن موقع من فکر می کردم که زمين است که می گردد،‏ 

چطور به نظر می رسيدم؟"‏ من گاهی در درسگفتارهايم اين سخن ويتگنشتاين را نقل می کنم،‏ و انتظار دارم 

حضار بخندند.‏ اما ظاهراً‏ گيج می شوند و سکوت می کنند.‏ 

در جهان محدودی که مغزهای ما در آن تکامل يافتند،‏ احتمال حرکت چيزهای کوچک بيشتر است تا چيزهای 

بزرگ،‏ که پس زمينه ی حرکت را تشکيل می دهند.‏ با گردش زمين،‏ چيزهايی که به سبب نزديک تر بودن به ما 

بزرگ تر به نظر می رسند – کوه ها،‏ درخت ها،‏ ساختمان ها و خود زمين – همگی کاملاً‏ همزمان با ناظر و با هم 

نسبت به اشياء نسبتاً‏ بزرگ تری مانند خورشيد و ستارگان حرکت می گردند.‏ ومغز ما بنا به عادت تکاملی اش 

دچار اين توهم می شود که خورشيد و ستارگان درون پس زمينه ی کوه ها و درخت ها حرکت می کنند.‏ 

حال اين نکته را پی گيريم که چرا ما جهان را اين گونه می بينيم.‏ به چه دليل ما شهوداً‏ برخی چيزها را آسان تر 

از چيزهای ديگر در می يابيم؟ چون مغز هايمان خود اندام هايی تکامل يافته هستند:‏ رايانه هايی سوار بر بدن 

هستند که برای بقای ما در جهان تکامل يافته اند 

304 

– جهانی که من آن را جهان ميانه می نامم و از اشي 

تشکيل 

شده که برای بقايمان اهميت دارند.‏ اشياء جهان ميانه نه خيلی بزرگ هستند و نه خيلی کوچک؛ يا ساکن هستند و يا 

با کسر کوچکی از سرعت نور حرکت می کنند؛ و در اين جهان امور ناممحتمل را می توان با خيال راحت 

304 . middle world 


یاب 

269 

ناممکن محسوب کرد.‏ 

پنجره 

ی برقع ما تنگ است،‏ چون نياکان ما برای بقايشان به پنجره 

ی وسيع تری 

نياز 

نداشته اند.‏ 

بر خلاف شهودهای تکاملی مان،‏ علم به ما آموخته است که چيزهای ظاهراً‏ صلب مانند بلورها و سنگ ها در واقع 

بيشتر از فضاهای خالی تشکيل شده اند.‏ برای تصور اتم هم آن را به اين شکل نمايش می دهيم که هسته ای اتم 

مانند مگسی است که در بالای نقطه ی وسط يک ميدان ورزشی می پرد؛ مگس های ديگر ‏(الکترون ها)‏ در 

اطراف ميدان به دورش می چرخند و هسته ی اتم مجاور در بيرون اين ميدان است.‏ پس در واقع سخت ترين و 

صلب ترين سنگ ها هم تقريباً‏ به طور کامل از فضايی خالی تشکيل شده اند و ذرات خرد بی شماری با فاصله ی 

دور از هم در اين فضای خالی جای گرفته اند.‏ پس چرا سنگ ها اين قدر سفت و سخت و نفوذناپذير به نظر می 

آيند؟ 

درست نمی دانم پاسخ ويتگنشتاين به اين پرسش چه می بود.‏ اما به عنوان يک زيست شناس تکاملی،‏ پاسخ من اين 

است که مغز ما تکامل يافته تا بدن مان را در دنيايی هدايت کند که ابعادش متناسب با کارکردهای بدن مان است.‏ 

ما هيچ گاه برای جهت ي 

در دنيای اتم ها تکامل نيافته ايم.‏ اگر چنين می بود،‏ شايد مغزهايمان می توانستند 

سنگ ها را پر از فضای خالی ادراک کنند.‏ سنگ ها به اين سبب در دست مان سخت و نفوذناپذير می نمايند که 

دست مان نمی تواند در آنها رسوخ کند.‏ دليل اينکه دست نمی تواند در سنگ رسوخ کند ربطی به اندازه و فاصله ی 

ميان ذرات تشکيل دهنده ی سنگ ندارد بلکه به علت ميدان های نيرويی است که در ميان آن ذرات دور از هم 

درون جسم ‏"سخت"‏ برقرارند.‏ برای مغز ما مفيد است که انگاره هايی مانند سختی و نفوذپذيری را برسازد زيرا 

اين انگاره ها کمک می کنند تا بدن مان را از خلال جهان اشيای ‏"جامد"‏ هدايت کنيم؛ جهانی که اشيای آن نمی 

توانند فضای واحدی را اشغال کنند.‏ 

در اينجا برای تفريح،‏ يک قطعه از کتاب 

305 

مردانی که به بزها می نگرند اثر جون رانسون را نقل می کنم:‏ 

اين يک داستان واقعی است.‏ تابستان سال 

1983 است.‏ 

ميجر ژنرال آلبرت استابلبين سوم پشت ميزش 

در آرلينگتون ويرجينيا نشسته است،‏ و به ديوار روبرويش خيره شده،‏ که بر آن نشان های افتخار 

نظامی فراوان او آويخته است.‏ اين نشان ها خاطرات يک عمر سربازی شجاعانه هستند.‏ او رئيس 

اطلاعات ارتش آمريکاست که شصت هزار سرباز تحت امر دارد...‏ ژنرال به ديواری که نشان هايش 

را بر آن آويخته نگاه می کند.‏ فکر می کند که بايد کاری کند،‏ هرچند که اين فکر او را به وحشت می 

اندازد.‏ او به انتخابی فکر می کند که در پيش دارد.‏ می تواند در اين دفتر بماند يا اينکه به دفتر ديگری 

نقل مکان کند.‏ انتخاب با خودش است.‏ و او تصميمش را گرفته است.‏ او به دفتر ديگر می رود....‏ می 

305 . The Men who Stare at Goats, Jon Ronson 


یها 

270 

ايستد،‏ به جلوی ميز می آيد و شروع به قدم زدن می کند.‏ با خود فکر می کند،‏ آخر اتم بيشتر از چی 

ساخته شده؟ از فضای خالی!‏ گام هايش را تندتر می کند.‏ با خودش فکر می کند،‏ من بيشتر از چی 

ساخته شده ام؟ از اتم ها!‏ کم کم قدم زدنش به دويدن تبديل می شود.‏ باز فکر می کند که ديوار عمدتاً‏ از 

چی ساخته شده؟ از اتم ها!‏ فقط بايد فضاها را با هم ادغام کنم...‏ ناگهان بينی ژنرال استابلبين به ديوار 

دفترش اصابت می کند.‏ با خودش فکر می کند،‏ لعنتی!‏ 

ديوار بگذرد.‏ 

ژنرال حيران است که چرا نمی تواند از ميان 

ما که در جهان ميانه تکامل يافته ايم برايمان درک شهودی مسائلی از اين قبيل آسان است که ‏"هنگامی که يک 

ميجر ژنرال حرکت می کند،‏ و به اشيای جهان ميانه مانند ديوار برخورد می کند،‏ پيشرفت اش به طرز دردناکی 

متوقف می شود."‏ مغزهای ما برای اين تجهيز نشده اند که تصور کنند که ژنرال هم مانند نوترينوها می تواند از 

خلال فضاهای خالی وسيع تشکيل دهنده ی ديوار"واقعی"‏ بگذرد.‏ همچنين ما به درستی نمی توانيم تصور کنيم که 

در سرعت های نزديک به سرعت نور چه رخ می دهد.‏ 

شهود طبيعی انسان،‏ که در مکتب جهان ميانه باليده است،‏ دشوار می تواند حرف گاليله را باور کند که می گفت 

اگر يک گوی و يک پَر را همزمان از برجی پايين بياندازيم و اصطکاک هوا نباشد،‏ هر دو همزمان به زمين می 

خورند.‏ چون در جهان ميانه،‏ اصطکاک هوا همواره وجود دارد.‏ اگر در خلاء تکامل يافته بوديم،‏ می توانستيم 

انتظار داشته باشيم که يک پر و يک گلوی هم زمان به زمين بخورند.‏ ما ساکنان تکامل يافته در جهان ميانه هستيم،‏ 

و همين امر توان تصور ما را محدود می کند.‏ پنجره ی تنگ برقع ما فقط می گذارد که جهان ميانه را ببينيم،‏ مگر 

اينکه بسيار هوشمند يا فرهيخته باشيم.‏ 

به 

306 

يک معنا هم می توان گفت که ما جانوران مجبور بوده ايم نه تنها در جهان ميانه،‏ بلکه در ريزجهان اتم ها و 

الکترون ها نيز برای 

بقا تقلا کنيم.‏ 

انديشيدن ما محصول تپش 

عصبی 

است و تخيل مان به فعاليت های 

ريزجهان بستگی دارد.‏ اما فهم ريزجهان هيچ کمکی به کنشگری نياکان وحشی مان نمی کرد؛ و هيچ يک از 

تصميم گيری های آنها هم وابسته به فهم ريزجهان نبوده است.‏ اگر باکتری بوديم و مرتب زير ضرب جنبش های 

حرارتی مولکول ها قرار داشتيم،‏ قضيه فرق می کرد.‏ اما ما جهان ميانه ای ها سنگين وزن تر از آن هستيم که 

حرکات براونی را احساس کنيم.‏ زندگی ما در چنبره ی نيروی گرانش است اما کاملاً‏ از اثرات نيروهای تنش 

سطحی غافل هستيم.‏ برای يک حشره ی کوچک اولويت نيروها برعکس است چون تنش سطحی اصلاً‏ برايش 

خفيف نيست.‏ 

306 . micro-world 


یها چيز""‏ 

271 

استيو گراند،‏ در کتاب 

307 

آفرينش : حيات و چگونگی ايجاد آن 

از دلمشغولی صرف ما به ماده تقريباً‏ به فغان می 

آيد.‏ ما تصور می کنيم که فقط مواد جامد واقعاً‏ ‏"چيز"‏ هستند.‏ به نظرمان ‏"امواج"‏ نوسان های الکترومغناطيس در 

خلاء ‏"غيرواقعی"‏ هستند.‏ در دوره ی ويکتوريا می انديشيدند که امواج بايد امواج ‏"درون"‏ رسانه ای مادی حرکت 

کنند.‏ اما چنين رسانه ای را نمی يافتند،‏ پس يکی اختراع کردند و نام مشعشع ‏"اثير"‏ را بر آن نهادند.‏ اما ما فقط به 

اين علت بی هيچ مشکلی ماده ی ‏"واقعی"‏ را درک می کنيم که نياکان مان برای بقا در جهان ميانه تکامل يافته اند؛ 

در جهان ميانه،‏ ماده عنصر متشکله ی مفيد محسوب می شود.‏ 

کند.‏ 

از سوی ديگر،‏ حتی ما جهان ميانه ای ها هم می توانيم ببينيم که يک گرداب ‏"چيز"ی است که به قدر سنگ 

واقعيت دارد هرچند که ماده ی درون گرداب مدام در حال تغيير است.‏ در صحرايی در تانزانيا،‏ در سايه ی آتش 

فشان اُيدونوی لنگای که برای مردم ماسائی مقدس است،‏ يک تل بزرگ از خاکستر هست.‏ خاکستر اين تُل حاصل 

آتش فشانی سال 1969 است که توسط باد جمع شده و شکل گرفته است.‏ اما زيبايی اين تُل اين است که حرکت می 

308 

اين پديده را در اصطلاح علمی باکان 

می نامند.‏ کل اين تل در اثر وزش باد سالانه به قدر 17 متر جابجا 

می شود.‏ اما همواره شکل هلالی خود را حفظ می کند.‏ چون با وزش باد،‏ ذرات پايين تر به يال های تَل می روند و 

ذرات روی يال به درون شيب داخل هلال فرو می ريزند.‏ 

در واقع بارکان از موج هم چيز ‏"واقعی"‏ تری است.‏ به نظر می رسد که موج در جهت افقی بر روی سطح دريا 

حرکت می کند،‏ اما در واقع حرکت مولکول های آب عمودی است.‏ به همين ترتيب،‏ ممکن است به نظر برسد که 

امواج صوتی از دهان گوينده به گوش شنونده حرکت کنند،‏ ولی در واقع مولکول های هوا چندان حرکتی نمی کنند،‏ 

در آن صورت باد ايجاد می شود،‏ نه صوت.‏ استيو گراند يادآور می شود که ما بيشتر به موج می مانيم تا به 

صامت.‏ او خوانندگان اش را فرامی خواند تا...‏ 

به تجارب دوران کودکی تان بيانديشيد.‏ می توانيد چيزهايی را به ياد بياوريد،‏ چيزهايی را ببينيد،‏ حس 

کنيد،‏ و حتی ببوييد.‏ آخر واقعاً‏ آنجا بوده ايد،‏ نه؟ در غير اين صورت چطور می توانيد آنها را به خاطر 

بياوريد؟ حتی يکی از اتم های فعلی بدن شما در زمان آن رخدادها جزو بدن تان نبوده است...‏ ماده از 

جايی به جای ديگر حرکت می کند تا در نهايت موقتاً‏ در بدن شما جمع می شود.‏ پس هرجا که باشيد 

همان ماده ای نيستيد که بدن تان را تشکيل می دهد.‏ اگر خواندن اين مطلب موجب نشده تا موهايتان سيخ 

شود،‏ دوباره بخوانيدش،‏ چون مهم است.‏ 

307 . Creation : Life and How to Make it, Steve Grand 

308 . barchan 


یاب 

یآب 

یجِ‏ 

272 

نبايد واژه ی ‏"واقعاً"‏ را همين طور سهل و ساده با اطمينان خاطر استفاده کنيم.‏ اگر يک نوترينو مغزی داشت که 

حاصل تکامل نياکان نوترينويی خود بود،‏ می گفت که قسمت اعظم کوه ها ‏"واقعاً"‏ از فضای خالی ساخته شده 

است.‏ مغز ما ميراث تکامل نياکان متوسط جثه مان است؛ نياکانی که نمی توانستند از خلال کوه ها حرکت کنند،‏ 

پس برای ما کوه ها"واقعاً"‏ صلب هستند.‏ برای هر جانوری،‏ ‏"واقعاً"‏ همان چيزی است که مغزش،‏ که برای کمک 

به بقای او تکامل يافته،‏ به او اجازه می دهد واقعی بداند.‏ و چون گونه های مختلف در جهان های مختلفی زندگی 

می کنند،‏ ‏"واقعاً"‏ ها نيز گونه گونی فراوان و برآشوبنده ای دارند.‏ 

آنچه ما از جهان واقعی می بينيم،‏ واقعيت صاف و پوست کنده نيست،‏ بلکه مدلی از جهان واقعی است،‏ که توسط 

داده های حسی دست چين و مرتب شده است – اين مدل چنان برساخته شده که برای گذران امورمان در جهان 

واقعی مفيد باشد.‏ بسته به اينکه ما چه جانوری باشيم،‏ سرشت اين مدل فرق می کند.‏ مدل يک جانور پرنده با مدل 

يک جانور چارپا،‏ کوه پيما،‏ يا شناگر فرق دارد.‏ شکارچيان به مدلی متفاوت از شکارشوندگان نياز دارند،‏ حتی اگر 

جهان هايشان ناگزير همپوشانی داشته باشد.‏ مغز يک ميمون بايد مجهز به نرم افزاری باشد که بتواند يک آرايه ی 

سه بعدی از شاخه ها و کنده ها را شبيه سازی کند.‏ مغز 

يک کرجی ران نيازی به نرم افزار سه بعدی ندارد،‏ زيرا 

309 

او بر جهان مسطح ادوين ابوت زندگی می کند.‏ نرم افزار يک کورموش مناسب خانه سازی در زيرزمين است.‏ 

نرم افزار يک کورموش بی مو هم احتمالاً‏ شبيه نرم افزار کورموش است.‏ اما سنجاب،‏ گرچه از رده ی جوندگان 

است،‏ اما نرم افزارش بيشتر به نرم افزار ميمون شباهت دارد.‏ 

من درکتاب ساعت ساز نابينا و جاهای ديگر گفته ام که چه بسا خفاش ها بتوانند با گوش هايشان رنگ ها را 

‏"ببينند".‏ مدلی از جهان که خفاش برای جهت ي در جهان سه بعدی و شکار حشرات نياز دارد،‏ مسلماً‏ بايد 

شباهتی با مدل مورد استفاده ی پرستو داشته باشد.‏ وجه اشتراک اين دو جانور اين است که خفاش ها برای روزآمد 

کردن متغيرهای مدل ادارکی شان از پژواک صوت بهره می برند و پرستوها از انعکاس نور.‏ به گمانم خفاش ها 

در درون خود پژواک های دريافتی شان را با برچسب هايی مشابه ‏"سرخ"‏ و 

" 

" 

مشخص می کنند تا بتوانند 

درباره ی بافت آکوستيک اشياء اطلاعات مفيدی کسب کنند درست همان طور که پرستوها با تمييز طول موج های 

کوتاه و بلند نور،‏ سايه روشن های مختلف را ادراک می کنند.‏ نکته در اينجاست که سرشت مدل را چگونگی 

کاربرد آن تعيين می کند و نه موداليته ی حسی جانور.‏ درسی که از بررسی خفاش ها می گيريم اين است:‏ يک مدل 

ذهنی همان قدر با شيوه ی زندگی جانور انطباق دارد،‏ که برخورداری از بال،‏ پا يا دُم.‏ 

. 

بی.‏ اس.‏ هالدين،‏ در مقاله ی ‏"جهان های ممکن"‏ که در بالا از آن نقل کردم،‏ شبيه همين مطلب را در مورد 

جانورانی می گويد که بوها در جهان شان نقش عمده ای دارد.‏ او سگ ها را مثال می زند که چگونه می توانند 

بوهای متصاعد از دو اسيد چرب بسيار مشابه – اسيد کاپريليک و اسيد کاپروليک – با غلظت يک در ميليون را 

309 

. Abbott (1838- Edwin 1926) الاهيدان انگليسی،‏ که بيشتر به خاطر کتاب تعليمی اش به نام دشت Flatland معروف است.‏ م 


یها طيف""‏ 

273 

از هم تشخيص دهند.‏ تنها تفاوت اين دو نوع اسيد اين است که زنجيره ی اصلی مولکول اسيد کاپريليک دو اتم 

کربن بيش از زنجيره ی اصلی مولکول اسيد کاپروليک دارد.‏ به گمان هالدين،‏ سگ ها می توانند اسيد ها را ‏"به 

ترتيب وزن اتمی بوهايشان تقسيم بندی کنند همان طور که آدميان می توانند طول سيم های پيانو را بر پايه ی نت 

ها مشخص کنند."‏ 

يک نوع اسيد ديگر به نام اسيد کاپريک هم هست که درست مانند دو اسيد مذکور است با اين تفاوت که باز هم دو 

اتم کربن بيشتر در زنجيره ی اصلی اش دارد.‏ سگی که هرگز بوی اسيد کاپريک را استشمام نکرده،‏ شايد بتواند 

بدون هيچ مشکلی بوی آن را تصور کند درست همان طور که ما می توانيم صدای يک نُت بالاتر از ترومپتی که 

صدايش را شنيده ايم را تصور کنيم.‏ به گمانم کاملاً‏ معقول است که بگوييم يک سگ يا يک کرگدن می تواند 

ترکيب بوها را مانند همنوايی اصوات ادراک کنند.‏ شايد ناهمسازی هايی ميان بوها تشخيص دهد.‏ اما چيزی مثل 

ملودی بوها وجود ندارد،‏ زيرا ملودی ها،‏ بر خلاف بوها،‏ از نُت هايی ساخته شده اند که آغاز و پايان شان مقطعی 

است.‏ شايد شبيه آنچه درباره ی خفاش گفتيم،‏ سگ و کرگدن هم بوها را رنگی ادراک کنند.‏ 

باز هم می بينيم که ادراکاتی که ما رنگ می ناميم ابزارهايی هستند که مغزمان برای برچسب زدن روی تمايزهای 

مهم جهان بيرون به کار می گيرد.‏ سايه روشن های ادراکی 

310 

– آنچه که فيلسوفان کيفيات حسی می خوانند – هيچ 

ارتباط ذاتی با طول موج های معين نور ندارند بلکه برچسب هايی درونی هستند.‏ اين برچسب ها هنگام برساختن 

مدلی از واقعيت خارجی نزد ذهن مهيا هستند،‏ تا مغز جانور تمايزهای مفيدی در محيط اطرافش تشخيص دهد.‏ در 

مورد انسان،‏ يا پرندگان،‏ اين تمايزها برپايه ی طول موج های مختلف نور است.‏ شايد برتی خفاش تمايزات سطوح 

اشياء توسط ويژگی ها يا بافتار پژواک ايجاد شود،‏ مثلاً‏ قرمز برای سطوح صاف،‏ آبی برای سطوح مخملی،‏ سبز 

برای سطوح متخلخل.‏ آيا در مورد سگ يا کرگدن هم نمی توانيم فرض کنيم که بوها رنگ های 

قدرت تصور جهان غريب خفاش 

کرگدن،‏ يا 

مرداب ی يا حشره 

يا کورموش،‏ 

يا باکتری 

مختلف دارند؟ 

يا سوسک درختی،‏ 

موهبتی است که علم به ما ارزانی داشته است.‏ علم پرده ی سياه برقع را می درد و گستره ی پهناورتری از جهان 

شگفت انگيز خارج را می نماياند.‏ 

استعاره ی جهان ميانه – گستره ای از پديده ها که از شکاف تنگ برقع ما عيان می شوند – برای سنجه ها يا 

ديگر هم قابل اطلاق است.‏ می توانيم سنجه ای از نامحتملی ها وضع کنيم و به همين سياق احتمال 

امور را از خلال پنجره ی تنگ شهود و تصورمان بسنجيم.‏ در يک حد اين طيف نامحتملی ها رخدادهايی هستند 

که ناممکن می ناميم.‏ معجزات اموری هستند که به غايت نامحتمل اند.‏ مثلاً‏ اينکه يک مجسمه ی بلورين مريم 

مقدس دستش را به سوی ما دراز کند.‏ اتم هايی که ساختار بلوری اين مجسمه را تشکيل داده اند در جای خود 

حرکت نوسانی دارند.‏ چون تعدادشان بسيار است،‏ و جهت حرکت هايشان کتره ايست،‏ دست مجسمه ای که ما در 

310 . qualia 


ی خيلیها 

274 

جهان ميانه مان می بينيم صلب و سخت سرجايش ايستاده است.‏ اما اتم های جنبنده ای که اين دست را تشکيل می 

دهند می توانند اتفاقاً‏ همگی همزمان در يک جهت حرکت کنند.‏ و اين حرکت بارها و بارها تکرار شود...‏ تا اينکه 

ببينيم که دست حرکت می کند،‏ و به سوی ما دراز می شود.‏ اين رخداد می تواند اتفاق بيفتد اما احتمال وقوع آن 

آنقدر ناچيز است که اگر از آغاز جهان تا به امروز مشغول نوشتن صفرهايش بوديد،‏ نمی توانستيد به تعداد کافی 

صفرهای اين احتمال را مرقوم کنيد.‏ قدرت محاسبه ی احتمال وقوع پديده های نامحتمل،‏ به جای رد کردن نااميدانه 

و يکباره ی آنها،‏ نمونه ی ديگری است از مزايای رهايی بخشی که علم به خرد آدمی ارزانی داشته است.‏ 

تکامل در جهان ميانه،‏ ما را قادر به انجام اموری بسيار نامحتمل ساخته است.‏ اما در فراخنای فضای کيهانی،‏ يا 

زمان زمين شناختی،‏ رخدادهايی که در جهان ميانه نامحمتل می نمايند اجتناب ناپذير می شوند.‏ علم دريچه ی تنگی 

را که ما عادتاً‏ از خلال آن به طيف احتمالات می نگريسته ايم گشوده است.‏ علم ما را توانا ساخته تا با محاسبه و 

استدلال به حيطه هايی از احتمالات سرک بکشيم که پيش تر دسترسی ناپذير می نمود يا کنام ديوان محسوب می 

شد.‏ ما پيشتر در فصل 4 از اين پنجره ای که علم گشوده بهره گرفتيم.‏ در آنجا نامحتملی خاستگاه حيات را بررسی 

کرديم و اينکه چگونه رخدادهای شيميايی تقريباً‏ بعيد در گذر زمان به قدرکافی دراز می توانند رخ دهند؛ و در آنجا 

طيف احتمالات جهان های ممکن را ملاحظه کرديم،‏ که هر کدام مجموعه ی ثوابت و قوانين خود را دارند،‏ و 

ديديم که به ضرورت اصل انتروپيک،‏ ما بايد خود را در يکی از معدود مکان های مساعد حيات بيابيم.‏ 

سخن هالدين درباره ی " غريب تر از آنی که بتوانيم تصور کنيم"‏ را چگونه تعبير کنيم؟ منظورش از ‏"غريب تر"،‏ 

غريب تر از چيزی است که اصولاً‏ بتوانيم تصور کنيم؟ يا فقط غريب تر از آنچه که،‏ به سبب محدوديت های 

مغزمان که در جهان ميانه تکامل يافته،‏ می توانيم تصور کنيم؟ آيا ما با آموختن و تمرين نمی توانيم از قيد و بند 

جهان ميانه برهيم؛ برقع سياه خود را پاره کنيم،‏ و به نوعی فهم شهودی 

– علاوه بر رياضيات محض – 

از پديده 

ريز يا خيلی بزرگ يا خيلی سريع برسيم؟ من واقعاً‏ پاسخ را نمی دانم،‏ اما شادمانم از اينکه در زمانه ای 

زندگی می کنم که بشر مرزهای فهم را پس می راند.‏ و بادا که سرانجام دريابيم مرزی در ميان نيست.‏ 


275 

ضميمه 

يک فهرست آدرس ناقص،‏ برای کسانی که برای رهايی از دين نيازمند 

ياری هستند.‏ 

سعی می کنم روايت اين فهرست را در وبسايت بنياد ريچارد داوکينز برای 

خرد و علم به روز نگه دارم:‏ 

www.richarddawkins.net 

پوزش می خواهم که اين فهرست عمدتاً‏ محود به جهان انگليسی زبان است.‏ 

USA 

American Atheists 

PO Box 5733, Parsippany, NJ 07054-6733 

Voicemail: 1-908-276-7300 

Fax: 1-908-276-7402 

Email: info@atheists.org 

www.atheists.org 

American Humanist Association 

1777 T Street, NW, Washington, DC 20009-7125 

Telephone: (202) 238-9088 

Toll-free: 1-800-837-3792 

Fax: (202) 238-9003 

www.americanhumanist.org 

Atheist Alliance International 

PO Box 26867, Los Angeles, CA 90026 

Toll-free: 1-866-HERETIC 

Email: info@atheistalliance.org 

www.atheistalliance.org 

The Brights 

PO Box 163418, Sacramento, CA 95816 USA 

Email: the-brights@the-brights.net 

www.the-brights.net 

Center For Inquiry Transnational 

Council for Secular Humanism 

Campus Freethought Alliance 

Center for Inquiry - On Campus 

376 T H E G O D D E L U S I O N 

African Americans for Humanism 

3965 Rensch Road, Amherst, NY 14228 

Telephone: (716) 636-4869 

Fax:(716)636-1733 

Email: info@secularhumanism.org 

www.centerforinquiry.net 

www.secularhumanism.org 

www.campusfreethought.org 

www.secularhumanism.org/index.php?section=aah&page=index 


276 

Freedom From Religion Foundation 

PO Box 750, Madison, WI 53701 

Telephone: (608) 256-5800 

Email: info@ffrf.org 

www.ffrf.org 

Freethought Society of Greater Philadelphia 

PO Box 242, Pocopson, PA 19366-0242 

Telephone: (610) 793-2737 

Fax: (610) 793-2569 

Email: fsgp@freethought.org 

www.fsgp.org/ 

Institute for Humanist Studies 

48 Howard St, Albany, NY 12207 

Telephone: (518) 432-7820 

Fax: (518) 432-7821 

www.humaniststudies.org 

International Humanist and Ethical Union - USA 

Appignani Bioethics Center 

PO Box 4104, Grand Central Station, New York, NY 10162 

Telephone: (212) 687-3324 

Fax: (212) 661-4188 

Internet Infidels 

PO Box 142, Colorado Springs, CO 80901-0142 

Fax: (877) 501-5113 

www.infidels.org 

James Randi Educational Foundation 

201 S.E. 12th St (E. Davie Blvd), Fort Lauderdale, FL 33316-1815 

Telephone: (954)467-1112 

Fax: (954) 467-1660 

Email: jref@randi.org 

www.randi.org 

Secular Coalition for America 

PO Box 53330, Washington, DC 20009-9997 

Telephone: (202) 299-1091 

www.secular.org 

Secular Student Alliance 

PO Box 3246, Columbus, OH 43210 

Toll-free Voicemail / Fax: 1-877-842-9474 

Email: ssa@secularstudents.org 

www.secularstudents.org 

The Skeptics Society 

PO Box 338, Altadena, CA 91001 

Telephone: (626) 794-3119 

Fax: (626) 794-1301 

Email: editorial@skeptic.com 

www.skeptic.com 

Society for Humanistic Judaism 

28611 W. 12 Mile Rd, Farmington Hills, MI 48334 

Telephone: (248) 478-7610 

Fax: (248)478-3159 

Email: info@shj.org 


277 

www.shj.org 

Britain 

British Humanist Association 

1 Gower Street, London WC1E 6HD 

Telephone: 020 7079 3580 

Fax: 020 7079 3588 

Email: info@humanism.org.uk 

www.humanism.org.uk 

International Humanist and Ethical Union - UK 


Telephone: 020 7631 3170 

Fax: 020 7631 3171 

www.iheu.org/ 

378 THEGODDELUSION 

National Secular Society 

25 Red Lion Square, London WC1R 4RL 

Tel: 020 7404 3126 

Fax: 0870 762 8971 

www.secularisrn.org.uk/ 

New Humanist 


Telephone: 020 7436 1151 

Fax: 020 7079 3588 

Email: info@newhumanist.org.uk 

www.newhumanist.org.uk 

Rationalist Press Association 


Telephone: 020 7436 1151 

Fax: 020 7079 3588 

Email: info@rationalist.org.uk 

www.rationalist.org.uk/ 

South Place Ethical Society (UK) 

Conway Hall, Red Lion Square, London WC1R 4RL 

Telephone: 020 7242 8037/4 

Fax: 020 7242 8036 

Email: library@ethicalsoc.org.uk 

www.ethicalsoc.org.uk 

Canada 

Humanist Association of Canada 

PO Box 8752, Station T, Ottawa, Ontario, K1G 3J1 

Telephone: 877-HUMANS-l 

Fax: (613) 739-4801 

Email: HAC@Humanists.ca 

http://hac.humanists.net/ 

Australia 

Australian Skeptics 

PO Box 268, Roseville, NSW 2069 

Telephone: 02 9417 2071 

Email: skeptics@bdsn.com.au 

www.skeptics.com.au 

Telephone: 613 5974 4096 


278 

Email: AMcPhate@bigpond.net.au 

http://home.vicnet.net.au/~humanist/resources/cahs.html 

New Zealand 

New Zealand Skeptics 

NZCSICOP Inc. 

PO Box 29-492, Christchurch 

Email: skeptics@spis.co.nz 

http://skeptics.org.nz 

Humanist Society of New Zealand 

PO Box 3372, Wellington 

Email: jeffhunt90@yahoo.co.nz 

www.humanist.org.nz/ 

India 

Rationalist International 

PO Box 9110, New Delhi 110091 

Telephone: + 91-11-556 990 12 

Email: info@rationalistinternational.net 

www.rationalistinternational.net/ 

Islamic 

Apostates of Islam 

www.apostatesofislam.com/index.htm 

Dr Homa Darabi Foundation 

(To promote the rights of women and children under Islam) 

PO Box 11049, Truckee, CA 96162, USA 

Telephone (530) 582 4197 

Fax (530) 582 0156 

Email: homa@homa.org 

www.homa.org/ 

FaithFreedom.org 

www.faithfreedom.org/index.htm 

Institute for the Secularization of Islamic Society 

Email: info@SecularIslam.org 

www.secularislam.org/Default.htm 

کتاب های ذکر شده در متن 

توصيه می شود 

يا کتاب هايی که خواندن شان 

Adams, D. (2003). The Salmon of Doubt. London: Pan. 

Alexander, R. D. and Tinkle, D. W., eds (1981). Natural Selection and 

Social Behavior. New York: Chiron Press. 

Anon. (1985). Life - How Did It Get Here? By Evolution or by 

Creation? New York: Watchtower Bible and Tract Society. 

Ashton, J. E, ed. (1999). In Six Days: Why 50 Scientists Choose to 

Believe in Creation. Sydney: New Holland. 

Atkins, P. W. (1992). Creation Revisited. Oxford: W. H. Freeman. 

Atran, S. (2002). In Gods We Trust. Oxford: Oxford University 


279 

Press. 

Attenborough, D. (1960). Quest in Paradise. London: Lutterworth. 

Aunger, R. (2002). The Electric Meme: A New Theory of How We 

Think. New York: Free Press. 

Baggini, J. (2003). Atheism: A Very Short Introduction. Oxford: 

Oxford University Press. 

Barber, N. (1988). Lords of the Golden Horn. London: Arrow. 

Barker, D. (1992). Losing Faith in Faith. Madison, WI: Freedom From 

Religion Foundation. 

Barker, E. (1984). The Making of a Moonie: Brainwashing or Choice? 

Oxford: Blackwell. 

Barrow, J. D. and Tipler, F. J. (1988). The Anthropic Cosmological 

Principle. New York: Oxford University Press. 

Baynes, N. H., ed. (1942). The Speeches of Adolf Hitler, vol. 1. 

Oxford: Oxford University Press. 

Behe, M. J. (1996). Darwin's Black Box. New York: Simon & 

Schuster. 

Beit-Hallahmi, B. and Argyle, M. (1997). The Psychology of Religious 

Behaviour, Belief and Experience. London: Routledge. 

Berlinerblau, J. (2005). The Secular Bible: Why Nonbelievers Must 

Take Religion Seriously. Cambridge: Cambridge University Press. 

Blackmore, S. (1999). The Meme Machine. Oxford: Oxford University 

Press. 

BOOKS CITED OR RECOMMENDED 381 

Blaker, K., ed. (2003). The Fundamentals of Extremism: The Christian 

Right in America. Plymouth, MI: New Boston. 

Bouquet, A. C. (1956). Comparative Religion. Harmondsworth: 

Penguin. 

Boyd, R. and Richerson, P. J. (1985). Culture and the Evolutionary 

Process. Chicago: University of Chicago Press. 

Boyer, P. (2001). Religion Explained. London: Heinemann. 

Brodie, R. (1996). Virus of the Mind: The New Science of the Meme. 

Seattle: Integral Press. 

Buckman, R. (2000). Can We Be Good without God? Toronto: 

Viking. 

Bullock, A. (1991). Hitler and Stalin. London: HarperCollins. 

Bullock, A. (2005). Hitler: A Study in Tyranny. London: Penguin. 

Buss, D. M., ed. (2005). The Handbook of Evolutionary Psychology. 

Hoboken, NJ: Wiley. 

Cairns-Smith, A. G. (1985). Seven Clues to the Origin of Life. 

Cambridge: Cambridge University Press. 

Comins, N. F. (1993). What if the Moon Didn't Exist? New York: 

HarperCollins. 

Coulter, A. (2006). Godless: The Church of Liberation. New York: 

Crown Forum. 

Darwin, C. (1859). On the Origin of Species by Means of Natural 

Selection. London: John Murray. 

Dawkins, M. Stamp (1980). Animal Suffering. London: Chapman & 

Hall. 

Dawkins, R. (1976). The Selfish Gene. Oxford: Oxford University 

Press. 


280 

Dawkins, R. (1982). The Extended Phenotype. Oxford: W. H. 

Freeman. 

Dawkins, R. (1986). The Blind Watchmaker. Harlow: Longman. 

Dawkins, R. (1995). River Out of Eden. London: Weidenfeld & 

Nicolson. 

Dawkins, R. (1996). Climbing Mount Improbable. New York: Norton. 

Dawkins, R. (1998). Unweaving the Rainbow. London: Penguin. 

Dawkins, R. (2003). A Devil's Chaplain: Selected Essays. London: 

Weidenfeld & Nicolson. 

Dennett, D. (1995). Darwin's Dangerous Idea. New York: Simon & 

Schuster. 

Dennett, D. C. (1987). The Intentional Stance. Cambridge, MA: MIT 

Press. 

382 THE G O D D E L U S I O N 

Dennett, D. C. (2003). Freedom Evolves. London: Viking. 

Dennett, D. C. (2006). Breaking the Spell: Religion as a Natural 

Phenomenon. London: Viking. 

Deutsch, D. (1997). The Fabric of Reality. London: Allen Lane. 

Distin, K. (2005). The Selfish Meme: A Critical Reassessment. 

Cambridge: Cambridge University Press. 

Dostoevsky, F. (1994). The Karamazov Brothers. Oxford: Oxford 

University Press. 

Ehrman, B. D. (2003a). Lost Christianities: The Battles for Scripture 

and the Faiths We Never Knew. Oxford: Oxford University Press. 

Ehrman, B. D. (2003b). Lost Scriptures: Books that Did Not Make It 

into the New Testament. Oxford: Oxford University Press. 

Ehrman, B. D. (2006). Whose Word Is It? London: Continuum. 

Fisher, H. (2004). Why We Love: The Nature and Chemistry of 

Romantic Love. New York: Holt. 

Forrest, B. and Gross, P. R. (2004). Creationism's Trojan Horse: The 

Wedge of Intelligent Design. Oxford: Oxford University Press. 

Frazer, J. G. (1994). The Golden Bough. London: Chancellor Press. 

Freeman, C. (2002). The Closing of the Western Mind. London: 

Heinemann. 

Galouye, D. F. (1964). Counterfeit World. London: Gollancz. 

Glover, J. (2006). Choosing Children. Oxford: Oxford University 

Press. 

Goodenough, U. (1998). The Sacred Depths of Nature. New York: 

Oxford University Press. 

Goodwin, J. (1994). Price of Honour: Muslim Women Lift the Veil of 

Silence on the Islamic World. London: Little, Brown. 

Gould, S. J. (1999). Rocks of Ages: Science and Religion in the Fullness 

of Life. New York: Ballantine. 

Grafen, A. and Ridley, M., eds (2006). Richard Dawkins: How a 

Scientist Changed the Way We Think. Oxford: Oxford University 

Press. 

Grand, S. (2000). Creation: Life and How to Make It. London: 

Weidenfeld & Nicolson. 

Grayling, A. C. (2003). What Is Good? The Search for the Best Way 

to Live. London: Weidenfeld & Nicolson. 

Gregory, R. L. (1997). Eye and Brain. Princeton: Princeton University 


281 

Press. 

Halbertal, M. and Margalit, A. (1992). Idolatry. Cambridge, MA: 

Harvard University Press. 

B O O K S C [ T ED OR R E C O M M ENDE D 383 

Harris, S. (2004). The End of Faith: Religion, Terror and the Future of 

Reason. New York: Norton. 

Harris, S. (2006). Letter to a Christian Nation. New York: Knopf. 

Haught, J. A. (1996). 2000 Years of Disbelief: Famous People with the 

Courage to Doubt. Buffalo, NY: Prometheus. 

Hauser, M. (2006). Moral Minds: How Nature Designed our 

Universal Sense of Right and Wrong. New York: Ecco. 

Hawking, S. (1988). A Brief History of Time. London: Bantam. 

Henderson, B. (2006). The Gospel of the Flying Spaghetti Monster. 

New York: Villard. 

Hinde, R. A. (1999). Why Gods Persist: A Scientific Approach to 

Religion. London: Routledge. 

Hinde, R. A. (2002). Why Good Is Good: The Sources of Morality. 

London: Routledge. 

Hitchens, C. (1995). The Missionary Position: Mother Teresa in 

Theory and Practice. London: Verso. 

Hitchens, C. (2005). Thomas Jefferson: Author of America. New 

York: HarperCollins. 

Hodges, A. (1983). Alan Turing: The Enigma. New York: Simon & 

Schuster. 

Holloway, R. (1999). Godless Morality: Keeping Religion out of 

Ethics. Edinburgh: Canongate. 

Holloway, R. (2001). Doubts and Loves: What is Left of Christianity. 

Edinburgh: Canongate. 

Humphrey, N. (2002). The Mind Made Flesh: Frontiers of Psychology 

and Evolution. Oxford: Oxford University Press. 

Huxley, A. (2003). The Perennial Philosophy. New York: Harper. 

Huxley, A. (2004). Point Counter Point. London: Vintage. 

Huxley, T. H. (1871). Lay Sermons, Addresses and Reviews. New 

York: Appleton. 

Huxley, T. H. (1931). Lectures and Essays. London: Watts. 

Jacoby, S. (2004). Freethinkers: A History of American Secularism. 

New York: Holt. 

Jammer, M. (2002). Einstein and Religion. Princeton: Princeton 


Jaynes, J. (1976). The Origin of Consciousness in the Breakdown of 

the Bicameral Mind. Boston: Houghton Mifflin. 

Juergensmeyer, M. (2000). Terror in the Mind of God: The Global 

Rise of Religious Violence. Berkeley: University of California Press. 

Kennedy, L. (1999). All in the Mind: A Farewell to God. London: 

384 T HE G O D D E L U S I O N 

Hodder &c Stoughton. 

Kertzer, D. I. (1998). The Kidnapping ofEdgardo Mortara. New York: 

Vintage. 

Kilduff, M. and Javers, R. (1978). The Suicide Cult. New York: 

Bantam. 

Kurtz, P., ed. (2003). Science and Religion: Are They Compatible? 


282 

Amherst, NY: Prometheus. 

Kurtz, P. (2004). Affirmations: Joyful and Creative Exuberance. 

Amherst, NY: Prometheus. 

Kurtz, P. and Madigan, T. J., eds (1994). Challenges to the 

Enlightenment: In Defense of Reason and Science. Amherst, NY: 

Prometheus. 

Lane, B. (1996). Killer Cults. London: Headline. 

Lane Fox, R. (1992). The Unauthorized Version. London: Penguin. 

Levitt, N. (1999) Prometheus Bedeviled. New Brunswick, NJ: Rutgers 


Loftus, E. and Ketcham, K. (1994). The Myth of Repressed Memory: 

False Memories and Allegations of Sexual Abuse. New York: St 

Martin's. 

McGrath, A. (2004). Dawkins' God: Genes, Memes and the Meaning 

of Life. Oxford: Blackwell. 

Mackie, J. L. (1985). The Miracle of Theism. Oxford: Clarendon Press. 

Medawar, P. B. (1982). Pluto's Republic. Oxford: Oxford University 

Press. 

Medawar, P. B. and Medawar, J. S. (1977). The Life Science: Current 

Ideas of Biology. London: Wildwood House. 

Miller, Kenneth (1999). Finding Darwin's God. New York: 

HarperCollins. 

Mills, D. (2006). Atheist Universe: The Thinking Person's Answer to 

Christian Fundamentalism. Berkeley: Ulysses Books. 

Mitford, N. and Waugh, E. (2001). The Letters of Nancy Mitford and 

Evelyn Waugh. New York: Houghton Mifflin. 

Mooney, C. (2005). The Republican War on Science. Cambridge, MA: 

Basic Books. 

Perica, V. (2002). Balkan Idols: Religion and Nationalism in Yugoslav 

States. New York: Oxford University Press. 

Phillips, K. (2006). American Theocracy. New York: Viking. 

Pinker, S. (1997). How the Mind Works. London: Allen Lane. 

Pinker, S. (2002). The Blank Slate: The Modern Denial of Human 

Nature. London: Allen Lane. 

B OOKS CITED OR R E C O M M £ ND£D 385 

Plimer, I. (1994). Telling Lies for God: Reason vs Creationism. 

Milsons Point, NSW: Random House. 

Polkinghorne, J. (1994). Science and Christian Belief: Theological 

Reflections of a Bottom-Up Thinker. London: SPCK. 

Rees, M. (1999). Just Six Numbers. London: WeidenfeJd & NicoJson. 

Rees, M. (2001). Our Cosmic Habitat. London: Weidenfeld & 

NicoJson. 

Reeves, T. C. (1996). The Empty Church: The Suicide of Liberal 

Christianity. New York: Simon & Schuster. 

Richerson, P. J. and Boyd, R. (2005). Not by Genes Alone: How 

Culture Transformed Human Evolution. Chicago: University of 

Chicago Press. 

Ridley, Mark (2000). Mendel's Demon: Gene Justice and the 

Complexity of Life. London: Weidenfeld & Nicolson. 

Ridley, Matt (1997). The Origins of Virtue. London: Penguin. 

Ronson, J. (2005). The Men Who Stare at Goats. New York: Simon & 


283 

Schuster. 

Ruse, M. (1982). Darwinism Defended: A Guide to the Evolution 

Controversies. Reading, MA: Addison-Wesley. 

Russell, B. (1957). Why I Am Not a Christian. London: Routledge. 

Russell, B. (1993). The Quotable Bertrand Russell. Amherst, NY: 

Prometheus. 

Russell, B. (1997a). The Collected Papers of Bertrand Russell, vol. 2: 

Last Philosophical Testament, 1943-1968. London: Routledge. 

Russell, B. (1997b). Collected Papers, vol. 11, ed. J. C. Slater and 

P. Köllner. London: Routledge. 

Russell, B. (1997c). Religion and Science. Oxford: Oxford University 

Press. 

Ruthven, M. (1989). The Divine Supermarket: Travels in Search of the 

Soul of America. London: Chatto & Windus. 

Sagan, C. (1995). Pale Blue Dot. London: Headline. 

Sagan, C. (1996). The Demon-Haunted World: Science as a Candle in 

the Dark. London: Headline. 

Scott, E. C. (2004). Evolution vs. Creationism: An Introduction. 

Westport, CT: Greenwood. 

Shennan, S. (2002). Genes, Memes and Human History. London: 

Thames & Hudson. 

Shermer, M. (1997). Why People Believe Weird Things: Pseudoscience, 

Superstition and Other Confusions of Our Time. New York: W. H. 

Freeman. 

386 THE G O D D E I, U S 1 O N 

Shermer, M. (1999). How We Believe: The Search for God in an Age 

of Science. New York: W. H. Freeman. 

Shermer, M. (2004). The Science of Good and Evil: Why People 

Cheat, Gossip, Care, Share, and Follow the Golden Rule. New 

York: Holt. 

Shermer, M. (2005). Science Friction: Where the Known Meets the 

Unknown. New York: Holt. 

Shermer, M. (2006). The Soul of Science. Los Angeles: Skeptics Society. 

Silver, L. M. (2006). Challenging Nature: The Clash of Science and 

Spirituality at the New Frontiers of Life. New York: HarperCollins. 

Singer, P. (1990). Animal Liberation. London: Jonathan Cape. 

Singer, P. (1994). Ethics. Oxford: Oxford University Press. 

Smith, K. (1995). Ken's Guide to the Bible. New York: Blast Books. 

Smolin, L. (1997). The Life of the Cosmos. London: Weidenfeld & 

Nicolson. 

Smythies, J. (2006). Bitter Fruit. Charleston, SC: Booksurge. 

Spong, J. S. (2005). The Sins of Scripture. San Francisco: Harper. 

Stannard, R. (1993). Doing Away with God? Creation and the Big 

Bang. London: Pickering. 

Steer, R. (2003). Letter to an Influential Atheist. Carlisle: Authentic 

Lifestyle Press. 

Stenger, V. J. (2003). Has Science Found God? The Latest Results in 

the Search for Purpose in the Universe. New York: Prometheus. 

Susskind, L. (2006). The Cosmic Landscape: String Theory and the 

Illusion of Intelligent Design. New York: Little, Brown. 

Swinburne, R. (1996). Is There a God? Oxford: Oxford University 


284 

Press. 

Swinburne, R. (2004). The Existence of God. Oxford: Oxford 


Taverne, R. (2005). The March of Unreason: Science, Democracy and 

the New Fundamentalism. Oxford: Oxford University Press. 

Tiger, L. (1979). Optimism: The Biology of Hope. New York: Simon 

& Schuster. 

Toland, J. (1991). Adolf Hitler: The Definitive Biography, New York: 

Anchor. 

Trivers, R. L. (1985). Social Evolution. Menlo Park, CA: Benjamin/ 

Cummings. 

Unwin, S. (2003). The Probability of God: A Simple Calculation that 

Proves the Ultimate Truth. New York: Crown Forum. 

Vermes, G. (2000). The Changing Faces of Jesus. London: Allen Lane. 

BOOKS CITED OR RECOMMENDED 387 

Ward, K. (1996). God, Chance and Necessity. Oxford: Oneworld. 

Warraq, I. (1995). Why I Am Not a Muslim. New York: Prometheus. 

Weinberg, S. (1993). Dreams of a Final Theory. London: Vintage. 

Wells, G. A. (1986). Did Jesus Exist? London: Pemberton. 

Wheen, F. (2004). How Mumbo-Jumbo Conquered the World: A Short 

History of Modern Delusions. London: Fourth Estate. 

Williams, W, ed. (1998). The Values of Science: Oxford Amnesty 

Lectures 1997. Boulder, CO: Westview. 

Wilson, A. N. (1993). Jesus. London: Flamingo. 

Wilson, A. N. (1999). God's Funeral. London: John Murray. 

Wilson, D. S. (2002). Darwin's Cathedral: Evolution, Religion and the 

Nature of Society. Chicago: University of Chicago Press. 

Wilson, E. O. (1984). Biophilia. Cambridge, MA: Harvard University 

Press. 

Winston, R. (2005). The Story of God. London: Transworld/BBC. 

Wolpert, L. (1992). The Unnatural Nature of Science. London: Faber 

& Faber. 

Wolpert, L. (2006). Six Impossible Things Before Breakfast: The 

Evolutionary Origins of Belief. London: Faber & Faber. 

Young, M. and Edis, T., eds (2006). Why Intelligent Design Fails: A 

Scientific Critique of the New Creationism. New Brunswick: 

Rutgers University Press. 

ي ادداشت ها 

Preface 

1 Wendy Kaminer, 'The last taboo: why America needs atheism', 

New Republic, 14 Oct. 1996; 

http://www.positiveatheism.org/writ/kaminer.htm. 

2 Dr Zoe Hawkins, Dr Beata Adams and Dr Paul St John Smith, 

personal communication. 

Chapter 1: A deeply religious non-believer 

Deserved respect 

3 The television documentary of which the interview was a part was 

accompanied by a book (Winston 2005). 


285 

4 Dennett (2006). 

Undeserved respect 

5 The full speech is transcribed in Adams (2003) as 'Is there an 

artificial God?' 

6 Perica (2002). See also http://www.historycooperative.org/ 

journals/ahr/108.5/br_151.html. 

7 'Dolly and the cloth heads', in Dawkins (2003). 

8 http://scotus.ap.org/scotus/04-1084p.zo.pdf. 

9 R. Dawkins, 'The irrationality of faith', New Statesman (London), 

31 March 1989. 

10 Columbus Dispatch, 19 Aug. 2005. 

11 Los Angeles Times, 10 April 2006. 

12 http://gatewaypundit.blogspot.com/2006/02/islamic-society-ofdenmarkused-fake.html. 

13 http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4686536.stm; 

http://www.neandernews.com/?cat=6. 

14 Independent, 5 Feb. 2006. 

15 Andrew Mueller, 'An argument with Sir Iqbal', Independent on 

Sunday, 2 April 2006, Sunday Review section, 12-16. 

N O T E S TO PP. 1 - 5 3 389 

Chapter 2: The God Hypothesis 

16 Mitford and Waugh (2001). 

Polytheism 

17 http://www.newadvent.org/cathen/06608b.htm. 

18 http://www.catholic-forum.com/saints/indexsnt.htm?NF=l. 

Secularism, the Founding Fathers and the religion of America 

19 Congressional Record, 16 Sept. 1981. 

20 http://www.stephenjaygould.org/ctrl/buckner_tripoli.html. 

21 Giles Fraser, 'Resurgent religion has done away with the country 

vicar', Guardian, 13 April 2006. 

22 Robert I. Sherman, in Free Inquiry 8: 4, Fall 1988, 16. 

23 N. Angier, 'Confessions of a lonely atheist', New York Times 

Magazine, 14 Jan. 2001: 

http://www.geocities.com/mindstuff/Angier.html. 

24 http://www.fsgp.org/adsn.html. 

25 An especially bizarre case of a man being murdered simply 

because he was an atheist is recounted in the newsletter of the 

Freethought Society of Greater Philadelphia for March/April 

2006. Go to http://www.fsgp.org/newsletters/newsletter_ 

2006_0304.pdf and scroll down to 'The murder of Larry Hooper'. 

26 http://www.hinduonnet.com/thehindu/mag/2001/ll/18/ 

stories/2001111800070400.htm. 

The poverty of agnosticism 

27 Quentin de la Bedoyere, Catholic Herald, 3 Feb. 2006. 

28 Carl Sagan, 'The burden of skepticism', Skeptical Inquirer 12, Fall 

1987. 

29 I discussed this case in Dawkins (1998). 

30 T. H. Huxley, 'Agnosticism' (1889), repr. in Huxley (1931). The 

complete text of 'Agnosticism' is also available at http:// 

www. infidels. org/library/historical/thomas_huxley/ 

huxley_wace/part_02.html. 

31 Russell, 'Is there a God?' (1952), repr. in Russell (1997b). 

32 Andrew Mueller, 'An argument with Sir Iqbal', Independent on 


286 

Sunday, 2 April 2006, Sunday Review section, 12-16. 

33 New York Times, 29 Aug. 2005. See also Henderson (2006). 

390 T HE GO D D E L U S I O N 

34 Henderson (2006). 

35 http://www.lulu.com/content/267888. 

The Great Prayer Experiment 

36 H. Benson et al., 'Study of the therapeutic effects of intercessory 

prayer (STEP) in cardiac bypass patients', American Heart Journal 

151: 4, 2006, 934-42. 

37 Richard Swinburne, in Science and Theology News, 7 April 2006, 

http://www.stnews.org/Commentary-2772.htm. 

38 New York Times, 11 April 2006. 

The Neville Chamberlain school of evolutionists 

39 In court cases, and books such as Ruse (1982). His article in 

Playboy appeared in the April 2006 issue. 

40 Jerry Coyne's reply to Ruse appeared in the August 2006 issue of 

Playboy. 

41 Madeleine Bunting, Guardian, 27 March 2006. 

42 Dan Dennett's reply appeared in the Guardian, 4 April 2006. 

43 http://scienceblogs.com/pharyngula/2006/03/the_ 

dawkinsdennett_boogeyman.php; http://scienceblogs.com/ 

pharyngula/2006/02/our_double_standard.php; http://scienceblogs. 

com/pharyngula/2006/02/the_rusedennett_feud.php. 

Little green men 

44 http://vo.obspm.fr/exoplanetes/encyclo/encycl.html. 

45 Dennett (1995). 

Chapter 3: Arguments for God's existence 

The ontological argument and other a priori arguments 

46 http://www.iep.utm.edU/o/ont-arg.htm. Gasking's 'proof is at 

http://www.uq.edu.au/~pdwgrey/pubs/gasking.html. 

The argument from personal 'experience' 

47 The whole subject of illusions is discussed by Richard Gregory in 

a series of books including Gregory (1997). 

48 My own attempt at spelling out the explanation is on pp. 268-9 

of Dawkins (1998). 

49 http://www.sofc.org/Spirituality/s-of-fatima.htm. 

N O T E S TO P P . 5 3 - 1 3 1 391 

The argument from scripture 

50 Tom Flynn, 'Matthew vs. Luke', Free Inquiry 25: 1, 2004, 34-45; 

Robert Gillooly, 'Shedding light on the light of the world', Free 

Inquiry 25: 1, 2004, 27-30. 

51 Erhman (2006). See also Ehrman (2003a, b). 

The argument from admired religious scientists 

52 Beit-Hallahmi and Argyle (1997). 

53 E. J. Larson and L. Witham, 'Leading scientists still reject God', 

Nature 394, 1998, 313. 

54 http://www.leaderu.com/ftissues/ft9610/reeves.html gives a 

particularly interesting analysis of historical trends in American 

religious opinion by Thomas C. Reeves, Professor of History at 

the University of Wisconsin, based on Reeves (1996). 

55 http://www.answersingenesis.org/docs/3506.asp. 


287 

56 R. Elisabeth Cornwell and Michael Stirrat, manuscript in 

preparation, 2006. 

57 P. Bell, 'Would you believe it?', Mensa Magazine, Feb. 2002, 

12-13. 

Chapter 4: Why there almost certainly is no God 

The Ultimate Boeing 747 

58 An exhaustive review of the provenance, usages and quotations of 

this analogy is given, from a creationist point of view, by Gert 

Korthof, at http://home.wxs.nl/~gkorthof/kortho46a.htm. 

Natural selection as a consciousness-raiser 

59 Adams (2002), p. 99. My 'Lament for Douglas', written the day 

after his death, is reprinted as the Epilogue to The Salmon of 

Doubt, and also in A Devil's Chaplain, which also has my 

eulogy at his memorial meeting in the Church of St Martin-in-the- 

Fields. 

60 Interview in Der Spiegel, 26 Dec. 2005. 

61 Susskind (2006: 17). 

The worship of gaps 

62 Behe (1996). 

63 http://www.millerandlevine.com/km/evol/design2/article.html. 


64 This account of the Dover trial, including the quotations, is from 

A. Bottaro, M. A. Inlay and N. J. Matzke, 'Immunology in the 

spotlight at the Dover "Intelligent Design" trial', Nature 

Immunology 7, 2006, 433-5. 

65 J. Coyne, 'God in the details: the biochemical challenge to 

evolution', Nature 383, 1996, 227-8. The article by Coyne and 

me, 'One side can be wrong', was published in the Guardian, 

1 Sept. 2005: http://www.guardian.co.uk/life/ 

feature/story/0,13026,1559743,00.html. 

The quotation from the 'eloquent blogger' is at http:// 

www.religionisbullshit.net/blog/2005_09_01_archive.php. 

66 Dawkins (1995). 

The antbropic principle: planetary version 

61 Carter admitted later that a better name for the overall principle 

would be 'cognizability principle' rather than the already 

entrenched term 'anthropic principle': B. Carter, 'The anthropic 

principle and its implications for biological evolution', 

Philosophical Transactions of the Royal Society of London A, 

310, 1983, 347-63. For a book-length discussion of the anthropic 

principle, see Barrow and Tipler (1988). 

68 Comins (1993). 

69 I spelled this argument out more fully in The Blind Watchmaker 

(Dawkins 1986). 

The anthropic principle: cosmological version 

70 Murray Gell-Mann, quoted by John Brockman on the 'Edge' 

website, http://www.edge.org/3rd_culture/bios/smolin.html. 

71 Ward (1996: 99); Polkinghorne (1994: 55). 

An interlude at Cambridge 

72 J. Horgan, 'The Templeton Foundation: a skeptic's take', 

Chronicle of Higher Education, 7 April 2006. See also 


288 

http://www.edge.org/3rd_culture/horgan06/horgan06_index.html. 

73 P. B. Medawar, review of The Phenomenon of Man, repr. in 

Medawar (1982: 242). 

74 Dennett (1995: 155). 

N O T E S TO PP. 13 3 - 2 3 2 393 

Chapter 5: The roots of religion 

The Darwinian imperative 

75 Quoted in Dawkins (1982: 30). 

76 K. Sterelny, 'The perverse primate', in Grafen and Ridley (2006: 

213-23). 

Group selection 

77 N. A. Chagnon, 'Terminological kinship, genealogical relatedness 

and village fissioning among the Yanomamo Indians', in 

Alexander and Tinkle (1981: ch. 28). 

78 C. Darwin, The Descent of Man (New York: Appleton, 1871), 

vol. 1, 156. 

Religion as a by-product of something else 

79 Quoted in Blaker (2003: 7). 

Psychologically primed for religion 

80 See e.g. Buss (2005). 

81 Deborah Keleman, 'Are children "intuitive theists"?', 

Psychological Science 15: 5, 2004, 295-301. 

82 Dennett (1987). 

83 Guardian, 31 Jan. 2006. 

84 Smythies (2006). 

85 http://jmm.aaa.net.au/articles/14223.htm. 

Chapter 6: The roots of morality: why are we good? 

86 The movie itself, which is very good, can be obtained at 

http://www.thegodmovie.com/index.php. 

A case study in the roots of morality 

87 M. Hauser and P. Singer, 'Morality without religion', Free Inquiry 

26: 1, 2006, 18-19. 

If there is no God, why be good? 

88 Dostoevsky (1994: bk 2, ch. 6, p. 87). 

89 Hinde (2002). See also Singer (1994), Grayling (2003), Glover 

(2006). 


Chapter 7: The 'Good' Book and the changing moral Zeitgeist 

90 Lane Fox (1992); Berlinerblau (2005). 

91 Holloway (1999, 2005). Richard Holloway's 'recovering 

Christian' line is in a book review in the Guardian, 15 Feb. 2003: 

http://books.guardian.co.uk/reviews/scienceandnature/ 

0,6121,894941,00.html. The Scottish journalist Muriel Gray wrote 

a beautiful account of my Edinburgh dialogue with Bishop Holloway 

in the (Glasgow) Herald: http://www.sundayherald.com/44517. 

The Old Testament 

92 For a frightening collection of sermons by American clergymen, 

blaming hurricane Katrina on human 'sin', see 

http://universist.org/neworleans.htm. 

93 Pat Robertson, reported by the BBC at 

http://news.bbc.co.Uk/2/hi/americas/4427144.stm. 


289 

Is the New Testament any better? 

94 R. Dawkins, 'Atheists for Jesus', Free Inquiry 25: 1, 2005, 9-10. 

95 Julia Sweeney is also right on target when she briefly mentions 

Buddhism. Just as Christianity is sometimes thought to be a nicer, 

gentler religion than Islam, Buddhism is often cracked up to be 

the nicest of all. But the doctrine of demotion on the reincarnation 

ladder because of sins in a past life is pretty unpleasant. Julia 

Sweeney: 'I went to Thailand and happened to visit a woman who 

was taking care of a terribly deformed boy. I said to his caretaker, 

"It's so good of you to be taking care of this poor boy." She said, 

"Don't say 'poor boy,' he must have done something terrible in a 

past life to be born this way." ' 

96 For a thoughtful analysis of techniques used by cults, see Barker 

(1984). More journalistic accounts of modern cults are given by 

Lane (1996) and Kilduff and Javers (1978). 

97 Paul Vallely and Andrew Buncombe, 'History of Christianity: 

Gospel according to Judas', Independent, 7 April 2006. 

98 Vermes (2000). 

Love thy neighbour 

99 Hartung's paper was originally published in Skeptic 3: 4, 1995, 

but is now most readily available at http://www.lrainc.com/ 

NOTES TO PP. 2 3 7 - 2 8 5 395 

swtaboo/taboos/ltnOl .html. 

100 Smith (1995). 

101 Guardian, 12 March 2002: http://books.guardian.co.uk/ 

departments/politicsphilosophyandsociety/story/0,,664342,00.html. 

102 N. D. Glenn, 'Interreligious marriage in the United States: patterns 

and recent trends', Journal of Marriage and the Family 44: 3, 

1982, 555-66. 

The moral Zeitgeist 

103 http://www.ebonmusings.org/atheism/newlOc.html. 

104 Huxley (1871). 

105 http://www.classic-literature.co.uk/american-authors/ 

19th-century/abraham-lincoln/the-writings-of-abraharnlincoln- 

04/. 

What about Hitler and Stalin? Weren't they atheists? 

106 Bullock (1991). 

107 Bullock (2005). 

108 http://www.ffrf.org/fttoday/1997/march97/holocaust.html. This 

article by Richard E. Smith, originally published in Freethought 

Today, March 1997, has a large number of relevant quotations 

from Hitler and other Nazis, giving their sources. Unless 

otherwise stated, my quotations are from Smith's article. 

109 http://homepages.paradise.net.nz/mischedj/ca_hitler.htrnl. 

110 Bullock (2005: 96). 

111 Adolf Hitler, speech of 12 April 1922. In Baynes (1942: 19-20). 

112 Bullock (2005: 43). 

113 This quotation, and the following one, are from Anne Nicol 

Gaylor's article on Hitler's religion, 

http://www. ffrf. org/fttoday/back/hitler. html. 

114 http://www.contra-mundum.org/schirrmacher/NS_Religion.pdf. 


290 

Chapter 8: What's wrong with religion? Why be so hostile? 

Fundamentalism and the subversion of science 

115 From 'What is true?', ch. 1.2 of Dawkins (2003). 

116 Both my quotations from Wise come from his contribution to the 

1999 book In Six Days, an anthology of essays by young-Earth 

creationists (Ashton 1999). 


The dark side of absolutism 

117 Warraq (1995: 175). 

118 John William Gott's imprisonment for calling Jesus a clown is 

mentioned in The Indypedia, published by the Independent, 29 

April 2006. The attempted prosecution of the BBC for blasphemy 

is in BBC news, 10 Jan. 2005: http://news.bbc.co.uk/l/hi/ 

entertainment/tv_and_radio/4161109.stm. 

119 http://adultthought.ucsd.edu/Culture_War/The_American_ 

Taliban.html. 

Faith and homosexuality 

120 Hodges (1983). 

121 This and the remaining quotations in this section are from the 

American Taliban site already listed; 

http://adultthought.ucsd.edu/Culture_War/The_American_Taliban. 

html. 

122 http://adultthought.ucsd.edu/Culture_War/The_American_ 

Taliban.html. 

123 From Pastor Phelps's Westboro Baptist Church official website, 

godhatesfags.com: 

http://www.godhatesfags.com/fliers/jan2006/20060131_ 

coretta-scott-king-funeral.pdf. 

Faith and the sanctity of human life 

124 See Mooney (2005). Also Silver (2006), which arrived when this 

book was in final proof, too late to be discussed as fully as I 

would have liked. 

125 For an interesting analysis of what makes Texas different in this 

respect, see http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/ 

execution/readings/texas.html. 

126 http://en.wikipedia.org/wiki/Karla_Faye_Tucker. 

127 These Randall Terry quotes are from the same American Taliban 

site as before: 

http://adultthought.ucsd.edu/Culture_War/The_American_Taliban. 

html. 

128 Reported on Fox news: 

http://www.foxnews.com/story/0,2933,96286,00.html. 

129 M. Stamp Dawkins (1980). 

N O T E S TO PP. 2 8 7 - 3 3 2 397 

The Great Beethoven Fallacy 

130 http://www.warroom.com/ethical.htm. 

131 Medawar and Medawar (1977). 

How 'moderation' in faith fosters fanaticism 

132 Johann Hari's article, originally published in the Independent, 15 

July 2005, can be found at 

http://www.johannhari.com/archive/article.php?id=640. 


291 

133 Village Voice, 18 May 2004: 

http://www.villagevoice.com/news/0420,perlstein,53582,l.html. 

134 Harris (2004: 29). 

135 Nasra Hassan, 'An arsenal of believers', New Yorker, 19 Nov. 

2001. See also http://www.bintjbeil.com/articles/en/011119_ 

hassan.html. 

Chapter 9: Childhood, abuse and the escape from religion 

Physical and mental abuse 

136 Reported by BBC news: 

http://news.bbc.co.Uk/l/hi/wales/901723.stm. 

137 Loftus and Ketcham (1994). 

138 See John Waters in the Irish Times: 

http://oneinfour.org/news/news2003/roots/. 

139 Associated Press, 10 June 2005: http://www.rickross.com/ 

reference/clergy/clergy426.html. 

140 http://www.avl611.org/hell.html. 

In defence of children 

141 N. Humphrey, 'What shall we tell the children?', in Williams 

(1998); repr. in Humphrey (2002). 

142 http://www.law.umkc.edu/faculty/projects/ftrials/conlaw/ 

yoder.html. 

An educational scandal 

143 Guardian, 15 Jan. 2005: 

http://www.guardian.co.uk/weekend/story/0,,1389500,00.html. 

144 Times Educational Supplement, 15 July 2005. 

145 http://www.telegraph.co.uk/opinion/main.jhtml?xml=/ 

opinion/2002/03/18/dol 801.xml 


146 Guardian, 15 Jan. 2005: http://www.guardian.co.uk/ 

weekend/story/0,,1389500,00.html. 

147 The text of our letter, drafted by the Bishop of Oxford, was as 

follows: 

Dear Prime Minister, 

We write as a group of scientists and Bishops to 

express our concern about the teaching of science 

in the Emmanuel City Technology College in 

Gateshead. Evolution is a scientific theory of 

great explanatory power, able to account for a 

wide range of phenomena in a number of 

disciplines. It can be refined, confirmed and even 

radically altered by attention to evidence. It is 

not, as spokesmen for the college maintain, a 

'faith position' in the same category as the 

biblical account of creation which has a different 

function and purpose. 

The issue goes wider than what is currently 

being taught in one college. There is a growing 

anxiety about what will be taught and how it 

will be taught in the new generation of proposed 

faith schools. We believe that the curricula in 

such schools, as well as that of Emmanuel City 

Technical College, need to be strictly monitored 

in order that the respective disciplines of science 


292 

and religious studies are properly respected. 

Yours sincerely 

148 British Humanist Association News, March-April 2006. 

149 Observer, 22 July 2004: http://observer.guardian.co.uk/ 

magazine/story/0,11913,1258506,00.html. 

Consciousness-raising again 

150 The Oxford Dictionary takes 'gay' back to American prison slang 

in 1935. In 1955 Peter Wildeblood, in his famous book Against 

the Law, found it necessary to define 'gay' as 'an American 

euphemism for homosexual'. 

151 http://uepengland.com/forum/index.php?showtopic= 

184&mode=linear. 

N O T E S T O PP. 3 3 4 - 3 6 6 399 

Religious education as a part of literary culture 

152 Shaheen has written three books, anthologizing biblical references 

in the comedies, tragedies and histories separately. The summary 

count of 1,300 is mentioned in 

http://www.shakespearefellowship.org/virtualclassroom/ 

StritmatterShaheenRev.htm. 

153 http://www.bibleliteracy.org/Secure/Documents/ 

BibleLiteracyReport2005 .pdf. 

Chapter 10: A much needed gap? 

Consolation 

154 From memory, I attribute this argument to the Oxford 

philosopher Derek Parfitt. I have not researched its origins 

thoroughly because I am using it only as a passing example of 

philosophical consolation. 

155 Reported by BBC News: 

http://news.bbc.co.uk/l/hi/special_report/1999/06/99/cardinal_ 

hume_funeral/376263.stm. 

The mother of all burkas 

156 Wolpert (1992). 

پايان نسخه ی نهايی ترجمه:‏ 24 نوامبر 2007

خدا داوکینز

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?