libro de 4to, 5to, 6to

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’
komam kicham chuj
Preservación de Conocimientos y
Prácticas Ancestrales del Pueblo Chuj
Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el
Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto

Segunda edición, 2018
© Fundación Ixtatán
ISBN: 978-9929-636-15-6
Sb’i heb’ ix k’ayb’um yib’anh Sjelanil Yilanel Sb’o’ani
Facilitadoras de Aprendizaje Basado en Proyectos
Juana Pablo Silvestre
María Alonzo García
Sb’i heb’ mamab’il nunab’il ix kolwaj ochi’
Padres de familia que acompañaron el proceso
Andrés Tomas Lucas
Juan Silvestre Alonzo
María Gómez Gómez
Heb’ ik’umb’ey munlajel
Ejecutores del Proyecto
Fundación Ixtatán
Elías Pedro Alonzo y Alonzo
Director Ejecutivo
Edilio Gregorio Gómez
Contador General
Centro Comunitario de Educación
Yinhatil Nab’en (Semilla de la Sabiduría)
Ambrocio Miguel Domingo Torres
Director Técnico Administrativo
Mateo Gómez López
Director Pedagógico
“El contenido del texto es responsabilidad exclusiva del autor, ADESCA
otorga únicamente el financiamiento para la ejecución del proyecto”.
Se prohíbe la reproducción total o parcial de este libro, su inclusión
en un sistema informático, su transmisión en cualquier forma o por
cualquier medio, ya sea electrónico, mecánico, óptico, por fotocopia,
registro u otros métodos, sin el permiso previo y por escrito del autor.

Sb’i heb’ ichamtak anima b’aj ix k’anb’aji
Nómina de abuelos entrevistados
1. Pascual García (Ku’in Matchel) Edad 78 años
2. Miguel Martin Santizo (Yune mekel) Edad: 64 años
3. José Gómez Pérez (Xuxep kaxmat) Edad 63 años.
4. Felipe Gómez Pérez (Pilin isat) Edad 54 años
5. Pedro Lucas Jorge (Petul k’ana’) Edad 70 años
6. Petrona Domingo García (Petlon) Edad 76 años
7. Pascual Pérez Ramos Edad 60 años
8. Petrona Domingo Edad 100 años
9. Juana Pablo Marcos (Xuwan Komes) Edad 78 años
10. María Lucas Andrés (Malin Antil) Edad 80 años
11. Sebastián López (Xapin Xunik) Edad 76 años
12. Jose sebastian (Xuxep Xapin) Edad 79 años
13. Ana Lucas Baltazar (Anix) Edad 95 años
14. Sebastián Francisco (Xapin Pal) Edad 59 años
15. Juana Domingo Martin Edad 50 años
16. Juan Velásquez Pascual (Xun lamux) Edad 85 años
17. Alonzo Jorge Marcos Edad 80 años

Sb’i heb’ kuywum ix k’anb’an ek’i
Nómina de los estudiantes investigadores
1. Ana Lucas Pérez
2. Angelina Alonzo Silvestre
3. Mateo Hernández Domingo
4. Diego Milton Hernández Mendoza
5. Félix Gregorio García
6. Francisco Andrés Pérez
7. Diego Pascual Francisco
8. María Hernández Gómez
9. Eulalia Gómez Alonzo
10. María Hernández Gómez
11. María Carmelo Pérez
12. María Cristina Gómez Pérez
13. Sebastián Pablo Pablo
14. Felipe Carmelo Silvestre
15. José Pablo Lucas
16. Magdalena Silvestre Pérez
17. Mateo Estanislao López Gómez
18. Angelina Hernández Gómez

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
XCH’OXNAB’IL STZOLALIL – INDICE
XCH’OXNAB’IL U 7
1. JA’AT AJWAL O 9
a) heb’ winh ichamtak winak O 9
b) Hoye’ k’u A 11
c. Yik’ti’al te’ Kulus S 12
i. Tas tak sb’i b’ajay ay te’ k’ulus tik
t’a chonhab’ Ko’atan. F 14
ii. Tastak sb’i te’ skulus komam kicham
t’a chonhab’ Xan Matin. G 15
d) PAK’UB’ ALJUB’ H 16
e) SKOLIL STIJUL H 16
2. CHANHAL ELAW J 17
a) YIK SPUCHAJ ANH XIL ANHK’ULTAK J 17
b) B’AJ SB’ITAN HEB’ IX IX T’A PEKTI’ L 19
c) CHANHAL T’A TE SON Q = 20
d) SJAJTZILAL LUM PILOX Q Q 21
e) TE’ TANHB’IL YET’ TE’ CHIRIMA Q W 22
f) LAB’ALIL Q E 23
g) YIK’TI’AL TE’ SON - HISTORIA Q R 24
DE LA MARIMBA Q R 24
h) SK’AJANHIL SB’O’AN’EL TE’ SAT SON Q Y 26
i) STZUHAL TE’ SON Q Y 26
j) SK’AB TE’ SON Q U 27
k) CHANHAL YIK WACH’K’OLAL Q U 27
l) KOMB’IT Q I 28
3. PATIK YICHANH Q O 29
a) JOLOMTAK WITZ K’ULTAK Q O 29
5
5

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
b) SUB’UJ ASUN T’A YOL SMAKB’ENAL Q P 30
NENTÓN Q P 30
c) SCH’AKCHAJ TE’ NIWAK TE’ Q A 31
d) TAS YELK’OCH IK’ Q S 32
e) NOK’ NOK’ Q D 33
f) HEB’ ANIMA Q G 35
g) SMAKANHIL ANIMA’ KAJAN T’A XAN
MATIN Q J 37
4. IK’TI’ PAXTI’ Q L 39
a) STZOLALIL WANEM KOMAM KICHAM Q L 39
b) SB’EYB’ALlL HEB’ PEKA ANIMA W R 44
c) STZOLNAB’ILAL W T 45
d) STZOLALIL SB’EYB’ALIL W Y 46
e) SK’IK’B’I K’INAL T’A SAT IX KONUN
CHICH W U 47
f) TEPAN WAJXAKLAJUNH W I 48
g) Hoye’ k’u W A 51
5. YANHB’ALIL ANIMA W S 52
a) ANHB’AL YIK KOMAM KICHAM W S 52
b) Ha anh k’utz W F 54
c) SAKSAK K’ÍX W F 54
d) HA ANH SEWEB’ W G 55
e) HA NOK’ CH’O’OW W G 55
6. SAT MUNLAJEL - WA’EL UK’EL W H 56
a) STZOLALIL YAJ SMUNLAJEL
YET’ SK’U’AL K’EN UJ T’A KOTI’ W H 56
b) Syaxil sk’alemal W K 58
c) SLUMAL STE’AL E = 60
d) SJOSCHAJI YET’ STZ’A’I (PATAN) E Q 61
SYAMNUB’AL YAJ IX KONUN CHICH
YET’ K’EN K’ANAL. E E 63
6
6

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
XCH’OXNAB’IL
Awal swachi’lal yet’nak heb’ chonhab’ Chuj,
jantak b’eyb’al, stzolalil xch’oxanel heb’ t’a jun
junxo chonhab’.
Ha t’a jun tzan ab’il ix’ek’eli yamchaj nak och
yich jun munlajel tik, xk’anb’aji tastak snanab’il
komam kicham t’a yol smakb’enal chonhab’
Chuj, yujto ha Fundación Ixtatán tz’ak’an’el
sjolomal t’a spatil Yinhatil Nab’en yik smunlaj och
heb’ kuywum yib’anh sjelanil yilanel sb’o’ani.
Ha jun munlajel tik mol b’o’ab’il ix’aji ichok heb’
kuywum, k’ayb’um yet’ mamab’il nunab’il yik
Yinhatil Nab’en. Ha jun munlajel tik ix’elta sjolomal
t’a wake’ xchikintak k’en k’anal yik k’apak nip,
t’a wake’ sb’eyb’alil snanab’il komam kicham:
1) Patikyichanh, 2) Chanhal Elaw, 3) Sat Munlajel
Wa’el Uk’el, 4) Ikti’ Paxti’, 5) Ja’at Ajwal, 6)
Yanhb’alil Komam Kicham. Ha jun ixb’ochaj
tik ayik snanab’il komam kicham t’a pekataxo
yujto wanxo sateli. Ha tz’ib’ab’il t’a jun hu’um
tik, haton swach’ilal sb’eyb’al komam kicham
t’a pekataxo, yujwal yos t’a heb’ winh ichamtak
winak ixyal juntzanh lolonel tik heb’ winh t’ayonh,
t’a b’ajtak ixlaj’onh ek’i haton t’a Xan Matin,
7
7

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
Xan Xapin yet’ t’a Nenton t’a y’ol smakb’enal
Chinab’jul t’a yol Slumalte’.
Ha ixlaj’ek’ k’anb’aj juntzanh sjelanil heb’ komam
kicham tik ix’elta yalchaji. Haxo tik ne’ik olkoch’oxel
t’a jun hu’um tik jantak swach’ilal sb’eyb’al heb’
ixyal t’ayonh ayik ixonh ek’ kok’anb’ej. Ha ch’anh
lat hu’um tik wach’ sk’anchaj ch’anh t’a b’aj
tz’ilchaj’el yawtaji ma stz’ib’chaj t’a Chuj yet’
t’a kaxlanhti’ yik skan juntzanh snanab’il komam
kicham t’a snab’en heb’ kuywum.
8
8

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
1. JA’AT AJWAL
a) heb’ winh ichamtak winak
Ha heb’ winh ichamtak winak tik smolb’ej sb’a
heb’ winh t’a yob’xi’al ay molxub’ t’a spat winhaj
Palas Nikkat, saychaj jun winh tenum k’utz, ha
sb’o’el anh syak’an och heb’ winh yik sloloni. Tas
syal heb’ winh tas sb’o heb’ winh ha skolil stijul
chonhab’, skolil stijul awal ixim, hana’ sb’alul
stenul winh yajal swinakil yik heb’ winh kaxlanh
winak yet’ winh sat kuchb’um, to sk’anchaj kan
9
9

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
b’at heb’ winh t’a k’ixinal lu’um, manh snakot
sikilal lu’um tik heb’ winh. Haxo heb’ winh syak’
smol tumin t’a heb’ winh alkal, haxo k’en tumin
tik b’aj smanchaj pom, taj yet’ kantela. Ay winh
lesalwum sayb’il t’a skal heb’ winh ichamtak
winak chi’ haton heb’ winh tik swatzitan jolomtak
witz, haton lum kulus wowi’, kulus mi’im, kulus
xulem k’e’en, kulus lemon.
Ha winh yajal swinakil sk’an heb’ winh yuj spatil
kapiltu yik malaj chukal k’exanhil t’a skal heb’,
tz’och pax jun lesal yuj atz’am atz’am, yik xajan
tz’aj atz’am xchonhchaji, icha pax chi’ t’a winh
lechum atz’am yik max satellaj atz’am to tz’och
jun lesal chi’ yik to smolchaj atz’am mato ste k’ib’
atz’am t’a winh; junxo t’a b’aj malaj junok echen
k’i’ich t’a yol sb’e winh. Ayik sk’exmaj hab’il to
yowalil sayxi kan sk’exul winh mach tz’ochchikan
t’a lechum atz’amil chi’; junxo to yowalil sk’anb’aj
t’a winh icham alkal tato wach’ tz’ochkan junxo
winh chi’ mato ma’ay, ha heb’ winh xikan ay b’at
yab’ ab’ix t’a yol slumalte’ haton heb’ winhaj:
Kaxin Chenik, Pork’as, Lukax Pewa’, haton heb’
winh tik smunlaj’och yet’ kochonhab’ Xan Matin.
q
10

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
b) Hoye’ k’u
Ha jun hoye’ k’u tik te chajul yelk’ochi’, ek’nak
sb’isul t’a ch’anh stzolalil b’islab’ k’u yujto
wajxaklajunhwinak k’u’al yet’nak och ch’anh t’a
yol jun hab’il. T’a hoye’ k’u tik to tz’el heb’ winh
sat lesalwum t’a kulus yoltakb’e yet’ t’a jolom tak
witz k’ultak t’a Xan Matin tik. Ha jun ja’at ajwal tik
to sk’anwal heb’ t’a jun sk’u’al hoye’ k’u tik t’a
yol jun hab’il; sk’ananxi kan heb’ winh yik wach’
tz’aj yek’i, yik malaj pen’ayil, chamel lajwel yet’
pax yik wach’ tz’aj awal ixim ma masanil tastak
sb’ochaj t’a yol jun hab’il chi’.
Ha syak’an jun hoye’ k’u tik, masanil te’ te’ syak’
sat mato may b’ak’inh yak’an sat, smak’chaj
11
w

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
linhchaj te’ yik wach’ tz’aj sat te’ chi’. Haxo heb’
unin tzapan ste’el to stok’chaj b’iwok heb’ yik
chanh tz’aj ste’el heb’ ha sk’ib’ heb’. Slajwi sk’ulaj
juntzanh chi’ tz’och son, spuchaj te’ chirima,
xchanhalwi heb’ anima ha slajwik’och hoye’ k’u
chi’.
c. Yik’ti’al te’ Kulus
e
12

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
Ha tax spitzwi nakkankot komam kicham t’a yol
yib’anh k’inal tik, yawajnak kan’em te’ kulus;
tob’ ha k’inal nhab’ mantzak k’elaj wanh emwal
ch’akan k’inal, syamankot heb’ winh komam
kicham lesal, slanhk’e te’ pom heb’ winh sat
cha’anh, maxk’elaj wanh k’inal, ixtota sna’ank’ot
hab’ heb’ winh, yoch ja’at, sjatan sb’a heb’
winh, yoch iloj ak’wal, yalan heb’ winh b’i’an,
kob’o’ek em heb’ winh kulus t’ay jolomtak witz
k’ultak tope ol’och wa’an tob’ xchi’ heb’ winh
sb’o’ te’ kulus b’i’an, yilan yak’walil te’ heb’ winh,
sna’an sjatil heb’ winh, cham nok’ kalnel, yoch
schik’il nok’ t’a nok’ kantela slesalwi heb’ winh t’a
kob’o’umal kotz’akumal.
Sk’inhib’i t’a winh ajaw, winh b’e’en, winh woton,
winh lanhb’at, yob’xi’al; tz’och ja’at yuj heb’
winh, masanto elchaj sjatil heb’ winh ora k’u
ak’wal chi’ yuj heb’ winh, sb’at yawumal heb’
winh kulus b’i’an, skot winh sat ja’at, yak’an lesal
winh yib’anh te’ kulus chi’, ixb’at yemkan te’ t’a
jolom tak witz.
Sk’och winh sat lesalwum chi’, ja’atan sb’a winh
yuj chonhab’; say chaj lum lu’um skalaj lum yet’
k’en sk’ajil k’e’en sjulchaj t’a yich spatik winh sat
lesalwum chi’ tz’elta xchik’il winh; haxo jantakxo
anima chi’ junmolanh yaj heb’ wan slesalwi
13
r

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
syak’em sb’a heb’ t’a lum lu’um, sb’ach’ilok
chonhab’, lum witz, nok’ nok’ yet’ masanil tastak
te niwan yelk’och t’a yol kochonhab’ Xan Matin
tik. Ha sk’u’al tz’em te’ kulus chi’ ha t’a LANHB’AT.
Haxo sjax heb’ winh yochxi lajti’ yuj heb’ winh,
mach b’at lesalwok t’a te’ kulus, yoch sjatil heb’
winh lesalwum chi’, jun jun lesalwum t’a jun jun
kulus ixta’ aj sk’enak wanh k’inal nhab’ chi’.
i. Tas tak sb’i b’ajay ay te’ k’ulus tik t’a
chonhab’ Ko’atan.
1) Kulus che’en chich.
2) Kulus chakalb’e
3) Chab’ kulus
4) Yib’ sb’a kulus
5) Jolom witz kulus
6) Kulus alkal
7) Amnub’
8) Kulus kute
9) Kulus chemalito
10) Kulus amnow
11) Kulus pont’zil
12) Kulus yol witzi cruz
t
14

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
ii. Tastak sb’i te’ skulus komam kicham t’a
chonhab’ Xan Matin.
1) Kulus wowi’
2) Kulus Lemun
3) Kulus Xulem k’e’en
4) Kulus Mi’in
5) Kulus Jub’jon’ik’
6) Kulus Chemte’ sat
7) Kulus Jolom ik’ witz
8) Kulus Jolom k’e’en
9) Kulus Wajxaklajunh
10) Kulus Tzulk’e’en
11) Kulus Oxnatan
12) Kulus Titz’am
13) Kulus Nanhal chonhab’
14) Kulus Oxwanhkulus
15) Kulus K’atepan
16) Kulus K’ank’an lu’um
17) Kulus Xik’ajaw
18) Kulus Yib’anh chonhab’
19) Yaxkulus Titepan
15
y

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
d) PAK’UB’ ALJUB’
Ha pak’ub’ aljub’ ma amak’ xolal tik haton b’ajtil
tz’alji junok unin, ha yik olk’ib’ jun unin tik, to yowalil
ha skolil olak’chaj t’a b’aj ix’alji chi’, wach’xom
manhxo ayok ek’ ta’, yujto sk’anb’ej sb’a b’ajtil
ixkan schik’il sk’ab’al.
e) SKOLIL STIJUL
Masanil heb’ anima yowalil ay skolil stijul heb’
t’a spak’ub’ yaljub’, tato ay junok sya’elal heb’
tz’elol t’a yib’anh, yowalil to b’at alchaj t’a
winh mamab’il, icham hab’il, yik skolchaj jun aj
unin hab’il tik; ixtota olyalan b’i’an tato olb’o
sk’o’ol, palta ha jun kolil tijul tik yowalil to olb’o
t’a spak’ub’ yaljub’ jun anima chi’. To olk’anb’aj
sb’e’al taswal tz’ik’an jun unin chi’, tato ay b’aj
ixmunlajoch smam snun t’a yajalil yol chonhab’
tik, ma ay ajmulal ixsk’ulej jun anima chi’; haton
winh ajb’e’al chi’ olalanok tas tz’ik’an jun unin
wan sk’anb’an sb’a skolil stijul chi’. Hayik olkolchaj
chi’ olk’anchaj pom kantela, yuj ix nun chichim
hab’il ma winh mam icham hab’il.
Tato manhxalaj heb’ mam icham hab’il tik, haton
heb’ mam nunab’il, ma ix b’ab’el unin ma winh
b’ab’el unin olb’o’an jun kolil tijul tik, ha sb’o’el
u
16

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
chi’ b’at k’anb’ajxi t’a winh ajchum chi’ tato
ixk’ek’och yalan heb’ mato ayto ixkani.
2. CHANHAL ELAW
a) YIK SPUCHAJ ANH XIL ANHK’ULTAK
Ha t’a pekti’, masanil heb’ winh kelemtak spu’ xil
yanhk’ultak, ha yik sb’at heb’ winh smaklej heb’
ix kob’estak; yujto skan schum heb’ winh t’a heb’
ix yik snib’ejxo
heb’ winh yoch
yetb’eyum. Ha
t’a pektitax
yib’anhk’inal
chi’ ayto sk’ana’
tz’ek’ heb’ winh
yamwal yikwal
wanxo stz’eymaj
ak’wal, yujto
ak’walto sk’e
wanh heb’ ix sb’at heb’ ix tiya’, ma t’a maxoj
b’uch; yujto ak’walto tz’ek’ heb’ winh smam heb’
ix munlajel.
Tzijtumel ste satb’at sat heb’ winh kelamtak chi’ t’a
heb’ ix kob’estak, manhxo jantakok heb’ ix tz’ek t’a
tiya’, yujto max wal yallaj yilan heb’ ix heb’ winh
17
i

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
t’a skal k’ik’alk’inal, machekel machxowal jun ix
skomon k’umej b’at heb’ winh chi’.
Haxo t’a yemk’alilal sk’och heb’ winh t’a sti’ ha
haha’ chi’; sk’ub’an’el sb’a heb’ winh spu’an
xilyanh heb’ winh chi’ b’i’an te kuseltak wal
yochi’. Jab’jab’il sk’och heb’ winh t’a stz’ey heb’
ix, syalanb’at tas snib’ej heb’ winh chi’ b’i’an,
wach’ max stak’laj heb’ ix ste och ijan heb’ winh,
masanto stak’ heb’ ix; ste ab’anel sjajtzilal spuchaj
anh chi’ heb’ ix niwan chekel tato ha heb’ winh,
syik’an lum sb’el ma ixim sb’uch heb’ ix skot heb’
ix t’a sti’ ha haha’ chi’. Haxota’ tz’och lolonel
lajti chi’, yik tas olsb’o heb’ ma olsk’ulok heb’ t’a
sk’inal yik olyik’lan sb’a heb’.
Yalxonhej tas anhk’ultakil stak’ spu’an heb’
winh, haxo ix b’aj wanem winh chi’ yojtakxo ix
chajtil yoch jun sjajtzilal xil yanh winh chi’; ay b’aj
sk’ayb’ejk’e jun sb’it heb’ ix kob’estak unin chi’
heb’ winh t’a anh xil yanh chi’.
o
18

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
b) B’AJ SB’ITAN HEB’ IX IX T’A PEKTI’
Ha heb’ ix ix chi’, sb’itan heb’ ix t’a sti’tak ha
haha’ b’ajay sjuk’wi, smaxwi b’uch, ma b’ajay
stiyawi heb’ ix, pajaji sb’at b’it, hanhej pax heb’
ix kob’estak sb’itani, yujto yik syab’ heb’ winh
kelemtak unin chi’ to ayek’ heb’ ix, ma junok ix
kob’es ayek’ t’a sti’ ha’ chi’. Slipk’aj heb’ winh
b’i’an, sb’at heb’ winh sayyil heb’ ix, yik slolon
heb’ yujto manh komonoklaj tz’elta heb’ ix to te
yowal smam snun heb’ ix t’ay.
Ay pax isis b’it, ha jun tik syak’ heb’ ix t’a yol
spat, masanil heb’ ix kob’estak yet’ pax heb’ ix
19
p

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
chichimtak, hayik te aytas sk’ulej ma sb’o heb’ ix,
ichok scheni’, schilwi, stz’anhwi chib’il wa’el, yik
sch’oxelta heb’ ix to stzalaj sk’o’l heb’ ix smunlaji,
lajan yaj ichok junok winh winak xub’an t’a skal
smunlajel; aypax b’aj jun skus heb’ ix, mato ha yik
sna’an k’ot junok chuklaj heb’ ix, yujchi’ sk’e yisis
b’it heb’ ix.
c) CHANHAL T’A TE SON
Ha jun chanhal tik kotnak yich t’a pekataxo,
yuj k’inh sna’ heb’ anima’, manhkomonoklaj
schanhalwi heb’ anhej yik stzalaj sk’o’ol heb’,
wach’ tz’ek’ yib’anh k’inal yuj heb’; ha t’a
jun jun k’inhal tz’och son schanhalwi heb’, yik
1
0
20

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
tz’el skusk’olal heb’. Ha heb’ anima’ chi’ max
chanhalwilaj heb’ yik wach’ sk’o’ol, masanto
tz’och junok yik sik heb’, skus sk’ol heb’, skotwal
sk’asanil heb’ yak’an chanhal, sb’at heb’ k’axep,
sb’at heb’ k’axep. Ha heb’ aj chonhab’ Xan
Matin tik, to syamlej sk’ab’ heb’ syak’an chanhal
heb’, tz’ek’ hoyoyok heb’ yol niwan pat b’aj
ayoch son chi’.
Ha chanhal chi’ sk’ulej yik sb’i’el sk’ab’ yok heb’,
mato sch’anhalwi yet’ sniwanil, yujto ayb’aj
te ch’a’an yaj heb’ yet’ smunlajel sb’o’ t’a jun
jun k’u’al, masanil jun jun k’inhal hanhejwal son
tz’ochi’, syak’a tz’ek’ k’u tz’ek’ ak’wal.
d) SJAJTZILAL LUM PILOX
21
1
1

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
Ha lum pilox sb’o lum heb’ winh t’a pekataxo’,
ha lum chayib’ k’ank’an sb’o heb’ winh;
sb’inchaj’och yip lum, tzijtum lum sb’o heb’ winh,
ch’okch’ok makanhil tz’aj yilji lum, ay ichok chay,
ichok much, slajwi chi’ sb’o’an yolanil lum heb’
winh b’aj spuchaji. Sb’at k’en xak t’a skal lu’um,
yik max pojlaj lu’um ayik snhuschaj lu’um, tzato
lajwi stz’a lum tz’ak’chaj sikb’ok lu’um b’i’an.
e) TE’ TANHB’IL YET’ TE’ CHIRIMA
Ha te’ tanhb’il chi’ ha heb’ winh ichamtak winak
sb’o’an te’, mato t’a jun junxo k’alum skot te’.
Ha tz’aj sb’ochaj te’, ha te’ niwak k’ub’taj sulelta
heb’ winh ixtowalta slipanel yol sk’ol te’ heb’
1
2
22

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
winh, skot nok’ tz’umal k’ultakil nok’, ichok nok’
yik k’ultakil chej, k’ultakil chitam, haxo nok’ tz’em
t’a sti te’ schab’il; sb’o’an pax smak’lab’il chi’
heb’ winh; ha junok ma chab’ok kotak topix te’
say heb’ winh, sjosan heb’ winh chixosjak’al tz’aji.
Hanhejtona nok’ tz’um chi’ sb’ak’och heb’ winh
t’a te’ sjolom.
Haxo te’ chirima chi’ jun, haton t’a te’ aj mato
t’a junokxo te’ te’ k’un yel yol sk’ol sb’o heb’ winh
syolan kotak holan heb’ winh t’a te’, icha to chi’
sb’o’an och yak’ heb’ winh yik tz’ok’ spuchaji’.
Ha juntzanh tik skanchaj t’a b’aj tz’och k’inh chi’
t’a yol chonhab’ tik, ichok hoye’ k’u, k’inh ixim,
sk’inh te’ k’a’aw, yowalil tz’och juntzanh k’inh tik,
yik malaj junok echen k’i’ich t’a skal heb’.
f) LAB’ALIL
Ha jun sk’uhal lab’al, t’a jun jun hab’il haton
romink’o’al, malaj junok hab’il sk’exwi ha t’a
ak’walto t’a jun k’u chi’, tz’elta heb’ winh polisiya
yik kapiltu syam heb’ winh aj mok’lil, haton heb’
winh kajan t’a sk’alumal Xan T’ewlal, (Q’anjob’al),
syamchaj junok chanhwanh howanhok heb’
winh, ha winh alkal tz’ak’an’elta swa’el yuk’el
heb’ winh yik slajeli’. Yujto sja heb’ winh chonhwal
23
1
3

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
mato iloj romink’o’al sjawi heb’ winh. Tz’ak’chaj
sk’oj heb’ winh yet’ nok’ tz’umal kuk, schanhalwi
heb’ t’a yoltak b’e t’a yol chonhab’ tik; sb’at
pax heb’ winh t’a spat heb’ winh yajal swinakil
smunlaj t’a kapiltu.
Yakb’an wan yek’ heb’
winh chanhal chi’, wan
yuk’an jun yik sik heb’ winh,
haxo wal sk’ixnajk’och
heb’ winh xchanhalwi heb’
winh t’a ichok wal snab’en.
Sk’anan k’achanil k’inal
heb’ winh syalan heb’ winh
ixtik ¡Hujujuju kotanh ach
k’achanil yib’anh k’inal!
T’a jun k’u chi’ tz’em ixim
kaka’o, scham kalnel, haxo tato tzato kani spukan
b’at heb’ ix yetb’eyum heb’ winh chanhalwum chi’
t’a spatik.
g) YIK’TI’AL TE’ SON - HISTORIA
DE LA MARIMBA
Ha t’a pekti’ yib’anh k’inal tob’ ay jun winh b’at
yik’ chab’ sk’atzitz t’a kaltak yaxlum; haxob’
1
4
24

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
sk’och winh tob’ walxojantakok te’ te’ takinhxo,
haxo ta’ aj winh k’atzitz chi’ sayan sk’atzitz winh
chi’ b’i’an. Yab’an hab’ winh ay tas sk’anh
kaltakte’ chi’, ixb’at sayanb’at yil winh, haxob’
sk’och winh t’a jun te’ niwan te’ takinhxo, yilan
winh ha jun nok’ much ayoch t’a sat spenek te’
wan sk’onhub’ tanhan te’ nok’. Smaklanab’ yab’
winh, chixob’sjak’al sk’onhub’tanhan te’ nok’,
nhej chi’ xiwchanh winh b’i’an, elanhchamel
hab’ stzek’ chab’ sk’atzitz winh chi’ skuchu, skot
winh t’a spat.
Yewi xchab’ji’alxo chi’ yalan winh t’a ix yetb’eyum
to yab’ winh sk’onhub’tanhaj jun te’ niwan te’
yuj jun nok’ much chi’; ha sna’an hab’ winh to
slab’an winh. Yalan winh t’a ix yet b’eyum chi’
to sb’at ix yet’ winh t’a junok winh ajchum yik
tz’alchaj t’a heb’ tas syalelk’och jun ixyab’ winh
chi’, yujto xiw winh ay talaj tas tz’elol yib’anh winh
yet’ ix yetb’eyum chi’.
Haxo yalan winh ajchum chi’ to manh slab’oklaj
winh, to wach’ jun ixyab’ winh chi’. Ha tik
ne’ik “olab’o junok te’ son” xichaj t’a winh;
“ichok wal ix’aj hab’an chi’ ichachi’ ol’aj ha
k’onhub’tanhante’, to sonum olach ajok” xichaj
t’a winh yuj winh ajchum chi’.
25
1
5

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
Spaxta winh b’i’an, sb’at winh say ste’al te’
son chi’, sb’o’an sk’a’el te’ winh. Ichachi’ aj
yakchajnak kan jun b’ab’el son chi’ t’a winh; Haxo
t’a juntzanh sk’u’al tik ixlaj te k’exwi’el sjajtzil te’,
ch’okxo sk’onhub’tanhante’ heb’ winh sonum
chi’. Ha jun chi’ te wach’ yik max satellaj stzolalil
sb’eyb’al komam kicham, te wach’ to snachaj
elta sjajtzilal te yuj heb’ winh sonum t’a juntzanh
sk’u’al tik.
h) SK’AJANHIL SB’O’AN’EL TE’ SAT SON
Jun jun te’ sat chok’ch’ok yel te’, ch’okch’ok pax
yel sjajtzilal te’, ichok te’ kotak yet’ te’ niwak. Ha
te’ niwak sat yet’ ste’el, niwan yel sjaj te’, haxo
te’ kotak yiljichi’, te xi’ yel sjaj te’.
i) STZUHAL TE’ SON
Ha te’ stzuhal tik sb’o tirjab’ te’, chanhe’ tz’aj
sk’atul te’, sb’ochaj’och tzolan te’ t’a yalanh te’
sat. Yiktax pekti’ yib’anh k’inal ha te’ tzu’ sk’an
heb’ winh, haxo pax tik ne’ik toto sb’o te’ heb’
winh.
1
6
26

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
j) SK’AB TE’ SON
Ha te’ smak’lab’il son chi’ t’a yol smakb’enal Xan
Matin tik, jun xchawinak mato chab’ yoxwinak
sb’isul te’ smak’lab’íl chi’. Jun jun smak’lab’il te’
ch’ok ch’ok yel sjajtzilal. Ha te’ yunetak sjolom ha
t’a te’ sjaj sk’anchaj te’, haxo te’ niwak tak ha t’a
snanhal sk’anchaj te’, haxo pax te’ te niwak ha
t’a syop sk’anchaj te’.
k) CHANHAL YIK WACH’K’OLAL
Ha jun chanhal yik wach’k’olal haton jun chanhal
b’aj spuchaj chirima yet’ tanhb’il. Haton chab’
tik sb’itani ha yik syak’an jun jun chanhal chi’. Ha
juntzanh chanhal tik tzuji t’a jun jun yemk’u’alil
yuj heb’ winh komam kicham, awal heb’ winh te
chinhkam chi’ yet’ok syak’wal heb’ winh, yujto
chekelnhej heb’ winh tz’och t’ay.
Ha jun chanhal tik haton b’aj ste k’ayb’ej sb’a heb’
winh, yik te jelanxo heb’ winh ha yik sjawi sk’u’al
chanhal k’apak; hanheja’ skuchpax chanhal
lopil, yujto malaj sk’apakil, hanhej slopil heb’ winh
tz’ak’an chanhal chi’ ayochi. Haxo toxo sk’och
sk’u’al chi’ b’at kot sk’apak heb’ winh chi’ b’i’an.
27
1
7

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
Ha jun chanhal tik yik tzalajk’olal junk’olal, yuj chi’
ste tzalajwal heb’ winh schanhalwi.
l) KOMB’IT
Ha jun komb’it tik tzuji sk’ulaji t’a yalanh pasko’al,
chanhe’ romink’o’al, b’aj tz’elta ix konun b’irjen, t’a
juntzanh k’u’al chi tz’och son. Yalxonhej mach heb’
anima’ b’aj sk’och t’a spat, skolwaj’och heb’ yet’
tumin junok hoye’ mato chab’ sentawo, yalxonhej
jantak tz’el t’a sk’ol heb’ syak’a. Ha ix konun b’irjen
chi’, yet’nak tzun smoch ix sutansutan, t’a b’aj tz’em
stumin chi’.
Tato niwantak tumin syak’ heb’ anima chi’ tz’och
junxo son; t’a pekti chi’ to ay heb’ kaxlanh winak
t’a chonhab’ Xan Matin tik, ay slajti’ heb’ winh
yet’ heb’ ketchonhab’, yujto ha jun komb’it
tik tz’ek t’a stitak te’ pat, numumixo sk’ik’b’i
sk’ochxikan t’a b’aj sk’och chi’. Ayik tz’och
komb’it tik, saychaj junok winh satil yujto ha winh
sna’an sk’inhal syak’anelta jun chitam winh ha
winh sb’o’an nok’.
1
8
28

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
3. PATIK YICHANH
a) JOLOMTAK WITZ K’ULTAK
Ha lum tzalkixtak wonhkixtak t’a yol smakb’en
chonhab’ Xan Matin, te chajul yaj lu’um yuj jantak
anima kajan t’a spatik yichanh lu’um. Ha lum
niwan wonhan haton lum wowi’, lum kuluslemun,
lum pub’akil, lum jolom ik’witz, masanil smakb’enal
kochonhab’ tik te pak’kixtaknhej yek’ lu’um, ay
stzalanil swonhkixtakil, yujto te wach’ kiko’ ha’onh
kajan onh t’a lu’um, yujto t’a jolomtak witz ay
masanil te’ te’, ay te’ tz’ichamaxi, ch’ok te’ wan
sk’ib’xi jun’nelxo, yujto ha juntzanh jolomtak witztik
ay syaxil t’ayonh.
Ichok syal heb’ winh komam kicham to t’a lum
wonhkixtak pak’kixtak skot ha haha’ skuk’ej,
yujto te ay te’ te’, ha te’ stok’an ha haha’, ichok
ha syak’an k’inal nhab’ tz’ek’ ha’ t’a skal xil te’,
jab’jab’il tz’em ha’ t’a yich te’, smolb’anxi sb’a
29
1
9

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
ha’ t’a yol lum lu’um, yo sk’eta ha’ yujchi ay sjaj
ha haha’ b’aj skoti.
Ha t’a schon jun jun lum witz ay t’a yol chonhab’
tik aynhej b’at te’ kulus yik b’aj slesalwi komam
kicham, yik max ochollaj junok ilya t’a swol xumak
heb’; hanhejtona’ yik syak’an yax nhab’ ste k’ib’
ha’ niwak ha’, te niwan b’aj syak’ chukal scham
heb’ anima, haxo b’ajayonh tik tonhej sb’ey ha’
yujto pak’an’nhej lu’um, max yallaj smolb’an
sb’a ha’; hatakton chi’ syaxilal lum pak’kixtak
wonhkixtak t’a kochonhab’tik.
b) SUB’UJ ASUN T’A YOL SMAKB’ENAL
NENTÓN
Ha lum jolom tak witz chi’ to stz’akb’en komam
yos, haxo t’a jun k’alum chi’ ay jun lum skuchan
SWITZAL AJIl, ay jab’ yik’ti’al lum: ayik yek’nak
howal t’a peka’ k’inal t’a skal heb’ winh komam
kicham yet’ heb’ winh kaxlanh winak, tzijtum heb’
winh komam kicham laj chamnak. Haxo aji yilchaj
elta lum witz tik yuj heb’ winh manto chamlaj chi’
haxo t’a spatik lum kotkan heb’ winh, haxo sk’och
heb’ winh kaxlanh winak chi’ say heb’ winh t’a
t’ak’walil malaj mach ilchajyuj heb’ winh smeltzaj
heb’ winh b’i’an yuj chi’ te chajul jun lum witz ay
t’a Sub’oj Asun chi’ t’a heb’ winh komam kicham.
1
q
30

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
Ha sb’isul lum witz ay t’a jun chonhab’ chi’ chab’
lu’um: ha ton lum Uninal witz yet’ lum Chilab’
Chichim ha ton lum chab’ tik te niwan yelk’och
lum t’a heb’ komam kicham, slesalwi heb’ ta’,
syuk’ yuk’em heb’ t’a b’ajay lum chi’.
c) SCH’AKCHAJ TE’ NIWAK TE’
Ha t’a pekatax chi’ to te niwan yelk’och te’ te’
tik t’a heb’ winh komam kicham; ha sch’akchaj
te’ chi’ yuj heb’ winh, to yowalil syak’ slesal heb’
winh t’a te’, sk’an niwan k’olal sb’a heb’ winh,
tz’och sk’ak’al tzunok skantela heb’ winh mato
ha te’ tzataj sk’an heb’ winh. Ha heb’ winh
komam kicham chi’ to syil wal syaxil yol yib’anh
k’inal chi’ heb’ winh, ay wal xchamk’olal heb’
winh t’ay syak’ wal lesal heb’ winh yuj te’ te’ yet’
juntzanhokxo ay t’a sat lum lu’um tik.
Ha t’a jun chonhab’ b’ajay heb’ chi’ tz’elol awal
ixim, anh itaj tastak snab’en heb’ syawej tz’elnhej
huli, haxo t’a juntzanh sku’al tik manhxalaj te’
niwak te’ t’a sat lu’um tasyuj ixsatel te’ yujto te
niwanxo sb’isul anima ay t’a lu’um, manhxalaj
nok’ nok’, ichok nok’ ay t’a pekataxo ixlaj satel
nok’ t’a sat lu’um tato malaj te’ te’ tik malaj nok’
nok’.
31
1
w

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
d) TAS YELK’OCH IK’
Masanil tas ay sk’inal, te ay yalan yik ik’ tik t’ay,
yik sk’ib’i, yet’ pax wach’ tz’ek’ sk’inal.
Ha ik’ tik syak’, swach’ilal t’a jantak tas ay sk’inal t’a
sat lu’um tik, ichok sk’e xob’al ha haha’ smak’an
k’ak’, ixta yoch t’a heb’ yik ay sk’inal heb’. Ha ik’
t’a sat cha’anh smakan juntzanh chukal tz’ixtan’el
jantak tas ay sk’inal, haton juntzanh tik ha yokk’u
tz’ak’ani; haxo xob’al haha’ sk’eta smolb’ej sb’a
sb’o ichok asun tz’ochxi ha’il, tz’emix k’inal nhab’,
yik sjax yal masanil tastak ay sk’inal.
Masanil te’ te’, yet’ anh anhk’ultak te niwan yelk’och
ik’ t’ay, yujto ha ik’ tz’ik’an b’at te’ sat xumakil,
tz’emxi t’a sat lu’um, yik sk’ib’xi jun’elxo; jantak nok’
much sjenhwi hanheja’ tz’ik’chaj b’ey nok’ yuj ik’,
te jelan sb’at nok’ t’a junokxo chonhab’il b’aj sb’ati
yujto maxwal yak’laj yip nok’ sjenhwi.
Te niwan yelk’och ik’ t’a heb’ anima’, wach’xom
max snalaj heb’ tato ay yelk’ochi’, te niwan yalan
yik t’a tastak ste’al syaxil yolyib’anh k’inal. Ste ak’ej
swach’il yik syik’ yik’ anima, yik wach’ tz’ek t’a
yoltak sniwanil heb’; ichok pax t’a anh anhk’ultak
ay syaxilal ik’ syak’ t’a anh, yik wach’ syaxb’i anh,
munil sb’o’ pax swa’el yuk’el anh yik sk’ib’i.
1
e
32

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
e) NOK’ NOK’
Jantak nok’ nok’ ay t’a yolyib’anhk’inal te niwan
yelk’och nok’ t’a heb’ anima’, t’a kochonhab’
Xan Matin tik masanil nok’ sniwakil skotakil, nok’
ay t’a yoltak ha’, yet’ nok’ tz’ek’ t’a satlu’um.
Ha heb’ winh komam kicham te niwan ay yelk’och
nok’ t’a heb’ winh, yujto ak’um ab’ix nok’ mato
chekab’ yaj nok’ t’a heb’ winh; ay pax nok’
yilumal heb’ winh, nok’ smil heb’ winh schi’a, yet’
nok’ sk’an heb’ winh t’a smunlajel. Hanhejtona
ay pax nok’ k’ultakil nok’ yet’ nok’ kalpatil nok’.
Ha jantak nok’ k’ultakil nok’ tz’ilchaj t’a yol
smakb’en chonhab’ Xan Matin: haton nok’ choj,
nok’ k’ultakil chej, nok’ k’ultakil chitam, nok’
chab’in, nok’ kuk, nok’ ib’ach, nok’ halaw, nok’
chich, nok’ tz’utz, nok’ mapach, nok’ pay, nok’
okes, nok’ telmis, nok’ wa’ax, nok’ chan, yet’
jantaknhej nok’ much.
Haxo nok’ yik heb’ winh winak nok’ ay kaltak
pat haton: nok’ tz’i’, nok’ chej, nok’ chitam, nok’
miston, nok’ wakax, nok’ kalnel yet’ nok’ chiva.
Haxo nok’ ay sk’axil haton: nok’ kaxlanh, nok’
pech, nok’ ak’ach.
33
1
r

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
Ha t’a heb’ winh komam kicham ay yichb’anil
yaj jun jun nok’ nok’ t’a heb’ winh, yujto ay nok’
ak’um ab’ix te yojtakxo heb’ winh machtak nok’
nok’ ak’um ab’ixchi’.
Tato syil nok’ chan heb’ winh yojtakxo heb’ winh
to aytas ol’elol yib’anh heb’, ayb’aj ha echen
k’ich, mato ha chamel, yujto jun yowalil syak’
slesal heb’ winh yik tz’ek’b’at jun ilya chi’, tz’el
heb’ winh lesal t’a jolomtak witz.
Haxo tato ayb’aj wan sb’at heb’ winh yo tz’ek’
junok nok’ nok’ t’a yol sb’e heb’, hanheja to ay
junok chukal ol’elol yib’anh heb’ winh; tato t’a
sb’ach’ k’ab’ heb’ winh tz’ek’ nok’ wach’ ab’ix,
haxo tato t’a sk’exanh heb’ winh hata ay chukal
k’exanhil tz’elol yib’anh heb’ winh.
Ha wal t’a pektitax chi’, ha heb’ winh anima’ te
chuk heb’ winh yujto ay yaj heb’ winh, ay smoj
spixan heb’ winh, chekelnhej heb’ winh ay yikchi’:
ay heb’ winh ajb’al, haxo heb’ winh spimal
nok’nhej heb’ winh, ay heb’ winh choj, heb’ winh
okes, heb’ winh k’ultakil chej, mato junokxo tas
nok’al, stechajnhej smatz’an heb’ winh, yojtak
heb’ winh tas tzuji t’a sk’inal yet’ pax t’a sk’inal
junokxo mach; yuj chi’ te jelan heb’ winh.
1
t
34

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
Ha winh kob’o’umal kotz’akumal b’ojinak nok’
nok’ chi’ yik chixo sjak’al tz’aj kaltak yaxlum, to
yowalil ha winh winak stanhwan nok’, stanhwaj
pax winh yuj nok’, Ichok nok’ tz’i’ te niwan yelk’och
winh winak t’a nok’, te niwan yelpaxk’och nok’
t’a winh yujto yuk’lew nok’ winh t’a b’aj tz’ek’i,
wach’ b’aj skan winh skan’nhej nok’ yet’ winh,
tz’ok’och nok’ t’a stz’ey winh. Haxo nok’ chej
skuch yikatz winh nok’, nok’ wakax smunlaj nok’
yet’ winh.
f) HEB’ ANIMA
35
1
y

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
Ha heb’ anima’ b’ob’il yuj kob’o’umal kotz’akumal
yik tz’alub’tanhaj winh yuj heb’, sb’o’an wach’il
tojolal heb’ t’a yol yib’anh k’inaltik; aykan masanil
tas t’a heb’ yuj winh, ichok tastak syab’lej heb’,
sk’an heb’ yet’ swol xumak yik wach’ tz’ek’
yolyib’anhk’inal yuj heb’.
Ay nok’ nok’, te’ te’, k’en k’e’en, lum lu’um, ik’
yet’ haha’, haton juntzanh tik sk’an heb’, schi
nok’ nok’ heb’, sk’an k’en k’en heb’ t’a yik spat
ma t’a junokxo smunlajel heb’ t’a sat lum lu’um,
ik’ tz’ak’an sk’inal heb’, slolon heb’ yet’ ha haha’
syuk’ heb’ yik max tup yal sb’ak’chil heb’. Ha
t’a sb’eyb’al heb’ chonhab’ t’a pekataxo, te ay
slajti’ heb’, mek’annhej yak’an heb’ t’a junok tas
sb’o’o mato tz’elol t’a yib’anh; haton juntik jun te
wach’ yujto malaj chichonk’olal yet’ ajk’olal.
Ha heb’ anima tik syillej b’at sb’a heb’ t’a
smunlajel, t’a syahelal, t’a skusk’olal, ichok t’a
munlajel sjelk’ab’ej sb’a heb’ winh anima’ yik
sb’o smunlajel heb’ winh; smol munlaj heb’ winh
te niwan tzalajk’olal, smol wa’ heb’ winh; ha yik
tz’och ixim awal to scham kaxlanh yuj heb’ aj
munlajel.
Tzato b’okan smunlajel junok winh ixtota’ sb’atxi
heb’ winh t’a junxo winh, smol b’o smunlajel
1
u
36

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
heb’ winh chi’, malaj junok mach skan t’a spatik
sk’exlej pax sat smunlajel heb’ anima chi’; yalnhej
tas ay t’a heb’, ayb’aj sk’exlej anh tut heb’ yet’
ixim, mato atz’am yol atz’am, ha juntik sk’ulej
heb’ yujto malaj stumin heb’, hanheja’ ixta syutej
sb’a heb’ t’a b’o’oj pat, smol b’owi pat heb’.
g) SMAKANHIL ANIMA’ KAJAN T’A XAN
MATIN
Haton heb’ Chuj, heb’ K’anjob’al yet’ heb’
kaxlanh winak. Yujto t’a yol smakb’en chonhab’ te
niwan heb’ chuj, skot juntzanhxo heb’ k’anjob’al
ixtota’ skot heb’ kaxlanh winak, haton heb’ tik
37
1
i

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
pukanb’at heb’, ay heb’ kajan t’a sk’alumal yet’
syaxlumal chonhab’, ha juntzanh tik sch’oxan’nel
jantak anima’ ay t’a yol smakb’en chonhab’
tik. Ha sti’ heb’ chonhab’ Xan Matin tik haton
Chuj. Elnakkot t’a K’anjob’al, yet’nak pax och
huke’ xchawinak (27), yechel stz’ib’al ti’ chuj. Ha
sk’apak heb’ chonhab’ Xan Matin tik syak’ochi
haton juntzanh tik: Haton k’apak nip yet’ nok’
ch’umil, k’apak payu’ yet’ k’apak chakchak
chanh, haton tik sb’o’an heb’ ix ix. Ha heb’ winh
winak syak’och nok’ k’ik’ik’ lopil heb’ winh, sak
sak wex, sak sak xumpil yet’ nok’ lach xanhab’
tz’umtak. Ha swa’el heb’ syab’lej, mato schib’il
yoch heb’, ha anh tan tut, yujto masanil heb’
chonhab’ wajxaklajunh tz’ab’lan jun wa’el tik.
Ha t’a chonhab’ Xan Matin, ha jun kajnub’ b’aj
te niwan spaxyalwi heb’ anima haton yolk’u
(Wajxaklajunh), haton juntik b’aj ek’nak heb’
komam kicham. Hay junxo kajnub’ tik yik komam
kicham, ha t’a K’axepa aykani, haton sb’i
K’atepan.
1
o
38

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
4. IK’TI’ PAXTI’
a) STZOLALIL WANEM KOMAM KICHAM
Ek’nakxo t’a jun jun makanh tas tz’aj sk’anchaj
yetb’eyum junok winh kelem unin t’a pekataxo. T’a
sb’ab’elal to sk’umlej sb’a’ heb’ ixtota b’i’an syalan
och heb’ t’a smam snu’un to oloch yetb’eyum heb’,
b’at k’anchaj heb’ ix t’a smam snun chi’ b’i’an.
Ha smunlajel heb’ ix ix unin, anhej yolpat
anhejchi’ syil sb’o’ heb’ ix jun jun k’u syak’an
yoch nok’ molb’etzal nok’ heb’ ix t’a b’ajay spat.
Haxo heb’ winh winak unin chijun to tz’ek’ heb’
winh munlajel yet’ heb’ winh smam; syik’ sk’atzitz
39
1
p

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
heb’ winh spaxta heb’ winh t’a skal smunlajel
chi’. Haxonhej paxachi’ t’a jun jun k’u, ayb’aj ste
k’unb’i heb’ winh tz’ekchajk’e jab’ok yika heb’
winh t’a b’ajay sb’ik sb’a, snumxi yelta heb’ winh
sikb’i junok b’ekanhil heb’ winh, haxo ix ix chi’ ha
wa’el yik yemk’alil wanxo sb’o’an ix; haton chi’
smunlajel heb’.
Ak’walto sk’ewanh heb’ winh kelemtak chi’
sb’at heb’ winh sk’umej heb’ ix kob’estak t’a st’i
hahaha’, ichanhej ton chi’ tz’aj sk’umlan sb’a
heb’ yujto anhej pax t’a ak’walto chi’ skot ix ix
chi’ tiya’ t’a slak’anil spat, yik sb’ochajem yoch
winh smam heb’ ix yu’uj. Ha heb’ winh kelemtak
unin chi’, say junok anh xil anhk’ultak heb’ winh
spu’u yik stanhwaj heb’ winh yuj heb’ ix, mato jun
tonhej xub’an heb’ winh t’ayeb’ ix.
Ha stzolalil juntzanh b’ajay tz’och yet b’eyum heb’
winh kelemtak tik t’a pekti chi’, manh te komonok
stak’ ix kob’es unin chi’, ay pax b’aj syik’ winh yuj ix
tato malaj snab’en ix t’a winh; palta ste kanjinhan
winh yuj ix, sek stak’ ix t’a winh yik ixta’ wach’ ol’och
jun molojb’a’il chi’ yuj heb’. Ha winh kelem unin chi’
syik’ kanek’ sch’ub’ ix winh yet’ pax k’apak spayu’
ix kob’es chi’ winh, yik wach slolon junok b’ekanhil
ix yet’ winh; ay pax b’aj syik’ b’at k’apak payu’ chi’
winh sik’an b’at k’apak winh t’a yalanh sk’anhjolom.
2
0
40

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
Tato stak’ ix kob’es unin chi’ t’a winh kelem chi’
wach’xonhej sk’umlej sb’a heb’ t’a yoltak b’e, haxo
tato syab’elta ix nunab’il chi’ tz’och ix t’a spatik ix
yune’ chi’, yanhej jab’ok tato junip sb’atkan ix t’a
junok chekab’il syamankot ix nunab’il chi’ stuman ix.
Ha ix snun ix kob’es unin chi’ tz’och ix t’a spekal
sk’anb’an yab’i tastak ay t’a smam snun winh
wanem chi’ t’a ix yune’ chi’: Sk’anb’ej ix tato ay
xchej swakax winh, tato ay spat winh, wach’am
yaj winh; tato malaj jab’ok tas ay t’a winh jun
tato meb’a ob’eltak winh yet’ smam snun, max
stak’laj ix nunab’il chi’ to ha jun winh meb’a chi’
olsmolkan sb’a ix yune’ ixchi’ yet’ok. Topax jun
to ha jun snab’en ix to manh ya’oklaj olek’ ix
yune’ ix chi’ yet’ junok winh yetb’eyum olyik’a,
te niwanxo wal yelk’och jun tik t’a pekatax chi’.
Haxo winh kelem chi’ to yowalil syal winh t’a
smam snun mach jun ix b’aj wanem winh chi’
to yowalil tz’och ix snun winh chi’ t’a spekal ix
wach’am ix, k’asanam ix ayam tas syuji sb’o’an
ix, sk’ana b’ajejam ix.
Ha winh winak chi’ say wal winh tas olyutej
sk’uman ix ix chi’ winh; yujto ha t’a stzolalil to
syak’ b’at k’en yak’lab’ti’ winh t’a ix, pichb’il k’en
t’a yol junok k’ak yune payu’, tato skan ix ix chi’
yet’ k’en to ay snab’en ix t’a winh, haxo pax tato
41
2
1

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
syak’ meltzaj k’en ix jun to malaj snab’en ix t’a
winh jun’elnhej. Tato niwantak k’u’al smak k’en
ix to wan sna’ub’ tanhan ix tas olaj ix. Ha syak’an
b’at k’en stumin winh winak tik t’a ix te niwan
yelk’och k’e’en yujto te manh sekoj oklaj yilchaj
sat junok k’en hoye’ xchawinak sentawo.
Yik t’a yalanhtaxo ha heb’ winh komam kicham
to syak’ b’at junok nok’ jixab’ heb’ winh t’a junok
ix b’ajay skan snab’en chi’, haxo t’a ichok tik
ne’ik to ha junok k’en kolk’ab syak’ heb’ winh t’a
junok ix wach’ stak’an chi’ t’ay.
Haxo ixek’b’at juntzanh sb’eyb’al heb’ winh
komam kicham chi’; ha heb’ winh kelemtak
unin tik ne’ik mach junok ix snib’ej heb’ winh
yik’a syalan heb’ winh t’a heb’ winh yet kelemtakil
yo sjachwaj heb’ winh b’i’an; ayb’ajay slajwib’at
heb’ ix sjachan heb’ winh kelemtak chi’
tz’ak’chaj yowalil yuj smam snun heb’ ix. Tato max
stzak’wanlaj winh yik’an b’at ix xchalchaj kan
elta ix yuj winh yik snachaji to ayxo yetb’eyum ix;
haxo tz’aji syak’ yowalil heb’ ix yet’ smam snun
sk’anchajel junok holajunh winak tumin t’a winh
xchalwaj kan chi’.
Ha t’a jun makanhtik manh yojtakoklaj smam
snun heb’, sk’ulan juntzanh tik heb’ yuj chi’ ichatik
2
2
42

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
ixaj skotyich juntzanh b’eyb’alil tik, ha t’a pekatax
chi’ ayik tz’och son hata’ snherwaji-sjachwaj
heb’ winh kelemtak unin t’a pekataxchi’. Ha yik
syak’lan heb’ winh kelemtak unin t’ay heb’ ix
kob’estak chi’; jun chab’ oxe’ nhej k’u’al syak’lej
heb’ winh t’a heb’ ix sjachchajb’at heb’ ix yuj
heb’ winh, ay heb’ ix maxto yujilaj yoch yo’och
namasxonhej syik’b’at heb’ ix heb’ winh t’a spat.
Tato te jelan yalan ix ix chi’ to wan sayanek’ winh
yetb’eyum ix.
Ha jun toto elnak kot tik yuj heb’ kelemtak
kob’estak unin wanto pax ste k’e sk’ib’i manhxo
jantakok chukal k’exanhil yet’nak; ichok t’a b’aj
skomon aj unin malaj smam, malaj kuynab’il
t’ay, te chuk tz’ajkot sk’ib’i; ha heb’ winh tz’och
yetb’eyum t’a juntzanh sk’u’al tik ay heb’ winh
oxlajunhe’ yab’ilal sk’inal, haxo heb’ winh
tz’akanxo snab’en chi’ jun stanhwej junok oxe’
hab’il heb’ winh yila’ tato wach’ snab’en ix,
sb’eyb’al tato pax wach’ slolon ix ixtota’ syik’lan
sb’a heb’ b’i’an. Tato manh ichoklaj chi’ tz’aji
junnhej chab’ oxe’ k’u’al spuklanxi sb’a heb’;
ha heb’ winh kelemtak unin te manto nachajlaj
yuj heb’ tas wan sk’ulani, haxo heb’ ix kob’estak
mantalaj tas syuji sb’o’an heb’ ix t’a tik’ak’ yolpat,
haton juntik max ellaj slajti’al yuj heb’. Icha chi’
43
2
3

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
tz’aj koch meb’a’il, manh wa’el uk’elal, malaj jak
kuywal t’a yalyune’ heb’.
b) SB’EYB’ALlL HEB’ PEKA ANIMA
Ha jun b’eyb’al tik tz’och t’a jantak yichb’anelal
snanamil anima t’a sat lu’um. Tastak sk’ulaj t’a
sk’u’al yawnub’al ixim ixim, anh tut, anh is, yet’
juntzanhxo tas tza’wchaji t’a sat lum yib’anh
k’inal tik. Heb’ winh ichamtak winak slesalwi heb’
winh t’a te’ kulus ay t’a jolomtak witz; ha te’ kulus
chi’ hatonte’ stanhwan jantak tas tz’awchaj t’a
chonhab’tik, ha heb’ winh lesalwum chi’ sk’an
sat syaxilal juntzanh tastak tz’awchaj chi’ heb’
winh, t’a jantak kulus ay t’a jolomtak witz sk’anan
swach’il stojolal heb’ winh yik malaj chukal
k’exanhil t’a yolchonhab’ Xan Matin tik.
Ha t’a pekatax chi’ ha t’a wajxaklajunh mato
ichok syal heb’ kelemtak kob’estak unin
YOLK’U’AL, hata’ sna’ sk’inh heb’ anima yet’
heb’ winh ichamtak, tz’ilwi ak’wal heb’, ja’at yaj
heb’ sk’inhib’i sb’at winh lesalwum chi’ b’i’an,
haxo heb’ winh sjelanil lesalwum chi’ tz’ak’an yuj
yosal t’a heb’ winh ora k’u ak’wal ha sk’e sk’ak’al
stab’il juntzanh k’a’el yik slesal heb’ winh chi’, to
2
4
44

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
syil winh sat lesalwum chi’ tas olujok t’a yol jun
hab’il chi’ tz’alchaj kan elta jun ixyil winh chi’ tato
wach’ mato chuklaj; haxo heb’ winh ichamtak
winak sb’at lesal t’a jolom tak witz’ k’ultak t’a te’
kulus yik max elollaj jun chukal ixilchaj chi’ ayik
ix’och jun ja’at yuj heb’ winh.
c) STZOLNAB’ILAL
Ha t’a chonhab’ Xan Matin tik manjantak stzolalil
sb’eyb’al anima ichok tastak sb’o heb’ sk’ulej
heb’, sk’inhal winh kosantohal Xan Matin, syamel
yich t’a huklajunhe’ swanaj k’en uj yik Septiembre
slajwi t’a ju’un xchawinak k’en uj yik Septiembre
chi’, ha t’a jun k’inh tzuji tik manhjantak tas sk’ulaji
yuj jantak anima ay t’a yol chonhab’ tik.
45
2
5

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
Haxo t’a yemkulusal t’a k’u’al jewes tzuji pukoj
pan yuj jantak anima t’a jantak swach’ko’ol yet’
pax heb’ ay t’a spatik xchikin spat heb; haxo
heb’ winh kelemtak unin t’a lajwi chimk’u’alil
xch’oxan’el tas utajnak sk’elokan winh komam
Jesucristo t’a te kulus. Haxo t’a yernes sb’ach
chaj b’at te’ poroskal yet’ sniwanil winh kajal
Jesucristo t’a yol tak b’e.
Haxo pax k’inhal Pasko’al to xchanhalwi nok’
wakax stz’a kuwitiyo yuj jantak anima; tz’ochpax
te son. Haxo t’a komon k’u’al t’a Jewesal yet’
t’a Romink’o’al sjawi jantak heb’ ay t’a jun jun
yaxlu’um, heb’ k’alum chonhwal t’a kapiltu.
Ha juntzanh sb’eyb’al heb’ tik manhjantakok
swach’ilal xchixowal sjak’alil yet’ pax yilji t’a
yuk’emal sb’o’i.
d) STZOLALIL SB’EYB’ALIL
Ha jantak sb’eyb’alilal heb’ chuj manhxo lajanoklaj
t’a ichok k’u’altik, ha heb’ lanhanto sk’e sk’ib’i
ha heb’ lanhan ste sataneli, ch’okxo tas lanhan
sk’ulank’e heb’. Ha t’a juntzanh ak’to lanhan ste
elta tikne’ik haxonhejta’ syak’och xchum heb’,
yujton chi’ sk’exmaj jantak kob’eyb’al tik.
2
6
46

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
Ha heb’ anima ay t’a sikil lu’um t’a Xan Matin tik
to yowalil sb’ik sb’a heb’ t’a k’en Ika. Haton tik
sb’eyb’al taxon heb’, t’a sb’ab’elal to syekk’e te’
k’atzitz heb’ t’a yol k’en sk’enal, yik xchakb’i k’en,
haxo t’aya’ sikila’ spolk’en heb’-ma tzuschajb’at
k’e’en.
e) SK’IK’B’I K’INAL T’A SAT IX KONUN CHICH
Ha t’a jun kob’eyb’al tik anhej wal. Ayik syak’an jun
k’ik’ k’inal chi’ masanil anima tz’och kan yolspat
malaj mach tz’elta yila’ tas jun wan yuji chi’, ha
jun tz’alchaji tato tz’elta heb’ yila’ tob’ mantzak
ib’xilaj heb’ mato k’e’enal tz’ochkan heb’. T’a
b’ajtaktil ayek’ heb’ chi’ sk’onhub’tanhaj k’en
k’en, juntzanh lechlab’ ha’, yet’ juntzanhoxo
k’a’el, stakalil yaji yik tz’elxi jun k’ik’ k’inal chi’
t’a sat ix konunchich, junxo sna heb’ tato max
sk’onhub’tanhej juntzanh chi’ heb’ aysmay to
k’ik’ k’inal tz’ajkan jun’nelnhej.
Ha syak’an k’ik’ k’inal chi’ sk’e nhilan yawaji
ipan nok’ tz’i’ xchiwaji, tz’och jun lesal yik
sk’ankan swach’ilal heb’ syaxil sk’anil heb’ t’a ix
konunchich, t’a swach’ilal awal ixim, sk’anan pax
heb’ t’a yik yol yib’anh k’inal yik wach’nhej tz’aj
yek’i, ha t’a juntzanh sk’u’al tik ken kenxonhej wal
mach sna’ani.
47
2
7

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
f) TEPAN WAJXAKLAJUNH
Ha tepan chi’ te niwan yelk’och t’a heb’ aj Xan
Matin, haton wajxaklajunh ha sb’onak heb’ winh
komam kicham t’a pekataxo. Hoyb’il yuj chanhe’
te’ kulus b’ajay slesalwi heb’ winh ichamtak
anima; ha t’a b’ajay b’ob’il haton t’a k’en niwak
k’e’en latz’b’il, ay jun holan t’ay b’ajay syalyoch
heb’ yik tz’ek’k’och t’a K’atepan, haton junxo
chi’ sb’onak junxo makanh heb’ winh ek’nak t’a
jun kajnub’ chi’.
Ha t’a b’aj skan junxo tepan sb’onak kan heb’
winh komam kicham chi’ haton K’atepan
tzak’anto b’ob’il t’a yichanh niwan chi’, icha chi’
2
8
48

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
tz’aj yalan heb’ winh ichamtak winak ojtan nak
yik’ti’al. Ha chonhab’ Xan Matin oxmakanh heb’
winh yinhtilal Maya ek’nak skaj lum; yak’e owal
heb’ winh t’a spatik lu’um, yujto snab’en heb’
winh to yikej el atz’am atz’am heb’ winh. Ha tax
spojan nak sb’a heb’ winh chi’: Ay jun makanh
heb’ winh b’at nak t’a jun skuchan Margaritas
Chiapas México, haton heb’ winh chi’ skuchan
Tzapalute t’a spatik yichanh (kumitanh) haxo ta’
kajan heb’ winh.
Ha t’a k’achanil k’inal sja heb’ winh t’a Xan Matin
tik yet’: te’ stanhb’il, te’ chirima, nok’ kantela,
sk’anan k’inal nhab’ heb’ yik sk’och k’inal t’a
b’ajay heb’ chi’, ah sja heb’ chi’ tz’ek’ heb’ t’a
tepan lesal, t’a titz’am, yet’ t’a wajxaklajunh.
Haxo junxo makanh heb’ winh haton heb’ winh
skajan lum Xan t’ewlal, yoxil makanh haton heb’
winh ajchonhab’ tik, ichok tz’aj yalji t’a yik’ti’al to
ha heb’ winh komam kicham ik’jinak kani yujto te
jelan heb’ winh yet’ schojal stenamil.
T’a juntzanh sk’u’al tik t’a wajxaklajuh ha ta’
tz’och niwan lesal yuj heb’ winh sat lesalwun skot
t’a San Juan, mato t’a ch’okch’ok chonhab’il
yolsmakb’en Chinab’jul. Ha sb’eyb’al komam
kicham t’a pekataxo manhxo ichoklaj chi’
sb’ochaji yak’chaji t’a juntzanh sk’u’al tik, ha heb’
49
2
9

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
winh yajal swinakil tz’alan t’a yol kochonhab’ tik
ha heb’ winh satan el stzolalil yaji.
Tas wal yaj lum wajxaklajunh chi’, malaj wal junok
mach ojtan’nak tas wal yaj yichb’anelal lum; ha
sb’onak chi’ skotnak yich te pekataxo yuj chi’
manhxalaj mach ojtan’nak yaji, ay mach tz’alani
to ha ta’ tz’ilchaj tas yaj yolyib’anh k’inal. Ha syal
heb’ winh komam kicham t’a juntzanh sk’u’al tik to
ha ta’ mukb’il heb’ komam kicham t’a pekataxo.
Ha heb’ anima ay t’a spatik yichanh chi’ syil heb’,
syab’ heb’ ha tz’och chimil ak’wal ayb’aj syil
heb’ yek’eb’ anima toxonhej sak sak yaj sb’o’an
sb’a, lanhan yak’an schanhal ayoch son yuj heb’
chatak wanh yelta heb’ ajun tik anhej t’a chimil
ak’wal tzuji tz’ilchaji manh komonok sch’oxsb’a,
ay pax mach tz’alani to tz’ilchaj junk’en kuchum
ikatz toxonhej tzikiki kopopi yilji.
Ha t’a yol smakb’enal Chinab’jul ay wal niwak
tepan sb’onak kan heb’ winh komam kicham t’a
peka’ k’inal, te niwan yelk’och t’a yol smakb’enal
slumalte’, ha lum Xan Matin tik te b’i’um chekel
yuj swach’il stojolal ichok stepanil, mato lum
wajxaklajunh yet’ lum k’atepan ay kan yuj heb’,
palta manh kojtakoklaj kilani yujto te jakan b’at
2
q
50

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
ch’e’an. Ju’un yuj b’aj malaj k’en tumin, junxo
b’aj max yalkotlaj heb’ winh yajal sb’inakil yol
kochonhab’.
g) Hoye’ k’u
Ha jun hoye’ k’u tik te chajul yelk’ochi’, ek’nak
sb’isul t’a ch’anh stzolalil b’islab’ k’u yujto
wajxaklajunhwinak k’u’al yet’nak och ch’anh t’a
yol jun hab’il. T’a hoye’ k’u tik to tz’el heb’ winh
sat lesalwum t’a kulus yoltakb’e yet’ t’a jolom tak
witz k’ultak t’a Xan Matin tik. Ha jun ja’at ajwal tik
to sk’anwal heb’ t’a jun sk’u’al hoye’ k’u tik t’a yol
jun hab’il; sk’ananxi kan heb’ winh yik wach’ tz’aj
yek’i, malaj pen’ayil, chamel lajwel yet’ pax yik
wach’ tz’aj awal ixim ma masanil tastak sb’ochaj
t’a yol jun hab’il chi’.
Ha syak’an jun hoye’ k’u tik, masanil te’ te’ syak’
sat mato may b’ak’inh yak’an sat, smak’chaj
linhchaj te’ yik wach’ tz’aj sat te’ chi’. Haxo heb’
unin tzapan ste’el to stok’chaj b’iwok heb’ yik
chanh tz’aj ste’el heb’ ha sk’ib’ heb’. Slajwi sk’ulaj
juntzanh chi’ tz’och son, spuchaj te’ chirima,
xchanhalwi heb’ anima a slajwik’och hoye’ k’u
chi’.
51
2
w

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
5. YANHB’ALIL ANIMA
a) ANHB’AL YIK KOMAM KICHAM
Ha t’a pekataxo ha yanhb’al heb’ komam kicham
haton anh anhk’ultak, ay t’a kaltak yaxlum, kal
munlajel yet’ t’a spatik yichanh spat heb’. Ha
t’a yalanhtaxo ha heb’ komam kicham te jelan
heb’ yujchi’ yojtak heb’ tastak anhb’al t’a jun jun
ilya, ichok t’a t’inh jolom, k’ak’, howal chanb’al,
k’i’ich, k’ak’al yolsat, yaxchew, sut’ chan, tz’a’el,
makchik’, ya jaj, tz’ajaj, k’ilaj jaj, ya chikin, k’ilaj
yab’il, ya e, yab’il tz’us, yab’il mal, ya pixan, mal
k’o’ol, yak’ol, unewel, xiwelal, satej, xejel ek’ojol,
pojel yich ok, tupyat, mochok’, yab’il chik’, mak
chul, b’olob’ ch’o’ob’, chak k’ak’, jik’ojob’,
k’a’el ok, ya chul yet’ juntzanhxo, masanil ilya’
tik yojtaknhej heb’ komam kicham chi’ tastak
yanhb’alil jun jun; ichok pax chajtil tz’aj sb’ochaji
yet’ yuk’nab’il jun jun makanh.
2
e
52

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
Ha t’a juntzanh anhb’al chi’ malaj junok tumin
satel heb’ yet’ok, anhejwal sjelanil snab’enal
sna’ani tas olyutok, ma tas syanhtej jun jun
makanhil anh anhb’al chi’.
Manh najatoklaj skot yanhb’al heb’ winh komam
kicham t’a pekatax chi’, yujto ayik’ t’a skal
snanhal’ t’a spatik chikintak spat heb’; anhejton
ha heb’ ojtan’nak yanhtan sb’a malaj stuminal
satel heb’.
Ha t’a jun
yempo’al tik ha
yanhb’al heb’
winh kaxlanh
winak sb’o’o ha
smanchaji, palta
ay b’aj ste niwtaj
juntzanh ilya chi’
yu’uj, ayik tz’uk’chaji ay b’aj jun’nhej b’ekanhil
tz’em numan tikni tonhej potznakil sniwanil jun
anima chi’ yu’uj, haxo pax yik heb’ winh komam
kicham chi’ cha’el oxel tzuk’chaji, k’ojanhk’olal
tz’och syala’ palta toton tz’ek’kanb’at jun ilya
chi’ yuj jun’nelnhej. Ha juntzanh yanhb’al komam
kicham tik, smojwal to skak’xoch t’a stzolalil
kok’ayb’ani, kilani yujto te ek’wal te wach’
yichanh yik heb’ winh kaxlanh winak sb’ochi’.
53
2
r

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
b) Ha anh k’utz
Ha anh k’utz tik ay anh t’a sikil lu’um icha pax
t’a k’ixinal lu’um, anheja anh tik te k’a’ yuk’ji
anh, palta wach’ anh t’a sutchan yet’ t’a ya’e.
Ha komam kicham syak’och heb’ sk’anhok
ye, snumumi sat heb’ yu’uj. Hayik smunlaj heb’
kaltakte’ syak’och anh heb’ winh yik tz’el smay
sk’ak’al, yet’ yik syak’an smolchajelal heb’, yuj
chi’ malaj sya’e heb’winh. Haxo tz’aj sb’ochaj
anh tz’och sk’anhok e chi’, to stenchaj anh sb’at
k’en tanh t’a skal tz’em t’a yol te’ yune’ tzu. Haxo
pax t’a yik howal chanb’al chi’ stenchaj anh
t’a sat te’ ak’ante’ tz’ak’ chaj b’at jak yalil anh
tz’uk’chaj anh t’a mach pen’nay chi’.
c) SAKSAK K’IX
Ha anh saksak k’ix xumak tz’ilchaj anh t’a sikil
lu’um, niwak sk’ixal anh; te wach’ anh t’a yol sat,
ay b’aj tz’och t’eb’an icha sim t’a yol sat junok
anima mato smoymon yilani yet’ pax t’a tupyat,
te wach’ anh t’a juntzanh ilya tik. Ha sb’ochaj
anh to stz’anchaji tz’elta yalil, xchaychaji yik may
nok’ nok’ sb’at t’a skal yalil chi’, stz’ak’chaj b’at
junok t’uj t’a yolsat jun anima ay jun ilya chi’ t’ay,
siktz’aminak tz’ajkan yu’uj.
2
t
54

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
d) HA ANH SEWEB’
Ha anh seweb’ tik t’a stitak ha’ niwan, t’a sitz’atak,
hawalta’ te wach’ sk’ib’ anh. Wach’ anh t’a
takinh b’akil, takinh k’ilaj jaj, tonhej stz’anhchaj
yol xalu sikb’itaji ixtota tz’ukchaj cha’el oxelok
t’a k’u masan syal yemta k’ilaj jaj t’a jun pena’ay
chi’.
Hanhejtona’ syal pax stenchaj t’a sat ak’ante,
mato jun spakchajem t’a yol yune xalu masan
xejk’e’i, stanhwaj sikb’ok, tz’uk’chaj b’i’an;
syalpax t’a tonhej stenchaji tonhej smixinaji yik
tz’emta k’ak’ t’a jun pena ay chi’.
e) HA NOK’ CH’O’OW
Ha nok’ ch’o’ow, ha t’a sikil lu’um ay nok’; ha nok’
ch’o’ow tik aynhej nok’ t’a b’ajay spat anima yuj
to ha ixim ixim swa’ nok’.
Te wach’ nok’ t’a yab’il k’ilaj yab’il; haxo tz’aj
sb’o’ nok’ spatz’chajel nok’, ma stz’ab’te’aj nok’,
mato jun syuk’wal tab’ nok’ t’a yib’anh k’ak’, ixto
ta’ stz’anhchaj och nok’. Ha yowxejal yal nok’
sb’ab’laj uk’ej heb’, ixto ta’ xchi’an xchib’ejal
nok’ chi’ heb’.
55
2
y

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
6. SAT MUNLAJEL - WA’EL UK’EL
a) STZOLALIL YAJ SMUNLAJEL
YET’ SK’U’AL K’EN UJ T’A KOTI’
¿Cuál es la fecha indicada
para labrar la tierra?
Ha t’a sb’eyb’al heb’ Chuj, mantzakxo
sk’anab’ajej laj sk’u’al k’en uj heb’ ichok yaj t’a
pekataxo, mantzakxo sk’ayb’ej paxlaj stzolalil
juntzanh k’u’al heb’ te niwan yelk’ochi’, ichok
tz’ilchaj tik ne’ik t’a yujal k’achanil to ha k’inal
nhab’ syak’a; haxo tato ayoch yujal k’inal nhab’
haxo k’achan syak’a, te k’exanhxo yak’an
juntzanh sk’u’al tik.
2
u
56

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
Yiktax chi’ ha heb’ winh komam kicham syik’b’ey
smunlajel heb’ winh yet’ k’en uj, yet’nak jun winak
k’u’al k’en yet’ wajxaklajunhe’ uj k’en t’a yol hab’il.
Haxo sk’u’al yet’nak jun hab’il, wajxaklajunh
winak k’u’al yet’nak ochi’. Haxo hoye’ k’u’al
skanchi’, hatonta’ smak’chaj linhchaj junok awoj
maxwal yak’laj sat, ichok te’ onh ma junokxo te’
te’ slochaj sat yuj jantak anima; ha tz’och awoj
chi’ to yowalil tz’och jun lesal, k’ik’an okto tz’och
ixim awal smolb’an sb’a heb’ sb’ochaj ixim uk’em
tz’uk’chaj t’a jun k’u’al chi’.
Ha juntzanh yib’uchal k’en uj yik heb’ winh komam
kicham te niwan yelk’och t’a jantak heb’ winh
niwak winak te jakan snab’en sna’an tas tak tzuji
t’a yolyib’anh k’inal tik. Ha t’a niwan chonhab’
t’a yol slumalte’ syak’ silab’ heb’ winh Maya
Kiche t’a k’u ak’wal. T’a b’ab’el Tzolk’in ma t’a
Cho Q’ij; haton ch’anh tzolalil b’islab’ k’u et’jinak
oxlajunh winak k’u’al; chajul yelk’och ch’anh
t’a heb’ winh komam kicham. Ha t’a jun junxo
chonhab’ anheja yak’an och stzolalil sb’eyb’al
komam kicham heb’ winh t’a yoklemal t’a k’inhal
pasko’al, ichokwal t’a k’inh ixim ha lesal tz’och
chi’ to b’aj syak snhab’ yik wach’ tz’aj awal ixim.
57
2
i

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
Haton sk’u’al juntzanh yempochi’ sna heb’ winh
yik wach’nhej syik’ stzolalil smunlajel heb’ winh,
manh te komonhejoklaj smunlaj och heb’ winh
masanto sk’och yujal munlajel chi’, yet’ pax
awnub’ ixto ta’ sb’o’ani sk’ulan munlajel heb’
winh tz’och t’a tzolnab’ilal.
b) Syaxil sk’alemal
En esos tiempos no dan una buena paga
apenas nos dan 25 centavos al dia.
2
o
58

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
Ha t’a Xan Matin tik ha syaxilal yawoj syak’och
heb’ winh t’a yalanh taxo, tonhej smoloch syaxil
sat lum heb’ winh t’a yich ixim yawal chi’. Ichok
stza’ nok’ nok’, yet’pax xil anhk’ultak lanhanxo
sk’ab’ati, tato slak’anil spat heb’ skan smunlajel
chi’ ha smes heb’ syak’och t’a yich ixim yawal
chi’.
Haxo pax tik ne’ik jun te chekelxo yaj juntzanh
syak’och heb’ t’a yich ixim yawal chi’, haton jun
syaxilal sb’o heb’ winh kaxlanh winak ken’nhej wal
heb’ anima chi’ ojtan’nak tas xchukalil syak’kani,
yuj chi’ maxwal sk’anlaj heb’.
Ichok t’a k’ixinal lu’um ha awoj chi’ ay b’aj cha’el
tz’el ixim yol jun ab’il; ay jun ujal b’aj tz’em ixim
t’a ujal diciembre tz’elol ixim t’a abril a tz’em ixim
chi’ ayik toxo ste ak’ej k’inal nhab’ yik max tz’a
ixim.
Haxo tz’awajxi ixim t’a xcha’elal ha t’a uj yik mayo
tz’elol ixim t’a agosto ma septiembre, ha t’a heb’
winh komam kicham tz’a’ub’xi heb’ winh tato
chuklaj tz’aj ixim.
59
2
p

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
c) SLUMAL STE’AL
Ha chonhab’ Xan Matin tik manh jantakok
ste’al sat, manh jantakok pax syaxlumal sat, t’a
spatik yichanh. Ha jantak heb’ anima kajan t’ay,
ayb’ajay t’a spatik te’ te’ swa junok yoch heb’.
Ha yik’ti’al chonhab’ tik tob’ yunenhej te ken’nhej
heb’ anima chi’ kajan t’ay, yaxlumtak lu’umwayumtak;
haxo pax skilan och tik ne’ik manhxo
jantak anima kajan t’a lu’um, yet’ jantakxo pax
heb’ ay t’a jun jun sk’alumal lu’um. Yujto tik ne’ik
ayxo yowalil xch’akchaj te’ te’ tik, xch’akchaj
junok lum niwan yaxlu’um.
Skilkot jantak tas lanhan ste k’ulan heb’ winh
kelemtak t’a juntzanh k’u’altik, manjantakxo
sb’isul heb anima ste ch’akan te’ te’, lanhanxo
ste satel lum yaxlu’um, ay jun chawanh anima
tzak’an b’at te’ t’a junokxo ch’ok chonhab’il,
manhxalaj spixan te’ t’ay heb’, mantzakxo
sk’anlaj te’ heb’ t’a jolomtak witz k’ultak ichok t’a
pekataxo.
Ha t’a b’ajay xchonhb’at te’ te’ heb’ winh anima
tik lanhanxo yaj stumin heb’ winh t’a spatik te’;
yiknhej b’i’an to ipan heb’ winh lanhan sju’anel
te’ t’e tik t’a jolomtak witz k’ultak. Wach’xom
3
0
60

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
aylaj junok molanhil anima tz’alani, tato skoxikel
junok te’, yowalil to skawejxi chab’ok te’ sk’exul.
d) SJOSCHAJI YET’ STZ’A’I (PATAN)
Ha komam kicham ixkuyan kan yal yuninal tas
tz’aj sjoschaji yet’ stz’a patan t’a yol chonhab’
tik. Ha jun stzolalil jun munlajel tik te pekatax
kotnak yich; ha yichb’anelal to sb’ochaj sat lum
lu’um chi’ ichok t’a ch’anh sb’islab’ uj yik heb’
winh komam kicham. Te wach’ tz’ajtaxon smunlaj
heb’ winh yik max ixtax’el jantak syaxil sat lu’um,
manhxo ichok junok munlajel tzuji tik ne’ik. Ha
heb’ winh peka anima t’a Xan Matin, smunlajoch
heb’ winh t’a lum niwak yaxlu’um ichok t’a lum
Kojnha, lum Yoltaj, lum Yol Ke’en, lum Ch’olopa’
yet’ lum Chanleb’.
Ha tz’el spatan heb’ winh chi’ ayik manto ochlaj
awen; to yowalil xikchaj el te’ niwak te’ t’a sat
lu’um t’a k’en ch’akab’, smeschaj sat lu’um t’a
k’en machit tato yunetakto te’, tz’el masanil anh
anhk’ultak ay t’a sat lu’um. Haxo t’a te’ ch’ok
hata’ sjoschaj koti mato smolchaj koti; ayik toxo
ol yak’ k’inal nhab’ tz’och k’ak’ t’ay, yik sk’a’em
t’a sat lum lu’um chi’. Haxo tik ne’ik manhxo
61
3
1

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
jantakok tas wan yik’an yixtax b’at awen tik; t’a
b’aj te amanh kotan anima t’a lum lu’um tik,
manh yojtakok laj sya ilan lu’um heb’.
Ha tik ne’ik to skomon snhusej smunlajel heb’
winh mato manh chamoklaj smes patik xchikintak
heb’ winh, syaktan b’at k’ak’ heb’ winh t’a lum
wayumtak, ma t’a lum yaxlu’um. Ichachi’xonhej
smunlajoch heb’ anima t’a jun jun yaxlum, ma t’a
jun jun k’alum yet’ pax t’a yolchonhab’ tik. Yujchi’
wan ste ixtax b’at syaxil sat lu’um.
3
2
62

Xchanhil - Yo’il - Swakil B’achanh Yik B’ab’el Makanh Kuy
Cuarto - Quinto - Sexto
SYAMNUB’AL YAJ IX KONUN CHICH
YET’ K’EN K’ANAL.
Ha jantak tas skuywal heb’ winh komam kicham
t’a yib’anh tastak ay t’a yol yib’anhk’inal tik,
hanhejton ha’ yetnak och heb’ winh t’a smunlajel
sayanelta yila’ tas olhujok t’a yib’anhk’inal. Yet’
pax t’a yib’anh lum lu’um, ichok pax junok heb’
winh te jelan sna’an t’a junokxo ch’ok makanhil
yeli.
Ha tato ay ix konun chich yik tz’awchaj ixim awal,
te niwak tz’aj ixim nhal, niwak tz’aj ajan, chanh
tz’aj ste’el ixim, max telwilaj ixim yuj niwak ik’;
haxo tato k’axepanto ix xcheklaji yik tz’awchaj
ixim chi’ kotak tz’aj yol ixim, kotak pax tz’aj ste’el
ixim, manh wach’oklaj tz’aj sk’ib ixim.
Haxo tik ne’ik ixlaj te b’atkan juntzanh tik t’a
satk’olal yuj heb’ anima, toxonhej skomon awalwi
heb’ mantzak yillaj heb’ tas k’u’al tz’alji ix konun
chichim; yujtonchi’ chukxolaj tz’aj yak’an sat
junok tas syawej heb’ t’a sat lum lu’um.
63
3
3

Sya’ilaj snab’en yet’ sb’eyb’alil heb’ komam kicham chuj
Ha yik tz’ilchaj k’en k’anal tato t’a stojolal sat
cha’anh ayek’ k’e’en hatonta syempo’al ayoch
heb’ winh komam kicham t’a stzolnab’ilal
smunlajel ichok t’a pekataxo. Ha yik syak’anoch
junok yawoj heb’ winh, yowalil tz’och heb’ winh
t’a spatik smunlajel sb’o’o.
3
4
64