Istorija metrologije

KratAk
pregled
istorijE
metrologije
u Crnoj Gori

168

Iskonske
narodne mjere
Balkana
i tuÐe mjere
Iskonske narodne mjere
Slovenska plemena koja su naseljavala područje jugoistočnog
Balkana u toku VI i VII vijeka služila su se „različitim
prirodnim načinima mjerenja, izvodljivim za svakog“.
Modernoj istoriji nije poznato koje su mjere koristila starosjedjelačka
plemena, ali ni njihov eventualni uticaj na razvoj
slovenskih mjera 1 (Vlajinac, 2).
Slovenska plemena su se doselila u krajeve u kojima
je rimsko-vizantijska uprava prethodno postavila ozbiljne
temelje sistema mjera. Milom, ali i silom, na ove prostore
su uvedene manje ili više priznate i ujednačene mjere 2 (Vlajinac,
5). Praslovenski nazivi za mjere su sačuvani i do današnjih
dana. 1
Mjera
– staroslovenski
izgovarana kao
mera, odnosno mira;
praslovenskog je porijekla,
a od Slovena su je
kasnije primili Mađari i
to kao mer,cc odnosno
mero.
169

Mjerenje dužine
Kako je ljudsko tijelo predstavljalo najlakši i najpristupačniji alat za mjerenje, tako su prve
mjere dužine upravo oslikavane uz korišćenje djelova ljudskog tijela. Ove mjere su imale strogu
antropološku crtu, dakle bile su izrazito subjektivne prirode 3 (Vlajinac, 7).
Neke od tih mjera bile su sljedeće: prsti na ruci, dlan koji je iznosio oko 8 cm 4 (Vlajinac,
2) (podlanica) 5 (Latković, 564), šaka, čeperak (odnosno roguša, pedalj), noga (odnosno stopa,
lakat 6 (Latković 278), korak – koračaj), sežanj 7 (Latkovć, 564) itd. Ukoliko određeni dio tijela nije
mogao da posluži svrsi mjerenja, tad se vršilo uporedno odmjeravanje u odnosu prema položaju
opšte poznatih djelova tijela, na osnovu čega su proizašle sljedeće mjere: gnjat, golijen, koleno,
kuk, pas, pupak ali i cio čovječji stas.
Još dvije mjere koje su proizašle iz ove metode su romača 8 (Latković, 491), kojom je definisan
raspon između vrhova palca i kažiprsta i peda, kojom je označavan raspon između vrhova
prstiju, palca i maloga prsta 9 (Latković, 396). Veća rastojanja su određivana hicem kamena iz ruke,
hicem iz praćke, strelometom, a nekada i danom hoda 10 (Latković, 278). Interesantno je i napomenuti
da su ulcinjski gusari imali definisanu i najmanju mjeru za dužinu, mada se kroz dalja
istraživanja ne može uzeti za ozbiljno da im je to bila najmanja mjera 11 (Vlajinac 2)
Zabilježena
je priča da su „ulcinjski
gusari na morskoj
obali dijelili čohu veslom
kao najmanjom merom za
dužinu“ 12
(Latković, 564).
1 crnogorski lakat od zemlje = 71,1 cm
Lakat vuneni = 68 cm
Lakat svileni = 64 cm
Sežanj (rastegljaj) = rastojanje između
raširenih ruku, oko 1,89 m
Ruski sežanj = 3 lakta = 2,134 m
Mjerenje površine
Mjerenje površine je u ovo doba predstavljalo veći problem u odnosu na mjerenje dužine,
pogotovo kada se radilo o površinama nepravilnog oblika. Međutim, kako pokazuju kasnije primjenjivani
narodni nazivi, veličine obradive zemlje mogle su se određivati po površini koja je na
uobičajeni način obrađivana u toku jednog dijela, ili pak cijelog dana. Mjere koje su se koristile
za njive bile su ralo 13 (Latković, 475), plug, dan oranja, pogon, gonjaj, zamet i slično, dok se za
livade upotrebljavala kosa (odnosno kosac ili dan kosidbe) 14 (Latković, 236). U nekim izvorima
se navodi i da se veličina njivske zemlje obilježavala količinom sjemena, koja je bila potrebna za
njeno zasijavanje. Za vinograde i njive mjera koja se najčešće koristila je motika 15 (Latković, 317).
170
1 kosa = 2 crnogorska rala = 3641, 60 m 2
1 motika za zemlju = ¼ crnogorskoga rala = 455,20 m 2
1 motika za vinograd = 1/6 crnogorskoga rala = 303,47 m 2

Mjerenje zapremine
Mjerenje količina po zapremini, kako za ličnu upotrebu, tako i za razmjenu i promet, moglo
se vršiti primjenom čovječijih ruku u obliku šake, odnosno grsti i pregršti, ali samo kada se radilo
o manjim količinama. Kada su bile u pitanju veće količine, koristilo se razno kućno posuđe i pribor,
preteče kasnijih mjerica, kablova, vijedara, odnosno vedara ili vjedara 16 (Latković, 613), karlica,
kaca, vreća i slično 17 (Vlajinac, 3).
1 vjedro = 10 boca = 30 litara
Mjerenje težine*
Da li su slovenska plemena u doba doseljavanja na Balkansko poluostrvo imala mjerila
za težinu, ne može se sa sigurnošću utvrditi 18 (Vlajinac, 4). Mjerenje težine počiva na uporednom
ocjenjivanju pomoću balansiranja ruku, a nakon toga se pojavljuju i terazije. Prije ovog naziva
koji je preuzet od Turaka, koristio se standardni naziv mjerila (odnosno mirila i merila), dok je
sačuvan i staroslovenski naziv vijes. Terazije su karakteristične po tome što ulogu tega može imati
bilo kakav predmet, proizvoljnog oblika i veličine. Običaj da se kao teg uzimaju pojedini komadi
kamenja, održao se čak i do najnovijeg doba, mada nisu bili ni rijetki slučajevi da su se izrađivali
tegovi od raznih metala, a koji su se najviše koristili u javnom prometu 19 (Vlajinac, 4).
I pored svih gore navedenih načina mjerenja, ocjenjivanje „od oka“, nije napušteno 20
(Vlajinac, 5).
Prihvatanje rimsko-vizantijskih mjera
Mjere rimsko-vizantijskog porijekla, sačuvane u najstarijim balkanskim spomenicima su
rimski passus i vizantijska οργνιά – u osnovi odgovaraju narodnom sežnju, mjeri za dužinu;
cubitus i brachium – narodni lakat, mjera za dužinu; ulna, χανυα i pertica/ rimska milja –
primjenjivane posebno prilikom mjerenja zemlje; lugerum i zevgar (ζευγαριου) – narodno ralo
(odnosno dan oranja), mjera za površinu; modius μόδιου – prvobitna mjera za zapreminu, ali
primjenjivana i za označavanje površine zemlje; amphora, cubulus, sextarius (odnosno starium),
vagan (βαγάνυ) – mjere za zapreminu; libra, uncia, exagium, centenarium, odnosno
vizantijskim γιτρα i δραχμη – mjere za težinu 21 (Vlajinac, 6).
Širenje mletaČko-italijanskih mjera
Mletačka republika je bez većih odstupanja nastavila da primjenjuje već uspostavljeni
rimsko-vizantijski sistem mjera. Izmjene koje su Mleci napravili najviše su se odnosile na promjene
u nazivima mjera. Uticaj Mletačke republike na ovim prostorima se u najvećoj mjeri ogledao u
jakom razvoju izvozne i uvozne trgovine. Veliki italijanski trgovački centri tog doba Bari, Ankona,
* Pod pojmom “Mjerenje težine”, u današnje vrijeme, podrazumijeva se mjerenje mase.
171

Vizantijski car
Mihail Paleolog,
1265. godina,
trgovinski ugovor sa Mlecima:
mletački trgovci su bili obavezni da
„u mjestima svog prebivanja imaju
kantare, modije, litre i laktove“
i da ne smiju kupovati ni
najmanje žita kad se ono
prodaje u Carigradu po 50
perpera.
Padova, Apulija, Sicilija su se takođe pridržavali već provjerenog
rimsko-vizantijskog modela mjerenja, gdje su samo ponegdje
izmijenjeni nazivi određenih mjera. Od XIII vijeka Mletačka
republika postaje najveća pomorska sila na Istoku, a svoj uticaj
pojačavaju i na cijelom dalmatinskom primorju, od čega nisu bili
izuzeti ni Dubrovnik, a ni Kotor 22 (Vlajinac, 7).
Zahvaljujući mletačkim pomorskim statutima iz 1255. godine poznato
je da je svaka lađa nosivosti od 200 i više milliariuma morala imati
jedan „kantar od prave mletačke mere za težinu, kojim se može meriti najmanje
libras 700 ad grossum“. Na osnovu ove odredbe vidi se da su Mleci ipak i uveli neke novine
u odnosu na rimsko-vizantijske mjere 23 (Vlajinac, 7). U našim primorskim krajevima, pod uticajem
Mletaka, ali i Italije vremenom su se odomaćile i sljedeće mjere 24 (Latković 84): barile (odnosno
barilla) – stara mjera za zapreminu, 1 barelo = 24 boce = 72 litra; 1 crmničko barelo = 26 boca =
78 litara 25 (Latković, 84); boccia (odnosno bozza) – stara mjera za zapreminu, 1 boca/kantunača =
3 litra 26 (Latković, 99); campo; carro; quarta (odn.quarto, quartarollo, quartuzzo) – stara mjera za
zapreminu (konata, konatica), 1 konata = 1 litar 27 (Vlajinac, 8); salma; sechio i staio.
1 oka težinska = 1,431 kg, a približno se uzima 1,5 kg
1 oka zapreminska = 1,5 litara
Ono što je karakteristično, jesu pregovori Mletaka s Kotoranima iz 1411. godine, gdje su
Kotorani odbili primjenu mletačkih mjera, što dodatno svjedoči o različitosti mjera koje su postojale,
eto makar samo u primorskom pojasu Jugoistočne Evrope 28 (Vlajinac, 8).
Usvajanje turskih mjera
Od kraja XIV vijeka, Turci su počeli sa osvajanjem cijelog Balkana, a to je dovelo do stvaranja
potpuno novog toka u razvoju mjera. Od ovog uticaja nisu se mogle otrgnuti čak ni primorske
oblasti. Najbrže prihvaćena jedinica mjere iz ovog perioda je bila oka 29 (Latković, 243),
jedinica mjere za težinu 30 (Vlajinac, 8), odnosno masu.
Od velikog značaja je bila i jedinica mjere za zemlju pod nazivom dunum (odnosno dulum),
koja je imala primamljivu odliku što je svako mogao lako odmjeriti svojim koračajima. Još
jedna veoma važna mjera bila je i aršin, a u vezi sa sličnim pikom i endezetom, jedinice mjere za
dužinu, koje su imale i najlakšu primjenu jer su sve i same potekle od lakta, zbog čega su ponekad
i nazivane turskim laktom 31 (Vlajinac, 8).
Pod turskim uticajem uvedeno je pregršt novih mjera kao što su kilo (odnosno kulač, kila,
kantar), šinik, bučuk, kazan, miskal, junga i mnogi drugi. Takođe, postojeće mjere su dobile
nove nazive i to boj – čovječji stas (uzrast), taban – stopu, parmak – prst, konak – dan hoda i
slično 32 (Vlajinac, 9).
172

UvoÐenje austro-ugarskih mjera
Austro–Ugarska monarhija je, počevši još od srednjeg vijeka pa sve do novijeg doba na
prostoru današnjeg Balkana, u velikoj mjeri uticala na razvoj sistema mjera. Od značaja je patent
carice Marije Terezije od 14. juna 1754. godine, kojim je u svim zemljama naređena upotreba
bečkih mjera i tegova, a shodno tome svim pokrajinskim upravnim vlastima su poslati autentični
modeli svih tih mjera.
Carskom odlukom iz 1764. godine su u cijeloj monarhiji zavedene i apotekarske mjere.
Krajem XIX vijeka donijete su uredbe za područja Hrvatske, Slavonije, Dalmacije, ali i sva područja
Balkana koja su bila pod upravom Austro-Ugarske monarhije kojima su uvedene sve vrste bečkih
mjera. Pored vage, kao opšteg naziva za sve vrste mjerila za težinu, u upotrebu su ušle i sljedeće
mjere 33 (Vlajinac, 33):
• Za dužinu: lakat – mađar. rif, klafter – fat, odnosno hvat, schuh, odnosno šuh – stopa/cepeliš,
zoll, odnosno col – palac;
• Za količinu kao zapreminsku mjeru: mass – bečka oka, eimer – vedro, odnosno vijedro,
akov, metze – vagan/merov, kübel – kibla, halbe, odnosno holba/ica, seidel, odnosno
seitel – satlik, sajtlik;
• Za težinu: pfund – funta, loth – lot, zentner – centa, maža;
• Za zemlju: jutro i lanac.
Širenje drugih inostranih mjera
U našim krajevima su se tokom vremena smjenjivali uticaji raznih zemalja, ali na razvoj
mjera su najviše uticali Francuska, Engleska i Rusija 34 (Vlajinac, 11). Francuske mjere koje su primjenjivane
su: aune, brasse, toise, pied (stopa), pouce (palac), bouteille, lieue (milja)… Engleske,
odnosno američke mjere koje se najviše ističu su: yard, inch, gallon, barrel, bushel, acre,
quarter, engleska milja i dr. Od ruskih mjera najviše traga su ostavile versta, desjatina i pud 35
(Vlajinac, 11).
Upotreba “nazovimjera”
U toku vremena su nastajali mnogi nazivi za mjere koji se baš i ne mogu tretirati kao prave
definisane mjere, pa su se one nazivale „nazovimjere”. Značenje izvjesnih, određenih količina
roba dobili su nazivi kao što su: bala, denjak, peča, odnosno komad, tura, glava (šećera), tulum,
paklo, vezanica, odnosno svežanj, pišla, sanduk, kanta, i dr. Koliko su važnu ulogu imale
ove „nazovimjere”, govori i podatak da je u srpskoj đumručkoj tarifi od 1864. godine za carinjenje
uvozne robe po količini uzeto 47 raznih mjernih jedinica, od kojih samo 16 predstavljaju prave
jedinice mjera, a 31 jedinica je izražena u nazivima „nazovimjera” 36 (Vlajinac, 12).
173

174
Povelja Balše III iz 1417. godine

Period
vladavine
dinastije
BalšiĆa
Balšići su druga po redu crnogorska srednjovjekovna
dinastija (poslije Vojislavljevića, koji
su vladali od kraja X do kraja XII vijeka). Bili su veoma
moćna posjednička i vlastelinska porodica i
na zetski tron došli su poslije povlačenja raške dinastije.
Gospodarili su Zetom od 1360. do 1421.
godine. Po nekim navodima (najčešćim), porijeklom
su francuske aristokrate 37 (Drašković, 7).
Doprinos dinastije Balšića u istorijskom
razvoju mjera u Crnoj Gori ogleda se u postojanju
povelje Balše III kojom je ovaj vladar darovao gumno
soli manastiru Moračniku. Original ove povelje
je pisan na listu 29 cm x 38 cm, sa 33 retka teksta,
dok je njena kopija pisana na pergamentu veličine
30 cm x 45 cm.
Balšići su bili osnivači, ali i prijatelji više malih
manastira i zaštitnici crkve u Primorju. Međutim,
pošto su raspolagali dosta skromnim teritorijama,
pokušavali su da obezbijede za sebe podršku crkve
darivanjem zemalja i drugih dobara starim i novoosnovanim
manastirima 39 (Šekularac, 146).
Ovom poveljom Balša III je poklonio desetak
kablova soli od svojih solila. Balša je imao 34
solila na primorju, 24 su bila u
vlasti zetskog mitropolita,
Kabao – jedinica za
mjerenje količina po zapremini,
kako za domaću potrebu, tako
i radi razmjene i u prometu. Mjerenje
količina po zapremini se u ovom periodu
sprovodilo primjenom ljudskih ruku, a u većim
količinama pomoću raznih kućnih sudova i
pribora. Upravo ovi sudovi i pribor su predstavljali
preteču kabla. Kao približne mjere za
označavanje količina služile su i rukoveti, a
bremena su mogla biti i ljudska, stočna i
kolska 40 (Vlajinac, 3).
dok su 32 pripadala Kotoranima
i pojedincima.
Ogroman broj
solila se nalazio na
obali Jadranskog
mora. Morska
voda bi se izložila
sunčanom
isparavanju na
„gumnima soli”.
Grb Balšića 38 (internet)
175

Period vladavine dinastije Balšića se uklapa u period primjene Statuta grada Kotora i Budve.
Kotorski statut sadrži odredbe koje potiču još iz 1301. godine, a tim odredbama je bila propisana
kontrola na samom trgu i da tu službu vrše tri izabrana vlastelina uz pomoć šest službenika, pri
čemu su imali obavezu i da nadziru mjerila po dućanima. U statutu grada Budve (iz sredine XIV vijeka)
ova služba je uređena naredbom o izjednačavanju svih mjera za zemlju, težinu i dužinu, koje
je svakog mjeseca morao da obavlja official za njihovo ispitivanje, a ukoliko to ne bi uradio tada bi
slijedila kazna 41 (Vlajinac, 18).
U Kotorskom statutu je naređeno da sve mjere za vino, ulje i druge stvari treba da budu
jednake onima koje su uklesane u opštinskom kamenu, a i u drugim spomenicima (na primjer u
ispravama o zakupu zemlje) 42 (Vlajinac, 26). U posebnoj glavi Kotorskog statuta pod nazivom De
balantiis communitatis propisano je postojanje opštinskog kantara. Za upotrebu opštinske vage
na pazarima i sajmovima opština Kotor je naplaćivala određenu taksu 43 (Vlajinac, 33).
Budvanski statut je pored Kotorskog, jedan od najznačajnijih pravnoistorijskih spomenika
s područja Crne Gore. Kodifikovana verzija Budvanskog statuta sadrži 295 poglavlja, i dvanaest od
njih je datirano, ali ne hronološkim redom. Tako prvo datirano poglavlje je 251 iz 1426. godine, a u
njemu se nalaže da svaka osoba ili trgovac koji s robom tj. suknom ili sa porhetom dođe u Budvu
mora da plati po bali 20 groša… 44 (Statut Budve, 65). Vijek važenja statuta je bio veoma dug, smatra
se da je važio čak i u XIX vijeku sve dok Austrija nije zavela svoje zakonodavstvo 45 (Statut Budve,
10). Kroz kompletan statut zastupljene su brojne mjere, koje se mogu vidjeti iz sljedećih citata:
“Knez takođe ima pravo na žito i so koju strani brodovi prodaju u luci,
i to jedan vagan 46 (Statut Budve, 15) ako brod ima jednu katarku, …”
“Dalje ima pravo na jedan čabar 47 (Statut Budve, 15) vina…”;
“Ako stepenica nema, vlasnik gornje kuće mora ostaviti otvoren pedalj 48 (Statut Budve, 20)
zemljišta za oluke od vode.”;
“Ako hoće da više klupe postavi nastrešnicu, dužan je da je postavi u visini od jednog i po
paša 49 (Statut Budve, 56)”;
“Naređujemo da se meso ni na kakav način ne smije prodavati bez tegova kojima će se mjeriti
svaka libra 50 (Statut Budve, 60) mesa, …”;
“Kad se naše vino rasproda i u zemlji ostane 6 bačava 51 (Statut Budve, 60), …”;
“Određujemo da se niko ni na kakav način ni iz bilo kojeg razloga ne smije usuditi da prodaje
vino više od 4 solda po konati 52 (Statut Budve, 70) …”;
“… osim za količinu 4 stara 53 (Statut Budve, 71), …”.

U poglavlju o mjerama i tegovima naređuje se da sve mjere za zemlju, tegovi i mjere za
tkanine moraju biti jednaki, a nadzor nad mjerama se obavljao svakih mjesec dana, dok se u poglavlju
o tegovima u mesarnici propisuju prava i obaveze službenika koji vrši nadzor nad mjerama
54 (Statut Budve, 27).
Narodne poslovice
“Mjerom mjeri, a cijenom cijeni”.
”Drago prodaj, a pravo mjeri”.
“Dva put mjeri, jednom sijeci”.
“Čovjek se ne mjeri brojem padova,
nego koliko puta ustaje da nastavi dalje”.
“Riječi treba mjeriti, a ne brojati”.
“Ljudi se ne mjere peđu, nego pameću”.
“Svojom se mjerim mjeri”.
“Zamjenjive su stvari određene vaganjem,
brojanjem i mjerenjem”.
“Svak mjeri svoijem aršinom”.
177

178

179
Slika stare Budve sa prikazom mjera koje su se koristile u tom dobu

180
Faksimil rukopisa Statuta Budve iz 1700. godine

Period
vladavine
CrnojeviĆa
Treća crnogorska srednjovjekovna dinastija je dinastija Crnojevića. Krajem XIV vijeka Crnojevići
su bili vlastelinska porodica u Zeti, da bi već prvih decenija XV vijeka postali jedna od najsnažnijih
i politički najuticajnijih zetskih porodica.
Ivan Crnojević je vladao Crnom Gorom od 1465. do 1490. godine. Desetak povelja Ivana
Crnojevića, koje su dio „Cetinjskoga ljetopisa”, svjedoče o velikim prilozima koje je dao Cetinjskom
manastiru, odnosno Cetinjskoj mitropoliji, ali i o poklanjanju velikog broja zemljišnih posjeda i
ustupanju dijela državnih prihoda za potrebe Cetinjskog manastira. U Povelji Ivana Crnojevića,
vladara Zetske zemlje, od 04. januara 1485. godine se svaka kuća obavezuje da donosi u manastir
na Cetinje po 80 bremena drva 55 (Int. izvor).
Kroz povelje Ivana Crnojevića, tokom perioda njegove vladavine koristili su se i nazivi
mjera: „…star pšenice…”; „…dva šestaka sjedbe pšenične…”; „…30 krblji vina…”; „…dva kabla
sjedbe pšenične…”; „…pod Orahom – jedan dan oranja…”; „…i četiri lakta pavunaca…”.
Grb sa pečata Ivana Crnojevića 1485. godina 56 (internet)
181

182
Povelja Ivana Crnojevića iz 1485. godine

Period
izmeÐu
CrnojeviĆa
i PetroviĆa
U periodu od XVI do XVIII vijeka, sa stanovišta mjerenja interesantan je Grbaljski zakonik u
kojem se mogu naći sljedeće mjere:
• „... 24 litre 57 (Kovačević, 86) voska...“;
• „...po konate 58 (Kovačević, 88) vina i smoka...“;
• „...globe 4 barjela 59 (Kovačević, 88) vina...“;
• „...svaku desetu konatu 60 (Kovačević, 94) ulja...“;
• „...globe svemu Grblju 4 barjela 61 (Kovačević, 94) vina“.
Crna Gora 1688. godine 62 (Ongania, 17)
183

Interesantno je napomenuti i da se u dokumentima različitih providura pominju mjere.
Tako se i u dokumentu Ćirolama Kornara, vanrednog providura Kotora, pominje mjera star 63 (Ongania,
19). U jednom od ovih izvještaja pominje se i „dan hoda” kao mjerna jedinica, pominje se i
„dvjesta džakova žita”, „70 stara žita mjesečno” i mnoge druge 64 (Ongania, 23).
Izvještaj Vanrednog Providura Kotora senatu iz 1687. godine
U Cetinjskom ljetopisu se kroz različite povelje koriste brojne mjere i to: krblje 65 (Šekularac,
96) vina; star 66 (Šekularac, 96) pšenice; šestak 67 (Šekularac, 97) sjedbe pšenične; kabla 68 (Šekularac,
97) sjedbe pšenične; svaka kuća po 80 bremena 69 (Šekularac, 101); jedan dan oranja 70 (Šekularac,
108); četiri lakta 71 (Šekularac, 118) pavunaca.
Crna Gora
u periodu
od 1880. do 1918. godine
184
Period od XVI do XVIII vijeka u svijetu su obilježili revolucionarni preokreti koji su doveli
do rušenja feudalizma kao svjetskog sistema i pobjede kapitalizma (“nizozemska revolucija” od
1562 – 1581. godine, kao prva pobjedonosna buržoaska revolucija, engleska revolucija od 1642
– 1648. godine i velika francuska buržoaska revolucija od 1789. godine). Ovo je epoha prvobitne
akumulacije kapitala, u kojoj je, zahvaljujući snažnom napretku nauke i tehnike, krajem XVIII vijeka

došlo do industrijske revolucije, prvo u Engleskoj, a zatim postepeno i u drugim zemljama. Bitna
karakteristika ovog perioda je snažan i brz razvoj proizvodnih snaga u svim granama privrednih
djelatnosti 72 (Istorijski zapisi, 199).
Pri naglom razvoju privrede, nauke i tehnike stari sistem mjera je postao nepodoban za
oblast međunarodne razmjene i saradnje. Bez zajedničkih univerzalnih mjera za evropsko i svjetsko
tržište, najjednostavnija razmjena dobara je postala nezamisliva, a nije bilo moguće ni izraziti
zahtjeve savremene proizvodnje. Ideja o uvođenju jedinstvenog sistema mjera krajem XVII vijeka,
potiče iz Francuske, kad je u fokusu naučne zajednice bilo pitanje obima i dimenzija naše planete 73
(Istorijski zapisi, 200).
Zakonom od 10. decembra 1799. godine, u Francuskoj je definisana vrijednost metra i kilograma,
kao osnovnih jedinica. „Arhivski metar” i „arhivski kilogram” predati su 22. juna 1799.
godine na čuvanje Državnom arhivu u Parizu 74 (Istorijski zapisi, 201).
Na inicijativu Akademije nauka Rusije i Francuske, 8. avgusta 1870. godine, u Parizu je održana
Međunarodna metarska konferencija, na kojoj su prihvaćeni arhivski metar i kilogram kao osnova
budućeg Međunarodnog sistema jedinica. U Parizu je 20. maja 1875. godine potpisana Metarska
konvencija i osnovan Međunarodni biro za tegove i mjere, sa sjedištem u Sevru kraj Pariza.
185

Na prvi pomen metra nailazi se u pismu Petra Petrovića Njegoša iz 1835. godine, kojim je
obavijestio okružnog kapetana u Kotoru o pogodbi nekih Crnogoraca za isporuku „80 komada
mrežah i dvije stotine metara konopa”. Kasnije, u izvještaju kapetana St. Zimonjića iz 1879. godine
javljeno je kako je komandant crnogorske vojske u Metohiji naredio da se brašno za vojsku ne prima
više na „sasvijem lak kantar crnogorski” (svakako zato što je mjerio na oke), „no ćemo primate na kantar
od kila”. U „Spisku planina, brda i drugih važnih mjesta u Crnoj Gori” 75 (Glas Crnogorca), iz 1881.
godine, nadmorske visine su označene u metrima, iako su nove (francuske) metarske mjere tek 1888.
godine propisane zakonom 76 (Vlajinac, 72).
Različito vrijeme zakonskog utemeljenja, primjene novih mjera i početak korišćenja tih
mjera izazvalo je istovremenu upotrebu različitih mjera na području Crne Gore. Iako je 1888. godine
kilo definisano kao jedinica mjere za žito, u Danilovgradu je oka i dalje služila kao jedinica
mjere, dok su u Baru cijene žita bile zasnovane na bagašu, a ostalim proizvodima na kilu 77 (Glas
186

Crnogorca). Narodi nekadašnje Jugoslavije su
u vrijeme uvođenja metarskog sistema bili u
granicama četiri različite države. U oblastima
pod Turskom taj sistem je uveden Zakonom iz
1869. godine na području Makedonije i Kosova,
mada njihova aktivna primjena počinje tek
poslije balkanskih ratova 1912 – 1913. godine.
U Sloveniji, Istri, Dalmaciji i Boki ove mjere
su primijenjene kad i u Austriji – Zakonom o
mjerama i tegovima iz 1872. godine, a u Srbiji
– Zakonom o mjerama 78 (Srpske novine) iz
1873. godine 79 (Istorijski zapisi, 202).
U vrijeme uvođenja međunarodnog
sistema mjera, osamdesetih godina XIX vijeka,
Crna Gora je bila usmjerena na jačanje vojne
snage. Nakon uspješnih oslobodilačkih ratova
1876 – 1878. godine, započet je privredni
uspon i Crna Gora je na Berlinskom kongresu
1878. godine priznata kao suverena država.
Razvijao se domaći kapital, a započeta su
i ulaganja stranog kapitala 80 (Istorijski zapisi,
202). Prethodno je trgovina bila razvijena
uglavnom preko Kotora, a u Boki su se primjenjivale
nove mjere od jula 1872. godine.
Privreda je bila razvijenija u gradovima koji
su oslobođeni u ratovima 1876 – 1878. godine:
Podgorici, Žabljaku, Bar, Ulcinju, Spužu,
Nikšiću i Kolašinu nego u do tada slobodnim
krajevima. S obzirom na to da je Turska uvela
međunarodni sistem mjera Zakonom o uvođenju metarskog sistema od 26. septembra 1869.
godine, u pomenutim gradovima su se primjenjivale nove mjere, što je u Crnoj Gori nakon 1878.
godine ubrzalo uvođenje novih mjera.
Tako su se stekli uslovi da i Crna Gora prihvati nove mjere, u narodu zvane ,,francuske
mjere’’ 81 (Istorijski zapisi, 203).
Zadržavanje starih mjera je otežavalo promet prema Primorju i u novooslobođenim krajevima,
o čemu svjedoči jedno pismo koje je „Upravitelju Ministarstva financije’’ uputio 20. aprila
1887. godine okružni kapetan iz Podgorice (Jovan Lazović) u kojem kaže da „Bi veliko dobro bilo
kad bi ste naredili da se u ovoj varoši uvede mjesto lakta metar, a mjesto kantara decimal, jer se zbog
mjera najviše davija događa a s uvođenjem mjera i decimala biše prestale i davije zbog mjera’’, na što
je Ministarstvo istog dana dalo odgovor na pismo: „Odnosno novijeh mjerah naredba je gotova. Brzo
će se uputiti na kapetane.’’ 82 (Istorijski zapisi, 203).
187

U vezi s uvođenjem novih mjera, Ministarstvo finansija se još februara 1887. godine obratilo
trgovcima Široviću i Damjanoviću u Trstu da im nabave i isporuče izvjesne uzorke novih mjera,
a pismo glasi:
,,Sa ovim pismom javljamo Vam da bi ste imali dobrotu nabavit za Ministarstvo financije:
1. 4 dobra i tačna decimala sa potrebnim težinama do 500 kila svaki;
2. Suviše sljedeće mjere za tečnosti i suhe materije: ektolitar, dekalitar, litar, decilitar i centilitar,
ili iste mjere u komate, više ili manje, kako se kod Vas tamo isti ovaj francuski sistem u
praktiku upotrebljava, i od svake pojedine vrste za tečnosti pošljite nam po 20 komata.
Preporučujemo Vam da nam to u redu nabavite i pošaljete čas prijed sa računom da
Vam pošljemo isplatu’’ 83 (Istorijski zapisi, 203)
Ministarstvo je 22. aprila 1887. godine izdalo naredbu o uvođenju novih mjera, iza čijeg
teksta slijedi tabelarni pregled tih novih mjera 84 (Istorijski zapisi, 204).
188
Naredba Ministarstva financije o uvođenju novih mjera, 22. april 1887. godine

Naredbom su uvedene nove mjere: za dužinu, zapreminu i težinu, a nove mjere za površinu
uvedene su nešto kasnije 85 (Istorijski zapisi, 205). Ministarstvo finansija izdalo je 21. avgusta 1887.
godine uputstvo ,,državnim mjeračima’’ da zemlju u cilju utvrđivanja visine prihoda radi plaćanja
,,dacije’’ i dalje mjere na stari način (,,Ponavlja ti se strogo prva naredba t.j. da mjeriš tačno rala, četvrtine,
osmine i šesnaestine, tako isto i za kose da svakojemu domaćinu uvrstim u protokol po imenice
svaki komat zemlje i na sprema svakojega komata onu cifru koju mjera iznese’’ ...) 86 (Istorijski zapisi,
205). Međutim, ,,na sve kuće u varošima, bez razlike da li se izdaju pod kiriju ili ne, pa ma i sami sopstvenici
u njima stanovali, uvedena je u 1881. godini taksa od laktova, odnosno, od godine 1889, metrova
dužine kuća (laktarina ili metrarina)...’’ 87 (Istorijski zapisi, 205).
Zakonite mjere (francuske), 1. januar 1888. godine
189

Počev od 1890. godine, a i narednih nekoliko godina na područjima Nikšića, Kolašina, Šavnika,
Virpazara, Podgorice, ali i u drugim djelovima zemlje javlja se „1 i po kilo”, odnosno oka uz napomenu
o njoj da je to „1 i po kilo” 88 (Glas Crnogorca). Uprava varoši Cetinja je 1890. godine propisala
obavezu prodavcima goveđeg mesa da im mjera mora biti tačna na kilograme, a i objavila
prodaju kuća čija je dužina iznosila 10, odnosno 9 metara 89 (Glas Crnogorca).
Kako je uvođenje metarskih mjera na samom početku shvatano od strane mještana
u Crnoj Gori, vidi se iz jedne šaljive angedote koju je 1893. godine zabilježio i objavio Luka
Jovović. Po toj pričici „kad se u Crnoj Gori, tuj skoro, uvedoše nove mjere: metar, kilo,
litar, i da se narod mora s novim mjerama služiti, a oke i laktove da izbace, - žena neka
donijela u varoš da prodaje skorup, pa ga učinjela sve u jednake kile (guke) a onda je
neko pitao „A što si umjesila taj skorup?”, a ona mu progovori: „A tobož ti ne znaš da se
ne smije na oke prodavati nako na kile.” 90 (Vlajinac, 72).
U cilju kontrole u primjeni novih težinskih mjera, Ministarstvo unutrašnjih djela je 11. novembra
1903. godine izdalo ,,Pravilnik o mjerama i mjeračini’’, prema čijim odredbama ,,sve što
se u javnom saobraćaju po pazarima, magazinima, mlinovima i drugim javnim mjestima prodaje
po mjeri na kilo, mora se podvrći mjerenju i naplati opštinske mjeračine’’ (član 1), a koji je stupio
na snagu 01. decembra 1903. godine 91 (Istorijski zapisi, 206). Na javnim mjestima mjerenja su
vršena samo opštinskim mjerama ili mjerama zakupaca opštinske mjeračine, a prodavci u trgovini
su mogli vršiti mjerenja do 20 kg bez plaćanja mjeračine, ali su za to morali imati odobrenje
nadležne opštinske uprave i svoje mjere podvrći pregledu jednom godišnje kod posebno imenovane
komisije 92 (Istorijski zapisi, 206). Mjeračina je davana u zakup ponudiocu najveće cijene, o
čemu je zaključivan ugovor koji je podnošen na pregled i odobrenje oblasnim upraviteljima 93 (Istorijski
zapisi, 206). Zakupnik opštinske mjeračine bio je dužan: mjerenje vršiti po redu, biti na
raspolaganju svakom zainteresovanom, mjeriti svakome jednako i pravo, naplaćivati mjeračinu
tačno prema cjenovniku i biti učtiv i uslužan prema svakome 94 (Istorijski zapisi, 206). Sve prestupe
u vezi sa mjerenjem sudio je nadležni opštinski sud, a u drugom stepenu (po žalbama) oblasni
upravitelj 95 (Istorijski zapisi, 206).
Još jedan korak u cilju primjene novog sistema mjera u Crnoj Gori učinjen je 1903. godine,
predlaganjem uvođenja katastra zemljišta, koji je prihvaćen tek sedam godina kasnije, da bi se
,,olakšalo stanje u zemljoradnji i uveo pravičniji način podjele danka na zemlju’’, odnosno predlaganjem
da se odmah izabere naučna komisija koja bi izradila projekat katastra, i na osnovu toga
zemljište premjeri, podijeli na klase i prema tome naplaćuje porez 96 (Istorijski zapisi, 206) Početkom
1910. godine pri Ministarstvu finansija formirano je katastarsko odjeljenje i odobrena potrebna
sredstva ,,za izvršenje klasifikacije i premjera zemljišta’’, nakon čega su otpočeli katastarski
radovi i premjer 97 (Istorijski zapisi, 207). Tako je primjena novih mjera bio jedan od uslova za poresku
reformu, mada je uspostavljanje katastarskih knjiga imalo dalekosežnije posljedice, naročito
u pogledu stvaranja veće sigurnosti u posjedu nepokretnosti, umanjenja količine sporova u vezi s
pravom svojine nad zemljištem ,,koji su do sada u najvećoj mjeri davali rada našim sudovima i stvarali
zavadu među parničarima’’ 98 (Istorijski zapisi, 207).
190

191

Ministarstvo financije na Cetinju je 1890. godine donijelo Uputstvo za mjerenje površina,
a 1894. godine objavljeno je i „popunjeno drugo izdanje”. Ovim uputstvom je dato tačno
objašnjenje za računanje raznih površina (pravilnih i nepravilnih), pravljenje različitih mjernih
posuda i pribora, objašnjeni su načini pretvaranja starih jedinica u nove. Na primjer: „Pošto
u našoj državi još uvijek vrijedi ralo kao osnovna mjera za površine, na kojoj se osniva
plaćanje dacije, to će morati svaki mjerač dobivene kvadratne metrove pretvoriti u rala i
prema broju rala odmjeriće se za tijem odnosna dacija. Kako će to učinjeti, naučiće lako,
pošto sazna šta je ralo” 99 (Uputstvo, 44). Uputstvo je sadržalo i brojne grafičke prikaze i tablice
za pretvaranje jedinica.
Tablica pretvaranja rala u kvadratni metar i obratno
192

Tablica pretvaranja kosa u kvadratni metar i obratno
Tablica pretvaranja motika u kvadratni metar i obratno
193

194

195

196

197

198
Na osnovu navedenog da se zaključiti da je u primjeni međunarodnog sistema mjera,
Crna Gora išla u korak s mnogo razvijenijim zemljama, blagovremeno se trudeći da se u svrhu
razvoja privrede, međunarodne trgovine i naučno-tehničke saradnje, nađu nove mjerljive
veličine i mjerne metode koje bi težile univerzalnom usvajanju najpogodnijih jedinica mjera
i etalona 100 (Istorijski zapisi, 207). Takva aktivnost i trud Crne Gore ostao je u relaciji ondašnjih
jedinica međunarodnog sistema mjera (metar, gram, litar i ar) koji je tek kasnije prerastao u
mnoštvo drugih veličina (fizičkih, hemijskih, bioloških i sl.), pojmova, definicija i mjernih postupaka,
onda kada se Crna Gora već bila uklopila u zajednicu jugoslovenskih naroda 101 (Istorijski
zapisi, 207).

199

Mjere
u Kraljevini
SHS/Jugoslaviji
od 1918. do 1941. godine
Razvoj metrologije u Crnoj Gori, kao dijelu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca od 1918. godine,
ogleda se stupanjem na snagu velikog broja propisa kojima se bliže definišu uslovi i pravila
mjerenja, mjera, žigosanja, naplata taksi itd.
Zakonom o mjerama, njihovoj upotrebi u javnom saobraćaju i nadzoru nad njima, koji je
stupio na snagu 30. juna 1928. godine, definisane su, između ostalog, državne pramjere metra i
kilograma koje su čuvane pri Središnoj Upravi za mjere i dragocjene metale u Beogradu. Zakonom
su utvrđene i mjere koje će se upotrebljavati u javnom saobraćaju, kao i kontrolisanje mjerila
koje podrazumijeva koja se to mjerila i sprave za mjerenje smiju primati na pregled i žigosanje 102
(Službene novine KSHS, 651). Rješenjem o oblicima žigova kojima će se žigosati mjerila, sprave za
mjerenje, boce, sudovi, burad i izrađevine od zlata, srebra i platine, kao i definisati način i mjesto
postavljanja žiga 103 (Službene novine KSHS, 651) stupilo je na snagu 28. avgusta 1929. godine.
1 - Žig Središnje uprave za mjere i dragocjene metale
2 - Žig za precizna mjerila i sprave za mjerenje
Na osnovu člana 29. ovog Zakona propisuje se Tarifa o naplati žigovine i doplata za pregled
i žigosanje (ovjeravanje) mjerila i sprava za mjerenje, staklenih boca i sudova za točenje alkoholnih
pića i mlijeka i buradi.
Ovom Tarifom su definisani uslovi podnošenja mjerila i sprava za mjerenje, staklenih posuda
za točenje alkoholnih pića i mlijeka, kao i buradi na prvi ili povremeni pregled i žigosanje (ovjeravanje)
kao i sama naplata pružene usluge. Tarifom je takođe određeno da će se državna nadleštva
i ustanove, osim privrednih osloboditi od plaćanja žigovine samo u slučaju povremenog pregleda
njihovih mjerila i sprava za mjerenje.
201

Tarifa iz 1928. godine

203

Period
od 1941. do 1945.
godine
Period od 1941. do 1945. godine je okarakterisan kao razdoblje velikog razaranja i stradanja
u Crnoj Gori. Činjenica da u ovom periodu nisu objavljivani zakonski propisi govori o uticaju
rata na razvoj metrologije u Crnoj Gori.
Drugi svjetski rat je donio teške posljedice i za službe kontrola mjera. Zgrada Središnje
uprave za mjere i dragocjene metale u Beogradu je bombardovanjem uništena, a skupocjena
pramjera za kilogram (od platine i iridijuma), čuvana u Narodnoj banci, je opljačkana. Razvučen
je i otuđen sav inventar i po kontrolama mjera u unutrašnjosti, dok se stručno službeno osoblje
većinom razbjeglo ili je otpušteno iz službe 104 (Vlajinac, 98).
Međutim, i pod tim teškim prilikama, životne potrebe su iziskivale razna mjerenja. Zato se
i tamo gdje je teritorija bila okupirana, nije moglo izbjeći i obnavljanje kontrolne službe mjera, čija
pravna podloga za rad, koliko se zna, i dalje je bio Zakon o mjerama iz 1928. godine 105 (Vlajinac, 98).
Povjereništvo za trgovinu i industriju, nakon završetka II svjetskog rata, primilo je u
nasljeđe staranje o mjerama, pa je poslije kratkotrajnog prenošenja te obaveze na inspektorate
pokrajinskih povjereništava, rukovodstvo cijele kontrolne službe povjereno Središnjoj upravi za
mjere i dragocjene metale pod Ministarstvom trgovine i snabdijevanja federalne vlade 106 (125
godina Zavoda i zakonske metrologije Jugoslavije). U to doba, i dalje se primjenjuje Zakon o
mjerama i njihovoj upotrebi u javnom saobraćaju i nadzoru nad njima, iz 1928. godine, a na
osnovu tog Zakona, dana 22. maja 1945. godine, donijeta je i nova Tarifa o naplati žigovine i
ostalih pristojbi za mjerila i dragocjene metale, čime se ušlo u period obnove i uspostavljanja
kvalitetnog sistema kontrole mjera 107 (125 godina Zavoda i zakonske metrologije Jugoslavije).
204

Jugoslavija
od 1945. do 2003.
godine
Nakon završetka II svjetskog rata i oslobođenja, Crna Gora postaje jedna od šest republika
Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ) sa središtem u Titogradu (današnjoj Podgorici),
a Ustavom FNRJ od 31. januara 1946. godine, bilo je predviđeno da poslovi iz oblasti mjera, tegova
i dragocjenih metala ostaju u nadležnosti FNRJ, odnosno najviših saveznih organa državne vlasti i
organa državne uprave 108 (125 godina Zavoda i zakonske metrologije Jugoslavije). Nedugo potom,
pristupilo se određenim promjenama, odnosno djelimično se odstupilo od potpune centralizacije
službe kontrole mjera, na način što je Savezna vlada, 23. maja 1947. godine, posebnom uredbom
prenijela poslove uprave za mjere, u nadležnost Savezne planske komisije i ministarstva trgovine i
snabdijevanja narodnih republika, koja je sprovođenje tih poslova vršila preko Saveznog ureda za
mjere, osnovanog u njenom sastavu, a čije smjernice i uputstva u vezi s načinom i metodom rada
Saveznog ureda za mjere su bila obavezna za organe pojedinih republika 109 (125 godina Zavoda i
zakonske metrologije Jugoslavije).
Savezno izvršno vijeće donosi Uredbu o organizaciji i radu Saveznog ureda za mjere i dragocjene
metale, koja stupa na snagu 20. maja 1953. godine, objavljivanjem u Službenom listu Federativne
Narodne Republike Jugoslavije. Zakonom se Savezni ured za mjere i dragocjene metale
definiše kao savezni organ uprave koji vrši upravne poslove iz oblasti kontrole mjera i dragocjenih
metala. Poslovi su podrazumijevali i vršenje nadzora nad pravilnom primjenom propisa o kontroli
mjerila i sprava za mjerenje, obezbjeđivanje ispitivanja i ovjeravanja etalona, mjerila i sprava za
mjerenje, čuvanje nacionalnih (državnih) pramjera i staranje o istima, vršenje ekspertiza u oblasti
metrologije i održavanje veze sa inostranim organizacijama za mjere.
Savezni ured za mjere i dragocjene metale strukturisan je na način da organi Ureda čine:
kontrole mjera i dragocjenih metala i kontrole strujomjera. Kontrole mjera i dragocjenih metala
vršile su poslove koji su se odnosili na: prve i povremene preglede mjerila i sprava za mjerenje i
ispitivanje čistoće predmeta od dragocjenih metala, nadzor u pogledu ispravnosti mjerila, sprava
za mjerenje, boca, sudova i buradi, koji se upotrebljavaju u javnom prometu i nadzor nad pravilnom
primjenom propisa o mjerilima, spravama za mjerenje i predmetima od dragocjenih metala.
Organ kontrole strujomjera vršio je poslove: prvog i povremenog pregleda strujomjera, mjernih
transformatora, reduktora i stalnih električnih sprava za mjerenje koje se upotrebljavaju u javnom
prometu kao i nadzor u pogledu njihove ispravnosti, ako se upotrebljavaju u javnom prometu
i nadzor nad pravilnom primjenom propisa koji se odnose na strujomjere, mjerne transformatore,
reduktore i ostale električne sprave za mjerenje, koji se upotrebljavaju u javnom prometu. 110
(Službeni list FNRJ, 196).
Na međunarodnoj konferenciji u Parizu, 12. oktobra 1955. godine, potpisana je Međunarodna
konvencija o ustanovljenju Međunarodne organizacije za zakonsku metrologiju, čiji je
jedan od osnivača, odnosno potpisnica bila i FNR Jugoslavija 111 (Int. izvor).
205

206

Savezni ured za mjere i dragocjene metale, 1956. godine postaje Uprava za mjere i dragocjene
metale 112 (125 godina Zavoda i zakonske metrologije Jugoslavije).
Uprava za mjere i dragocjene metale, koja upravlja i čvrsto drži svoje područne organe, kao
i međunarodna dešavanja iz oblasti metrologije, doveli su do potrebe da se 1961. godine, prvi put
u FNRJ donese Zakon o mjernim jedinicama i mjerilima, u koji su uvedene i kaznene odredbe, koje
su do tada bile predviđene u drugim zakonima 113 (125 godina Zavoda i zakonske metrologije Jugoslavije).
Po donošenju Ustava iz 1963. godine, izvršene su 1965. godine odgovarajuće izmjene
Zakona o mjernim jedinicama i mjerilima, a 1966. godine donešen je i Zakon o kontroli predmeta od
dragocjenih metala, a oba zakona i dalje izvršava Uprava za mjere i dragocjene metale 114 (125 godina
Zavoda i zakonske metrologije Jugoslavije).
Uprava za mjere i dragocjene metale, 1967. godine, postaje samostalna savezna organizacija
i mijenja naziv u Savezni zavod za mjere i dragocjene metale 115 (125 godina Zavoda i zakonske metrologije
Jugoslavije).
Ustavnim amandmanima iz 1971. godine detaljnije je definisana nadležnost 116 (125 godina
Zavoda i zakonske metrologije Jugoslavije) Saveznog zavoda za mjere i dragocjene metale i utvrđeno
je da Federacija preko saveznih organa i organizacija ,,uređuje i obezbjeđuje kontrolu mjera’’, čime
je data šira mogućnost za potpunije utvrđivanje prava i dužnosti Saveznog zavoda, u oblasti metrologije.
Ustavom SFRJ iz 1974. godine utvrđeno je da Federacija preko saveznih organa i organizacija
,,uređuje sistem mjernih jedinica i obezbjeđuje kontrolu mjera i dragocjenih metala’’, čime je oblast
metrologije još šire regulisana, što je dovelo do donošenja novog Zakona o mjernim jedinicama i
mjerilima 1976. godine, koji je dopunjen 1980. godine 117 (125 godina Zavoda i zakonske metrologije
Jugoslavije). Zakon je po mnogo čemu bio originalan i uključivao je do tada najsavremenije koncepcije
razvoja metrologije kod nas, kao što je npr. mogućnost formiranja ovlašćenih laboratorija
za pregled mjerila, uz nadzor Zavoda, čime je ostvarena značajna racionalizacija sistema zakonske
metrologije 118 (125 godina Zavoda i zakonske metrologije Jugoslavije). Tokom 1984. godine slijedi
donošenje novog Zakona o mjernim jedinicama i mjerilima, kojim je potvrđen model jedinstvenog
metrološkog sistema u SFR Jugoslaviji, a taj zakon je mijenjan više puta, uglavnom u domenu kaznenih
odredbi 119 (125 godina Zavoda i zakonske metrologije Jugoslavije).
Deset godina kasnije, 1994. godine, na snagu je stupio novi Zakon o mjernim jedinicama i
mjerilima, izmijenjen i dopunjen 1998. godine, u pogledu postupka akreditovanja laboratorija za
pregled radnih etalona, mjerila i uzoraka referentnih materijala, a sprovođenje zakona je i dalje ostalo
u nadležnosti Saveznog zavoda za mjere i dragocjene metale 120 (125 godina Zavoda i zakonske
metrologije Jugoslavije).
Septembra 2001. godine, Savezni zavod postaje dopisni član EURAMET-a, a juna 2002. godine
potpisnik Memoranduma o sporazumu, odnosno član Udruženja evropskih službi za analizu
(AEAO). Decembra 2002. godine, Savezni zavod potpisao je Aranžman o međusobnom priznavanju
nacionalnih etalona i uvjerenja o etaloniranju i mjerenju koji izdaju nacionalni metrološki instituti
207

208

(MRA), a januara 2003. godine postaje član Evro-mediteranskog foruma za zakonsku metrologiju
(EMLMF) 121 (125 godina Zavoda i zakonske metrologije Jugoslavije).
U državnoj zajednici Srbija i Crna Gora, 04. februara 2003. godine, Savezni zavod za mjere i
dragocjene metale, postaje Zavod za mjere i dragocjene metale 122 (125 godina Zavoda i zakonske
metrologije Jugoslavije).
Državna
zajednica
Srbija i Crna Gora
od 2003. do 2006. godine
Donošenjem Ustavne povelje 04. februara 2003. godine formirana je državna zajednica
Srbija i Crna Gora u kojoj je poslove iz oblasti metrologije u Crnoj Gori nastavila da sprovodi
Kontrola mjera i dragocjenih metala Podgorica, kao jedna od organizacionih jedinica
tadašnjeg Zavoda za mjere i dragocjene metale. U državnoj zajednici Srbija i Crna Gora je 22.
oktobra 2005. godine donešen Zakon o metrologiji. Ovim zakonskim rješenjem ukinuta je
obaveza ovjeravanja mjerila koja se koriste u proizvodnom procesu i ta se aktivnost počinje
prenositi na oblast kalibracije mjerila.
Vlada Republike Crne Gore na sjednici održanoj 30. juna 2005. godine, zadužila je Ministarstvo
ekonomije i Odbor Programa Vlade Republike Crne Gore za kvalitet da, u saradnji sa nadležnim
institucijama državne zajednice, pripreme elaborate o osnivanju Centra za metrologiju
u Crnoj Gori. Za izradu eleborata određena je radna grupa sastavljena od predstavnika ministarstava
za unutrašnje ekonomske odnose Srbije i Crne Gore, Ministarstva ekonomije, Zavoda
za mjere i dragocjene metale i Direkcije za razvoj malih i srednjih preduzeća.
Radna grupa je u oktobru 2005. godine uradila Elaborat o osnivanju Centra za metrologiju
koji je razmotrio i usvojio Odbor Programa Vlade Republike Crne Gore za kvalitet na sjednici
održanoj 22. decembra 2005. godine, a Vlada Republike Crne Gore usvojila tokom 2006. godine.
Nakon proglašenja nezavisnosti Crne Gore, 3. juna 2006. godine, Kontrola mjera i dragocjenih
metala Podgorica realizovala je neophodne aktivnosti do osnivanja Centra za metrologiju
Crne Gore, 17. jula 2006. godine, koji je bio u nadležnosti Ministarstva ekonomije. Centar
je sprovodio uređenje oblasti metrologije u Crnoj Gori do osnivanja Zavoda za metrologiju u
septembru 2006. godine.
209

Crna Gora
od 2006. godine
do 1. septembra
2016. godine
Vlada Republike Crne Gore je osnovala Zavod za metrologiju 14. septembra 2006. godine.
Uredbom o izmjenama i dopunama Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave („Sl. list
RCG” br. 60/06) definisani su poslovi Zavoda koji se odnose na: „obezbjeđenje primjene sistema
zakonskih mjernih jedinica, ostvarivanje, čuvanje, održavanje i usavršavanje etalona Republike i
obezbjeđenje njihovog učešća u međunarodnim aktivnostima; obezbjeđenje metrološke sledljivosti
za laboratorije za etaloniranje, kao i ispitne i kontrolne laboratorije; organizovanje djelatnosti
etaloniranja; ocjenjivanje usaglašenosti mjerila sa metrološkim zahtjevima; davanje stručnog
mišljenja za ovlašćivanje laboratorija za ovjeravanje mjerila; predstavljanje Republike u međunarodnim
i regionalnim metrološkim organizacijama i uspostavljanje saradnje u oblasti metrologije;
metrološku kontrolu; kontrolu predmeta od dragocjenih metala, kao i druge poslove koji su mu
određeni u nadležnost.” Nadležnosti Zavoda za metrologiju su definisane Zakonom o metrologiji
(„Sl. list SCG” br. 44/05) koji je preuzet iz Državne zajednice Srbija i Crna Gora.
Zavod za metrologiju je naslijedio prostor, opremu i kadar bivše Kontrole mjera i dragocjenih
metala Podgorica. Prostor od 126 m 2 u prizemlju stambene zgrade u Ulici Vasa Raičkovića
18 u Podgorici u kome je bila smještena Kontrola mjera i dragocjenih metala Podgorica bio je
neadekvatan za realizovanje svih metroloških aktivnosti koje su date u nadležnost Zavodu za metrologiju.
Tokom 2006. godine Zavod za metrologiju je sprovodio postupke ovjeravanje mjerila
(mjerila dužine, zapremine, električne energije, mase, mjerila protekle zapremine tečnosti i gasova
i taksimetara). U ovom periodu Zavod za metrologiju je takođe sprovodio postupke ispitivanja
i žigosanja predmeta od dragocjenih metala, kao i inspekcijski nadzor nad primjenom Zakona o
metrologiji i Zakona o kontroli predmeta od dragocjenih metala.
Nakon proglašenja nezavisnosti Crne Gore 2006. godine, etalonska baza prethodne zajedničke
države je zadržana u Zavodu za mere i dragocene metale u Srbiji, što je značilo prekid
metrološke sljedivosti u Crnoj Gori. Pravo članstva u međunarodnim metrološkim institucijama
je naslijedila Srbija. Kako je uspostavljanje i održavanje metrološke sljedivosti u Crnoj Gori jedna
od najvažnijih nadležnosti Zavoda za metrologiju, uslijedile su aktivnosti za rješavanje nastalog
problema i prvo je uspostavljen metrološki lanac sljedivosti u oblasti dužine i mase.
Prvo Uvjerenje o odobrenju tipa mjerila, Zavod za metrologiju izdao je 26. januara 2007.
godine za magnetno-induktivno mjerilo protoka za razne tečnosti.
210

U skladu sa Zaključkom Vlade Crne Gore 12. jula 2007. godine, Zavod za metrologiju je
preuzeo etalone iz vojnih metroloških laboratorija ML30 i ML 36, koje su bile u sastavu Tehničkog
opitnog centra – poligon Luštica i smještene u MTRZ „Sava Kovačević“ – Tivat. Zavod za metrologiju
je tom prilikom dobio opremu iz oblasti električnih veličina, metrologije pritiska, temperature,
metrologije dužine i visoke frekvencije.
U junu 2007. godine, Zavod za metrologiju postaje pridruženi član Evropskog udruženja
Nacionalnih metroloških instituta, EURAMET-a. Godinu dana nakon osnivanja, Zavod za metrologiju
postao je dopisni član Međunarodne organizacije za zakonsku metrologiju OIML od novembra
2007. godine.
Prvim kalibracijama etalona obavljenim tokom 2008. godine u kalibracionim laboratorijama
Nacionalnih metroloških instituta Slovenije, Srbije i Hrvatske uspostavljena je metrološka
sljedivost u oblasti mase, dužine, temperature, pritiska, električnih veličina, vremena i frekvencije,
kao i zapremine.
Zakon o metrologiji u Crnoj Gori, donijet je krajem 2008. godine, kojim se uređuje sistem
mjernih jedinica i etalona Crne Gore, postupci ocjenjivanja usaglašenosti mjerila s propisanim
zahtjevima, ovlašćenja u oblasti metrologije i druga pitanja od značaja za metrologiju.
U januaru 2009. godine, Zavod za metrologiju je postao pridruženi član Evropske kooperacije
u zakonskoj metrologiji WELMEC. Punopravno članstvo u WELMEC-u uslovljeno je prijemom
Crne Gore u Evropsku uniju.
Etaloni i mjerna oprema za potrebe Laboratorija za masu, dužinu, temperaturu, pritisak, zapreminu,
električne veličine, kao i vrijeme i frekvenciju isporučena je Zavodu za metrologiju 2010.
godine u okviru programa IPA 2007: Razvoj infrastrukture kvaliteta u Crnoj Gori. Ovim programom
je obezbijeđena i oprema za kontrolu prethodno upakovanih proizvoda.
Prva Uvjerenja o kalibraciji mjerila/etalona su izdata 2010. godine.
Laboratorijski centar Zavoda za metrologiju otvoren je 20. maja 2011. godine, u sklopu
obilježavanja Svjetskog dana metrologije.
Zavod za metrologiju je postao punopravni član Evropskog udruženja Nacionalnih metroloških
instituta, EURAMET-a 7. juna 2011. godine.
Crna Gora je od 1. avgusta 2011. godine postala pridružena članica Generalne Konferencije
za tegove i mjere CGPM. Pridruženo članstvo CGPM-u omogućilo je da Zavod za metrologiju 19.
oktobra 2011. godine potpiše CIPM MRA, odnosno CIPM Aranžman o međusobnom priznavanju.
211

Uspostavljanje sistema menadžmenta kvalitetom (QMS) u skladu sa standardom MEST
EN ISO/IEC 17025:2011 započeto je tokom 2012. godine. U oktobru 2012. godine Zavod za metrologiju
postao je član Međunarodnog udruženja službi za analizu IAAO.
U martu 2013. godine inicijalno je predstavljen Zavod za metrologiju na VIII EUR-
AMET-ovom Tehničkom komitetu za kvalitet (TC – Q). Ovim uspješnim predstavljanjem sistema
menadžmenta kvalitetom, napravljen je značajan korak u pravcu formalnog priznavanja
kompetentnosti i povećanog povjerenja u postupke kalibracija koje se izvode u Zavodu za metrologiju.
Akreditaciono tijelo Crne Gore i Hrvatska akreditacijska agencija potvrdili su u aprilu
2014. godine da Zavod za metrologiju zadovoljava zahtjeve standarda MEST EN ISO/IEC
17025:2011 i da je kompetentan za obavljanje kalibracija tegova i vaga s neautomatskim funkcionisanjem,
kalibraciju mjerila temperature i kalibraciju etalona i mjernih uređaja dužine. U
novembru 2014. godine proširen je akreditacioni opseg Laboratorije za masu Zavoda za metrologiju
u domenu kalibracije tegova slobodnih nazivnih masa od 1 mg do 50 kg.
Akreditaciono tijelo Crne Gore i Hrvatska akreditacijska agencija potvrdili su u oktobru
2015. godine da Zavod za metrologiju zadovoljava zahtjeve standarda MEST EN ISO/IEC
17025:2011 i da je kompetentan za obavljanje kalibracija mjerila pritiska, kalibracija etalona i
mjerila električnih veličina, frekvencije i vremenskog intervala.
Međunarodni biro za tegove i mjere (BIPM) je 10. novembra 2015. godine objavljivanjem
u zvaničnoj bazi podataka BIPM-a (KCDB BIPM) prihvatio mogućnosti mjerenja i kalibracija (CMC)
iz oblasti kontaktne termometrije, koje se realizuju u nacionalnoj kalibracionoj Laboratoriji za
temperaturu Zavoda za metrologiju.
Međunarodni biro za tegove i mjere (BIPM) je 27. novembra 2015. godine objavljivanjem
u zvaničnoj bazi podataka BIPM-a (KCDB BIPM) prihvatio mogućnosti mjerenja i kalibracija (CMC)
iz oblasti metrologije zapremine, koje se realizuju u nacionalnoj kalibracionoj Laboratoriji za velike
zapremine Zavoda za metrologiju.
Zavod za metrologiju počeo je zvanično da šalje podatke na BIPM ftp server u julu 2014.
godine, a rezultati Zavoda su prvi put objavljeni u septembru 2015. godine u mjesečnom biltenu
Circular T, u kojem se objavljuje odstupanje lokalne realizacije UTC vremena od UTC-a,
čime je ostvarena realizacija formiranja crnogorskog vremena – crnogorske sekunde.
Zavod za metrologiju dobio je licencu za obavljanje naučnoistraživačke djelatnosti iz
oblasti tehničko-tehnoloških i interdisciplinarnih nauka 18. jula 2016. godine, na period od pet
godina.
212

IZVORI
1. Božidar Šekularac, Dukljansko-zetska povelja
2. Božidar Šekularac, Crnogorski anali ili Cetinjski ljetopis, 1996.
3. Čedomir Drašković, ZETA/CRNA GORA U DOBA BALŠIĆA (1360-1421)
4. Glas Crnogorca, 1881, broj 25
5. Grbaljki zakonik (Statut 1427)
6. Istorijski zapisi, 1978/1-2
7. Milan Vlajinac, Rečnik naših starih mjera (u toku vjekova), Beograd, 1961.
8. Milorad Taki Latković, Građa za crnogorski jezik, Podgorica 2007.
9. M. Luketić, Ž. Bujuklić, N. Vučković, Srednjovjekovni statut Budve
10. Ongania, Crna Gora – Izvješaj mletečkih providura, 1678-1735.
11. Obeležavanje 125 godina Zavoda i zakonske metrologije Jugoslavije, Informacije o Saveznom
zavodu za mere i dragocene metale, Savezni zavod za mere i dragocene metale, Beograd,
1998.
12. Predrag V. Kovačević, Grbalj, njegova prošlost i budućnost, Kotor 1964.
13. Pravilnik o mjerama i mjeračini, 1903.
14. Službene novine, 1874.
15. Tarifa o naplati žigovine i doplate za pregled i žigosanje (ovjeravanje) mjerila i sprava za
mjerenje, staklenih boca i sudova za točenje alkoholnih pića, mleka i buradi, 1928.
16. Uputstvo za mjerenje površine, 1894.
17. Ustav SFRJ, 1974.
18. Uredba o organizaciji i radu Saveznog ureda za mjere i dragocjene metale, 1953.
19. Uredba o izmjenama i dopunama Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave, 2006.
20. Zakon o mjerama, njihovoj upotrebi u javnom saobraćaju i nadzoru nad njima, 1928.
21. Zakon o mjernim jedinicama i mjerilima, 1984.
22. Zakon o metrologiji, 2008.
23. www.portalanalitika.me
24. www.wikipedia.com
26. www.maticacrnogorska.me
213