Biuletyn Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej

Biuletyn 

Poznañskiej Biblioteki Anarchistycznej 

ISSN 1731-352X | Numer 5 | Maj 2007 

SI£A PRACY 

Agnieszka Mróz Za kapita³em pod¹¿a konflikt 3 

Wywiad z Beverly J. Silver 4 

Jaros³aw Urbañski (oprac.) Walki pracowników przemys³u samochodowego 13 

Robert Linhart Zatrzymaæ liniê 34 

Ostatnie ognie w Porto Marghera 63 

KRYMINOLOGIA KRYTYCZNA 

Przeciwko penitencjarnej dyktaturze 67 

Jeff Ferrell Przeciwko prawu: kryminologia anarchistyczna 70 

Michel Foucault Marsz kajdaniarzy 79 

Didier Eribon Michel Foucault: pod znakiem nadzoru 84 

HISTORIA 

Marcin Bêdziñski Durruti i pocz¹tki hiszpañskiego anarchizmu 90 

Micha³ Przyborowski Wydawnictwo "Nowa Epoka" 1924 - 1930 100 

Krótka historia pisma Maæ Pariadka 110 

DYSKUSJE: 

ANARCHIZM SPO£ECZNY CZY INDYWIDUALISTYCZNY? 

Oskar Szwabowski Polityka spo³eczna, nie indywidualistyczna 122 

Jany P. Waluszko Ideologia albo ¿ycie! 132 

RECENZJE 

Piotr Ciszewski Bojownicy klasy pracuj¹cej 136 

Tomek Borejza Okupacyjne przypadki Paw³a Lwa Marka 138 

Oskar Szwabowski Szkice o anarchizmie 140 

£ukasz Cholewicki Pu³apka akademickoœci 143 

Ramor Ryan Dni zbrodni i noce przera¿enia 146 

WSPOMNIENIE 

Kurt Vonnegut 157

WSTÊP 

Prezentujemy kolejny numer Biuletynu Poznañskiej Biblioteki Anarchistycznej. 

Wydalismy go w nowej, zmienionej formule. Czêœæ zmian widoczna jest ju¿ 

na pierwszy rzut oka, nowa szata graficzna, kolorowa ok³adka, zapach œwie¿ego 

druku... Jednak najwiêksze zmiany dotycz¹ przede wszystkim warstwy treœciowej. 

Chcielibyœmy, aby Biuletyn, zachowuj¹c swój charakter, sta³ siê miejscem 

pog³êbionej analizy i dyskusji w ruchu anarchistycznym. Wspó³czesny ruch anarchistyczny 

w Polsce popada czêsto w pu³apkê nieumiejêtnoœci wyjœcia poza tworzon¹ 

w oderwaniu od rzeczywistoœci teoriê. Aby anarchizm jako ruch móg³ siê 

rozwijaæ, potrzebuje sta³ego wgl¹du w nowe trendy filozoficzne i spo³eczne. Niekoniecznie 

zwi¹zane bezpoœrednio z anarchizmem, ale daj¹ce mu mo¿liwoœæ formowania 

skutecznej strategii. 

W tym numerze wyró¿niæ mo¿na dwa g³ówne dzia³y. Pierwszy z nich - Si³a 

pracy - opisuje tendencje w ruchu robotniczym. Du¿o miejsca poœwiêciliœmy tu 

badaniom prowadzonym przez Beverly Silver, wyjaœniaj¹ one zmiany zachodz¹ce 

w strukturze pracy oraz to, w jaki sposób wp³ywaj¹ one na prowadzone walki 

robotnicze. Drugi dzia³ - Kryminologia krytyczna - jest mniej szczegó³owy, jego 

zadaniem jest zarysowanie problematyki wolnoœciowego podejœcia do polityki 

penitencjarnej i prawnej. 

Poza tym polecamy dzia³ Dyskusje - w którym gor¹ca polemika pomiêdzy 

Oskarem Szwabowskim i Janym Waluszko, prowadzi nas przez meandry "spo- 

³ecznego" i "indywidualistycznego" podejœcia do ruchu anarchistycznego. Pewnego 

rodzaju rozwiniêciem w¹tków poruszonych w tej dyskusji jest równie¿, zamieszczony 

w dziale Recenzje, esej irlandzkiego anarchisty Ramora Ryan. 

Nie zapomnieliœmy równie¿ o tradycyjnych dzia³ach, do jakich przyzwyczai³ 

nas Biuletyn. W dziale historycznym, artyku³ bêd¹cy uzupe³nieniem do prezentowanej 

w poprzednim numerze historii polskich pism anarchistycznych w latach 

80-tych, opisuj¹cy dzia³alnoœæ pisma "Maæ pariadka". Poza tym Micha³ Pzyborowski 

odkrywa "bia³e plamy" w historii polskiego anarchizmu, a Marcin Bêdziñski 

opowiada nam o pocz¹tkach anarchosyndykalizmu w Hiszpanii. (DK) 

Kolektyw redakcyjny: Katarzyna Jankowska, Damian Kaczmarek, 

Maciej Hojak, Jaros³aw Urbañski, Agnieszka Mróz, Krzysztof Król 

Wydawnictwo: Biblioteka Anarchistyczna, ul. Pu³askiego 21a, Poznañ 

tel. (0..61) 848-46-72 - czynny podczas dy¿urów, 

adres koresp. P.O. Box 5, 60-966 Poznañ 31 

www.biblioteka-poznanska.bzzz.net, e-mail: biblioteka@rozbrat.org 

Dystrybucja: Oficyna Wydalnicza Bractwa "Trojka" 

www.bractwotrojka.prv.pl

ZA KAPITA£EM POD¥¯A 

KONFLIKT 

AGNIESZKA MRÓZ 

Ksi¹¿ka Beverly Silver "Forces of 

Labor" dostarcza szczegó³owych informacji 

na temat kondycji i znaczenia ruchu 

pracowniczego oraz narzêdzi do dalszej 

jego analizy. Silver twierdzi, ¿e walki 

pracownicze s¹ endemiczn¹ cech¹ rozwoju 

kapitalistycznego, wynikaj¹ z samej 

jego natury. Kapita³ musi utrzymywaæ 

swoje panowanie nad pracownikami 

i ka¿dego dnia na nowo zmuszaæ robotników 

do pracy. Ci 

natomiast protestuj¹, 

i bêd¹ protestowaæ, 

przeciwko traktowaniu 

ich jak towar. 

Na pocz¹tku XIX 

wieku klasy ni¿sze mia- 

³y niewielk¹ rolê w 

kszta³towaniu œwiatowego 

systemu kapitalistycznego, 

lecz w XX w. 

by³a ona ju¿ du¿o wiêksza. 

Nie znaczy to, ¿e si³a robotników nieustannie 

roœnie i ¿e walki pracownicze 

s¹ zawsze pozytywne. Czasami pracownicy 

bêd¹ okreœlaæ i utrzymywaæ wewnêtrzne 

podzia³y oraz broniæ przywilejów, 

jeœli nie bêd¹ widzieæ innych sposobów 

na utrzymanie godnych standardów 

¿ycia, co bêdzie os³abiaæ klasê pracuj¹c¹ 

i powodowaæ wa¿ne problemy dla strategii 

rewolucyjnej zmiany. 

By zrozumieæ ogólnoœwiatow¹ s³aboœæ 

klasy pracuj¹cej w latach 90-tych, 

któr¹ opisuje i dokumentuje "Forces of 

Labor", Silver wskazuje na finansjalizacjê 

kapita³u, czyli na fakt, ¿e kapita³ nie 

inwestuje zasadniczo w produkcjê i handel, 

lecz w kredyty i finansowe spekulacje. 

Silver i Arrighi dowodz¹, ¿e ta faza 

nie jest czymœ nowym, ¿e jest tendencj¹, 

która powraca podczas cyklu zmiany hegemona. 

Arrighi wskazuj¹c na innych 

badaczy systemów-œwiatów twierdzi, ¿e 

kapitalizm zawsze zale¿a³ od istnienia 

œwiatowej si³y hegemonicznej; 

si³y, która ustala 

regu³y i gwarantuje 

Beverly J. Silver - profesorka 

socjologii w Johns Hopkins 

University, wspó³autorka 

pewnego rodzaju stabilny 

system – miastapañstwa 

w Pó³nocnych 

m.in. nagrodzonej w 2001 r. 

przez Amerykañskie Towarzystwo 

Socjologiczne ksi¹¿ki W³oszech w XVI w., 

Chaos and Governance in the Niderlandy w XVII 

Modern World System (University 

of Minnesota Press, 1999). Brytyjskie w XIX 

i XVIII w., Imperium 

i USA w XX. Wed³ug 

Arrigi obecnie jesteœmy 

w okresie zmiany hegemona – USA traci 

swoj¹ pozycje na rzecz nieznanych 

jeszcze regionów lub pañstw, prawdopodobnie 

na rzecz Zachodniej Azji – lub 

na rzecz nikogo. Jest równie¿ mo¿liwe, 

¿e nast¹pi koniec tego rodzaju historii 

i pocz¹tek nowej, nie kapitalistycznej ery. 

Analizy innych okresów zmiany hegemona 

– np. od Imperium Brytyjskiego do 

USA w pierwszej po³owie XX w. – pokaza³y, 

¿e wtedy równie¿ mia³ miejsce 

okres finansjalizacji i spekulacji finansowych, 

podczas którego trac¹ce hegemo-

BIULETYN POZNAÑSKIEJ 

niê pañstwo, wykorzystywa³o sw¹ pozycjê 

do zaczerpniêcia kredytów w celu finansowania 

konsumpcji i projektów militarnych. 

Efektem tego by³o generalne 

os³abienie klasy pracuj¹cej na œwiatow¹ 

skale, gdy¿ pieni¹dze nie by³y inwestowane 

w produkcjê wartoœci dodatkowej. 

Ale jest nadzieja – okres finansjalizacji 

nie mo¿e trwaæ wiecznie, bowiem 

kapita³ i kapitalizm zale¿¹ od produkcji 

wartoœci dodatkowej. Pytanie tylko, jak 

d³ugo bêdzie on trwaæ i co siê stanie w 

miêdzyczasie. I co wiêcej – zmiana hegemona 

zawsze oznacza systemowy 

chaos na œwiecie. Wiêc pojawia siê pytanie 

o to, czy dostrze¿emy eskalacjê 

wojny, czy ruch antywojenny jest w stanie 

j¹ powstrzymaæ. Kolejne pytanie, czy 

klasa pracuj¹ca, zw³aszcza ta z USA, 

czyli ze starego hegemonicznego pañstwa 

oraz ta z prawdopodobnie nowego 

centrum – Chin lub Indii – u¿yje swojej 

w³adzy do kszta³towania nowego porz¹dku 

œwiatowego i uwolni siê od kapitalizmu, 

czy te¿ wykorzysta swoj¹ pozycjê 

w protekcjonistyczny sposób, przeciwko 

globalnej klasie pracowniczej? 

WYWIAD Z 

BEVERLY J. SILVER 

Si³a pracy 

W ksi¹¿ce Forces of Labor twierdzisz, 

¿e niepokoje pracownicze s¹ rodzajem 

si³y napêdowej dla rozwoju kapitalizmu. 

Przypomina to podejœcie zwane 

w Europie "workeryzmem" lub autonomistycznym 

marksizmem. Czy 

wystêpuj¹ tu bezpoœrednie zwi¹zki 

z tego rodzaju myœleniem, czy to podobieñstwo 

jest przypadkowe? 

Wywiad dla magazynu 

"Analyse + Kritik" 

[www.akweb.de] przeprowadzony 

z Beverly Silver podczas 

prezentacji ksi¹¿ki "Forces 

of Labor" w Niemczech 

w czerwcu 2005; t³umaczenie 

z wersji angielskojêzycznej, 

opublikowanej w magazynie 

"Prol-position", nr 3, 2005, 

[www.prol-position.net] 

Beverly Silver: Postrzeganie 

niepokojów 

pracowniczych jako 

si³y, która nieustannie 

przekszta³ca kapitalizm, 

stanowi dziedzictwo 

pewnych tradycji 

amerykañskich. Dorasta³am 

w Detroit w latach 

60. W mieœcie 

tym, w latach 30. mia- 

³y miejsce strajki okupacyjne. 

Pod ich wp³ywem 

pojawi³a siê idea strukturalnej si³y 

robotników. Mówi ona, ¿e zdobycze robotników 

zosta³y uzyskane w du¿ej mierze 

dziêki ich strategicznej pozycji 

w procesie produkcji. Zajmuje siê tym 

amerykañska historia ruchu pracowniczego 

i socjologia przemys³u. Du¿y 

wp³yw na moj¹ pracê mia³y pisma Francisa 

Fox Pivena i Richarda A. Clowarda. 

1 Analizuj¹c historiê 

ruchów ludzi biednych 

w USA w skali krajowej, 

wymieniaj¹ oni 

kilka argumentów, które 

przeniesione na poziom 

globalny wracaj¹ 

w Forces of Labor. 

Chodzi m.in. o przekonanie, 

¿e znacz¹cy postêp 

lub zmiany niesione 

s¹ przez fale niezadowolenia, 

które przy- 

4

BIBLIOTEKI ANARCHISTYCZNEJ 

* Silver wyró¿nia dwa rodzaje si³y przetargowej 

pracowników: 

chodz¹ tylko okresowo, ¿e przyp³ywy te 

same w sobie nie s¹ rezultatem wysi³ków 

organizatorów lub partii politycznych, 

lecz wywodz¹ siê ze strukturalnych 

warunków zezwalaj¹cych na pewnego 

rodzaju ruchy. Inspiruj¹ce by³o 

zw³aszcza to, ¿e analizuj¹c niepokoje 

pracownicze z lat 30., podkreœlaj¹ one 

strukturaln¹, pozycyjn¹ zdolnoœæ robotników 

do forsowania ¿¹dañ wynikaj¹c¹ 

z miejsca w procesie produkcji. Równoczeœnie 

autorzy ci zaznaczaj¹, ¿e ka¿- 

da z tych fal protestów jest kontrolowana 

nie tylko za pomoc¹ po³¹czenia represji, 

ustêpstw i doboru pracowników, 

lecz równie¿ przez systematyczn¹ transformacjê 

organizacji produkcji tak, by 

os³abiæ ruchy, ¿e tak powiem, "za ich 

plecami". 

Jest to zatem jakaœ spuœcizna czy 

Ÿród³o mojego rozumowania, ale poza 

tym jednym z kluczowych intelektualnych 

punktów odniesienia dla Forces of 

Labor pozostaje moja wspó³praca z Giovannim 

Arrighim. Podczas wczesnego 

okresu rozwoju "operaismo" Arrighi 

w³aœciwie nie przebywa³ we W³oszech, 

uczy³ w Rodezji, Zimbabwe, a potem 

w Tanzanii, rozwijaj¹c koncepcje, w których 

kwestie zasobów i oporu si³y roboczej 

by³y kluczowe dla rozwoju kolonializmu 

oraz rozwoju krajowych ruchów 

wyzwoleñczych w Afryce. Powrót Arrighiego 

do W³och w 1969 r. zbieg³ siê ze 

szczytem autunno caldo (gor¹cej jesieni). 

Wielk¹ rolê odgrywa³y wtedy walki 

pracowników Fiata oraz to, ¿e walki pracownicze 

pojawi³y siê tam, gdzie robotnicy 

byli bardzo sceptycznie nastawieni 

do polityki i do tego co nazywam stowarzyszeniow¹ 

si³¹ przetargow¹*, jednoczeœnie 

byli bardzo zdeterminowani, 

by zachowaæ sw¹ niezale¿n¹ w³adzê i si- 

³ê podczas walk. Oto spo³eczno-polityczny 

kontekst, który mocno oddzia³ywa³ 

na rozwój "operaismo". 

Lecz jest kilka ró¿nic miêdzy "operaismo", 

takim jaki rozwija³ siê we W³oszech, 

a tym co wp³ynê³o na mnie, na 

moj¹ ksi¹¿kê. W 1971 r. Arrighi i inni 

za³o¿yli "Gruppo Gramsci". Po pierwsze, 

w ich wizji istotn¹ rolê odgrywa³a orientacja 

trzecioœwiatowa i perspektywa globalna, 

co w³aœciwie nie pojawia³o siê we 

wczesnym okresie "operaismo". Drug¹ 

ró¿nic¹ jest znacznie silniejsze po³¹cze- 

1. stowarzyszeniowa si³a przetargowa 

("associational bargaining power") – jest to si³a 

wynikaj¹ca z utworzenia grupowej, kolektywnej 

organizacji robotników (g³ównie chodzi 

o zwi¹zki zawodowe i partie polityczne) 

2. strukturalna si³a przetargowa ("structural 

bargaining power") – si³a wynikaj¹ca 

z pozycji w systemie ekonomicznym; ta z kolei 

dzieli siê na: 

– rynkowa si³a przetargowa ("marketplace 

bargaining power") – wynika bezpoœrednio 

z ma³ego rynku pracy 

(wynika z: 1. posiadania rzadko spotykanych 

umiejêtnoœci wymaganych przez pracodawcê, 

2. niskiego poziomu bezrobocia, 3. zdolnoœci 

pracownika do ca³kowitego wycofania 

siê z rynku i przetrwania z bez dochodowego 

Ÿród³a utrzymania) 

– si³a przetargowa miejsca pracy ("workplace 

bargaing power") – wynikaj¹ca ze strategicznej 

pozycji pewnej grupy robotników 

w kluczowym dla przemys³u sektorze. 

(typowa dla pracownika, który pracuje w stosunkowo 

zintegrowanym procesie produkcyjnym, 

gdzie przestój w konkretnym miejscu 

mo¿e spowodowaæ szkodê na du¿o wiêksz¹ 

skalê ni¿ przestój sam w sobie, gdy jest zdolny 

np. zatrzymaæ ca³¹ linie produkcyjn¹ przez 

zatrzymanie jednego jej segmentu, lub gdzie 

ca³a korporacja zale¿na od dostarczenia czêœci 

w konkretnym czasie jest zatrzymana 

przez np. protest pracowników kolei) 

Si³a pracy 

5


Si³a pracy 

nie podejœcia teoretycznego z empirycznym, 

w przeciwieñstwie do bardziej filozoficznych 

sk³onnoœci w obrêbie "operaismo". 

"Gruppo Gramsci" k³ad³a silny 

nacisk na bie¿¹ce, konkretne badanie 

empirycznych warunków, jako tych, 

które mia³y wp³yw na naturê si³y przetargowej 

robotników. W tym znaczeniu 

ugrupowanie to by³o bli¿sze Romano 

Alquatiemu i Sergio Bolognie ni¿ Mario 

Trontiemu i Toni Negriemu. Wreszcie, 

podczas gdy pewne tendencje wewn¹trz 

operaismo podkreœla³y, ¿e klasa 

robotnicza jest silna i staje siê ca³y czas 

coraz silniejsza, w Forces of Labor znajdziemy 

zarówno próbê analizy d³ugoterminowych 

procesów zdaj¹cych siê 

wzmacniaæ klasê pracuj¹c¹, jak te¿ przeciwstawnych 

tendencji powodowanych 

przez ró¿nego rodzaju reakcje kapita³u 

na si³ê i bojowoœæ robotników. 

W miarê up³ywu czasu coraz lepiej 

poznawaliœmy to drugie zjawisko. Jeœli 

porównamy Forces of Labor jak i póŸniej 

wydane zbiory artyku³ów z prac¹, 

któr¹ Arrighi i ja wydaliœmy w 1984 r. – 

"Labor Movements and Capital Mobility" 

2 , zobaczymy, wyra¿on¹ implicite, 

samokrytykê. Artyku³ z 1984 r. podkreœla 

rosn¹c¹ si³ê ruchu robotniczego, d³ugoterminow¹ 

tendencjê wzmacniania siê 

ruchu w skali ogólnoœwiatowej. Nasze 

rozumowanie oparliœmy na przekonaniu, 

¿e geograficzna relokacja kapita³u w latach 

70. i wczesnych 80. musia³a do 

pewnego stopnia os³abiæ robotników 

tam, sk¹d odp³yn¹³ kapita³, lecz wzmocni³a 

ich gdzie indziej, co ogólnie, widziane 

z globalnej perspektywy, wzmocni³o 

ruch. Na póŸniejszy g³êboki kryzys si³y 

roboczej w wielu czêœciach œwiata w latach 

90. w ogóle nie byliœmy przygotowani. 

Zaczêliœmy pytaæ co siê sta³o i po 

analizie zaczêliœmy dostrzegaæ wp³yw 

przesuniêcia kapita³u ze sfery handlu 

i produkcji do sfery kredytów, poœrednictwa 

i spekulacji (co w Forces of Labor 

nazwa³am "napraw¹ finansow¹" – 

financial fix) jest kluczowy dla wyjaœnienia 

wspomnianego g³êbokiego kryzysu. 

Do po³owy lat 80. kapita³ reagowa³ 

na wzmocnienie ruchu pracowniczego 

seri¹ "napraw" (fixes) (przestrzennych, 

technologicznych/organizacyjnych, 

produkcyjnych*), z których ¿adna 

* Silver bazuj¹c na Ÿród³ach gromadzonych 

przez World Labor Group od 1870 r. 

twierdzi, ¿e kapita³ próbuje unikn¹æ walk, wymyœla 

nowe technologie, nowe produkty, 

przenosi zak³ady w inne regiony – wszystkie 

te próby ucieczki s¹ jednak tymczasowymi 

rozwi¹zaniami. Nazywa je "fixes" u¿ywaj¹c 

podwójnego znaczenia tego s³owa: kapita³ jest 

zainwestowany ("is fixed") w konkretne "nieruchome" 

maszyny, produkty, regiony; równoczeœnie 

nie mo¿e rozwi¹zaæ problemu, lecz 

tylko dokonaæ szybkich "poprawek", "naprawy", 

"zmiany". Problem jednak zawsze wraca 

i ³¹czy siê przede wszystkim z walkami 

pracowniczymi i ¿¹daniami rewindykacyjnymi. 

Silver rozró¿nia trzy rodzaje zmiany – 

przestrzenn¹ ("spatial fix"), co odnosi siê do 

relokacji produkcji, technologiczno-organizacyjn¹ 

("technological/organizational fix") – 

wprowadzenie innowacji technicznych oraz 

zmianê produkowanego towaru na bardziej 

dochodowy ("product fix"). "Poprawki" mog¹ 

os³abiæ "star¹" klasê pracuj¹c¹ – przez zamkniêcie 

fabryk, racjonalizacjê itp. – ale 

wzmocni¹ klasê pracuj¹c¹ w innych regionach 

lub sektorach, w których zostanie zainwestowany 

kapita³. Co istotne: przez odkrywanie 

nowych maszyn, nowych produktów, przenoszenie 

siê do innych regionów, kapita³ na 

d³u¿sz¹ metê mo¿e tylko rozci¹gn¹æ problem 

w czasie. Masowa skala, ³añcuchy œwiatowej 

produkcji i olbrzymie inwestycje w nowe techniki 

zwiêksz¹ jedynie destrukcyjn¹ (w odniesieniu 

do kapita³u) si³ê robotników i na przestrzeni 

wieków zwiêkszaj¹c, wagê klasy pracowniczej 

w dziejach historii. 

6


nie by³a w stanie podwa¿yæ ogólnej si³y 

tego ruchu, czego rezultatem by³ g³êboki 

kryzys kapitalizmu. Nastêpnie rozpoczê- 

³a siê finansjeryzacja kapita³u, który gwa³townie 

wycofa³ siê z handlu i produkcji 

(i z wydatków na p³ace dla pracowników), 

przekszta³caj¹c g³êboki kryzys kapita³u, 

w g³êboki kryzys klasy robotniczej. 

Wróæmy do ró¿nicy miêdzy moim 

stanowiskiem a "operaismo". Muszê 

wspomnieæ – i myœlê, ¿e to powa¿na jego 

krytyka – w kwestii przekonania o tym, 

¿e walki robotnicze s¹ zawsze dobre. Ta 

kwestia pojawia siê w rozwiniêciu sporu 

o podzia³y zarysowane w Forces of 

Labor, postawiono tam pytania o interpretacjê 

procesów homogenizacji i proletaryzacji 

opisanych przez Marksa i Engelsa, 

jako nieod³¹czn¹ przyczynê rozwoju 

jednoœci walki klasowej robotników. 

Defensywne, lokalne walki robotników 

s¹ zawsze zrozumia³e, ale jak 

pogodziæ je z czymœ, co ma przynieœæ 

wiêksz¹ globaln¹ sprawiedliwoœæ, globaln¹ 

równoœæ? 

Tego rodzaju podzia³y nie s¹ czymœ 

narzucanym klasie robotniczej przez 

kapita³, lecz s¹ wytwarzane wewn¹trz 

klasy, czy o to chodzi? 

Rozró¿niam trzy rodzaje podzia³ów. 

Wœród nich jest jeden, który faktycznie 

rodzi siê wœród samych robotników, gdy 

broni¹c konkretnych przywilejów ulegaj¹ 

oni nie-klasowym identyfikacjom 

– obywatelstwu, p³ci, rasie. Jest to rodzaj 

endemicznej reakcji wynikaj¹cej 

z nieustannej sk³onnoœci kapitalizmu do 

narzucania pracownikom konkurencji 

miêdzy sob¹ przez wprowadzanie zmian 

(fixes). Nie znaczy to, ¿e podzia³y s¹ 

podtrzymywane tylko przez robotników, 

robi to równie¿ kapita³ przez segmentacjê 

rynku pracy, i pañstwo – przez ograniczanie 

praw obywatelskich. 

Nie znaczy to równie¿, ¿e robotnicy 

nie s¹ zaanga¿owani w likwidacjê podzia³ów. 

Jeœli spojrzymy historycznie na 

klasy robotnicze o ustalonej ju¿ pozycji, 

to jawi¹ nam siê one jako beneficjanci 

ostatniej fali walk, próbuj¹cy utrzymaæ 

podzia³y wobec konkurencji ze strony 

nowo powsta³ych klas robotniczych, które 

z kolei s¹ bardziej sk³onne do prze³amywania 

barier. Spójrzmy na wiejskiego 

imigranta - robotnika, który przybywa 

do chiñskich miast za chlebem; pocz¹tkow¹ 

reakcj¹ dotychczasowych 

miejskich robotników jest trzymanie go 

jak najdalej od rynku. To migruj¹cy robotnicy 

siêgaj¹ obecnie po jêzyk praw 

obywatelskich, typowy dla obszarów 

miejskich i g³osz¹, ¿e nierównoœci miêdzy 

robotnikami miejskimi i wiejskimi, 

oraz prawami im przys³uguj¹cymi nie 

powinny mieæ miejsca. Widzimy to 

wci¹¿ podczas walk robotników-imigrantów, 

np. zarówno w przesz³oœci jak 

i obecnie w USA imigranci walcz¹ 

o równe prawa pracownicze bez wzglêdu 

na rasê czy narodowoœæ. 

Si³a pracy 

7


Si³a pracy 

W twojej ksi¹¿ce mówisz o trzech rodzajach 

si³y robotników. Porównuj¹c 

walki robotników przemys³u samochodowego 

i w³ókienniczego stwierdzasz, 

¿e ci drudzy, mimo ¿e byli znacznie bardziej 

wojowniczy, przegrali. Czy odnosi 

siê to do swoistego rodzaju hierarchii 

pomiêdzy ró¿nymi rodzajami si³y? Czy 

walka czêœci klasy robotniczej buduj¹cej 

swoj¹ si³ê np. w du¿ych fabrykach, 

w oparciu o strategiczne pozycje 

w kluczowym dla danego przemys³u 

sektorze (si³ê przetargow¹ miejsca 

pracy), chocia¿ nie musi byæ tak wojownicza 

jak innych, jest du¿o bardziej 

skuteczna, uderza w kapita³ du¿o boleœniej. 

Czy rzeczywiœcie wystêpuje 

taki rodzaj hierarchii? 

Sugerujê, ¿e rzeczywiœcie jest podobieñstwo 

miêdzy pierwsz¹ seri¹ udanych 

walk w Wielkiej Brytanii w XIX w., 

a walkami w USA w latach 30. XX w. 

– chodzi o pocz¹tkow¹ fazê w cyklu produkcji. 

W tych momentach jest pewien 

zasób dostêpnego zysku, który dostarcza 

potencja³u dla pewnego rodzaju stabilnych, 

redystrybucyjnych kontraktów 

spo³ecznych. Dok³adnie taki by³ rezultat 

walk pracowniczych w Wielkiej Brytanii 

pod koniec XIX w. w przemyœle 

w³ókienniczym i w Stanach w latach 30. 

XX w. w przemyœle samochodowym. 

W obu przypadkach protesty pracownicze 

doprowadzi³y do wieloletnich spo- 

³ecznych kontraktów, w obrêbie których 

pewnego rodzaju procesy redystrybucyjne 

zmusi³y kapitalistów do podzia³u czêœci 

zysku. 

Jest jednak ró¿nica miêdzy Ÿród³em 

si³y robotników przemys³u w³ókienniczego 

i samochodowego. W przemyœle 

samochodowym bardzo scentralizowana 

organizacja produkcji oznacza, ¿e 

strajk, powiedzmy czêœci linii monta¿owej 

w pojedynczej fabryce silników, 

mo¿e spowodowaæ zastój ca³ej korporacji, 

a tego rodzaju si³a przetargowa 

miejsca pracy, nie wystêpuje w przemyœle 

w³ókienniczym z racji jego zdecentralizowanej 

natury – wielu ma³ych 

i œrednich fabryk. Bez niej zwyciêstwo 

robotników musi zale¿eæ od alternatywnych 

Ÿróde³ si³y. St¹d uwa¿am, ¿e si³a 

wynikaj¹ca z dzia³alnoœci robotników 

w zorganizowanych grupach, stowarzyszeniowa 

si³a przetargowa, jest o wiele 

istotniejsza dla pocz¹tkowych zwyciêstw 

przemys³u tekstylnego. 

Jeœli spojrzymy na pocz¹tek XXI w., 

pod pewnymi wzglêdami sytuacja robotników 

w obrêbie sektora us³ug – z wieloma 

zak³adami pracy oraz pracodawcami 

– przypomina tê, z któr¹ zmaga³ 

siê pracownik przemys³u w³ókienniczego 

pod koniec XIX w. i na pocz¹tku XX. 

Dlatego w Forces of Labor twierdzê, ¿e 

jest wiêksze prawdopodobieñstwo, ¿e 

w obecnej sytuacji stowarzyszeniowa si³a 

przetargowa prawdopodobnie sprawi, ¿e 

walki spo³eczne bêd¹ bardziej efektywne 

ni¿ to mia³o miejsce w wiêkszoœci 

przypadków w XX w. Nie mo¿emy równie¿ 

nie doceniaæ znaczenia si³y przetargowej 

miejsca pracy, któr¹ robotnicy ca³y 

czas posiadaj¹, nawet w sektorze us³ugowym. 

Najskuteczniejsze walki najprawdopodobniej 

bêd¹ ³¹czyæ si³ê stowarzyszeniow¹ 

i si³ê miejsca pracy. 

Niektórzy twierdz¹, ¿e robotnicy z niepewnym 

zatrudnieniem nie mog¹ walczyæ, 

zatem trzeba bêdzie skoncentrowaæ 

siê na fabrykach i na publicznym 

sektorze z du¿ymi biurami. Inni 

mówi¹, ¿e nie ma miejsc uprzywilejowanych, 

¿e ka¿dy mo¿e walczyæ bez 

wzglêdu na to, gdzie pracuje. Co o tym 

myœlisz? 

8


* "Core" - rdzeñ, mowa tu o "pañstwach 

centrum", o najbardziej rozwiniêtych obszarach 

systemu kapitalistycznego, czyli pañstwach 

Ameryki Pó³nocnej: Kanada i USA, 

Europy Zachodniej, Japonii. 

Ka¿dy mo¿e walczyæ, i czêsto walczy, 

bez wzglêdu na to gdzie siê znajduje. 

Ale wci¹¿ s¹ pozycje uprzywilejowane, 

w tym znaczeniu, ¿e wystêpuj¹ miejsca 

pracy, na których robotnicy maj¹ 

wiêksz¹ si³ê przetargow¹; gdzie ich walka 

ma du¿o wiêkszy wp³yw na kapita³ 

i pañstwo. Uwa¿am, ¿e w du¿ej mierze 

po ka¿dej skutecznej relokacji kapita³u 

(spatial fix) uprzywilejowana czêœæ si³y 

przetargowej wynikaj¹cej z pozycji 

w procesie produkcji skutecznie pod¹- 

¿a w nowe miejsce. Dlatego dziœ kluczowe 

jest przygl¹danie siê Chinom, 

które doœwiadczaj¹ bardzo gwa³townej 

industrializacji i proletaryzacji, obejmuj¹cej 

tworzenie zak³adów w przemyœle 

samochodowym z robotnikami skupionymi 

w wielkich fabrykach, pracuj¹cych 

na liniach monta¿owych, z du¿ym potencja³em 

si³y przetargowej. Dlatego 

spodziewam siê dzia³añ ze strony chiñskich 

robotników. 

Co do przysz³oœci ruchu pracowniczego 

w rdzeniu*, myœlê ¿e powinniœmy 

spytaæ o nowe miejsca formowania siê 

klasy robotniczej. A nastêpnie spojrzeæ jakie 

rodzaje si³y przetargowej s¹ w zasiêgu 

tych pracowników. Warto patrzeæ na 

istniej¹ce walki przez pryzmat tych robotników, 

nawet jeœli ich wp³yw jest 

obecnie marginalny, i na rodzaje strategii 

przez nich stosowanych. Gdyby przyjrzeæ 

siê np. USA, zw³aszcza w Kalifornii 

daj¹ siê zauwa¿yæ serie bardzo skutecznych 

mobilizacji dozorców (g³ównie 

imigrantów) pracuj¹cych w biurowcach 

w centrum. Nie posiadaj¹ oni si³y przetargowej 

miejsca pracy, która pojawia 

siê wraz ze skomplikowanym podzia³em 

pracy – jeœli jeden ze stró¿ów nie pracuje, 

nie zatrzymuje to ca³ej sprawy, nawet 

jeœli zamyka siê jeden budynek, nie 

powoduje to zamykania innych. Ale istnieje 

si³a przetargowa wynikaj¹ca z otoczenia 

miejsca pracy. Ideologia globalizacji 

twierdz¹ca, ¿e wszystko mo¿e byæ 

w ruchu, ¿e cokolwiek mo¿e przemieœciæ 

siê gdziekolwiek, nie jest prawdziwa: s¹ 

takie aglomeracje, w których utopiono olbrzymie 

inwestycje w formie sta³ego kapita³u, 

ich przemieszczenie by³oby wielk¹ 

strat¹. Kapitaliœci nie mog¹ nocami wysy³aæ 

gdzieœ budynków, by je posprz¹taæ. 

Zdolnoœæ do skutecznej walki pochodzi 

w tym wypadku z podstawowej strukturalnej 

si³y przetargowej, która nie powinna 

byæ ignorowana. 

Równoczeœnie jednak jest oczywiste, 

¿e kapitalistyczne strategie organizacyjne 

we wspomnianym przemyœle – 

np. u¿ywanie wielu podwykonawców 

jako bezpoœrednich pracodawców – po- 

³¹czone z niskim podzia³em pracy oznaczaj¹, 

¿e pracownicy ci posiadaj¹ zdecydowanie 

mniejsz¹ si³ê przetargow¹ 

miejsca pracy ni¿, powiedzmy, robotnicy 

przemys³u samochodowego. Jasne 

jest wiêc, ¿e sukces kampanii "sprawiedliwoœæ 

dla dozorców" zale¿y równie¿ 

od wywierania wp³ywu dziêki sile stowarzyszeniowej. 

Oznacza to, ¿e wa¿n¹ 

rolê w jej wspieraniu odegra³y spo³eczne 

organizacje i centralne struktury 

zwi¹zków zawodowych. 

Czy myœlisz, ¿e wyst¹pi³y tu dwa g³ówne 

czynniki: spo³ecznoœæ bêd¹ca baz¹ 

dla walki oraz si³a zwi¹zku zawodowego? 

Wa¿n¹ rolê odegra³y organizacje 

spo³eczne, w tym tak¿e sieci, które istnia³y 

w spo³eczeñstwach imigrantów. 

Si³a pracy 

9


Si³a pracy 

Zwi¹zek zawodowy SEIU (Service Employees 

International Union), który dostarcza³ 

kampanii œrodków finansowych. 

A by³a ona bardzo droga (koszty 

prawne i badania) – co mo¿e byæ jednym 

z ograniczeñ jej strategii. Dla jasnoœci 

podczas trwania kampanii, wyst¹pi³o 

mnóstwo problemów (z niedemokratyczn¹, 

odgórn¹ polityk¹ za³atwiania 

spraw w³¹cznie), ale SEIU by³o 

w stanie zrobiæ coœ bardzo istotnego: pokazaæ, 

¿e mo¿liwe jest zmobilizowanie 

i zorganizowanie pracowników-imigrantów, 

i wygranie walki w niepewnych 

(precarious) miejscach pracy. 

Piszesz du¿o o przemyœle w³ókienniczym 

i samochodowym jako o g³ównych 

przemys³ach XIX i XX w. Jesteœ 

jednak bardzo ostro¿na przy próbie 

zidentyfikowania bran¿ lub sektorów, 

które mog¹ mieæ podobne znaczenie 

w XXI w. 

Bardzo trudno zidentyfikowaæ sektor, 

który obecnie ma znaczenie zarówno 

ekonomiczne jak i kulturowe znaczenie, 

takie jakie mia³o w³ókiennictwo 

w XIX w., a przemys³ samochodowy 

w XX. Mo¿e dlatego, ¿e jest za wczeœnie, 

tego rodzaju s¹dy wydaj¹ siê nam 

oczywiste dopiero po fakcie. Mo¿e te¿ 

dlatego, ¿e ¿yjemy podczas bardzo wa¿- 

nych transformacji natury kapitalizmu. 

Mówi siê o pó³przewodnikach, jako 

o nowym g³ównym sektorze, ze wzglêdu 

na jego wielorakie wp³ywy, ale równoczeœnie 

nie jest to klucz, jako ¿e przemys³ 

pó³przewodników sam w sobie nie 

"produkuje" klasy pracuj¹cej – a raczej 

powoduje redukcjê zatrudnienia. Myœlê, 

¿e powinniœmy mieæ oczy szeroko otwarte 

zarówno na d³ugodystansowy transport, 

jak i na przemys³ zwi¹zany z wojskiem. 

Inny trop – warto zauwa¿yæ oczywist¹ 

tendencjê, która wynika z danych 

World Labor Group 3 : w ostatnich dekadach 

XX w. niepokoje pracownicze 

w przemyœle edukacyjnym, wœród nauczycieli, 

wykazuj¹ oczywist¹ tendencjê 

zwy¿kow¹ w skali globalnej. 

Myœlê, ¿e to konsekwencja zjawiska, 

które nazywasz pañstwem socjalizuj¹cym: 

du¿e koszta w sektorze publicznym, 

praca w opiece spo³ecznej, 

edukacja... 

Tak. Krótko mówi¹c, podstawowe 

przes³anie ksi¹¿ki: "gdzie idzie kapita³, 

tam pod¹¿a konflikt", odnosi siê zarówno 

do zmian w przemyœle w sensie geograficznym 

(z ka¿d¹ zmian¹ przestrzenn¹), 

jak i do zmiany jednego przemys³u 

na drugi (z ka¿d¹ zmian¹ produktu 

– product fix), w³¹czaj¹c ruch "kapita³u" 

w sektorach pañstwowych, z edukacj¹ 

rozumian¹ jako kluczowy sektor 

przemys³u publicznego. 

Kolejne pytanie o intelektualne dziedzictwo 

Forces of Labor: mówi³aœ 

o "produkowaniu i reprodukowaniu" 

klasy robotniczej. Czy wystêpuje tu 

podobieñstwo z E.P. Thompsonem 4 

i tym nurtem myœlenia? 

Na pewno postrzeganie formowania 

klasy robotniczej jako procesu jest wa¿- 

nym podobieñstwem. Oczywiœcie podkreœlanie 

znaczenia oddolnych walk 

w historii spo³ecznej to wa¿ny aspekt 

mojej pracy. Równie¿ idea, ¿e œwiadomoœæ 

przychodzi czêsto spoza walki, 

a nie jest jej warunkiem wstêpnym – 

próba problematyzowania za³o¿enia o liniowym 

rozwoju – od bycia proletariuszem 

przez œwiadomoœæ, do walki... 

Wystêpuj¹ce w klasycznym marksizmie 

mechaniczne rozumienie spo³ecznej 

kategorii zwanej klas¹ robotnicz¹... 

10


Beverly J. Silver, Forces of Labor. Workers' 

Movements and Globalization 

since 1870, Cambridge Universiy Press, 

Nowy Jork 2003 

Dok³adnie, to równie¿ mia³o swój 

wp³yw. 

Dla mnie bardzo interesuj¹ce jest to, 

¿e postrzegasz klasê jako pewnego rodzaju 

proces – rozwijania siê, kszta³towania 

i przekszta³cania. Czy uwa- 

¿asz, ¿e jest mo¿liwe, by klasa robotnicza 

zosta³a totalnie zatomizowana 

i pozbawiona mo¿liwoœci odgrywania 

roli spo³ecznej? 

Pozwolê sobie na historyczn¹ analogiê. 

Jeœli spojrzymy na dyskusje 

o amerykañskim ruchu pracowniczym 

w latach 20. XX w. zobaczymy, ¿e przyt³aczaj¹ca 

wiêkszoœæ uczestników debaty 

zgadza³a siê, ¿e fordyzm produkowa³ 

beznadziejnie podzielon¹, s³ab¹ i zatomizowan¹ 

klasê robotnicz¹. Odnosi³o siê 

to do pracowników-imigrantów 

z wszystkich stron, którzy nie mieli 

wspólnego jêzyka i kultury, których 

oparta na umiejêtnoœciach si³a przetargowa 

by³a podwa¿ana przez nowe alienuj¹ce 

technologie. Ca³a perspektywa 

zmienia siê dopiero wtedy, kiedy zaczynasz 

dostrzegaæ sukces ruchu pracowniczego 

w przemyœle masowej produkcji. 

Obecnie rozwój fordyzmu nie jest ju¿ 

postrzegany jako proces os³abiaj¹cy robotników, 

lecz jako ten, który z samej 

swej natury ich wzmocni³. Dziœ równie¿ 

przy analizie postfordyzmu wszyscy 

wracaj¹ do analogicznego rozumowania 

z lat 20. Nowe sposoby organizowania 

produkcji i nowe technologie s¹ postrzegane 

jako procesy jawnie os³abiaj¹ce 

robotników. Ale ca³kiem prawdopodobne, 

¿e obecnie równie¿ ma miejsce proces 

odkrywania przez robotników Ÿróde³ 

ich si³y przetargowej w nowej sytuacji – 

a to wymaga czasu. Gdy jednak proces 

ten stanie siê powszechny, a zw³aszcza 

skuteczny, dojdzie do kolejnej zmiany, 

w sensie podobnym do tego, w jakim 

nauki spo³eczne postrzegaj¹ postfordyzm, 

jako istotnie otwieraj¹cy ró¿nego 

rodzaju nowe mo¿liwoœci walki. Ale to 

ju¿ bêdzie wtórna analiza walk, które 

wczeœniej pojawi³y siê same. Powodem 

wielu niepewnoœci w dyskusjach na temat 

pocz¹tku XXI w. i postfordyzmu jest 

w³aœnie to, ¿e my, jako analitycy, mo¿emy 

próbowaæ coœ przewidzieæ w oparciu 

o pewnego rodzaju pojêciow¹ ramê, 

lecz ostatecznie bêdziemy widzieæ co siê 

wydarzy dopiero podczas samych walk. 

A podstawowy argument to po prostu 

taki, ¿e walki siê pojawi¹. 

Podkreœlasz, ¿e protesty robotnicze 

nie tylko zmuszaj¹ kapita³ do przenoszenia 

siê z miejsca na miejsce, a za 

relokacj¹ kapita³u pod¹¿a konflikt, 

ale ¿e kszta³tuj¹ i przekszta³caj¹ one 

Si³a pracy 

11


Si³a pracy 

zarówno narodow¹ jak i miêdzynarodow¹ 

strukturê polityki. Wczoraj 

mówi³aœ o wojnie i nowych rodzajach 

wojen 5 . Co myœlisz o wojnie z terroryzmem, 

czy jest to jakiœ rodzaj reakcji 

na niepokoje pracownicze? Co 

myœlisz na temat wp³ywu, jaki ta wojna 

bêdzie mieæ na klasê robotnicz¹? 

Bez w¹tpienia przed 11 wrzeœnia 

2001 r. przeczuwano, ¿e ruch pracowniczy 

oparty na imigrantach zyska doœæ 

szybko na znaczeniu. I jednym z efektów 

represji po 11 wrzeœnia jest to, ¿e 

mo¿liwoœci politycznego organizowania 

imigrantów i walki robotników sta³y siê 

trudniejsze, zw³aszcza dla nielegalnych 

pracowników. W USA Departament do 

spraw Imigracji zosta³ przeniesiony do 

Departamentu Bezpieczeñstwa Wewnêtrznego. 

Pañstwo ma du¿o wiêcej 

mo¿liwoœci u¿ywania bezpieczeñstwa 

narodowego, poœrednio lub bezpoœrednio, 

jako sposobu na os³abienie walk 

pracowniczych, zw³aszcza, je¿eli anga- 

¿uj¹ one imigrantów. W Forces of Labor 

twierdzê jednak, ¿e represje jako 

forma rz¹dzenia maj¹ swoje ograniczenia 

– i co wiêcej – ¿e historycznie wojna 

sama w sobie mia³a radykalizuj¹cy 

wp³yw na ruch robotniczy i inne ruchy 

spo³eczne. Wczoraj przedstawi³am liczby 

z czwartego rozdzia³u Forces of Labor, 

które obrazuj¹ doroczne wzmianki 

o protestach pracowniczych w XX w. 

zebrane w bazie danych World Labor 

Group. Jedn¹ uderzaj¹c¹ cech¹ jest 

wp³yw dwóch wojen œwiatowych. Mo¿- 

na zauwa¿yæ spadek protestów w pocz¹tkowych 

latach wojny. Jest to wynik 

represji oraz efekt "wieców wokó³ flagi". 

Lecz w obu przypadkach owe spadki 

by³y krótkoterminowe i poprzedza³y 

du¿e wybuchy protestów robotniczych 

i innych grup spo³ecznych. Sugerujê 

w ksi¹¿ce, ¿e wiêkszoœæ wojen w XX w. 

by³a z jednej strony okazj¹ do represji, 

lecz z drugiej wzmocni³a robotników oraz 

ich si³ê przetargow¹, jako ¿e pañstwa 

uzale¿nione by³y od robotników id¹cych 

na wojnê lub pracuj¹cych w fabrykach. 

Pojawi¹ siê wiêc pytania o to, czy nowe 

wojny wzmocni¹ ruch lub czy pañstwa 

skutecznie uniezale¿ni¹ siê od opinii publicznej 

i wsparcia robotników, i bez nich 

bêd¹ w stanie prowadziæ wojny. 

Myœlê, ¿e pañstwa œwiadomie prowadz¹ 

strategiê redukowania zale¿noœci 

od masowej populacji i klasy pracuj¹cej, 

realizuj¹c j¹ przez automatyzacjê 

dzia³añ wojennych, prywatyzacjê szerokiego 

wachlarza aktywnoœci wojskowych, 

eliminacjê obowi¹zkowej s³u¿by 

wojskowej – ale bardzo dyskusyjne jest 

czy te dzia³ania przynios¹ zamierzone 

efekty. 

Wracaj¹c do pierwszej czêœci pytania 

– myœlê, ¿e ca³a kontrrewolucja 

w wojskowoœci i gospodarce z lat 80. 

XX w. by³a w du¿ej mierze reakcj¹ wobec 

wzrostu si³y klasy robotniczej. 

W Niemczech niektórzy twierdz¹, ¿e 

na Bliskim Wschodzie wystêpuje pewnego 

rodzaju blokada dla akumulacji 

kapita³u, a wojna postrzegana jest 

jako instrument s³u¿¹cy do prze³amania 

tej blokady. 

Uwa¿am raczej, ¿e jest to geopolityczna 

walka o ropê i kontrolê nad rop¹, 

i ¿e raczej USA podjê³y nieudan¹ próbê 

przejêcia ca³kowitej kontroli nad zasobami 

ropy jako sposobu na wywieranie 

nacisku na Europê, a w szczególnoœci 

na Chiny. Ale wojna najprawdopodobniej 

nie by³aby kontynuowana, gdyby nie 

by³a po³¹czona z interesami tych, którzy 

szukaj¹ mo¿liwoœci zyskownej akumulacji 

kapita³u: bezpoœrednie interesy 

kompanii paliwowych w zyskach i militarno-przemys³owa 

mieszanina intere- 

12


sów producentów broni, prywatnych 

firm ochraniarskich, itp. 

t³um. Agnieszka Mróz 

1 

patrz: Piven Francis Fox, Richard 

A. Cloward. Poor People Movement. 

Why They Succeed, How They Fail, Vintage 

Books, Nowy Jork 1977. 

2 

Arrighi Giovanni, Beverly J. Silver, 

"Labor Movements and Capital Migration: 

The US and Western Europe in 

World-Historical Perspective", 1984; 

w: C. Bergquist (red.), Labor in the Capitalist 

World-Economy, Beverly Hills, 

CA: Sage, s. 183-216. 

3 

W po³owie lat 1980-tych World Labor 

Group rozpoczê³a tworzyæ bazê danych 

o ogólnoœwiatowych niepokojach 

pracowniczych od 1870 do 1996; punkt 

wyjœcia do badañ, które prowadz¹ do 

Forces of Labor. 

4 

Patrz: E.P. Thompson, The Making 

of the English Working Class, Vintage 

Books, Nowy Jork 1966 

5 

"Wczoraj" nawi¹zuje do prezentacji 

Forces of Labor w Berlinie, w Niemczech, 

w pierwszej po³owie czerwca 

2005 r. 

WALKI PRACOWNIKÓW 

PRZEMYS£U 

SAMOCHODOWEGO 

OPRACOWA£ 

JAROS£AW URBAÑSKI 

Rozdzia³ 2 ("Labor Movements and Capital Mobility") ksi¹¿ki Beverly Silver "Forces 

of Labor" dotyczy niepokojów pracowniczych w przemyœle motoryzacyjnym, 

który - jak pisze - uwa¿a siê powszechnie za najwa¿niejszy w XX-wiecznym systemie 

kapitalistycznym. Analiza Silver k³adzie nacisk na podobieñstwa i powi¹zania 

pomiêdzy falami niepokojów pracowniczych pojawiaj¹cych siê w ró¿nych 

miejscach na œwiecie, gdzie nast¹pi³ rozwój przemys³u samochodowego. 

Obraz niepokojów spo³ecznych 

w przemyœle samochodowym, jaki wynurza 

siê z danych zebranych przez Silver 

i jej wspó³pracowników, zosta³ podsumowany 

w wykresie umieszczonym poni¿ej. 

Wykres ten pokazuje rozk³ad wzmianek 

prasowych (ich iloœci) na temat protestów 

pracowników przemys³u samochodowego, 

jakie siê ukaza³y przez ostatnich kilka 

dziesiêcioleci i uwzglêdniaj¹cy jednoczeœnie 

podzia³ na poszczególne regiony. 

Geograficzne serie zmian, jakie nastêpowa³y 

w czasie, s¹ dobrze widoczne: od 

Pó³nocnej Ameryki w latach 30. i 40. XX 

Si³a pracy 

13


Si³a pracy 

wieku, przez pó³nocno-zachodni¹ (a nastêpnie 

po³udniow¹) Europê w latach 60 

i 70, do œwie¿o uprzemys³owionych krajów 

w latach 80. i 90. 

Wszystkie fale niepokojów pracowniczych 

w przemyœle samochodowym – 

maj¹cych miejsce w ró¿nych otoczeniach 

kulturowych i okresach historycznych – 

posiadaj¹, jak zauwa¿a Silver, zdumiewaj¹co 

podobne cechy. Pracownicy szybko 

odnosili wa¿ne zwyciêstwa pomimo 

konfrontacji z wrogo i antyzwi¹zkowo nastawionymi 

pracodawcami (i, w tym samym 

stopniu, wrogo nastawionymi rz¹dami). 

Wszystko polega³o 

na niekonwencjonalnych 

formach protestu 

– zw³aszcza strajku 

okupacyjnego – który 

w ka¿dym przypadku 

parali¿owa³ produkcjê 

ogromnych kompleksów 

przemys³u motoryzacyjnego, 

obna¿aj¹c 

wra¿liwoœæ z³o¿onego 

Opracowanie fragmentu 

ksi¹¿ki Beverly J. Silver, 

"Forces of Labor. Workers' 

Movements and Globalization 

since 1870", Cambridge 

2003, str. 238. Rozdzia³ 2 

"Labor Movements and Capital 

Mobility", str. 41-74 

technicznego podzia³u pracy, na robotnicz¹ 

akcje bezpoœredni¹ prowadzon¹ 

w miejscu produkcji. 

We wszystkich przypadkach walk 

pracowniczych robotnicy g³ównie rekrutowali 

siê z emigrantów pierwszej i drugiej 

generacji (emigrantów miêdzynarodowych 

i miêdzyregionalnych). Równie¿ 

silne poparcie lokalnej wspólnoty 

by³o niezbêdnym sk³adnikiem walki. 

Ostatecznie, walka pracowników przemys³u 

samochodowego oprócz szczególnego 

znaczenia dla bran¿y motoryzacyjnej 

i jej pracowników, przybra³a szerokie 

znaczenie polityczne. 

Walki w przemyœle 

motoryzacyjnym stanowi³y 

"punkty zwrotne" 

w relacji pracy i kapita- 

³u dla ka¿dego z krajów, 

w których kolejno wybucha³y. 

Strategia strajków, 

a zw³aszcza strajków 

okupacyjnych, 

14


uderza³a w s³aby punkt powi¹zañ kooperacyjnych 

w przemyœle motoryzacyjnym, 

a przede wszystkim technologicznego 

podzia³u pracy, i by³a stosowana jako broñ 

we wszystkich okresach wzrostu niepokojów 

pracowniczych. Powtarzanie siê 

tych form walki (i ich sukcesy) mog³o 

mieæ zwi¹zek z faktem zajmowania przez 

pracowników przemys³u motoryzacyjnego 

silnej pozycji przetargowej wynikaj¹cej 

ze specyfiki miejsca pracy (workplace 

bargaining power). Z³o¿ony technologiczny 

podzia³ pracy charakteryzuj¹cy 

produkcjê masow¹ w przemyœle samochodowym 

zwiêksza³ wra¿liwoœæ kapita³u 

na akcje bezpoœredni¹. 

Fale niepokojów spo³ecznych, nie 

tylko by³y podobne pod wzglêdem formy 

i stylu prowadzenia walk, ale równie¿ 

podobnymi sposobami zosta³y opanowane 

przez pracodawców; sukces 

protestów wp³yn¹³ na zestaw strategii 

przyjêtych w zarz¹dzaniu, celem os³abienia 

ruchu robotniczego. Na krótsz¹ 

metê, wspieranie tzw. "odpowiedzialnych 

zwi¹zków zawodowych" i wprowadzenie 

instytucji umów zbiorowych 

pracy, by³o u¿yteczne dla pozyskania 

wspó³pracy liderów zwi¹zkowych i skutkowa³o 

pacyfikacj¹ niepokojów. Z krótkiej 

i œredniookresowej perspektywy, praca 

coraz bardziej by³a automatyzowana, 

a nowe inwestycje by³y lokowane z dala 

od bastionów zwi¹zków zawodowych. Ta 

"kapitalistyczna restrukturyzacja" – pisze 

Beverly Silver – podwa¿a³a pozycje przetargow¹ 

robotników zarówno wynikaj¹c¹ 

z zajmowanego miejsca w produkcji, jak 

te¿ bazy spo³ecznej, na której móg³ siê 

oprzeæ opór pracowników. 

Ci¹gle na nowo podejmowane wysi³ki 

zmiany lokalizacji zak³adów produkcyjnych 

ze strony korporacji, w celu 

przywrócenia kontroli nad pracownikami, 

oznaczaj¹, ¿e strategia ta nie dawa- 

³a – w d³u¿szej perspektywie czasu – pozytywnych 

rezultatów. Kiedy kapita³ migrowa³ 

z dotychczasowych miejsc produkcji 

do innych, to si³a pracowników 

w nowym miejscu by³a najpierw pod 

kontrol¹, bowiem nowa klasa robotnicza 

siê tworzy³a (proletaryzacja). Fale 

protestów zawsze jednak powraca³y. 

Rezultatem by³y przesuniêcia rozwoju 

masowego przemys³u samochodowego 

i charakterystycznych form walk pracowniczych 

przebiegaj¹ce od Stanów 

Zjednoczonych przez Europê Zachodni¹, 

do œwie¿o uprzemys³owionych krajów; 

od lat 30 do 90 XX wieku. Beverly Silver 

œledzi wszystkie te zmiany lokalizacji 

produkcji samochodowej i miejsca 

walk pracowniczych. 

Stany Zjednoczone 

Jak pisze autorka "Forces of Labor", 

30 grudnia 1936 roku robotnicy okupowali 

w Flint (stan Michigan) zak³ady nr 

1 i nr 2 korporacji Fisher Body nale¿¹cej 

do General Motors. 12 marca 1937 

roku General Motors (GM: najwiêkszy 

w Stanach Zjednoczonych koncern przemys³owy 

dysponuj¹cy ogromnym kapita³em 

i sieci¹ anty-zwi¹zkowych szpiegów) 

zosta³ zmuszony do kapitulacji 

i podpisania porozumienia ze Zwi¹zkiem 

Zawodowym Pracowników Przemys³u 

Samochodowego (United Auto 

Workers – UAW). By³ to pocz¹tek fali 

strajków i uzwi¹zkowienia, jaka ogarnê³a 

przemys³ masowy w USA, przy jednoczesnym 

wysokim bezrobociu (co 

³¹czy³o siê ze s³ab¹ pozycj¹ przetargow¹ 

robotników na rynku pracy) i s³ab¹ organizacj¹ 

pracowników. 

Sukces UAW zwi¹zany by³ przede 

wszystkim z si³¹ przetargow¹ pracowników 

wynikaj¹c¹ z ich pozycji w miejscu 

pracy, czyli ze zdolnoœci wykorzystania 

przez pracowników ich pozycji 

Si³a pracy 

15


Si³a pracy 

w skomplikowanym podziale pracy, 

charakterystycznym dla masowej produkcji. 

Strajk okupacyjny w Flint sparali¿owa³ 

zak³ady GM Fisher Body. Zosta³ 

on zaplanowany i przeprowadzony 

przez najbardziej wojowniczo nastawion¹ 

grupê pracowników, którzy "niespodziewanie 

zatrzymali liniê produkcyjn¹ 

i rozpoczêli okupacjê zak³adu... 

staj¹c siê katalizatorem prozwi¹zkowych 

nastrojów wœród wiêkszoœci apatycznych 

robotników" (B. Silver cytuje tu 

pracê autorstwa Dubofsky and Van 

Tine). Strajkowa fala dowiod³a s³usznoœci 

tezy o ograniczonych mo¿liwoœciach 

linii technologicznych, jako sposobu 

kontroli miejsc pracy: stosunkowo ma³a 

grupa aktywistów mog³a zatrzymaæ produkcjê 

ca³ego zak³adu; "linia technologiczna 

po³¹czy³a ca³¹ si³ê robocz¹ w fabryce 

i kiedy linia stanê³a, ka¿dy robotnik 

z koniecznoœci musia³ do³¹czyæ do 

strajku". (B. Silver cytuje tu pracê autorstwa 

Edwards) 

Co wiêcej, je¿eli bojowa mniejszoœæ 

mog³a zatrzymaæ produkcjê w ca³ym 

zak³adzie, to w przypadku je¿eli by³ to 

kluczowy zak³ad powi¹zany integralnie 

z korporacyjnym imperium, jego okupacja 

mog³a sparali¿owaæ ca³y koncern. 

Wraz z okupacj¹ zak³adów Fisher Body, 

a fabryka w Flint produkowa³a wiêkszoœæ 

silników do Chevroleta, robotnicy 

osi¹gnêli sukces os³abiaj¹c szybko 

zdolnoœci produkcyjne General Motor. 

Miesiêczna produkcja korporacji spad³a 

z 50 tysiêcy sztuk samochodów w grudniu, 

do jedynie 125 w pierwszych tygodniach 

lutego. Aby zakoñczyæ strajk 

i wznowiæ produkcjê, GM musia³ porzuciæ 

swoje bezkompromisowo antyzwi¹zkowe 

stanowisko i negocjowaæ porozumienie 

z UAW, które obejmowa³o pracowników 

w 20 zak³adach. 

Doœwiadczenia – pisze dalej Silver 

– pokazuj¹, ¿e strategia przenoszenia 

kapita³u nie jest nowa i nie zosta³a 

wprowadzona niedawno, czyli w koñcu 

XX wieku. Próby ominiêcia czy porzucenia 

miejsc, gdzie skoncentrowana by³a 

bojowa czêœæ ruchu pracowniczego, 

maj¹ miejsce we wczesnych latach rozwoju 

przemys³u motoryzacyjnego. Wraz 

z sukcesem UWA, przeniesienie produkcji 

z dala od bastionów UWA sta³a siê 

jedn¹ ze strategii prowadzonych zgodnie 

przez wszystkie przedsiêbiorstwa 

motoryzacyjne przez nastêpnych 50 lat. 

W miêdzyczasie, w 1937 roku, GM naby³o 

fabrykê silników w Buffalo, staraj¹c 

siê uniezale¿niæ od zak³adów w Flint, 

a wkrótce potem powsta³y ró¿ne miejsca 

produkcji na terenach wiejskich 

w po³udniowych stanach USA. 

Geograficzne relokacje przemys³u 

samochodowego nie by³y niezwyk³ym 

zjawiskiem (i ograniczaj¹cym siê tylko 

do USA) tak¿e w okresie powojennym. 

Za³amanie siê œwiatowego rynku – 

w okresie od krachu w 1929 roku, a¿ do 

przywrócenia wymiany walutowej 

w Europie w 1958 roku – zamknê³o 

mo¿liwoœæ ucieczki kapita³u na zewn¹trz. 

Ale, jak tylko powojenna Europa 

ustabilizowa³a siê, szczególnie wraz 

z nastaniem Wspólnego Rynku i przywróceniem 

wymiany walutowej, amerykañskie 

multinarodowe korporacje 

(w tym motoryzacyjne) zala³y Europê inwestycjami. 

Przez nastêpnych kilkadziesi¹t lat 

na kolejne zwyciêstwa zwi¹zków zawodowych 

CIO, pracodawcy odpowiadali 

przeniesieniem produkcji i brakiem inwestycji 

w bastionach zwi¹zkowych, 

a tak¿e procesami innowacyjnymi 

(g³ównie automatyzacj¹) i "zmianami 

politycznymi" (popieranie "odpowiedzialnych" 

i zwalczanie "nieodpowie- 

16


dzialnych" zwi¹zków zawodowych). 

Kiedy nast¹pi³ nowy przyp³yw oddolnych 

niepokojów pod koniec lat 60., który 

zmusi³ UAW do obrania konfrontacyjnej 

taktyki (kampanii krótkich i ma- 

³ych, ale niezwykle gwa³townych strajków), 

producenci samochodów wycofali 

poparcie dla "odpowiedzialnych" zwi¹zków 

zawodowych i na nowo zaczêli 

wprowadzaæ geograficzn¹ alokacje kapita³u 

i automatyzacjê, jako odpowiedŸ 

na akcjê bezpoœredni¹ pracowników. 

W latach 70. GM wybudowa³ lub 

zaplanowa³ 14 nowych zak³adów na Po- 

³udniu USA, g³ównie w rejonach wiejskich, 

albo w ma³ych miasteczkach. Ale 

ta "po³udniowa strategia" celem unikniêcia 

bojowo nastawionej si³y roboczej 

okaza³a siê nieskuteczna. W 1979 roku, 

dosz³o do ostatecznej rozgrywki. Zwi¹zkowcy 

z UAW odnieœli sukces; GM 

musia³ uznaæ krajowy uk³ad zbiorowy, 

tak¿e w fabrykach na po³udniu USA. 

W tej konfrontacji UAW jeszcze raz wykorzysta³a 

kluczow¹ pozycje robotników 

w skomplikowanym podziale pracy 

funkcjonuj¹cym w przemyœle motoryzacyjnym, 

wywo³uj¹c strajk w siedmiu 

strategicznie zlokalizowanych zak³adach. 

UAW zagrozi³o przerwaniem produkcji 

dwóch najlepiej sprzedaj¹cych siê 

modeli samochodów. Poprzez rozszerzenie 

uk³adu zbiorowego pracy wywalczonego 

przez UAW, na tereny po³udniowych 

stanów, tamtejsze fabryki straci³y 

jeden z g³ównych swoich walorów. Korporacje 

motoryzacyjne odpowiedzia³y na 

to wzmocnieniem strategii polegaj¹cej 

na przeniesieniu produkcji w regiony 

z ogromnymi rezerwami si³y roboczej, 

usytuowanymi poza Stanami Zjednoczonymi. 

Pozycja przetargowa amerykañskich 

pracowników przemys³u motoryzacyjnego, 

sukcesywnie s³ab³a w czasie 

tej restrukturyzacji (alokacji) i za³ama³a 

siê w latach 80. Polityczny atak na zorganizowanych 

pracowników podczas 

"reaganowskiej rewolucji" by³o ju¿ tylko 

zwieñczeniem tego procesu. 

Zachodnia Europa 

W okresie miêdzywojennym Zachodnia 

Europa by³a odizolowana od 

Stanów Zjednoczonych, gdzie wprowadzano 

technologiê produkcji masowej 

w motoryzacji (fordyzm). W latach 20. 

europejski przemys³ motoryzacyjny charakteryzowa³ 

siê wieloma ma³ymi firmami 

zajmuj¹cymi siê produkcj¹ samochodów 

na zamówienie; ¿adna z nich nie 

dysponowa³a zasobami, ani odpowiednim 

udzia³em w rynku, a¿eby podj¹æ inwestycje 

w nowe zak³ady i specjalistyczne 

urz¹dzenia potrzebne w celu "dogonienia" 

USA. W latach 30. za spraw¹ 

poparcia rz¹dów, nastêpowa³a szybka 

koncentracja kapita³u, ale nie by³o mo¿- 

liwoœci czerpania korzyœci gospodarczych 

na skalê, jaka mia³a miejsce 

w przypadku zastosowanego w Stanach 

Zjednoczonych fordyzmu. Barier¹ wewnêtrzn¹ 

europejskiej produkcji by³y 

przede wszystkim niskie wynagrodzenia 

Si³a pracy 

17


Si³a pracy 

Ok³adka niemieckiego wydania "Forces 

of Labor" 

robotników, które powodowa³y, ¿e prawdziwie 

masowy rynek nie istnia³. Amerykañscy 

robotnicy przemys³u samochodowego 

mogli spróbowaæ kupiæ towar, 

który produkowali – europejscy robotnicy 

nie. 

Z uwagi na ograniczenia w rozwoju 

technologii masowej produkcji, 

w okresie miêdzywojennym, pozycja 

przetargowa wynikaj¹ca z miejsca 

w procesie produkcji europejskich robotników 

by³a relatywnie s³aba, w przeciwieñstwie 

do si³y wynikaj¹cej ze stopnia 

zorganizowania, która z kolei by³a 

relatywnie wysoka. Ale chocia¿ wojowniczoœæ 

ruchu robotniczego i lewicowych 

partii politycznych ros³a, a w niektórych 

przypadkach zdo³ano ocaliæ 

wa¿ne miejsca pracy i odnieœæ sukcesy 

wyborcze, to te wszystkie zwyciêstwa 

utracono. We wczesnych latach 30., faszystowskie 

rz¹dy umocni³y siê przy 

w³adzy we W³oszech i Niemczech, 

a Partia Pracy utraci³a w³adzê w Wielkiej 

Brytanii na rzecz Konserwatystów. 

Nawet g³oœne zwyciêstwa francuskich 

robotników, jakie mia³y miejsce podczas 

istnienia tzw. Frontu Ludowego, nie zdo- 

³ano odpowiednio wykorzystaæ. Wkrótce 

po porozumieniu w Mitignon w 1936 

roku, o¿ywiona ofensywa pracodawców 

z sukcesem zablokowa³a negocjacje 

w sprawie krajowych uk³adów zbiorowych 

pracy. W ci¹gu dwóch lat, przyrost 

wynagrodzenia osi¹gniêty dziêki 

umowie z Mitignon, zosta³ poch³oniêty 

przez inflacjê. W ci¹gu trzech lat Powszechna 

Konfederacja Pracy (CGT) 

straci³a 1 milion swoich cz³onków, z liczby 

5 milionów jaka uros³a do roku 1936. 

Porównuj¹c falê strajkowe w USA 

i Francji przed II wojn¹ œwiatow¹, Beverly 

Silver pisze, ¿e amerykañskie fale 

strajków zakoñczy³y siê wiêkszymi sukcesami 

w perspektywie rezultatów œrednioterminowych. 

By³y te¿ i inne wa¿ne 

ró¿nice. Obie fale strajkowe odby³y siê 

zasadniczo z zastosowaniem taktyki strajku 

okupacyjnego fabryk. Jednak si³a paryskich 

strajków opiera³a siê na ogromnym 

i upolitycznionym masowym ruchu. 

Okupuj¹cych zak³ady pracy wspierali 

mieszkañcy robotniczych paryskich 

przedmieœci. W przeciwieñstwie do tego, 

strajki w GM by³y ruchami mniejszoœciowymi, 

które musia³y walczyæ z tendencjami 

"dezercji" i "powrotu do pracy", 

które zagra¿a³y ruchowi strajkowemu. 

W sumie, podczas gdy relatywnie s³aba 

pozycja przetargowa (wynikaj¹ca z miejsca 

pracy) paryskich robotników przemys³owych 

zosta³a czêœciowo zrekompensowana 

przez potê¿n¹ "si³ê organizacyjn¹", 

to w przypadku strajków amerykañskich 

wystêpowa³a przeciwna tendencja. 

Relatywnie niska "si³a organizacyjna" 

strajków w Flint by³a zasadniczo rekompensowana 

przez zdolnoœæ wykorzy- 

18


stania s³aboœci wysoce zintegrowanego 

systemu produkcji aut. 

Niemniej jednak przez lata 50. i 60. 

si³a robotników wynikaj¹ca z ich pozycji 

w procesie produkcji zaczê³a siê wyrównywaæ 

po obu stronach Atlantyku. 

Po latach 30. i wzroœcie bojowoœci robotników, 

centrum rozwoju przemys³u 

motoryzacyjnego przenios³o siê do Europy 

Zachodniej. Pierwsza fala rozwoju 

przemys³u samochodowego trwa³a od 

1910 do 1950 roku i koncentrowa³a siê 

w Stanach Zjednoczonych. Druga fala 

rozwoju nast¹pi³a w latach 50. i 60. 

i koncentrowa³a siê w Europie Zachodniej. 

Rocznie, produkcja samochodów 

w Europie Zachodniej zwiêkszy³a siê 

piêciokrotnie w latach 50.: z 1,1 mln. 

w 1950, do 5,1 mln. w 1960, i dalej podwoi³a 

siê w latach 60 wzrastaj¹c do 

10,4 mln. w 1970 roku. 

W latach tych gwa³townie wzros³y 

amerykañskie inwestycje. Miêdzy 1950 

i 1955 rokiem GM zainwestowa³ ponad 

100 mln. marek g³ównie w rozwój Opla, 

a nastêpnie rozbudowywa³ swoje obiekty 

ka¿dego roku. GM zainwestowa³ równie¿ 

36 mln. funtów w latach 1952-1956 

powiêkszaj¹c swoje zak³ady w Luton 

i buduj¹c now¹ fabrykê ko³o Dunstable. 

Podobnie w latach 50 Ford szybko rozwin¹³ 

swoje zak³ady w Dagenham 

w Wielkiej Brytanii i w Kolonii w Niemczech. 

Wspólna korporacyjno-rz¹dowa 

odpowiedŸ Europy na wyzwanie rzucone 

przez USA, przynios³a gwa³towny 

wzrost produkcji europejskich koncernów 

samochodowych, dziêki przeprowadzonym 

konsolidacjom i wprowadzeniu 

– z opóŸnieniem – technologii produkcji 

masowej. St¹d – dla przyk³adu – 

przemys³ samochodowy we W³oszech 

(który mia³ ma³o bezpoœrednich inwestycji 

ze strony zagranicznych producentów 

aut) potroi³ swoj¹ produkcjê w latach 

50, a nastêpnie zdo³a³ j¹ podwoiæ 

w latach 60. W 1970 roku produkcja 

motoryzacyjna we W³oszech osi¹gnê³a 

blisko 2 mln. z dominuj¹cym udzia³em 

w niej Fiata. 

Gwa³towny rozwój technologii produkcji 

zmieni³ równie¿ stosunki spo³eczne 

po stronie pracowników. Swoj¹ siln¹ 

pozycjê utracili wykwalifikowani robotnicy 

i ich zwi¹zki zawodowe. Z drugiej 

natomiast strony, rozwój i przemiany 

w przemyœle stworzy³y now¹ pó³wykwalifikowan¹ 

klasê robotnicz¹ sk³adaj¹c¹ 

siê z niedawno sproletaryzowanych pracowników-emigrantów. 

W przypadku 

USA na pocz¹tku XX wieku emigranci 

pochodzili ze wschodniej i po³udniowej 

Europy (i z Po³udnia Stanów Zjednoczonych). 

W przypadku Europy Zachodniej 

w latach 50. i 60., emigranci przybyli 

z peryferyjnych regionów Europy (po³udniowe 

W³ochy, Hiszpania, Portugalia, 

Turcja i Jugos³awia). W obu przypadkach, 

pierwsza generacja robotników 

emigrantów generalnie nie protestowa- 

³a przeciwko ciê¿kim warunkom pracy 

i ¿ycia. Zwi¹zki Zawodowe by³y s³abe, 

a arbitralna w³adza kadry kierowniczej 

by³a niekwestionowana. W obu przypadkach 

(i w USA i w Europie), druga generacja 

emigrantów przyjê³a bojow¹ 

postawê i odnios³a sukces w radykalnej 

transformacji tych stosunków. 

W póŸnych latach 60. fala strajków 

w Europie Zachodniej zaskoczy³a zwi¹zki 

zawodowe, mened¿erów i pañstwo. 

Te strajki pracowników produkcji masowej, 

podobnie jak w USA w latach 30, 

mog³y wykorzystaæ si³ê przetargow¹, 

która wynika³a z zajmowanego przez 

nich miejsca w skomplikowanym podziale 

pracy. Pracownicy przemys³u 

motoryzacyjnego w zak³adach w Europie 

Zachodniej zdawali sobie sprawê ze 

swojego strategicznego po³o¿enia i usta- 

Si³a pracy 

19


Si³a pracy 

laj¹c terminy strajków, mogli powa¿ne 

zaszkodziæ korporacjom, jednoczeœnie 

minimalizuj¹c w³asne poœwiêcenie. 

Miejscowe strajki, strajki rotacyjne, 

strajki bez ostrze¿enia zosta³y tak zaplanowane, 

aby wywo³aæ maksymalny zamêt 

w procesie produkcji. Wziêto na cel 

najbardziej wra¿liwe miejsca w ³añcuchu 

produkcyjnym. Podobna taktyka 

by³a zastosowana przez robotników 

w ca³ej Europie Zachodniej w póŸnych 

latach 60. i wczesnych 70. Z sukcesem 

wykorzystanie tych taktyk doprowadzi- 

³o do gwa³townego rozwoju zwi¹zków 

zawodowych i partycypacji pracowniczej 

w zak³adach oraz bezprecedensowego 

wzrostu wynagrodzeñ w latach 70. 

Zosta³y na³o¿one wa¿ne ograniczenia na 

prerogatywy kadry kierowniczej. Na 

przyk³ad, w Fiacie delegaci do rad za³ogowych 

zostali powo³ani na poziomie 

zak³adowym w celu zapewnienia robotnikom 

bezpoœredniej kontroli, nad niektórymi 

aspektami organizacji produkcji, 

co by³o do tej pory fundamentalnymi 

prawami jedynie kadry kierowniczej 

(np. przydzielanie zadañ robotnikom, ich 

obci¹¿enie, szybkoœæ wykonania, zmiany 

w organizacji produkcji i wprowadzanie 

nowych technologii). Mened¿erowie 

zostali zobowi¹zani do informowania, 

konsultowania i negocjowania z robotniczymi 

delegatami wszystkich decyzji 

zwi¹zanych z organizacj¹ miejsca pracy. 

Wystêpowa³y jednak wa¿ne ró¿nice 

pomiêdzy pó³nocno-zachodni¹ Europ¹, 

z jednej strony, i po³udniowo-zachodni¹, 

z drugiej. W po³udniowo-zachodniej 

Europie, walki pracowników przemys³u 

motoryzacyjnego by³y bardziej gwa³towne 

ni¿ w czêœci pó³nocno-zachodniej. 

Ponadto, walki pracowników przemys³u 

samochodowego w Hiszpanii i W³oszech 

mia³y wiêksze znaczenie spo³eczne 

i polityczne. 

Ró¿nice te mog¹ mieæ zwi¹zek z natur¹ 

migracyjnych zasobów si³y roboczej. 

Przemys³ pó³nocno-zachodniej 

Europy opiera³ siê na pracy imigrantów 

cudzoziemców (w³¹czaj¹c w to w³oskich 

i hiszpañskich robotników), podczas gdy 

przemys³ po³udniowo-zachodniej Europy 

opiera³ siê tak¿e na emigrantach, ale 

rdzennego pochodzenia. Te ró¿nice mia- 

³y implikacje zarówno dla rynku pracy, 

jak te¿ spo³eczno-polityczne. Kiedy kraje 

pó³nocno-zachodniej Europy posiada³y 

ró¿norodne Ÿród³a emigracyjnej si³y roboczej, 

W³ochy i Hiszpania opiera³y siê 

na Ÿród³ach wewnêtrznych. To ukszta³towa³o 

sytuacjê na rynku pracy. Ponadto 

fakt, ¿e pracownicy we W³oszech 

i Hiszpanii byli obywatelami tych krajów, 

otworzy³o przestrzeñ dla innych ruchów 

spo³ecznych, które mog³y do³¹czyæ 

do walki pracowników przemys³u motoryzacyjnego, 

jako czêœæ walki politycznej. 

W obu przypadkach, jak równie¿ 

w przypadku tzw. "krajów niedawno 

uprzemys³owionych", ruch pracowniczy 

mobilizowa³, jak równie¿ by³ mobilizowany, 

przez inne ruchy stawiaj¹ce sobie 

za cel szeroko rozumiane zmiany na polu 

spo³ecznym, ekonomicznym i politycznym. 

OdpowiedŸ producentów samochodów 

w Europie Zachodniej na alarmuj¹ce 

sukcesy ruchu robotniczego by³a 

analogiczna do odpowiedzi amerykañskich 

koncernów na zwyciêstwa CIO 

w latach 30. i 40. "Procesy innowacyjne" 

(w tym gwa³towna robotyzacja zadañ 

pracoch³onnych), próby promowania 

"odpowiedzialnych" zwi¹zków zawodowych 

i relokacja produkcji, sta³y 

siê bardzo popularne. W przypadku 

Volkswagena strategia geograficznych 

alokacji mia³a miejsce poprzez przeniesienie 

inwestycji do peryferyjnych krajów 

takich jak Brazylia i Meksyk. Za- 

20


graniczne bezpoœrednie inwestycje 

z Niemiec zwiêkszy³y siê piêciokrotnie 

pomiêdzy 1967 i 1975 roku. Fiat z drugiej 

strony, po³o¿y³ nacisk na projekty 

masowej automatyzacji, w tym na kompletn¹ 

automatyzacjê produkcji zespo- 

³ów napêdowych. 

Konsekwencje tego dla si³y przetargowej 

pracowników, by³y analogiczne 

jak w przypadku USA. We wczesnych 

latach 80, ruchy pracownicze w Zachodniej 

Europie (w tym robotnicy przemys³u 

motoryzacyjnego) by³y generalnie 

w defensywie, a promowanie "odpowiedzialnych 

zwi¹zków zawodowych" siê 

skoñczy³o. Przez 1980 rok Fiat móg³ 

pomin¹æ rady pracownicze i jednostronnie 

realizowaæ politykê agresywnej automotyzacji 

i racjonalizacji, co doprowadzi³o 

do redukcji liczby zatrudnionych 

pracowników z 140 tys. do 90 tys. Osi¹gniêcia 

póŸnych lat 60. zosta³y w du¿ej 

mierze utracone. Przemys³ motoryzacyjny 

zacz¹³ siê przenosiæ do krajów œwie- 

¿o uprzemys³owionych. 

Przyk³ad Brazylii 

Brazylijski cud gospodarczy miedzy 

1968 i 1974 nak³ada siê dok³adnie na 

okres, kiedy centra kapitalistyczne staraj¹ 

siê coraz bardziej uciec przed walkami 

pracowniczymi we w³asnych krajach. 

Brazylia pozornie wydawa³a siê 

idealnym krajem dla inwestycji: w 1964 

roku dziêki zamachowi stanu, krajem 

rz¹dzi³ skrajnie represyjny re¿im, który 

zdo³a³ rozbiæ stare struktury ruchu 

zwi¹zkowego i efektywnie wyeliminowaæ 

opozycjê klasy robotniczej, zarówno 

na poziomie zak³adów pracy, jak te¿ 

w polityce krajowej. 

Brazylijski przemys³ samochodowy 

rozwin¹³ siê gwa³townie w latach 70. 

W 1974 roku Brazylia znalaz³a siê 

wœród 10 krajów o najwy¿szej produkcji 

aut. Od 1969 do 1974 roku, produkcja 

ros³a œredniorocznie o 20,7%.; od 

1974 do 1979 (kiedy to produkcja za³ama³a 

siê z powodu kryzysu naftowego 

i walk spo³ecznych w krajach "centrum") 

brazylijski przemys³ w dalszym ci¹gu odnotowywa³ 

wzrost o 4,5% ka¿dego roku. 

Z chwil¹ ograniczenia mo¿liwoœci dzia- 

³ania w krajach "centrum", miêdzynarodowy 

kapita³ wiele zainwestowa³ w Brazylii 

w latach 70. Na przyk³ad Ford, zainwestowa³ 

ponad 300 mln. dolarów celem 

rozbudowy swoich zak³adów. 

Gwa³towna industrializacja w ogóle, 

a rozwój przemys³u samochodowego 

w szczególnoœci, doprowadzi³o do 

wytworzenia siê nowej klasy robotniczej 

– nowej w znaczeniu iloœciowym 

i w sensie doœwiadczeñ. Od 1970 do 

1980 zatrudnienie w przemyœle siê podwoi³o. 

Na terenie przemys³owych 

przedmieœci San Bernardo do Campo, 

gdzie koncentrowa³ siê przemys³ motoryzacyjny, 

liczba robotników zatrudnionych 

w fabrykach wzros³a z 4.030 

w 1950, do 20.039 w 1960 i do 75.118 

w 1970 roku. Wystêpowa³a tendencja do 

niezwyk³ej koncentracji tej nowej klasy 

robotniczej. Trzy zak³ady w Sao Bernardo 

– Volkswagen, Mercedes i Ford – 

zatrudnia³y ponad 60 tys. osób. 

Tak jak wczeœniej amerykañscy i europejscy, 

brazylijscy pracownicy przemys³u 

motoryzacyjnego zajmowali strategiczne 

miejsce w ca³okszta³cie technologicznego 

podzia³u pracy w brazylijskich 

fabrykach. Ale ta nowa klasa robotnicza 

by³a strategicznie usytuowana 

równie¿ pod wzglêdem miejsca, w kluczowym 

dla brazylijskiej gospodarki, 

sektorze eksportowym wartym w 1988 

roku 3,9 miliarda dolarów. Strajki i protesty 

w przemyœle samochodowym, uderzy³yby 

nie tylko w wybrane firmy, ale 

tak¿e w zdolnoœæ brazylijskiego rz¹du 

Si³a pracy 

21


Si³a pracy 

do obs³ugi jego ogromnego zad³u¿enia 

wobec zagranicznych banków. 

Pod koniec lat 70., w miarê jak 

w krajach "centrum" ruch pracowniczy 

doznawa³ pora¿ek, nowy ruch zwi¹zkowy 

pojawi³ siê na scenie w Brazylii, 

przerywaj¹c 15 letni okres spokoju. 

Wielka fala strajkowa w 1978 roku zainaugurowa³a 

okres aktywizmu, który 

przetrwa³ (a nawet rozwin¹³ siê) podczas 

dziesiêciolecia represji i recesji w latach 

80. Brazylijscy pracownicy przemys³u 

samochodowego stanowili rdzeñ tego 

nowego ruchu pracowniczego i wraz 

z pracownikami przemys³u metalowego, 

spowodowali blisko po³owê wszystkich 

strajków w okresie od 1978 do 1986 

roku. 

12 maja 1978 roku, dzienna zmiana 

robotników zak³adów Saab-Scania 

wesz³a do hali, ale odmówi³a w³¹czenia 

swoich maszyn. Strajk szybko rozprzestrzeni³ 

siê w ca³ym zak³adzie i tysi¹ce 

robotników sta³a w milczeniu przy swoich 

maszynach z za³o¿onymi rêkoma. 

Z zak³adów Scani przerwy pracy przenios³y 

siê tak¿e do innych fabryk: Mercedesa, 

Forda, Volkswagena i Chryslera. 

W ci¹gu kilku dni, robotnicy stali 

z za³o¿onymi rêkoma i odmówili podjêcia 

pracy we wszystkich wa¿niejszych 

zak³adach. Przypominaj¹c amerykañskie 

strajki z lat 30. i falê strajkow¹ w Europie 

Zachodniej w latach 60., równie¿ te 

protesty zosta³y przeprowadzone jako 

strajki okupacyjne, gdzie robotnicy prowadzili 

odpowiednie raporty, jedli w sto- 

³ówkach, ale odmawiali pracy. Rezultatem 

strajków by³y wa¿ne osi¹gniêcia 

robotników, obejmuj¹ce znaczne podwy¿ki 

p³ac i utworzenie nowych, niezale¿nych 

zwi¹zków zawodowych (nie 

zwi¹zanych z oficjalnymi, dotowanymi 

przez pañstwo). Nieprzejednanie antyzwi¹zkowo 

nastawieni pracodawcy zostali 

zmuszeni do negocjacji z niezale¿- 

nymi zwi¹zkami i podpisania wspólnego 

porozumienia. 

W³adze miêdzynarodowych firm 

motoryzacyjnych nigdy nie zaakceptowa³y 

tej pora¿ki i postanowi³y si³¹ zlikwidowaæ 

strajki i wyeliminowaæ 

zwi¹zki zawodowe z fabryk. Wierzono, 

¿e zwyciêstwo robotników w 1978 roku 

wynika³o raczej z braku przygotowania 

pracodawców, ni¿ z jakiejœ w³aœciwej robotnikom 

si³y. Ale represje skutkowa³y 

tylko zmian¹ taktyki z konfrontacji na 

du¿¹ skalê, do konfrontacji na skalê 

ma³ych protestów wewn¹trz zak³adowych 

(ale za to bardzo zak³ócaj¹cych 

produkcjê) typu: zmniejszenie têpa pracy, 

miejscowe strajki, oraz generalna 

odmowa wspó³pracy z kierownictwem. 

Te sposoby by³y podobne do taktyki zastosowanej 

w Europie Zachodniej podczas 

fali strajków w póŸnych latach 60 

i wczesnych 70, ¿eby minimalnym kosztem 

pracowników, jak najbardziej zdezorganizowaæ 

produkcjê. 

Przez 1982 rok, wiêkszoœæ pracodawców 

zaakceptowa³a nieuchronnoœæ 

uzwi¹zkowienia, zwi¹zkowe uczestnictwo 

w kierowaniu zak³adem i wzrost p³ac. 

Ford jako pierwszy przyj¹³, ¿e zachowanie 

dyscypliny na terenie zak³adu wymaga 

promowania "odpowiedzialnych 

zwi¹zków zawodowych". W 1981 roku 

Ford zorganizowa³ na poziomie zak³adów 

pracy komitety, sk³adaj¹ce siê z robotników 

wybieranych na fabrykach i zwi¹zanych 

z niezale¿nymi zwi¹zkami i posiadaj¹cych 

prawo do negocjowania z 

kierownictwem warunków pracy. Volkswagen 

(VW) wytrzyma³ d³u¿ej, ale w ci¹gu 

1982 roku zosta³ zmuszony do uznania 

niezale¿nych zwi¹zków i zaakceptowania 

komitetów zak³adowych podobnych 

do tych, jakie wprowadzi³ Ford. 

22


Strajkowa aktywnoœæ w Brazylii zaanga¿owa³a 

w 1987 roku, w szczytowym 

momencie, 9 milionów robotników. 

W ci¹gu czterech lat, od 1985 do 1988, 

realne p³ace w przemyœle w Greater Sao 

Paulo wzrasta³y o 10 procent ka¿dego 

roku. Strajkowy ruch zdo³a³ skutecznie 

powstrzymaæ dopiero, inspirowany 

przez Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy, 

rz¹dowy program antyinflacyjny. 

Nowy ruch zwi¹zkowy wzi¹³ równie¿ 

aktywny udzia³ w poszerzaniu zakresu 

demokracji, zw³aszcza pod wzglêdem 

zapisów zawartych w nowej konstytucji. 

Skutkowa³o to póŸniej przyjêciem 

prawa do strajku, do niezale¿nych 

zwi¹zków zawodowych i do kierowania 

ich sprawami bez ingerencji pañstwa. 

Prawo gwarantowa³o równie¿ reprezentacjê 

zak³adow¹. Jednak¿e ruch pracowniczy 

przegra³ jeden z wa¿nych dla nich 

zapisów, dotycz¹cy gwarancji zatrudnienia, 

które mia³y zostaæ zawarte w Konstytucji. 

Ruch pracowniczy w przemys³owych 

przedmieœciach Sao Paolo, gdzie 

przemys³ motoryzacyjny by³ skoncentrowany, 

stopniowo traci³ na znaczeniu, 

sukcesywnie jak nowe inwestycje by³y 

lokowane gdzie indziej, a istniej¹ce 

miejsca pracy likwidowane. W ci¹gu 

jednej dekady – od po³owy lat 80 do po- 

³owy lat 90 – Brazylia przesta³a byæ miejscem 

preferowanym dla inwestycji. 

W po³owie lat 90 – zw³aszcza po wyborze 

Cardoso'a na prezydenta w 1994 

roku – zagraniczne inwestycje jeszcze 

raz zaczê³y nap³ywaæ do brazylijskiego 

przemys³u samochodowego. Ale ekspansja 

miêdzynarodowych koncernów 

motoryzacyjnych odbywa³a siê z dala od 

Sao Paolo i Sao Bernardo, tradycyjnych 

twierdz zwi¹zku zawodowego metalowców. 

W po³owie lat 90 doniesienia na 

temat g³ównych nowych inwestycji 

w Rio State, Minas Gerais i na pó³nocnym 

wschodzie Brazylii, pokrywa³y siê 

z doniesieniami na temat masowych 

zwolnieñ w fabrykach zlokalizowanych 

w brazylijskich bastionach ruchu pracowniczego. 

W zak³adach VW w Sao 

Bernardo na przyk³ad, liczba pracowników 

spad³a z 40 tys. w 1978 roku, do 

26 tys. w 1996 roku. Podobnie Fiat wybudowa³ 

swoje nowe zak³ady w Minas 

Gerais, gdzie pracownicy byli niezorganizowani, 

a p³ace ni¿sze o 40 procent 

ni¿ w ich fabrykach w Sao Berdnardo. 

W rezultacie tych tendencji, liczba cz³onków 

zwi¹zku zawodowego metalowców 

w regionie Sao Paolo spad³a z 202 tys. 

w 1987, do 150 tys. w 1992 i 130 tys. 

w 1996 roku. 

Przyk³ad Po³udniowej Afryki 

Podobnie jak Brazylia, chocia¿ na 

mniej spektakularn¹ skalê, Afryka Po- 

³udniowa sta³a siê preferowanym miejscem 

inwestycji miêdzynarodowych korporacji 

przemys³u motoryzacyjnego 

w póŸnych latach 60. i 70. W przeci¹gu 

lat 50. i wczesnych 60., kapita³ zagraniczny 

trzyma³ siê z dala od Po³udnio- 

Si³a pracy 

23


Si³a pracy 

wej Afryki. Na kontynencie afrykañskim 

ros³a si³a ruchów narodowo-wyzwoleñczych, 

a masowe protesty przeciwko 

wprowadzeniu rasistowskiego prawa 

w Afryce Po³udniowej rozprzestrzenia- 

³y siê. Wybucha³y ogólnokrajowe strajki 

organizowane przez Po³udniowo Afrykañski 

Kongres Zwi¹zków Zawodowych 

(SACTU) w 1957, 1958, 1960 

i 1961 roku. 

Jednak¿e zagraniczne inwestycje 

szybko wzros³y pod koniec lat 60., po 

tym jak nacjonalistyczny rz¹d RPA pokaza³, 

¿e skutecznie mo¿e rozbiæ opozycjê 

i, co wiêcej, zinstytucjonalizowaæ 

represje i zalegalizowaæ rasizm, zapewniaj¹c 

t¹ drog¹ sta³y dostêp do taniej si³y 

roboczej. Silver cytuje pismo Fortune, 

które w opublikowanym w 1972 roku 

artykule twierdzi, ¿e Po³udniowa Afryka 

mo¿e byæ rozpatrywana jako "kopalnia 

z³ota" dla zagranicznych inwestorów: 

"Jednym z tych rzadkich i o¿ywczych 

miejsc gdzie zyski s¹ wielkie, 

a problemy ma³e. Kapita³owi nie zagra- 

¿a polityczna destabilizacja albo nacjonalizacja. 

Si³a robocza jest tania, rynek 

prze¿ywa "boom", waluta jest mocna 

i wymienialna". 

Od 1965 do 1969 roku, œrednioroczny 

nap³yw kapita³u wynosi³ 308 milionów 

dolarów; pomiêdzy 1970 i 1976 

wp³ywy te wzros³y do 1 miliarda rocznie. 

Przemys³ motoryzacyjny by³ jednym 

z g³ównych celów tych inwestycji kapita³owych. 

Od 1967 do 1975 roku przemys³ 

samochodowy rós³ 10,3 procent 

rocznie. 

Liczny, miejski, czarny proletariat 

zosta³ uformowany i skierowany do pó³wykwalifikowanych 

prac w przemyœle 

produkcji masowej. Liczba Czarnych zatrudnionych 

w fabrykach podwoi³a siê 

pomiêdzy 1950 i 1975 rokiem. W momencie 

kiedy prawo rezerwowa³o wykwalifikowane 

i lepiej p³atne miejsca 

pracy dla bia³ych robotników, strategiczne 

pó³wykwalifikowane prace by³y prawie 

w ca³oœci wykonywane przez Czarnych. 

Podobnie jak w Brazylii, ten nowy 

proletariat sta³ siê baz¹ fali robotniczych 

walk w latach 70. i wczesnych 80. 

Pierwsz¹ oznak¹ zachwiania dotychczasowej 

równowagi klasowej by³a fala 

strajków w 1973 roku, które koncentrowa³y 

siê we fabrykach w Durbanie. Przerwa³a 

ona spokój jaki panowa³ przez 

dziesiêciolecia. Wiêkszoœæ z tych strajków 

zakoñczy³a siê zwyciêstwami, robotnicy 

zyskali znacz¹ce podwy¿ki p³ac; 

gwa³townie wzros³o cz³onkostwo w nielegalnych 

czarnych zwi¹zkach zawodowych. 

Ani pañstwo, ani pracodawcy nie 

pogodzili siê jednak z tymi zwyciêstwami 

klasy robotniczej. Przez lata 70., pracodawcy, 

poparci przez pañstwo, gwa³townie 

przeciwstawiali siê pozycji 

zwi¹zków zawodowych. Stowarzyszenie 

pracodawców przemys³u metalowego 

doradzi³o swoim cz³onkom, aby wzywali 

policjê "w ka¿dym przypadku kiedy pojawia 

siê zagro¿enie naruszenia ³adu 

i porz¹dku publicznego". Praktycznie 

przy wszelkich sporach rzeczywiœcie 

wzywano policjê, strajkuj¹cy byli aresztowani, 

przywódców zwi¹zkowych wpisywano 

na czarn¹ listê, robotnicy zwalniani 

i zmuszeni do opuszczenia uprzemys³owionych 

obszarów. Jednak¿e represje 

nie zdo³a³y pokonaæ wolnych 

zwi¹zków zawodowych w latach 70. 

Fakt, ¿e w tak wrogim œrodowisku politycznym 

zwi¹zki zawodowe przetrwa³y, 

by³o uwa¿ane samo w sobie za g³ówne 

osi¹gniecie. 

Nie tylko, ¿e ruch pracowniczy przetrwa³, 

ale zmusi³ rz¹d do zmiany stanowiska. 

Strajki w 1979 roku w przemyœle 

samochodowym w Eastern Cap, 

24


sk³oni³y pañstwo do zalegalizowania 

nie-rasistowskich zwi¹zków zawodowych. 

Legalizacjê "czarnych" zwi¹zków 

zawodowych w 1979 roku poprzedzi³a 

najwiêksza i najd³u¿sza fala strajkowa 

w historii Po³udniowej Afryki. Liczba 

podpisanych porozumieñ zwi¹zkowych 

wzros³a z 5 w 1979 roku do nie mniej 

ni¿ 403 w 1983 roku. W 1985 roku niezale¿ne 

zwi¹zki zawodowe zjednoczy³y 

siê i powo³a³y Kongres Po³udniowo- 

Afrykañskich Zwi¹zków Zawodowych 

(COSATU), który pod koniec lat 80 zosta³ 

obwo³any "najszybciej rozwijaj¹cym 

siê ruchem zwi¹zkowym na œwiecie." 

Tak jak w Brazylii, równie¿ w Po- 

³udniowej Afryce fala strajkowa by³a demonstracj¹ 

si³y przetargowej wynikaj¹c¹ 

z zajmowanego miejsca w procesie produkcji 

nowej klasy pracowników, którzy 

efektywnie wykorzystali swoj¹ pozycjê 

w z³o¿onym technicznie podziale 

pracy. Ta si³a przetargowa by³a najlepiej 

widoczna w przemyœle samochodowym, 

którego pracownicy stworzyli liniê frontu 

walki ca³ej klasy przemys³owej we 

wczesnych latach 80. 

Od 1979 do pocz¹tku 1986 roku, 

strajki w Afryce Po³udniowej w bran- 

¿ach metalowej i motoryzacyjnej, jak siê 

wylicza, straci³y na intensywnoœci 

w przeliczeniu na dni strajkowe i pracuj¹cych 

30 procent. Chocia¿ niektóre 

strajki by³y organizowane na du¿¹ skalê 

i anga¿owa³y tysi¹ce robotników, inne 

protesty stosowa³y np. taktykê zwolnienia 

tempa pracy, czy ma³ych strajków 

ograniczaj¹cych siê do zasadniczych wydzia³ów 

danego zak³adu. Na przyk³ad 

w sierpniu 1984 roku wybuch³ strajk 

w Volkswagenie. Robotnicy ograniczyli 

przerwê w pracy jedynie do lakierni, 

ale z powodu strategicznego jej po³o¿enia 

w fabrycznym podziale pracy, ca³a 

fabryka zosta³a zmuszona do przerwania 

produkcji na okres 5 dni. Fabrykê 

ponownie uruchomiono, gdy kierownictwo 

zgodzi³o siê na ¿¹dania zwi¹zków 

zawodowych. 

Ruch strajkowy by³ imponuj¹cy z powodu 

tego, ¿e ogólnie wi¹za³ siê z g³êbok¹ 

recesj¹ w przemyœle samochodowym. 

Tak jak w Brazylii, masowe zwolnienia 

nie obni¿y³y bojowoœci klasy pracuj¹cej. 

Zamiast tego, pracownicy skoncentrowali 

strajki na problemie bezpieczeñstwa 

zatrudnienia, a protesty przeciwko 

oszczêdnoœciom, sta³y siê powszechne. 

Ponadto, tak jak w Bazylii, 

nowe po³udniowoafrykañskie zwi¹zki 

zawodowe par³y w kierunku osi¹gania 

umów, które dawa³y przedstawicielom 

za³ogi prawo do konsultacji w sprawach 

najwa¿niejszych decyzji dotycz¹cych 

funkcjonowania zak³adów, w³¹czaj¹c 

w to decyzje o zatrudnianiu i zwalnianiu. 

Po³udniowoafrykañskie i brazylijskie 

doœwiadczenia z lat 80 ostro kontrastuj¹ 

z tymi z lat 50. i 60. Je¿eli we 

wczeœniejszym okresie bojowoœæ ruchu 

pracowniczego obu krajów, uleg³a os³abieniu 

z uwagi na represje ze strony pañstwa, 

to w latach 80 aresztowania i inne 

formy represji dzia³a³y raczej jak dolewanie 

oliwy do ognia, a nie studzenie 

nastrojów. Nie mog¹c dziêki represjom 

utrzymaæ kontroli nad prac¹, kapita³ 

zacz¹³ siê wycofywaæ z po³udniowoafrykañskiego 

przemys³u samochodowego. 

Sprzeda¿ lokalnych producentów samochodów 

osi¹gnê³a swój szczyt w 1981. 

Do koñca lat 80, miêdzynarodowe koncerny 

samochodowe wycofa³y siê z Afryki 

Po³udniowej. 

Przyk³ad Korei Po³udniowej 

Koreañski "cud gospodarczy" pokrywa 

siê czêœciowo z brazylijskim i po- 

³udniowoafrykañskim "cudami gospodarczymi." 

W 1973 po³udniowokoreañ- 

Si³a pracy 

25


Si³a pracy 

ski rz¹d uczyni³ z przemys³u samochodowego 

jeden z celów swojego rozwoju. 

Wzrost tego przemys³u mia³ miejsce 

we wczesnych latach 80. (a mianowicie 

w tych latach, kiedy wzrost bojowoœci 

i uzwi¹zkowienia oraz wzrost p³ac 

zacz¹³ charakteryzowaæ przemys³ brazylijski 

i po³udniowoafrykañski). Podobnie 

jak w Brazylii i Afryce Po³udniowej 

w czasach du¿ych inwestycji w produkcjê 

samochodów, re¿im w Korei Po³udniowej 

zakaza³ dzia³alnoœci zwi¹zków 

zawodowych i strajków, aresztowa³ i wpisa³ 

na czarn¹ listê dzia³aczy pracowniczych, 

tym samym pomóg³ utrzymaæ niskie 

zarobki i z³e warunki pracy. We 

wczesnym latach 80, "zorganizowany 

ruch pracowniczy nie posiada³, ¿adnej legalnej 

przestrzeni w której móg³by dzia- 

³aæ i by³ zmuszonym do pozostania w stanie 

pozornego spokoju" – Silver cytuje 

jednego z koreañskich autorów. 

Ta sytuacja okaza³a siê atrakcyjna 

dla trzech krajowych konglomeratów, 

które otrzyma³y rz¹dowe przyzwolenie 

na produkcjê samochodów (Hyundai, 

Kia, i Daewoo), jak te¿ dla ich miêdzynarodowych 

partnerów (odpowiednio: 

Mitsubishi, Ford/Mazda, i GM/Isuzu). 

Po³udniowokoreañska produkcja samochodów 

wzros³a oœmiokrotnie w ci¹gu 

zaledwie siedmiu lat: z 123.135 sztuk 

w 1980 do 980.000 sztuk w 1987. Zarówno 

amerykañskie jak te¿ japoñskie 

multikorporacje przenios³y siê do Korei, 

tworz¹c spó³ki typu joint venture. 

W 1981 GM uzyskany 50 procentowy 

udzia³ w Daewoo. Dziêki tej spó³ce joint 

venture, GM zacz¹³ sprzeda¿ w Ameryce 

Pó³nocnej taniego, wyprodukowanego 

w Korei, samochodu Pontiac Le 

Mans. W 1986 Ford zap³aci³ 30 milionów 

dolarów za 10 procentowy udzia³ 

w Kia i otworzy³ koreañski oddzia³ Ford 

International Business Development, 

a¿eby rozwin¹æ produkcjê samochodowych 

komponentów w Korei Po³udniowej. 

Przez lata 80, przemys³owa strefa 

przemys³u ciê¿kiego obejmuj¹ca stalownie, 

budownictwo okrêtowe i produkcjê 

samochodów, rozci¹ga³a siê czterdzieœci 

mil wzd³u¿ wybrze¿a Ulsan, gdzie 

znalaz³o zatrudnienie setki tysiêcy nowych 

pracowników, rekrutuj¹cych siê 

z terenu ca³ego kraju. 

Beverly Silver pisze, ¿e jak tylko 

produkcja po³udniowokoreañska osi¹gnê³a 

milion samochodów rocznie 

(i przekroczy³a brazylijsk¹), to nast¹pi- 

³a fala niepokojów pracowniczych. Autorka 

"Forces of Labor" powo³uje siê tu 

na komentarze New Jork Times. 

12 sierpnia 1987 gazeta opublikowa³a 

nastêpuj¹cy raport: "fala niepokojów 

spo³ecznych przetoczy³a siê przez ten 

kraj... W wyniku protestów zamkniêto 

zak³ady przemys³owe w najwiêkszych 

pañstwowych konglomeratach: Hyundai, 

Daewoo, Samsung, Lucky-Goldstar. 

Hyundai Motors, którego zak³ady produkuj¹ 

popularny Excel, musia³ zadecydowaæ 

o zamkniêciu fabryki informuj¹c 

o k³opotach pracowniczych u jego dostawców, 

co zmusi³o korporacjê do 

wstrzymania na chwilê obecn¹ eksportu 

samochodów". Dalej New Jork Times 

z 18 sierpnia 1987 roku napisa³ w tytule: 

"Robotnicy zaw³adnêli zak³adami 

Hyundai w Korei Po³udniowej" i dalej 

informowa³, ¿e: "Wiêcej ni¿ 20.000 robotników 

wspiê³o siê na barykady i okupuje 

fabryczne budynki stoczni nale¿¹cej 

do Hyundai Group... Hyundai zosta³ 

najmocniej uderzony ze wszystkich du- 

¿ych konglomeratów. Najwa¿niejszym 

celem walki robotników Hyundai jest za- 

³o¿enie w³asnych zwi¹zków zawodowych. 

Hyundai d³ugo utrzymywa³ nieustêpliwe 

anty-zwi¹zkowe stanowisko 

i do ostatniej wrzawy pracownicy Hyun- 

26


dai nie mieli ¿adnego zwi¹zku zawodowego." 

20 sierpnia 1987, jedynie osiem dni 

po pierwszym raporcie, Times opublikowa³ 

zdjêcie z podpisem: "Chung Ju 

Yung, w bia³ym ubraniu, za³o¿yciel i honorowy 

prezes Hyundai Group, wznosi 

toast za ugodê podpisan¹ wczoraj z przywódcami 

nowo za³o¿onych zwi¹zków 

zawodowych w Seulu". Towarzysz¹cy 

zdjêciu artyku³ by³ zatytu³owany "Po³udniowokoreañskie 

koncerny zgadzaj¹ siê 

na uznanie zwi¹zków zawodowych." 

Pierwsze zwyciêstwa robotników 

doprowadzi³y do powstania nowych demokratycznych 

zwi¹zków zawodowych, 

niezale¿nych od rz¹du i pracodawców. 

Robotnicy przemys³u ciê¿kiego w rejonie 

Ulsan otrzymali podwy¿ki p³ac od 

45 do 60 procent. Niemniej producenci 

samochodów w Korei (podobnie jak to 

by³o w Brazylii i RPA) nie zauwa¿ali 

zmieniaj¹cych siê relacji pomiêdzy kapita³em 

i prac¹. Pracodawcy sk³onni byli 

s¹dziæ, ¿e wzrost pracowniczych niepokojów, 

to efekt dzia³ania zewnêtrznych 

agitatorów, zw³aszcza radykalnych studentów. 

Po³udniowokoreañski rz¹d, który 

pocz¹tkowo w 1987 powstrzyma³ siê 

od aktywnoœci t³umi¹cej strajki, rozprawi³ 

siê z niepokojami pracowniczymi 

w latach 1989-90. Mia³y miejsce represje 

wobec aktywistów pracowniczych 

(zwolnienia, aresztowania, porwania) 

i wykorzystanie paramilitarnych organizacji 

w celu z³amania strajków. 

Podobnie jak w przypadku Brazylii, 

ruch pracowniczy nie zosta³ do koñca 

pokonany. Chocia¿ dzia³alnoœæ strajkowa 

zosta³a czêœciowo zawieszona, 

du¿e masy robotników i zwyk³ych obywateli 

przeciwstawia³o siê postêpuj¹cej 

alienacji. Koreañskie doœwiadczenie pokazywa³o 

wra¿liwoœæ masowej produkcji, 

nie tylko na zak³ócenia zwi¹zane 

z protestami pracowniczymi, ale równie¿ 

na represyjne kontrakcje prowadzone 

przez pracodawców i pañstwo. Podczas 

strajku w Hyundai Group w 1990 

roku, pracownicy z linii monta¿owej samochodów, 

opisali nastêpuj¹ce incydenty: 

"Jedynie ma³a liczba robotników 

Hyundai Motor tamowa³a na pocz¹tku 

drogê [w geœcie solidarnoœci ze strajkiem 

stoczniowców z Hyundai]", powiedzia³ 

Roh Sang Soo, m³ody pracownik linii 

monta¿owej.... "Wtedy policja rzuci³a 

gaz ³zawi¹cy do pomieszczenia gdzie 

pracowaliœmy. Nie mogliœmy pracowaæ.... 

By³em wtedy na linii Ecela. Poczu³em 

zapach gazu ³zawi¹cego. Wyszed³em 

z zak³adu przemys³owego i do³¹czy³em 

do demonstracji "...Ci którzy 

przyszli do pracy nastêpnego dnia jeszcze 

raz zostali potraktowani gazem. "Nie 

mogliœmy pracowaæ z powodu gazu", 

powiedzia³ robotnik z linii monta¿owej 

Lee Sang Hui. "Je¿eli nikt nie móg³ pracowaæ, 

ca³a linia sta³a. Wtedy do³¹czy- 

³em do demonstracji, œpiewa³em piosenki 

i klaska³em." (B. Silver cytuje tu pracê 

autorstwa Kirk). Robotnicy odpowiedzieli 

na represje stosuj¹c ma³e w skali 

i pó³otwarte, ale bardzo uci¹¿liwe dla 

pracodawców formy protestów. Zmniejszenia 

tempa pracy, sabota¿ i odmowa 

pracy w nadgodzinach, wszystko to powodowa³o 

powa¿ne straty w produkcji 

Hyundai we wczesnych latach 90. 

Jedn¹ ze skutecznych odpowiedzi 

pracodawcy na przyp³ywy fali niepokojów 

pracowniczych by³a automatyzacja. 

Znamienne, ¿e dok³adnie rok po wybuchu 

strajków w 1987 w Ulsan, do Hyundai 

Group do³¹czy³a nowa korporacja 

– Hyundai Robot Industry. Ponadto, koreañscy 

producenci samochodów czym 

prêdzej przekszta³cili siê z producentów 

narodowych w miêdzynarodowe korporacje. 

Po przeanalizowaniu koreañskich 

Si³a pracy 

27


Si³a pracy 

planów budowy zak³adów motoryzacyjnych 

w pó³nocno-wschodniej Brazylii, 

na Ukrainie i w Polsce (Daewoo), Chinach 

(Hyundai) i Indonezji (Kia), gazeta 

Automotive News stwierdzi³a, ¿e 

przedsiêbiorstwa nale¿¹ce do Korei s¹ 

"liderami miêdzynarodowego rozwoju". 

Pomimo wzrastaj¹cych zarobków 

i wewnêtrznych niepokojów pracowniczych, 

koreañskie konglomeraty (chocia¿ 

ju¿ nie ich miêdzynarodowi partnerzy) 

kontynuowa³y rozwój produkcji samochodowej 

w Korei. Chocia¿ mo¿liwoœci 

produkcyjne by³y nadszarpywane przez 

strajki i zmniejszenia tempa pracy, i tak 

rzeczywista produkcja wzros³a z oko³o 

1 miliona w 1987 (rok pierwszy wa¿nych 

strajków) do 1,5 miliona w 1991 roku 

i przesz³o 2 miliony w 1993 r. W 1996 r. 

ca³kowita koreañska produkcja przekroczy³a 

dobrze ponad 3 miliony sztuk, a plany 

rozwojowe, wg. pierwotnych koncepcji, 

zak³ada³y uzyskanie wydajnoœci przesz³o 

6 milionów samochodów przed rokiem 

2002. 

Przerost ambicji doprowadzi³ do 

azjatyckiego kryzysu finansowego 

w 1997 r. By³ to sygna³ do wzrostu intensywnoœci 

walk pracowniczych. Nowy 

wzrost bojowoœci uœwiadomi³ dwudziestodniowy 

strajk generalny w grudniu 

1996 i styczniu 1997, w którym pracownicy 

przemys³u samochodowego odegrali 

g³ówn¹ rolê. Forsowanie przez rz¹d 

nowego prawa, które podkopywa³o zarówno 

prawa pracownicze jak i demokratyczne, 

spowodowa³o masowy strajk 

generalny, który zmusi³ rz¹d do 

ustêpstw. Prawo pracy zosta³o przekszta³cone 

w sposób, który znacznie 

umocni³ status federacji niezale¿nych 

zwi¹zków zawodowych. Nasili³y siê 

oznaki, ¿e pracodawcy w koñcu pogodz¹ 

siê z obecnoœci¹ zwi¹zków zawodowych 

w zak³adach. Ponadto, z powodu niedemokratycznego 

sposobu w jaki rz¹d 

chcia³ wczeœniej wprowadziæ antypracownicze 

przepisy – potajemnie bez konsultacji 

z opozycyjnymi partiami – strajk 

generalny spowodowa³ szerokie poparcie 

dla klasy robotniczej. Zmagania robotników 

zaczê³y byæ postrzegane jako 

dzia³ania w "interesie ogó³u", a oni sami 

odegrali wiod¹c¹ rolê w szerszej walce 

o demokracjê. 

Nastêpne relokacje kapita³u i walki 

pracownicze 

W sumie wydaje siê, ¿e korporacje 

przemys³u samochodowego goni³y za 

mira¿em taniej i zdyscyplinowanej si³y 

roboczej po ca³ym œwiecie, natrafiaj¹c 

na samoodtwarzaj¹ce siê walki pracownicze 

w nowych miejscach. Przestrzenny 

"fix" (zmiana, naprawa) poprzez alokacjê 

produkcji nie doprowadzi³ do trwa- 

³ego rozwi¹zania problemu zyskownoœci 

i kontroli nad prac¹. Beverly Silver 

pisze, ¿e alokacje stanowi¹ raczej alternatywê 

wobec koniecznoœci przestawienia 

siê z jednego rodzaju produkcji na 

inn¹, tak jak to mia³o miejsce na prze³omie 

XIX i XX wieku, kiedy inwestycje 

w przemys³ odzie¿owy zast¹piono inwestycjami 

w przemys³ ciê¿ki, w tym 

przede wszystkim samochodowy. 

Pod koniec lat 90. g³ówni œwiatowi 

producenci aut wybrali przynajmniej 

dwa nowe obszary taniej si³y roboczej 

pod nowe inwestycje: pó³nocny Meksyk 

i Chiny. Przemys³ samochodowy w obydwóch 

krajach rozwin¹³ siê szybko. 

Meksykañska produkcja pojazdów mechanicznych 

uleg³a potrojeniu z 357 998 

sztuk w 1984 r. do 1 122 109 sztuk 

w 1994 r. i 1 755 000 sztuk w 2001 r. 

Produkcja w Chinach prawie podwoi³a 

siê w niespe³na trzy lata, rosn¹c 

z 708 820 sztuk w 1991 r. do 1 353 368 

r. w 1994 i 1 995 000 w 2001 r. Chiñski 

28


rz¹d uzna³ przemys³ samochodowy jako 

jeden z siedmiu "filarów przemys³owego" 

rozwoju gospodarczego. W 1996 r., 

osiemnaœcie z dwudziestu oœmiu firm 

samochodowych ujêtych na liœcie 500 

czasopisma Fortune, prowadzi³a swoje 

inwestycje w przemyœle motoryzacyjnym 

w Chinach. Tendencja, która zaczê- 

³a dominowaæ w latach 80., zmierza³a 

w kierunku tworzenia coraz wiêkszych 

oœrodków produkcji i koncentrowania 

produkcji. Udzia³ 10 najwiêkszych firm 

w ca³kowitej produkcji aut w Chinach 

wzrós³ z 66% w 1987 roku do 78% 

w 1996 roku. Sta³o siê to za spraw¹ inwestycji 

prowadzonych przez najwa¿- 

niejsze korporacje motoryzacyjne (GM, 

Citroen, VW, i Toyota), które zjawi³y siê 

na prze³omie lat 90 i 2000 roku. 

Inny trend, który pojawi³ siê pod koniec 

lat 80. i w latach 90., móg³ równie¿ 

zostaæ zinterpretowany jako kontynuacja 

tej samej tendencji zwi¹zanej z relokacj¹ 

kapita³u i walk pracowniczych. Miêdzynarodowe 

korporacje samochodowe przesz³y 

pe³ny cykl i zaczê³y koncentrowaæ 

produkcjê w regionach, które porzuci³y 

w latach 50., 60. i 70. (szczególnie Stany 

Zjednoczone i Wielka Brytania). 

W przypadku USA, stany le¿¹ce na 

po³udniu regionu Wielkich Jezior staj¹ 

siê jeszcze raz preferowanym terenem 

pod zarówno automatyczn¹ produkcjê 

samochodów, jak i podzespo³ów, chocia¿ 

dawne twierdze zwi¹zkowe s¹ nadal 

omijane, a wybiera siê ma³e miasta, 

nie posiadaj¹ce tradycji w produkcji 

zautomatyzowanej. Ta ponowna koncentracja 

produkcji w dawnych centrach 

mo¿e byæ interesuj¹ca, zw³aszcza jako 

czêœæ d³ugiego cyklu walk i alokacji. 

Najpierw podkopywano zwi¹zki zawodowe 

w centrach produkcji masowej 

poprzez likwidacjê inwestycji, co mia³o 

miejsce w poprzednich dziesiêcioleciach; 

obecnie producenci wybieraj¹ ponownie 

te obszary, gdzie ruch pracowniczy 

jest ju¿ os³abionym, pod swoje inwestycje. 

Ponadto tej ponownej koncentracji 

produkcji w danych centrach towarzyszy 

zasadnicza transformacja w jej 

organizacji. 

Postfordym jako techniczna "fiksacja" 

kapita³u? 

W latach 80, wraz z pojawieniem siê 

walcz¹cych ruchów pracowniczych przemys³u 

motoryzacyjnego w Brazylii i Korei 

Po³udniowej, sta³o siê jasne dla koncernów 

samochodowych, ¿e geograficzne 

relokacje zak³adów nie doprowadz¹ 

do d³ugotrwa³ego i stabilnego rozwi¹zania 

problemów zyskownoœci i kontroli 

nad pracownikami. Ta œwiadomoœæ w po- 

³¹czeniu z fenomenalnym sukcesem japoñskich 

firm przemys³u samochodowego 

w latach 80., poprowadzi³o USA i kraje 

zachodnioeuropejskie do skoncentrowania 

siê na wprowadzaniu innych procesów 

innowacyjnych – technologicznego 

"fix" (rozwi¹zania, naprawy), który 

mia³ rozwi¹zaæ problem op³acalnoœci 

i kontroli nad pracownikami. 

Si³a pracy 

29


Si³a pracy 

Organizacyjne zmiany nazywane 

postfordyzmem, przyczyni³y siê do szybkiego 

globalnego rozwoju japoñskich 

koncernów w latach 80. W odpowiedzi 

na wzrastaj¹ce zarobki u siebie, japoñscy 

producenci aut przenosili swoje zak³ady 

na obszary niskich p³ac we 

wschodniej i po³udniowowschodniej 

Azji. Japoñskie koncerny rozwinê³y siê 

szybko tak¿e w Ameryce Pó³nocnej i Europie 

Zachodniej. W po³owie lat 90., produkcja 

japoñskich koncernów osi¹ga³a 

blisko 25 procent ca³kowitej produkcji 

samochodów osobowych w USA i 20% 

ca³kowitej produkcji w Wielkiej Brytanii. 

Japoñscy producenci aut wprowadzili 

wiele organizacyjnych zmian. Te 

praktyki rozprzestrzeni³y siê dalej, poniewa¿ 

amerykañskie i zachodnioeuropejskie 

firmy, w odpowiedzi na sukcesy 

Japoñczyków, zaczê³y wybiórczo naœladowaæ 

japoñskie zmiany organizacyjne. 

Tym sposobem w latach 80, zaczêto powszechnie 

adoptowaæ elastyczne zasady 

pracy, system dostawy "just-in-time", 

system pracy zespo³owej, zarz¹dzanie 

jakoœci¹, a tak¿e odrzucono zasadê zintegrowanego 

wertykalnie procesu produkcji 

i zaczêto zmierzaæ w kierunku 

znacznego wykorzystania mo¿liwoœci 

zlecania zadañ i produkcji na zewn¹trz 

(outsourcing). Pojawi³a siê jednak zasadnicza 

ró¿nica pomiêdzy pierwotnym 

japoñskim modelem i tym zaadoptowanym 

w koncernach amerykañskich i zachodnioeuropejskich 

– nie obiecywa³y 

one, w przeciwieñstwie do firm japoñskich, 

pewnoœci sta³ego zatrudnienia 

podstawowej czêœci za³ogi. Innymi s³owy, 

w celu redukcji kosztów, przyjê³y 

one japoñskie zasady produkcji bez powi¹zania 

ich z polityk¹ zatrudnienia. Ten 

model Beverly Silver za Harrisonem 

okreœla jako "lean and mean". Oryginalny 

model japoñski, zastosowany po raz 

pierwszy w zak³adach Toyoty, w zamian 

za wspó³pracê proponuje bezpieczeñstwo 

zatrudnienia dla podstawowej czêœci 

za³ogi. Chocia¿ jednoczeœnie "wytwarza" 

ogromn¹ grupê pracowników bêd¹cych 

w gorszej pozycji, bez tych samych 

praw i korzyœci, które otrzymuj¹ inni pracownicy. 

Ten japoñski model nazywa Silver 

"lean and dual". Ró¿nica pomiêdzy 

tymi dwoma modelami jest – wg autorki 

"Forces of Labor" – decyduj¹ca dla zrozumienia 

dynamiki wspó³czesnych niepokojów 

pracowniczych w œwiatowym 

przemyœle samochodowym. 

Przez lata 90., wersja "lean-andmean" 

dominowa³a. Podczas gdy japoñskie 

koncerny operuj¹ce w krajach centrum, 

sk³ania³y siê ku wprowadzaniu 

w ¿ycie w³asnego krajowego modelu, 

korporacje amerykañskie przewa¿nie 

obra³y model "lean-and-mean". Model 

"lean-and-mean" stosowa³y równie¿ japoñskie 

firmy operuj¹ce w Po³udniowej 

Azji i Ameryce £aciñskiej, gdzie obowi¹zywa³a 

autorytarna polityka i represyjny 

re¿imy pracy. W Tajlandii Mitsubishi 

nie rozci¹gnê³o do tej pory gwarancji 

zatrudnienia na tamtejsz¹ za³ogê. 

W Korei, krajowi producenci samochodów 

(poza Kia) kontynuuj¹ politykê niskich 

p³ac i strategiê wysokich obrotów 

oraz antyzwi¹zkowego i autokratycznego 

stylu zarz¹dzania. Podobnie japoñskie 

koncerny miêdzynarodowe w Meksyku 

wykorzystuj¹ tradycyjne fordystowskie 

technologie, k³ad¹c nacisk na niskie 

zarobki, nawet jeœli wysoka rotacja kadr 

zak³óca produkcjê i powoduje straty jakoœciowe. 

Tak jak by³o to w przypadku z przestrzennymi 

"naprawami" ("fix") omówionymi 

wczeœniej, tak¿e techniczny 

"fix" w modelu produkcji lean-andmean, 

nie dostarcza stabilnego rozwi¹- 

30


zania problemów niepokojów spo³ecznych 

w miejscu pracy. Producenci samochodów 

doszli do wniosku, ¿e bez gwarancji 

zatrudnienia, jest bardzo trudno 

zyskaæ aktywn¹ wspó³pracê robotników. 

W fabryce Mitsubishi w Thai by³a wysoka 

rotacja zatrudnienia co zmusi³o 

koncern do porzucenia stosowanego systemu 

kontroli jakoœci z powodu braku 

wspó³pracy ze strony robotników. Fabryka 

Forda w Hermosillo – okrzykniêta liderem 

w metodzie "lean production" – 

wprowadzi³a w ¿ycie JIT ("just-in-time") 

i pracê zespo³ow¹, tylko bez pozyskania 

zaanga¿owania robotników. Zak³ad 

wobec tego dotknê³a wysoka rotacja 

kadr, kilka powa¿nych strajków i masowe 

zwolnienia robotników. 

Ponadto jest jasne, ¿e system podwykonawców 

oparty na produkcji typu 

JIT wcale nie os³abia si³y pracowników 

sektora motoryzacji wynikaj¹cego z ich 

umiejscowienia w procesie produkcji. 

Przeciwnie – produkcja typu JIT jest 

jeszcze wra¿liwsza ni¿ fordystowska 

produkcja masowa na strajki w fabrykach 

podzespo³ów czy te¿ w transporcie. 

8 paŸdziernika 1992 New York Times 

pisa³ w zwi¹zku z amerykañskimi 

doœwiadczeniami w tej kwestii: 

"Poniewa¿ przemys³ samochodowy 

w du¿ej mierze przyj¹³ japoñski system 

produkcyjny, oszczêdny w nak³adach, 

strajki w czêœci zak³adów maj¹ znacznie 

szersze znaczenie ni¿ dawniej... 

Umiejêtnoœæ zwi¹zku zawodowego zak³ócenia 

produkcji przez wykorzystanie 

tylko kilku tysiêcy robotników przy organizacji 

strajku, jest sposobem przysporzenia 

przedsiêbiorstwu kosztów, 

które mog¹ przewa¿aæ oszczêdnoœci wynikaj¹ce 

z redukcji zatrudnienia" oraz 

dziêki automatyzacji, zleceniu wykonania 

us³ug na zewn¹trz, etc. 

Ta wra¿liwoœæ modelu JIT zosta³a 

potwierdzona przez szereg strajków 

w General Motors. Na przyk³ad w lipcu 

1997, robotnicy zastrajkowali w fabryce 

przek³adni GM na przedmieœciach 

Detroit, która zapewnia czêœci do 

wszystkich montowni GM w pó³nocnych 

Stanach, poza modelem Saturn. 

Robotnicy protestowali przeciwko outsourcingowi 

i ¿¹dali wiêkszej iloœci 

miejsc pracy i bezpieczeñstwa zatrudnienia. 

W trzecim dniu strajku 2 800 robotników 

tej fabryki zmusi³o GM do zamkniêcia 

czterech montowni, co spowodowa³o 

postój 19 300 robotników. Gdyby 

strajk trwa³ przez dwa albo trzy tygodnie, 

to mog³oby to praktycznie sparali- 

¿owaæ wszystkie pó³nocnoamerykañskie 

montownie koncernu General Motors. 

Strajk zosta³ zakoñczony po trzech 

dniach, a zwi¹zki zawodowe og³osi³y 

zwyciêstwo. 

Praktyki pracodawców, w wielu 

miejscach rozwoju przemys³u motoryzacyjnego, 

wci¹¿ prowokuj¹ i u³atwiaj¹ 

wzrost fali niepokojów wœród pracowników. 

Rozwój praktyki "lean-andmean" 

– twierdzi Silver – bêdzie w przysz³oœci 

kontynuowany, wskutek czego 

koncerny motoryzacyjne dotykane bêd¹ 

ci¹gle nowymi walkami pracowniczymi. 

Podzia³y i sprzecznoœci spowodowane 

"lean-and-dual production" 

W póŸnych latach 90, analitycy zajmuj¹cy 

siê przemys³em, zaczêli odnotowywaæ 

liczne ograniczenia strategii "odchudzania" 

produkcji, stosowanej powszechnie 

w dotychczasowej formie. 

Niepowodzenie niektórych producentów 

samochodów w zastosowaniu "odchudzonej" 

produkcji jest zwi¹zane z zastosowan¹ 

polityk¹ zatrudnienia, która mia- 

³a spowodowaæ czynn¹ wspó³pracê robotników. 

Aby osi¹gn¹æ sukces stosu- 

Si³a pracy 

31


Si³a pracy 

j¹c tê metodê – jak cytuje Silver jednego 

z analityków – potrzeba "organizacji 

charakteryzuj¹cej siê elastycznoœci¹, 

umiejêtnoœci¹ radzenia sobie w trudnych 

sytuacjach i motywacj¹, która by³aby 

wpisana w praktykê "lean production", 

aby dodaæ otuchy pracownikom." Silver 

twierdzi, ¿e najwa¿niejszy problem le¿y 

w kwestii gwarancji zatrudnienia, co 

wyjaœnia dalej. 

Silne zaanga¿owanie siê japoñskich 

zarz¹dów przedsiêbiorstw w zapewnienie 

bezpieczeñstwa zatrudnienia dla podstawowej 

czêœci za³ogi, jest zwi¹zane 

z doœwiadczeniami zarówno okresu powojennego, 

jak te¿ lat 70. Powojenne wysi³ki, 

podejmowane u zarania japoñskiego 

przemys³u motoryzacyjnego, mia³y 

miejsce w czasie ogólnokrajowego przyp³ywu 

niepokojów pracowniczych, kiedy 

przestoje by³y czêsto wywo³ywane 

strajkami i akcjami protestacyjnymi. A¿eby 

uporaæ siê z ograniczeniami wywo³anymi 

przez falê walk pracowniczych, jak 

równie¿ z ograniczeniami finansowymi, 

korporacje samochodowe postanowi³y 

odst¹piæ od fordystycznego modelu produkcji 

masowej. Porzuciwszy wczeœniejsze 

próby wertykalnej (hierarchicznej) 

organizacji produkcji, japoñscy producenci 

samochodów stworzyli z³o¿ony system 

podwykonawczy, który jednoczeœnie pozwoli³ 

im udzieliæ gwarancji zatrudnienia 

(i nawi¹zywaæ wspó³pracê) z podstawow¹ 

czêœci¹ za³óg, jednoczeœnie czerpi¹c 

korzyœci z "mobilnoœci" ni¿szych 

szczebli zorganizowanej tak produkcji. 

System podwykonawczy Toyoty pozwoli³ 

miêdzy 1952 i 1957 rokiem podnieœæ 

wydajnoœæ piêciokrotnie, przy jednoczesnym 

powiêkszeniu si³y roboczej jedynie 

o 15 procent. Co wa¿niejsze, to pozwoli- 

³o Toyocie i innym zak³adom monta¿owym 

unikn¹æ przestojów i konfrontacji 

z bojowo nastawionymi robotnikami. 

Zaanga¿owanie siê japoñskich zarz¹dów 

koncernów w zapewnienie bezpieczeñstwa 

zatrudnienia zosta³o zwiêkszone 

dziêki doœwiadczeniom lat 70. Organizacyjne 

innowacje w latach 70. 

("odchudzanie" produkcji), które pomog³y 

japoñskiemu przemys³owi samochodowemu 

przetrwaæ kryzys naftowy, 

a w latach 80. staæ siê potêga œwiatow¹, 

nie by³oby mo¿liwe bez gwarancji zatrudnienia 

udzielonemu podstawowej 

czêœci si³y roboczej. Wspó³praca za³óg 

w celu monitorowania redukcji kosztów 

i ci¹g³ej poprawy w wydajnoœci i jakoœci 

pracy, mog³a siê tylko udaæ w po³¹czeniu 

z porozumieniem miêdzy kierownictwem 

i pracownikami w celu osi¹gniêcia 

wy¿szej wydajnoœci i jakoœci, co 

z drugiej strony, nie mog³o skutkowaæ 

utrat¹ przez nich pracy. Bezpieczeñstwo 

zatrudnienia stanowi podstawê dla zrozumienia 

faktu, ¿e gwa³towny powojenny 

rozwój japoñskiego przemys³u samochodowego 

– w przeciwieñstwie do 

wszystkich innych przypadków przytoczonych 

powy¿ej – nie spowodowa³ powa¿niejszych 

walk pracowniczych. 

W latach 90, pod wp³ywem recesji, 

japoñscy producenci samochodów 

wprowadzili modyfikacjê do systemu 

"do¿ywotniego zatrudnienia": podstawowa 

czêœæ za³ogi mia³a gwarancje zatrudnienia 

w holdingu przedsiêbiorstwa, ale 

niekoniecznie ci¹gle w tej samej firmie. 

W póŸnych latach 90, staj¹c twarz¹ 

w twarz z ograniczeniami modelu leanand-mean, 

amerykañscy i zachodnioeuropejscy 

producenci, wydali siê przesuwaæ 

w kierunku strategii lean-and-dual. 

Niemniej ta strategia posiada swoje w³asne 

ograniczenia. Sukces tej strategii 

zale¿y bowiem od istnienia du¿ego grona 

pozbawionych bezpieczeñstwa zatrudnionych 

robotników, lokuj¹cych siê 

na ni¿szych warstwach podwykonaw- 

32


czego systemu, oraz robotników pracuj¹cych 

w niepe³nym wymiarze czasu 

pracy i tymczasowych. W przypadku 

Japonii w latach 50. i 60., pracownicy 

najni¿szych szczebli podwykonawczego 

systemu, rekrutowali siê spoœród rezerwowej 

armii osób pochodz¹cych ze wsi 

i kobiet. To one by³y szczególnie wa¿- 

nym Ÿród³em si³y roboczej, zatrudnianej 

na niepe³ny etat i tymczasowo w du¿ych 

firmach i afiliowanych przy nich dostawcach. 

Czêsto by³y one ¿onami i córkami 

robotników zatrudnionych na sta³e; odt¹d 

sprzecznoœci pomiêdzy prac¹ i kapita³em 

(miêdzy robotnicami i ich pracodawcami) 

by³y negocjowane (i ograniczane) 

przez silne zwi¹zki w rodzinie. 

Bodziec to tego, aby byæ "wspó³pracuj¹cym 

robotnikiem" rozci¹ga³ siê na ca³¹ 

rodzinê; ¿ony i córki obarczano wspó³odpowiedzialnoœci¹ 

za "bezpieczeñstwo 

do¿ywotniego zatrudnienia" mê¿czyzny, 

g³owy i ¿ywiciela rodziny. 

W latach 60. kiedy tanie Ÿród³o si³y 

roboczej pochodz¹cej z japoñskiej wsi 

wysch³o, pozycja przetargowa robotników 

zatrudnianych na ni¿szych poziomach 

kooperacyjnego systemu wzros³a, 

jednak dwa czynniki pomog³y zapanowaæ 

nad inherentnymi sprzecznoœciami. 

Z jednej strony, rosn¹cy dobrobyt Japonii 

pozwoli³ na podniesienie produkcji 

– g³ówni kooperanci zaczêli siê upodabniaæ 

do firm montuj¹cych auta pod 

wzglêdem bezpieczeñstwa zatrudnienia 

i poziomu p³ac. Z drugiej strony, japoñscy 

producenci przenieœli zak³ady znajduj¹ce 

siê na ni¿szych szczeblach kooperacyjnego 

systemu, do krajów wschodniej 

i po³udniowo-wschodniej Azji. 

Szybki wzrost wartoœci jena w póŸnych 

latach 80., stanowi³ jeszcze inny bodziec 

do przenoszenia produkcji na obszary 

taniej si³y roboczej w Azji. Przeniesienie 

ni¿szych szczebli japoñskiego systemu 

kooperacyjnego do krajów o niskich p³acach, 

posiadaj¹cych ogromne rezerwy 

taniej si³y roboczej, umo¿liwi³o japoñskim 

producentom aut uzyskanie konkurencyjnoœci 

na œwiatowych rynkach, zachowuj¹c 

jednoczeœnie lojalnoœæ wobec 

swojej podstawowej czêœci si³y roboczej. 

Patriarchalna rodzina (z mê¿czyzn¹ 

nale¿¹cym do "robotniczej arystokracji" 

pomocnym przy dyscyplinowaniu kobiet 

i m³odzie¿y) nie mog³a d³u¿ej pe³niæ 

funkcji podpory systemu. Podzia³ rynku 

pracy, – pisze Silver – nie mo¿e d³u¿ej 

pozostaæ "rodzinn¹ spraw¹," bo ma inne 

naznaczenia – p³eæ, narodowoœæ, obywatelstwo, 

pochodzenie etniczne – które 

prawdopodobnie wysuwaj¹ siê na czo- 

³o, jako przyczyny powstawania niepokojów 

pracowniczych. 

Dlatego obie wersje "lean production" 

maj¹ swoje wewnêtrzne sprzecznoœci 

i ograniczenia. Te sprzecznoœci ilustruj¹, 

¿e na poziomie firm i ca³ego przemys³u 

trwaj¹ napiêcia, które s¹ zwi¹zane 

z kryzysami dochodowoœci i legitymizacji. 

Niepokoje pracownicze podwa¿aj¹ 

legitymizacjê hierarchicznego stosunku 

pomiêdzy prac¹ i kapita³em. Pracodawcy 

broni¹c siê przed tym, chc¹ pozyskaæ 

przychylnoœæ czêœci pracowników, chroni¹c 

ich przed surowymi werdyktami rozregulowanego 

rynku globalnej ekonomii. 

Z drugiej strony – intensywna presja konkurencji 

prowadzi do kryzysu dochodowoœci, 

co popycha producentów samochodów 

w kierunku redukcji kosztów 

pracy, co stoi w sprzecznoœci z lojalnoœci¹ 

pracodawców wobec podstawowej 

czêœci pracowników itd. 

G³ówny trend rozwoju w œwiatowym 

przemyœle samochodowym rozwija siê 

w kierunku produkcji typu lean-and-dual, 

co najprawdopodobniej doprowadzi, ¿e 

w przysz³oœci niepokoje pracownicze w tej 

bran¿y, bêd¹ wybuchaæ wœród robotników 

Si³a pracy 

33


bêd¹cych na ni¿szych szczeblach systemu 

kooperacji. Rozmieszczenie poszczególnych 

segmentów klasy robotniczej (posiadaj¹cych 

bezpieczeñstwo i nieposiadaj¹cych 

bezpieczeñstwa zatrudnienia) prawdopodobnie 

umocni geograficzny podzia³ 

na centrum i peryferia, podobnie jak czêœciowo 

podzia³ wed³ug kryterium etnicznego, 

miejsce zamieszkania i obywatelstwa 

– z wa¿nymi konsekwencjami dla 

œwiatowej polityki zatrudnienia. 

Obojêtnie jednak czy w przysz³oœci 

bêdzie dominowaæ wersja produkcji 

lean-and-mean albo lean-and-dual, jest 

ma³o prawdopodobne by globalnie pracownicy 

przemys³u samochodowego 

odegrali g³ówn¹ rolê w œwiatowym ruchu 

pracowniczym w XXI wieku, tak jak 

odegrali j¹ w XX wieku. Przemys³ samochodowy 

by³ powszechnie uznany za 

typowy przyk³ad przemys³u w XX wieku 

– za "przoduj¹cy sektor" kapitalistycznego 

rozwoju. Dziœ niewielu ju¿ 

twierdzi, ¿e tak bêdzie w wieku XXI. 

St¹d jest ma³o prawdopodobne, ¿e walki 

pracowników przemys³u samochodowego 

mog¹ mieæ w przysz³oœci takie 

samo znaczenie symboliczne i materialne, 

jak to mia³o miejsce przez wiêksz¹ 

czêœæ poprzedniego stulecia. 

ZATRZYMAÆ LINIÊ 

ROBERT LINHART 

Poni¿ej przedstawiamy fragmenty ksi¹¿ki Roberta Linharta "L'Etabli". Autor zatrudni³ 

siê w fabryce samochodów Citroena w Pary¿u, chc¹c, jako dzia³acz radykalnej lewicy, 

podj¹æ bezpoœredni¹ walkê z kapitalistycznym wyzyskiem. Ten znakomity tekst, 

z pogranicza literatury faktu i analizy socjologicznej, pokazuje w sposób realistyczny 

walki pracownicze w przemyœle samochodowym na prze³omie lat 60. i 70. ubieg³ego 

stulecia. Ksi¹¿ka ta zosta³a opublikowana po raz pierwszy w 1978 roku i by³a 

t³umaczona na inne jêzyki (angielski). Poni¿szy fragment w t³umaczeniu Ewy Goryczko 

pochodzi z "Literatury na Œwiecie" nr 3/1981. Za dokonanie odkrycia tego 

tekstu specjalne podziêkowania nale¿¹ siê Xiedzu. (JU) 

Si³a pracy 

Rozdzia³ III 

KOMITET FABRYCZNY 

Grudzieñ przy "gondolach"... 

Chwilami bywam rozdra¿niony. 

Czego ja dokona³em przez te cztery miesi¹ce, 

poza prac¹ przy samochodach 

2 CV? Nie zatrudni³em siê w zak³adach 

Citroena po to, by fabrykowaæ samochody, 

ale po to, aby "prowadziæ dzia³alnoœæ 

organizacyjn¹ wœród klasy robotniczej". 

Aby czynnie uczestniczyæ w oporze, 

w walce, w rewolucji. Podczas naszych 

studenckich obrad zawsze przeciwstawia³em 

siê tym, którzy uwa¿ali établissement 

za doœwiadczenie kszta³tuj¹ce 

jednostkê: moim zdaniem zatrudnianie 

siê intelektualistów w fabrykach, dokach 

34


itp. ma wy³¹cznie polityczne znaczenie. 

I teraz, wy³ania siê tu w³aœnie sprawa 

skutecznoœci politycznej. Od czego zacz¹æ? 

Fabryka jest ogromna. Ponad tysi¹c 

dwieœcie osób. Nie dam rady poznaæ 

wszystkich. Robiê przygodne znajomoœci, 

zawi¹zujê przyjaŸni. Sympatyczny facet, 

który wszczyna dyskusjê w sto³ówce. 

Robotnik pracuj¹cy na s¹siednim stanowisku. 

Szatniarz. Wszystko to pozwala 

wytrwaæ, podnosi na duchu. 

Z zewn¹trz établissement wydaje 

siê prostym zadaniem: zatrudniasz siê 

i przystêpujesz do organizowania. Ale 

tutaj, w fabryce, wejœcie w "œrodowisko 

klasy robotniczej" sprowadza siê do 

dziesi¹tków pojedynczych, przelotnych 

kontaktów z ludŸmi, wœród których nie 

udaje mi siê znaleŸæ punktu oparcia. Nawet 

sam termin "klasa robotnicza" nabiera 

w moich oczach innego znaczenia 

ni¿ przedtem. Nie ¿ebym zacz¹³ nagle 

w¹tpiæ w realne istnienie tego, co s³owa 

te wyra¿aj¹, ale przyt³acza mnie i dezorientuje 

ró¿norodnoœæ, a tak¿e ruchliwoœæ 

populacji robotników. Ka¿dy 

z nich to odmienny przypadek. Ka¿dy 

posiada inn¹ historiê. Ka¿dy wymyœla 

w³asn¹ taktykê i na swój sposób szuka 

po omacku jakiegoœ wyjœcia z sytuacji. 

Jak rozeznaæ siê w tym na wpó³ wiêziennym, 

w najwy¿szym stopniu prowizorycznym 

œwiecie: kto wyobra¿a sobie, ¿e 

zrobi "karierê" jako robotnik niewykwalifikowany? 

Kto w g³êbi duszy nie odczuwa 

swojej tu obecnoœci i ograniczonej 

do paru gestów, oœmieszaj¹cej pracy, 

jako szczególnego upadku czy nieszczêœliwego 

zrz¹dzenia losu? Kombinuje 

siê na ró¿ne sposoby, marzy o powrocie 

w rodzinne strony i otwarciu sklepiku 

czy warsztatu. Wielu z pasj¹ gra 

na wyœcigach uszczuplaj¹c tylko nêdzn¹ 

sumê czterystu franków – dwutygodniow¹ 

wyp³atê. Inni robi¹ "skoki" 

gdzieœ poza terenem fabryki. Jakie? Poza 

tym istniej¹ jeszcze podejrzane interesy. 

I nielegalna praca w soboty i niedziele: 

ci, którzy dorabiaj¹ po ca³ym tygodniu 

spêdzonym przy taœmie, maj¹ wiele 

szans na to, ¿e szybko siê wykoñcz¹. 

Tak, od czego tu zacz¹æ? 

Sporz¹dzam listê osób, z którymi siê 

zaprzyjaŸni³em, poznanych robotników, 

tych których postara³bym siê zebraæ 

wokó³ siebie. 

Christian, chory na p³uca Bretoñczyk 

z tapicerki. Ma osiemnaœcie lat, 

wygl¹da na szesnaœcie. ¯ywy, nerwowy. 

Zawsze przy produkcji siedzeñ. Zirytowany 

beznadziejnym up³ywem kolejnych 

dni: przesz³o dziewiêæ godzin wbijania 

palcem metalowych zaczepów 

w p³ótno oparcia. Jakby tego by³o za 

ma³o, na dodatek szamocze siê, uwik³any 

w problemy ze swoj¹ dziewczyn¹, 

z rodzicami itp. Kiedy zjawia siê rano, 

ma zmêczon¹ twarz i czerwone oczy. 

Jego sympatia chodzi do liceum i jej rodzice 

krzywo patrz¹ na to, ¿e zadaje siê 

z robotnikiem. Co wiêcej, m³odzi nie 

bardzo maj¹ gdzie siê spotykaæ, poniewa¿ 

Christian mieszka w hotelu robotniczym, 

gdzie panuje dyscyplina niczym 

w koszarach. Pewnego dnia poprosi³em 

ich do siebie i zostawi³em samych. Zabawna 

z nich para. Ona jest ³agodna 

i uœmiechniêta, du¿o wy¿sza od Christiana. 

On mówi z zapa³em, snuje projekty, 

a ona s³ucha, oczarowana. Wkrótce 

potem wynajêli pokoik na poddaszu 

i Christian opowiada mi, jak spêdzaj¹ 

weekendy: poniewa¿ nie maj¹ pieniêdzy, 

le¿¹ przez ca³y dzieñ w ³ó¿ku i robi¹ na 

drutach. Wyobra¿am sobie. Robótka 

d³u¿sza od ko³dry. Christian wytê¿aj¹c 

wzrok jak w warsztacie, liczy oczka. 

I projekty, wci¹¿ projekty... Z ciê¿kim 

sercem wraca siê w poniedzia³ek do fabryki, 

do zwariowanego rytmu palec – 

Si³a pracy 

35


Si³a pracy 

zaczep, palec – zaczep. Z pewnoœci¹ 

w razie potrzeby Christian coœ zrobi. Ale 

co mogê mu zaproponowaæ? Mówi³em 

z nim o Chinach, Wietnamie. Podsun¹- 

³em mu pisma. "Niez³e te twoje gazety" 

i zaraz zmieni³ temat. 

Sadok, Algierczyk o azjatyckich rysach, 

którego dostrzeg³em pierwszego 

dnia w warsztacie Graviera, w momencie, 

gdy nie móg³ sprostaæ tempu pracy, 

zaprasza mnie czêsto do kawiarni "La 

Chope" nieopodal fabryki. O pi¹tej godzinie 

czeka na mnie po wyjœciu z szatni 

i pyta z wahaniem w g³osie, jakby 

chodzi³o o wielk¹ proœbê: "Masz ochotê 

na ma³e jasne?" I prawie zawsze popija 

piwo w milczeniu. Uœmiecha siê niewyraŸnie. 

Wydaje siê zadowolony, ¿e choæ 

na chwilê ma towarzystwo. Po po³udniu 

niechêtnie opuszcza fabrykê i przyleg³y 

do niej teren. W³óczy siê. Jego strach 

przed samotnoœci¹ ma w sobie coœ ostatecznego, 

graniczy z panik¹. Ze sk¹pych 

informacji, jakich mi udziela, dowiadujê 

siê, ¿e nie ma bliskich, nawet w Algierii. 

Wojna wszystko zniszczy³a. Nie 

dostaje ¿adnych listów i nie ma do kogo 

napisaæ. Gdyby sta³o mu siê coœ z³ego, 

nikt by siê tym nie przej¹³. Poszed³by na 

dno, nie pozostawiaj¹c na powierzchni 

ani jednej zmarszczki. 

Pewnego dnia zjawi³ siê u mnie, 

bardzo zak³opotany. "Handlarz snem", 

który wynajmowa³ mu lokum (trzy ³ó¿ka 

piêtrowe w ma³ej izbie), wyrzuci³ go za 

drzwi. Sadok nie mia³ ju¿ pieniêdzy. Nie 

wiedzia³, dok¹d pójœæ. Ba³ siê, ¿e jeœli 

bêdzie spaæ na ziemi w publicznym 

miejscu, to zgarnie go policja. Nocowa³ 

u mnie przez kilka dni, zanim znalaz³ 

schronienie w hotelu robotniczym. Od 

tej pory nie ma dnia, ¿eby nie zajrza³ 

podczas przerwy, lub ¿eby nie zaprosi³ 

mnie do kawiarni. Przynosi nowiny ze 

spawalni, od Moulouda z Kabylii. 

"Wszystko po staremu, wiesz. Wci¹¿ 

trzeba robiæ szybciej. Wci¹¿ wiêcej samochodów." 

Jemu tak¿e podsun¹³em gazety. Ale 

czujê, ¿e jest zastraszony przez Graviera 

i biernie daje siê unosiæ biegowi wydarzeñ. 

I wszyscy pozostali. Simon, Jugos³owianie, 

koledzy przy taœmie, znajomi, 

z którymi jadam zwykle obiad przy 

wspólnym stoliku, stary Jojo z lakierni, 

którego szafka na ubrania s¹siaduje 

z moj¹. Dyskusje, szybka wymiana zdañ 

i czas ucieka, krótkie chwile w szatni, 

t³ok w sto³ówce o dwunastej, nagle koñcz¹ca 

siê przerwa. "No to czeœæ! Do zobaczenia". 

Czasem udaje mi siê opisaæ strajk 

okupacyjny i sekwestracjê w Bretanii. 

Albo opowiedzieæ, jak w hucie ¿elaza 

w Szanghaju robotnicy zrobili szerokie 

wy³omy w murach, ¿eby by³o po³¹czenie 

ze œwiatem zewnêtrznym, i aby miejsce 

pracy utraci³o wygl¹d wiêzienia. Lub 

mówiæ o systemie nauczania we Francji 

i subtelnych metodach eliminuj¹cych 

dzieci robotników i ch³opów. A potem? 

Szukanie po omacku. 

Propaganda w okruchach. 

Spis potencjalnych aktywistów. 

Wszystko to mnie nie zadowala. To 

nie rekompensuje stu czterdziestu piêciu 

2CV, które dzieñ w dzieñ niewzruszenie 

schodz¹ z taœmy. 

Ju¿ widzia³em siê w roli zaciek³ego 

agitatora, a oto jestem tylko biernym robotnikiem. 

WiêŸniem swego stanowiska 

pracy. 

Czasem staram siê dociec, w jakie 

sid³a wpad³em. 

Przede wszystkim praca. Powali³a 

mnie. Niejednego ju¿ zmog³a. Dziesiêæ, 

czy przesz³o dziewiêæ godzin napiêtych 

ruchów, z ma³ymi przerwami, w których 

czasie starasz siê tylko z³apaæ oddech. 

36


Francuskie wydanie ksi¹¿ki Roberta 

Linharta "L'Etabli" 

Aby porozmawiaæ, trzeba wykorzystaæ 

kilka minut pauzy lub krótki czas posi³ków 

w sto³ówce. Rano zaczynasz dyskutowaæ 

z koleg¹ w szatni na temat jakiejœ 

niebezpiecznej maszyny i czêstych 

wypadków przy pracy w zak³adach Citroena. 

Podajesz cyfry, przyk³ady z fabryki 

Javel. To go interesuje i zaczyna 

t³umaczyæ, co jego zdaniem nale¿a³oby 

zrobiæ w tym zakresie. Up³ynê³o kilka 

minut i ju¿ pora siê rozstaæ, bo musisz 

iœæ do pracy, ka¿dy pêdzi do swojego 

warsztatu, przyrzekasz sobie, ¿e wrócisz 

do tego tematu po po³udniu. Kiedy po 

dziesiêciu godzinach znów jesteœ w szatni, 

wszyscy s¹ zmêczeni, zapomnia³eœ, 

na czym skoñczyliœcie, on tak¿e. Próbujesz 

jednak podj¹æ dyskusjê, ale jemu 

spieszno do wyjœcia, rzuca na odchodnym: 

"Musimy jeszcze kiedyœ o tym pogadaæ, 

no to na razie czeœæ!" i ju¿ go nie ma. 

Czas sta³ siê cenny. 

Zwo³aæ zebranie. Poza fabryk¹, to 

naprawdê drobiazg. Ale tu, zdro¿na wydaje 

mi siê sama myœl, ¿e móg³bym bez 

wa¿nego powodu prosiæ kilku kolegów 

o poœwiêcenie dwóch czy trzech godzin 

po to tylko, aby zorientowaæ siê, co mo¿- 

na by zrobiæ. A przecie¿ czêsto koniec 

tygodnia przynosi im jedynie nudê i melancholijne 

odliczanie godzin poprzedzaj¹cych 

poniedzia³kowy powrót do fabryki. 

Niektórzy m³odzi "bawi¹ siê": rozrywki 

w wiêkszym gronie, dancing, 

kino. Lub po prostu picie. Ale wiêkszoœæ 

robotników, zw³aszcza imigrantów, 

wpada w coœ w rodzaju letargu: powolny 

krok, rozmowy o niczym, przesiadywanie 

w kawiarni. W tym chwilowym 

bezw³adzie miêœnie i nerwy szukaj¹ ukojenia, 

regeneruj¹ siê. Ju¿ od dawna, 

w niedzielne popo³udnia zdarza mi siê 

mijaæ w bistrach trzynastej dzielnicy nieruchomych 

i pogr¹¿onych w zadumie 

imigrantów, przed którymi stoi zaledwie 

napoczête piwo. Niegdyœ nie zwraca³em 

na nich wcale uwagi. Teraz, tak. W ich 

spojrzeniu poznajê lêk przed czasem, 

który nieub³aganie up³ywa, na co nic nie 

mog¹ poradziæ, bolesne poczucie ka¿dej 

straconej minuty, która przybli¿a ich do 

huku taœmy i kolejnego wyczerpuj¹cego 

tygodnia. 

Myœlê wiêc, ¿e nie mo¿na, ot tak 

sobie, m¹ciæ ich spokoju wewnêtrznego, 

który z takim trudem zyskuj¹ co wieczór 

i pod koniec ka¿dego tygodnia... 

A poza tym, istnieje strach. 

Trudny do okreœlenia. Z pocz¹tku 

dostrzega³em go indywidualnie u jednego 

czy drugiego robotnika. Strach Sadoka. 

Strach Simona. Strach kobiety 

z tapicerki. Za ka¿dym razem mo¿na 

by³o znaleŸæ przyczynê. Ale z biegiem 

czasu czujê, ¿e napotykam na przeszkodê 

znacznie wiêksz¹. Strach jest czêœci¹ 

fabryki, jej ¿ywotn¹ si³¹. 

Najpierw strach przybiera twarz otaczaj¹cego 

nas aparatu w³adzy, nadzoru 

Si³a pracy 

37


Si³a pracy 

i represji: stra¿ników, brygadzistów, kierownika 

wydzia³u. Zw³aszcza kierownika 

wydzia³u. To specjalnoœæ Citroena: 

miejscowy szef personelu kilku warsztatów. 

Urzêdowa "glina" na œwieczniku, 

dozorca, zajmuje siê na co dzieñ sankcjami 

i zawieszeniami, ma decyduj¹cy 

g³os w sprawie zwolnieñ z pracy. Garnitur, 

na pierwszy rzut oka widaæ, ¿e nic 

wspólnego z produkcj¹: funkcja czysto 

represyjna. Nasz kierownik Junot jest, 

jak to siê czêsto zdarza, by³ym wojskowym 

kolonialnym, który przeszed³ na 

emeryturê w wojsku i obj¹³ s³u¿bê u Citroena. 

Rumiany alkoholik, traktuje imigrantów 

jak tubylców w koloniach za 

dawnych dobrych czasów: z pogard¹ 

i nienawiœci¹. Do tego, jak s¹dzê, dochodzi 

chêæ zemsty: niech p³ac¹ za utratê 

Imperium. Kiedy snuje siê po warsztacie, 

wszyscy mniej lub bardziej widocznie 

koryguj¹ swoj¹ postawê i udaje ca³kowite 

skupienie przy pracy: rozmowy 

nagle urywaj¹ siê, ludzie milkn¹ i s³ychaæ 

wycie maszyn. A jeœli jesteœ wezwany 

"do biura", lub gdy kierownik 

daje znak, ¿e chce z tob¹ pomówiæ, lub 

nawet gdy stra¿nik w czapce z daszkiem 

nagle wywo³a ciê na dziedziñcu, doznasz 

zawsze ma³ego uk³ucia w sercu. W porz¹dku, 

to nic nowego: na terenie fabryki 

znajdujesz siê w jawnie policyjnym 

spo³eczeñstwie, na granicy nielegalnoœci, 

jeœli ktoœ dojrzy ciê o kilka metrów 

od stanowiska pracy lub w korytarzu, 

bez papierka podpisanego jak nale¿y 

przez zwierzchnika, jesteœ winny brakom 

w produkcji, wyrzucony z miejsca 

za k³ótnie, karany za drobne spóŸnienia 

lub niecierpliwe odezwanie siê do brygadzisty, 

i wisi nad twoj¹ g³ow¹ tysi¹c 

innych rzeczy, o których nawet nie myœlisz, 

ale o których nie zapominaj¹ stra¿- 

nicy, kierownicy, kierownik wydzia³u 

i tutti ¹uanti. 

A jednak strach to coœ wiêcej: mo- 

¿esz równie dobrze spêdziæ ca³y dzieñ 

nie widz¹c na oczy ¿adnego szefa (bo 

zamkniêci w swych gabinetach drzemi¹ 

nad papierzyskami, lub cudownym trafem 

uwolni³a ciê od nich na parê godzin 

jakaœ niespodziewana konferencja), 

a mimo to czujesz, ¿e ten strach wci¹¿ 

wisi w powietrzu: w sposobie bycia otaczaj¹cych 

ciê ludzi, w tobie samym. Bez 

w¹tpienia, to po trosze dlatego, ¿e wszyscy 

wiedz¹, i¿ struktura w³adzy w zak³adach 

Citroena to tylko cz¹stka policyjnego 

systemu. S¹ pomiêdzy nami 

szpicle wszystkich nacji, a zw³aszcza 

miejscowy syndykat C.F.T. [Conféderation 

Frangaise du Travail] zbiorowisko 

³amistrajków i fa³szerzy wyborów. Ten 

fa³szywy syndykat jest oczkiem w g³owie 

dyrekcji: przynale¿noœæ do niego 

u³atwia awans pracownikom na kierowniczych 

stanowiskach, a kierownik wydzia³u 

czêsto zmusza imigrantów do 

wyrobienia legitymacji gro¿¹c im zwolnieniem 

lub usuniêciem z robotniczego 

hotelu Citroena. 

Ale nawet to nie wystarczy, by w pe³ni 

okreœliæ nasz strach. Sk³ada siê na niego 

coœ bardziej nieuchwytnego i g³êbszego. 

Jest œciœle zwi¹zany z sam¹ prac¹. 

Taœma, korowód 2CV, wyliczone gesty, 

ca³y ten œwiat maszyn, gdzie cz³owiek 

w ka¿dej chwili boi siê "zostaæ w tyle", 

"sfuszerowaæ coœ", straciæ panowanie 

nad sytuacj¹, byæ zdyskwalifikowanym. 

Lub zranionym. Lub zabitym. Strach 

s¹czy siê z fabryki, poniewa¿ fabryka 

równie¿ w swoim podstawowym, konkretnym 

wymiarze zagra¿a stale ludziom, 

którymi siê pos³uguje. Kiedy nie 

ma w pobli¿u szefa i gdy zapominamy 

o szpiclach, to samochody nadzoruj¹ nas 

poprzez swój rytmiczny marsz, to nasze 

w³asne narzêdzia gro¿¹ nam przy najmniejszym 

roztargnieniu, to przek³adnie 

38


taœmy brutalnie przywo³uj¹ nas do porz¹dku. 

Dyktatura posiadaczy jest tu 

sprawowana przede wszystkim za pomoc¹ 

wszechpotê¿nych przedmiotów. 

A kiedy fabryka warczy, a fenwicki 

mkn¹ przejœciami, suwnice zrzucaj¹ 

z hukiem karoseriê, narzêdzia wyj¹ miarowo, 

i kiedy co parê minut taœma wyrzuca 

nowy samochód wch³aniany przez 

ruchome korytarze, kiedy wszystko to 

dzia³a automatycznie, a skumulowany 

harmider tysi¹ca powtarzanych bez 

ustanku czynnoœci odbija siê stale w naszych 

g³owach, przypominamy sobie, ¿e 

jesteœmy ludŸmi, o ile¿ bardziej wra¿liwymi 

od maszyn. 

Trwoga ziarenka piasku. 

Wzi¹³em legitymacjê C.G.T. [Confædæration 

Gænærale du Travail]. Ale od 

tej strony jest spokojnie. Sekcja zwi¹zkowa 

kieruje komitetem zak³adowym 

(sto³ówka, kolonie letnie, dzia³alnoœæ socjalna) 

i zu¿ywa na to znaczn¹ czêœæ 

energii, tym bardziej, ¿e dyrekcja Citroena 

prowadzi z ni¹ wojnê wyniszczaj¹c¹. 

Batalie cyfr, deficytów i nie przyznanych 

subwencji. Od czasu do czasu ulotka 

oskar¿a patronat o sabota¿ komitetu, lub 

apeluje o przerwanie pracy w miêdzyzwi¹zkowym 

dniu metalurgii. W te dni 

kilku robotników idzie do szatni godzinê 

wczeœniej od innych. S¹ oni natychmiast 

zast¹pieni i produkcja toczy siê 

dalej, jak gdyby nigdy nic. C.G.T. zapuœci³a 

korzenie zw³aszcza w krêgach fachowców, 

Francuzów – wykwalifikowanych 

robotników zajmuj¹cych siê techniczn¹ 

kontrol¹ urz¹dzeñ. To stary Jojo, 

mój s¹siad z szatni wyrobi³ mi legitymacjê: 

jest doœæ blisko spraw zwi¹zkowych, 

tym bardziej, ¿e sam zawziêcie 

dochodzi prawnego uznania swych dolegliwoœci 

p³ucnych za chorobê zawodow¹ 

(od lat pracuje w lakierni). Ale 

w oczach wiêkszoœci robotników syndykat 

jest jedn¹ z instytucji zak³adowych. 

Mówi¹ o nim z tego tytu³u jako o instancji, 

do której mo¿na ewentualnie siê 

odwo³aæ: "Któregoœ dnia pójdê na górê 

do delegata w sprawie tej historii z premi¹..." 

Na pocz¹tku stycznia uda³em siê 

na coroczne zebranie zwi¹zane z wymian¹ 

legitymacji. Zobaczy³em piêtnaœcie 

osób przy aperitifie. 

Opór. Wyczuwam, ¿e czai siê w imigranckich 

grupach narodowoœciowych. 

Szeptany po arabsku, po kabylsku, po 

serbsko-chorwacku, po portugalsku. 

Ukryty pod p³aszczykiem udanej rezygnacji. 

¯ywy i niespodziewany przebija 

we wrzawie wywo³anej kradzie¿¹ minuty 

przerwy. Brzêczy w pi¹tkowym podnieceniu, 

kiedy to ludzie z taœmy s¹ 

u kresu wytrzyma³oœci nerwowej i kiedy 

gumy i œruby lataj¹ w powietrzu, a tajemnicze 

awarie czêsto unieruchamiaj¹ 

tryby taœmy. Lub przybiera skromniejsz¹ 

formê prostego gestu wzajemnej pomocy: 

ratuje siê kolegê, aby nie zabrn¹³ 

w sytuacjê bez wyjœcia, wykonuj¹c czêœæ 

jego pracy; Georges, Jugos³owianin, 

przyszed³ pomóc mi przy szybach, choæ 

poza tym, ¿e jestem wyraŸnie zagubio- 

Si³a pracy 

39


Si³a pracy 

ny, nic o mnie nie wiedzia³. Chodzi tak- 

¿e o wygl¹d. Trzymaæ siê prosto. Dbaæ 

o ubiór jak tylko mo¿na. 

Pod tym wzglêdem fascynuje mnie 

szatnia. Dzia³a niczym filtr i co wieczór 

dokonuje siê tu niezwyk³a zbiorowa metamorfoza. 

W ci¹gu piêtnastu minut, w 

gor¹czkowej krz¹taninie, ka¿dy stara siê 

usun¹æ ze swego cia³a, ze swej powierzchownoœci, 

œlady dnia pracy. Rytua³ 

mycia i doprowadzania siê do porz¹dku. 

Ka¿dy chce wyjœæ st¹d czysty. Co 

wiêcej – elegancki. 

Z kilku umywalek woda tryska na 

wszystkie strony. Zmywanie brudu, myd³o, 

zasypki, energiczne nacierania, kosmetyki. 

Dziwna alchemia, z któr¹ miesza 

siê jeszcze stêchlizna potu, zapach 

smarów i ¿elastwa. Stopniowo woñ 

warsztatów i zmêczenia s³abnie, ustêpuje 

miejsca zapachowi œwie¿oœci. Wreszcie 

ostro¿nie rozwija siê i wk³ada cywilne 

ubranie: nieskaziteln¹ koszulê, czêsto 

krawat. Tak, to jest filtr pomiêdzy 

zatêch³¹ atmosfer¹ fabrycznego despotyzmu 

i teoretycznie wolnym œwiatem 

spo³ecznoœci "w cywilu". Z jednej strony 

fabryka: brud, znoszone kurtki, za 

szerokie kombinezony, poplamione niebieskie 

bluzy, pow³óczenie nogami, upokarzaj¹ce 

rozkazy przyjmowane w milczeniu 

("Ej, ty tam!"). Z drugiej strony, 

miasto: garnitur, wypastowane buty, prosta 

sylwetka i nadzieja na "Proszê pana". 

Ze wszystkich imigrantów najwiêksz¹ 

uwagê zwracaj¹ na to Murzyni. 

Najmarniejszy sprz¹tacz w szarym, 

za luŸnym i niezgrabnym fartuchu z p³ótna, 

sprz¹tacz, którego dziesiêæ minut 

temu widzia³em jak zmiata³ œmieci ze 

stopnia na stopieñ, wychodzi oto z fabryki: 

garnitur w cienkie pr¹¿ki, œnie- 

¿nobia³a koszula, krawat, b³yszcz¹ce 

buty, aktówka. Wielu robotników przychodzi 

i wychodzi z aktówk¹ w rêku – 

zawiera ona zwykle kanapkê na drugie 

œniadanie, czasem program gonitw, ¿eby 

obstawiæ "trójkê". Uchodziæ na ulicy, 

w metrze, za pracownika biurowego, 

wy¿szego urzêdnika, afrykañskiego 

przedstawiciela przyby³ego ze specjaln¹ 

misj¹... W innych okolicznoœciach 

uzna³bym ten wymyœlny strój za œmieszny. 

Tutaj wydaje mi siê, ¿e w naturalny 

sposób stanowi element oporu robotników. 

Wykorzystaæ ka¿d¹ okazjê, by pokazaæ, 

¿e siê cz³owiek nie da. Sposób 

równie dobry jak inne, by demonstrowaæ 

szacunek dla samego siebie. 

W³aœnie w tych drobnych dostrzeganych 

codziennie manifestacjach oporu 

znajdujê wiêcej powodów do nadziei, 

ni¿ w analizie sytuacji od strony politycznej. 

W najgorszych momentach irytacji 

trwa we mnie niemal podœwiadoma 

pewnoœæ, ¿e tu¿ obok istnieje podziemna 

si³a, która pewnego dnia wybuchnie. 

Pozostaje wiêc czekaæ. Mówiê sobie, 

¿e w koñcu coœ siê przecie¿ wydarzy. 

I to coœ wreszcie siê sta³o. W styczniu. 

By³y to w³aœciwie dwa zdarzenia. 

Najpierw spotkanie z Primo. Potem prowokuj¹cy 

komunikat Citroena. 

Pozna³em Primo przy okazji rozdawania 

ulotek. Tego ranka Yves, kolega 

z liceum prowadz¹cy razem ze mn¹ z zewn¹trz 

pracê agitacyjn¹ na terenie fabryki 

Citroena w Choisy, rozdawa³ ulotki, 

które powieliliœmy poprzedniego dnia. 

By³ to gwa³towny atak na C.F.T., fa³szywy 

syndykat, którego najemni prowokatorzy 

ws³awili siê pobiciem dzia³aczy 

przed fabryk¹ Javel. 

Jest jeszcze ciemno i kolporta¿ przebiega 

w ciszy. Na ogó³ przechodz¹cy 

robotnicy bior¹ ulotkê, któr¹ wyci¹ga do 

nich Yves, sk³adaj¹ j¹ starannie i wsuwaj¹ 

do kieszeni z zamiarem przeczytania 

jej (samodzielnie lub z czyj¹œ pomoc¹) 

40


w wolnej chwili. Niektórzy id¹c przebiegaj¹ 

wzrokiem tekst. Prawie nikt nie zatrzymuje 

siê. Dotkliwe zimno, œwiadomoœæ, 

¿e za chwilê trzeba stawiæ czo³o 

nowemu dniu pracy, ka¿dy jest napiêty. 

Tylko jeden robotnik ma³ego wzrostu, 

wyprostowany, w palcie, staje nieruchomo 

obok ch³opca rozdaj¹cego ulotki i zag³êbia 

siê w jej treœæ. Kiedy skoñczy³ czytaæ, 

mówi g³oœno, a jego s³owa dziwnie 

rozbrzmiewaj¹ w lodowatym powietrzu: 

"Ale¿ to prawda, co tu pisz¹! Nie bêdziemy 

staæ z za³o¿onymi rêkami, kiedy te 

³obuzy daj¹ nam po g³owie!" 

Po czym zwracaj¹c siê do ch³opca 

dorzuca: 

"Brawo, towarzyszu! Macie racjê, 

a do tego nie boicie siê, to dobrze. Oby 

tak dalej!" 

I œciska d³oñ licealisty przybieraj¹c 

sztywn¹ i ceremonialn¹ pozê, jak gdyby 

chodzi³o o podpisanie wa¿nego traktatu. 

Yves, który poczerwienia³ z wra¿enia, 

energicznie potrz¹sa t¹ nieoczekiwanie 

wyci¹gniêt¹ rêk¹. Nie jest to b³ahy gest. 

Od jakiegoœ czasu ludzie z C.F.T. regularnie 

prowokuj¹ bijatyki podczas kolporta¿u 

"lewackich" ulotek i usi³uj¹ terroryzowaæ 

robotników, którzy je przyjmuj¹. 

W fabryce przy ulicy Javel by³y osoby 

ciê¿ko ranne: mê¿czyzna z wybitym 

okiem, inni pozostawieni we krwi na trotuarze. 

Pog³oski na ten temat szybko dotar³y 

do nas i rozprzestrzeni³y siê w Choisy, 

atmosfera sta³a siê ciê¿ka. Zamanifestowaæ 

solidarnoœæ, jak zrobi³ to niski 

cz³owiek w palcie, to akt odwagi. Yves 

dziêkuje mu urywanymi zdaniami. Potem 

zaczyna opowiadaæ o szczegó³ach zajœæ 

u Javela, o prowokacjach C.F.T. i o tym, 

jak wraz z robotnikami zamierzamy im 

odpowiedzieæ. Tamten s³ucha uwa¿nie. 

Przytakuje g³ow¹. Prosi o œcis³e dane. 

¯ywo reaguje, kiedy Yves cytuje znajome 

mu nazwisko ("Ach, przecie¿ ja go 

znam, ten Tabucci to ³ajdak, który tutaj 

tak¿e siê w³óczy, jest zawsze w zmowie 

z Junotem!"). 

Trzech czy czterech robotników otoczy³o 

nas krêgiem, ¿eby pos³uchaæ. Do 

tej pory trzyma³em siê w odleg³oœci kilku 

kroków, jak przy ka¿dym kolporta- 

¿u. Zbli¿am siê do grupy i przy³¹czam 

do dyskusji. Posuniêcia C.F.T. na terenie 

Citroena – Choisy, zmuszanie imigrantów 

do pobierania legitymacji fa³szywego 

syndykatu, szpiclowanie w fabryce 

i w hotelach robotniczych... Mê¿- 

czyzna potwierdza to, podaje przyk³ady, 

których nie zna³em. Potem widz¹c, która 

godzina: "No, muszê iœæ, zaraz zamkn¹. 

Czeœæ ch³opaki i trzymajcie siê!" 

Wchodzi do fabryki pokazuj¹c jak zwykle 

przepustkê stra¿nikowi. Idê za nim. 

"To ty te¿ pracujesz w fabryce? W którym 

warsztacie? A wiêc jeszcze siê zobaczymy!" 

Umawiamy siê w sto³ówce 

o 12-tej, ¿eby porozmawiaæ. 

Teraz czêsto widujê Primo. Pracuje 

w lakierni, nad nami. (...) Primo jest Sycylijczykiem. 

Mówi œwietnie po francusku, 

ale z wyraŸnym obcym akcentem. 

Bardzo wczeœnie spad³y na niego obowi¹zki 

rodzinne i aby im podo³aæ, musia³ 

tu przyjechaæ. Marne zbiory i bezrobocie 

na Po³udniu W³och zmusi³y go, 

najstarszego syna licznej ch³opskiej rodziny, 

do emigracji. Wysy³a regularnie 

czêœæ zarobków swojej "famiglia", listownie 

wypowiada siê na temat zdarzeñ 

w miasteczku i pilnie œledzi postêpy w 

nauce m³odszych braci, którym z wielk¹ 

trosk¹ przekazuje swe rady i instrukcje. 

Nie ma trzydziestki, ale wydaje siê 

du¿o starszy z powodu wysokiego, przechodz¹cego 

niemal w ³ysinê czo³a i ogorza³ych 

policzków wieœniaka z dalekiego 

Po³udnia (jasne w miejscu os³oniêtym 

kapeluszem ciemiê dziwnie kontrastuje 

z twarz¹ o kolorze ceg³y). Tylko uœmiech, 

Si³a pracy 

41


Si³a pracy 

który ma w sobie coœ dzieciêcego, przeczy 

przedwczesnej dojrza³oœci jego rysów. 

Trzyma siê prosto, zawsze ubrany na 

ciemno w sposób niewyszukany, ale dba- 

³y, i wyobra¿am sobie, ¿e gdy ktoœ ujrzy 

go na ulicy, waha siê, jak go scharakteryzowaæ: 

coœ poœredniego miêdzy "wysztyftowanym" 

na niedzielê rolnikiem, a prowincjonalnym 

notariuszem. 

Czarne lub szare ubrania, które nosi 

poza fabryk¹, do tego stopnia pasuj¹ do 

jego osoby, ¿e za ka¿dym razem prze¿ywam 

moment zaskoczenia, gdy widzê, 

jak pojawia siê w zat³oczonej sto³ówce 

w stroju natryskiwacza. Strój niezwyk³y, 

to fakt: bufiasty, zielony kombinezon, 

gumiaki, wszêdzie, tak¿e i na twarzy 

kolorowe plamy. Koledzy z lakierni podobni 

s¹ do nurków, którzy wynurzyli 

siê z nie wiedzieæ jakiej zgni³ej k¹pieli, 

jeszcze przesi¹kniêci zapachem chemikaliów, 

który drapie w gardle. 

Te sto³ówkowe rozmowy z Primo 

przerodzi³y siê w systematyczne spotkania. 

Dok³adny i konkretny, Primo stara 

siê maksymalnie wykorzystaæ owe 20 

minut. Wszystko go interesuje. Dajê mu 

gazety, ksi¹¿ki i przekazujê swoj¹ wiedzê 

o Citroenie, o innych fabrykach, 

o sytuacji we Francji. W tej chwili kr¹¿¹ 

pog³oski o mo¿liwej fuzji Citroena z Fiatem; 

jakby to by³o? Czy Angelli zreorganizowa³by 

Citroena wed³ug w³oskich 

metod? Mo¿e uda siê po³¹czyæ nasz¹ 

walkê z bardzo ostatnio nasilon¹ walk¹ 

w Turynie? Syndykaty. Zmiany personalne. 

Bezpieczeñstwo. Primo ma dok³adn¹ 

znajomoœæ systemu eksploatacji firmy, 

jego s³abych punktów, nastawienia robotników. 

Nigdy nie u¿ywa zwrotu "My 

metalowcy", poniewa¿ mówi bez emfazy, 

ale coœ w jego sposobie bycia wyra- 

¿a to nieustannie. Chocia¿ nigdy nie by³ 

robotnikiem we W³oszech, wyczuwa siê 

wiêzy ³¹cz¹ce go z towarzyszami z w³oskiego 

przemys³u samochodowego, pochodz¹cymi 

czêsto, tak jak i on z Po³udnia. 

Pasjonuj¹ go strajki organizowane 

przez guerillê w Piemoncie: zerwanie 

z narzuconym rytmem pracy i zapocz¹tkowanie 

kontroli produkcji przez 

robotników. Kiedy t³umaczy, kiedy zadaje 

pytania, mam silne poczucie realnego 

istnienia tego miêdzynarodowego 

proletariatu, do którego nale¿y, nigdy 

o tym nie zapominaj¹c, Primo. 

Metalowcy z zak³adów Citroena, 

Fiata, Berlieta, Peugeota, Chryslera, Renaulta, 

Forda, miliony ludzi zatrudnionych 

przy taœmie w przemyœle samochodowym, 

wydanych na pastwê podobnych 

maszyn, ludzi, których jednocz¹ 

mimo granic identyczne, powtarzane 

wci¹¿ gesty i ruch oporu przybieraj¹cy 

ró¿ne formy. 

Ale Primo nie brnie w abstrakcyjne 

rozwa¿ania. Los uczyni³ go robotnikiem 

u Citroena i wszystko dzieje siê tutaj. 

Primo nie pozostaje obojêtny na ¿aden 

przejaw ucisku na co dzieñ. Jako zwi¹zkowiec 

ma swoje wyobra¿enie o godnoœci 

robotnika i czuje siê za ni¹ odpowiedzialny. 

To wystarczy, aby utrzymaæ go 

w ci¹g³ym pogotowiu. Gotów jest "pójœæ 

na górê do delegata", aby zasygnalizowaæ 

mu sytuacjê kolegi w tarapatach. 

I bardzo regularnie dostarcza mi œcis³ych 

informacji o tym, co dzieje siê w jego 

warsztacie, abym móg³ uzupe³niaæ nasze 

ulotki. 

"W lakierni wentylacja nadal nie 

dzia³a. Wczoraj zas³ab³ jeszcze jeden robotnik. 

¯¹dajmy od dyrekcji przestrzegania 

elementarnych zasad higieny..." 

Podpisano: "Towarzysze z 84". 

*** 

Oko³o po³owy stycznia krótki komunikat 

dyrekcji wywieszony we wszystkich 

warsztatach zawiadamia nas, ¿e za 

42


miesi¹c, w po³owie lutego wznowione 

bêdzie "odpracowywanie". 

"Odpracowywanie". Gorzkie s³owo, 

które pojawi³o siê po wakacjach 1968 

jak wracaj¹ce zagro¿enie. Podczas majowych 

i czerwcowych strajków robotnicy 

otrzymali parê razy skromne sumy 

pieniêdzy od przera¿onej dyrekcji. Wszyscy 

uznali to za wyp³atê za dni strajku, 

do której pryncypa³ zosta³ zmuszony 

aktualnym uk³adem si³. Ale Citroen rozumia³ 

to inaczej. Kiedy tylko zapanowa³ 

znów porz¹dek, dyrekcja oznajmi- 

³a, ¿e zwróci sobie te koszty dziêki dodatkowej, 

niep³atnej pracy: dzieñ pracy 

zostaje przed³u¿ony o czterdzieœci piêæ 

minut, z których po³owa bêdzie p³atna 

wed³ug normalnych stawek a po³owa nie 

op³acana wcale. Ten system narzucono 

od pocz¹tku wrzeœnia do po³owy listopada, 

potem dyrekcja go zawiesi³a 

(mo¿e by³o mniej zamówieñ na samochody?). 

Czas pracy powróci³ do dziewiêciu 

godzin i piêtnastu minut. Wydawa³oby 

siê, i¿ rzekomy d³ug z maja 1968 

(jak gdyby robotnicy mogli mieæ "d³ugi" 

wobec patronatu!) zosta³ umorzony. 

Z³udzenie. 

W trakcie przerwy przy wydrukowanym 

komunikacie tworzy siê ma³e zbiegowisko. 

Szemranie. Niektórzy prosz¹, 

by im przet³umaczyæ tekst. Zdziwienie, 

zamêt. "Znowu!" mówi¹ twarze i gesty. 

"Pocz¹wszy od poniedzia³ku 17 lutego 

1969 dzieñ pracy trwaæ bêdzie 

10 godzin i koñczyæ siê bêdzie o godzinie 

17.45. Rozpoczêcie pracy o godzinie 

7.00. i 45-minutowa przerwa w po- 

³udnie, pozostaj¹ bez zmian. Po³owa wynagrodzenia 

za dodatkow¹ 45-minutow¹ 

pracê zostanie wstrzymana z tytu³u 

zwrotu dyrekcji sum pieniê¿nych wyp³aconych 

personelowi w miesi¹cach maju 

i czerwcu 1968". 

Czytamy to raz, drugi, jak gdyby za 

tymi s³owami coœ jeszcze siê kry³o. 

A przecie¿ wszystko jest jasne. Postanowili, 

¿e znów bêdziemy pracowaæ po 

10 godzin, poniewa¿ jest im to na rêkê, 

a ponadto dostarczamy 20 minut darmowej 

pracy: zawsze to coœ, pomijaj¹c 

wszystko inne! 

A jeœli siê komuœ nie podoba: drzwi 

otwarte! 

Rozgoryczony Primo natychmiast 

pobieg³ do delegata, któremu najbardziej 

ufa³, Klatzmana, aby zapytaæ go, jak 

C.G.T. zamierza zareagowaæ. Klatzman 

jest jednym z ksiê¿y-robotników, dziel¹cych 

los ludzi pracy, dyskretnym i oddanym, 

ale przy tym trochê zagubionym. 

Swoje zadanie rozumie raczej jako kolejne 

interwencje, pojedyncze próby uregulowania 

najbardziej skandalicznych 

spraw, ni¿ jako pracê agitacyjn¹. Jego 

powolny sposób mówienia, wahanie, 

z jakim dobiera s³owa, nadaj¹ mu pozory 

cz³owieka bojaŸliwego, którym 

w istocie nie jest. W stosunku do dyrekcji 

fabryki nie brak mu stanowczoœci. 

Klatzman jest uczciwy, nie w¹tpiê o tym, 

ale uwa¿am, ¿e zbyt wiele ma respektu 

Si³a pracy 

43


Si³a pracy 

dla hierarchii zwi¹zkowej, by podj¹æ jak¹kolwiek 

inicjatywê. Wolê innych ksiê- 

¿y z trzynastej dzielnicy: dzia³aczy w fabrykach, 

gor¹cych wielbicieli Che Guevary, 

spragnionych sprawiedliwoœci 

i czynu, do których chodzê czasem, by 

dodali mi otuchy i s³u¿yli rad¹. 

Klatzman przyrzek³ Primo, ¿e poruszy 

sprawê "odrabiania" na nastêpnym 

zebraniu C.G.T. OdpowiedŸ nadesz³a po 

dwóch dniach. Klatzman z doœæ zak³opotan¹ 

min¹ zmuszony by³ wyjaœniæ Primo, 

¿e po porozumieniu siê z komórkami 

organizacyjnymi C.G.T. w innych 

fabrykach Citroena ("odrabianie" równie¿ 

ich mia³o dotyczyæ od 17 lutego), 

okaza³o siê, ¿e uk³ad si³ nie zezwala na 

podjêcie akcji. Ju¿ raz syndykaty wzywa³y 

do bojkotu "odrabiania" jesieni¹ 

1968 i to skoñczy³o siê pora¿k¹: kilku 

dzia³aczy strajkowa³o, ale nikt nie poszed³ 

w ich œlady. Nie mo¿na pozwoliæ 

sobie na ponowne wszczêcie takich akcji, 

które zniechêcaj¹ tylko zwi¹zkowców. 

Zreszt¹ sytuacja w komitecie przedsiêbiorstwa 

jest trudna: C.F.T., popierany 

przez dyrekcjê metodami nacisku 

i szanta¿u, staje siê coraz groŸniejszy 

i najmniejsze b³êdne posuniêcie C.G.T. 

narazi na niepowodzenie przysz³e wybory 

do Komitetu Zak³adowego. Krótko 

mówi¹c syndykat nie zrobi nic. Primo 

odpali³ na to, ¿e apel jesieni¹ 1968 

roku rzucony by³ delikatnie mówi¹c bez 

przekonania, ¿e nigdy w "krajowym dniu 

solidarnoœci metalowców" syndykat nie 

omieszka³ wzywaæ robotników do strajku 

doskonale wiedz¹c, ¿e nie obejmie 

on wiêcej jak trzydzieœci osób. ¯e tym 

razem stawka jest du¿o wiêksza, ¿e to 

w³aœnie przez bierne podporz¹dkowanie 

siê dyrekcji wzmacniamy C.F.T. itd. 

Klatzman gestem wyra¿aj¹cym bezsilnoœæ 

da³ mu do zrozumienia, ¿e decyzja 

wysz³a od kogo innego i ¿e bez wzglêdu 

na swoje osobiste zdanie w tej sprawie 

nic nie mo¿e zmieniæ. 

Sto³ówka. Primo zdaje relacjê z tej 

rozmowy. Zwykle zachowuje zimn¹ 

krew, ale tym razem stolik a¿ dr¿y od 

jego gwa³townych gestów "Ale¿ to nie 

do wiary! Nie mo¿emy tak siê poddaæ!" 

Tak, oczywiœcie, trzeba coœ zrobiæ. Czas 

nagli. Robotnicy czekaj¹ na stoj¹co z tacami. 

Ustêpujemy im miejsca. Do zobaczenia 

wieczorem, przy wyjœciu. 

Przez ca³e popo³udnie snujê plany 

wykonuj¹c machinalne ruchy. "Coœ nie 

gra?" pyta Simon miêdzy jednym kursem, 

a drugim, zdziwiony, ¿e jestem tak 

czymœ zaaferowany. Mówiê mu, ¿e 

wœciek³oœæ mnie ogarnia na myœl o 10- 

godzinnym dniu pracy, który wkrótce 

wprowadz¹. Jego tak¿e to z³oœci. I, dodaje 

– wszyscy s¹ niezadowoleni, s³ysza³ 

ju¿ parê rozmów na ten temat. 

Odnajdujê Primo w bistrze. Wciskamy 

siê w k¹t, ¿eby spokojnie pomówiæ. 

Z tej dyskusji rodzi siê projekt, abyœmy 

zorganizowali siê niezale¿nie od syndykatu, 

aby zgromadziæ przeciwników "odrabiania" 

i podj¹æ strajk w oznaczonym dniu. 

Wraz z towarzyszami z zewn¹trz, z których 

Primo zna ju¿ Yves'a, wezmê na siebie 

powielanie i rozpowszechnianie ulotek, 

których treœæ wspólnie u³o¿ymy. 

Wyjaœniam Primo moj¹ sytuacjê, 

fakt, ¿e zosta³em zatrudniony, aby wzi¹æ 

udzia³ w walce robotników na terenie 

fabryki. Nie jest zdziwiony. S³ysza³ ju¿ 

o etablissement i uwa¿a, ¿e to jest dobre. 

To mo¿e pomóc robotnikom w rozszerzaniu 

horyzontów, a tak¿e sprowadziæ 

z ob³oków na ziemiê intelektualistów 

z grup rewolucyjnych, zbyt sk³onnych 

do abstrakcji. Ka¿dy na tym zyska. 

Widzi tak¿e sens w zbli¿aniu siê m³odzie¿y 

do klasy robotniczej: studenci s¹ 

ju¿ nie tacy jak dawniej, spadkobiercy 

bur¿uazji odrzucaj¹ teraz swoje przywi- 

44


leje i wybieraj¹ przeciwny obóz. Primo 

z nadziej¹ obserwuje te nowe zjawiska. 

Ale liczy siê oczywiœcie to, co uda siê 

konkretnie zdzia³aæ. 

Robimy szybko listê ludzi, z którymi 

zdo³amy nawi¹zaæ kontakt. Primo s¹dzi, 

¿e mo¿e liczyæ na piêciu czy szeœciu 

kolegów z lakierni i na kilku innych 

rozsianych po ca³ej fabryce. Ja ze swej 

strony pogadam z Christianem, z Simonem, 

z Jugos³owianami, z kolegami 

z warsztatu Graviera. Pozostaje ustaliæ 

datê zebrania. Wybieramy pi¹tek, poniewa¿ 

tego dnia wychodzimy wczeœniej 

i ka¿demu ³atwiej bêdzie znaleŸæ wolny 

czas w koñcu tygodnia. Zbierzemy siê 

w Cafe des Sports, du¿ej nowoczesnej 

kawiarni, której neony œwiec¹ po drugiej 

stronie peryferyjnych bulwarów 

i której w³aœciciel chêtnie udostêpnia 

salê na dole, jeœli tylko konsumpcja idzie 

z tym w parze. 

Przygotowaæ zebranie. Natychmiast 

zabieram siê do tego korzystaj¹c 

z przerw, w sto³ówce, w szatniach, umawiaj¹c 

siê w dwóch s³owach z wchodz¹cymi 

i wychodz¹cymi ludŸmi, którzy 

przelewaj¹ siê fal¹ wokó³ zegara godzinowego. 

Czêsto w kawiarni. 

Przy tej okazji postanawiam wyjaœniæ 

moje etablissement wszystkim tym, 

których – jak s¹dzê – znam dostatecznie. 

Jeœli mamy dzia³aæ wspólnie, by³oby 

nieuczciwe zatajaæ ten fakt. 

O établissement mówi³em ju¿ Sadokowi, 

ca³kiem przypadkowo; wynik³o 

to w trakcie jakiejœ rozmowy w fabryce. 

Powiedzia³em mu, ¿e tak naprawdê to 

nie jestem robotnikiem, ¿e ukoñczy³em 

studia, aby zostaæ profesorem. Wys³ucha³ 

mnie ze sceptyczn¹ wyrozumia³oœci¹, 

wyraŸnie pow¹tpiewaj¹c, ¿e mo¿- 

na wybraæ taki tryb ¿ycia, nie bêd¹c do 

tego zmuszonym. Kojarzy³o mi siê to 

z reakcj¹ wiêŸnia, któremu nowy, dopiero 

co wprowadzony do celi oznajmia: 

"Ze mn¹ to inna sprawa, jestem niewinny!" 

Gadaj sobie zdrów, ch³opie, myœli 

stary wiêzieñ, znamy tê piosenkê. PóŸniej, 

kiedy Sadok przepêdzony przez 

w³aœciciela swego lokum zamieszka³ 

u mnie na kilka dni, stosy ksi¹¿ek i papierów 

przekona³y go. 

"A wiêc naprawdê móg³byœ zostaæ 

profesorem albo pracowaæ w biurze?" 

"Tak." 

Ju¿ nic nie odrzek³, ale jego oczy 

mówi³y: "Wariat z ciebie". 

Ta skrajna reakcja Sadoka pozosta- 

³a odosobniona. Wiêkszoœæ kolegów nie 

jest wcale zaszokowana. Jugos³owianie 

przyjmuj¹ to do wiadomoœci bez ¿adnego 

komentarza. Simon pyta: "Ach tak, 

a wielu was jest?" Jego wyrazista 

w swojej mimice twarz przybiera czujny 

wyraz, jakby mia³ dowiedzieæ siê niestworzonych 

rzeczy. Ale ledwo mu odpowiedzia³em, 

a ju¿ zmienia temat. 

Christian dopytuje siê o sytuacjê na 

uczelniach i stosunki miêdzy grupami 

rewolucyjnymi. A póŸniej, bardzo szybko, 

moja sprawa zostaje przeniesiona na 

p³aszczyznê indywidualnych charakterów 

i decyzji, na co na ogó³ nie zwraca 

siê uwagi. 

I nikt ju¿ wiêcej o tym ze mn¹ nie 

rozmawia. 

Z zewn¹trz établissement wydaje 

siê czymœ niezwyk³ym, gazety tworz¹ 

wokó³ tej akcji ca³¹ legendê. Widziana 

od strony fabryki nie jest ona w koñcu 

niczym nadzwyczajnym. Ka¿dy z pracuj¹cych 

tu ma swoj¹ w³asn¹ historiê, czêsto 

bardziej pasjonuj¹c¹ i burzliw¹ ni¿ 

historia studenta, który na jakiœ czas 

przejœciowo sta³ siê robotnikiem. Ludzie 

z krêgów bur¿uazji wyobra¿aj¹ sobie, ¿e 

posiadaj¹ monopol na indywidualne koleje 

losu. Co za farsa! Maj¹ monopol na 

œrodki przekazu, to wszystko. Mówi¹ 

Si³a pracy 

45


Si³a pracy 

o sobie bez koñca. Inni prze¿ywaj¹ swoje 

historie intensywnie, ale w milczeniu. 

Nikt nie rodzi siê O.S. [Ouvrier specialise 

– robotnik przyuczony] dopiero 

z czasem zostaje nim. Zreszt¹ tu, w fabryce, 

rzadko kiedy okreœla siê kogoœ 

jako "robotnika, który"... Nie. 

Mówi siê: "Osoba, która pracuje 

przy spawaniu", "Osoba, która pracuje 

przy zderzakach". Osoba. Nie jestem ani 

"robotnikiem", ani établi. Jestem "osob¹, 

która pracuje przy gondolach". 

Jedyn¹ prawdziw¹ ró¿nicê miêdzy 

mn¹ a kolegami z fabryki – pomiêdzy 

którymi znajduje siê wielu robotników 

z przypadku, przyby³ych ze wsi lub z innych 

krajów – stanowi to, ¿e ja zawsze 

bêdê móg³ wróciæ do statusu intelektualisty. 

Dzielê z nimi codzienny trud, ale 

ode mnie zale¿y, jak d³ugo to potrwa. 

Odczuwam tê ró¿nicê bardzo ¿ywo, jako 

szczególn¹ odpowiedzialnoœæ. Nie mogê 

jej zatrzeæ. Jakiekolwiek spotkaj¹ nas 

represje, nigdy nie ugodz¹ we mnie tak 

mocno jak w nich. 

Przyrzekam sobie pozostaæ w fabryce, 

póki mnie z niej nie wyrzuc¹, bez 

wzglêdu na to, czym skoñczy siê nasza 

walka, bez wzglêdu na represje. W ¿adnym 

wypadku nie odejdê sam. 

Pi¹tek, szesnasta trzydzieœci. Zebraliœmy 

siê we dwudziestu w dolnej sali 

Cafe des Sports. 

Tak jak by³o ustalone, Primo przyprowadzi³ 

kilku kolegów z lakierni. PóŸniej 

jeszcze nie raz zobaczê jednego 

z nich: Mohameda. Ten pasterz z Kabylii 

pokocha³ poezjê i zacz¹³ kszta³ciæ siê 

jako samouk. Przyjecha³ do Francji 

w nadziei, ¿e bêdzie studiowa³ literaturê. 

Bez rodziny, bez stypendium, bez 

oparcia, nie mia³ ¿adnych szans. Skoñczy³o 

siê na tym, ¿e zosta³ O.S. u Citroena. 

W jego sposobie wys³awiania siê, 

³agodnym i dziwnie wyszukanym, pozosta³ 

œlad dawnych projektów i marzeñ 

o literaturze. Jest bardzo m³ody, o nieœmia³ym 

wygl¹dzie. Primo przedstawi³ 

mi go jako jednego z najbardziej aktywnych 

w lakierni. 

Georges i piêciu innych Jugos³owian 

ju¿ s¹. Simon te¿. 

Sadok spóŸni³ siê. Myœlê, ¿e chcia³ 

mieæ pewnoœæ, ¿e inni równie¿ zjawi¹ 

siê na zebraniu, zanim on sam siê przy- 

³¹czy. Rzuci³ z góry p³ochliwe spojrzenie 

na salê, skierowa³ do mnie uœmiech, 

który mia³ w sobie coœ z pozdrowienia 

i coœ z przeprosin, po czym zszed³ do nas 

i zaj¹³ miejsce na uboczu. 

Moulouda nie ma. Kiedy poszed³em 

go zawiadomiæ, oznajmi³, ¿e nie przyjdzie, 

ale ¿e zgadza siê z nami, i jeœli 

bêdzie strajk przeciw "odrabianiu", mo¿- 

na na niego liczyæ. 

Nie znam kilku spoœród obecnych: 

Hiszpanów, Murzynów – z Mali i Senegalu. 

Christian przyszed³ z francuskim 

koleg¹, Jean-Louisem, m³odym po³udniowcem 

o jasnych w³osach, który nosi 

bródkê. S¹ ze sob¹ bardzo z¿yci, a jednoczeœnie 

zupe³nie niepodobni do siebie. 

Podczas gdy Christian, k³êbek nerwów, 

jest stale o w³os od ostrego starcia 

z systemem Citroena, Jean-Louis ostro¿- 

nie kieruje swoimi sprawami. Tu jedn¹ 

nog¹ w zwi¹zkach C.G.T., które zamierzaj¹ 

wysun¹æ jego kandydaturê przy 

wyborach delegatów pracowników; tam 

znów znalaz³ dojœcie do uzyskania 

awansu i uczêszcza na kursy wieczorowe, 

licz¹c na to, i¿ zdobêdzie kwalifikacje. 

Mieszka w hotelu robotniczym Citroena, 

gdzie panuje surowa dyscyplina, 

a administratorem jest by³y zawodowy 

wojskowy. Usi³uje omijaæ wszystkie 

zasadzki i nie wychylaæ siê. Przyszed³ 

bardziej z przyjaŸni dla Christiana 

i z ciekawoœci, ni¿ po to, by przeciwsta- 

46


wiæ siê "odrabianiu". Nie odzywa siê 

prawie wcale w czasie zebrania, wreszcie 

mówi, ¿e dobrze by³oby uprzedziæ 

o naszej akcji sekcjê C.G.T. Co do tego 

wszyscy s¹ zgodni. 

Zebranie jest krótkie. 

Primo i ja przedstawiamy jego cel; 

zorganizowaæ strajk na znak protestu 

przeciw "odrabianiu"; przygotowaæ siê 

do opuszczenia stanowisk pracy codziennie 

o 5-tej po po³udniu pocz¹wszy 

od 17 lutego. 

Pierwsza rzecz do zrobienia, to 

skontaktowaæ siê z maksymaln¹ iloœci¹ 

osób. Trzeba zatem zredagowaæ ulotki. 

Co na to towarzysze? 

Georges przemawia pierwszy. Zgadza 

siê z nami, ale jest sceptyczny, jeœli 

chodzi o skutki. Nie trac¹c czasu na 

ogólne rozwa¿ania, zaczyna przedstawiaæ 

sytuacjê, jak¹ sami mo¿emy przewidzieæ. 

Uwa¿a, ¿e on sam zdo³a zebraæ 

wielu Jugos³owian. W ka¿dym razie Stepan, 

Pavel i on 17 lutego przerw¹ pracê 

o pi¹tej godzinie i s¹ pewni, ¿e zwerbuj¹ 

dwóch Portugalczyków z "karuzeli", 

wstrzymaj¹ wiêc produkcjê drzwi. 

W porz¹dku. S¹ jednak w rezerwie zapasowe 

iloœci, których starczy na przesz³o 

trzy kwadranse pracy. To nie zablokuje 

zatem warsztatu 85. Simon i ja 

unieruchomimy "gondole". Ale pierwszy 

lepszy kierownik czy ustawiacz od razu 

nas zast¹pi i zapewni natychmiast dostarczanie 

czêœci na liniê monta¿ow¹. 

Stanowiska, gdzie robi siê siedzenia, te¿ 

nie graj¹ decyduj¹cej roli. Christian – 

rzecz jasna – przerwie pracê, ale nie da 

to natychmiastowego efektu, bior¹c pod 

uwagê rezerwy, nawet jeœli Algierczyk 

i Murzyn obok niego tak¿e zastrajkuj¹ 

(jeœli chodzi o kobietê, to ma³o prawdopodobne). 

Wniosek: to jeszcze nie wystarczy. 

W warsztacie 85 najwa¿niejsza 

jest du¿a taœma monta¿owa. Jeœli ona 

stanie, wygraliœmy. Jeœli nie, wszystkie 

inne posuniêcia nie zablokuj¹ produkcji. 

Otó¿, czy na zebraniu jest ktoœ z hali 

monta¿owej? Nie ma nikogo. Od dziœ 

do nastêpnego zebrania trzeba koniecznie 

wyznaczyæ sobie za cel skontaktowanie 

siê z ludŸmi z "du¿ej taœmy", inaczej 

nasze rachuby na nic siê nie zdadz¹. 

Na razie Georges jest ciekaw, na kogo 

konkretnie mo¿na liczyæ w innych 

warsztatach. Nie tylko pod wzglêdem 

iloœci, ale z punktu widzenia mo¿liwoœci 

zablokowania produkcji. Bo jeœli 

wszêdzie ma byæ tak, jak w 85-tce? 

Po tych s³owach milknie i rozgniata 

niedopa³ek papierosa. 

Cisza. 

Jego krótka mowa podzia³a³a jak 

zimny prysznic. 

Dwadzieœcia osób na tysi¹c dwieœcie, 

powiedzmy nawet czterdzieœci, licz¹c 

tych, których z pewnoœci¹ zwerbujemy 

to – rzecz jasna – niedu¿o. Niejasno 

zdawaliœmy sobie z tego sprawê. 

Georges nam to uœwiadomi³. Fabryka to 

potwór, którego chcemy zatrzymaæ. 

A mo¿e bêdzie dalej spokojnie szed³ 

swoj¹ drog¹, obojêtny na nasz¹ akcjê? 

Georges ma racjê. Prawdziwy strajk to 

wstrzymanie produkcji; niech strac¹ trochê 

samochodów. Jeœli to nam siê uda, 

wtedy naprawdê ugodzimy w dyrekcjê. 

Jeœli nie, zniszcz¹ nas i zniechêc¹, a system 

Citroena wyjdzie z tego jeszcze silniejszy. 

Robimy "przegl¹d" warsztatów. 

Raz, dwa i po wszystkim. W warsztacie 

t³oczenia nikt. Jeœli chodzi o lakierniê, 

to Primo spodziewa siê, ¿e ca³a stanie 

pod warunkiem, ¿e porozumiemy siê 

z kilkoma dzia³aczami C.G.T. A w spawalni 

Grayiera? Sadok krzywi siê. Tunezyjczyk 

o ospowatej twarzy, spawacz 

z 86 ma równie¿ minê pe³n¹ zw¹tpienia. 

Graviera wszyscy siê boj¹; niedu¿y 

Si³a pracy 

47


Si³a pracy 

warsztat jest pod sta³ym nadzorem. Kto 

spoœród kierowców? Nikt. Spoœród 

dŸwigowych? Nikt. Mo¿e pracownicy, 

którzy wyprowadzaj¹ gotowe samochody 

i parkuj¹ je? Nie. To s¹ kluczowe stanowiska, 

dziêki którym mo¿na zablokowaæ 

produkcjê. Chwilowo nie mamy do 

nich dojœcia. 

Krótko mówi¹c, wszystko jeszcze 

do zrobienia. Ten strajk trzeba zorganizowaæ. 

Cierpliwie, Stanowisko po stanowisku. 

Cz³owiek po cz³owieku. 

Warsztat po warsztacie. Po raz pierwszy 

widzê zagadnienie pod tym k¹tem. 

Walka klas na poziomie okopu. Punkt 

widzenia szarego pionka. 

Wtedy zabiera g³os Christian. A gdyby 

tak zdecydowana grupa posz³a punkt 

pi¹ta wy³¹czyæ pr¹d na g³ównej linii monta¿owej, 

nawet jeœli mia³oby to poci¹gn¹æ 

za sob¹ starcie z szefami, którzy bêd¹ 

usi³owaæ go w³¹czyæ? 

Georges odrzuca propozycjê jednym 

ruchem rêki. No i co? Skoñczy siê na 

zwolnieniu z miejsca szeœciu czy siedmiu 

osób za bójkê na terenie fabryki, a nie 

ma nawet ¿adnej pewnoœci, ¿e produkcja 

stanie na d³u¿ej ni¿ 5 minut. W ka¿- 

dym b¹dŸ razie jeœli ludzie chc¹ "odrabiaæ", 

nie mo¿na im w tym przeszkodziæ. 

To ich sprawa. Nie, trzeba dojœæ do porozumienia 

z dostateczn¹ iloœci¹ osób, tak 

aby fabryka stanê³a, to wszystko. 

Nie ma odpowiedzi. Trzeba siê 

oswoiæ z t¹ myœl¹. 

Primo: "Dobra, zosta³ nam jeszcze 

ca³y miesi¹c. Na du¿ej taœmie monta¿owej 

85 s¹ Algierczycy, Marokañczycy, 

Tunezyjczycy, Jugos³owianie, Hiszpanie, 

Portugalczycy, Malijczycy, koledzy 

z innych krajów. Napiszemy dobr¹ ulotkê, 

¿eby wyjaœniæ im, co chcemy zrobiæ. 

I przet³umaczymy to na kilka jêzyków, 

aby ci, co potrafi¹ czytaæ, zrozumieli 

i przekazali innym, o co chodzi. PóŸniej 

pójdziemy do ka¿dego oddzielnie przedyskutowaæ 

sprawê." 

Ten pomys³ zrobienia ulotki w kilku 

jêzykach wszystkim przypad³ do gustu. 

Ma on nie tylko praktyczne znaczenie. 

Jest oznak¹ szacunku w stosunku 

do ka¿dej z kultur reprezentowanych 

w fabryce. Jest apelem skierowanym do 

ró¿nych wspólnot, by przejê³y sprawê 

w swoje rêce. 

Teraz – zredagowaæ tekst. Dlaczego 

nie zgadzamy siê na "odrabianie". Podajê 

wyjaœnienia, jedno za drugim. Mo¿- 

na mówiæ o zmêczeniu dziesiêciogodzinnym 

dniem pracy. Ci, którzy na przejazd 

œrodkami lokomocji poœwiêcaj¹ godzinê 

w jedn¹ stronê i godzinê w drug¹, 

nie maj¹ ju¿ poza fabryk¹ ¿adnego ¿ycia. 

Zmêczenie powoduje wzrost liczby wypadków. 

Ka¿da zmiana rozk³adu dnia 

jest okazj¹ do podniesienia norm. A mo- 

¿e by za jednym zamachem przypomnieæ 

szereg innych ¿¹dañ? Zaszeregowanie 

spawaczy, lakierników. Powiedzieæ tak- 

¿e o niezdrowych pomieszczeniach. 

A rasizm szefów? A wynagrodzenie za 

nadgodziny? Stop! to ju¿ nie ulotka, ale 

powieœæ... 

Znowu Primo: – Ale¿ nie warto opowiadaæ 

tych wszystkich historii. Jeœli dyrekcja 

chce, abyœmy pracowali po dziesiêæ 

godzin dziennie, a w tym dwadzieœcia 

minut za darmo, to po to, by nas 

upokorzyæ. Chc¹ pokazaæ, ¿e wielkie 

strajki skoñczy³y siê raz na zawsze i ¿e 

Citroen mo¿e robiæ, co mu siê ¿ywnie 

podoba. To jest atak na nasz¹ godnoœæ. 

Co my jesteœmy? Psy? "Rób to, rób tamto 

i stul pysk". Doœæ tego! Poka¿emy im, 

¿e nie mog¹ nas tak traktowaæ! To sprawa 

honorowa. Ka¿dy chyba zrozumie, 

nie? Tylko to napiszcie i wystarczy!" 

Treœæ ulotki ju¿ ustalona. Siedz¹c 

przy rogu sto³u zwiêŸle redagujê to, co 

Primo powiedzia³ przed chwil¹ jednym 

48


tchem. Czytam na g³os. Zmieniamy dwa 

czy trzy zdania i oto wersja ostateczna: 

wszyscy wyra¿aj¹ zgodê. Ulotka zostanie 

przet³umaczona na jêzyk arabski, 

hiszpañski, portugalski, jugos³owiañski. 

Przychodzi mi na myœl, ¿e niektóre s³owa 

brzmi¹ bardzo mocno we wszystkich 

jêzykach: "zniewaga", "duma", "honor"... 

Wersjê francusk¹ powielimy w tysi¹cu 

egzemplarzy i rozdamy j¹ przy bramie 

wejœciowej. Inne wersje powielimy 

po 100 egzemplarzy w ka¿dym jêzyku: 

rozwiesimy je w fabryce, gdzie siê da, 

w szatniach i warsztatach, puœcimy je 

w obieg z rêki do rêki. 

Teraz trzeba podpisaæ. Decydujemy 

siê umieœciæ u do³u "Komitet Podstawowy 

Fabryki Citroena w Choisy". 

Zbierzemy siê ponownie w przysz³y 

pi¹tek, w liczniejszym jeœli to mo¿liwe 

gronie, aby oceniæ sytuacjê. 

Na tym koniec. Wychodzimy na 

górê. Cafe de Sports huczy podnieceniem 

pi¹tkowych wieczorów. K³êby 

dymu. Wybuchy œmiechu, g³osy, krzyki. 

Zaaferowane grupki typuj¹ wyœcigow¹ 

"trójkê". Wymiana pozdrowieñ. 

Ulica. Jest bardzo zimno. Mokry 

œnieg pada na œliski trotuar. Noc spowi- 

³a ju¿ bulwary, po których mkn¹ na 

weekend samochody. St¹d fabryka jest 

tylko ciemn¹, posêpn¹ bry³¹. Zastyg³¹ a¿ 

do poniedzia³ku. Koledzy œpiesz¹ w stronê 

metra z podniesionymi ko³nierzami 

palt i kurtek. 

Przez chwilê stojê nieruchomo. Nag³a 

wewnêtrzna pustka. Wyczerpanie ca- 

³ym tygodniem pracy, zebraniem. Myœlê: 

sta³o siê. Czy nam siê uda? Przyœpieszony 

puls, dr¿enie. Walka, która tu, 

teraz, rozpoczyna siê. Ten powstaj¹cy 

kolektyw. Tyle nadziei... To oszo³amia. 

"No, jak tam bêdzie z naszymi spaghetti, 

robimy je czy nie?" 

Uœmiechniêty Primo ³apie mnie za 

³okieæ. To prawda, postanowiliœmy, ¿e 

tego wieczoru zjemy u mnie kolacjê. 

ChodŸmy. 

Przygotowujemy nasz strajk. Odkrywam, 

¿e "gondole" s¹ stanowiskiem strategicznym. 

St¹d wychodz¹ czêœci karoserii, 

które Simon rozwozi wzd³u¿ linii 

monta¿owej. Odt¹d ulotki pójd¹ t¹ sam¹ 

drog¹. Zachwycony Simon ukrywa je 

pod kurtk¹ ruchami konspiratora. Ta 

podziemna robota ca³kiem mu odpowiada. 

Zabra³ maski, wraca z pustym wózkiem: 

Hiszpanie dostali ju¿ ulotki. Kurs 

z drzwiczkami: ulotki po arabsku wêdruj¹ 

do Marokañczyka od przednich 

œwiate³. Simon szepce mi w ucho szczegó³y, 

opisuje w skrócie reakcje. Na przerwie 

œniadaniowej oddalamy siê na stronê, 

¿eby podsumowaæ sytuacjê. 

Ulotki wywar³y silne wra¿enie. To 

nasz¹ godnoœæ chc¹ podeptaæ t¹ dodatkow¹, 

darmow¹ prac¹, powtarzaj¹ robotnicy 

we wszystkich jêzykach; to wa¿niejsze 

od zmêczenia, p³acy i ca³ej reszty; 

na to nie ma ceny! 

Murzyn od siedzeñ z namaszczeniem 

przeczyta³ ulotkê po arabsku, po- 

Si³a pracy 

49


Si³a pracy 

tem przyszed³ uœcisn¹æ mi rêkê. Przerwie 

pracê o pi¹tej, obietnica stoi. 

Ulotki przyklejamy wszêdzie. Toalety 

s¹ uprzywilejowanym miejscem: 

mo¿na czytaæ w spokoju, z dala od ludzkich 

spojrzeñ. 

Na du¿ej taœmie monta¿owej ludzie 

zaczynaj¹ "braæ przynêtê". Tu i tam przyrzekaj¹ 

zakoñczyæ pracê o pi¹tej. Czy to 

wystarczy? 

Na drugim zebraniu Komitetu jest 

nas ze trzydziestu. Okreœlamy nasze 

szansê, liczymy, konfrontujemy reakcje, 

rozpatrujemy zastrze¿enia wysuwane 

przez niezdecydowanych, przygotowujemy 

odpowiedzi. Sporz¹dzamy listê 

trudnych w obs³udze i wa¿nych dla produkcji 

stanowisk, które nie³atwo bêdzie 

uruchomiæ w ci¹gu dwóch minut w przypadku 

zatrzymania. 

Zachowa³em z tego okresu wspomnienie 

normalnej, niemal spokojnej 

dzia³alnoœci. I myœlê, ¿e podobnie by³o 

z wiêkszoœci¹ kolegów. Zwyk³e zajêcia 

zwi¹zane z walk¹ wyzwoli³y nas czêœciowo 

ze strachu i goryczy. Wszystko nabiera³o 

sensu. Choæ jeden raz krzywdy i upokorzenia 

powszedniego dnia nie ginê³y 

w studni bez dna naszej bezsilnej wœciek³oœci. 

Szefowie mogli obra¿aæ, "szturchaæ", 

okradaæ, k³amaæ. Otworzyliœmy im 

tajne konto i za ka¿dym razem, gdy obci¹¿ali 

go nowym, niesprawiedliwym 

postêpkiem, myœleliœmy: dobrze, spotkamy 

siê 17-tego lutego. 

Mieliœmy nareszcie wspólne horyzonty, 

przywykliœmy do tego, by je rozszerzaæ. 

Rankiem, w czasie przerwy 

kwadrans po ósmej, siadywaliœmy na 

trzecim stopniu ¿elaznych schodów prowadz¹cych 

z naszego warsztatu do lakierni. 

Tam, poœród t³ustych plam i odwiniêtych 

z papieru kanapek, mieliœmy 

w szeœciu czy siedmiu ma³e meetingi 

polityczne. Dok³adnie przypominam sobie 

jedn¹ z naszych rozmów i replikê 

Georgesa. Simon w³aœnie wpad³ w egzaltacjê 

ukazuj¹c obraz przysz³ej rewolucji. 

"Trzeba bêdzie od razu zaatakowaæ 

koszary, aby zdobyæ broñ..." Georges 

przerwa³ mu z lekk¹ drwin¹ w g³osie: 

"W takich przypadkach, to nie broni brakuje, 

ale odwagi, by siê ni¹ pos³u¿yæ. 

Broñ zawsze mo¿na znaleŸæ..." Simon 

zrobi³ zabawn¹ minê ucznia przy³apanego 

na gor¹cym uczynku i zamilk³. 

Kolporta¿ ulotek, nasze ma³e meetingi 

w warsztacie, zebrania Komitetu, 

gor¹czkowe œledzenie naszego postêpu: 

tak up³yn¹³ nam ten miesi¹c propagandy, 

który – wszystko razem wzi¹wszy – 

by³ miesi¹cem szczêœcia. 

Rozdzia³ IV 

STRAJK 

Poniedzia³ek 17 lutego, za piêæ minut 

pi¹ta. 

Czy nam siê uda? Pocê siê, ale nie 

ze zmêczenia po ca³ym dniu pracy. Oddycham 

z trudem, w piersi wali g³ucho: 

to strach. 

W³aœnie w tej chwili nie mogê znieœæ 

myœli o pora¿ce. W g³owie k³êbi¹ mi siê 

nasze argumenty: robotnicy na wpó³ og³uchli 

od pras, zatrucia w lakierni, szpicle 

C.F.T., grzebi¹cy nam po kieszeniach 

stra¿nicy, szanta¿e Junota, kradzione minuty 

przerwy, przekupiony lekarz przemys³owy... 

Uderzyæ w pewnoœæ siebie i bezczelnoœæ 

ludzi nadzianych fors¹, takich 

jak Gravier, Junot, Dupre, Huguet, Bineau 

i wszystkich tych na œwieczniku, których 

nie ogl¹damy na oczy! 

Za dwie minuty pi¹ta. 

W obronie honoru, powiedzia³ Primo. 

Za nasz¹ godnoœæ, napisaliœmy w 

ulotkach. W gruncie rzeczy wszystkie 

strajki do tego siê sprowadzaj¹. Poka- 

50


zaæ, ¿e nie uda³o im siê nas z³amaæ. ¯e 

pozostaliœmy wolnymi ludŸmi. 

Oby tylko siê uda³o. Fabryka musi 

stan¹æ. Z twarzy ludzi próbujê odgadn¹æ 

ich zamiary. Jak tu poznaæ? Czy dostatecznie 

wyjaœniliœmy, o jak¹ stawkê 

chodzi? Mo¿e powinniœmy byli rozdawaæ 

ulotki przed hotelami robotniczymi? 

Albo zrobiæ specjalne zebranie dla kierowców 

fenwicków? Tak, ale przez kogo 

siê z nimi skontaktowaæ? Przez grubego 

Marcela? To milczek. Czy Malijczycy 

przerw¹ pracê, jak to rzekomo zapowiedzieli? 

¯eby tylko szefowie nie zaczêli natychmiast 

dzia³aæ przez zastraszenie! 

Rozgl¹dam siê. Ani jednego niebieskiego 

fartucha. Ani jednego bia³ego. Demonstruj¹ 

nam sw¹ pogardê: Mamy 

gdzieœ wasze ulotki; fabryka nie stanie, 

bo mocno trzymamy j¹ w garœci; jeœli 

zastrajkuje dwudziestu czy trzydziestu 

z was, to ich zast¹pimy i 2CV normalnie 

zejd¹ z taœmy. Tak, to demonstracja 

pogardy. Ale jestem pewien, ¿e stoj¹ na 

czatach w swych oszklonych klatkach, 

gotowi nadbiec, jeœli tylko zacznie siê 

coœ psuæ, Georges daje mi znak. Zosta- 

³o tylko trzydzieœci sekund. Ha³as 

w warsztacie rozlega siê wci¹¿ w pe³nym 

natê¿eniu. Piski, zgrzyty, wycie, 

œwidry, korby, œruby, m³oty, pilniki, szlifierki, 

wiertarki, fenwicki... 

Ju¿ za chwilê. 

Sta³o siê. Godzina pi¹ta. 

Zatrzymujê "gondole" i zdejmujê rêkawice. 

Powoli, ostentacyjnie, aby inni 

zobaczyli, ¿e przerywam pracê. Simon 

tak¿e znieruchomia³. Ha³as? Mam wra- 

¿enie, ¿e s³abnie. Rzut oka na "karuzelê" 

drzwiczek: zatrzyma³a siê. Georges 

odk³ada narzêdzia. Stepan i Pavel szykuj¹ 

siê do wyjœcia. Z ca³ej si³y ws³uchujê 

siê w odg³osy z g³ównej linii monta¿owej. 

Tak, coraz mniej ha³asu dobiega 

stamt¹d. Widzê mê¿czyzn, którzy jeden 

za drugim odchodz¹ od taœmy. 

Jeszcze kilka pojedynczych odg³osów 

œwidrów, uderzeñ m³otów. 

I cisza. 

Ach, jak ta cisza w nas dŸwiêczy! 

Jest minuta po pi¹tej. G³ówna linia 

monta¿owa stoi. 

Ale to jeszcze nie koniec gry. Trzeba 

szybko dzia³aæ. Kilkudziesiêciu robotników 

opuœci³o stanowiska pracy. 

Luki spowodowa³y zatrzymanie taœmy. 

Lecz wielu innych pozosta³o na swych 

miejscach, rozgl¹daj¹ siê niepewnie. 

Przestali pracowaæ, ale czekaj¹. Brygadziœci, 

ustawiacze, kierownicy nadchodz¹ 

ju¿ ze wszystkich stron i nie trac¹c 

czasu bior¹ siê do dzie³a. Ustawiacze 

i brygadziœci id¹ zast¹piæ brakuj¹cych 

i usi³uj¹ wprawiæ na nowo w ruch 

maszyny. To w³aœnie teraz, zanim im siê 

to uda, nasz strajk musi obj¹æ jak najwiêcej 

osób. Georges i Jugos³owianie 

zrozumieli to od razu. Christian, który 

przybieg³ do nas pêdem, tak¿e. I oto razem 

z innymi robotnikami tworzymy ma³y, 

piêædziesiêciosobowy korowód, rzucamy 

siê w stronê g³ównej linii monta¿owej, stanowisko 

po stanowisku staramy siê przekonaæ 

kolegów, aby przerwali pracê na 

dobre, aby poszli do szatni. 

"Dalej, zostaw tê robotê, chodŸ z nami. 

Sam widzisz, ¿e wszystko zablokowane. 

A zreszt¹ od tej chwili pracujesz 

za darmo dla pryncypa³a. Przy³¹cz siê do 

kolegów, którzy strajkuj¹!" 

Stanowiska przy taœmach pustoszej¹. 

Niektórzy robotnicy udaj¹ siê do 

szatni, inni powiêkszaj¹ nasz korowód. 

Narasta gwar g³osów. Maszyny stoj¹ ju¿ 

od dobrych trzech minut, a im nie uda³o 

siê ich jak dot¹d uruchomiæ. 

"Trzeba iœæ na transfer i namówiæ 

Theodorosa" – mówi Georges. 

Si³a pracy 

51


Si³a pracy 

To trudne stanowisko, o decyduj¹cym 

znaczeniu: umocowuje siê tu motory 

na podwoziach. Robotnik odpowiedzialny 

za nie jest Jugos³owianinem. 

Jeœli przerwie pracê, dwie czêœci sk³adowe 

du¿ej taœmy zostan¹ zablokowane. 

Biegniemy do niego. Otaczamy go 

ko³em. Wszyscy mówi¹ jednoczeœnie. 

Georges ze spokojem t³umaczy to na jugos³owiañski, 

stara siê go przekonaæ. 

Theodoros boi siê. Tak nam odpowiada 

i rzeczywiœcie widaæ to po nim. W rêku 

trzyma jeszcze narzêdzia, d³ugi kabel 

z wy³¹cznikiem, obs³uguj¹cym maszyneriê 

transferu i klucze. Stoi jak os³upia³y, 

mówi¹c coœ z trudem. Jego oczy 

biegaj¹ z k¹ta w k¹t warsztatu. Jesteœmy 

przy nim zaledwie od paru chwil, 

a ju¿ zjawiaj¹ siê szefowie. Pod¹¿ali naszym 

œladem chc¹c zatrzeæ wra¿enie, 

jakie wywar³a nasza manifestacja, i powstrzymaæ 

strajkuj¹cych. Toruj¹ sobie 

teraz drogê do Theodorosa. Jest wœród 

nich Huguet, który marszczy brwi i prostuje 

jak mo¿e sw¹ nisk¹ sylwetkê, Dupre, 

który mamrocze niewyraŸnie coœ, 

z czego mo¿na tylko zrozumieæ "...co za 

cyrk", a przede wszystkim Junot, kierownik 

wydzia³u, czerwony z gniewu i nadêty 

niczym w ataku apopleksji, który 

szczeka: "Pozwólcie ludziom pracowaæ! 

To jest pogwa³cenie wolnoœci pracy! Zapisujê 

nazwiska! Zapisujê nazwiska! Nie 

macie prawa!" Jest teraz tu¿ przy Theodorosie. 

Próbuje odpechn¹æ nas i odsun¹æ 

na bok Georgesa. Postanowiliœmy, ¿e nie 

bêdziemy siê biæ. Dobrze wiemy, ¿e szuka 

zwady: jedno uderzenie, parê ciosów, 

i ju¿ jest powód do natychmiastowego 

zwolnienia z pracy. Ale my tylko stoimy 

w miejscu zwart¹ gromad¹, podczas gdy 

on pryska œlin¹ i miota siê ze swoj¹ "wolnoœci¹ 

pracy" na ustach. 

W chwili gdy to piszê, wci¹¿ jeszcze 

mam w pamiêci ten obraz: prosiak w krawacie 

wsta³ z fotela po to, by krzyczeæ 

o wolnoœci pracy zmêczonemu i przestraszonemu 

robotnikowi, którego Citroen 

zdecydowa³ postawiæ przy taœmie na trzy 

dodatkowe kwadranse pracy. 

Robotnik waha siê, patrzy na kierownika 

wydzia³u, na nas. Wydaje siê, 

¿e straci³ g³owê w tym zamêcie. Coœ jakby 

rozpacz przemknê³o w jego oczach. 

A potem nagle Theodoros rzuca narzêdzia 

i zaczyna krzyczeæ: "Zostawcie 

mnie! Zostawcie mnie!" Atak nerwowy. 

Jest bardzo wysoki, trzêsie siê ca³y. Przera¿ony 

Junot odskakuje do ty³u. Jedno 

lekkie uderzenie, powód do zwolnienia, 

to by³oby nawet niez³e, ale dostaæ prawdziwe 

ciêgi, na to zupe³nie nie ma ochoty! 

Dziki krzyk Theodorosa do reszty 

zdezorganizowa³ pracê. Robotnicy nadbiegaj¹ 

ze wszystkich stron. Nasza ma³a 

grupa roœnie, warsztat stan¹³ na dobre. 

Teraz ze trzydziestu kolegów z lakierni 

wypada schodami. To ju¿ prawdziwa 

manifestacja: oko³o dwustu robotników 

ci¹gnie przez unieruchomion¹ fabrykê. 

Maszyny ucich³y, s³ychaæ tylko nasze 

wo³ania. 

T³umne, burzliwe wyjœcie. 

Yves i koledzy spoza fabryki czekaj¹ 

niecierpliwie. Wszyscy mówi¹, jeden 

przez drugiego. Uda³o siê. Ca³a fabryka 

stanê³a. Do zobaczenia nied³ugo przy 

drukowaniu ulotek. 

Gor¹czkowe zebranie w Cafe des 

Sports. Wœród weso³ej wrzawy panuj¹cej 

w dolnej sali, robimy raz i drugi bilans 

wydarzeñ. Oddzia³ 84, 85, 86. 

Wszystkie warsztaty stanê³y. Ponad czterystu 

strajkuj¹cych. Gdy minê³a godzina 

pi¹ta, z taœmy nie zszed³ ani jeden 

samochód. Teraz trzeba tylko wytrwaæ. 

Redagujemy ulotkê. Liczba strajkuj¹cych, 

ponowny apel. Znów t³umaczenie 

na kilka jêzyków. Powielarka. Wszystko 

jest gotowe póŸn¹ noc¹. 

52


Nie mogê zasn¹æ. 

Krótkie okresy drzemki szarpane 

wizjami. 

Fala bidonvilles runê³a na Neuilly. 

Zbiorowy entuzjazm proletariuszy 

na Polach Elizejskich. 

Nasz œwiat wychodzi z ukrycia 

i z impetem zalewa tamten œwiat. Jak zagubiony 

kontynent wynurzaj¹cy siê z g³êbin 

na œwiat³o dzienne i powoduj¹cy 

gwa³towny przyp³yw morza. Stare, skostnia³e 

spo³eczeñstwo patrzy z niedowierzaniem, 

jak wokó³ zaczyna rozprzestrzeniaæ 

siê nieznana, niepojêta radoœæ. 

Zburzymy mury fabryki, aby przeniknê³o 

do niej œwiat³o i œwiat zewnêtrzny. 

Sami zorganizujemy nasz¹ pracê, 

bêdziemy wytwarzaæ inne przedmioty, 

bêdziemy wszyscy uczonymi i spawaczami, 

pisarzami i rolnikami. Wymyœlimy 

nowe jêzyki. Skoñczymy z rutyn¹ 

i og³upieniem. Sadok i Simon nie bêd¹ 

siê ju¿ bali. Œwit, jakiego nikt jeszcze 

nie widzia³. 

Szary i zimny lutowy œwit, tym razem 

prawdziwy, przerywa sen. Trzeba 

tam wróciæ. Moim niemrawym, ospa³ym 

ruchom towarzyszy jedna myœl: dziœ po 

po³udniu, o pi¹tej. 

Wtorek 18 lutego. 

Fabryka jest tak pomyœlana, aby wytwarzaæ 

przedmioty i niszczyæ ludzi. Od 

samego rana uruchomiono system antystrajkowy. 

Wczoraj zwierzchnicy demonstrowali 

nam swoj¹ pogardê. Dzisiaj 

zmiana taktyki: s¹ obecni, dobrze 

widoczni. I to jak! W ca³ej fabryce a¿ 

g³oœno od ich krzyków, od tupania tam 

i z powrotem, od wtr¹cania siê do drobnych 

spraw. Wy³a¿¹ ze wszystkich stron. 

A wiêc a¿ tylu ich kry³o siê w oszklonych 

norach! Niebieskie, bia³e, szare 

fartuchy, nawet garnitury nadbieg³y pod 

ró¿nymi pretekstami. Ka¿dy powód jest 

dobry, by nêkaæ robotników: do niczego 

ta spoina! do niczego ten lakier! do niczego 

to po³¹czenie! do niczego ten retusz! 

Ju¿ nic im siê nie podoba. 

Wiemy doskonale, w czym rzecz: to 

wczorajszy strajk im siê nie podoba. Ale 

na razie nie wspominaj¹ o nim. Dokuczaj¹ 

nam w pracy i pozostaj¹ w pobli- 

¿u, ¿eby nas zastraszyæ. Sprawuj¹ nadzór 

tak, ¿eby ich wszyscy widzieli. Oka- 

¿e siê, czy dziœ po po³udniu o pi¹tej, robotnicy 

oœmiel¹ siê znów masowo przerwaæ 

pracê, tu¿ pod ich nosem! 

Junot bez wyraŸnego powodu obnosi 

wszêdzie sw¹ nabieg³¹ krwi¹ g³owê 

pijanego adiutanta. Idzie porozmawiaæ 

ze stra¿nikami, sprawdza papiery u kierownika, 

oddala siê w stronê zegara godzinowego, 

wraca stamt¹d z plikiem kart 

i ci, którzy widz¹, jak przechodzi zag³êbiony 

w listê nazwisk, nie mog¹ powstrzymaæ 

siê od myœli: co on tam knuje? 

Czy to moj¹ kartê, moje nazwisko 

ma w³aœnie przed oczami? 

Ale có¿, on po prostu wype³nia swe 

obowi¹zki! Czy¿ nie jest oficjalnym szefem 

s³u¿by represyjnej w fabryce? Z³amaæ 

strajk to jego robota: a wiêc zajmuje 

siê tym. Jest w samym ogniu walki, 

na czele swoich oddzia³ów. Alarm dla 

kierowników i brygadzistów! Alarm dla 

s³u¿by dozoru! Alarm dla C.F.T., sprzedajnego 

zwi¹zku! Citroen zarz¹dza mobilizacjê. 

Po³udnie. W sto³ówce poœpiesznie 

dzielimy siê wiadomoœciami: wszêdzie 

ta sama atmosfera walki. Primo jest zdania, 

¿e wszyscy z lakierni wytrwaj¹. 

Koledzy z oddzia³u 86 wykazuj¹ mniej 

optymizmu. Kierownik Grayier i brygadzista 

Antoine podobno wpadli w sza³. 

Zachowuj¹ siê jak marionetkowi w³adcy 

w obliczu zagro¿enia. Zaskoczeni 

i rozjuszeni wczorajszym strajkiem, po- 

Si³a pracy 

53


Si³a pracy 

stanowili zrobiæ wszystko, ¿eby zapobiec 

mu dzisiaj. Zwiêkszaj¹ maksymalnie 

tempo pracy, co chwila wynajduj¹ 

jakieœ usterki w spawaniu, które ka¿¹ 

poprawiaæ. Zagrozili nawet jednemu Tunezyje¿ykowi, 

¿e zostanie zwolniony za 

niedostateczn¹ wydajnoœæ. Z innych 

warsztatów nap³ywaj¹ podobne wieœci. 

Robi¹ wszystko, by zatruæ nam ¿ycie. 

Kierowcy wózków strajkowali wczoraj? 

W porz¹dku, bêd¹ mieli za swoje. Bez 

przerwy dostaj¹ nowe polecenia: a to 

trzeba przewieŸæ kontenery, a to dostarczyæ 

jakieœ czêœci, to znów przesun¹æ zawadzaj¹ce 

ich stosy. Zapomniane przed 

dwoma tygodniami przewozy nagle staj¹ 

siê bardzo pilne. Uporaæ siê z nimi w ci¹gu 

najbli¿szej godziny. Przez ca³y ranek 

fenwicki pêdzi³y jak w szatañskiej karuzeli. 

Kierowców rozdra¿nia ten szalony 

ruch, a nam grozi wypadek przy ka¿- 

dym przejœciu po warsztacie: nie sposób 

zrobiæ dwadzieœcia kroków, ¿eby nie 

otrzeæ siê o niebezpieczeñstwo. 

A wszystko wskazuje na to, ¿e tego popo³udnia 

bêdzie jeszcze gorzej: nagromadzone 

zamówienia s¹ tak liczne, ¿e 

kierowcy nie mog¹ im sprostaæ. Wszystkim 

fizycznym dosta³o siê niezale¿nie od 

funkcji. Nawet sprz¹tacze s¹ u kresu si³: 

kierownicy szepnêli sobie s³ówko i zgodnym 

chórem skar¿¹ siê na brud, który 

rzekomo odkryli. 

Rozbita na cz¹stki i ograniczona do 

ma³o znacz¹cych, powtarzanych w nieskoñczonoœæ 

gestów, nasza praca mo¿e 

staæ siê tortur¹. Czasem zapominamy 

o tym, kiedy monotonia warsztatu i swego 

rodzaju odrêtwienie pozwalaj¹ nam 

schroniæ siê w kruch¹ otoczkê przyzwyczajenia. 

Ale oni, zwierzchnicy, pamiêtaj¹ 

o tym. Wiedz¹, ¿e najmniejsze "przykrêcenie 

œruby", przyœpieszenie tempa 

pracy, najdrobniejsze szykany rozbijaj¹ 

na kawa³ki tê cienk¹ skorupkê, za któr¹ 

niekiedy siê chowamy. Teraz ju¿ nie ma 

dok¹d siê schroniæ. I oto jesteœmy bezbronni, 

zmêczeni w dwójnasób przez 

zdenerwowanie i dotkliwie odczuwamy, 

¿e praca robotnika niewykwalifikowanego 

jest jak razy bata na ¿ywym ciele: 

czymœ nie do wytrzymania. 

W ca³ej tej krz¹taninie zwierzchników 

kryje siê szanta¿. Ach tak, odmawiacie 

dodatkowej pracy przez trzy kwadranse? 

Bardzo dobrze. Poka¿emy wam, 

jak mo¿e wygl¹daæ te dziewiêæ godzin 

i piêtnaœcie minut, w czasie których podlegacie 

nam: otó¿ bêd¹ siê one liczyæ podwójnie, 

poczujecie siê bardziej wyczerpani, 

ni¿ gdybyœcie pracowali przez dziesiêæ 

"normalnych" godzin, które chcemy 

wam narzuciæ! Zobaczymy, kto 

wczeœniej siê zniechêci (kilka miesiêcy 

póŸniej kierownik Gravier powie mi 

otwarcie: "Jest pan cierpliwy, ale my jesteœmy 

cierpliwsi od pana, zobaczymy, 

komu siê prêdzej znudzi". Nale¿y przez 

to rozumieæ: mamy tysi¹c sposobów na 

to, by obrzydziæ panu ¿ycie i zmusiæ do 

odejœcia). 

System funkcjonuje wed³ug ¿elaznej 

logiki: praca wyczerpuje, ale strajk 

jeszcze bardziej. Zmêczenie fizyczne po 

dziesiêciu godzinach pracy? Mo¿liwe. 

Ale bez ¿adnych historii. Ukazaæ podporz¹dkowanie 

i uleg³oœæ jako furtkê do 

odpoczynku. Sk¹d oni znaj¹ tak dok³adnie 

mechanizm w³adzy? 

Przez ca³y poranek staraliœmy siê 

ograniczyæ skutki tego nacisku. Rozdawaæ 

ulotki, dyskutowaæ. Wykorzystaæ 

przerwy. Podsycaæ radoœæ z wczorajszego 

zwyciêstwa: "Za³atwiliœmy ich, co? 

Widzia³eœ ich miny? I dzisiaj bêdzie tak 

samo!" 

Co dwie godziny natryskiwacze 

maj¹ dziesiêciominutow¹ przerwê w tak 

zwanej sali wypoczynku (kilka metalowych 

krzese³ w brudnym k¹cie, tyle, ¿e 

54


z dala od chemicznych oparów): codziennie 

dostaj¹ szklankê mleka, co ma 

rzekomo powstrzymaæ degradacjê fizjologiczn¹, 

o której i tak wiadomo, ¿e jest 

nieunikniona. Primo wykorzysta³ maksymalnie 

te pauzy biegaj¹c od jednego 

do drugiego k¹ta fabryki, wszêdzie tam, 

gdzie zna³ ludzi. 

Ale trzeba uwa¿aæ. Nadzór jest silny. 

W czasie przerwy œniadaniowej 

Georges poszed³ do Graviera, ¿eby pomówiæ 

z dwoma Hiszpanami – spawaczami. 

Nie up³ynê³a minuta, jak Gravier 

wyskoczy³ ze swego gabinetu niczym 

diabe³ z komina i kaza³ mu wynosiæ siê. 

("Co to znów za burdel! Czy to m³yn, 

¿eby obce osoby krêci³y mi siê po warsztacie?!"). 

Georges odszed³ z nonszalancj¹ 

i ironicznym uœmiechem, ale nie 

dowiedzia³ siê, co zamierzaj¹ Hiszpanie. 

Uderzy³a go napiêta atmosfera, która 

panowa³a na oddziale 86. Nikt siê nie 

odzywa³. G³êboka cisza. 

Na szczêœcie Simon dziêki kursowaniu 

wózka z czêœciami karoserii 

utrzyma³ kontakt z g³ówn¹ lini¹ monta- 

¿ow¹. Znów dokonaliœmy obliczeñ: s¹ 

tacy, którzy zrezygnowali, ale ogólnie 

rzecz bior¹c, trzymamy siê. Niektórzy 

spoœród robotników, którzy wczoraj nie 

strajkowali, zapowiedzieli, ¿e dzisiaj 

przy³¹cz¹ siê do nas. 

Wtorek po po³udniu 

Zaraz po przerwie nowa ods³ona: na 

scenê wchodz¹ t³umacze. 

Ach, ilu¿ to ludzi obrasta w sad³o 

dziêki wartoœci dodatkowej wytworzonej 

przez robotników przy taœmie! 

Etatowi t³umacze Citroena... Eleganccy, 

beztroscy, wygadani bourgeois 

z Maroka, z Jugos³awii, z Hiszpanii, to 

agenci groŸnego systemu kontroli. Karty 

pobytowe, karty pracy, kontrakty, 

ubezpieczenia spo³eczne, zasi³ki, 

wszystko przechodzi przez ich rêce. Dla 

imigrantów, którzy Ÿle mówi¹ po francusku, 

lub nie znaj¹ wcale jêzyka, t³umacze 

stanowi¹ niezbêdny pomost do 

urzêdowego spo³eczeñstwa, tak skomplikowanego 

i zbijaj¹cego z tropu swymi 

formularzami, biurami i tajemniczymi 

przepisami. Pan t³umacz ci to za³atwi. 

Pan t³umacz to twój przyjaciel, 

rzecznik przychylnoœci pryncypa³a, mówi¹cy 

w twoim jêzyku. 

Dzisiaj ich "pomoc" ods³ania prawdziwe 

oblicze. 

Rozeszli siê po wszystkich warsztatach. 

Stanowisko po stanowisku, nawi¹zuj¹ 

rozmowê ze strajkuj¹cymi. W ka¿- 

dym jêzyku ta sama œpiewka: "S³uchaj, 

Mohamed (lub Miklos lub M' Ba lub 

Goncalves lub Manuel), wczoraj zrobi- 

³eœ g³upstwo: dobrze wiesz, ¿e teraz praca 

koñczy siê za piêtnaœcie szósta i nie 

mia³eœ prawa wyjœæ o pi¹tej. W porz¹dku, 

tym razem puœcimy to w niepamiêæ. 

Ale jeœli to siê powtórzy, bêdziesz mia³ 

powa¿ne k³opoty. A przede wszystkim 

mo¿esz ju¿ wiêcej nie fatygowaæ siê do 

mnie w sprawie urzêdowego papierka czy 

za³atwienia ci czegoœ. Jeœli dziœ po po- 

Si³a pracy 

55


Si³a pracy 

³udniu wyjdziesz o pi¹tej, to ju¿ ciê nie 

znam. Zastanów siê dobrze." 

Straszna groŸba. Kto pozostanie na 

ni¹ obojêtny? 

Byæ pozbawionym t³umacza, to znaczy 

znaleŸæ siê nagle w ciemnoœci, staæ 

siê g³uchoniemym, niezdolnym do za³atwienia 

najprostszej sprawy, odtr¹conym 

przez administracjê, przez ca³e spo³eczeñstwo. 

Jak unikn¹æ odt¹d tysi¹ca zasadzek 

francuskiej biurokracji i przygniataj¹cej 

bezwzglêdnoœci wrogiego 

œwiata? 

"Jeœli wyjdziesz o pi¹tej, ju¿ ciê nie 

znam". 

Maj¹ listê. Przechodz¹ metodycznie 

od jednego do drugiego strajkuj¹cego. 

S¹ wypoczêci, œwie¿y, swobodni. W³adaj¹ 

kilkoma jêzykami, studiuj¹ bez w¹tpienia 

prawo lub maj¹ za sob¹ wykszta³cenie 

uniwersyteckie. Przygotowuj¹ siê 

do pe³nienia w swoich krajach funkcji 

wy¿szych urzêdników lub glin, o ile ju¿ 

nimi nie s¹. Ci bourgeois dotarli a¿ tutaj, 

¿eby ³amaæ strajki swoich rodaków 

i proletariuszy. Kiedy widzê ich w akcji, 

fa³szywie ckliwych, o ujmuj¹cym sposobie 

bycia, ogarnia mnie coœ w rodzaju 

md³oœci. 

Jeden z nich znajduje siê o dwadzieœcia 

metrów ode mnie, blisko "gondol". 

W³aœnie robi obchód "karuzeli" drzwiczek. 

Œniady, czarnow³osy, z pocz¹tkami 

oty³oœci, przybra³ maskê drugorzêdnego 

aktora filmowego: przyklejony 

uœmiech ukazuje bia³e zêby. Pod br¹zow¹ 

rozpiêt¹ marynark¹ nosi kamizelkê, 

wyg³asza swoje trele-morele gestykuluj¹c 

jak agent ubezpieczeniowy, a na 

odchodnym klepie po ojcowsku ramiê 

robotnika, który pracuje bez s³owa. 

Ohyda. 

Tak funkcjonuje machina przeciwstrajkowa. 

Ruszy³a bez szarpniêcia, jak 

w³¹czona automatycznie po poniedzia³kowym 

alarmie. By³a tu na miejscu, naoliwiona, 

gotowa do u¿ycia, zag³uszona 

ha³asem innych maszyn – tych z ¿elaza 

i stali. Ale jeszcze nie chodzi na pe³nych 

obrotach! Ma do dyspozycji wiele innych 

œrodków zaradczych, wiele innych mechanizmów, 

których system przekazu 

jeszcze nie uruchomi³: pobicia, zwolnienia 

z pracy, wkroczenie policji, wyrzucanie 

prowodyrów, wydalenie imigrantów 

do ich krajów (a ch³opak, którego 

inspektorzy zabieraj¹ z biura kierownika 

wydzia³u, znajdzie siê dwadzieœcia 

cztery godziny póŸniej w wiêzieniu Franco 

lub Hassana II), polowanie na czarownice 

w hotelach robotniczych... 

Wszyscy wiedz¹, ¿e to istnieje, zdarza 

siê i zdarzy siê jeszcze nieraz. Te œrodki 

s¹ po prostu w rezerwie. Na razie maszyna 

przeciwstrajkowa pomrukuje cicho. 

Nêkanie w pracy, mobilizacja kadry 

technicznej, szanta¿ t³umaczy, groŸby. 

Zwyk³a kolej rzeczy. 

W³aœnie tak produkuje siê samochody. 

Jedne maszyny kszta³tuj¹ blachê, inne 

gniot¹ masê ludzk¹. Fabryka stanowi 

ca³oœæ. Mê¿czyŸni i kobiety z warsztatów 

pracuj¹ w ciszy, ich twarze nie wyra¿aj¹ 

nic. To na nich ci¹¿¹ teraz przek³adnie 

taœmy. Jak¹ miar¹ zmierzyæ tê wytrzyma- 

³oœæ? Dowiemy siê o pi¹tej. 

Im bli¿ej godziny pi¹tej, tym bardziej 

napiêcie roœnie. Dostrzegam je w spojrzeniach. 

Kr¹¿¹ nieme pytania. Co zrobi 

s¹siad? Co ja zrobiê? Zebraæ si³ê woli, 

podj¹æ decyzjê. Spogl¹daj¹ ukradkiem na 

brygadzistê, kierownika, dobrze widocznych 

o kilka metrów dalej, tak blisko... 

A potem wszystko odbywa siê b³yskawicznie. 

Pi¹ta godzina, robotnicy 

przerywaj¹ pracê i kieruj¹ siê do szatni, 

taœmy unieruchomione. W ci¹gu paru 

chwil warsztat opustosza³ w jednej trzeciej. 

Ci, co pozostali, nie mog¹ podj¹æ 

pracy: zbyt du¿o luk do wype³nienia. 

56


S³ychaæ podniesione g³osy. Kierownik 

Huguet stan¹³ przy wyjœciu i rzuca 

w stronê odchodz¹cej grupy Murzynów: 

"Ej¿e, to nie pora! Jeszcze z wami pogadam!" 

Dupre z kolei miota siê w warsztacie 

tapicerskim. Za póŸno. Fala strajkuj¹cych 

p³ynie w milczeniu. 

Czujê, jak wzbiera we mnie uczucie 

podziwu. 

Znów zadymiona dolna sala w Cafe 

des Sports. Od razu ca³¹ gromad¹ przyszliœmy 

tu do naszej kryjówki. Ocena sytuacji. 

Wszyscy odczuliœmy, jak inny panowa³ 

dziœ nastrój w momencie cichego 

opuszczani¹ stanowisk. Wczoraj to 

by³ wybuch radoœci, wielkie zamieszanie, 

zaskoczenie, ¿e jest nas tak wielu. 

Dzisiaj ka¿dy ze strajkuj¹cych schodzi³ 

ze stanowiska bez s³owa, bez jednego 

gestu, z powag¹ na twarzy. Przez ca³y 

dzieñ czuliœmy siê œledzeni. Dyskusje 

toczy³y siê ukradkiem w toaletach, w zau³kach 

korytarzy. Fabryka jakby siê skurczy³a: 

z jednej strony nasze szepty, z drugiej 

– dudni¹cy bez przerwy, wszechobecny 

g³os zwierzchników. Tak jakby 

z samego rana przy³o¿ono imad³o: dziœ 

wtorek, pierwszy obrót przykrêcanej 

œruby. Jaki bêdzie ten nastêpny? 

Warsztat po warsztacie liczymy 

tych, którzy przyst¹pili od strajku. Prawie 

trzystu. O stu mniej ni¿ wczoraj, to 

w koñcu niewielki spadek liczby, maj¹c 

na uwadze ca³¹ mobilizacjê kierownictwa. 

Ale jest to jednak wyraŸne zahamowanie. 

Nasz ruch nie rozwija siê. Marzyliœmy, 

¿e potoczymy œniegow¹ kulê. 

Ale zmuszeni jesteœmy przyznaæ, ¿e 

swoje maksymalne rozmiary osi¹gnê³a 

pierwszego dnia: teraz zaczê³a siê erozja. 

Inny bolesny cios: z wyj¹tkiem Choisy, 

w innych fabrykach Citroena w regionie 

Pary¿a nic siê nie wydarzy³o. 

Wszêdzie odrabianie rozpoczê³o siê bez 

przeszkód. Dzia³amy w odosobnieniu. 

Jak odzyskaæ stracony teren? Koledzy, 

jeden po drugim, wypowiadaj¹ swoje 

zdanie. Sycylijczyk Primo, Jugos³owianin 

Georges, Algierczyk Sadok, Bretoñczyk 

Christian, Malijczyk Boubakar... 

Kabylski pasterz z lakierni Mohamed 

mówi najd³u¿ej, ³agodnym g³osem 

przedziwnie dobieraj¹c literackie s³owa. 

Jutro rano porozmawiamy z tymi, którzy 

strajkowali w poniedzia³ek, a dziœ 

nie przerwali pracy; byæ mo¿e uda siê 

na nowo roznieciæ zapa³, zniweczyæ czêœciowo 

skutki gróŸb szefów. Ale to nie 

wystarczy. Trzeba próbowaæ zwiêkszyæ 

liczebnoœæ ruchu... szukaæ mo¿liwego 

oparcia gdzie siê da. Sekcja C.G.T. rozpowszechni³a 

w zesz³ym tygodniu ulotkê 

przeciw odrabianiu. W poniedzia³ek 

i wtorek nie zajê³a ¿adnego stanowiska. 

On, Mohamed, gotów jest iœæ do nich 

w imieniu komitetu i poprosiæ o zabranie 

g³osu w sto³ówce w po³udnie. Delegaci 

pracowników mog¹ stanowiæ legaln¹ 

ochronê, instancjê odwo³awcz¹. 

Zgoda, trzeba zwróciæ siê do delegatów 

o zabranie g³osu. 

Inna sprawa. Spróbujemy podyskutowaæ 

z ustawiaczami i niektórymi brygadzistami. 

Jugos³owianie sugeruj¹, 

¿eby zrobiæ ulotkê skierowan¹ do kadry 

technicznej. Zaapelowalibyœmy do nich, 

by nie grali roli ³amistrajków. O¿ywiona 

dyskusja. Niektórzy s¹dz¹, ¿e to zbêdne. 

Christian mówi, ¿e wiêkszoœæ szefów 

nale¿y do C.F.T.: s¹ ³amistrajkami 

z urzêdu. Tak, ale nie wszyscy. Wa¿ne, 

aby pokazaæ, ¿e umiemy odró¿niæ i rozpoznaæ 

tych zwierzchników, którzy pozostaj¹ 

wzglêdnie neutralni. W koñcu 

pomys³ zrobienia ulotki jest przyjêty na 

zasadzie kompromisu, jaki proponuje 

Primo: oskar¿ymy zw³aszcza tych szefów, 

którzy otwarcie dzia³ali przeciw 

robotnikom i rzucali groŸby strajkuj¹cym 

o pi¹tej. Ale jednoczeœnie zwróci- 

Si³a pracy 

57


Si³a pracy 

my siê do ca³ego kierownictwa, kadry 

technicznej, brygadzistów, ustawiaczy, 

powiemy im: wasza praca nie powinna 

polegaæ na zastraszaniu; dla was to tak- 

¿e kwestia honoru. Prawo do strajku istnieje. 

Strajkowaæ czy nie to sprawa sumienia, 

która dotyczy ka¿dego. Uszanujcie 

robotników, którzy przerywaj¹ pracê 

o pi¹tej. 

Mozolne uk³adanie tekstu. 

Zebranie by³o d³ugie, pe³ne szczegó³ów 

i powracania do tych samych 

spraw. Wyst¹pienia przeci¹gaj¹ siê, to 

krecia robota zmêczenia. Ludzie Ÿle 

s³ysz¹, denerwuj¹ siê, przekrzykuj¹ jedni 

drugich... No dobrze. Na tym koniec, pozostaje 

przejœæ do czynu. Mohamed i Simon 

pojad¹ póŸnym wieczorem odszukaæ 

Klatzmana (mieszka w blokach 

w Ivry). Primo, Christian i ja bêdziemy 

razem z Yvesem powielaæ ulotki. 

Kalki. B³êdy w maszynopisie. Trzeba 

przepisaæ. 

Powielarka. Jej rytmiczne mruczenie. 

Wydaje mi siê, ¿e s³yszê poci¹g, który 

mknie w spokojn¹ noc. Obrazy z dalekich 

stron. 

Noc ko³ysze siê w zapachach farby 

drukarskiej i szelestach ryz papieru. 

I oto ju¿ ranek. 

Przed fabryk¹, za piêtnaœcie siódma. 

Zbyt szybkie bicie serca, jak to bywa po 

nieprzespanej nocy. Wyostrzone zmys³y 

z niepokojem odbieraj¹ dŸwiêki, œwiat³a 

odchodz¹cej nocy, widok twarzy. Metal 

bramy, œliska krawêdŸ trotuaru, symetryczna 

bry³a fabrycznych budynków, 

milcz¹cy pochód œpiesz¹cych do pracy ludzi, 

w¹t³e ob³oczki oddechów i dymu 

z papierosów w lodowatym powietrzu. 

Rozdajemy ulotki. 

To spada na nas nagle. Jak uderzenie 

piêœci¹ w brzuch. Atak czterech facetów. 

Brutalnoœæ. Fruwaj¹ce ulotki. 

Upadek na trotuar. Ciosy. Po³yskuj¹ce 

w ciemnoœci kurtki. Krzyki. Oni wo³aj¹: 

"Zje¿d¿ajcie st¹d! Robotnicy chc¹ pracowaæ!" 

Rozpozna³em jednego, to ustawiacz 

z warsztatu t³oczenia. Rzucamy 

siê na nich. Dostrzegam k¹tem oka, ¿e 

Christian przytrzymuje jednego, Yves 

drugiego. £api¹ kogoœ za klapy ubrania, 

ukazuje siê gruba, wykrzywiona z³oœci¹ 

twarz, potem zaraz znika w t³oku. Zamieszanie. 

Robotnicy przychodz¹ nam 

z pomoc¹. S³yszê: "To s¹ szefowie, faceci 

z C.F.T.!" A tak¿e: "Jest ranny!" Jeden 

z rozdaj¹cych ulotki krwawi mocno. 

Drugi wyrwa³ siê z krêgu walki i ocali³ 

swój pakiet ulotek. Ktoœ krzyczy do 

napastników: "Nie jesteœcie robotnikami, 

tylko szpiclami pryncypa³a". Odepchniêci, 

wychodz¹ do fabryki, odgra- 

¿aj¹c siê: "Jeszcze wrócimy, ca³¹ gromad¹, 

wykoñczymy was!" 

Zadyszka po walce. 

Poprawiamy zmiête ubrania. 

Ch³opak, który krwawi, przytkn¹³ 

do czo³a chustkê. 

Rozdawanie ulotek trwa dalej. 

Szybkie oddechy stopniowo uspokajaj¹ 

siê. 

Drugi obrót przykrêcanej œruby: czeka 

nas ciê¿ki dzieñ. 

Junot rusza do ataku zaraz po wpó³ 

do ósmej. Miejsce, w którym wy³adowujê 

"gondole", usytuowane jest przy 

wejœciu do warsztatu, akurat na wprost 

gabinetu kierownika wydzia³u. Z mojego 

miejsca widzê o kilka metrów dalej 

klatkê ze szk³a zbrojonego o matowych 

szybkach, która tworzy wystêp w murze 

warsztatu. 

A wiêc ko³o godziny siódmej trzydzieœci 

zaczyna siê dziwna gra, która 

mnie intryguje. Jeden z ustawiaczy zastêpuje 

Malajczyka pracuj¹cego przy 

g³ównej linii i wysy³a go do biura. Malajczyk 

mija mnie powoli i z wahaniem 

przestêpuje próg oszklonej klatki. Po 

58


dwóch czy trzech minutach widzê, jak 

wychodzi z min¹ jakby dosta³ obuchem 

po g³owie i wraca na swoje miejsce. 

Ustawiacz wywo³uje nastêpnie Portugalczyka 

z "karuzeli" drzwiczek. Gabinet. 

Opuszczaj¹c go, ch³opak ma nietêg¹ 

minê. Potem kolej na Stepana, Jugos³owianina 

montuj¹cego zamki, który wraca 

z zaciœniêtymi szczêkami, sapi¹c 

gniewnie. Nastêpny. Znowu nastêpny. 

Na przerwie kwadrans po ósmej biegnê 

dowiedzieæ siê czegoœ. Otó¿ Junot 

wzywa indywidualnie ka¿dego ze strajkuj¹cych. 

Do wszystkich wyg³asza to 

samo: opuszczenie stanowiska pracy 

o pi¹tej godzinie jest nielegalne, to zerwanie 

kontraktu. "Czy wie pan przynajmniej, 

co to znaczy po francusku "umowa 

o pracê"? Proszê siê dobrze poinformowaæ. 

Nie jesteœmy tu wœród dzikich. 

W tym kraju obowi¹zuj¹ przepisy". 

Wniosek: w podobnych przypadkach dyrekcja 

ma prawo zwolniæ bez wypowiedzenia. 

A tym, którzy mieszkaj¹ w hotelu 

Citroena, kierownik przypomnia³, ¿e 

zawdziêczaj¹ to tylko dobrej woli dyrekcji, 

a tej w ka¿dej chwili mo¿na po³o¿yæ 

kres. "Niech pan uwa¿a. Francja pana 

przyjê³a, ale jest pan zobowi¹zany respektowaæ 

jej prawa. Mo¿e pan odejœæ". 

Tylko imigranci s¹ wzywani. 

Zreszt¹ to ogromna wiêkszoœæ. 

Przez ca³y ranek obserwujê, jak jeden 

po drugim przewijaj¹ siê przez gabinet 

Junota. Za ka¿dym razem wyobra- 

¿am sobie scenê, jaka rozgrywa siê za 

matow¹ szyb¹. Kierownik wydzia³u siedzi 

rozparty w fotelu, w rozpiêtej tweedowej 

marynarce, przed nim le¿¹ papiery. 

Naprzeciw stoi za¿enowany ch³opak 

w poplamionym ubraniu, nosz¹cym 

na sobie œlady pracy, od której dopiero 

co odszed³, zapêdzony w kozi róg w tym 

spotkaniu dwóch przeciwników o nierównych 

szansach. Jak¹ postawê przybraæ? 

Patrzeæ kierownikowi prosto 

w oczy? WeŸmie to za prowokacjê. Opuœciæ 

g³owê, wbiæ wzrok w ziemiê? Jak 

znieœæ to dodatkowe upokorzenie? B³¹dziæ 

wzrokiem na prawo i lewo, patrzeæ 

w dal? Te rozbiegane oczy – proszê: jakie 

to typowe dla imigrantów. No i miej 

tu zaufanie do tych ludzi... W ustach kierownika 

nawet zwracanie siê na "pan" 

kryje w sobie groŸbê. W przeciwieñstwie 

do szefów i kierowników, którzy wo³aj¹ 

na ciebie bez ogródek i bez umiaru, Junot 

u¿ywa twego nazwiska i pilnuje siê, 

by mówiæ ci "pan". "Niech pan uwa¿a, 

panie Benhamoiid..." Nie daj siê zwieœæ. 

Nie ma w tym ani cienia szacunku. 

Zreszt¹ ca³e jego zachowanie i jego wypowiedzi 

stale daj¹ ci odczuæ, ¿e jesteœ 

nêdznym bougnoule [bougnoule – pogardliwe 

okreœlenie cudzoziemca z Po- 

³udnia]. Nie, jeœli zwraca siê do was 

w ten wyj¹tkowo ceremonialny sposób, 

to w tym celu, abyœ w jego upomnieniu 

rozpozna³ oficjalny styl listów poleconych 

z potwierdzeniem odbioru. Styl 

ostrze¿eñ, zawieszeñ, zwolnieñ z pracy. 

Próbujê odgadn¹æ rezultat rozmowy 

z twarzy ka¿dego wychodz¹cego. Wy- 

Si³a pracy 

59


Si³a pracy 

trzyma? Nie wytrzyma? Ten wydaje siê 

za³amany psychicznie. W rysach tamtego 

odbija siê gniew, któremu da³ siê ponieœæ. 

Oto jeszcze inny, fatalista, wychodzi 

wzruszaj¹c ramionami. Georges oddala 

siê z szyderczym uœmiechem i przystaje, 

by zapaliæ papierosa. Pewien Algierczyk 

wychodzi tak zaszokowany, ¿e 

z trudnoœci¹ odnajduje drogê do swojego 

stanowiska i przez parê chwil b³¹ka 

siê na chybi³ trafi³ po warsztacie. 

W po³udnie ju¿ trzydziestu robotników 

ma za sob¹ wizytê w gabinecie Junota. 

Inni czekaj¹ na swoj¹ kolej. Wœród 

ludzi szerzy siê niepokój. 

Sto³ówka. Starania Mohameda i Simona 

wobec sekcji C.G.T. przynios³y rezultaty. 

Delegat zabierze g³os. Oto i on, 

barczysty, w skórzanej kurtce, toruje 

sobie drogê. To Francuz Boldo, wykwalifikowany 

d³ugoletni pracownik o niewyparzonej 

gêbie. Krzyczy kilka s³ów, 

¿eby wszyscy go us³yszeli. Demaskuje 

posuniêcia dyrekcji maj¹ce na celu zastraszenie, 

przypomina, ¿e strajk jest legalny, 

prosi robotników, aby informowali 

delegatów na bie¿¹co o pogwa³ceniu 

prawa do strajku w poszczególnych 

warsztatach. S³uchaj¹ go w ciszy, któr¹ 

przerywa tylko ha³as tac i szuranie krzese³ 

nadchodz¹cych osób. Kiedy tylko 

skoñczy³, wrzawa wybucha na nowo 

i przy ka¿dym stoliku przypadkowi t³umacze 

wyjaœniaj¹, co powiedzia³. Co pó³ 

godziny delegat ponawia wyst¹pienie, 

¿eby us³yszeli go robotnicy z ró¿nych 

warsztatów, kolejno zmieniaj¹cy siê w 

samoobs³ugowej sto³ówce. 

Nareszcie! Po raz pierwszy od rozpoczêcia 

strajku C.G.T. "wychyli³a siê". 

Wiemy, ¿e w biurze sekcji odby³a siê 

burzliwa dyskusja. Niektórzy nie chcieli 

nawet s³yszeæ o tej akcji podjêtej przez 

"radyka³ów". Najbardziej zjadliwy nasz 

przeciwnik o nazwisku Galice, piastuj¹cy 

wa¿n¹ funkcjê w sekcji, nie pozostawi³ 

suchej nitki na "tych studentach, 

którzy przychodz¹ uczyæ klasê robotnicz¹" 

(on sam jest kierownikiem w biurze 

metod, odpowiedzialnym za pomiary 

chronometrem). Ale wiêkszoœci uda- 

³o siê w koñcu poprzeæ strajk. Ch³opcy 

z lakierni i Klatzman wygrali sprawê. 

Stary Jojo mój s¹siad z szatni wyzna³ 

mi skwapliwie, ¿e nas popiera³ i nalega³, 

by syndykat zabra³ g³os. 

To wyst¹pienie C.G.T. bez w¹tpienia 

bêdzie w oczach wielu robotników 

czymœ w rodzaju legalnej os³ony. To 

istotne. Ale czy to wystarczy, by uniewa¿niæ 

coraz konkretniejsze groŸby wysuwane 

przez dyrekcjê pod adresem ka¿- 

dego ze strajkuj¹cych? W¹tpliwe. 

Po po³udniu Junot dzia³a nadal. Wezwanie. 

Zmycie g³owy. "Mo¿e pan 

odejœæ". 

Jego metoda jest prosta i wydajna. 

Trzeba, aby ka¿dy strajkuj¹cy z osobna 

poczu³, ¿e jest ju¿ na muszce, ¿e maj¹ 

na niego oko. Pozbawiæ go uczucia 

wzglêdnego bezpieczeñstwa, jakie daje 

dzia³anie zbiorowe, w którego czasie ma 

wra¿enie, i¿ wtopi³ siê w t³um i wystêpuje 

niemal anonimowo. Niech us³yszy 

teraz swoje nazwisko. Niech je zobaczy 

zakreœlone czerwonym o³ówkiem na liœcie, 

któr¹ trzyma Junot. Niech poczuje 

choæ przez krótk¹ chwilê, jak ca³a machina 

Citroena ci¹¿y nad nim, samym 

w czterech murach tego surowego, metalowego 

gabinetu, odbijaj¹cego ha³as 

s¹siaduj¹cych z nim taœm. 

Trzystu zbuntowanych ludzi to niema³o. 

Jedna czwarta za³ogi, wiêcej nawet, 

jeœli wzi¹æ pod uwagê samych robotników. 

A wiêc nale¿y atakowaæ teren 

punkt po punkcie, ¿eby oderwaæ od 

niego najpierw parê elementów. Zredukowaæ 

tê masê. W czasie dwóch czy 

trzech minut ka¿dy z tych, którzy defi- 

60


luj¹ przed Junotem, odczuwa na sobie 

jakby przejœcie walca. Jest tyle s³ów 

w jêzyku produkcji na okreœlenie czynnoœci 

zrównywania: strugaæ, ociosywaæ, 

okrawaæ, szlifowaæ, pi³owaæ, walcowaæ... 

Drewniane deski, bloki kamienne, 

kêsiska stali, blaszane p³yty. A jakiego 

s³owa u¿yæ w przypadku cz³owieka, 

tej szczególnej materii, któr¹ zajmuje 

siê Junot? 

Inny odcinek frontu: zwierzchnicy. 

Czy nasze ulotki wywar³y jakiœ skutek? 

W przerwach próbujemy oceniæ ich oddŸwiêk. 

Zdaniem Simona niektórzy szefowie 

uspokoili siê. Oczywiœcie nie kierownicy. 

Na tym poziomie, najwy¿szym 

w hierarchii warsztatu, znajduj¹ siê tylko 

œlepo pos³uszni, niezwruszeni wyznawcy 

systemu Citroena. Huguet w oddziale 

85, Gravier w 86 oraz równi im 

rang¹ koledzy z lakierni i warsztatu t³oczenia, 

kontynuuj¹ gorliwie sw¹ politykê 

drêczenia ludzi: bezpoœredni nadzór, 

reprymendy, zwiêkszona iloœæ odrzuconych 

czêœci i dodatkowe prace. Ale nieco 

ni¿ej, na szczeblu brygadzistów 

i ustawiaczy, coœ jakby siê zmieni³o. Dupre 

by³ nieco bardziej powœci¹gliwy ni¿ 

wczoraj. A ry¿y ustawiacz z warsztatu 

85 w typie Irlandczyka (ten, który wprowadza³ 

mnie bez powodzenia w tajniki 

nak³adania os³on na szyby) szepn¹³ nawet 

Simonowi, ¿uj¹c wyimaginowan¹ 

fajkê i po³ykaj¹c po³owê s³ów: "...Co 

mnie obchodzi... pi¹ta godzina, za piêtnaœcie 

szósta... nie moja sprawa, ...jestem 

tu, ¿eby pilnowaæ roboty, a nie patrzeæ 

na zegarek...". Simon triumfalnie 

doniós³ nam o tym na popo³udniowej 

przerwie. Georges zauwa¿y³, ¿e ten ustawiacz 

zawsze by³ orygina³em. Nie trzeba 

mieæ zbyt wielu z³udzeñ. Zobaczymy, 

co zrobi¹ szefowie o pi¹tej. Nik³a 

nadzieja, ¿e bêd¹ mniej groŸni ni¿ wczoraj 

w porze przerwania pracy. Tym bardziej, 

¿e dowiedzieli siê ju¿ o stanowisku 

syndykatu nieprzychylnym dla ich 

metod zastraszania. 

Przed pi¹t¹, w ostatnich minutach 

pe³nego napiêcia oczekiwania; nie sposób 

przewidzieæ, co siê wydarzy. Czy odzyskaliœmy 

choæ czêœæ terenu? Czy 

wprost przeciwnie, Junotowi i jego ludziom 

uda³o siê zastraszyæ dostateczn¹ 

iloœæ robotników, by strajk upad³? 

A gdyby nast¹pi³ nag³y zryw, gdyby zastrajkowa³o 

jeszcze wiêcej osób ni¿ 

pierwszego dnia? Momentami ³apiê siê 

na marzeniach o takim rozmachu naszej 

akcji, który zmusi³by Citroena do 

ustêpstw, kaza³by mu zrezygnowaæ z odrabiania... 

Nie. Trzeba rozumowaæ na 

zimno. Oceniaæ realnie sytuacjê. Ale 

w tê œrodê, która jest punktem ciê¿koœci 

ca³ego tygodnia, nasz strajk skomplikowa³ 

siê wskutek tylu wydarzeñ 

i wyst¹pieñ! Napad C.F.T. na rozdaj¹cych 

rano ulotki, operacja "walec" kierownika 

wydzia³u, zagro¿enie nam usuniêciem 

z hoteli robotniczych i z pracy, 

wyst¹pienie delegata C.G.T., opozycja 

wewn¹trz sekcji zwi¹zkowej, sprzeczne 

pog³oski o nastawieniu szefów. I zdenerwowanie, 

które co dzieñ przynosi strajk, 

walka z samym sob¹ ka¿dego popo³udnia, 

zmêczenie narastaj¹ce w miarê 

up³ywu tygodnia. Rozwa¿am wci¹¿ na 

nowo wszystkie elementy uk³adu. Wypadkowa? 

Znajduje siê w ka¿dej z tych 

g³ów pochylonych przy pracy, nosz¹cych 

piêtno znu¿enia po ca³ym dniu i niepokoju 

przed podjêciem decyzji. 

Pi¹ta godzina. 

Kierownicy znowu ustawili siê 

groŸnie w pobli¿u drzwi, do³¹czy³o do 

nich kilku brygadzistów. Wo³aj¹ na odchodz¹cych. 

Przerwanie pracy. Szybkie, 

sprawne, ciche. Warsztat czêœciowo pustoszeje. 

To wystarczy, by taœmy stanê- 

Si³a pracy 

61


Si³a pracy 

³y. Odesz³o mniej ludzi ni¿ wczoraj, tak 

mi siê wydaje. 

Cafe des Sports, obliczenia. Oko³o 

dwustu piêædziesiêciu strajkuj¹cych. 

"Zwalcowali" piêædziesiêciu naszych towarzyszy. 

Znowu ulotki. Tydzieñ dobiega 

koñca, wytrwajcie, bilans strajkuj¹cych, 

warsztat po warsztacie, podkreœlamy 

z naciskiem, ¿e groŸby Junota s¹ nielegalne, 

demaskujemy jego gadaninê 

o "zerwanym kontrakcie". Nie ust¹pimy. 

Trwaj¹ce w nieskoñczonoœæ mruczenie 

powielarki. 

Jak lunatycy p³yniemy w stronê 

czwartkowego œwitu. Zapadniêta twarz, 

rozgor¹czkowany wzrok Christiana 

przera¿aj¹ mnie. "Odpocznij, zajmiemy 

siê ulotkami i kolporta¿em". Nie chce. 

Ale kiedy mówi, dusi siê w atakach 

kaszlu. W czwartek Georges zjawia siê 

wczesnym rankiem nieogolony, na twarzy 

rysuj¹ siê zacz¹tki czarnej brody, 

zdaje siê te¿, ¿e palto Primo jest wygniecione. 

Nie do pomyœlenia! Kiedy¿ wreszcie 

skoñczy siê ten tydzieñ, który trwa 

od niepamiêtnych czasów? 

Czwartek mija we mgle zmêczenia, 

zszarpanych nerwów, machinalnie powtarzanych 

gestów. Wytrzymaæ jeszcze 

parê godzin. To ostatni dzieñ w tygodniu 

naszego oporu. Pi¹tek bêdzie neutralny: 

koniec pracy o 16.00. dotyczy wszystkich, 

dyrekcja nie ka¿e odrabiaæ. 

Przez ca³y dzieñ Junot nie przerywa 

swego "walcowania". 

Nasze ulotki wci¹¿ kr¹¿¹. 

Czwartek, godzina pi¹ta: nieco ponad 

dwustu strajkuj¹cych. 

*** 

Nasz strajk utrzyma³ siê przez ca³y 

tydzieñ. 

Ten pi¹tek to 21 lutego. Co roku obchodz¹c 

miêdzynarodowy dzieñ solidarnoœci 

przeciw imperializmowi czcimy 

rocznicê egzekucji dokonanej przez hitlerowców 

z grupy Manouchiana na robotnikach 

cudzoziemskich z ruchu oporu, 

przyby³ych z Armenii, z Wêgier, 

z Polski. Tych z czerwonego afisza o rozgor¹czkowanych, 

zapadniêtych twarzach, 

dziwnych i obcych, œciganych 

i nie ujarzmionych, zg³adzonych 21 lutego 

1944 roku. Dawne i dzisiejsze oblicze 

tego samego proletariatu z ró¿nych 

krajów, wytrwa³ego w swym oporze 

przeciw uciskowi. Jestem zadowolony, 

¿e dzieñ 21 lutego nie zasta³ nas pokonanych. 

Junot wykona³ swoje groŸby: dwudziestu 

strajkuj¹cych kolegów usuniêto 

z hoteli Citroena. Nie bawi¹c siê w formalnoœci: 

wieczorem, wracaj¹c z fabryki 

znaleŸli swe walizki przed drzwiami. 

"Piêæ minut i ju¿ was tu nie ma" powiedzia³ 

administrator. 

ZnaleŸæ im lokum. Radzimy sobie, 

jak mo¿emy. Noclegi na los szczêœcia. 

Sobota. Spaæ. 

W niedzielê znowu siê zebraliœmy, 

aby przygotowaæ drugi tydzieñ strajku. 

Zdaniem ogó³u zablokowanie produkcji 

przez jeszcze jeden tydzieñ by³o niemo¿- 

liwe. Ale wiêkszoœæ nie mia³a zamiaru 

ugi¹æ siê, zgodziæ na upokorzenie tymi 

trzema dodatkowymi kwadransami, 

a zw³aszcza nieop³acan¹ prac¹. Dla tych 

ludzi sta³o siê to ich osobist¹ spraw¹: 

nic nie zmieni ich zdania. Bêdziemy 

wiêc kontynuowaæ. Nawet jeœli nast¹pi 

znaczny spadek liczby strajkuj¹cych. 

Nawet jeœli Junot wprowadzi w czyn 

inne groŸby. Nawet gdyby syndykat 

C.F.T. ostro nas zaatakowa³. Bêdziemy 

kontynuowaæ dla zasady. Bêdziemy kontynuowaæ, 

poniewa¿ to jest naprawdê 

sprawa honoru, a nie tylko s³owa, które 

dobrze brzmi¹ w ulotkach. A poniewa¿ 

strajk, nawet mniejszoœci, nigdy nie 

mo¿e byæ po prostu wstrzymaniem siê 

62


Historia 

Weneto (region wokó³ Wenecji) by³ 

do lat 60-tych obszarem, z którego powszechnie 

emigrowano. W XIX w., lokalni 

kapitaliœci, z powodu strachu przed 

"zaraz¹ strajków", oraz aby unikn¹æ du- 

¿ych skupisk robotników nie zbudowali 

w nim ¿adnych wielkich zak³adów 

przemys³owych. Wiêkszoœæ robotników 

zim¹ wykonywa³a prace cha³upnicze dla 

przemys³u odzie¿owego i obuwniczego, 

a latem pracowa³a na roli. Ludzie ci pod 

wzglêdem socjalnym jak i politycznym 

byli mocno odizolowani od reszty spo- 

³eczeñstwa. Mieszkali w ma³ych miasteczkach 

i wsiach, gdzie rz¹dzi³ koœció³ 

katolicki i wielcy posiadacze ziemscy. 

W takiej sytuacji zorganizowanie siê 

by³o trudniejsze ni¿ np. w du¿ych miastach 

i fabrykach. Jedyny wiêkszy obod 

pracy, bo jest zawsze form¹ oporu 

i poci¹ga za sob¹ w³aœnie wzrost aktywnoœci 

w stosunku do pracy (to tak jakby 

podtrzymaæ granitowy blok; jeœli siê ca³kiem 

puœci, to nas zmia¿d¿y), wobec tego 

mobilizujemy siê z myœl¹ o poniedzia³ku: 

nowe ulotki, nowa kampania wyjaœnieñ. 

Zabieramy siê do dzie³a nie trac¹c 

czasu: tego samego wieczoru sk³adamy 

wizyty w domach tych strajkuj¹cych, których 

znamy i dwuosobowymi grupkami 

robimy obchód hoteli robotniczych – o ile 

dostêp do nich jest mo¿liwy. 

W poniedzia³ek po po³udniu mimo 

naszej usilnej propagandy poprzedniego 

dnia, mimo porannych ulotek, mimo rozmów 

w szatni i podczas przerw, liczba 

strajkuj¹cych gwa³townie spad³a do po³owy. 

Tylko ze stu robotników koñczy pracê 

o pi¹tej. I po raz pierwszy od pocz¹tku 

strajku dyrekcji udaje siê zape³niæ luki przy 

taœmie, zastêpuj¹c nieobecnych osobami 

ustawiaczy, techników i robotników wykwalifikowanych, 

tak¿e zapewniæ normaln¹ 

produkcjê a¿ do za piêtnaœcie szósta 

czyli oficjalnego koñca pracy. 

OSTATNIE OGNIE 

W PORTO MARGHERA 

Informacje o filmie 

Film nakrêci³a Manuela Pellarin, re- 

¿yserka z Wenecji. Powsta³ on na zlecenie 

miasta, z okazji jubileuszu strefy 

przemys³owej w dzielnicy Porto Marghera. 

Wiêkszoœæ obrazu stanowi¹ wywiady 

z pracownikami owej strefy przemys³owej, 

bêd¹cych jednoczeœnie dzia- 

³aczami niezale¿nego ruchu robotniczego 

w latach 60. i 70. Po raz pierwszy od 

wielu lat mówi¹ otwarcie o tamtych wydarzeniach. 

Poniewa¿ dokument przeciwstawia 

siê oficjalnej historii, skoñczy³ w szufladzie. 

Teraz wiêc re¿yserka sama dokonuje 

jego prezentacji, we W³oszech 

ma miejsce jego wiele pokazów adresowanych 

g³ównie do m³odzie¿y. W spotkaniach 

tych uczestnicz¹ równie¿ dzia- 

³acze, z którymi by³y przeprowadzone 

wywiady. 

Gdy jako redakcja niemieckiego pisma 

Wildcat zobaczyliœmy ten film pó³tora 

roku temu, tak bardzo nam siê 

spodoba³, ¿e dokonaliœmy jego niemieckiego, 

angielskiego i polskiego t³umaczenia. 

Si³a pracy 

63


Si³a pracy 

szar przemys³owy w regionie 

powsta³ po Tekst jest zapisem wyst¹niu 

faszystów do chrzeków 

przeciwko w³¹cze- 

I wojnie œwiatowej pienia aktywisty, tworz¹cego œcijañsko-demokra- 

tycznego rz¹du. Pod- 

w 1919 r., w Porto Marghera. 

By³y to stocznie (www.wildcat-www.de), który 

niemieckie pismo "Wildcat" 

czas walk ulicznych 

i fabryki metalurgiczne, mia³ miejsce przed pokazem 

gin¹ setki ludzi. Protesty 

przyczyniaj¹ siê do 

których pracownicy pochodzili 

z Wenecji. Po- 

filmu "Ostatnie ognie w Porto 

Marghera" w poznañskim 

kinie Malta 8 grudnia 2006 

powstania w fabrykach 

wsta³a tam komunistyczna 

kultura pra- 

r. Film wraz z tekstami opisuj¹cymi 

doœwiadczenia w³ole¿nych 

od partii komu- 

nowych ruchów, niezacownicza, 

która przetrwa³a 

przez ca³y okres 

skich walk robotniczych zostanie 

opublikowany w serii Partia Komunistyczna 

nistycznej [W³oska 

faszyzmu (1922-1944). Anarchizm-Idee-Praktyka, – PCI]. 

W XIX w. bieda w drugiej po³owie 2007 r. 

W 1967 r. kilku 

wygania³a ludzi do 

pracowników z zak³adu 

chemicznego zak³a- 

Ameryki, póŸniej do 

Australii – dla wielkich 

da grupê Potere Operaio (W³adza Robotnicza), 

przejmuj¹ zwi¹zek zawodo- 

posiadaczy im dalej tym lepiej, zdawali 

sobie oni bowiem sprawê, ¿e ludzie wracaj¹cy 

z emigracji przywioz¹ ze sob¹ re- 

kontakty z ruchem studenckim. W 1968 

wy dzia³aj¹cy w fabryce i nawi¹zuj¹ 

wolucyjne idee. Po II wojnie œwiatowej r. wybucha masowy strajk; za¿¹dano 

ludnoœæ zaczê³a wyje¿d¿aæ do Niemiec, równych podwy¿ek p³ac dla wszystkich 

Francji, Szwajcarii oraz do bardziej i zniesienia pracy niebezpiecznej dla 

uprzemys³owionych regionów pó³nocnych 

W³och. Emigracja by³a masowa: tradycyjnym podejœciem ruchu robotni- 

zdrowia. Postulaty te by³y sprzeczne z 

z niektórych okrêgów wyje¿d¿a³o nawet czego. Zwi¹zki zawodowe pozostawa³y 

do dziesiêciu procent ludnoœci. Tym razem 

wracaj¹c, zamiast idei rewolucji le¿noœci od kwalifikacji, aby nie udo- 

za zró¿nicowaniem wynagrodzeñ w za- 

przywozili apetyt na lodówki, skutery stêpniaæ pracodawcy kwalifikacji za darmo. 

Partia komunistyczna natomiast, nie 

i samochody. Chrzeœcijañscy-demokraci 

(partia rz¹dz¹ca) mieli nadziejê na zwa¿aj¹c na szkody wyrz¹dzane ludziom 

i œrodowisku naturalnemu, bez 

mo¿liwoœæ kontrolowania konsumpcji 

i wykorzystania jej do rozwiniêcia przemys³u. 

W tym czasie powstaje drugi ob- 

Robotnikom, którzy walczyli przeciw- 

ograniczeñ popiera³a rozwój przemys³u. 

szar przemys³owy w Porto Marghera: gigantyczny 

kombinat chemiczny. Robotnywanego 

przez przemys³ chemiczny, 

ko zanieczyszczeniu œrodowiska dokonicy 

w nim pracuj¹cy s¹ zupe³nie inni zarzucano nawet bycie agentami na s³u¿- 

ni¿ w fabrykach metalurgicznych: s¹ s³abo 

wykszta³ceni, bardzo m³odzi i po- 

Po zakoñczeniu strajku powsta³o 

bie zagranicznej konkurencji. 

chodz¹ ze wsi. Ka¿dego dnia kursuj¹ 60, Autonomiczne Zgromadzenie Robotników, 

dzia³aj¹ce na zasadach samorz¹d- 

70 kilometrów pomiêdzy fabryk¹ a rodzinn¹ 

wiosk¹, w której koœció³ posiada 

szerokie wp³ywy. 

zwi¹zkom zawodowym i ich przedstanoœci. 

By³o ono skierowane przeciwko 

Atmosfera zmienia siê w 1960 r. wicielskiej polityce reprezentacji. Dziawraz 

z masowymi protestami robotni- 

³acze Potere Operaio zostali wyklucze- 

64


Niemieckie wydanie filmu "Ostatnie 

ognie w Porto Marghera" 

ni ze zwi¹zków. Autonomiczne Zgromadzenie 

sta³o siê przyk³adem dla innych 

za³óg, które równie¿ zaczê³y zak³adaæ 

podobne grupy. Powsta³ nowy wspólny 

jêzyk robotników, wspólne polityczne 

horyzonty, tworzony przez robotników 

pochodz¹cych ze wsi, a nie ludzi z tradycyjnego 

ruchu robotniczego. 

Tak zwana "gor¹ca jesieñ" 1969 r. 

pod wzglêdem swojej intensywnoœci 

i obszaru wystêpowania by³a nieporównywalnie 

najwiêksz¹ wœród europejskich 

walk klasowych, maj¹cych miejsce 

po drugiej wojnie œwiatowej. Ujawnia 

siê to w liczbach: w 1969 r. we W³oszech 

strajkowano w sumie przez 303 

milionów godzin. Sami metalowcy strajkowali 

152 miliony godzin. W tym samym 

roku pracownicy przemys³u chemicznego 

i metalurgicznego po raz 

pierwszy sformu³owali wspólne ¿¹dania. 

Po interwencji ministra pracy podpisano 

najwa¿niejszy uk³ad zbiorowy 

w historii W³och: 40 godzinny tydzieñ 

pracy, równe traktowanie robotników 

i urzêdników pod wzglêdem urlopów 

oraz zasi³ków chorobowych (dotychczas 

robotnicy mieli prawo do trzech bezp³atnych 

dni wolnego a jako zasi³ek otrzymywali 

tylko 60 proc. swojego wynagrodzenia), 

podwy¿ki p³ac, maksymalnie 

osiem nadgodzin tygodniowo i tylko 

w wyj¹tkowych przypadkach. W 1971 r. 

pracownicy sami zaczêli skracaæ czas 

pracy. Po odpracowaniu szeœciu godzin 

po prostu wszyscy udawali siê do domów. 

Jednoczeœnie walki pracownicze 

rozprzestrzeni³y siê poza obszar fabryk. 

Ludzie zajmowali domy i kolektywnie 

odmawiali p³acenia czynszów. Ruch rozszerzy³ 

siê tak¿e o m³odzie¿, tworz¹c 

szersz¹ p³aszczyznê okreœlaj¹c¹ siê jako 

ruch "rewolucyjny". 

Dyrektorzy zak³adów chemicznych 

zaczêli przeb¹kiwaæ nawet o zamkniêciu 

fabryk, gdy¿ czuli, ¿e nie posiadaj¹ ju¿ 

nad nimi kontroli. W okresie po 1968 r., 

na terenie ca³ych W³och, mia³y miejsce 

podobne walki, te najs³ynniejsze w turyñskiej 

fabryce "Fiata". Nast¹pi³ te¿ powszechny, 

wysoki wzrost zarobków. 

W 1977 r. pracodawcy przeszli do 

kontrofensywy. W swej argumentacji powo³ywali 

siê na koniecznoœæ ratowania 

gospodarki. Podobnym g³osem zaczê³a 

te¿ mówiæ partia komunistyczna, jej 

g³ównym has³em sta³a siê "polityka ofiary". 

Jesieni¹ 1980 r. du¿y strajk w Fiacie 

zakoñczy³ siê klêsk¹, nie tylko materialn¹, 

ale te¿ polityczn¹ – pod koniec 

jego trwania odby³a siê manifestacja 20 

tys. majstrów i urzêdników wystêpuj¹cych 

przeciwko strajkuj¹cym. 

W tej atmosferze czêœæ ruchu "rewolucyjnego" 

jedyne wyjœcie z tej sytuacji 

widzia³a w bezpoœredniej walce 

zbrojnej przeciwko pañstwu. Powsta³y 

wtedy we W³oszech np. Czerwone Brygady, 

czemu towarzyszy³y wzmo¿one represje 

policyjne. Na pocz¹tku lat 80. za 

kratkami znalaz³o siê 20 tys. wiêŸniów 

politycznych, wœród nich oczywiœcie tak- 

¿e ci, którzy dalej chcieli walczyæ w fabrykach. 

"Bohaterowie" tego filmu rów- 

Si³a pracy 

65


Si³a pracy 

nie¿ odbywali w tamtych czasach kary 

wiêzienia. Mimo tego, przynajmniej do 

koñca lat 80., nadal poprawia³a siê sytuacja 

ekonomiczna w³oskich pracowników. 

Autonomia robotnicza 

Tym co by³o nowe i wa¿ne podczas 

w³oskich walk robotniczych to autonomia, 

tzn. samorz¹dnoœæ robotnicza. Lenin 

twierdzi³, ¿e sami robotnicy mog¹ 

co najwy¿ej rozwin¹æ tylko œwiadomoœæ 

zwi¹zkow¹, ale nie rewolucyjn¹. Do tego 

drugiego potrzebuj¹, jego zdaniem, kierownictwa 

partii rewolucyjnej. Niestety, 

nawet wœród anarchistów wielu myœli 

podobnie. Robotnicy w³oscy "gor¹c¹ 

jesieni¹" praktycznie i masowo pokazali, 

¿e to nieprawda. 

Film ukazuje ró¿nicê miêdzy walk¹ 

robotnicz¹ i walk¹ zwi¹zkow¹. Pracownicy 

kompletnie odrzucili wszystkie instytucje. 

Uwidacznia³o siê to w formach 

walki: w strajku szachowym (w ka¿dej 

kolejnej chwili strajkuje tylko jeden oddzia³, 

blokuj¹c jednak ca³y proces produkcyjny), 

strajku stop-and-go, sabota- 

¿u, dzikim strajku bez ¿adnych ¿¹dañ, 

demonstracjach w fabryce, sit-ins, goins, 

strajku w³oskim (w³aœnie!), pobiciu 

znienawidzonych prze³o¿onych itd. Nieustannie 

odbywa³y siê spotkania, zgromadzenia, 

podczas których, na temat 

wszelkich spraw, decydowano wspólnie, 

bez delegatów. 

Jednak najwa¿niejsze by³y nastêpuj¹ce 

kwestie: 

– Wola krytykowania siebie i w³asnej 

pozycji w spo³eczeñstwie oraz wola 

zmiany przyczyn tej sytuacji. Robotnicy 

bardzo ostro i radykalnie krytykowali 

fabrykê, i nie gloryfikowali bycia robotnikiem. 

– Walka w imieniu w³asnych interesów 

bez wzglêdu na tzw. "racjonalnoœæ" 

firmy czy spo³eczeñstwa. 

– Rozszerzenie walki na ca³e spo³eczeñstwo: 

walka w fabryce, w dzielnicach, 

przeciwko pracy niebezpiecznej dla 

zdrowia. Zajmowanie siê medycyn¹ alternatywn¹, 

zdrowym od¿ywianiem, itp. 

Granice walki robotniczej 

Nie chodzi, wiêc o odgrzebywanie 

raz na zawsze zakoñczonej historii. Walki, 

o których mówi film – przeciwko 

agencjom, przeciwko kontraktom na 

czas okreœlony itp. – s¹ nadal aktualne. 

Jeszcze aktualniejszym jest jednak 

temat ustalenia wewnêtrznych granic 

takich walk. I tego te¿ dotycz¹ zagadnienia, 

nad którymi pracujemy obecnie: 

– Firmê mo¿na doprowadziæ do kryzysu 

albo j¹ nawet zniszczyæ. Co jednak 

zrobiæ, je¿eli po tym wszystkim nie 

nast¹pi rewolucja? 

– Rewolucyjnie nastawieni pracownicy 

mog¹ rozwijaæ nowe radykalniejsze 

formy organizacyjne, ale w momencie 

obrony zdobyczy, tradycyjne reprezentacje 

znowu przejmuj¹ inicjatywê. 

– Kreatywnoœci¹ i wœciek³oœci¹ 

mo¿na ³¹czyæ walkê w fabryce z walk¹ 

w spo³eczeñstwie, ale w jaki sposób broniæ 

siê przed pañstwem, które zamyka 

w wiêzieniach 20 tys. dzia³aczy? 

66


PRZECIWKO 

PENITENCJARNEJ 

DYKTATURZE 

Miar¹ totalitaryzmu poprzedniego 

systemu by³ m.in. wysoki odsetek osób 

zape³niaj¹cych wiêzienia. Rok 1989 

mia³ dokonaæ tu zasadniczej zmiany. 

Dziêki og³oszonej amnestii liczba wiêŸniów 

spad³a o po³owê – do 40 tys. Wielu 

z nich w bardzo krótkim czasie trafi- 

³a z powrotem za kratki, ale œredniorocznie 

liczba wiêŸniów w latach 1990-1999 

utrzymywa³a siê na poziomie 57.962 

osób. Kiedy ministrem sprawiedliwoœci 

i prokuratorem generalnym w rz¹dzie 

Buzka (AWS) wybrany 

zosta³ Lech Kaczyñski 

dokona³ siê zasadniczy 

zwrot. W czasie jego 

urzêdowania – miêdzy 

1999 a 2001 rokiem – 

liczba wiêŸniów wzros³a 

o 40 procent – do 80 

tysiêcy! 

Kiedy okaza³o siê, ¿e przepe³nione 

wiêzienia nie pomieszcz¹ wiêcej wiêŸniów 

kolejny rz¹d (SLD wygra³o wybory 

w 2001) w bud¿ecie na 2005 r. zarezerwowa³ 

135 mln z³ na inwestycje, dziêki 

którym mia³o przybyæ 1500 miejsc dla 

wiêŸniów. Uruchomiono tak¿e 5-letni 

plan rozbudowy wiêzieñ. Do 2009 r. ma 

powstaæ w ten sposób 10 tys. cel! 

Powrót w paŸdzierniku 2005 roku 

rz¹dów konserwatywnej prawicy przyspieszy³ 

realizacjê panoptycznego systemu 

sprawowania w³adzy. Po objêciu 

w³adzy przez PiS, liczba wiêŸniów zaczê³a 

ponownie wzrastaæ gwa³townie 

Niniejszy tekst jest rozszerzeniem 

wczeœniejszego 

oœwiadczenia Federacji 

Anarchistyczne s. Poznañ 

i Anarchistycznego Czarnego 

Krzy¿a 

i na koniec 2006 roku wynosi³a ju¿ blisko 

90 tys. – osi¹gaj¹c stan bliski temu 

z 1987 roku. Miêdzy 1970 i 1988 rokiem 

œredniorocznie przetrzymywano w Polsce 

93.731 wiêŸniów. Pu³ap ten zostanie 

w Polsce prawdopodobnie przekroczony 

w 2007. Od 1989 roku liczba 

wiêŸniów wzros³a o ponad 120 procent! 

Dziœ Polska ma najwiêkszy odsetek 

wiêŸniów na 100 tys. mieszkañców 

wœród pañstw UE, wcale nie bêd¹c krajem 

najwiêkszej przestêpczoœci. 

Oczywiœcie polityka 

penitencjarna pañstwa 

nie ma nic wspólnego 

z resocjalizacj¹. 

Jej jedynym celem jest 

kara i kontrola. Najlepszym 

tego przyk³adem 

jest fakt, i¿ w wiêzieniach 

likwiduje siê 

szkolnictwo, a dziêki tego typu "zaoszczêdzonemu" 

miejscu i œrodkom tworzy 

siê dodatkowe wiêzienne cele. Na pocz¹tku 

lat 90. w polskich wiêzieniach 

dzia³a³o 90 szkó³ na poziomie podstawowym, 

zawodowym i œrednim. Dziœ 

dzia³a ich 65 pomimo, i¿ liczba wiêŸniów 

na przestrzeni ostatnich kilkunastu 

lat gwa³townie wzros³a. Podobnie 

jest z bibliotekami, których liczba, jak 

te¿ wielkoœæ ksiêgozbiorów w zasadzie 

od ponad 15 lat jest taka sama (1990 r. 

– 1.619 tys. woluminów, 2005 r. – 1.624 

tys. woluminów). Istotne w tym wszystkim 

jest równie¿ to, ¿e ok. 2/3 wiêŸniów 

Kryminologia krytyczna 

67



to osoby trafiaj¹ce do cel po raz pierwszy, 

w przyt³aczaj¹cej wiêkszoœci przypadków 

za drobne rozboje i kradzie¿e. 

Karaæ i nadzorowaæ sta³o siê fundamentem 

w³adzy politycznej. Z jednej 

strony roznieca siê nienawiœæ mobilizuj¹c 

opinie publiczn¹ przeciwko "zarazie" 

przestêpczoœci, pedofilii i patologii, 

z drugiej utrzymuje, ¿e represja, wiêzienie 

i kara œmierci stanowi w³aœciw¹ odpowiedŸ 

nie tylko na tysi¹c morderstw 

i dwa tysi¹ce gwa³tów, ale milion innych 

zakazanych czynów stwierdzanych ka¿- 

dego roku w Polsce. Telewizja epatuj¹ca 

tym strachem sta³a siê tub¹ wizji 

œwiata prezentowan¹ przez elity w³adzy, 

dla których kwestie natury ekonomicznej: 

bezrobocie, rosn¹ce ró¿nice w statusie 

materialnym ludnoœci, wyzysk i komercjalizacja 

– nie wydaj¹ siê stanowiæ 

wyjaœnienia przestêpczoœci. Jak jednak 

powiedzia³ George Dismukes – amerykañski 

wiêzieñ skazany na 16 lat za 

morderstwo – wiele milionów ludzi marnuje 

siê "zrujnowani, niewykorzystani 

(...) Spo³eczeñstwo nie ma dla nich zajêcia, 

wiêc zamyka ich bez ¿adnej szansy 

czy duchowej rehabilitacji. (...) Budowanie 

wiêkszych i lepszych wiêzieñ 

nie usunie przyczyn problemów i szaleñstwa. 

Szemranie bêdzie g³oœniejsze, 

a ostateczne konsekwencje straszne dla 

wszystkich, gdy dojdzie do najgorszego". 

Bogaty œwiat œwiadom tego zagro- 

¿enia, zamyka siê w chronionych osiedlach, 

na zewn¹trz pozostawiaj¹c wiêkszoœæ 

spo³eczeñstwa, która staje siê zarówno 

ofiar¹ przestêpczoœci, jak te¿ represji 

ze strony pañstwa. 

Represyjnoœæ systemu zaczyna 

przyjmowaæ zupe³nie kuriozalne wymiary. 

Ludzie trafiaj¹ do wiêzieñ za drobne 

przewinienia lub dos³ownie za nic. Przybieraj¹ 

na sile zarzuty, ¿e wiêzienie (tymczasowe 

aresztowanie) wykorzystuje siê 

jako formê nacisku, aby w ró¿nego typu 

sprawach wymóc na oskar¿onych zeznania, 

korzystne w œwietle materia³u dowodowego 

przygotowywanego przez 

prokuraturê. Wiêzienie w ten sposób sta- 

³o siê de facto form¹ tortury, zabronion¹ 

przez miêdzynarodowe konwencje. Coraz 

wiêcej utrudnieñ napotykaj¹ te¿ próby 

kontroli systemu penitencjarnego. Na 

przyk³ad do jednej z przetrzymywanych 

kobiet, zatrzymanych wczeœniej w zaawansowanej 

ci¹¿y, odmówiono 

w styczniu 2007 roku dopuszczania 

Rzecznika Praw Obywatelskich, który 

bada³ zasadnoœæ zastosowania tymczasowego 

aresztowania. Najwiêkszym 

skandalem jest jednak przypadek osadzonego 

w Poznaniu mê¿czyzny, który 

by³ przetrzymywany w wiêzieniu przez 

cztery lata (w dochodzeniu o morderstwo). 

Nie udowodniono mu winy, zosta³ 

uwolniony (2006), ale podczas pobytu 

w wiêzieniu straci³ zdrowie i porusza 

siê na wózku inwalidzkim. 

W dniu 9 sierpnia 2006 roku w Poznaniu 

zosta³ zatrzymany przez policjê 

i osadzony na 6 tygodni w wiêzieniu 

Krzysztof Wantoch-Rekowski. Ci¹¿y³ na 

68


nim wyrok za... uszkodzenie dowodu 

osobistego! Krzysztof spêdzi³ pó³tora 

miesi¹ca w wiêzieniu tylko dlatego, ¿e 

podklei³ "papierow¹ ilustracj¹" swój rozpadaj¹cy 

siê ze staroœci dowód. W rezultacie 

po wylegitymowaniu przez policjê 

zosta³ oskar¿ony o z³amanie art. 

276 KK. W tym miejscu musi zastanawiaæ 

sens zamykania w wiêzieniu cz³owieka 

tylko dlatego, ¿e najpierw jakiœ 

policjant, a póŸniej sêdzia, za czyn szczególnie 

niebezpieczny, uzna³ nonszalanckie 

traktowanie w³asnego dowodu osobistego. 

Warto siê zastanowiæ, czy faktycznie 

ranga tej kary wynika z istoty 

czynu, czy te¿ jest pochodn¹ tego, w jaki 

sposób aparat pañstwowego przymusu 

traktuje dziœ osoby nie spe³niaj¹ce systemowych 

rygorów "normalnoœci". Jak 

odnosi siê do bezdomnych, bezrobotnych, 

¿yj¹cych – z wyboru czy koniecznoœci 

– na marginesie spo³eczeñstwa, dla 

którego idea³em sta³y siê wartoœci polityczne, 

ekonomiczne i wreszcie estetyczne, 

narzucane z jednej strony przez gie³dê, 

z drugiej przez koœció³? Krzysztof 

zwi¹zany ze œrodowiskiem Federacji 

Anarchistycznej i miêdzynarodowej sieci 

Jedzenie Zamiast Bomb (Food Not 

Bombs), tych rygorów nie spe³nia³, dlatego 

w³aœnie – podobnie jak w wielu innych 

przypadkach – uznano, ¿e najodpowiedniejszym 

dla niego miejscem bêdzie 

wiêzienie. 

Inne nadu¿ycie mia³o miejsce wobec 

Paw³a Klisiewicza, który zosta³ zatrzymany 

16 sierpnia i osadzony w wiêzieniu 

w Miêdzyrzeczu. Wczeœniej s¹d 

skaza³ Paw³a na 40 godzin prac publicznych, 

po tym jak zosta³ zatrzymany przez 

policjê i oskar¿ony o prowadzenie roweru 

w stanie nietrzeŸwym. Pawe³ odrobi³ 

na³o¿on¹ na niego karê (na co ma odpowiednie 

dokumenty). Jednak zaœwiadczenie 

o odbyciu kary nie trafi³o do jego 

akt osobowych, wobec powy¿szego rozpoczê³y 

siê jego poszukiwania. Zatrzymany 

przez policjê zosta³ osadzony na 

24 dni w wiêzieniu pomimo, i¿ przedstawi³ 

dowody zaœwiadczaj¹ce o tym, ¿e 

orzeczon¹ karê odby³. 

Wszystkie te przypadki pokazuj¹ do 

jakiego absurdu mo¿e posun¹æ siê system 

penitencjarnej dyktatury i jak dalece 

jesteœmy wszyscy z jego strony zagro¿eni. 

Zdecydowana wiêkszoœæ opcji 

politycznych doœæ têpo akceptuje dzia- 

³ania aparatu policyjnego i s¹downiczego, 

s¹dz¹c, ¿e rozwi¹¿e on problem przestêpczoœci. 

Tymczasem prost¹ drog¹ 

zmierzamy w kierunku systemu totalitarnego. 

Opracowa³: 

Damian Kaczmarek, 

Jaros³aw Urbañski 

ANARCHISTYCZNY CZARNY KRZY¯ 

Jest to miêdzynarodowa sieæ grup anarchistycznych i pojedynczych 

osób, pomagaj¹cych wiêŸniom i osobom represjonowanym za antyautorytarne 

przekonania i dzia³alnoœæ spo³eczno-polityczn¹. 

Biuletyn ACK otrzymasz w podczas dy¿urów Poznañskiej Biblioteki 

Anarchistycznej oraz dystrybucji Oficyny "Trojka". W formacie 

PDF do pobrania ze strony internetowej: 

www.ack.most.org.pl 


69

PRZECIWKO PRAWU: 

KRYMINOLOGIA 

ANARCHISTYCZNA 

JEFF FERRELL 



Anarchizm jest doktryn¹ odnosz¹c¹ 

siê bezpoœrednio do organizacji ¿ycia 

spo³ecznego i panuj¹cych w nim relacji. 

Nie jest jednak doktryn¹, w takim samym 

znaczeniu, jaki rozumie siê to pojêcie. 

W³aœciwie, nale¿a³oby go uznaæ 

za anty-doktrynê, która otwarcie uznaje 

niepewnoœæ, niedotrzymane porozumienia 

i ci¹g³y ruch jako istotê urzeczywistniaj¹cego 

siê ¿ycia spo³ecznego. Co za 

tym idzie, niemo¿liwy 

jest kompletny opis 

anarchizmu i anarchistycznej 

kryminologii. 

Skazana na niepowodzenie 

bêdzie tak¿e 

próba zbudowania modelu 

idealnej doktryny. 

Spowodowane jest to 

czêœciowo niedoskona- 

³oœci¹ pracy samotnego 

autora i pu³apki jak¹ 

jest "deadline" i codzienne 

obowi¹zki. Ale 

wynika to równie¿ z samej natury anarchizmu. 

Jak wiêkszoœæ modeli teoretycznych 

czy praktycznych, anarchizm posiada 

wewnêtrzne ograniczenia 

i sprzecznoœci. 1 W przeciwieñstwie jednak 

do innych koncepcji, uznaje je i akceptuje. 

Nie zawraca sobie g³owy ukrywaniem 

ich pod mask¹ absolutnej pewnoœci 

siebie i poczucia kompetencji. 

Jeff Ferrell jest pracownikiem 

naukowym Uniwersytetu 

Stanowego w Arizonie 

(USA), wydzia³u prawa kryminalnego. 

Zajmuje siê badaniami 

nad teori¹ kryminologiczn¹ 

i kryminologi¹ kulturow¹ 

oraz przestêpczoœci¹ 

wœród nieletnich. Tekst pochodzi 

z 25 numeru pisma 

"Social Anarchism" z 1998 r. 

W przeciwieñstwie do wiêkszoœci 

wspó³czesnych kierunków intelektualnych, 

anarchizm i anarchistyczna kryminologia 

nie pretenduje do zracjonalizowanej 

i racjonalnej krytyki prawa i w³adzy. 

Faktycznie, rozprzestrzenianie siê 

prawnych i kulturowych mechanizmów 

wspó³czesnego pañstwa oraz kumulacja 

codziennego doœwiadczenia zwi¹zanego 

z ¿yciem pod tego rodzaju re¿imem 

w³adzy, sk³adaj¹ siê na 

istotê tego, czym jest racjonalnoœæ. 

Natomiast 

anarchiœci i anarchistyczna 

kryminologia 

przekonuj¹, i¿ postêpowe 

zmiany spo³eczne 

wymagaj¹ tego, co "nieracjonalne" 

i "niemo¿liwe 

do wyobra¿enia". 

Innymi s³owy, zgadzaj¹ 

siê, ¿e racjonalnoœæ 

i zdrowy rozs¹dek pomaga 

trzymaæ nas "pod 

kluczem" obecnego 

uk³adu autorytetów i w³adzy. Tymczasem 

w swoim w³asnym interesie powinniœmy 

przestaæ robiæ rzeczy, które maj¹ sens 

i wyobraziæ sobie to co niemo¿liwe. 

Poza tym, jak wyka¿ê póŸniej, anarchiœci 

i anarchistyczni kryminolodzy rozpoczêli 

sw¹ agresywn¹ i "nieracjonaln¹" 

krytykê prawa i w³adzy, poniewa¿ owa 

w³adza niszczy ludzk¹ wspólnotowoœæ 

70


i ogranicza jej ró¿norodnoœæ. W przeciwieñstwie 

do innych kryminologii, kryminologia 

anarchistyczna nie przedstawia 

³agodnej krytyki wymiaru sprawiedliwoœci, 

nie jest "lojaln¹ opozycj¹" 

wobec pañstwa i jego prawa. Wrêcz 

przeciwnie, jest nielojalnym oraz lekcewa¿¹cym 

atakiem, "ciosem w sam œrodek 

w³adzy". 2 Dzia³acze Industrial Workers 

of the World (The Wobblies) – anarchistycznego 

zwi¹zku zawodowego 

z okresu wczesnych lat XX wieku – mówili: 

"Nie jesteœmy niepo¿¹danymi obywatelami. 

My w ogóle nie jesteœmy 

obywatelami. Jesteœmy zbuntowanymi 

niewolnikami... Dlatego nie jesteœmy 

szanowani. Przyznajemy to i jesteœmy 

z tego dumni." 3 

Zarówno sprzyjaj¹c p³ynnym i niepewnym 

stosunkom spo³ecznym, jak 

i atakuj¹c ten rodzaj legalnej w³adzy, 

która dusi je, kryminologia anarchistyczna 

kieruje swoje przepe³nione brakiem 

szacunku spojrzenia zarówno ku górze, 

jak te¿ do³owi. Anarchistyczna kryminologia 

arogancko atakuje struktury w³adzy, 

które s¹ ponad nami; ale tak¿e zachêca 

i dodaje odwagi tym, którzy znajduj¹ 

siê na najni¿szych szczeblach hierarchii 

spo³ecznej, wynajduj¹c drogi 

oporu oraz wyszukuj¹c niezliczone "irracjonalne" 

i egalitarne alternatywy. 

Anarchistyczna kryminologia poszukuje 

ich po to, aby nêkaæ wszystkich, którym 

wygodnie jest ¿yæ z pañstwow¹ 

w³adz¹ i jej przywilejami, oraz by dodaæ 

otuchy tym, którzy s¹ nêkani jej nadu¿yciami. 

Przeciwko prawu – przez mroki 

przesz³oœci 

Anarchistyczna krytyka prawa i legalnoœci, 

a wiêc korzenie wspó³czesnej 

anarchistycznej kryminologii, siêgaj¹ tak 

g³êboko w czasie jak sam anarchizm. 

Pierwsi pisarze i aktywiœci anarchistyczni 

tacy jak William Godwin (1756- 

1836), Max Stirner (1806-1856), Micha³ 

Bakunin (1814-1876) oraz Piotr Kropotkin 

(1842-1921) skupiali niektóre ze 

swoich najbardziej zjadliwych i wyrafinowanych 

ataków na w³adze pañstwowe 

i legaln¹ kontrolê. Na przyk³ad Godwin 

twierdzi³, i¿ "wprowadzenie ustalonych 

praw nie mo¿e byæ prawdziwym 

lekarstwem na to, co wynika z ludzkiej 

zajad³oœci". Te prawa – twierdzi³ Godwin 

– prowadz¹ do "uwiêzienia ludzkiego 

umys³u w stanie stagnacji", co 

hamuje wprowadzenie ¿yciowych rozwi¹zañ 

ludzkich problemów, a promuje 

"administrowany przez pañstwo wymiar 

sprawiedliwoœci i kary". 4 Piotr Kropotkin 

krytykowa³ "tendencjê [prawodawstwa] 

do uporz¹dkowania [crystallize] 

tego, co powinno byæ modyfikowane 

i osi¹gane dzieñ po dniu", ale szed³ te¿ 

dalej i nawo³ywa³ do zniesienia wiêzieñ 

– "symboli ludzkiej hipokryzji i tchórzostwa", 

które promuj¹ przestêpczoœæ zamiast 

jej zapobiegaæ – oraz do zniszczenia 

prawa pañstwowego: "W miejsce 

tchórzliwego wyra¿enia: Przestrzegaj 

prawa, jest nasz krzyk: Buntuj siê przeciwko 

prawu!" 5 

Podobnie Stirner nawo³ywa³ do 

"wojny… przeciw samemu establishmentowi, 

Pañstwu" – a zatem do jego 

"zniesienia, zniszczenia, skoñczenia, nie 

reformowania" – oraz utrzymywa³, ¿e 

w tym kontekœcie przestêpstwo oznacza 

rodzaj indywidualnego buntu przeciw 

prawu pañstwowemu i w³adzy. 6 Bakunin, 

wzywaj¹c do likwidacji pañstwa 

poprzez "spontaniczn¹ i ci¹g³¹ walkê 

mas, grup oraz zwi¹zków", przedstawi³ 

najbardziej treœciwie podwójny potencja³ 

anarchistycznego ataku na prawo 

pañstwowe: "Radoœæ niszczenia jest radoœci¹ 

tworzenia". 7 


71



Taka anarchistyczna krytyka pojawi³a 

siê nie tylko jako efekt pogl¹dów 

teoretycznych, ale jako wynik bezpoœredniej 

konfrontacji pomiêdzy w³adz¹ pañstwow¹ 

i anarchistami d¹¿¹cymi do zbudowania 

alternatywnego porz¹dku. 

Szczególnie dla Bakunina i Kropotkina, 

anarchistyczna kryminologia by³a czêœci¹ 

dzia³alnoœci rewolucyjnej przeciwko 

rosyjskiej oligarchii i rodz¹cego siê 

kapitalizmu. W istocie myœl Bakunina 

o "spontanicznej i ci¹g³ej walce mas" 

odnosi³a siê bezpoœrednio do anarchistycznej 

rewolty: Komuny Paryskiej 

z 1871 roku. W Stanach Zjednoczonych, 

anarchiœci tacy jak Emma Goldman 

(1869-1940) i Aleksander Berkman 

(1870-1936) równie¿ ³¹czyli dzia³alnoœæ 

pracownicz¹ i spo³eczn¹ z wnikliw¹ krytyk¹ 

pañstwowego systemu wymiaru 

sprawiedliwoœci – wystarczy wspomnieæ 

cykl esejów Goldman "Wiêzienia: Spo- 

³eczne przestêpstwo i pora¿ka". Zreszt¹ 

oboje spêdzili sporo czasu w wiêzieniach 

w zwi¹zku ze swoj¹ aktywnoœci¹. 

Jeœli chodzi o powi¹zanie anarchistycznej 

kryminologii z praktyk¹ dnia 

codziennego, najbardziej znacz¹ce osi¹gniêcie 

mieli Wobblies. £¹czyli w swej 

dzia³alnoœci ró¿ne strategie by uchyliæ 

siê od oskar¿eñ o ca³kowite niepos³uszeñstwo 

wobec prawa. Ich ogólnokrajowa 

gazeta "Industrial Woker" pisa³a: 

"Zlej prawa klasy rz¹dz¹cej. Nie bêdziemy 

uznawaæ ¿adnego z nich. Kapitalistyczne 

prawo i zasady oznaczaj¹ prawo, 

które jest narzucane robotnikom 

przez kapitalistów". 8 Jednak poza stawianiem 

tradycyjnego zwi¹zkowego 

oporu, the Wobblies i sprzymierzone 

z nimi grupy wynalaz³y inne strategie, 

które mog³y skutecznie odwróciæ fakt 

wszechobecnoœci prawa przeciwko niemu 

samemu, odnosz¹c w ten sposób 

zwyciêstwa pracownicze i polityczne. To 

w³aœnie oni wymyœlili taktykê przestrzegania 

z niesamowit¹ dok³adnoœci¹ ka¿- 

dej zasady i regulacji w miejscu pracy. 

Natomiast na ulicach systematycznie 

naruszali niesprawiedliwe prawa w iloœciach 

prowadz¹cych do przeci¹¿enia 

s¹dów i wiêzieñ, wymuszaj¹c masowe 

oddalanie wszelkich zarzutów. 9 

Tradycja anarchistycznej kryminologii 

ma swoj¹ kontynuacjê w teraŸniejszoœci. 

W rzeczywistoœci, przez parê 

ostatnich dziesiêcioleci mo¿na by³o dostrzec 

rozkwit kryminologii anarchistycznej. 

W 1974 roku, cz³onkowie The 

American Society for Political and Legal 

Philosophy "wybrali ogromn¹ wiêkszoœci¹: 

anarchizm" jako temat ogólnokrajowego 

spotkania. Jego pok³osiem 

by³o wydanie w 1978 roku zbioru esejów 

na temat anarchizmu, prawa i sprawiedliwoœci. 

10 W tym samym roku kryminolog 

Harold Pepinsky opublikowa³ 

artyku³ broni¹cy "komunistycznego 

anarchizmu jako alternatywy dla zasad 

prawa karnego". Ten wywód sta³ siê 

podstaw¹ do stworzenia przez niego idei 

"peacemaking criminology" ("kryminologii 

pojednania") przeciwstawiaj¹cej 

siê przemocy tkwi¹cej w teorii i praktyce 

prawa pañstwowego. 11 Mniej wiêcej 

w tym samym czasie kryminolog Larry 

Tifft rozwijaj¹c anarchistyczn¹ kryminologiê, 

domaga³ siê zast¹pienia pañstwowej 

"sprawiedliwoœci" p³ynn¹ i bezpoœredni¹ 

form¹ sprawiedliwoœci opieraj¹cej 

siê na ludzkich potrzebach. 12 

W 1995 r. w ksi¹¿ce Method in Criminology: 

A Philosophical Primer Bruce 

DiCristina w oparciu o teorie anarchistycznego 

filozofa nauki Paula Feyerabend'a 

stworzy³ krytykê oficjalnej kryminologii 

i sprawiedliwoœci. Ja natomiast 

wykorzystujê anarchistyczn¹ kryminologiê 

w celu badania wzajemnego 

oddzia³ywania w³adzy pañstwa i co- 

72


dziennego oporu wobec niej wraz praktykami 

kryminalnymi. 

Wspó³czesna anarchistyczna krytyka 

prawa i nadzoru pañstwa pojawia siê 

nadal, tak¿e w krêgach nieakademickich. 

W 1968 r., blisko sto lat po Komunie 

Paryskiej, francuscy sytuacjoniœci wspierali 

anarchistyczn¹ rewoltê przeciw francuskiemu 

systemowi rz¹dowemu i ekonomicznemu 

takimi has³ami jak "Praca 

to szanta¿ egzystencji" oraz "Nuda jest 

zawsze kontrrewolucyjna". Zapocz¹tkowany 

pod koniec lat '70, brytyjski i amerykañski 

ruch punkowy promowa³ ideê 

"DIY" ("Zrób to sam") – w miejsce zewnêtrznej 

w³adzy i nadzoru. Zespo³y takie 

jak Sex Pistols ("Anarchy in the UK"), 

The Clash ("Working for the Clampdown", 

"Guns of Brixton", "Know Your 

Rights") czy Rancid ("11th Hour", "Time 

Bomb", "As Wicked"), wspiera³y anarcho-krytyczne 

rozumienie prawa pañstwowego 

i pañstwowej niesprawiedliwoœci. 

W latach 90. zakazane anarchistyczne 

radiostacje jak Free Radio Berkeley 

(Ongerth, Radio Free Berkeley, 

1995) emitowa³y nie tylko punkow¹ i alternatywn¹ 

muzykê, lecz tak¿e przeciwstawia³y 

siê nakazom FCC (Federal Communications 

Commission) nadawania 

takich programów jak "Copwatch" czy 

"The First Amendment Show." 

Ponadto, w ca³ym kraju jest coraz 

wiêcej nielegalnych stacji radiowych 

ma³ej mocy, wiêcej punków i wiêŸniów 

przejawia krytyczne i "niezdrowe" postawy 

wobec w³adzy, wielu ludzi ka¿- 

dego dnia wypiera siê pañstwowego legalizmu, 

co le¿y ju¿ poza zasiêgiem 

mojej wiedzy, a mo¿e dotyczyæ to wiêkszej 

iloœci osób ni¿ siê spodziewamy. 

Dok³adnie tak powinno byæ. Anarchizm 

i anarchistyczna kryminologia stanowi¹ 

w wiêkszym stopniu krytyczny nurt, który 

mo¿e porwaæ ka¿dego, ni¿ zamkniêty 

system intelektualny, kierowany przez 

garstkê ekspertów. I w tym sensie, anarchizm 

i anarchistyczna kryminologia s¹ 

czêœci¹ d³ugiej i mrocznej "tajemniczej 

historii" buntu, sprzeciwu i uczestnictwa 

w podziemnym ruchu oporu, z przymusu 

b¹dŸ wyboru, oraz trwania przeciwko 

w³adzy pañstwa i prawa. 13 

Przeciwko Prawu: Niszcz¹ca spirala 

kryminalizacji i nadzoru 

Anarchistyczna kryminologia zawiera 

w sobie "niewygasaj¹cy bunt", 

którym charakteryzuje siê sam anarchizm 

14 , sens ¿arliwego sformu³owania: 

"fuck authority" – cytuj¹c stare, anarchistyczne 

powiedzenie, które wiele razy 

wynika³o ze stosunku do policji, sêdziów, 

szefów, ksiê¿y i innych przedstawicieli 

w³adzy. Co wiêcej, anarchiœci 

zgodziliby siê z wieloma feministycznymi 

i postmodernistycznymi teoretykami, 

¿e ta pochodz¹ca z trzewi pasja oporu, 

ma du¿e znaczenie jako metoda porozumienia 

i walki, wykraczaj¹ca poza zwyczajowe 

granice racjonalnoœci, rozs¹dku 

i poczucia respektu. Lecz anarchistyczna 

kryminologia zawiera w sobie 


73



te¿ wzglêdnie z³o¿on¹ krytykê prawa 

pañstwowego oraz legalnoœci, która 

wyjaœnia, ¿e wszyscy skorzystamy przeciwstawiaj¹c 

siê w³adzy czy bêd¹c "przeciwko 

prawu". 

Wielu wspó³czesnych krytycznych 

kryminologów twierdzi, i¿ prawo pañstwowe 

(takie jak to w Stanach Zjednoczonych) 

jest prze³adowane ekonomicznymi 

przywilejami, przeplatane patriarchalnymi 

uk³adami i chronione przez 

rasistowskie metody; to piêœæ regularnie 

uderzaj¹ca w g³owy kobiet, biedaków, 

mniejszoœci etnicznych, m³odych ludzi 

oraz innych outsiderów. Anarchistyczni 

kryminolodzy zgadzaj¹ siê z tym, lecz 

id¹ jeszcze dalej dowodz¹c, ¿e dzia³ania 

scentralizowanego pañstwowego 

prawa niszcz¹ ludzi, grupy i spo³eczn¹ 

tkankê, które ich ³¹czy, nawet jeœli owe 

dzia³ania nie s¹ bezpoœrednio nakierowane 

na tych najbardziej "pozbawionych 

w³adzy". Innymi s³owy, administracja 

scentralizowanej w³adzy pañstwowej 

niszczy spo³eczeñstwo, zwiêksza przestêpczoœæ 

oraz rozszerza w³adzê pañstwa 

na ca³y wspó³czesny porz¹dek spo³eczny 

– ponadto rz¹d, przez swoje dyskryminuj¹ce 

dzia³ania, podwaja krzywdê 

ludzi zepchniêtych na dno tego systemu. 

Do obszernych szkód pañstwowego legalizmu 

mo¿na zaliczyæ: 

1. Z pañstwowej definicji legalnoœci 

wynika to, co Pepinsky i Jesilow 15 

nazwali "pañstwowo chronionym oszustwem", 

wymuszaj¹cym gotówkê i pos³uszeñstwo 

od tych pechowców, którzy 

dali siê z³apaæ w tê pu³apkê. Od przekraczania 

prêdkoœci do biletów parkingowych, 

od nadmiaru op³at za ró¿ne zezwolenia 

do biurokratycznej niezdarnoœci 

urzêdu skarbowego, pañstwo dzia³a 

jak kolosalna maszyna dochodowa, z³o- 

¿ony program wymuszeñ, która s³u¿y 

sama sobie i tym, którzy ni¹ kieruj¹. I tak 

jak w przypadku ka¿dego wy³udzania 

czy wymuszenia pieniêdzy w zamian za 

ochronê, prawo pañstwowe pos³uguje 

siê przemoc¹, stosuj¹c takie taktyki jak: 

areszt, konfiskata, wiêzienie, œmieræ. 

Oczywiœcie, taki system staje siê samonapêdzaj¹c¹ 

siê machin¹ tworzon¹ po to, 

by chroniæ w³adzê wewn¹trz i wokó³ 

niej; ideologia mówi¹ca, ¿e w³adza wystêpuje 

"w interesie spo³eczeñstwa" wydaje 

siê byæ w najlepszym wypadku 

okrutnym ¿artem lub, parafrazuj¹c Wobblies, 

tani¹ wod¹ koloñsk¹ pryskan¹ na 

gnojowisko pañstwowego wymuszenia. 

Jeœli s¹dzisz inaczej i wierzysz w tê 

maszynê, w to ¿e jej gigantyczne funkcje 

s³u¿¹ nam wszystkim, to spróbuj 

zapytaæ o to jakiegoœ nale¿¹cego do klasy 

œredniej w³aœciciela samochodu zirytowanego 

i próbuj¹cego protestowaæ 

przeciwko mandatowi za nieprawid³owe 

parkowanie, albo jakiegoœ dzieciaka 

za³amanego i zamkniêtego w wiêzieniu 

za posiadanie marihuany, albo chocia¿ 

– przechadzaj¹c siê po podupad³ej czêœci 

œródmieœcia – jakiegokolwiek napotkanego 

kolesia. 

2. Niczym pl¹tanina truj¹cych chwastów, 

labirynt pañstwowej legalnoœci 

wrasta w miejsca gdzie brak jest ludzkiej 

wspólnoty i natychmiast dusi wszelkie 

mo¿liwoœci nawi¹zania g³êbszych 

relacji miêdzyludzkich. W spo³eczeñstwie 

coraz bardziej rozbitym w wyniku 

wyalienowanej pracy i ekonomicznych 

nierównoœci, sprywatyzowanego 

czasu wolnego, a tak¿e przez paranojê 

"samotnego t³umu", policyjnych kontroli 

i rozpowszechniania siê cywilnej uniformizacji 

– pañstwowe s¹downictwo, daje 

poczucie, ¿e jest jedynym i najw³aœciwszym 

sposobem rozwi¹zywania sporów 

i dochodzenia sprawiedliwoœci. I tak jak 

rodzice ustanawiaj¹ nakazy dotycz¹ce 

miejsca zabawy trzylatka-³obuza, mno¿¹ 

74


siê rozprawy i powództwa cywilne, a codzienny 

lêk przed przestêpstwem, le¿y 

w cieniu codziennego lêku przed policyjnym 

najœciem "zgodnym z prawem", 

a spo³eczeñstwo dalej ulega rozpadowi. 

Ostatecznie, poleganie na pañstwowym 

wymiarze kary, wzmacnia w³adzê i autorytet 

scentralizowanego systemu nadzoru, 

ogranicza potencja³ spo³eczeñstwa 

oraz ludzkie poczucie sprawiedliwoœci 

oraz minimalizuje relacje miêdzy ludŸmi 

do dychotomii legalnoœci i nielegalnoœci. 

3. Tradycja etykietyzacji w kryminologii 

nauczy³a nas, ¿e zamkniêcie ludzi 

oraz grup spo³ecznych wewn¹trz okreœlonych 

przez pañstwo kategorii przestêpczoœci 

oraz systemów kary, nie wspiera 

resocjalizacji ludzi, lecz spiralê przestêpczoœci, 

kryminalizacji i okrucieñstwa. 

W takim systemie, ucisk pojedynczej osoby 

prowadzi do wzrostu gniewu i urazy, 

a w koñcu do wzrostu przestêpczoœci 

i spirali recydywy. Dziêki czemu reszta 

spo³eczeñstwa, kontrolowana jest strachem 

przed przestêpczoœci¹. Rozprzestrzenianiu 

strachu patronuj¹ media i pañstwo, 

promuj¹c, usankcjonowanej przez 

"wymiar sprawiedliwoœci", ideologiê odwetu 

i dehumanizacyjnej, ale zgodnej 

z prawem, kary. W ten sposób system 

prawa pañstwowego oraz "sprawiedliwoœci" 

utrwala w jednostkach i relacjach 

spo³ecznych wszelkie problemy, k³amliwie 

utrzymuj¹c, ¿e chce je rozwi¹zaæ. 

4. Wewn¹trz tego systemu, "zasada 

prawa" nadal siê rozprzestrzenia, docieraj¹c 

do coraz to dalszych zak¹tków 

¿ycia spo³ecznego i kulturowego. 16 Tak 

jak w weberowskim koszmarze, pañstwowa 

legalnoœæ to rodzaj stale powiêkszaj¹cego 

siê biurokratycznego raka, powoduj¹cego 

sta³e rozszerzanie siê gmatwaniny 

pañstwowego nadzoru, co z kolei 

generuje ci¹gle rozwój organów biurokratycznych. 

Do tego trzeba dodaæ kliki 

prawników, tworz¹cych coraz bardziej 

niejasne przepisy, a potem czerpi¹cych 

profity z ich objaœniania. W 1886 r. Kropotkin 

pisa³ o "wyœcigu prawodawców 

ustanawiaj¹cych prawo bez znajomoœci 

czego ono dotyczy… wprowadzaj¹cych 

ustawy, gdzie popadnie" 17 ; sto lat póŸniej 

ów wyœcig nadal trwa i wci¹¿ w wyniku 

jego wypluwane s¹ przeró¿ne regulacje 

prawne w niezliczonej iloœci. Ten 

narastaj¹cy nadzór pañstwa i rosn¹ca 

iloœæ przepisów blokuje rozwój ¿ycia 

spo³ecznego, wpychaj¹c nas wszystkich 

w ich pl¹taninê. Jednak jeszcze bardziej 

niepokoj¹ce jest to, ¿e zmniejsza siê 

równie¿ iloœæ ograniczeñ w stosowaniu 

przepisów przez organy pañstwa. Kiedy 

ka¿dy aspekt ¿ycia spo³ecznego i kulturowego 

jest definiowany przez nadzór 

pañstwa, czyli zasady legalnoœci i nielegalnoœci, 

stajemy siê bezbronni wobec 

w³adzy pañstwa. Przyk³ad – serie aresztowañ, 

jakie mia³y miejsce na autostradach 

w Arizonie, a dotyczy³y nie tylko 

niebezpiecznej jazdy, ale te¿ posiadania 

i u¿ywania narkotyków. Zatrzymania te 

zosta³y podci¹gniête pod jedno przestêpstwo 

drogowe: "niebezpieczne u¿ycie 


75



pasa ruchu". 18 Ostatecznie, w zwi¹zku 

z rozrastaniem siê tego, co jest zgodne 

z prawem, a co nie jest, wszyscy stajemy 

siê winni – jeœli nie "niebezpiecznego 

u¿ycia pasa ruchu", to jakiegoœ innego 

z niezliczonej iloœci przestêpstw. 

I wreszcie, skoro wspó³czesne pañstwo 

czyni coraz wiêksze obszary kulturowego 

i spo³ecznego ¿ycia niezgodnymi 

z prawem, my musimy obraæ postawê 

wymierzon¹ przeciwko prawu. 

Przeciwko prawu: polityka 

przestêpstwa i oporu 

Anarchistyczna kryminologia jest 

dog³êbnie radykaln¹ krytyk¹ prawa pañstwowego 

jako systemu nieod³¹cznie 

zwi¹zanego z okrucieñstwem. W tym 

sensie stoj¹c w opozycji wobec prawa, 

ods³ania nam problem zarówno kryminologii 

przestêpstwa, jak i oporu. Historycy 

oraz socjologowie pracy, opisywali, 

w jaki sposób systemy autorytarnej, 

alienuj¹cej organizacji pracy, rodz¹ 

wœród pracowników incydenty sabota- 

¿u – œwiadomego, intencjonalnego ³amania 

zasad w miejscu pracy. Stawiaj¹c 

opór i sprzeciwiaj¹c siê tym systemom, 

robotnicy odzyskiwali czêœci swego cz³owieczeñstwa 

i kontroli nad w³asnym 

¿yciem. Anarchistyczni kryminolodzy 

sugeruj¹, ¿e taki wzorzec mo¿na odnaleŸæ 

równie¿ we wzajemnym oddzia³ywaniu 

miêdzy nadzorem pañstwa a przestêpczoœci¹. 

Zamiast odrzucaæ akty przestêpcze 

jako bezmyœlne i naganne zachowanie, 

albo co gorsza akceptowaæ pañstwow¹ 

koncepcjê legalnoœci i nielegalnoœci, 

anarchistyczni kryminolodzy usi- 

³uj¹ badaæ politykê przestêpstwa i przestêpczoœci. 

Mówi¹c proœciej, utrzymuj¹ 

oni, ¿e polityczna (i politycznie niesprawiedliwa) 

natura prawa pañstwowego 

oraz pañstwowej kryminalizacji oznacza, 

¿e akty przestêpstwa w takim systemie 

musz¹ mieæ w pewnym stopniu znaczenie 

polityczne. Tak jak Foucault i Genet, 

anarchistyczni kryminolodzy d¹¿¹ do zatarcia 

granic pomiêdzy przestêpstwem 

a politycznym oporem. 19 Badaj¹c zale¿- 

noœci pomiêdzy nimi, nie zak³adaj¹ oni, 

a priori, ¿e wszystkie przestêpstwa stanowi¹ 

opór przeciw w³adzy pañstwa, ani 

te¿ nie ignoruj¹, czêsto (choæ nie zawsze) 

negatywnych konsekwencji przestêpczoœci, 

których doœwiadczaj¹ jednostki i spo- 

³ecznoœci. Zauwa¿aj¹ jednak, ¿e ró¿ne 

dzia³ania, naznaczone jako przestêpcze – 

graffiti, obsceniczna sztuka oraz wystêpy 

muzyczne, rozprowadzanie pirackich 

kaset, dzikie strajki, naruszanie godziny 

policyjnej, w³amania do sklepów, za¿ywanie 

narkotyków, w³óczêgostwo, hacking 

itp., s¹ prób¹ odzyskania represjonowanej 

godnoœci ludzkiej i mo¿liwoœci 

samookreœlenia oraz s¹ form¹ oporu wobec 

w³adzy. 

Anarchistyczna kryminologia 

i anarchistyczna spo³ecznoœæ 

Krytykuj¹c scentralizowan¹ w³adzê 

pañstwow¹ oraz poszukuj¹c wobec niej 

alternatyw, anarchistyczna kryminologia 

propaguje spo³ecznoœci zdecentralizowane, 

p³ynne, eklektyczne oraz otwarte. 

Co wiêcej, anarchistyczna kryminologia 

utrzymuje, ¿e owa otwartoœæ nieautorytarnej 

spo³ecznoœci, powinna byæ 

punktem wyjœcia dociekañ dla wszelkich 

krytycznych kryminologii. Anarchistyczna 

kryminologia ³¹czy siê z epistemologicznym 

anarchizmem i kryminologi¹ 

feministyczn¹, z krytycznym pacyfizmem 

kryminologii pojednania, z projektami 

zdecentralizowanej w³adzy oraz 

dekompozycj¹ pojêciow¹ postmodernistycznej 

i ustawodawczej kryminologii. 

Jednak szersza krytyka pañstwowej niesprawiedliwoœci 

jest wspólna dla 

wszystkich odmian kryminologii kry- 

76


tycznych. Nawet lewicowa kryminologia 

realistyczna, choæ pochodz¹ca 

w pewnym stopniu z "kierunku biegunowo 

przeciwnego" wobec kryminologii 

anarchistycznej, dzieli z ni¹ dba³oœæ 

o okreœlanie i badanie konsekwencji 

przestêpstwa oraz ich zwi¹zku z systemami 

kontroli spo³ecznej. 20 W duchu 

eklektycznej otwartoœci, anarchistyczna 

kryminologia sprzeciwia siê dzieleniu 

krytycznej kryminologii na serie ma³ych 

intelektualnych fragmentów, a potem 

zamykaniu jednego kawa³ka w innym. 

Zamiast tego, kryminologia anarchistyczna 

wzywa do kontynuowania krytycznej 

debaty w kontekœcie perspektyw 

zwi¹zanych z mo¿liwoœciami opracowania 

z³o¿onej i silnej, przez swoj¹ otwartoœæ 

na alternatywy, krytyki legalnej niesprawiedliwoœci. 

Cohen: mówi¹c o swoim 

"braku zaanga¿owania w jakikolwiek 

projekt (jak liberalizm, lewicowy realizm 

czy abolicjonizm), chcia³bym zastanowiæ 

siê nad nim, nie z poziomu 

mojej w³asnej mentalnoœci, lecz z poziomu 

spo³ecznej globalnej odmowy uznania 

jakiejœ jednej teorii". 21 Anarchistyczna 

kryminologia podziela owy brak zaanga¿owania 

w ogólne projekty – w³¹czaj¹c 

w to swój w³asny – i zamiast tego 

zajmuje siê p³ynnymi, rozmytymi, niestabilnymi 

wspólnotami i krytyk¹. 

Anarchistyczna kryminologia: 

mo¿liwoœæ pora¿ki 

Mo¿liwe, ¿e anarchistyczna kryminologia 

oraz anarchistyczna wizja sprawiedliwoœci 

czy spo³eczeñstwa nie bêdzie 

funkcjonowaæ w praktyce. Mo¿liwe, 

¿e w swojej "czystej" formie – jakkolwiek 

rozumiemy pojêcie "czysty" 

w odniesieniu do tak p³ynnej idei – nie 

bêdzie mog³a zrealizowaæ siê w pe³ni. 

Anarchistyczna kryminologia jest ide¹, 

która nie uznaje granic, która domaga 

Inne prace tego autora: 

Jeff Ferrell "Confronting the Agenda 

of Authority: Critical Criminology, 

Anarchism, and Urban Graffiti." 

w: Gregg Barak, [red.], Varieties of Criminology: 

Readings from a Dynamic 

Discipline, s. 161-178, 1994. 

Jeff Ferrell "Urban Graffiti: Crime, 

Control, and Resistance." w: Youth and 

Society 27/1995, s.73 - 92. 

Jeff Ferrell "Anarchy Against the 

Discipline" Journal of Criminal Justice 

and Popular Culture 3/1995, s. 86-91 

Jeff Ferrell Crimes of Style: Urban 

Graffiti and the Politics of Criminality. 

Boston, 1996 

Jeff Ferrell "Criminological Verstehen: 

Inside the Immediacy of Crime." Justice 

Quarterly 14: 3-23, 1997 

Jeff Ferrell, Kevin Ryan "The Brotherhood 

of Timber Workers and the Southern 

Lumber Trust: Legal Repression 

and Worker Response." w: Radical America 

19/1985, s. 55-74 

siê ci¹g³ego intelektualnego wysi³ku; 

dlatego anarchistyczna kryminologia 

mo¿e ostatecznie nie stworzyæ nic po- 


77



nad buntownicz¹ wra¿liwoœæ, niezgodnego 

z prawem podejœcia czy analizy, 

podwa¿aj¹cych dogmaty kryminologii 

tradycyjnej. Z anarchistycznego punktu 

widzenia, tym lepiej; dla anarchistów nic 

nie jest takim sukcesem jak zasianie 

w¹tpliwoœci, nic nie jest bardziej zawodne 

ni¿ ostateczne zwyciêstwo. Jednak 

anarchistyczna kryminologia, której nie 

udaje siê urzeczywistniæ, której nie udaje 

siê odnieœæ sukcesu nad innymi punktami 

widzenia, pozostaje niezwykle wa¿- 

nym w¹tkiem w szerszym projekcie krytycznej 

kryminologii. W przestêpczym 

uniwersum pañstwowego wymiaru sprawiedliwoœci 

ze scentralizowan¹ i uciskaj¹c¹ 

w³adz¹, w naukowym uniwersum 

zanieczyszczonym przez mitologiczne 

standardy prawdy i narzuconych hierarchii 

wiarygodnoœci, anarchistyczna kryminologia 

funkcjonuje jako konieczna 

korekta i stoi w opozycji do wybuja³ej 

pewnoœci siebie i pragnienia dominacji. 

I w ten sposób, podkopuje ona tendencje 

uznania zarówno naszego w³asnego intelektualnego 

autorytetu, jak te¿ zewnêtrznego 

autorytetu pañstwa, jako jedynych 

w³aœciwych – b¹dŸ co gorsza, jako 

nieuniknionych podstaw porz¹dku spo- 

³ecznego i zmiany spo³ecznej. 

W XVII wieku brytyjski poeta John 

Milton w swoim sonecie "Sonet On His 

Blindness" przypomina nam, ¿e "s³u¿¹ 

tak¿e ci, którzy tylko stoj¹ i czekaj¹". 22 

Trzysta lat póŸniej nowa fala brytyjskich 

filmowców sparafrazowa³a jego s³owa. 

W filmie "Samotnoœæ d³ugodystansowca" 

(re¿. Tony Richardson) , g³ówny bohater 

Colin Smith zosta³ wys³any do 

ciê¿kiego zak³adu poprawczego, którego 

dyrektor namawia go by bieg³ w wa¿- 

nym wyœcigu przeciwko innej szkole. 

Smith zwyciêstwo ma w kieszeni, oznacza 

ono aprobatê dyrektora, s³awê zdobyt¹ 

dla zak³adu poprawczego oraz, co 

najwa¿niejsze, wolnoœæ dla niego. Lecz 

na krótko przed met¹, Smith zatrzymuje 

siê, patrzy i uœmiecha wprost do dyrektora. 

Swoj¹ decyzj¹, dobrowoln¹ 

przegran¹, pogrzeba³ sw¹ nadziejê na 

wolnoœæ – lecz tym samym podkopa³ labirynt 

zasad i przepisów, codzienn¹ degradacjê, 

s³u¿alczoœæ i uleg³oœæ, fa³szyw¹ 

ideologiê konkurencyjnej lojalnoœci 

wobec instytucji i pañstwa, poprzez 

któr¹ wolnoœæ jego i pozosta³ych wychowanków, 

by³a przez d³ugi czas kupowana 

i sprzedawana. 

Tak te¿ jest z anarchistyczn¹ kryminologi¹. 

Kompletna czy te¿ nie, jest intelektualnym 

uzasadnieniem niepos³uszeñstwa 

i oporu, jej istot¹ jest staæ poza 

prawem i "zatrzymaæ siê" na krótko 

przed skorzystaniem z kusz¹cych propozycji 

uleg³oœci i konformizmu. I tak¹ 

postaw¹, wyrzeczeniem siê w³adzy oraz 

jej destruktywnych konsekwencji, odbijaj¹cych 

siê na spo³ecznym i kulturowym 

¿yciu, anarchistyczna kryminologia 

przypomina nam, ¿e relacje miedzy ludŸmi 

oraz ludzka ró¿norodnoœæ znacz¹ 

wiêcej, ni¿ napuszona w³adza przepisów 

i prawo. 

T³umaczenie: 

Natalia Walczuk 

1 

Paul Feyerabend Przeciwko metodzie, 

Wroc³aw, 1996 

2 

Lester J. Mazor "Disrespect for Law." 

w: Roland J. Pennock, John W. Chapman 

[red.], Anarchism, s. 143-159. New York: 

NYU, 1978. 

3 

Industrial Worker, paŸdziernik 1912. 

4 

William Godwin Enquiry Concerning 

Political Justice, London 1971. 

5 

Piotr Kropotkin The Essential Kropotkin. 

New York: Liveright, 1975. 

6 

Max Stirner Jedyny i jego w³asnoœæ, 

Warszawa 1995 

78


7 

Micha³ Bakunin Selected Writings, 

New York, 1974. 

8 

Industrial Worker, czerwiec 1913. 

9 

Jeff Ferrell, Kevin Ryan "The Brotherhood 

of Timber Workers and the Southern 

Lumber Trust: Legal Repression and Worker 

Response" w: Radical America, s. 55-74, 19/ 

1985. 

10 

Roland J. Pennock, John W. Chapman 

[red.] Anarchism, New York: NYU, 1975. 

11 

Harold E. Pepinsky "Peacemaking in 

Criminology" w: Brian D. MacLean and Dragan 

Milovanovic, [red.], New Directions in 

Critical Criminology, s. 107-110. Vancouver: 

The Collective Press, 1991. 

12 

Larry Tifft, Dennis Sullivan The Struggle 

to be Human: Crime, Criminology, and 

Anarchism, Orkney, U.K.: Cienfeugos, 1980. 

13 

Greil Marcus, Lipstick Traces: A Secret 

History of the Twentieth Century, Cambridge, 

MA: Harvard, 1989. 

14 

Daniel Guerin Anarchism, New York 

1970. 

15 

Harold E. Pepinsky, Paul Jesilow Myths 

That Cause Crime, Cabin John, MD: Seven 

Locks, 1984. 

16 

Stanley Cohen Against Criminology, 

New Brunswick, 1988. 

17 

Piotr Kropotkin The Essential Kropotkin. 

18 

Tim Steller, "Busted." w: Arizona Daily 

Sun. 24.03.1996. 

19 

John K. Simon "Michel Foucault on 

Attica: An Interview." w: Social Justice 18/ 

1991 s. 26-34. 

20 

Werner i Stuart Henry Einstadter Criminological 

Theory: An Analysis of Its Underlying 

Assumptions. Fort Worth, TX: Harcourt 

Brace, 1995. 

21 

Stanley Cohen Against Criminology. 

22 

John Milton "Sonnet On His Blindness." 

w: Roy J. Cook, [red.], One Hundred 

and One Famous Poems, s. 91. Chicago: 

Reilly and Lee, 1958. 

MARSZ KAJDANIARZY 

MICHEL FOUCAULT 

Kajdany, tradycja siêgaj¹ca czasów 

galer, istnia³y we Francji jeszcze za Monarchii 

Lipcowej. Waga, jakiej zdaje siê 

nabra³y na pocz¹tku XIX wieku jako 

widowisko, bierze siê prawdopodobnie 

st¹d, ¿e w jednym spektaklu ³¹czy³y dwa 

sposoby karania: droga na skazanie rozwija³a 

siê jak ceremonia³ kaŸni. Opowieœci 

o "ostatnich kajdaniarzach" – faktycznie 

zaœ o tych, którzy przemierzali 

Francjê latem 1836 r. – i wywo³ywanym 

przez nich zgorszeniu pozwalaj¹ odtworzyæ 

przebieg rzeczy, zupe³nie obcy regu³om 

"nauki penitencjarnej". Na pocz¹tek 

rytua³ szafotu; to zakuwanie w ¿elazne 

obro¿e i ³añcuchy na dziedziñcu Bicetre: 

galernik nadstawia karku na kowadle 

jak na pniu, choæ tym razem sztuka 

kata w operowaniu m³otem polega na 

tym, by nie zmia¿d¿yæ mu g³owy – przenicowane 

rzemios³o, które wie jak nie 

uœmiercaæ. "Wielki dziedziniec Bicetre 

zape³niaj¹ narzêdzia kaŸni – le¿¹ce szeregami 

³añcuchy z jarzmem. Artoupansi 

(dowódcy stra¿y), okolicznoœciowi 

kowale, przygotowuj¹ kowad³o i m³ot. 

Do krat galerii przyklejaj¹ siê twarze 

o posêpnym albo zuchwa³ym wyrazie 


79



Michel Foucault, Nadzorowaæ i karaæ. 

Narodziny wiêzienia, t³um. Tadeusz Komendant, 

Warszawa 1993, str. 387. Fragment 

pochodzi z Czêœæ IV, Rodz. II "Illegalizm 

i przestêpczoœæ", strony 309-316. 

tych, których zakuwaæ bêdzie oprawca. 

U góry, po wszystkich piêtrach wiêzienia 

widaæ rêce i nogi przewieszone przez 

kraty cel na podobieñstwo targowiska 

ludzkich cia³; to wiêŸniowie, którzy 

przyszli wzi¹æ udzia³ w oczepinach 

wczorajszych kamratów... A oto i sk³adani 

w ofierze. Siedz¹ na ziemi, przypadkiem 

dobrani parami pod³ug wzrostu; 

¿elazo, którego ka¿dy ma dŸwigaæ 

z osiem funtów, leg³o im na kolanach. 

Oprawca obchodzi ich jak na apelu, bior¹c 

miarê z g³ów i przymierzaj¹c ogromne 

obro¿e, na cal szerokie. ¯eby skuæ 

jedno jarzmo, trzech katów zabiegów 

trzeba; jeden podtrzymuje kowad³o; drugi 

g³owê delikwenta; trzeci uderza raz 

za razem i przyklaskuje nitowi potê¿nym 

m³otem. Ka¿dy cios wstrz¹sa g³ow¹ i ca- 

³ym cia³em... Cz³owiek wcale nie myœli 

przy tym o niebezpieczeñstwie, na jakie 

ofiara by³aby nara¿ona, gdyby m³ot chybi³ 

celu; nie ma siê tej œwiadomoœci, a raczej 

niknie ona wobec g³êbokiej zgrozy, 

jak¹ budzi widok stworzenia Bo¿ego 

w takim poni¿eniu". Potem nadchodzi 

kolej na widowisko publiczne; wed³ug 

"Gazette des tribunaux" ponad 100 000 

osób ogl¹da kajdaniarzy wychodz¹cych 

z Pary¿a 19 lipca: "Wymarsz La Courtille 

w Ostatki...". Porz¹dni i bogaci 

przychodz¹ obejrzeæ, z daleka, jak maszeruje, 

wreszcie zakute w ³añcuchy, 

owo wielkie plemiê nomadów, ten inny 

rodzaj, ta "odrêbna rasa, której przywilejem 

jest zaludnianie galer i wiêzieñ". 

Natomiast widzowie z ludu, jak za czasów 

publicznych kaŸni, towarzysz¹ skazañcom 

dwuznacznymi z³orzeczeniami, 

pogró¿kami, s³owami pociechy, kuksañcami, 

oznakami nienawiœci lub wspó³czucia. 

Narasta coœ gwa³townego i nieustanny 

dreszcz przebiega pochód – 

gniew przeciw zbyt surowej albo za pob³a¿liwej 

sprawiedliwoœci; okrzyki przeciw 

nienawidzonym zbrodniarzom; odruchy 

sympatii dla wiêŸniów, których siê 

zna i pozdrawia; starcia z policj¹: "Przez 

ca³¹ drogê od granicy Fontainebleau grupy 

furiatów wykrzykiwa³y obelgi na 

Delacollonge'a: Precz z klech¹, wo³ano, 

precz z tym wstrêtnym cz³owiekiem, 

trzeba zrobiæ z nim porz¹dek! Bez energii 

i stanowczoœci stra¿y miejskiej mog³o 

dojœæ do powa¿nych zamieszek. 

W Yaugirard najbardziej rozsierdzone 

by³y kobiety. Krzycza³y: Precz z pod³ym 

klech¹! Precz z potworem Delacollonge! 

Komisarze policji Montrouge, z Yaugirard 

i wielu merów z pomocnikami 

nadbieg³o z rozwianymi szarfami, aby 

wymusiæ respekt dla wymiaru sprawiedliwoœci. 

Niedaleko od Issy, Francois, 

widz¹c pana Allard i policjantów z brygady, 

rzuci³ w nich swoj¹ drewnian¹ 

80


misk¹. Wtedy przypomniano sobie, ¿e 

rodzina niektórych z dawnych kompanionów 

tego skazañca mieszka w Ivry. 

Od tej chwili inspektorzy nadzoru rozwinêli 

eszelon wzd³u¿ drogi i jechali tu¿ 

obok wózka skazañców. Owi zaœ z paryskiego 

kordonu rzucali bez wyj¹tku, 

ka¿dy swoj¹ drewnian¹ misk¹, celuj¹c 

w g³owy policjantów, z których kilku 

zosta³o trafionych. W tym momencie 

t³um poczu³ sygna³ do ataku. Jedni rzucili 

siê na drugich". Miêdzy Bicetre i Sevres 

obrabowano jakoby znaczn¹ iloœæ 

domów podczas przemarszu konwoju. 

W owym œwiêtowaniu odejœcia skazañców 

jest coœ z rytua³u koz³a ofiarnego, 

któremu przy wypêdzaniu wymierza 

siê razy, coœ ze œwiêta g³upców, gdzie 

dokonuje siê zamiana ról, nieco z dawnych 

ceremonii szafotu, gdzie prawda 

mia³a rozb³ysn¹æ w pe³nym œwietle, nieco 

te¿ z ludowych widowisk, w których 

ogl¹da siê s³awne osobistoœci albo obros³e 

tradycj¹ typy – gra prawdy i infamii, 

defilada rozg³osu i hañby, obelgi 

ciskane w zdemaskowanych zbrodniarzy 

i, z drugiej strony, radosne przyœwiadczenie 

zbrodni. Ludzie usi³uj¹ 

spojrzeæ w twarz zbrodniarzom, którzy 

mieli swoj¹ chwilê chwa³y; druki nowiniarskie 

przypominaj¹ zbrodnie tych, 

których pochód mo¿na ogl¹daæ; gazety 

z wyprzedzeniem podaj¹ nazwiska i opowiadaj¹ 

o ich ¿yciu; czasami wyliczaj¹ 

ich znaki szczególne, opisuj¹ strój, aby 

ich to¿samoœæ nie budzi³a w¹tpliwoœci – 

takie programy teatralne dla widzów. 

Ludzie przychodz¹ tak¿e po to, aby kontemplowaæ 

typy zbrodniarzy, odgadywaæ, 

po stroju albo twarzy skazañca, 

jego "specjalnoœæ", czy jest to zabójca 

czy z³odziej: to zabawa w przebieranki i 

gra marionetek, w której kryje siê jednak, 

dla bardziej wyrobionych spojrzeñ, 

coœ na kszta³t empirycznej etnografii 

zbrodni. Od teatrzyku objazdowego po 

frenologiê Galia ka¿dy tworzy, zale¿nie 

od œrodowiska, do którego nale¿y, takie 

semiologie zbrodni, jakie ma przed oczami: 

"Fizjonomie s¹ równie zmienne jak 

ubiory: tu majestatyczna g³owa, jak oblicza 

Murilla; tam znowu twarz wystêpna, 

obramiona krzaczastymi brwiami, 

która zapowiada energiê gotowego na 

wszystko ³ajdaka... Gdzie indziej g³owa 

Araba zarysowana na ciele dziecka. Ci 

o rysach kobiecych i ³agodnych – to 

wspólnicy; ale spójrzcie w twarze prze- 

¿arte rozpust¹ – oto ich preceptorzy". 

W tê grê w³¹czaj¹ siê sami skazañcy, obnosz¹c 

siê ze zbrodni¹ i przedk³adaj¹c 

reprezentacjê swych niegodziwoœci; to 

jedna z funkcji tatua¿u, winieta ich wyczynów 

b¹dŸ przeznaczenia: "Nosz¹ 

jego insygnia – czy to gilotynê wytatuowan¹ 

na lewym przedramieniu, czy to 

na piersi zag³êbiony w krwawi¹cym sercu 

sztylet." Przechodz¹c, odgrywaj¹ sceny 

swych zbrodni, drwi¹ z sêdziów 

i z policji, przechwalaj¹ siê niegodziwoœciami, 

których nie zdo³ano wykryæ. 

Francois, dawny wspólnik Lacenaire'a, 

opowiada, ¿e jest wynalazc¹ metody za- 


81



bijania ludzi tak, by nie krzyczeli i nie 

spad³a ani jedna kropla krwi. Wielki 

obwoŸny jarmark zbrodni mia³ swych 

kuglarzy i swoje maski, gdzie komiczna 

afirmacja prawdy by³a odpowiedzi¹ 

na ludzk¹ ciekawoœæ i obelgi. Oto seria 

scen, owego pamiêtnego lata 1836 r., 

wokó³ Delacollonge'a: rozg³osu jego 

zbrodni (poæwiartowa³ swoj¹ brzemienn¹ 

kochankê) przyda³ fakt, ¿e by³ 

duchownym, co te¿ pozwoli³o mu unikn¹æ 

szafotu. Jak siê wydaje, towarzyszy- 

³a mu powszechna ludowa nienawiœæ. 

Ju¿ na wózku, który wióz³ go do Pary¿a 

w czerwcu 1836 r., zosta³ zel¿ony i nie 

potrafi³ powstrzymaæ ³ez, tym niemniej 

odmówi³ transportu karetk¹, uwa¿aj¹c, 

¿e upokorzenie stanowi czêœæ kary. Przy 

wyjeŸdzie z Pary¿a "trudno nawet wyobraziæ 

sobie, ¿e t³umowi za ma³o by³o 

szlachetnego oburzenia, moralnego 

gniewu i wyzwisk na tego cz³owieka; 

ca³y pokryty zosta³ ziemi¹ i b³otem; grad 

kamieni spada³ na niego wraz z wyrazami 

publicznego gniewu... By³ to wybuch 

nies³ychanej wœciek³oœci; zw³aszcza 

kobiety, niczym prawdziwe furie, 

okazywa³y niewiarygodny przyp³yw nienawiœci". 

Aby go chroniæ, zmienia mu 

siê ubranie. Niektórym oszukanym widzom 

wydaje siê, ¿e jest nim Francois. 

Ten, dla zabawy, wchodzi w rolê; do 

komedii zbrodni, której nie pope³ni³, 

dodaje jeszcze komediê ksiêdza, którym 

nie jest; w opowieœæ o "swojej" zbrodni 

wpl¹tuje modlitwy i szerokie gesty b³ogos³awieñstwa 

adresowane do t³umu, 

który l¿y go i œmieje siê. Kilka kroków 

dalej prawdziwy Delacollonge, "wygl¹daj¹cy 

jak mêczennik", prze¿ywa³ podwójne 

upokorzenie: obelgami, które nie 

on odbiera³, choæ do niego by³y adresowane 

i œmiesznoœci¹, która ukazywa³a 

pod postaci¹ innego zbrodniarza figurê 

ksiêdza, którym by³ on sam, a co wola³by 

ukryæ. Jego drogê krzy¿ow¹ odgrywa³, 

na jego oczach, b³azen-morderca, 

do którego by³ przykuty. 

Do wszystkich miast, którêdy przechodzi³, 

konwój wnosi³ ze sob¹ œwiêto; 

by³y to saturnalia kary – skazanie obraca³o 

siê na ten czas w przywilej. Pod 

wp³ywem zaœ bardzo osobliwej tradycji, 

której zdaj¹ siê unikaæ zwyk³e rytua³y 

kaŸni, wywo³ywa³o ono u skazañców nie 

tyle wymagane oznaki skruchy, ile wybuch 

szaleñczej weso³oœci, bêd¹cy negacj¹ 

kary. Do bi¿uterii z obro¿y i ³añcuchów 

galernicy sami przyczepiali 

ozdoby ze wst¹¿ek, ze s³omianych warkoczy, 

z kwiatów i cennych chust. Konwój 

– to kr¹g i taniec; to tak¿e parzenie 

siê, przymusowe ma³¿eñstwo w ramach 

zakazanej mi³oœci. Wesele, feta i œwiêtoœæ 

w obr¹czce kajdan: "Biegn¹ zakuci 

w ³añcuchy z bukietem w d³oni, wst¹¿- 

ki albo chwosty ze s³omy zdobi¹ ich 

czepki, a najpomys³owsi maj¹ porobione 

he³my z kit¹... Inni nosz¹ a¿urowe 

poñczochy do sabotów, albo modne kamizelki 

pod robocz¹ bluz¹". Przez ca³y 

zaœ wieczór, który nadchodzi³ po zakuciu, 

konwój tañczy³ wielk¹ farandolê, 

obracaj¹c¹ siê bez koñca na dziedziñcu 

Bicetre: "Biada stra¿nikom, jeœli konwój 

ich rozpozna³; otacza³ ich i oplata³ swymi 

³añcuchami; galernicy byli panami 

pola a¿ do zmroku". Dziêki wymyœlanym 

przez siebie insygniom sabat skazañców 

by³ odpowiednikiem ceremonia- 

³u sprawiedliwoœci. Nicowa³ splendory, 

porz¹dek w³adzy i jej insygnia, formy 

rozkoszy. Sabat polityczny by³ st¹d 

o krok. Trzeba by³o byæ g³uchym, by nie 

s³yszeæ tego nowego brzmienia. Galernicy 

œpiewali marsze i mazury kajdaniarskie, 

które szybko zyskiwa³y na popularnoœci 

i niebawem powtarzano je 

wszêdzie. Pobrzmiewa w nich zapewne 

echo owych lamentów, które druki no- 

82


winiarskie wk³ada³y w usta zbrodniarzy: 

wyznanie zbrodni, mroczna heroizacja, 

przywo³anie straszliwych kar i ogólnej 

nienawiœci, która ich zewsz¹d otacza³a. 

"S³awo, dziœ dla nas twe fanfary... Odwagi, 

wiaro, ten nasz straszliwy los, co 

zawis³ nam nad g³ow¹ nie wprawia serca 

w trwogê... £añcuchy ciê¿kie s¹, ale 

czas ruszaæ w drogê. W naszej obronie 

nie padnie ¿aden g³os, ul¿yjmy im; nie 

powie". A jednak w tych zbiorowych 

pieœniach s³ychaæ teraz nowe tony: moralny 

kodeks, któremu podlega³y dawne 

lamenty, zostaje odwrócony. KaŸñ, 

zamiast budziæ wyrzuty sumienia, 

wzmaga dumê; sprawiedliwoœæ, feruj¹ca 

wyrok, zostaje odrzucona, t³um zaœ, 

który przybieg³ ogl¹daæ coœ, co uwa¿a 

za pokutê i upokorzenie, zas³uguje na 

pogardê: "Z dala od naszych chat ktoœ 

czasem i zaszlocha. Na widok hardych 

czó³ sêdziowie nasi zbledn¹... Wasz 

¿¹dny nieszczêœæ t³um chce widzieæ 

w nas zhañbion¹ rasê, co korzy siê i p³acze. 

Lecz dumny jest nasz wzrok". Pojawia 

siê tak¿e twierdzenie, ¿e ¿ycie na 

katordze poœród towarzyszy przysparza 

rozkoszy niedostêpnych na wolnoœci. 

"Z czasem nadejdzie rozkosz, o jakiej 

inni nie œni¹. Zza krat wychynie œwiêto... 

Rozkosz to zbieg. Po có¿ jej kat, 

ujdzie ca³o za pieœni¹". Tym bardziej, ¿e 

obecny porz¹dek nie bêdzie trwa³ wiecznie; 

nie tylko skazañcy zostan¹ uwolnieni 

i odzyskaj¹ swoje prawa, ale na dodatek 

oskar¿yciele zajm¹ ich miejsce. 

Nastanie dzieñ strasznego s¹du, gdy 

zbrodniarze i ich sêdziowie zamieni¹ siê 

miejscami: "Nam, galernikom, wzgarda 

w ka¿dej stronie; nam z³oto, w którym 

Boga umieœcili. To z³oto kiedyœ 

wpadnie w nasze d³onie, boœmy swym 

¿yciem cenê zap³acili. Inszy im bêdzie 

zysk mieæ ³añcuch, który nam ka¿ecie 

dzisiaj nieœæ. Kto dzisiaj rab, ten pan, 

gdy siê zaciœnie piêœæ i poœród innych 

gwiazd wolnoœci dojrzym b³ysk.. 

¯egnajcie, dosyæ nam waszych kajdan 

i praw". Tak oto zarysowywany przez 

druki ulotne pobo¿ny teatr, gdzie skazaniec 

napomina³ publicznoœæ, ¿eby nigdy 

nie posz³a jego œladem, przeobra¿a siê 

w groŸn¹ scenê, sk¹d wzywa siê t³um, 

by dokona³ wyboru pomiêdzy barbarzyñstwem 

katów, niesprawiedliwoœci¹ sêdziów 

a nieszczêœciem skazañców, dziœ 

wprawdzie pokonanych, choæ ich dzieñ 

odp³aty nadejdzie. 


83


POD ZNAKIEM NADZORU 

DIDIER ERIBON 


Zeszyt mia³ osobliwy, pod³u¿ny format. 

Na ok³adce tytu³: "Intolerable". Na 

tylnej ok³adce znalaz³a siê lista instytucji 

zagro¿onych gilotyn¹ tytu³u: 

Nieznoœni s¹: 

S¹dy, 

Gliny, 

Szpitale, wie¿e szaleñców, 

Szko³a, s³u¿ba wojskowa, 

Prasa, telewizja, 

Pañstwo. 

Ale prawdziwym celem s¹ wiêzienia. 

Albowiem ten zeszycik objêtoœci 

czterdziestu oœmiu stron to pierwszy, 

opublikowany w maju 1971 roku, numer 

ca³ej serii, któr¹ zamierza³ wydawaæ 

nowy ruch: Groupe d'information 

sur les prisons, GIP. 

Ruch ten powo³ano do ¿ycia z inicjatywy 

Michela Foucault. To on osobiœcie 

og³osi³ akt za³o¿ycielski – sta³o siê 

to 8 lutego 1971 roku w kaplicy Saint- 

Bernard poni¿ej dworca Montparnasse: 

"¯aden z nas nie mo¿e byæ pewny, i¿ 

oszczêdzi go wiêzienie. Dzisiaj pewnoœæ 

ta jest mniejsza ni¿ kiedykolwiek" – 

oznajmi³. Po czym kontynuowa³: 

"Ca³e nasze codzienne ¿ycie pad³o 

ofiar¹ coraz œciœlejszej sieci nadzoru policyjnego: 

na ulicy i na drodze; wœród 

cudzoziemców i m³odocianych idea 

zbrodni wynurzy³a siê na nowo: œrodki 

zapobiegania konsumpcji narkotyków 

mno¿¹ akty samowoli. ZnaleŸliœmy siê 

pod znakiem "nadzoru". Mówi siê nam, 

¿e aparat sprawiedliwoœci jest przeci¹- 

¿ony. Dobrze to widzimy. Ale jeœli to 

policja stanowi przyczynê tego przeci¹- 

¿enia? Mówi siê nam, ¿e wiêzienia s¹ 

przepe³nione. Ale jeœli to samo spo³eczeñstwo 

stanowi przyczynê tego przepe³nienia? 

Niewiele informacji o wiêzieniach 

przedostaje siê do opinii publicznej; 

wiêzienia to tajemne strefy naszego 

systemu spo³ecznego, to ciemne komórki 

naszego ¿ycia. Mamy prawo wiedzieæ 

o tym. Chcemy o tym wiedzieæ. Dlatego 

razem z pracownikami aparatu sprawie- 

Didier Eribon, Michel Foucault - Biografia, 

t³umacz: Jacek Levin, Warszawa 

2005, stron 443. Fragment pochodzi 

z rozdzia³u "Lekcja ciemnoœci", str. 

275-279. 

84


dliwoœci, adwokatami, dziennikarzami, 

lekarzami i psychologami powo³aliœmy 

do ¿ycia Groupe d'information sur les 

prisons. 

Postanowiliœmy informowaæ o tym, 

czym jest wiêzienie: o tym, kto tam trafia, 

jak i dlaczego zostaje uwiêziony, co 

siê tam dzieje, jak wygl¹da ¿ycie wiêŸniów 

i personelu wiêziennego, jak wygl¹daj¹ 

budowle, opieka i higiena, jak 

funkcjonuj¹ regulamin wewnêtrzny, 

opieka lekarska i warsztaty; jak mo¿na 

siê wydostaæ z wiezienia i co oznacza 

w naszym spo³eczeñstwie fakt bycia jednym 

z tych, którzy wyszli z wiêzienia. 

Informacji tych nie znajdziemy 

w oficjalnych raportach. ¯¹damy ich od 

tych, którzy pod tym czy innym wzglêdem 

maj¹ doœwiadczenia z wiêzieniami 

czy w jakiœ sposób s¹ z nimi zwi¹zani. 

Prosimy ich o nawi¹zanie kontaktu z nami 

i przekazanie informacji, jakie posiadaj¹. 

Opracowaliœmy kwestionariusz, 

który mo¿na u nas otrzymaæ. Gdy tylko 

zgromadzimy niezbêdn¹ iloœæ informacji, 

opublikujemy je." 1 

Tekst tego manifestu podpisali trzej 

autorzy: Michel Foucault, Pierre Vidal- 

Naquet, historyk specjalizuj¹cy siê 

w dziejach Grecji staro¿ytnej, który zdoby³ 

popularnoœæ podczas wojny w Algierii, 

gdy napiêtnowa³ stosowanie tortur 

przez armiê francusk¹, oraz Jean- 

Marie Domenach, ówczesny redaktor 

naczelny katolickiego czasopisma 

"Esprit". Wydrukowany w stopce redakcyjnej 

adres "skrzynki pocztowej" grupy 

by³ adresem Michela Foucault: numer 

285 przy rue de Yaugirard. Foucault 

by³ równie¿ autorem wiêkszej czêœci 

manifestu. Bardzo wyraŸnie widzimy, na 

czym koncentrowa³ on wówczas uwagê. 

Jak w wypadku szaleñstwa ludzi 

"normalnych" od uwiêzionych dzieli linia 

graniczna znacznie mniej dok³adna, 

znacznie bardziej chwiejna, ni¿by siê 

wydawa³o – to w³aœnie tam powinien 

ustawiæ swój punkt obserwacyjny ten, 

kto chcia³by siê przekonaæ, w jaki sposób 

pracuj¹ mechanizmy w³adzy. Foucault 

przyst¹pi³ zrazu do akcji, do prowadzonej 

z dnia na dzieñ walki. Jak¿e 

daleko temu manifestowi za³o¿ycielskiemu 

GIP od tonu wyk³adu inauguracyjnego 

w College de France, a przecie¿ 

minê³y zaledwie dwa miesi¹ce od dnia, 

gdy Foucault stan¹³ na katedrze! 

Fale agitacji wywo³ane w maju 

1968 roku czêsto znajdowa³y ujœcie 

w gwa³townych demonstracjach – dochodzi³o 

do licznych aresztowañ i wyroków 

na przedstawicieli bojowo nastawionej 

lewicy. Niektórzy skazani zostali 

za nawo³ywanie do przemocy, inni 

z powodu naruszenia bezpieczeñstwa 

pañstwa, jeszcze inni trafiali do aresztu 

za publikowanie zakazanych gazet i czasopism 

w rodzaju "La Cause du peuple". 

Wœród zatrzymanych znaleŸli siê: Alain 

Geismar, Michel Le Bris, Jean-Pierre Le 

Dantec... We wrzeœniu 1970 roku dwudziestu 

dziewiêciu zatrzymanych przyst¹pi³o 

do g³odówki, chc¹c otrzymaæ 

"status specjalny" wiêŸniów politycznych, 

dotychczas bowiem traktowano 

ich jak pospolitych przestêpców, naruszaj¹cych 

powszechnie obowi¹zuj¹ce 

prawo, tote¿ poddani byli w wiêzieniach 

temu samemu traktowaniu, co kryminaliœci. 

Strajk g³odowy trwa³ prawie miesi¹c 

– wskórano niewiele: ci, których 

przypadki uznano za w oczywisty sposób 

polityczne, czyli aktywiœci, których 

postawiono w obliczu s¹du w Izbie Bezpieczeñstwa 

Pañstwa, osi¹gnêli pewne 

z³agodzenie warunków odbywania kary: 

wolno im by³o przyjmowaæ odwiedziny, 

otrzymywaæ ksi¹¿ki i gazety. Inni, ci, 

którzy – w myœl obowi¹zuj¹cego wówczas 

s³ownika – uchodzili za zwyk³ych 


85



"demonstrantów dopuszczaj¹cych siê 

aktów przemocy", przeciwko którym 

uchwalono specjaln¹ ustawê zwan¹ "loianticasseurs" 

– odbywali karê wiêzienia 

na ogólnych warunkach. W ten sposób 

ca³y ruch znalaz³ siê chwilowo 

w stanie parali¿u. 

Od¿y³ w styczniu 1971 roku, popierany 

od zewn¹trz przez bior¹cych udzia³ 

w strajku g³odowym, którzy zebrali siê 

w kaplicy Saint-Bernard, przez grupy 

studentów na Sorbonie czy w Halle-aux- 

Vins. G³oduj¹cym udzieli³o wsparcia 

wiele osobistoœci francuskiego ¿ycia 

publicznego, a wœród nich: Yves Montand, 

Simone Signoret, Yladimir Jankelevitch, 

Maurice Clavel. W Zgromadzeniu 

Narodowym deputowany z departamentu 

Nievre, Francois Mitterrand, z³o- 

¿y³ interpelacjê u ministra sprawiedliwoœci 

Renê Plevena, piêtnuj¹c to, w jaki 

sposób traktowani s¹ wiêŸniowie polityczni, 

"których postêpki, nawet jeœli 

zas³uguj¹ na krytykê, pope³nione zosta- 

³y w imiê ideologii". 8 lutego Renê Pleven 

zmieni³ kurs. Zapowiedzia³ powo- 

³anie do ¿ycia komisji, której zadaniem 

mia³oby byæ zbadanie mo¿liwoœci wprowadzenia 

ulg w odbywaniu kary, czyli 

tego, czego domagali siê g³oduj¹cy. Secours 

rouge (Czerwona Pomoc), organizacja 

stworzona do walki z represjami, 

mimo to wezwa³a do maj¹cej siê 

odbyæ nazajutrz wielkiej demonstracji. 

Prefektura natychmiast zabroni³a manifestacji, 

a wszelkie próby jej odbycia 

st³umi³a si³¹: kilkadziesi¹t osób zosta³o 

przes³uchanych, by³o wielu rannych, 

wœród których znalaz³ siê dotkliwie poturbowany 

m³ody cz³owiek, któremu 

rzucono prosto w twarz granat z gazem 

³zawi¹cym. Tego samego 8 lutego w kaplicy 

Saint-Bernard odby³a siê konferencja 

prasowa. Adwokaci lewicowych aktywistów, 

Georges Kiejman i Henri Leclerc, 

z naciskiem domagali siê zadoœæuczynienia 

dla swych "klientów". Nastêpnie 

Pierre Halbwachs, rzecznik Secours 

rouge, przekaza³ mikrofon Michelowi 

Foucault, który odczyta³ manifest GIP. 

Ruch lewicowych wiêŸniów w rzeczy 

samej by³ przygrywk¹ do konfrontacji 

z warunkami odbywania kary wiêzienia. 

Ju¿ we wrzeœniu, podczas swej 

pierwszej akcji, g³oduj¹cy zdawali sobie 

sprawê, i¿ za paradoks mo¿e uchodziæ 

sytuacja, w której lewicowi aktywiœci 

domagaj¹ siê dla siebie specjalnego 

statusu, i¿ opublikowali datowany 

na l wrzeœnia, napisany zaœ we "francuskich 

wiêzieniach" komunikat, w którym 

precyzowali: "Domagamy siê skutecznego 

uznania nas za wiêŸniów politycznych, 

tote¿ nie chcemy otrzymaæ jakichœ 

specjalnych przywilejów w stosunku 

do innych osadzonych w rozumieniu 

prawa powszechnego; w naszych oczach 

s¹ oni ofiarami systemu spo³ecznego, 

który – samemu przyczyniwszy siê do 

ich sytuacji – wzbrania siê przed poddaniem 

ich resocjalizacji, zadowalaj¹c 

siê ich wykluczeniem. Chcemy, by nasza 

walka, obna¿aj¹ca panuj¹ce dziœ 

w wiêzieniach skandaliczne warunki, 

przys³u¿y³a siê wszystkim wiêŸniom". 

Wszystkim wiêŸniom! Michel Foucault 

nie móg³ nie byæ wra¿liwy na takie 

oœwiadczenie, które musia³o wywo- 

³aæ u niego halucynacyjne wspomnienie 

owych g³osów, jakie dane mu by³o s³yszeæ 

dobywaj¹ce siê spod grubej warstwy 

archiwalnego kurzu czy – jeszcze 

grubszej – zas³ony spowijaj¹cej pojêcia 

psychiatryczne, ekonomiczne i prawnicze. 

W gruncie rzeczy ju¿ w "Histoire 

de la folie" pojawi³y siê zarysy tego 

wszystkiego, co mia³o go interesowaæ 

w latach siedemdziesi¹tych. To osobliwe 

spogl¹daæ, w jaki sposób rozwija³o 

siê dzie³o Foucault, jak radykalnie zmie- 

86


nia³o siê, pocz¹wszy od lat szeœædziesi¹tych 

przez siedemdziesi¹te do osiemdziesi¹tych, 

jakim zmianom ulega³o jego 

s³ownictwo, jak zmienia³y siê tematy. 

Ale równie osobliwe jest byæ œwiadkiem 

tego, w jaki sposób wszystko, co by³o 

w nim nowe, wszystko, co "rodzi³o siê" 

w pracy, badaniach i dzia³alnoœci, wyrasta³o 

z wewnêtrznej koniecznoœci. Wystarczy 

przeczytaæ streszczenia wyk³adów 

wyg³aszanych w College de France 

– streszczenia sporz¹dzane przez Foucault 

pod koniec ka¿dego roku akademickiego 

i niedawno opublikowane 

w tomie zbiorowym 2 : Poruszane tu tematy 

s¹ œciœle ze sob¹ zwi¹zane, wydaje 

siê, ¿e ka¿de nowe opracowanie jakiejœ 

problematyki jest uwarunkowane 

przez to, co j¹ poprzedza³o i wskazuje 

na to, co nadejdzie. Momenty zerwania 

– owszem, i takie siê pojawia³y; trudnoœci 

– owszem, i one nie zosta³y mu 

oszczêdzone; poczucie winy – o, tak, ono 

równie¿ odegra³o przypisan¹ sobie rolê: 

ostatecznie jednak wszystko to przyczyni³o 

siê do powstania funduj¹cej ³ad 

dzie³a spójnoœci. 

Tu¿ po pierwszym manifeœcie GIP 

opublikowa³o zapowiadany kwestionariusz. 

Egzemplarze ankiety wrêczano rodzinom 

wiêŸniów czekaj¹cych w kolejkach 

na widzenia. Michel Foucault próbowa³ 

nawi¹zywaæ bezpoœrednie kontakty 

– to w³aœnie dziêki nim zbiera³ œwiadectwa 

i relacje na temat warunków ¿ycia 

osadzonych oraz ich przesz³oœci. Z wielk¹ 

pasj¹ bra³ udzia³ w tych fragmentach indywidualnych 

historii, w tych patetycznych 

¿yciorysach, w ca³ej sferze brutalnej 

rzeczywistoœci, któr¹ odkrywa³ na 

marginesie spo³eczeñstwa. Do kwestionariusza 

do³¹czony by³ krótki komentarz 

piêtnuj¹cy sytuacjê uwiêzionych: "WiêŸniów 

traktuje siê jak psy. Tych kilku praw, 

jakie im pozostawiono, i tak siê nie respektuje. 

Chcemy publicznie rozg³osiæ 

ten skandal". Jeœli o to chodzi, istnia³o 

tylko jedno rozwi¹zanie: przeprowadzaæ 

ankiety i zbieraæ relacje: "Chc¹c nam 

pomóc w zbieraniu informacji, wype³nij 

do³¹czon¹ ankietê – zrób to z wiêŸniem 

lub by³ym wiêŸniem". 

Pierwszy zeszyt ukaza³ siê w maju 

1971 roku opublikowany przez wydawnictwo 

Champs libre. Zamieszczona 

w nim by³a cytowana tu ju¿ lista "rzeczy 

nieznoœnych" oraz krótka proklamacja 

przedstawiaj¹ca cele ruchu: "GIP nie 

zamierza przemawiaæ w imieniu wiêŸniów 

osadzonych w ró¿nych wiêzieniach; 

wrêcz przeciwnie, chcia³by daæ im 

mo¿liwoœæ mówienia w³asnym g³osem 

o tym, co siê dzieje w wiêzieniach. GIP 

nie przyœwiecaj¹ cele reformatorskie, nie 

marzymy o idealnym wiêzieniu: chcielibyœmy, 

aby sami wiêŸniowie mogli 

powiedzieæ, co jest nieznoœne w systemie 

odbywania kary. Musimy mo¿liwie 

jak najszybciej, trafiaj¹c do jak najszerszej 

publicznoœci, rozpowszechniaæ demaskatorskie 

relacje wiêŸniów – jest to 

jedyny œrodek zjednoczenia wewnêtrznego 

i zewnêtrznego œwiata wiêzienia 

w jednej i tej samej walce, w walce politycznej 

i prawnej". (s. 275- 279) 

1 

Foucault, Creation d'un groupe 

d'information sur les prisons, "Esprit", 

marzec 1971, s. 531-532. 

2 

Foucault, Resumes des cours du 

College de France, 1970-1982, Paris 

1989. 


87


DURRUTI I POCZ¥TKI 

HISZPAÑSKIEGO 

ANARCHIZMU 

MARCIN BÊDZIÑSKI 

Historia 

(...) Na pocz¹tku wrzeœnia 1917 r. 

Buenaventura Durruti w towarzystwie 

swojego przyjaciela o pseudonimie El 

Toto opuœci³ poœpiesznie León. Motywy, 

które nim kierowa³y by³y w zasadzie jasne, 

jako ¿e nie mia³ on ju¿ co liczyæ na 

zatrudnienie w swoim 

rodzinnym mieœcie oraz 

to, ¿e ¿ywo interesowali 

siê nim miejscowi 

agenci z Guardia Civil, 

którzy póki co nic na 

niego nie mieli, lecz 

sam fakt zainteresowania 

jego osob¹ by³ wystarczaj¹cym 

powodem 

do ucieczki. Jak dot¹d, 

w obliczu litery prawa 

Durruti mia³ niejako czyste rêce, gdy¿ 

nie przy³apano go na gor¹cym uczynku 

podczas niedawnych, sierpniowych walk 

ulicznych w León, ani nawet podczas 

maj¹cych tam miejsce akcji sabota¿owych, 

samo zaœ uczestnictwo w strajku 

winnym go jeszcze nie czyni³o. Na podkreœlenie 

zas³uguje jeszcze jeden powód 

potajemnej ucieczki Durrutiego, otó¿ 

chcia³ on za wszelk¹ cenê unikn¹æ ci¹- 

¿¹cego na nim obowi¹zku odbycia s³u¿- 

by wojskowej, bêd¹cego contra jego 

kszta³tuj¹cym siê dopiero przekonaniom 

anarchistycznym 1 . El Toto mia³ natomiast 

o wiele powa¿niejsze powody by 

Artyku³ opublikowany poni¿ej 

jest fragmentem przygotowywanej 

do wydania, publikacji: 

"Buenaventura Durruti 

(1896-1936). Biografia anarchisty". 

Ksi¹¿ka uka¿e siê nak³adem 

Oficyny "Trojka" i Poznañskiej 

Biblioteki Anarchistycznej. 

znikn¹æ z León, gdy¿ by³ poszukiwany 

przez policjê za to, czego Durruti zdo³a³ 

unikn¹æ, czyli za dopuszczenie siê u¿ycia 

przemocy przeciwko przedstawicielom 

w³adz podczas letnich zamieszek. 

Œledz¹c korespondencjê rodzinn¹ 

Durrutich z tamtego 

okresu ³atwo odgadn¹æ, 

i¿ Buenaventura 

po nielegalnym oczywiœcie, 

jako ¿e by³ 

przecie¿ dezerterem, 

przekroczeniu granicy 

francuskiej ci¹gle 

zmienia³ miejsce pobytu, 

ograniczaj¹c siê jednak 

raczej do terytorium 

po³udniowej 

Francji. Po doœæ szybkim nawi¹zaniu 

kontaktów z przebywaj¹cym w Marsylii 

œrodowiskiem emigrantów kataloñskich, 

z pewnoœci¹ anarchistów, zaj¹³ siê 

Durruti pomaganiem im w zbiórce funduszy, 

przeznaczanych na cele propagandowe, 

tj. niskonak³adowe pisma i ulotki 

rozsy³ane póŸniej po ca³ej Hiszpanii. 

Gromadzono tak¿e broñ, któr¹ to, poprzez 

kontakty z p³ywaj¹cymi po Morzu 

Œródziemnym i sprzyjaj¹cymi sprawie 

rewolucji marynarzami, przemycano 

wprost do Barcelony. 

Wydawaæ siê mo¿e, ¿e to w³aœnie 

w tym okresie Durruti coraz bardziej 

90


przekonuje siê do idei anarchistycznych, 

czego przyczyn¹ na pewno nie by³a dog³êbna 

lektura dzie³ "ojców" anarchizmu, 

lecz raczej czas spêdzany z osobami 

te idee reprezentuj¹cymi. Jedn¹ z takich 

postaci na pewno by³ Manuel Buenacasa, 

znany anarchista hiszpañski, 

którego pochodz¹ce z póŸniejszego okresu 

œwiadectwo potwierdza jego spotkanie 

z Durrutim, do którego mia³o dojœæ 

pod koniec 1917 r. w Gijón, a wiêc jeszcze 

na terytorium hiszpañskim, w Asturii. 

To w³aœnie Buenacasa mia³ ponoæ 

objaœniæ m³odemu zapaleñcowi, któremu 

jeszcze wyraŸnie brakowa³o samodzielnego 

pogl¹du na œwiat, podstawowe 

cechy doktryny anarchistycznej 2 . 

Z tego pierwszego ich spotkania wyniós³ 

Buenacasa wra¿enie, ¿e ma do czynienia 

z m³odzieñcem nieœmia³ym, wrêcz 

antypatycznym, ale jednoczeœnie rebeliantem, 

który pos³ugiwa³ siê metod¹ 

akcji bezpoœredniej przeciw kapita³owi 

i pañstwu ju¿ na d³ugo zanim zosta³ 

anarchist¹. 

Warto chyba w tym momencie poczyniæ 

pewn¹ dygresjê na temat reminiscencji 

myœli anarchistycznej w Hiszpanii 

oraz jej zasiêgu i oddzia³ywania spo- 

³ecznego. Nie sposób wszak podj¹æ tematu 

dzia³alnoœci politycznej sztandarowej 

postaci hiszpañskiego anarchizmu, 

jak¹ z pewnoœci¹ jest Durruti, bez choæ 

powierzchownego przeanalizowania formowania 

siê i dzia³alnoœci struktur organizacyjnych 

hiszpañskiej odmiany 

anarchizmu, jak¹ by³ (i do dziœ jest!) 

anarchosyndykalizm oraz form aktywnoœci 

przedsiêbranych przez iberyjskich 

anarchistów. Oczywiœcie owe formy 

bêd¹ nam siê same wy³ania³y w miarê 

poznawania "kariery" Durrutiego, mimo 

to jednak uwa¿am, i¿ temat niniejszej 

pracy niejako obliguje mnie do poczynienia 

kilku istotnych uwag i przybli¿enia 

czytelnikowi, w telegraficznym choæby 

skrócie, zarysu dziejów hiszpañskiego 

ruchu anarchistycznego. 

Tak wiêc historia anarchizmu na Pó³wyspie 

Iberyjskim rozpoczyna siê najpewniej 

w roku 1868. Wtedy to w³aœnie 

Giuseppe Fanelli, dawny uczestnik powstania 

styczniowego w Polsce, teraz zaœ 

delegat i osobisty wys³annik Micha³a 

Bakunina, dotar³ do Madrytu, by tu w¹skiemu 

gronu s³uchaczy, wœród których 

wymieniæ nale¿y m. in. Anselma Lorenzo 

i Tomása Gonzáleza Morago, przedstawiæ 

g³ówne zrêby i charakterystyczne 

rysy niejasnej jeszcze dla nich doktryny 

anarchistycznej. Wed³ug przekazu Lorenza, 

uwa¿anego za prawdziwego "ojcaza³o¿yciela" 

anarchizmu hiszpañskiego, 

przed spotkaniem z Fanellim, jego s³uchacze 

mieli ju¿ stycznoœæ z libertyñsk¹ 

filozofi¹ poprzez lekturê niektórych dzie³ 

Proudhona, Fouriera, a tak¿e rodzimego 

socjalisty Pi y Margalla 3 . Za datê kluczow¹ 

uznaje siê jednak w³aœnie rok 

1868. Nikt oczywiœcie nie móg³ wtedy 

przewidzieæ, ¿e ponad 60 lat póŸniej anarchistyczny 

ruch hiszpañski wsparty o sieæ 

syndykatów, grupuj¹cych robotników, 

ch³opów i inteligencjê w ³¹cznej sumie 

prawie dwóch milionów zrzeszonych, 

stanie siê, bezdyskusyjnie, jednym z najliczniejszych 

masowych ruchów spo³ecznych 

w historii Starego Kontynentu i 

œwiata w ogóle. 

Jak powiedzieliœmy wy¿ej Fanelli 

wys³any zosta³ do Hiszpanii przez genewski 

komitet Miêdzynarodowego Stowarzyszenia 

Robotników (tj. Miêdzynarodówki), 

a œciœle mówi¹c przez bakuninowsk¹ 

grupê ten komitet tworz¹c¹ 

i szerzej znan¹ jako Miêdzynarodowy 

Alians Demokracji Socjalistycznej. 

Aliansowi temu, dnia 22 grudnia 

1868 r., odmówiono dalszego partycypowania 

w pracach I Miêdzynarodówki 

Historia 

91


Historia 

z powodu jego antypolitycznych za³o¿eñ. 

Wydaje siê wiêc, ¿e Fanelli przeprowadzi³ 

swoj¹ misjê nie wiedz¹c nic na temat 

tego wydarzenia i w swoich kontaktach 

najpierw z grup¹ madryck¹, nastêpnie 

zaœ barceloñsk¹ uto¿samia³ podstawy 

programowe Aliansu z podstawami 

I Miêdzynarodówki 4 . Mo¿na wiêc 

uznaæ, ¿e bakuniniœci ubiegli po prostu 

marksistów w Hiszpanii i wykorzystuj¹c 

w pewnym stopniu ich struktury zasiali 

ziarno odmiennej zasadniczo idei. 

W ten oto paradoksalny doœæ sposób po 

ca³ym Pó³wyspie Iberyjskim "jak ogieñ 

po stepie" 5 rozprzestrzenia³ siê anarchizm 

wraz z (a tak¿e poza) poszczególnymi, 

lokalnymi i regionalnymi sekcjami 

Miêdzynarodówki, która przecie¿ 

wczeœniej anarchistów wyklê³a. 

19 czerwca 1870 r. podczas inauguracji 

pierwszego kongresu Miêdzynarodowego 

Stowarzyszenia Robotników 

w Hiszpanii, celebrowanego w Teatro 

del Circo w Barcelonie, w którym 

uczestniczy³o 90 delegatów reprezentuj¹cych 

149 zrzeszeñ terenowych, grupuj¹cych 

15 216 cz³onków (ponad 2/3 tej 

liczby stanowili Kataloñczycy), Rafael 

Farga Pellicer powiedzia³ co nastêpuje: 

"Pañstwo jest stra¿nikiem i obroñc¹ 

przywilejów, które Koœció³ b³ogos³awi 

i ubóstwia, a jedyn¹ rzecz¹, która nam, 

biednym ofiarom istniej¹cego nieporz¹dku 

socjalnego pozostaje jest nasza wyp³ata, 

praktyczny miernik naszego niewolnictwa 

(…). Chcemy by istnieæ przesta³o 

imperium kapita³u, pañstwa i Koœcio³a, 

by na jego ruinach zbudowaæ 

Anarchiê, woln¹ Federacjê wolnych stowarzyszeñ 

robotniczych" 6. Trudno o bardziej 

jasne i dobitne credo. 

Na kongresie tym, jak¿e wa¿nym 

dla historii ca³ego hiszpañskiego ruchu 

robotniczego, powo³ano do ¿ycia tzw. 

Hiszpañsk¹ Federacjê Regionaln¹ (Federación 

Regional Espanola - FRE), 

wchodz¹c¹ w sk³ad I Miêdzynarodówki. 

Organizacja ta oparta by³a na strukturze 

syndykatów pogrupowanych 

w sekcje zawodowe, federacje lokalne 

i okrêgowe. Deklarowano, i¿ kolektywizacja 

bêdzie g³ównym czynnikiem 

emancypacji ekonomicznej proletariatu 

i, mimo syndykalistycznych struktur 

FRE, odrzuca³o teoretycznie czysty syndykalizm, 

akceptuj¹c raczej kooperatywizm 

jako narzêdzie œwiadomego solidaryzmu 

i przetrwania klasy pracuj¹cej. 

Kiedy na pocz¹tku 1872 r. liberalny 

rz¹d Sagasty, pod wp³ywem trwogi jak¹ 

francuskim republikanom napêdzi³a Komuna 

Paryska, zdelegalizowa³ wszystkie 

federacje robotnicze w Hiszpanii, 

hiszpañski ruch robotniczy podczas kolejno 

po sobie nastêpuj¹cych kongresów 

w Saragossie i Kordobie zawiesi³ na d³ugi, 

d³ugi czas jakiekolwiek zwi¹zki z republikanizmem. 

Po jedenastomiesiêcznym 

okresie I Republiki (11 lutego 1873 

- 3 stycznia 1874) odrestaurowana monarchia 

deportowa³a poza granicê Hiszpanii 

wielu federalistów i internacjonalistów, 

sama zaœ FRE, zepchniêta do 

g³êbokiego podziemia, popad³a w ciê¿- 

ki kryzys. Z drugiej strony te¿ nielegalnoœæ 

bardzo wzmocni³a argumenty tych 

cz³onków ruchu, którzy optowali za tzw. 

"akcj¹ bezpoœredni¹", "propagand¹ czynem" 

oraz przemoc¹. 

Pewnego rodzaju odwil¿ i liberalizacja 

systemu w³adzy, jaka nast¹pi³a na 

pocz¹tku lat 80-tych XIX w. pozwoli³a 

na zreorganizowanie szeregów anarchistycznej 

organizacji hiszpañskiej. Na 

kongresie celebrowanym w Barcelonie 

we wrzeœniu 1881 r. powo³ano do ¿ycia 

Federacjê Robotników Regionu Hiszpañskiego 

(Federación de Trabajadores 

de la Región Espanola - FTRE), która 

jeszcze raz odwo³ywa³a siê do trady- 

92


Durruti (stoi w œrodku) w otoczeniu swoich wspó³pracowników, zatrudnionych w warsztacie 

Antoniego Mijé. León, 1915 r. 

Historia 

93


Historia 

cji legalnej walki i zjednoczenia ca³ego 

proletariatu w jeden ruch miêdzynarodowy 

dla osi¹gniêcia takich celów jak 

wolnoœæ zgromadzeñ, s³owa oraz innych 

wolnoœci publicznych. Sukces FTRE i 

jej liberalno-radykalnych postulatów by³ 

niepodwa¿alny, gdy¿ ju¿ w rok póŸniej, 

na kongresie w Sewilli stawi³o siê 254 

delegatów, reprezentuj¹cych 663 sekcje 

i, bagatela, 57 934 zrzeszonych. Po raz 

pierwszy te¿ ju¿ nie przemys³owa Katalonia, 

lecz agrarna Andaluzja mog³a 

poszczyciæ siê najwiêksz¹ liczb¹ cz³onków 

federacji, czego przyczyn¹ by³a 

z pewnoœci¹ o¿ywiona dzia³alnoœæ wêdrownych 

agitatorów, którzy z niema³¹ 

doz¹ mistycyzmu t³umaczyli niepiœmiennej 

i brutalnie wyzyskiwanej przez 

lokalnych kacyków ludnoœci Andaluzji 

podstawy spo³eczno-polityczne doktryny 

anarchistycznej. Swoj¹ drog¹ nie sposób 

mówiæ o anarchizmie w Hiszpanii 

bez zrozumienia i docenienia roli, jak¹ 

odegra³ tam ch³opski anarchizm andaluzyjskich 

pueblos, zrodzony nie w oparciu 

o lektury dzie³ Proudhona, Bakunina 

czy Kropotkina, lecz oparty na iœcie 

religijnej wierze w lepsze, sprawiedliwsze 

czasy i postrzeganiu anarchii jako 

obiecanego raju na Ziemi. 

W tym samym, 1882 r. do publicznej 

wiadomoœci podaje siê informacjê 

o wykryciu przez agentów Guardia Civil 

w mieœcie Jerez de la Frontera w prowincji 

Kordowa sekretnej organizacji 

zwanej Mano Negra (Czarna Rêka), z³o- 

¿onej z anarchistów-zabójców. Jak siê 

okaza³o póŸniej by³a to nic innego jak 

policyjna prowokacja maj¹ca na celu 

zainicjowanie drastycznych represji 

przeciwko licznemu œrodowisku anarchistów 

w Jerez, w wyniku których na 

œmieræ skazano 8 osób, 10 na do¿ywotnie 

wiêzienie i ponad 300 na pomniejsze 

kary pozbawienia wolnoœci. 

W nastêpnych latach na skutek 

wzrostu znaczenia komunizmu w Hiszpanii, 

a tak¿e ró¿nych niezale¿nych grup 

anarchistycznych pozostaj¹cych pod 

jego wp³ywem i opowiadaj¹cych siê za 

stosowaniem przemocy (jak choæby andaluzyjska 

grupa Los Desheredados), 

FTRE znacznie straci³a na znaczeniu, by 

w finale, zewsz¹d krytykowana za autorytaryzm 

i nadmiern¹ centralizacjê, zostaæ 

zast¹pion¹ w 1888 r. przez ma³o 

znacz¹ce, luŸne i zdecentralizowane 

zrzeszenia, jak choæby Federacjê Spo- 

³ecznoœci Oporu (Federación de Sociedades 

de Resistencia) czy Organizacjê 

Anarchistyczn¹ Regionu Hiszpañskiego 

(Organización Anarquista de la Región 

Espanola). 

Ostatnia dekada XIX w. wyró¿niaæ 

siê bêdzie w Hiszpanii, szczególnie zaœ 

w Katalonii, silnym wybuchem indywidualnych 

aktów terroru, których autorami 

byli ludzie czêsto ze œrodowiskiem 

anarchistycznym zwi¹zani. We wrzeœniu 

1893 r. w Barcelonie m³ody anarchista 

dokona³ nieudanej próby zabójstwa 

znienawidzonego przez ludnoœæ gen. 

Arsenia Martineza Camposa. W odwecie 

za stracenie zamachowca ju¿ w listopadzie 

tego samego roku na skutek 

eksplozji bomby w teatrze operowym 

Lyceo w Barcelonie zginê³o 20 osób, zaœ 

ponad 50 zosta³o rannych. Nie mniej 

makabrycznie zakoñczy³ siê zamach 

dokonany podczas procesji religijnej 

w czerwcu 1896 r. tak¿e w Barcelonie. 

Rzucona na czo³o procesji bomba zabi- 

³a 12 osób, natomiast 40 (w tym kilkoro 

dzieci) odnios³o powa¿ne rany. G³ówny 

cel zamachu, capitán-general wojskowego 

okrêgu Barcelony gen. Valeriano 

Weyler nie zjawi³ siê na uroczystoœci. 

Represje wynik³e po tym wydarzeniu 

uderza³y sw¹ bezwzglêdnoœci¹ i masowoœci¹: 

aresztowano ponad 400 osób 

94


(m.in. Anselmo Lorenzo), zaœ w os³awionym 

"procesie Montjuich" zapad³o 

ostatecznie piêæ wyroków œmierci. 

Punktem kulminacyjnym tej fali terroru, 

jaka zala³a Pó³wysep Iberyjski, 

by³o z pewnoœci¹ zabójstwo premiera 

Cánovasa, dokonane 8 sierpnia 1897 r. 

Sam zamachowiec, W³och Michele Angiolillo, 

przyzna³ w œledztwie, i¿ œmieræ 

Cánovasa by³a aktem zemsty za stracenie 

kataloñskich towarzyszy, skazanych 

w "procesie Montjuich". Raz wprawiona 

w ruch machina napêdza³a siê odt¹d 

sama, z³owrog¹ s³awê przynosz¹c ca³emu 

ruchowi anarchistycznemu. 

W roku 1907 barceloñski ruch robotniczy 

mimo wielu przeszkód zdo³a³ 

zregenerowaæ swoje si³y i wzmocniæ szeregi. 

Widocznym tego przejawem by³o 

choæby to, ¿e w miesi¹cu czerwcu komisja 

z³o¿ona z metalowców, drukarzy, 

piekarzy, malarzy i sprzedawców powo- 

³a³a do ¿ycia federacjê municypaln¹, która 

przyjê³a nazwê Solidaridad Obrera 

(Solidarnoœæ Robotnicza), i której organem 

prasowym rych³o zosta³o czasopismo 

o tym samym tytule wydawane ju¿ 

od sierpnia roku 1907. Solidaridad Obrera 

stopniowo siê rozrasta³a, przyci¹gaj¹c 

robotników z przedmieœæ i okolic 

Barcelony. W rok po swej fundacji, we 

wrzeœniu 1908 r., organizacja ta przekszta³ci³a 

siê w federacjê lokaln¹ obejmuj¹c¹ 

112 syndykatów z ca³ej Katalonii, 

zrzeszaj¹c w sumie ponad 25 000 

cz³onków 7 . 

Nie trzeba by³o czekaæ d³ugo na moment, 

w którym Solidaridad Obrera dosta³a 

siê w ca³oœci pod kontrolê anarchosyndykalistów. 

13 czerwca 1909 r. kongres 

robotniczej federacji lokalnej opowiedzia³ 

siê jednomyœlnie za taktyk¹ 

strajku generalnego. Nale¿y jednak podkreœliæ, 

¿e tendencja anarchosyndykalistyczna 

obrana przez wiêkszoœæ barceloñskich 

robotników spotka³a siê z nieufnoœci¹ 

anarchokomunistów skupionych 

wokó³ pisma Tierra y Libertad. Ta 

ma³a grupka aktywistów to wszystko, co 

zosta³o z owego prê¿nego i szerokiego 

ruchu lat 90-tych XIX w. Anarchokomuniœci 

uwa¿ali anarchosyndykalistów po 

prostu za zdrajców doktryny, która pomog³a 

sformowaæ szeregi starej organizacji 

anarchistycznej w Hiszpanii. Dla 

tej nielicznej teraz ju¿ i efemerycznej 

grupki, anarchosyndykaliœci byli zwyk³ymi 

reformistami. 

Nowo obrany i jednoczeœnie zwyciêski 

kierunek syndykalistyczny w ³onie 

iberyjskiego ruchu anarchistycznego 

szybko zosta³ uwik³any w dramatyczne 

wydarzenia tzw. "tragicznego tygodnia" 

(la Semana Trágica) 8 , maj¹cego miejsce 

w Barcelonie. By wzmocniæ hiszpañski 

kontyngent wojskowy w Maroku rz¹d 

Antonio Maury zmobilizowa³ rezerwistów. 

Zarówno socjaliœci jak i anarchiœci 

stanowczo opowiedzieli siê przeciwko 

ekspansjonistycznej polityce w³adz 

i rozpoczêli akcjê protestacyjn¹ 9 . W Barcelonie 

dnia 11 lipca 1909 r. pierwsze 

oddzia³y rezerwistów wesz³y na pok³ady 

statków maj¹cych przetransportowaæ 

je na kontynent afrykañski. Najró¿niejsze 

grupy anarchistyczne i syndykalistyczne, 

skupione wokó³ Solidaridad 

Obrera, a tak¿e socjaliœci i syndykaliœci 

z UGT wspólnie powo³a³y do ¿ycia 

komitet, który szybko skoordynowa³ 

swoje posuniêcia z podobnymi komitetami 

w Madrycie, Walencji, Saragossie, 

Bilbao oraz w innych stolicach prowincji 

hiszpañskich. Zapowiedziano przeprowadzenie 

wspólnymi si³ami strajku 

generalnego na dzieñ 26 lipca 1909 r. 

Tego dnia strajk przebiega³ w zupe³nie 

pacyfistycznej atmosferze, lecz wobec 

rych³ej interwencji wojska i wprowadzenia 

przez w³adze stanu okupacyjnego, 

Historia 

95


Historia 

wkrótce przekszta³ci³ siê w powstanie 

ludowe, które swym zasiêgiem objê³o 

nie tylko Barcelonê, ale i jej okolice. 

W Sabadell, Mataró i Manresa, gdzie 

bezdyskusyjnymi panami sytuacji byli 

robotnicy, dosz³o do proklamacji republiki. 

Niektóre oddzia³y wojska, wezwane 

dla zaprowadzenia porz¹dku na ulicach, 

odmówi³y strzelania do t³umu, który 

ju¿ wczeœniej postawi³ barykady i po 

zdobyciu kilku arsena³ów by³ uzbrojony. 

Mimo zaciêtych walk ulicznych nie 

zdo³ano spacyfikowaæ powstania a¿ do 

pierwszych dni sierpnia 1909 r. 

Odpowiedzi¹ rz¹du Maury by³y brutalne 

represje skierowane przeciwko 

mieszkañcom Barcelony: aresztowano 

tysi¹ce osób, 175 zosta³o s¹downie zobligowanych 

do opuszczenia terytorium 

kraju, 5 osób skazano na karê œmierci 

i stracono, 59 osób skazano na do¿ywotnie 

wiêzienie. Jedn¹ z ofiar represji wynik³ych 

po "tragicznym tygodniu" by³ 

Francisco Ferrer Guardia 10 , za³o¿yciel 

os³awionej Szko³y Nowoczesnej (la 

Escuela Moderna), po dziœ dzieñ bêd¹cej 

idea³em edukacji anarchistycznej. 

Ferrera oskar¿ono o przywództwo rebelii, 

po krótkim procesie uznano winnym, 

skazano na œmieræ i mimo sprzeciwów 

œwiatowej opinii publicznej stracono. 

Reperkusje "tragicznego tygodnia" mia- 

³y ogromny wp³yw na ca³y ruch robotniczy 

w Katalonii, obliguj¹c spor¹ czêœæ 

jego aktywistów do ucieczki za granicê. 

Ze swojej strony szefostwo PSOE zrobi³o, 

co tylko mo¿liwe, by socjaliœci kataloñscy 

opuœcili szeregi Solidaridad 

Obrera. 

Mo¿na œmia³o powiedzieæ, ¿e powstanie 

CNT (Confederación Nacional 

de Trabajo) by³o bezpoœredni¹ konsekwencj¹ 

wydarzeñ zwi¹zanych z "tragicznym 

tygodniem" w Barcelonie. 

Wrzenie rewolucyjne, które wyp³ynê³o 

w tamtych dniach ¿ywe by³o jeszcze 

przez d³ugie miesi¹ce i wcale nie dziwne 

jest to, ¿e z ide¹ zwo³ania kongresu, 

na którym dojœæ mia³o do zawi¹zania 

konfederacji, wyst¹pili w³aœnie anarchiœci 

z Solidaridad Obrera Regional de 

Cataluna. 

Kongres 11 , podczas którego dosz³o 

do powstania Confederación Nacional 

de Trabajo, mia³ miejsce w Pa³acu Sztuk 

Piêknych (Palacio de Bellas Artes) 

w Barcelonie miedzy dniem 30 paŸdziernika 

a 1 listopada 1910 r. Podjête na nim 

zosta³y trzy g³ówne kwestie dotycz¹ce 

przysz³oœci w miarê skonsolidowanego 

ju¿ ruchu wolnoœciowego. Po pierwsze, 

rozwa¿ano mo¿liwoœæ po³¹czenia siê 

z socjalistami z UGT, po drugie, przyjêcie 

nazwy CGT (Confederación General 

de Trabajo) i zorganizowanie struktur 

w oparciu o francusk¹ organizacjê 

syndykaln¹ o tej samej nazwie, i wreszcie 

po trzecie, utworzenie krajowej konfederacji, 

która mia³aby "wyra¿aæ d¹¿enia 

i aspiracje hiszpañskiej klasy robotniczej" 

12 . W³aœnie ta ostatnia opcja zyska³a 

najwiêksze poparcie i dziêki temu 

dosz³o do proklamacji CNT. 

Jak podaje Juan Gómez Casas, aktywista 

CNT i uczestnik hiszpañskiej 

wojny domowej, "kongres unikn¹³ na 

szczêœcie wyegzatlowanych figur teoretycznych, 

zaœ jego postanowienia by³y 

jasne i konkretne: syndykalizm nie by³ 

zdefiniowany jako cel sam w sobie, lecz 

jako jeden ze œrodków walki i oporu 

przeciw antagonizmom klasowym. Celem 

ostatecznym, osi¹gniêtym, gdy tylko 

stowarzyszenia robotnicze bêd¹ czu- 

³y siê na tyle liczebne i zdolne intelektualnie, 

by³oby wyw³aszczenie klas posiadaj¹cych 

i wynikaj¹ce z tego przejêcie 

ca³ej produkcji przez robotników. Nie 

oby³o siê oczywiœcie - kontynuuje Gomez 

Casas - bez d³ugich debat na temat 

96


Francja, 1 wrzeœnia 1918 r. Durruti (pierwszy od lewej) w towarzystwie francuskich 

anarchistów 

emancypacji robotników, dosadne by³y 

krytyki klasy politycznej, podkreœlono 

tak¿e, ¿e wyzwolenie klasy robotniczej 

mia³o byæ owocem dzia³añ samych robotników" 

13 . Zaproponowano, by nie 

wykorzystywaæ metody strajku generalnego 

w celu osi¹gniêcia pomniejszych 

korzyœci, jak choæby podniesienia p³ac 

czy zmniejszenia iloœci godzin pracy. 

Strajk mia³ byæ rewolucyjny i bezkompromisowy, 

jego g³ównym zadaniem 

mia³o byæ doprowadzenie do zupe³nego 

sparali¿owania produkcji na ca³ym obszarze 

pañstwa. 14 

Kolejny wa¿ny krok dokonany zosta³ 

podczas regionalnego kongresu 

CNT w mieœcie Sans ko³o Barcelony. 

Tam to miêdzy 28 czerwca a 1 lipca 

1918 r. obradowa³o 164 delegatów reprezentuj¹cych 

73 860 robotników zrzeszonych 

w kataloñskiej Confederación 

Regional de la CNT. Znakomita wiêkszoœæ 

cz³onków tej sekcji regionalnej pochodzi³a 

oczywiœcie ze stolicy prowincji, 

poza ni¹ zaœ najwa¿niejszym ogniskiem 

CNT w Katalonii by³o Mataró 

z 5 100 zrzeszonych syndykalistów. 

Kongres ten zaowocowa³ radykaln¹ 

zmian¹ organizacji syndykatów. Powsta- 

³y tzw. Sindicatos Únicos, wielkie organizmy 

syndykalne obejmuj¹ce wszystkich 

pracowników zatrudnionych w tej 

samej ga³êzi przemys³u, którzy dotychczas 

byli rozproszeni w najró¿niejszych 

sekcjach zawodowych, sk³adaj¹cych siê 

na klasyczn¹, XIX-wieczn¹ strukturê organizacji 

robotniczych. Sindicatos Únicos 

mia³y formowaæ federacje lokalne, 

te zaœ federacje regionalne, których ca- 

³oœæ sk³adaæ siê mia³a na Krajow¹ Konfederacjê 

Pracy, czyli CNT. 15 

Tym oto sposobem anarchizm oparty 

na silnej syndykalistycznej organizacji 

uzyska³ na Pó³wyspie Iberyjskim rze- 

Historia 

97


Historia 

czywiœcie trwa³¹ pozycjê w ³onie tamtejszego 

ruchu robotniczego. Sta³ siê 

pierwsz¹ si³¹ w pañstwie, poza któr¹ nic 

dos³ownie nie mog³o siê wydarzyæ. (...) 

1 

Na kilka dni przed wybuchem strajku 

Durruti zosta³ powo³any w ramach zaci¹gu 

wojskowego do odbycia s³u¿by wojskowej 

w Regimencie Artyleryjskim w San Sebastian, 

do którego mia³ byæ wcielony pod koniec 

sierpnia 1917 r. W obszernej biografii Durrutiego, 

autorstwa Abla Paza, autor, œwiadek 

tamtych wydarzeñ oraz cz³onek milicji anarchistycznych, 

przytacza fragment wspomnianego 

ju¿ wczeœniej listu Durrutiego do jego 

siostry, datowanego na marzec 1927 r., w którym 

odnosz¹c siê do swojego niespe³nionego 

obowi¹zku s³u¿by wojskowej Durruti pisze, 

i¿ "niewielkie by³y moje chêci do s³u¿enia ojczyŸnie, 

ale ich resztê zabra³ mi jeden sier- 

¿ant, który zarz¹dza³ przyby³ymi rekrutami 

tak jakby ju¿ byli oni w koszarach. Wychodz¹c 

z biura werbunkowego powiedzia³em 

sobie, ¿e Alfonso XIII mo¿e od tej pory liczyæ 

na jednego ¿o³nierza mniej i jednego rewolucjonistê 

wiêcej" (patrz: A. Paz, Durruti en la 

Revolución espanola, Madrid 1996, s. 61.). 

2 

H. M. Enzensberger, El corto verano 

de la anarquía. Vida y muerte de Durruti, 

Barcelona 1998, s. 23, 25. 

3 

A. Lorenzo, El proletariado militante, 

Madrid 1974, s. 38-39. 

4 

Patrz: J. Gómez Casas, Historia de la 

FAI (Aproximación a la historia de la organización 

específica del anarquismo y sus antecedenets 

de la Alianza de la Democracia 

Socialista), Madrid 2002, s. 24-31. 

5 

Okreœlenie u¿yte przez H. M. Enzensbergera, 

s. 28. 

6 

A. Lorenzo, s. 99. Anselmo Lorenzo 

wraz z Enrique Borrellem, Francisciem Mora 

i Tomásem Gonzálezem Morago, byli oczywiœcie 

obecni na barceloñskim kongresie jako 

delegaci reprezentuj¹cy sekcjê madryck¹. 

7 

A. Fernández Álvarez, Ricardo Mella 

o el anarquismo humanista, Barcelona 

1990, s. 59. 

8 

Informacje na temat "la Semana Trágica" 

zainteresowany czytelnik mo¿e znaleŸæ w 

ka¿dej w³aœciwie historii Hiszpanii. 

9 

Jeœli antyrz¹dowa postawa anarchistów 

nikogo w tym wzglêdzie dziwiæ nie powinna, 

to stanowisko reprezentowane przez partiê 

socjalistyczn¹ PSOE godne jest odnotowania. 

Ju¿ 11 lipca, czyli dzieñ po og³oszeniu przez 

parlament mobilizacji, za³o¿yciel i wieloletni 

przywódca tej partii, Pablo Iglesias, na jednym 

z mityngów powiedzia³: "Wrogami ludu 

hiszpañskiego nie s¹ Marokañczycy, ale rz¹d 

hiszpañski. Nale¿y zwalczaæ ten rz¹d u¿ywaj¹c 

wszelkich dostêpnych metod. Zamiast 

strzelaæ na dó³, ¿o³nierze strzelaæ powinni do 

góry. Jeœli bêdzie konieczne robotnicy wezm¹ 

udzia³ w strajku generalnym ze wszystkimi 

tego konsekwencjami, bez zwa¿ania na represje, 

które rz¹d móg³by przeciwko nim przedsiêwzi¹æ". 

By³a to najbardziej radykalna deklaracja 

publiczna, jakiej kiedykolwiek dopuœci³ 

siê Iglesias, mimo, i¿ bêd¹c wspó³za³o¿ycielem 

hiszpañskiej sekcji I Miêdzynarodówki 

mia³ ku temu wielokrotnie okazjê. Patrz: 

M. Nunez de Arenas, M. Tunon de Lara, Historia 

del movimiento obrero espanol, Barcelona 

1970, s. 171. 

10 

Francisco Ferrer i Guardia urodzi³ siê 

w Alella w 1859 r. i zgin¹³ od kul plutonu 

egzekucyjnego w Barcelonie w 1909 r. Wywodz¹cy 

siê z rodziny drobnych posiadaczy 

ziemskich, w m³odym wieku wst¹pi³ Ferrer 

i Guardia w szeregi Republikañskiej Partii Federalnej 

(Partido Republicano Federal) 

i wzi¹³ udzia³ w powstaniu wojskowym 

w Santa Coloma de Farnés w 1886 r., po którym 

zmuszony by³ schroniæ siê we Francji. 

Powróci³ do Barcelony w 1901 r. i ufundowa³ 

Szko³ê Nowoczesn¹ (la Escuela Moderna), 

której wolnomyœlicielskie tendencje 

wzbudzi³y sprzeciw niektórych œrodowisk. 

Szko³a zosta³a zamkniêta przez w³adze 

w 1906 r., zaœ Ferrer zmuszony do ponownego 

udania siê na wygnanie, tym razem do Belgii, 

gdzie utworzy³ Ligê Miêdzynarodow¹ 

(Liga Internacional), zajmuj¹c¹ siê problemem 

racjonalnej edukacji m³odzie¿y. Kilka 

miesiêcy po swoim powrocie do Barcelony 

w 1909 r. zosta³ zadenuncjowany jako jeden 

z g³ównych inspiratorów "tragicznego tygo- 

98


dnia" i w finale skazany na œmieræ. W wyniku 

jego egzekucji, podczas której Ferrer mia³ 

krzyczeæ "!Viva la escuela moderna!", dosz³o 

do radykalnej kampanii protestacyjnej 

w Hiszpanii i za granic¹ (demonstrowano 

m.in. w Londynie, Pary¿u, Rzymie, Amsterdamie, 

Zurychu i Lizbonie), która doprowadzi³a 

do upadku rz¹du Antonio Maury. W samej 

Brukseli postawiono Ferrerowi pomnik, 

który stoi tam do teraz. Na temat wizji szko³y 

nowoczesnej prezentowanej przez Ferrera 

patrz: F. Ferrer Guardia, La Escuela Moderna, 

Madrid 1976, a tak¿e: Jordi de Cambra 

Bassols, Anarquismo y positivismo: el caso 

de Ferrer, Madrid 1981. 

11 

W celu zdobycia bardziej szczegó³owych 

informacji na temat przebiegu owego 

kongresu, podczas którego powo³ano do ¿ycia 

CNT oraz na temat pierwotnego charakteru 

tej organizacji patrz: Congreso de constitución 

de la CNT, Barcelona 1976. 

12 

J. Gómez Casas, s. 48. 

13 

Ibidem. 

14 

A. Fernández Álvarez, s. 60. 

15 

M. Nunez de Arenas, M. Tunon de 

Lara, s. 201. 

SERIE WYDAWNICZE 

ANARCHIZM - IDEE - PRAKTYKA 

Inny, lepszy œwiat jest mo¿liwy. Ludzie zawsze szukali nowych rozwi¹zañ dotycz¹cych 

organizacji ¿ycia spo³ecznego, która by³aby lepsza od istniej¹cego status 

quo. Szukaj¹ i dzisiaj. Nie jest tak, ¿e nie ma alternatyw. Nigdy tak nie by³o. 

Ludzie d¹¿¹ do poszerzania swojej wolnoœci, do zmiany, szczególnie wtedy, gdy 

¿ycie w istniej¹cych warunkach staje siê trudne do zniesienia i zaakceptowania, 

z powodów materialnych, spo³ecznych, politycznych czy - przede wszystkim - etycznych. 

Seria "Anarchizm-Idee-Praktyka." jest prób¹ pokazania wysi³ków na rzecz urzeczywistnienia 

spo³eczeñstwa, które w praktyce realizuje idee wolnoœci, sprawiedliwoœci 

i anarchistycznej samoorganiazacji. Chodzi nam nie o sformu³owanie 

kolejnych teorii spo³ecznych, ale na konkretnych przyk³adach udowodnienie, ¿e 

wszyscy mo¿emy ¿yæ inaczej. 

TEORIE OPORU 

Si³¹ narzucony ideologiczny monopol, propagowany poprzez szko³y, partie polityczne, 

s¹downictwo, religiê, serwisy informacyjne, tradycyjn¹ rodzinê itd., staje 

siê codzienn¹ represj¹. Cykl "Teorie oporu" stanowi krytykê dominuj¹cych sposobów 

myœlenia na temat spo³ecznych realiów. Utrwalany podzia³ spo³eczeñstwa 

na mniejszoœæ, która w swoim interesie nadaje sens œwiatu oraz milcz¹c¹ resztê, 

w rzeczywistoœci nie musi mieæ miejsca. Istnieje miêdzynarodowy ruch, którego 

idee nie odzwierciedlaj¹ interesów prywatnych b¹dŸ publicznych instytucji, lecz 

potrzeby niedopuszczonych do g³osu. Koncepcje autorów prezentowanych w tej 

serii, nawi¹zuj¹ do tego ruchu spo³ecznego i s¹ z nim œciœle zwi¹zane. Ich prace 

s¹ dowodem, ¿e realna krytyka jest niezale¿na od instytucji dominacji, a jej od 

niesieniem pozostaje spo³eczny opór. 

Historia 

99


WYDAWNICTWO 

"NOWA EPOKA" 1924 - 1930 

MICHA£ PRZYBOROWSKI 

Historia 

Genezy za³o¿enia wydawnictwa 

"Nowa Epoka" mo¿na dopatrywaæ siê 

w sytuacji panuj¹cej w dwudziestoleciu 

miêdzywojennym w Polsce i w tym, ¿e 

wszelka dzia³alnoœæ zwolenników ideologii 

anarchistycznej mia³a w odrodzonym 

pañstwie polskim charakter nielegalny. 

Status ruchu "wywrotowego" powa¿nie 

ogranicza³ mo¿liwoœci jego rozwoju, 

jak równie¿ w oczywisty sposób 

rzutowa³ na formy dzia- 

³alnoœci organizacyjnej 

i propagandowej. Wystarczy 

tutaj wspomnieæ, 

¿e cz³onków organizacji 

rewolucyjnych, 

pod które podci¹gniêto 

zarówno organizacje 

anarchistyczne 

jak i komunistyczne 1 œcigano na podstawie 

artyku³u 102 Kodeksu Karnego, który 

brzmia³: "Winny udzia³u w spisku zawi¹zanym 

dla dokonania zbrodni przewidzianej 

w art. 100 [zamach na ustrój 

pañstwowy] ulegnie karze ciê¿kiego 

wiêzienia do lat 8". 

Nie maj¹c mo¿liwoœci legalnego funkcjonowania 

w kraju, jesieni¹ 1923 roku 

grupa kilku anarchistów, zwi¹zanych 

z ruchem anarchistycznym jeszcze z lat 

1905-1906 wyemigrowa³a do Pary¿a, 

aby tam zorganizowaæ bazê technicznowydawnicz¹, 

która w przysz³oœci mia³a 

pos³u¿yæ do odbudowy ruchu anarchistycznego 

w Polsce. 2 W latach dwudzie- 

Autor tekstu przygotowuje 

publikacjê z wyborem dokumentów 

Anarchistycznej 

Federacji Polski z okresu XXlecia 

miêdzywojennego. 

stych XX w. Berlin oraz Pary¿ uwa¿ane 

by³y za dwa g³ówne oœrodki propagandy 

anarchistycznej, tam odnajdywali 

swoje miejsce anarchiœci, którzy z ró¿- 

nych wzglêdów nie mogli dzia³aæ 

w swoich rodzimych krajach. 3 We Francji 

ruch anarchistyczny mimo szykan ze 

strony policji dzia³a³ w warunkach legalnych, 

o czym wspomniano w piœmie 

"Walka": "Przeœladowania jakim podlega 

ruch rewolucyjny w 

szeregu krajów, zmusi- 

³y wiele organizacji 

anarchistycznych Europy 

do wydawania 

swych pism poza granicami, 

w œrodowiskach 

emigracyjnych. 

Takim oœrodkiem pism 

anarchistycznych jest obecnie Pary¿, 

gdzie wychodz¹ czasopisma anarchistyczne 

w³oskie (2), hiszpañskie, rosyjskie, 

polskie, wêgierskie, i – w najbli¿- 

szym czasie – ¿ydowskie" 4 . 

Starania polskiej grupy wkrótce przynios³y 

pierwsze efekty i zainicjowano dzia- 

³alnoœæ "Grupy Anarchistów Polskich 

we Francji". Nastêpnym krokiem by³o 

za³o¿enie wydawnictwa "Nowa Epoka", 

która wiosn¹ 1924 r. opublikowa³a 

pierwsz¹ broszurê pt.: "Czego chc¹ anarchiœci?" 

5 , która w prosty sposób wyjaœnia³a 

czym s¹ i jakie idee przyœwiecaj¹ 

anarchistom. Mimo znacznych trudnoœci 

zwi¹zanych z brakiem wypracowa- 

100


nych kana³ów przerzutowych nielegalnej 

literatury, czêœæ nak³adu wynosz¹cego 

kilka tysiêcy egzemplarzy uda³o siê 

przemyciæ do Polski. Tu pewn¹ jej iloœæ 

wprowadzono równie¿ do legalnego 

obiegu ksiêgarskiego. 6 Broszura cieszy³a 

siê sporym powodzeniem i przynios³a 

spodziewany oddŸwiêk, zainteresowanie 

i popularyzacjê idei anarchistycznej 

w krêgach warszawskich zwi¹zków zawodowych. 

W roku nastêpnym dziêki 

nawi¹zanym w Pary¿u kontaktom z sekretariatem 

Miêdzynarodowego Stowarzyszenia 

Robotników i dziêki jego finansowemu 

wsparciu uda³o siê opublikowaæ 

trzy kolejne tytu³u. By³y to publikacje 

Aleksandra Berkmana: "Tragedia 

Rosji", "Powstanie kronsztadzkie" 

i "Partia komunistyczna i rewolucja rosyjska", 

zawieraj¹ce anarchistyczn¹ krytykê 

bolszewizmu i pañstwa sowieckiego. 

Nie wiadomo czy uda³o siê te tytu³y 

przemyciæ do Polski, ale o fakcie ich wydania 

mo¿emy znaleŸæ œlad w og³oszeniu 

prasowym zachêcaj¹cym do zakupu 

tych i innych publikacji anarchistycznych 

w ksiêgarni wysy³kowej "Najmita". 

7 Maj¹c utworzon¹ niezbêdn¹ bazê 

grupa paryska wszystkie œrodki postanowi³a 

skupiæ na przygotowaniach do 

wydawania regularnego pisma anarchistycznego 

w jêzyku polskim, które odzwierciedla³o 

by pogl¹dy grupy, a jednoczeœnie 

by³oby forum wymiany informacji 

dla anarchistów zarówno w kraju 

jak i na emigracji. Zawieszono wydawanie 

broszur i do ich wydawania powrócono 

dopiero w póŸniejszym okresie 

i dopiero w 1927 r. nak³adem "Nowej 

Epoki" ukaza³a siê drukiem kolejna broszura 

pt. "Jak powsta³o i czem jest Miêdzynarodowe 

Stowarzyszenie Robotników?" 

sygnowana jako R.R., a której 

faktycznym autorem by³ Rudolf Rocker. 

Warto tutaj wspomnieæ, ¿e w latach 

dwudziestych Rocker obok dzie³ Kropotkina 

by³ najczêœciej publikowanym anarchistycznym 

autorem , a tzw. "grupa 

paryska" jeszcze w Polsce nielegalnie 

wyda³a na pocz¹tku 1923 r. jego broszurê 

"System rad czy dyktatura". 8 

Wczeœniej nawi¹zane kontakty 

w kraju, do którego mia³a byæ kierowana 

znaczna czêœæ nak³adu i utworzone 

niewielkie zaplecze finansowe pozwoli³y 

wydaæ w marcu 1925 r. pierwszy numer 

pisma pt. "Najmita". Mimo, ¿e grupa 

by³a rdzennie polska, to ze wzglêdów 

konspiracyjnych formalnym wydawc¹ 

pisma zosta³ francuski anarchista Pierre 

Lentente. Jednym z redaktorów 

"Najmity" zosta³ Jerzy Borejsza. Sam 

Borejsza, który od pocz¹tku lat 20-tych 

mocno zaanga¿owa³ siê w dzia³alnoœæ 

ruchu anarchistycznego w Polsce 9 , w lecie 

1924 roku wyemigrowa³ do Francji, 

gdzie zosta³ przyjêty na studia na poli- 

Pierwsza broszura wydawnictwa "Nowa 

Epoka": Czego chc¹ anarchiœci 

Historia 

101


Historia 

technice w Tuluzie. Nawi¹za³ tam szereg 

kontaktów ze œrodowiskami anarchistycznymi, 

a zw³aszcza z emigrantami 

hiszpañskimi, z którymi podj¹³ blisk¹ 

wspó³pracê do tego stopnia, ¿e razem ze 

s³ynnym hiszpañskim anarchist¹ Durrutim 

dokonali aktu ekspropriacji 10 , a za 

uzyskane w ten sposób œrodki w póŸniejszym 

okresie zaczêto wydawaæ pismo 

"Accion". 11 

Nie mo¿na jednoznacznie stwierdziæ, 

czy tytu³ "Najmita" mia³ celowo nawi¹zywaæ 

do poprzedniego pisma o takim 

samym tytule, które wydawa³ Józef 

Zieliñski dekadê wczeœniej. 12 Nale¿y 

jednak przyj¹æ ¿e tak 13 , bo pismo by³o 

wydawane równie¿ w Pary¿u i by³o skierowane 

w znacznej mierze do podobnych 

krêgów jak jego poprzednik, czyli emigrantów 

polskich we Francji. Pewn¹ 

czêœæ nak³adu przemycano równie¿ do 

Polski. Wspomina o tym Tomasz Pilarski: 

Przypominam sobie, ¿e n.p. periodyk 

"Najmita" – którego redaktorem by³ 

przez lat kilka J. Borejsza – póŸniejszy 

KPP-owiec – rozkolportowano na terenie 

katowickim w 250-300 egz., co 

w warunkach konspiracji ma szczególne 

znaczenie. 14 Równie¿ Konrad Œwierczyñski 

wspomina o tym, ¿e na jego adres 

obok broszur nadsy³ano z Francji ten 

tytu³, który nastêpnie by³ nielegalnie 

dystrybuowany na targowisku na warszawskim 

Kercelaku; w zwi¹zku z tym 

faktem Œwierczyñski by³ aresztowany. 15 

Ka¿dy numer mia³ objêtoœæ od 4 do 

6 stron formatu A3 i mia³ jak na ówczesne 

czasy i charakter pisma bardzo wysoki 

poziom edytorski. Na jego ³amach 

ukazywa³y siê artyku³y poœwiêcone teorii 

i praktyce anarchosyndykalizmu, 

przedruki tekstów teoretyków anarchizmu 

(Kropotkin, Rocker) korespondencja 

od czytelników, raporty z dzia³alnoœci 

i spotkañ grup anarchistycznych 16 czy 

wreszcie rewolucyjna poezja. 17 

¯ywot pisma "Najmita" nie by³ zbyt 

d³ugi. W okresie od marca do sierpnia 

1925 roku ukaza³o siê zaledwie szeœæ numerów. 

Mimo, ¿e we Francji wydawanie 

pism anarchistycznych by³o legalne, 

to od samego pocz¹tku redakcja by³a nara¿ona 

na szykany ze strony policji. Daje 

temu wyraz redakcja w jednym z zamieszczonych 

tekstów: "I w tej chwili 

rozpocz¹³ siê ze strony bur¿uazji szereg 

represyj. Po ukazaniu siê ka¿dego numeru 

'Najmity' drukarnia nasza by³a 

ofiar¹ napaœci zbirów policyjnych, którzy 

dopytywali siê bezskutecznie o wydawców. 

Oko³o 15 maja policja wkracza 

do mieszkania redaktora odpow. 

'Najmity', tow. Lentente, domagaj¹c siê 

na pró¿no wskazania towarzyszy wydaj¹cych 

pismo" 18 . 26 czerwca 1925 r. 

polskie Ministerstwo Spraw Wewnêtrznych 

wyda³o okólnik, moc¹ którego 

"Najmita" zosta³ og³oszony w Polsce 

pismem nielegalnym, zaœ za jego rozpowszechnianie 

grozi³a kara do szeœciu 

lat ciê¿kiego wiêzienia. 19 Równie¿ dosyæ 

problematycznie uk³ada³a siê wspó³praca 

redakcji z drukarni¹, która odmawia³a 

publikacji niektórych tekstów: "I 

oto kiedy 4 numer Najmity by³ ju¿ pod 

prasê, drukarz, powo³uj¹c siê na nakaz 

rz¹dowy odmawia wydrukowania artyku³u 

wstêpnego p.t. Nowa RzeŸ i pierwsza 

stronnica pisma pozostaje bia³¹. Tak 

oto nie pozwolono nam wyraziæ protestu 

przeciw zbrodni kapita³u francuskohiszpañskiego" 

20 . Wszystkie te problemy 

z³o¿y³y siê na to, ¿e szósty numer z 

sierpnia 1925 roku by³ ostatnim numerem 

pisma, jaki siê ukaza³ pod t¹ nazw¹. 

Przerwa w wydawaniu "Najmity" 

nie trwa³a zbyt d³ugo, bo ju¿ po szeœciu 

miesiêcach, w lutym 1926 r. wznowio- 

102


Broszura "Jak powsta³o i czem jest Miêdzynarodowe 

Stowarzyszenie Robotników?" 

autorstwa Rudolfa Rockera, wydana 

w 1927 r. 

no jego wydawanie pod zmienion¹ 

nazw¹ "Walka". Zmiana by³a czysto fasadowa, 

i poza nowym tytu³em zachowany 

zosta³ podobny uk³ad graficzny, 

a sama treœæ nie odbiega³a od tego co 

wczeœniej publikowano w "Najmicie". 

Pismo nadal firmowa³ swoim nazwiskiem 

Pierre Lentente, którego z czasem 

zast¹pi³ Pierre Odeon. 21 Redakcja zmiany 

t³umaczy³a w nastêpuj¹cy sposób: 

"Przystêpuj¹c do wydawania Walki – 

rewolucyjnego polskiego pisma robotniczego 

wznawiamy pracê zapocz¹tkowan¹ 

przed rokiem – pod inn¹ tylko 

nazw¹ – i przed paru miesi¹cami z powodów 

niezale¿nych od wydawców 

przerwan¹". 22 Œmia³o mo¿na przyj¹æ 

tezê, ¿e wybieg ze zmian¹ tytu³u by³ celowy, 

bo pozwoli³o to rozpocz¹æ ponowne 

wydawanie pisma z czyst¹ kart¹ i bez 

wszelkich obci¹¿eñ ze strony aparatu 

policyjnego, a sama nazwa "Najmita" 

by³a nazbyt charakterystyczna. 

Systematyczny kolporta¿ pisma oraz 

pewien rozg³os jaki uzyska³o ju¿ pismo 

przyniós³ efekty, bo jak informowa³a redakcja, 

ma zostaæ zwiêkszony nak³ad 

pisma. 23 Innym czynnikiem, który spowodowa³ 

to, by³o zawi¹zanie w czerwcu 

1926 roku Anarchistycznej Federacji 

Polski (AFP), co przek³ada³o siê m.in. 

na wzrost iloœci kolporta¿u w kraju. 

"Walka" od pocz¹tku w³¹czy³a siê w budowê 

nowej organizacji w kraju publikuj¹c 

na swoich ³amach informacje, teksty 

i odezwy AFP. 

Zmiana tytu³u nie usz³a uwadze 

w³adzom bezpieczeñstwa w Polsce. Ju¿ 

w kwietniu 1926 roku w Poufnym Przegl¹dzie 

Inwigilacyjnym 24 raportowano 

o przypadkach kolporta¿u nowego tytu- 

³u, równie¿ w "Sprawozdaniu z ruchu 

komunistycznego i anarchistycznego" 

z czerwca 1926 r., wydawanym przez 

Ministerstwo Spraw Wewnêtrznych zawarta 

jest informacja o tym, ¿e w ¯ydowskim 

Zwi¹zku Skórzanym 

(ul. Stawki 41) kolportowano pojedyncze 

egz. "Walki". 25 W jednym, z policyjnych 

raportów mo¿na równie¿ natrafiæ 

na informacjê o znanej aktywistce ruchu 

spó³dzielczego Marii Orsetti i jej zwi¹zkach 

z ruchem anarchistycznym: "Dr Orsetti 

Maria c. Teodora i Maryji ur. 

22.VI.1880 w Warszawie zamieszka³a 

przy ul. Chocimskiej 17 m. 16 jest dzia- 

³aczk¹ anarchistyczn¹ i pisuje artyku³y 

do czasopisma anarchistycznego p.t. 

Walka". 26 

Do maja 1929 roku ukaza³y siê dwadzieœcia 

cztery numery "Walki". Na zawieszenie 

wydawania pisma wp³yw 

mia³a sytuacja w Polsce i przerwane 

nagle kana³y kolporta¿u. 7 marca 1929 r. 

w wyniku prowokacji dokonanej przez 

s³u¿by bezpieczeñstwa rozbito niele- 

Historia 

103


Historia 

galn¹ akademiê poœwiecon¹ rocznicy 

œmierci Kropotkina, która zosta³a zorganizowana 

przez warszawsk¹ organizacjê 

AFP. Zatrzymano wówczas 143 osoby, 

a w wyniku dokonanych rewizji policja 

ujawni³a wiele obci¹¿aj¹cych materia³ów 

i kontaktów personalnych. Zdarzenie 

to odbi³o siê szerokim echem 

w oficjalnej prasie 27 , a sama "likwidacja" 

by³a du¿ym ciosem zarówno dla 

warszawskiej organizacji AFP, jak i dla 

redakcji paryskiej "Walki". W numerze 

z maja 1929 roku zamieszczono tekst, 

w którym wyjaœniono przyczyny zawieszenia 

pisma: "Dziœ sytuacja Walki jest 

ciê¿sza ni¿ by³a. W Polsce aresztowano 

szereg naszych towarzyszy, przeœladowania 

policyjne zmusi³y nas do chwilowego 

przerwania stosunków z naszymi 

odbiorcami w kraju" 28. Problemy te wydawa³y 

siê do przezwyciê¿enia, i pismo 

mog³oby siê dalej ukazywaæ, jednak redakcja 

t³umaczy³a to w nastêpuj¹cy sposób: 

Byæ mo¿e jednak, ze mimo sta³ego 

deficytu dalej byœmy "Walkê" wydawali, 

gdyby nie to, ¿e po³owa jej nak³adu 

musia³aby pozostawaæ na sk³adzie. 

Równie¿ w zwi¹zku z aresztowaniami 

naszych towarzyszy, zmuszeni jesteœmy 

posy³aæ do Polski pieni¹dze, które w innych 

warunkach mog³y by iœæ na "Walkê" 

29 . W roku nastêpnym próbowano 

jeszcze wznowiæ wydawanie tego pisma, 

Poufny Przegl¹d Inwigilacyjny z czerwca 

1930 r. 30 informowa³ o ukazaniu siê 

paryskiej"Walki" z dat¹ z maja 1930 r. 31 

Nie wiadomo jakie to przynios³o rezultaty 

i na jak d³ugo wznowiono wydawanie, 

bo w numerze 24 maj¹cym byæ z zamierzeniu 

ostatnim informowano, ¿e: 

"Walkê przestajemy wydawaæ. Druk jej 

rozpoczniemy na nowo, gdy bêdziemy 

mieli fundusz choæby na 3 numery pisma. 

Od was wiêc to zale¿y. Jeœli towarzysze, 

którym Walka jest droga i potrzebna, 

zechc¹, pismo zacznie wychodziæ 

ju¿ za kilka miesiêcy". 

Najprawdopodobniej numer lub numery 

"Walki" z 1930 roku by³y ostatnimi 

jakie siê ukaza³y, bo nie uda³o siê odnaleŸæ 

innych Ÿróde³ odwo³uj¹cych siê 

do tego tytu³u. Jan Straszewski w swoim 

szkicu o Anarchistycznej Federacji 

Polski wspomina³, ¿e: "W latach 1925- 

1930 w Pary¿u wychodzi³ miesiêcznik 

anarchistyczny w jêzyku polskim pt. 

Walka. Ludzie, którzy go redagowali do 

Polski nie wrócili z wyj¹tkiem Moj¿esza 

Finkelsztajna, który by³ w Polsce 

w czasie okupacji i zosta³ zamordowany 

w Treblince" 32 Sam Finkielsztejn powróci³ 

do Polski na kilka lat przed wybuchem 

wojny, a na œlad jego nazwiska 

mo¿na natkn¹æ siê w wydanej w jêzyku 

jidysz broszurze o Nestorze Machno, datowanej 

na 13 czerwca 1936 roku. Jego 

nazwisko umieszczone jest w stopce redakcyjnej 

jako redaktor i wydawca tej 

broszury. 33 Ostatni œlad o grupie paryskiej 

odnaleŸæ mo¿na na ³amach ukazuj¹cego 

siê w Nowym Jorku w jêzyku jidysz 

pisma "Fraje Arbeter Sztime", gdzie 

w numerze z dn. 12.03.1948 roku zamieszczony 

zosta³ list pt. "Wolnoœciowy 

pogl¹d na rzeczywistoœæ polsk¹", 

w którym osoba podpisana jako A. Dawid, 

cz³onek grupy paryskiej, wyra¿a 

w¹tpliwoœci wobec prób dzia³alnoœci 

anarchistów w Polsce Ludowej. 34 Byæ 

mo¿e by³y prowadzone jeszcze jakieœ 

dzia³ania przez grupê parysk¹, ale wojna, 

a nastêpnie czasy stalinizmu i "¿elazna 

kurtyna" skutecznie przerwa³y kontakty 

miêdzy ocalonymi po wojnie polskimi 

anarchistami a zagranicznymi œrodowiskami 

anarchistycznymi i nie mo¿- 

na dotrzeæ do takich Ÿróde³ informacji. 

Wiadomo, ¿e zaraz po wojnie anarchi- 

104


œci w Polsce próbowali podejmowaæ na 

niewielk¹ skalê dzia³ania, ale mo¿emy 

ju¿ tutaj mówiæ tylko o epizodycznej 

dzia³alnoœci w zupe³nej izolacji. 

1 

Sprawozdania w³adz bezpieczeñstwa 

z nielegalnego ruchu tytu³owane by³y jako 

"Sprawozdanie z (nielegalnego) ruchu komunistycznego 

i anarchistycznego" 

2 

Die Internationale, 04.1930; A[ugustin] 

S[ouchy] 

3 

W Berlinie w 1923 r. odby³ siê kongres 

za³o¿ycielski Miêdzynarodowego Stowarzyszenia 

Robotników, tzw. miêdzynarodówki 

anarchosyndykalistycznej; w Pary¿u mieszka³ 

Nestor Machno i liczna grupa anarchistów 

hiszpañskich skupionych wokó³ B. Durrutiego 

i F. Ascaso. 

4 

Prasa anarchistyczna w Pary¿u! Walka, 

nr 1, luty 1926, s. 4. 

5 

Broszura nie zawiera³a informacji o autorze, 

ale w rzeczywistoœci napisana zosta³a 

przez belgijskiego anarchistê Georga Thonara 

i nosi³a tytu³: Ce que veulent les anarchistes. 

6 

Die Internationale, 04.1930; A[ugustin] 

S[ouchy] 

7 

Do nabycia w ksiêgarni "Najmity", 

"Najmita" nr 2, kwiecieñ 1925, s. 6. 

8 

Opublikowano równie¿ jego inne prace 

w przek³adzie Marii Orsetti: "Czy racjonalizacja 

przemys³u prowadzi do socjalizmu?", 

"Racjonalizacja przemys³u, a klasa pracuj¹ca" 

oraz szereg artyku³ów zarówno w nielegalnie 

wydawanej prasie anarchistycznej jak 

i w oficjalnej prasie spó³dzielczej. 

9 

Konrad Œwierczyñski "Mój udzia³ 

w Anarchistycznej Federacji Polski" niepublikowane 

wspomnienia w zbiorach autora. 

10 

Niepublikowane wspomnienie Jana 

Straszewskiego w zbiorach autora 

11 

Akta Osobowe Jerzego Borejszy, Sygn. 

237/XXIII - 15, k.6 

12 

W polskich zbiorach zachowa³ siê tylko 

numer 1 tego pisma, datowany na 1 maja 

1914 r. Wiadomo jest jednak o istnieniu drugiego 

numeru tego pisma, jednak nie uda³o 

siê go odnaleŸæ w zbiorach bibliotecznych 

w Polsce. 

13 

Warto równie¿ zauwa¿yæ, ¿e w latach 

1907-1908 we Lwowie wydawano pismo pt. 

"Nowa Epoka", w którym mo¿emy odnaleŸæ artyku³y 

sygnowane przez Józefa Zieliñskiego. 

14 

List Tomasza Pilarskiego "Do pana Stefana 

Szwedowskiego" s. 3, datowany na 

09.196?, znajduj¹cy siê w posiadaniu Micha³a 

Marka. 

15 

Konrad Œwierczyñski "Mój udzia³ 

w Anarchistycznej Federacji Polski"... 

16 

W nr 5 "Najmity" mo¿emy znaleŸæ np. 

relacjê z konferencji anarchosyndykalistów na 

Œl¹sku, czy z kongresu anarchistów hiszpañskich 

we Francji, w którym bra³ udzia³ Jerzy 

Borejsza. 

17 

Na ³amach "Najmity" swoje wiersze publikowa³ 

Konrad Œwierczyñski, ukrywaj¹cy siê 

pod pseudonimem Stefan Stanis³awski. 

18 

Towarzysze! Robotnicy! "Najmita", 

nr 5, lipiec 1925, s. 1. 

19 

ibidem 

20 

ibidem 

21 

Walka, nr 9, 15 maja 1927, s. 6. 

22 

Walka, nr 1, luty 1926, s. 1. 

23 

Walka, nr 7, 15 maja 1927, s. 6. 

24 

AAN, MSW, PPI, sygn. 706 

25 

ibidem 

26 

AAN, MSW, sygn. 1199, Sprawozdanie 

z ruchu komunistycznego i anarchistycznego 

27 

Kurier Warszawski, nr 67 z 9.03.1929; 

Kurier Poranny z 9.03.1929 

28 

Do czytelników! "Walka", nr 24, maj 

1929, s. 1. 

29 

ibidem 

30 

AAN, MSW, PPI, sygn. 706/10 k.154 

31 

Numeru tego pisma nie uda³o siê odnaleŸæ 

w zbiorach bibliotecznych. 

32 

AAN, t..os. Jana Straszewskiego, nr 

5579, k. 30. 

33 

W zbiorach Biblioteki Narodowej 

w Warszawie. 

34 

T³umaczenie tego tekstu otrzyma³em 

dziêki uprzejmoœci pani Ludwiki Zaquin 

z Pary¿a. 

Historia 

105


Historia 

Czwarty numer pisma "Najmita" z pust¹ stron¹ tytu³ow¹, po odmowie wydrukowania antywojennego 

artyku³u "Nowa rzeŸ" 

106


Pi¹ty numer pisma "Najmita" z informacj¹ o represjach zastosowanych wobec redakcji pisma 

Historia 

107


Historia 

21 numer pisma "Walka" z grudnia 1928 r. 

108


24 numer pisma "Walka" z maja 1929 r. 

Historia 

109


KRÓTKA HISTORIA 

PISMA MAÆ PARIADKA 

Historia 

Maæ Pariadka by³a jednym z najd³u¿ej 

ukazuj¹cych siê pism anarchistycznych 

w Polsce. Z niewielkimi przerwami 

wychodzi³a ona od kwietnia 1990 

roku do 2005 r.. Za³o¿ycielami pisma 

byli: Krzysztof "Gal" Galiñski, Anna 

NiedŸwiecka oraz Wojciech "Zappa" Janiszewski. 

Wszyscy oni, przed za³o¿eniem 

Maci doœæ powa¿nie anga¿owali 

siê w dzia³alnoœæ anarchistyczn¹, wydawali 

b¹dŸ pisali do innych 

pism alternatywnych 

oraz mieli powa¿- 

ny swój wk³ad w budowanie 

polskiego anarchizmu. 

Pismo, choæ redagowane 

przez ludzi deklaruj¹cych 

swoj¹ 

przynale¿noœæ lub sympatie 

do ruchu anarchistycznego, 

nie by³o pismem 

stricte anarchistycznym. W stopce 

redakcja zastrzega³a, ¿e "pogl¹dy 

przedstawiane w Maci niekoniecznie 

musz¹ reprezentowaæ punkt widzenia 

redakcji. £amy Maæ Pariadki s³u¿¹ wymianie 

pogl¹dów i informacji miêdzy 

szeroko rozumianym œrodowiskiem wolnoœciowym. 

Maæ nie propaguje jednej 

jedynie s³usznej orientacji libertarnej. 

MP otwarta jest na wspó³pracê bez prób 

tworzenia organu czy reprezentacji polskiego 

anarchizmu" 1 . 

Krzysztof Galiñski przyznaje, ¿e pismo 

otwarte by³o dla wszystkich, którzy 

mieli coœ ciekawego do powiedzenia 

w sprawach wolnoœciowych. Jego 

zdaniem etykietki ideowe i powi¹zania 

nie maj¹ znaczenia. Z tego te¿ wzglêdu 

wydrukowano na przyk³ad tekst prawicowego 

ekstremisty, bo mia³ wymowê 

wolnoœciow¹. Redakcja nie mia³a równie¿ 

nic przeciwko temu, by staæ siê tak- 

¿e biuletynem Federacji Anarchistycznej, 

jednak od samej Federacji niezale¿- 

nym. "Chcieliœmy unikn¹æ zaklasyfikowania 

nas do pism anarcho – coœ tam – 

syndykalizm, libertarianizm, autonomiœci 

itd." – mówi Krzysz- 

Niniejszy tekst redakcja 

tof Galiñski. 

Biuletynu otrzyma³a za poœrednictwem 

poczty elektro- 

swoimi korzeniami siê- 

Maæ Pariadka 

nicznej, jednak bez podanego 

nazwiska autora. Mimo pisma ruchu "Wolnoœæ 

ga do sztandarowego 

usilnych starañ nie uda³o i Pokój" A'Cappelli. 

nam siê uzyskaæ tej informacji, 

drukujemy, wiêc artyku³ A'Cappelli wywodz¹ 

Z WiP-u i z redakcji 

anonimowo. 

siê za³o¿yciele pisma 

Krzysztof Galiñski oraz 

Anna NiedŸwiecka, 

która zajmowa³a siê t³umaczeniem tekstów. 

A'Cappella powsta³a w listopadzie 

1986 roku w Trójmieœcie, gdzie wychodzi³a 

do 1990 roku. Gazetê wydawali 

Adam Bota, Krzysztof Galiñski, Wojciech 

Jankowski, Klaudiusz Weso³ek 

i inni. Na ³amach pisma WiP-owcy publikowali 

artyku³y programowe: wszelkiego 

rodzaju deklaracje, apele, odezwy. 

Znajdowa³y siê w niej równie¿ opisy 

wszystkich akcji organizowanych przez 

ruch oraz opis dzia³alnoœci WiP-u. 

W A'Cappelli zamieszczane by³y tak¿e 

artyku³y dotycz¹ce anarchizmu, feminizmu, 

kultury alternatywnej. Pojawia³y 

siê wywiady oraz liczne dyskusje i po- 

110


lemiki, które wp³ywa³y na kszta³t i sposób 

funkcjonowania ruchu. W sumie 

przez 5 lat istnienia gazety ukaza³o siê 

21 numerów, w tym kilka specjalnych, 

wydanych w postaci ulotki. 2 Sk³adana 

by³a "rêcznie" (kola¿). By³a powielana 

metoda offsetow¹. 

Powstanie Maci 

Zdaniem Krzysztofa Galiñskiego 

pomys³ wydawania nowego pisma powsta³ 

po upadku A'Cappelli. "Po 1989 

drogi redakcji tego pisma siê rozesz³y, 

ja z Ank¹ [NiedŸwieck¹ – aut] postanowiliœmy 

dalej coœ robiæ. Maæ w³aœciwie 

by³a wiêc dalsz¹ czêœci¹ A'Cappelli, 

z tym, ¿e nie chcieliœmy firmowaæ gazetki 

¿adn¹ 'powa¿n¹ firm¹' oprócz nas 

samych". 

Janusz Waluszko uwa¿a, ¿e Maæ 

Pariadka powsta³a, dlatego ¿e Krzysztof 

Galiñski, który w owym momencie 

sam zajmowa³ siê A'Cappell¹, mia³ doœæ 

ci¹g³ej krytyki wspó³redaktorów pisma, 

"którzy – jak twierdzi Waluszko – robili 

w niej mniej ni¿ ja, choæ nie by³em w redakcji, 

a nawet w WiP-ie, ale mieli 

o wszystko pretensje. W swoim piœmie 

móg³ robiæ co chcia³ i okaza³o siê, ¿e to 

on robi pismo, a tamci poddali siê i wypadli 

z obiegu". 

Maæ w rzeczywistoœci by³a wiêc 

przed³u¿eniem pisma WiP-owskiego. 

Pocz¹tkowo oprócz nazwy niewiele siê 

zreszt¹ ró¿ni³a od swojego poprzednika, 

zarówno wizualnie jak i treœciowo. Zdaniem 

Anny NiedŸwieckiej pierwsze numery 

pisma rzeczywiœcie przypomina³y 

A'Cappellê. Ró¿nicê, jej zdaniem stanowi³ 

jedynie fakt, ¿e w przeciwieñstwie 

do pisma WiP-owskiego, które by³o 

sk³adane maszynowo, Maæ mia³a ju¿ 

sk³ad komputerowy. "To by³ ten sam styl 

– przyznaje NiedŸwiecka. Maæ Pariadka 

by³a spadkobierczyni¹ A'Cappelli, bo 

ona 'zdech³a' a my przetrwaliœmy. Aczkolwiek 

Maci nie tworzyli ci sami ludzie. 

Nie by³o w gazecie poza Galem 

i w póŸniejszym okresie Jacoba osób, 

które wczeœniej zwi¹zane by³y z pismem 

WiP-owskim". Tytu³ pisma wywodzi³ siê 

od rosyjskiego przys³owia "Anarchia 

Mat' Pariadka", co oznacza "Anarchia 

matk¹ porz¹dku". Zdaniem Anny NiedŸwieckiej 

o wyborze akurat takiego tytu³u 

zdecydowa³o w g³ównej mierze to, 

¿e by³ on doœæ prowokacyjny. "Fajnie 

brzmia³o – przyznaje – zw³aszcza 

w okresie, kiedy komuna siê rozpierdzieli³a 

i wszyscy nienawidzili Zwi¹zku Radzieckiego, 

a tu nagle wychodzi pismo 

z rosyjskim tytu³em." 

Podtytu³ pisma brzmia³ Wolny Magazyn 

Autorów. Przez pierwsze piêæ numerów 

Maæ ukazywa³a siê z podtytu³em 

Wolny Magazyn. Od szóstego numeru 

zosta³ on zmieniony na Anarchistyczny 

Magazyn Autorów i by³o tak a¿ do koñca 

1998 roku. Zmiana ta by³a uk³onem 

w stronê tworz¹cej siê Miêdzymiastówki 

Anarchistycznej (dla œcis³oœci, przez 

moment równolegle ukazywa³a siê MP 

i WM, ten drugi w formie bardziej ulot- 

Historia 

111


Historia 

nego biuletynu, dodatku, a dopiero potem 

je jakby scalono) Redakcja Maci 

chcia³a pomimo pe³nej niezale¿noœci 

staæ siê jednak tub¹ tego œrodowiska. 

Wraz z pierwszym numerem z 1999 roku 

(#72) redakcja przemianowa³a podtytu³ 

na Wolny Magazyn Autorów. Kolejna 

zmiana, zdaniem Anny NiedŸwieckiej 

zosta³a dokonana wraz z rozszerzeniem 

formu³y pisma. Oprócz artyku³ów o tematyce 

anarchistycznej znalaz³y siê 

w piœmie równie¿ teksty niekoniecznie 

nawi¹zuj¹ce do tego tematu. Wydawcy 

uznali, ¿e s³owo "anarchistyczny" by³oby 

w tym momencie pewnym nadu¿yciem. 

Jak przyznaj¹: "Chcieliœmy unikn¹æ 

tego, by ludzie uwa¿aj¹cy siê za 

anarchistów nie mówili, ¿e jesteœmy pismem 

anarchistycznym, a zamieszczamy 

inne rzeczy. Generalnie zamieszczamy 

i wydajemy co chcemy i jak chcemy. 

Aczkolwiek wszyscy mamy przekonania 

anarchistyczne." 

Has³em przewodnim Maæ Pariadki 

sta³ siê slogan "ani na lewo, ani na prawo 

– swobodnie". By³o to popularne has³o 

w dobie tworz¹cego siê anarchizmu. 

Wskazywa³o ono ca³kowit¹ niezale¿noœæ 

od jakiegokolwiek bratania siê z któr¹œ 

z opcji politycznych. 3 

Przez d³u¿szy czas na jednej 

z pierwszych stron pisma pojawia³ siê 

aforyzm Lwa To³stoja – "Anarchizm nie 

oznacza braku instytucji w ogóle, lecz 

tylko takich, które zmuszaj¹ ludzi do 

podporz¹dkowania siê przemocy". Sta- 

³o siê ono mottem pisma. Jak przyznaje 

Natasza pojawienie siê lub brak to³stojowskiego 

aforyzmu w g³ównej mierze 

zale¿a³o od tego czy by³o miejsce, ¿eby 

je umieœciæ. Czasami, jego zdaniem motto 

nie pojawia³o siê jedynie, dlatego, ¿e 

podczas sk³adu zapominano o nim. 

Redakcja stawia³a przed Maæ Pariadk¹ 

kilka celów. "Mieliœmy takie plany, 

by mieæ nak³ad 30000 egzemplarzy, 

sprzedawaæ siê w ca³ej Polsce i byæ pismem 

opiniotwórczym jak na przyk³ad 

Polityka. Krzysztof Galiñski stawia³ 

przed Maæ Pariadk¹ nastêpuj¹ce cele. 

Po pierwsze mia³a on byæ tub¹ œrodowiska 

anarchistycznego. Zak³ada³ on stworzenie 

medium, które dociera³oby równie¿ 

do osób spoza tego œrodowiska 

anarchistycznego. Pismo w jego przekonaniu 

mia³o pozostawaæ poza wszelkimi 

uk³adami politycznymi, ale nie mog³o 

byæ bierne wobec polityki. Redakcja 

próbowa³a komentowaæ polityczn¹ 

rzeczywistoœæ zgodnie ze sloganem, "ani 

na prawo, ani na lewo – swobodnie". 

Jak przyznaje Galiñski nigdy nie 

uda³o siê jednak stworzyæ wspólnej, 

wolnoœciowej tuby. Jego zdaniem w szeregach 

ludzi uznaj¹cych siê za wolnoœciowców 

by³o zbyt wiele antagonizmów, 

by móc zbudowaæ jedn¹ frakcjê. 

"To, ¿e wszyscy deklarujemy, ¿e jesteœmy 

za wolnoœci¹ – niestety – nie wiele 

znaczy. Prawie wszyscy s¹ za tym by 

ludzie siê kochali i by³o dobrze i co z tego? 

Szeroko rozumiana tuba wolnoœciowa 

w czasach wolnej prasy jest po prostu 

niepotrzebna. Ka¿dy "specyficznie" 

wolnoœciowy syndykalista, libertarianin, 

sytuacjonista, ekologista itd., mo¿e wydawaæ 

sobie coœ co bêdzie autentycznie 

jego. Nie musi iœæ na kompromisy z inn¹ 

frakcj¹ – uwa¿a Galiñski. Gazetka wolnoœciowa 

dla wszystkich wolnoœciowców 

przestaje mieæ konkretnych odbiorców. 

Lawirowanie pomiêdzy nurtami, 

kierunkami, trendami, doprowadziæ 

mo¿e do tego, ¿e stajesz siê nijaki. Chc¹c 

byæ dla wszystkich stajesz siê dla nikogo".Galiñski 

twierdzi tak¿e, ¿e Maæ Pariadce 

nigdy nie uda³o siê wypracowaæ 

w³asnego œwiatopogl¹du 4 . 

Kolejnym wyzwaniem stawianym 

sobie przez redakcjê by³o stworzenie pi- 

112


sma, które odgrywa³oby role "medium 

walcz¹cego"; medium, które by³oby aktywne 

w komentowaniu wszelkich bie- 

¿¹cych wydarzeñ, sta³oby siê inspiracj¹ 

do dzia³añ do walki z systemem, ale równie¿, 

co podkreœla Galiñski, samo by³oby 

medium walcz¹cym. Jednak, jak zauwa¿a 

"Galu", ten cel ciê¿ko jest realizowaæ 

w czasach wolnego rynku. "Za 

panowania cenzury ³atwo by³o byæ gazetk¹ 

walcz¹c¹, bo sam fakt ukazywania 

siê poza ni¹ by³ ju¿ jak¹œ form¹ walki 

z pañstwowym monopolem medialnym. 

W III RP medium, które chcia³oby 

staæ siê czymœ wiêcej ni¿ autobusowym 

czytad³em musi siê wysiliæ" – twierdzi 

Galiñski. Przyznaje, ¿e nie ma on ju¿ pomys³u 

na stworzenie pisma, które w czasach 

"powszechnej wolnoœci" same by- 

³oby zarówno gazet¹ walcz¹c¹ z systemem 

jak i inspiruj¹c¹ do tej walki. 

Pismo od samego pocz¹tku wydawane 

by³o przez Kolektyw redaktorskowydawniczy, 

którego sk³ad zmienia³ siê 

w ró¿nych okresach dzia³alnoœci pisma. 

Niew¹tpliwie jednak g³ówne skrzypce 

odgrywali w nim za³o¿yciele. Kolektyw, 

zgodnie z za³o¿eniami twórców mia³ 

wykluczyæ istnienie wszelkiej hierarchii 

i struktur wewn¹trz redakcyjnego grona. 

Wszyscy mieli dzia³aæ w piœmie na 

równych zasadach. Istnienie i skuteczne 

funkcjonowanie w takiej formie by³o 

kolejnym z celów Maci. Jak przyznaje 

"Galu" pismo mia³o opieraæ siê na 

wspó³pracy wszystkich osób oraz dzia- 

³aæ "w oparciu o pewne zasady wolnoœciowego 

wspó³dzia³ania. W tym wypadku 

wa¿ne by³o nie tylko co ale jak. 

Czyli istotne by³o czy uda nam siê robiæ 

gazetkê zgodnie z zasadami, które mia- 

³a ona popularyzowaæ. Nie by³o wœród 

nas rozgrywek, podchodów i tego typu 

"zabaw". Pracowaæ spo³ecznie w tej samej 

ekipie przez tyle lat mogli ludzie, 

którzy przerobili – przynajmniej w pewnym 

stopniu – kwestie ambicjonalne. 

Oczywiœcie wkurzaliœmy siê na siebie, 

ale Maæ jest dla mnie dowodem, ¿e mo¿- 

na naprawdê robiæ du¿o, jeœli ludzie siê 

dogadaj¹". 

Na samym koñcu wydawcy Maci 

zgodnie przyznaj¹, ¿e robienie pisma 

musi przede wszystkim sprawiaæ przyjemnoœæ. 

Na pocz¹tku redakcja okreœla³a siê 

mianem "Czarny Alians". Uznawali siê 

jednoczeœnie Grup¹ Zrzeszon¹ Federacji 

Anarchistycznej. W 1996 roku porzucono 

t¹ nazwê pozostaj¹c przy nazwie 

kolektyw redaktorsko-wydawniczy. 

W pocz¹tkowym okresie dzia³alnoœci pismo 

prowadzone by³o przez kilka osób. 

W 1996 roku kolektyw redakcyjny zostaje 

poszerzony o cztery kolejne osoby: 

Filipa Majchrzakowskiego, Przemys³awa 

Guldê, Ma³gorzatê Guldê, Jakuba 

Medeka. Do kolektywu w³¹czone zostaj¹ 

osoby redaguj¹ce ¯ó³te Papiery, 

które od 1994 roku pojawiaj¹ siê w piœmie, 

jako autonomiczny dodatek muzyczny. 

Legalizacja pisma wymaga³a "ustanowienia" 

funkcji redaktora naczelnego. 

Prawnie i formalnie zosta³ nim Krzysztof 

Galiñski. Anna NiedŸwiecka zastrzega 

jednak, ¿e by³o to tylko figuranctwo, 

bowiem jej zdaniem "trudno byæ redaktorem 

naczelnym jak nie ma siê podw³adnych. 

Mo¿na powiedzieæ, ¿e by³ 

redaktor naczelny, ale pozbawiony 

wszelkiej w³adzy. Nikogo nie móg³ 

zwolniæ, bo wszyscy pracowali spo³ecznie, 

on sam zreszt¹ te¿. Jak gada³ jakieœ 

g³upoty, to ka¿dy móg³ mu powiedzieæ, 

"stary to jest bzdura". Nie wi¹za³ siê z t¹ 

funkcj¹ ¿aden zaszczyt, ¿adna w³adza. 

Galiñski wymyœli³ kiedyœ, jeszcze za 

czasów WiP-u takie has³o, które najlepiej 

to zobrazuje. Otó¿ kiedyœ ktoœ nas 

Historia 

113


Historia 

spyta³, kto jest przywódc¹ WiP-u, on na 

to powiedzia³, ¿e tu nie ma przywódców, 

tylko s¹ lokomotywy, które ci¹gn¹ ca³¹ 

resztê za sob¹, bo maj¹ akurat w danym 

momencie tyle si³ by coœ robiæ. I w Maci 

jest siê te¿ tak¹ lokomotyw¹". 

Wed³ug NiedŸwieckiej redaktor 

techniczny by³ znacznie wa¿niejsz¹ postaci¹ 

w redakcji ni¿ redaktor naczelny. 

Osoba sprawuj¹ca t¹ funkcjê zajmowa- 

³a siê zlecaniem i przyjmowaniem tekstów, 

ich czytaniem, sk³adem, przygotowywaniem 

do druku. Generalnie 

wszystkim tym, co umo¿liwia³o pojawienie 

siê nastêpnego numeru. By³a to 

owa "lokomotywa", która w danym momencie 

ci¹gnê³a pismo do przodu. Zajmowa³y 

siê tym podobnie jak w przypadku 

redagowania ró¿ne osoby w poszczególnych 

latach. Przez d³u¿szy czas 

by³ to Galiñski, póŸniej Filip Majchrzakowski, 

Anna NiedŸwiecka i Natasza. 

Maæ Pariadka od samego pocz¹tku 

posiada³a liczne grono wspó³pracowników, 

którzy pisali teksty, a tak¿e w inny 

sposób pomagali w redagowaniu pisma. 

Do najwa¿niejszych zaliczani s¹: Janusz 

Waluszko, Jacek Sierpiñski. Mariusz 

Wielebski, Stefan Adamski, Mariusz 

Muskat, A. Koz³owski. Z Maci¹ wspó³pracowali 

równie¿ plastycy. Podobnie 

jak w przypadku wspó³pracowników 

by³o ich wielu, ale do najwa¿niejszych, 

Krzysztof Galiñski zalicza: Kaina-Maya, 

Badyla, Zimnego, Górnisiewicza. 

Maæ Pariadka od samego pocz¹tku 

by³a pismem niezale¿nym. Nigdy nie korzysta³a 

z ¿adnych dotacji ze strony pañstwa, 

ani innych organizacji. Redaktorzy 

wychodzili z za³o¿enia, ¿e je¿eli s¹ 

pieni¹dze bêdzie tak¿e nastêpny numer. 

Jeœli ich nie by³o zawieszano wydawanie 

pisma do momentu pojawienia siê 

funduszy. Maæ Pariadka co prawda 

otrzymywa³a drobne sumy pieniêdzy od 

czytelników i sympatyków pisma, jednak, 

jak przyznaje Anna NiedŸwiecka 

z funduszy tych nie uda³oby siê wydaæ 

nawet jednego numeru. By³y to, jej zdaniem 

kwoty bardziej symboliczne, za 

które redakcja "nagradza³a" drukuj¹c na 

drugiej stronie nazwiska ofiarodawców. 

Regularne wp³ywy do redakcyjnej kasy 

zapewnia³a sprzeda¿y pisma g³ównie 

w sieci sklepów EMPIK, gdzie sprzedawa³o 

siê oko³o po³owy z dwutysiêcznego 

nak³adu. 

Maæ Pariadka by³a pismem nonprofitowym. 

Wszyscy pisz¹cy do gazety, 

z kolektywem redaktorsko-wydawniczym 

w³¹cznie pracowali spo³ecznie 

i nie pobierali za to ¿adnych pensji. Jak 

przyznaje Anna NiedŸwiecka dochody 

pisma by³y zerowe lub czasami wychodzi³y 

na niewielki plus – "Wtedy mogliœmy 

zmieniæ komputer, zap³aciæ grafikowi 

za jak¹œ ok³adkê itd. Ale nikt nie 

zarabia³ na gazecie" – przyznaje NiedŸwiecka. 

W pocz¹tkowym okresie Maæ Pariadka 

wydawana by³a przez wydawnictwo 

Man Gala Press. By³a to jednoosobowa 

firma Krzysztofa Galiñskiego zajmuj¹ca 

siê grafik¹, a która jednoczeœnie 

wydawa³a Maæ Pariadkê. 5 Pismo 

w owym czasie kolportowane by³o ró¿- 

nymi kana³ami. Pocz¹wszy od bezpoœredniej 

sprzeda¿y podczas imprez alternatywnych 

– gie³d muzycznych i prasowych 

po prenumeratê i dystrybutorów. 

Jak przyznaje Anna NiedŸwiecka kana- 

³y te by³y jednak ma³o wydajne oraz nie 

zawsze uczciwe. "Ludzie latami zwracali 

nam pieni¹dze za jakieœ egzemplarze 

– przyznaje NiedŸwiecka – a czasami 

zdarza³o siê, ¿e g³ówny dystrybutor 

nawali³, bo mia³ fantazjê przepiæ pieni¹dze 

ze sprzeda¿y. No to wydawanie pisma 

musieliœmy zawiesiæ na pó³ roku, 

bo nie mieliœmy kasy na nastêpny nu- 

114


10 numer Maæ Pariadki ukaza³ siê 

w 1993 r. w formacie B6 

mer." Z problemami finansowymi redakcja 

boryka³a siê przez wiêkszoœæ pocz¹tkowego 

okresu istnienia pisma. Autorzy 

przyznaj¹, ¿e niejednokrotnie dok³adali 

do gazety z w³asnych pieniêdzy. 

W 1994 roku pojawi³a siê przed 

Maæ Pariadk¹ szansa na rozwi¹zanie 

problemów notorycznego braku pieniêdzy, 

któr¹ redakcja wykorzysta³a. W Sopocie 

na peronach kolejki ³¹cz¹cej Trójmiasto 

istnia³a sieæ kiosków nale¿¹cych 

do jednej firmy. Na ka¿dej stacji mia³a 

ona swój punkt sprzeda¿y. Postanowiono 

tam sprzedawaæ pismo. "Rozwiesiliœmy 

mnóstwo plakatów i naklejek, ¿e 

tu mo¿na kupiæ Maæ Pariadkê, i rzeczywiœcie 

siê tam sprzedawa³a" – wspomina 

NiedŸwiecka. Od tej pory, jak przyznaje 

skoñczy³y siê problemy finansowe, 

bowiem do redakcji dochodzi³y regularne 

wp³ywy ze sprzeda¿y pisma. 

Dziêki temu gazeta, zdaniem NiedŸwieckiej 

mog³a staæ siê miesiêcznikiem. 

Zdecydowanie siê na kolporta¿ 

w oficjalnym salonie prasowym wymusi³o 

na redakcji koniecznoœæ zalegalizowania 

pisma, przez co straci³a ona 

w oczach niektórych czytelników swoj¹ 

niezale¿noœæ. Dodatkowo legalizacja 

by³a konieczna, by drukowaæ pismo 

w legalnych drukarniach. W 1994 roku 

Maæ Pariadka otrzyma³a numer ISSN 

1232-7816. 

Rozwój i ewolucja pisma 

Pierwszy numer Maæ Pariadki ukaza³ 

siê w nak³adzie 1000 egzemplarzy 

w kwietniu 1990 roku. By³ formatu B4 

i posiada³ dwukolorow¹ ok³adkê. Pieni¹dze 

na pierwszy numer zosta³y zebrane 

dziêki sprzeda¿y koszulek na anarchistycznym 

zjeŸdzie w Trieœcie. Koszulki 

te zrobione by³y przez samych za³o- 

¿ycieli. Zebrano wtedy 200 dolarów, do 

których do³o¿ono pieni¹dze z w³asnej 

kieszeni i dziêki temu, jak przyznaj¹ za- 

³o¿yciele uda³o siê zap³aciæ za druk pisma. 

Pierwszy numer by³ klejony rêcznie 

oraz makietowany. Sk³ad pisma by³ 

komputerowy. Uda³o siê to dziêki wspó³pracy 

z Piotrem Ikonowiczem, który u¿yczy³ 

redakcji Maæ Pariadki swojego 

komputera i tajnego wówczas lokalu 

PPS-Rewolucja Demokratyczna. 

W pierwszym wstêpniaku powstanie 

pisma redakcja uzasadnia³a w nastêpuj¹cy 

sposób: "Jeszcze jedno pisemko, 

jeszcze jedna "agitka", ale to chyba normalne, 

¿e jeœli tworzy siê jakaœ grupa 

(w tym wypadku Czarny Alians) chce 

siê artyku³owaæ rzeczy dla niej wa¿ne – 

mieæ w³asn¹ trybunê. Ten numer jest numerem 

penetracyjnym; rozmawiamy 

o alternatywie – bo sami jej szukamy, 

i w poszukiwaniu optymalnej formu³y 

dla naszej gazetki przedstawiamy pi- 

Historia 

115


Historia 

semka, które czytamy, i które (w jakiœ 

tam sposób) s¹ nam bliskie. Jeœli ktoœ 

lubi klasyfikowaæ i szufladkowaæ, to 

'ideologicznie' reagujemy na s³owo anarchizm. 

Reagujemy bez polucji i œlinotoku, 

ale z ogromn¹ ¿yczliwoœci¹ i zainteresowaniem" 

(MP1/90). 

Pierwsze szeœæ numerów by³o utrzymane 

w podobnej stylistyce. Ka¿dy 

z tych numerów wydawany by³ jednak 

w ró¿nym formacie, a tak¿e wydawany 

by³ z ró¿n¹ czêstotliwoœci¹. Szeœæ pierwszych 

numerów ukaza³o siê bowiem 

w przeci¹gu dwóch lat. Zdaniem Anny 

NiedŸwieckiej w pierwszych numerach 

artyku³y by³y stosunkowo krótkie i porusza³y 

ró¿norodn¹ problematykê. Sporo 

by³o tak¿e komiksów, a ca³oœæ, jak 

twierdzi mia³o jeszcze doœæ luŸn¹ formu³ê. 

Zauwa¿a tak¿e, i¿ sporadycznoœæ 

ukazywania siê pisma w owym okresie 

spowodowana by³a przede wszystkim 

brakiem pieniêdzy na wydanie kolejnych 

numerów pisma. 

Od numeru siódmego Maæ Pariadka 

zmniejszy³a swój format do rozmiaru 

B6. Maæ Pariadka, jak twierdzi NiedŸwiecka 

zaczê³a poruszaæ powa¿niejsze 

sprawy, a teksty sta³y siê bardziej ideologiczne. 

Pismo wychodzi³o wtedy 

jeszcze doœæ nieregularnie. Miêdzy siódmym 

a dwunastym numerem ze wzglêdu 

na brak finansów ca³kowicie zrezygnowano 

z grafiki, przez co, zdaniem redaktorki 

pismo straci³o pewn¹ dynamicznoœæ. 

Dziêki regularnym wp³ywom do redakcyjnej 

kasy w 1994 roku redakcji 

uda³o siê doprowadziæ do miesiêcznego 

cyklu wydawania pisma. Od dwunastego 

numeru przez szeœæ kolejnych lat Maæ 

Pariadka wychodzi³a co miesi¹c. Wraz 

z tym numerem po raz kolejny zmieni³a 

swój format zwiêkszaj¹c go do A5. Maæ 

Pariadka jako pierwsze pismo œrodowiska 

anarchistycznego mog³o pochwaliæ 

siê tak¹ czêstotliwoœci¹ ukazywania siê. 

W dodatku w tym okresie pismo zaczê- 

³o wychodziæ z kolorow¹ ok³adk¹. Stanowi³o 

to zdaniem NiedŸwieckiej wielki 

ewenement w tym œrodowisku. 

Materia³y na ok³adki redakcja zdobywa³a 

wszelkimi ró¿nymi sposobami. 

"Kiedyœ mieliœmy ca³¹ serie takich kola¿y, 

które zrobi³a moja przyjació³ka Katalonka. 

Szuka³a w Polsce miejsca, gdzie 

mog³aby wydrukowaæ pocztówki ze 

swoimi kola¿ami i my jej to zrobiliœmy. 

Dziêki temu dostaliœmy klisze rozbarwieniowe, 

co by³o dla nas bardzo cenne, 

bowiem rozbarwienia s¹ bardzo drogie. 

To uratowa³o nam kilka numerów. 

Innym razem mieliœmy prace trójmiejskiego 

artysty, niejakiego Zió³kowskiego. 

Kiedyœ mia³ on wystawê swoich 

prac, po czym wyda³ z niej album. Galiñski 

go obejrza³, poszed³ do niego do 

Pierwsza strona dodatku muzycznego 

¯ó³te Papiery z artyku³em o napadzie 

na poznañski sk³ot Rozbrat w 1996 r. 

116


domu i wy¿ebra³ od niego te rozbarwienia. 

Tak wiêc w wiêkszoœci mieliœmy 

gotowe ok³adki. Czasami zlecaliœmy 

komuœ, by coœ nam namalowa³" 6 – przyznaje 

Anna NiedŸwiecka. 

W 1994 roku do pisma do³¹czono 

muzyczny dodatek ¯ó³te Papiery. By³a 

to de facto kontynuacja zina Truj¹ca 

Fala robionego Filipa Majchrzakowskiego 

oraz pisma Patia tworzonego 

przez póŸniejsze ma³¿eñstwo Magdê 

i Przemka Guldê 7 . Zdaniem Anny 

Nied¿wieckiej ¯ó³te Papiery znalaz³y siê 

w Maci po czêœci po to, by urozmaiciæ 

pismo, ale tak¿e, "by ludzie maluj¹cy po 

œcianach A w kó³eczku, wiedzieli przynajmniej 

co to znaczy, sk¹d to siê wziê- 

³o". Gazeta, jej zdaniem sta³a siê l¿ejsza, 

bowiem przesta³a byæ stricte polityczna. 

Przy okazji, jak zastrzega, by³o 

to jedyne odstêpstwo od zak³adanej formy 

Maæ Pariadki. 

Maæ Pariadka numer 45 z 1996 r., w takiej 

formie ukazywa³a siê najd³u¿ej 

W 1996 roku redakcja porzuci³a 

nazwê Czarny Alians staj¹c siê kolektywem 

redaktorsko-wydawniczym. Dodatkowo 

poszerzono sk³ad redakcji. Redaktorzy 

¯ó³tych Papierów zostali formalnie 

w³¹czeni w sk³ad redakcji. Jany 

Waluszko twierdzi, ¿e wraz z odm³odzon¹ 

ekip¹ "Maæ posz³a w kierunku 

pop-u, czasem nawet udanego, promuj¹cego 

w oficjalnym obiegu (Empiki) 

sprawy tam nieznane, ale w stylu nam, 

wewn¹trz ruchu, znane na o wiele wy- 

¿szym poziomie". Anna NiedŸwiecka 

potwierdza, ¿e pismo sta³o siê w owym 

okresie "l¿ejsze". Jej zdaniem by³y 

w owym momencie plany, by Maæ posz³a 

w kierunku anarchistyczno-alternatywnej 

"Machiny", ale jak przyznaje nigdy 

tego nie zrealizowano, bowiem zabrak³o 

przekonania do tego pomys³u. Pojawienie 

siê w redakcji Maæ Pariadki 

m³odszej ekipy, jej zdaniem nie wp³ynê³o 

w sposób znacz¹cy na charakter 

pisma. Pojawia³y siê próby urozmaicenia, 

odm³odzenia pisma, ale zdaniem 

NiedŸwieckiej jedynym odstêpstwem od 

linii pisma by³a muzyczna wk³adka 

¯ó³te Papiery. 

Krzysztof Galiñski by³ zdania, ¿e 

wejœcie pisma do oficjalnego obiegu 

sprzeda¿y wymaga³o tak¿e zmiany charakteru 

pisma, ku bardziej oficjalnemu. 

Jego zdaniem nie by³o to proste. "Wydawa³o 

mi siê, ¿e maj¹c doœwiadczenie 

w robieniu zina mam równie¿ doœwiadczenie 

w robieniu pisma" – przyznaje 

Galiñski. "A to by³ b³¹d, bo to nie to 

samo. Osi¹gaj¹c nak³ad 3 tys. i sprzedaj¹c 

siê w sieci EMPIK-ów w ca³ym 

kraju przestaliœmy byæ publikacj¹ œrodowiskow¹. 

By robiæ prawdziwe pismo 

nale¿a³o wiêc zadaæ sobie pytanie z 

czym, jak i po co chcemy wyjœæ do ludzi. 

Pismo maj¹ce kilkutysiêczny nak³ad, 

reklamy, wreszcie – co najwa¿niej- 

Historia 

117


Historia 

Maæ Pariadka, numer 71 z 1998 r., 

pierwszy w nowym formacie A4 

sze – pismo za które trzeba zap³aciæ w 

sieci ogólnopolskiej dystrybucji prasy 

(a to wa¿ne bo taka gazetka staje siê takim 

samym towarem, jak tysi¹ce gazetek 

obok) musi funkcjonowaæ ju¿ na innych 

zasadach ni¿ wydawnictwo pojedyncze". 

Anna NiedŸwiecka uwa¿a, ¿e pismo 

nie przechodzi³o a¿ tak wielkich przeobra- 

¿eñ na drodze od zina do gazety. Jej zdaniem 

do zina nawi¹zywa³ pierwszy okres 

ukazywania siê Maæ Pariadki, kiedy wychodzi³a 

ona nieregularnie. Ponadto zawsze 

starano siê, by ka¿dy numer wydawany 

by³ doœæ profesjonalnie. Tradycja 

ta, jak przyznaje, wyniesiona zosta³a jeszcze 

z redakcji A'Cappelli. "Chcieliœmy by 

to wygl¹da³o ³adnie i zgrabnie, i da³o siê 

czytaæ, i w ogóle ¿eby by³o przyjemne". 

Przyk³adano, jej zdaniem du¿¹ rolê do 

tego, by to osi¹gn¹æ. Maæ najbardziej 

zbli¿y³a siê do pisma profesjonalnego, 

kiedy osi¹gnê³a miesiêczny cykl wydawniczy. 

Zdaniem NiedŸwieckiej w tym 

okresie pismo sta³o siê opiniotwórcze, 

bowiem mog³o na bie¿¹co komentowaæ 

wszelkie wydarzenia, czego nie uda³o siê 

osi¹gn¹æ póŸniej. "Je¿eli by³y jednak jakieœ 

zmiany to bardziej formy ni¿ treœci, 

co mo¿na poznaæ po ok³adkach" – konkluduje 

NiedŸwiecka. 

W 1997 roku zak³ócona zosta³a cyklicznoœæ 

ukazywania siê Maæ Pariadki. 

Zaczê³a wychodziæ ona z ró¿nymi 

przerwami, ale rzadsze wydawanie pisma 

by³o, zdaniem autorów rekompensowane 

wiêksz¹ iloœci¹ stron. Taka mo¿- 

liwoœæ nast¹pi³a w momencie, kiedy 

Maæ zaczê³a byæ klejona, dziêki czemu 

by³a mo¿liwoœæ wpinania wiêkszej iloœci 

stron. Jednak by³a to tylko pozorna 

rekompensata. Ukazuj¹ce siê numery 

by³y bowiem podwójne, a czasami nawet 

potrójne. 

Od numeru 71 (12 z 1998 r.) zaczêto 

wydawaæ Maæ w formacie A4, w którym 

wychodzi³a do koñca. Wraz ze 

zmian¹ formatu zmieniono tak¿e czêstotliwoœæ 

ukazywania siê pisma, które od 

tej pory aspirowa³o do rangi kwartalnika. 

Z wiêkszym lub mniejszym powodzeniem 

redakcji udawa³o siê realizowaæ 

to postanowienie. 

W 1998 roku Krzysiek Galiñski zosta³ 

porwany wraz z Markiem Kuzyñcem, 

Paw³em Chojnackim, Marcinem 

Thielem i Dominikiem Piaskowskim w 

Czeczenii. Grupa Polaków pojecha³a do 

"zbuntowanej" republiki w Ramach Towarzystwa 

PrzyjaŸni Polsko-Czeczeñskiej 

"Ouhazar" jako konwojenci pomocy 

humanitarnej dla ludnoœci. Motywem 

porwania by³o wy³udzenie okupu. Redaktorzy 

Maæ Pariadki wraz z przyjació³mi 

i najbli¿szymi powo³ali Inicjatywê 

na Rzecz Uwolnienia Porwanych w 

Czeczenii "Przyjaciele Porwanych". Naciskali 

oni wszelkie w³adze, aby podej- 

118


mowa³y odpowiednie kroki, stworzyli 

bank informacji o tych osobach w celu 

przybli¿ania i przedstawiania jednolitych 

informacji mediom, by tym samym 

odci¹¿yæ rodziny porwanych. Przede 

wszystkim d¹¿yli do tego, by chocia¿ 

jakiœ niewielki procent ich dzia³alnoœæ 

dotar³ do porwanych, aby – jak pisali na 

³amach pisma – wiedzieli, ¿e w Polsce 

o nich nie zapomniano. Galiñski wraz z 

przyjació³mi zostali uwolnieni po niespe³na 

dwóch miesi¹cach przez ekipê 

szturmow¹ Czeczeñskiej Republiki Iczkierii. 

(MP1-2, 4-3/98) 

Niepowodzenie w d¹¿eniu do realizacji 

stawianych przed pismem celów 

spowodowa³o w 2001 roku zrezygnowanie 

Krzysztofa Galiñskiego z zajmowania 

siê pismem. Nastêpstwem tego by³o 

zawieszenie Maci na ponad pó³ roku. 

W drugim numerze z 2002 roku (nr 81) 

w redakcyjnym wstêpniaku oficjalnie zapowiedziano 

koniec Maæ Pariadki. Nie 

by³o to wszak¿e spowodowane brakiem 

Maæ Pariadka, numer 1 z 2001 roku 

pieniêdzy na dalsz¹ dzia³alnoœæ. Za 

g³ówny powód zaprzestania wydawania 

Maci kolektyw redaktorsko-wydawniczy 

uzna³ fakt nie anga¿owania siê redakcji 

w dzia³ania wolnoœciowe. Jak dowodzili, 

nie chcieli oni pisaæ o czymœ z czym 

stracili bezpoœredni kontakt. "Postanowiliœmy, 

¿e tak d³u¿ej byæ nie mo¿e. Pisanie, 

mówienie o wolnoœci, to zbyt powa¿na 

sprawa, by zajmowali siê ni¹ ludzie, 

którzy maj¹ problemy z jej doœwiadczaniem. 

Có¿, zbyt wielu jest takich, 

którzy mówi¹, a nie wiedz¹ – pora 

wiêc przestaæ udawaæ, ¿e coœ wiemy." 

(MP, 2/2002, nr 81) 8 W dalszym ci¹gu 

mia³ ukazywaæ siê muzyczny dodatek 

¯ó³te Papiery, który mia³ funkcjonowaæ 

autonomicznie. Na koñcu jednak redakcja 

zastrzeg³a sobie mo¿liwoœæ powrotu 

do wydawania pisma, gdy "depresja 

wywo³ana sytuacj¹ w kraju czy na œwiecie 

bêdzie mog³a zostaæ wyleczona wylaniem 

siê na zewn¹trz." (Ibid.) 

Krzysztof Galiñski uwa¿a³, ¿e powodem 

jego rezygnacji sta³ siê fakt, ¿e 

robienie pisma przesta³o mu dawaæ przyjemnoœæ. 

Uwa¿a³, ¿e nie mia³ ju¿ tego 

poczucia, ¿e robi coœ wa¿nego. Ponadto 

podkreœla³ swój ¿al z powodu niepowodzenia 

przeobra¿enia Maci z zina w gazetê. 

Jego zdaniem "Nie wiem jak robiæ 

gazetê groŸn¹ dla sytemu. Nawet by jedynie 

reagowaæ m¹drze na rzeczywistoœæ 

spo³eczn¹, by byæ czujnym, by próbowaæ 

robiæ coœ co mo¿na nazwaæ opisem 

czy raczej interpretacj¹ rzeczywistoœci, 

trzeba mieæ na to kompetencjê i dodatkowo 

poœwiêciæ na to ogromn¹ iloœæ 

czasu. Co do swoich kompetencji mam 

powa¿ne w¹tpliwoœci (np. jeœli mo¿na 

przeczytaæ Chomskiego, to po co czytaæ 

Galiñskiego). Z czasem zacz¹³em dostrzegaæ, 

¿e po okresie gadania jak ¿yæ, 

warto samemu spróbowaæ. A na to potrzeba 

okrutnie wiele odwagi i czasu. 

Historia 

119


Przyk³ad szaty graficznej wnêtrza Maæ Pariadki z 1996 r. 

Historia 

Póki co czu³em siê za¿enowany wydaj¹c 

gazetkê w której znajdowa³y siê teksty 

walcz¹ce w sytuacji gdy ja, ju¿ zwyk³y 

zjadacz chleba, wracam z pañstwowej 

pracy grzecznie do domku i na swoim 

4 piêtrze w bloku robiê obiadek czy bawiê 

siê z córk¹ 'Z czym do ludzi?' zacz¹- 

³em sobie zadawaæ pytanie. Ja sensownych 

odpowiedzi na te pytania nie znalaz³em 

i dlatego ju¿ w Maci nie jestem". 

Anna NiedŸwiecka nie jest pewna 

na ile owe powody odejœcia Gala s¹ rzeczywiste, 

a na ile jedynie oficjalnym powodem 

rezygnacji. "Byæ mo¿e pismo nie 

spe³ni³o jego oczekiwañ. Przyznajê, ¿e 

jest to czasami zniechêcaj¹ce. Szczerze 

mówi¹c nie wiem na ile go to mêczy, ¿e 

pismo nie osi¹gnê³o jakiegoœ osza³amiaj¹cego 

sukcesu. Ostatnimi czasy by³ znudzony 

dzia³alnoœci¹ i obecnie realizuje 

siê na swój w³asny sposób". Ponadto 

zaprzeczy³a temu, ¿e Maæ by³a w tym 

okresie zawieszona. Jej zdaniem istnia- 

³a jedynie taka mo¿liwoœæ, z której szybko 

zrezygnowano. 

Faktem jednak jest, ¿e pismo mia³o 

ponad pó³roczn¹ przerwê. Po tym okresie 

milczenia Maæ Pariadka zosta³a 

przywrócona do ¿ycia przez Anne NiedŸwieck¹ 

i Nataszê. Pierwszy numer 

odrodzonej Maci ukaza³ siê na pocz¹tku 

2002 roku. W pierwszym po wznowieniu 

numerze pisma w redakcyjnym 

artykule zatytu³owanym "Odszczekania" 

redakcja nie oszczêdzi³a Krzysztofa Galiñskiego 

publikuj¹c dosadny paszkwil 

na jego osobê. 

Samo pismo niewiele siê zmieni³o 

zarówno pod wzglêdem formy jak i treœci. 

Zaskakuj¹cy jest fakt, ¿e pomimo 

tego ataku na Galiñskiego w stopce figurowa³o 

wci¹¿ jego nazwisko. Anna 

NiedŸwiecka rozwiewa wszelkie w¹tpliwoœci 

wyznaj¹c, ¿e zosta³ uznany przez 

redakcjê za redaktora honorowego, który 

jednak nic w piœmie nie robi³. 

Nowe numery Maæ Pariadki by³y 

tworzone w sposób tematyczny. Wiêkszoœæ 

pojawiaj¹cych siê artyku³ów dotyczy³a 

przewodniego tematu. Na przy- 

120


k³ad podejmowano kwestiê Utopii, feminizmu 

i edukacji wolnoœciowej. Anna 

NiedŸwiecka twierdzi, ¿e ju¿ wczeœniej 

podejmowane by³y próby tworzenia numerów 

tematycznych, jednak nigdy siê 

to nie udawa³o. G³ówn¹ przyczyna niepowodzenia 

tego zamierzenia jest, jej 

zdaniem brak gotowych na czas tekstów. 

"Ludzie pisz¹ do nas spo³ecznie i maj¹ 

na g³owie jeszcze inne sprawy wiêc ich 

teksty ró¿nie do nas przychodzi³y." 9 Innym 

powodem takiego stanu rzeczy by³ 

fakt, ¿e pismo, jak przyznaje NiedŸwiecka 

wychodzi³o niejednokrotnie z tekstów 

niezamówionych, które ludzie przysy³ali 

do redakcji. Kolektyw redaktorsko-wydawniczy 

wybiera³ najciekawsze z nich, 

które stanowi³y trzon danego numeru. 

Pismo zakoñczy³o dzia³alnoœæ ostatecznie 

we wrzeœniu 2005 roku. 

1 

Z redakcyjnej stopki. 

2 

Specjalny w formie ulotki numer wydany 

by³ miêdzy innymi podczas strajku 

w stoczni gdañskiej, w którym udzia³ brali 

tak¿e WiP--owcy – MP 67 (1-2/1998) 

3 

Na marginesie trzeba przyznaæ, ¿e anarchistom 

zarzuca siê sympatyzowanie z Polska 

Parti¹ Socjalistyczn¹ lub jak obecnie 

Now¹ Lewic¹. Zreszt¹ niejednokrotnie na 

"ulicy" s³yszy siê g³osy, ¿e tak jak M³odzie¿ 

Wszechpolska jest m³odzie¿ówk¹ skrajnej 

prawicy, tak anarchiœci spe³niaj¹ podobna rolê 

w ramach skrajnej lewicy. Taki obraz wykorzystywany 

jest przeciwko anarchistom zarówno 

przez polityków jak i media. 

4 

Choæ w innym miejscu przyznaje, ¿e 

"nasz œwiatopogl¹d to by³o w³aœnie nie precyzowanie 

wolnoœciowego œwiatopogl¹du". 

5 

Wydawnictwo Man Gala Press wydawa³o 

tak¿e inne alternatywne pozycje. Miêdzy 

innymi "Historiê RSA" Janego Waluszki, 

suplement do ksi¹¿ki Daniela Grinberga 

"Ruch anarchistyczny w Europie zachodniej" 

– "Anarchizm w XX wieku", wegetariañskie 

pismo BEEK, poezjê awangardow¹. 

6 

Dziêki ok³adce do numeru drugiego 

z 2002 roku Maæ Pariadka zosta³a zrecenzowana 

w Hustlerze. Sta³o siê tak za spraw¹ 

rysunku przedstawiaj¹cego waginê wystylizowan¹ 

na kwiat. Pomys³odawc¹ jej by³a 

Anna NiedŸwiecka. 

7 

Jak wspomina Galiñski "Filipa pozna- 

³em gdzieœ w koñcówce WiP-u jako ekologizuj¹co 

- grafituj¹cego dobrze zapowiadaj¹cego 

siê m³odego kontestatora. Przemka Guldê 

i Mychê (Magdê) spotka³em trochê póŸniej 

poprzez alternatywny gdañski klub C14". 

8 

W tym samym wstêpniaku pisz¹: "Od 

dobrych kilku lat wiêksza czêœæ redakcji przesta³a 

anga¿owaæ siê powa¿nie w jakiekolwiek 

dzia³ania wolnoœciowe. Gdy zaczynaliœmy 

wydawanie Maci, pisaliœmy o tym, co bezpoœrednio 

nas dotyczy³o, czym byliœmy poch³oniêci, 

czego byliœmy czêœci¹. Dzisiaj nie prowadzimy 

poradni o s³u¿bie zastêpczej, nie 

mieszkamy na sk³ocie, nie robimy letsów [system 

alternatywnej ekonomii], nie rozdajemy 

jedzenia, nie prowadzimy autentycznej kooperatywy 

pozwalaj¹cej na zdobywanie œrodków 

do ¿ycia poprzez zorganizowanie sobie systemu 

pracy, w jakiœ sensowny sposób. S³owem 

nie robimy niczego, co ma jakikolwiek 

zwi¹zek z prób¹ urzeczywistnienia antysystemowej 

kontestacji. Staliœmy siê zwyk³¹ 

(chocia¿ amatorsk¹) gazetk¹, pisz¹c¹ o sprawach 

innych." (MP 2/2002:2) 

9 

W rozmowie z autorem. Ponadto dodaje, 

¿e "by³y te¿ inne przeszkody. Ja na przyk³ad 

chcia³am kiedyœ zrobiæ pismo o kobietach, 

przeprowadzi³am nawet wywiad z jakimiœ 

anarcho-feministkami, ale ostatecznie 

gówno z tego wysz³o. O tym samym chcia³ 

bowiem pisaæ Jacek Sierpiñski, bo mia³ do 

tego pe³ne prawo, bo ka¿dy mo¿e pisaæ o czym 

mu siê podoba, ale jak siê o tym dowiedzia³y 

owe feministki to wyzwa³y nas od pisma seksistowskiego, 

obrazi³y siê i taki by³ fina³." 

Historia 

121


POLITYKA 

SPO£ECZNA, NIE 

INDYWIDUALISTYCZNA 

OSKAR SZWABOWSKI 

Mówi¹c wprost - pomiêdzy socjalistycznym rodowodem anarcho-syndykalizmu 

i anarcho-komunizmu (które nigdy nie twierdzi³y, ¿e samorealizacja i spe³nianie 

pragnieñ s¹ nieistotne) a w istocie liberalnym, indywidualistycznym rodowodem 

"anarchizmu stylu ¿ycia" (który pielêgnuje spo³eczn¹ nieskutecznoœæ, o ile nie 

wrêcz otwart¹ negacjê spo³eczeñstwa) istnieje rozdŸwiêk, którego nie da siê usun¹æ, 

chyba ¿e ca³kowicie pominiemy ró¿nice w celach, metodach oraz le¿¹cej 

u ich podstaw filozofii. 

Murray Bookchin 

Dyskusje 

Murray Bookchin by³ jednym z bardziej 

znanych amerykañskich anarchistów, 

czêsto wymienianym tu¿ obok 

Chomskiego. W Polsce wydano kilka 

jego broszur miêdzy innymi Anarchizm 

Ery Dobrobytu, Ekologiê Spo³eczn¹, czy 

ostatnio Anarchizm spo³eczny czy anarchizm 

stylu ¿ycia? Przepaœæ nie do pokonania… 

Anarchistyczne pismo "Inny 

Œwiat" przedrukowa³o parê wywiadów, 

tak¿e kilka artyku³ów ukaza³o siê w innych 

pismach anarchistycznych. Nie powsta³a 

niestety ¿adna monografia, czy 

krytyczne opracowanie pogl¹dów niedawno 

zmar³ego spo³ecznego anarchisty. 

Pozostaje on na marginesie, i to nie 

tyle œrodowisk intelektualnych, w których 

anarchizm nie zajmuje przecie¿ 

centralnego miejsca, co samego ruchu 

anarchistycznego. Publikacje Bookchina 

przechodz¹ bez wiêkszego echa, nie 

wywo³uj¹ debat w polskich pismach 

anarchistycznych. A szkoda, bo myœli 

tego anarchisty spo³ecznego zas³uguj¹ 

na uwagê. Jego wnikliwa krytyka wspó³czesnych 

mutacji anarcho-indywidualizmu 

i próba wzmocnienia socjalistycznej 

tradycji w ruchu anarchistycznym, 

zawartych w broszurce Anarchizm spo- 

³eczny…, ma wagê nie tylko teoretyczn¹ 

i nie tylko ograniczon¹ geograficznie do 

USA. 

W Polsce co niektórzy dzia³acze mogliby 

Bookchina zaliczyæ do bolszewików 

– ale dotyczy to g³ównie anarchistów 

wychwalaj¹cych kredyty, jako rozwi¹zanie 

wszelkich problemów spo³ecznych. 

W chwili gdy szerzy siê Beyizm 

i rozbija ruch anarchistyczny, sprowadza 

na mielizny kulturalnych odlotów – 

trzeŸwe spojrzenie dzia³acza spo³ecznego 

mo¿e przyczyniæ siê do szybszego odrzucenia 

ja³owych, narkotycznych powstañ 

i coraz jawniejszych d¹¿eñ do 

dezorganizacji w imiê totalnej wolnoœci 

kapitalistycznej jednostki. Wspomnê 

122


Murray Bookchin, Anarchizm spo³eczny 

czy anarchizm stylu ¿ycia? Przepaœæ 

nie do pokonania…, Wyd. Oficyna 

"Trojka", Poznañ 2006, s. 54. 

tylko przyk³ad z mojego praktycznego 

doœwiadczenia, jak podczas ustalania 

P³aszczyzny Wiêkszoœciowej Federacji 

Anarchistycznej domagali siê uczniowie 

Beya, aby ka¿dy kto wchodzi do FA nie 

mia³ ¿adnych obowi¹zków, zobowi¹zañ 

i móg³ wszystko. Có¿, gdy Tymczasowa 

Strefa Autonomiczna zosta³a wydana 

w formie ksi¹¿ki, przeprowadzono 

wszechstronn¹ dyskusjê, ukaza³o siê 

wiele recenzji i artyku³ów nawi¹zuj¹cych 

mniej lub bardziej do koncepcji 

Bey'a. Zosta³ on przedstawiony jako objawienie, 

jako wreszcie wolnoœciowa 

perspektywa unikaj¹ca dyktatorskich 

elementów zawartych w klasycznym 

XIX-wiecznym anarchizmie, który ju¿ 

zakoñczy³ swoj¹ misjê. Bookchin zaœ 

zosta³ wydany jako "kserówka", nie pojawi³y 

siê ¿adne recenzje, ¿adne polemiki… 

pojawi³ siê w milczeniu i w takim 

te¿ milczeniu pozostaje. Ruch anarchistyczny 

wci¹¿ nie potrafi promowaæ 

swoich myœlicieli. 

Postaram siê w niniejszym artykule 

przedstawiæ refleksje ekologa spo³ecznego, 

zawart¹ w pracy Anarchizm spo- 

³eczny… Trudno pisaæ o Bookchinie nie 

odnosz¹c myœli do praktyki. Takie ujêcie 

by³oby zak³amaniem perspektywy 

teoretycznej amerykañskiego anarchisty. 

I na niewiele zda³oby siê ideologiczne 

powo³ywanie na rzetelnoœæ i obiektywnoœæ, 

niezaanga¿owanie myœli teoretycznej. 

Bookchin pisze ¿ywym, jêdrnym 

jêzykiem, ca³a broszura jest p³omienn¹ 

polemik¹ z teoretycznymi wrogami, 

z prób¹ likwidacji socjalistycznej tradycji 

anarchistycznej. 

Dwa anarchizmy 

Murray Bookchin wyró¿nia w tradycji 

ruchu anarchistycznego dwa nurty: 

kolektywistyczny oraz indywidualistyczny, 

które to perspektywy nie zosta- 

³y nigdy uzgodnione, a jedynie trwa³y 

obok siebie z³¹czone programem minimum. 

Trwanie to nie by³o pozbawione 

taræ teoretycznych ani praktycznych, 

a kolektywistyczni anarchiœci, jak Kropotkin, 

czy te¿ anarcho-syndykaliœci, 

uwa¿ali koncepcje Stirnera i jego 

uczniów za wyraz drobnomieszczañskiego 

anarchizmu, maj¹cego wiêcej wspólnego 

z liberalizmem ni¿ z anarchizmem. 

Kropotkin sytuuj¹c anarchizm po lewej 

stronie sceny politycznej uzna³ anarchoindywidualizm 

za reakcyjn¹ myœl utrzymuj¹c¹ 

hierarchiê, bêd¹c¹ wyrazem elitaryzmu 

arystokratycznych jednostek. 

Wszêdzie tam, gdzie próbowano stworzyæ 

realny program zmiany spo³ecznej, 

uczniowie Stirnera ujawniali siê jako 

przeszkoda. 

Dyskusje 

123


Dyskusje 

Anarchizm indywidualistyczny, którego 

ojcem duchowym jest Œwiêty Max, 

by³ obecny miêdzy innymi w koncepcjach 

Proudhona, Williama Godwina 

a nawet "czerwonej" Emmy Goldman. 

D¹¿y³ przede wszystkim do indywidualnej 

autonomii, podczas gdy anarchizm 

Bakunina, Kropotkina opowiada³ siê za 

kolektywistyczn¹ wolnoœci¹ spo³eczn¹. 

Historyczny rozwój, pojawienie siê masowego 

ruchu robotniczego zmarginalizowa³o 

ideologiê bohemy artystycznej, 

stirnerowców, a p³omienne manifesty 

totalnych buntowników odrzucaj¹cych 

wszelk¹ w³adzê nie mia³y najmniejszego 

wp³ywu na walkê robotnicz¹, nie 

wychodzi³y poza mury kawiarni przes¹czonej 

dymem nikotynowym i haszyszowymi 

oparami. Koncepcje Stirnera od¿y- 

³y w latach 60-tych XX wieku, kiedy to 

przechwyci³a je prawicowa, skrajnie 

neoliberalna myœl, która uto¿sami³a 

wolnoœæ z wolnoœci¹ kapitalistycznego 

przedsiêbiorstwa. Wraz z ideologicznym 

kryzysem proletariatu oraz totalnym zagubieniem 

siê ideologów ruchów lewicowych, 

z potê¿nym uderzeniem w tradycjê 

walki robotniczej, w ca³¹ kulturê 

lewicow¹, na arenie myœli radykalnej 

zacz¹³ œwiêciæ triumfy anarchizm stylu 

¿ycia. 

W Polsce anarchizm odrodzi³ siê po 

wojnie w postaci Ruchu Spo³eczeñstwa 

Alternatywnego skierowanego g³ównie 

przeciwko komunizmowi pañstwowemu. 

W swoim rozpêdzie i rozmachu, 

totalnej ignorancji teoretycznej, za niewol¹c¹ 

uznali uczestnicy RSA wszelk¹ 

myœl krytykuj¹c¹ kapitalizm i d¹¿¹c¹ do 

radykalnego przekszta³cenia stosunków 

spo³ecznych. Ich odejœcie od klasowej 

analizy spo³eczeñstwa i operowanie idealistycznymi 

kategoriami w stylu 

Cz³owieka-w-ogóle, spo³eczeñstwa-jakotakiego, 

bez uwzglêdnienia systemowych 

nierównoœci i sprzecznoœci w samym spo- 

³eczeñstwie, ani ró¿nic miêdzy okreœlonymi 

strukturami spo³ecznymi, jak na 

przyk³ad miêdzy feudalizmem a kapitalizmem; 

czy te¿ w³adzy-jako-takiej sprawi³y, 

¿e anarchizm stylu ¿ycia zacz¹³ rozprzestrzeniaæ 

siê nim otrzyma³ ideologiczne 

podstawy. W rozpowszechnianiu indywidualistycznych 

postaw w ruchu anarchistycznym 

i rugowaniu wszelkiej socjalistycznej 

refleksji wolnoœciowej, bez 

w¹tpienia odegra³ decyduj¹c¹ rolê grafoman 

produkuj¹cy przek³amane teksty we 

wszelkich pismach i gazetach anarchistycznych 

– Jacek Sierpiñski. Grunt dla 

Beya zosta³ przygotowany. 

Spór anarcho-indywidualizmu 

z anarcho-komunizmem, kolektywizmem, 

czy te¿ anarcho-syndykalizmem 

dziœ przejawia siê pod postaci¹ walki 

ideologicznej miêdzy anarchizmem stylu 

¿ycia, do którego Bookchin zalicza 

miêdzy innymi koncepcje Beya, wszelki 

anarcho-mistycyzm, anarcho-prymitywizm 

itd. a anarchizmem spo³ecznym, 

który kontynuuje perspektywê polityczn¹ 

i ideologiczn¹ anarcho-komunizmu 

i pokrewnych mu tendencji. Przyjrzymy 

siê teraz ró¿nicom miêdzy tymi 

nurtami na przyk³adzie problemu jednostki. 

Spór o jednostkê 

Teoretyczne ró¿nice miêdzy anarcho-indywidualizmem 

a odmianami 

anarchizmu spo³ecznego najjaskrawiej 

ujawnian¹ siê w czasie rozwa¿añ nad 

problemem jednostki. To w³aœnie jednostka 

jest orê¿em bojowym indywidualistów 

przeciwko Systemowi, jak 

i w dysputach z kolektywistami. Uczniowie 

Strinera bêd¹ wskazywaæ, ¿e wszelkie 

odmiany wolnoœciowego komunizmu 

niewiele siê ró¿ni¹ od pañstwowej 

machiny stalinowskiej, ¿e zawsze mamy 

124


do czynienia z d³awieniem indywidualnoœci, 

poddaniem jej kontroli masy, w³adzy 

t³umu. W³adza ta powoduje skoszarowanie 

osobników, zabija niepowtarzalnoœæ, 

jedynoœæ. Zarzuca siê, bior¹c 

pod uwagê rozwi¹zania ekonomiczne, ¿e 

taka organizacja ¿ycia spo³ecznego bêdzie 

zabijaæ inwencjê, z koniecznoœci 

ujednolici gusta i nie pozwoli na autoekpresjê 

– i to na autoekspresje w królestwie 

jedynej mo¿liwej wolnoœci – 

w œwiecie konsumpcji. Znamiennym tutaj 

wydaje siê tekst wspó³redaktora wileñskiego 

pisma "W paszczu" Aleksandera 

Vile bêd¹cego przejawem prawicowego, 

prokapitalistycznego anarchizmu. 

Stwierdza on, ¿e rozwi¹zanie sytuacji 

luksusowej dystrybucji w anarchizmie 

polega na samoograniczeniu siê 

ludu albo na wprowadzeniu kartek. 

"Anarchiœci – pisze – bêd¹cy od zawsze 

podstawowym ramieniem krytyki komunistycznej 

utopii z lewa, zatoczyli kr¹g 

i znaleŸli siê w zamkniêtym kole tej samej 

utopijnej 'urawni³owki' ". A to dlatego, 

¿e: "Równoœæ oznacza bowiem, 

zawsze i wszêdzie, jedynie równoœæ 

w Nêdzy, a nie w dostatku". Jako argumenty 

przytacza jednak teoretyczne produkcje 

pierwszych utopistów w stylu 

Morusa, czy Campanelliego, a nie Kropotkinowskiego 

Zdobycia Chleba. Zatrzymuje 

tym samym rozwój myœli socjalistycznej 

na socjalizmie utopijnym. 

Nie jestem pewien czy to rzeczywista 

ignorancja czy œwiadome k³amstwo. 

Jako wyjœcie z "impasu", "anarchistycznych 

koszar", Vile proponuje odrzucenie 

idea³u równoœci – który przecie¿ zawsze 

i wszêdzie, niezale¿nie od konkretnych 

realizacji i rozwoju œrodków wytwórczych 

– powoduje sam z siebie Nêdzê. 

Zamiast d¹¿yæ do sprawiedliwoœci, 

d¹¿my do wolnoœci. "Wszelkie ograniczenia 

s¹, wed³ug mnie, naruszeniem 

mojej wolnoœci (…), a wolnoœæ jest 

cech¹, zasad¹, celem i œrodkiem najwa¿- 

niejszym w naszym ¿yciu. Wolnoœæ wa¿- 

niejsza jest od równoœci (…) Wolnoœæ 

konsumpcji mo¿e zagwarantowaæ jedynie 

system kapitalistyczny". Nastêpuje 

wrêcz genialne przejœcie od metafizycznego 

ujêcia wolnoœci, która jest po prostu 

wszystkim, a tak na prawdê moj¹ 

ekspresj¹, moim dzia³aniem, "mojoœci¹ 

najmojszejsz¹", do konkretu spo³ecznego. 

Konsumpcja pozwala przecie¿ na 

wolnoœciowe wynajdywanie sobie strategii 

¿yciowych i gwarantuje ró¿norodnoœæ 

made in China. Do mielizn prawicowego 

anarchizmu jeszcze powrócimy 

w czêœci dalszej. W tym miejscu chcia³bym 

wskazaæ jedynie, ¿e Vila operuje 

kategori¹ autonomii ukryt¹ pod pojêciem 

wolnoœci. A wrogiem tej wolnoœci jest 

wszystko co j¹ ogranicza i tylko dlatego, 

¿e j¹ ogranicza. Nie wolno ograniczaæ 

mordercy podczas krwawej orgii 

w domu na przedmieœciach, ani te¿ biznesmena 

w truciu przyrody, czy ³amaniu 

prawa pracy – bo to ju¿ jest gu³ag. 

Jednostka, jak wskazuje Bookchin, 

w ujêciu anarcho-indywidualistycznym, 

czy te¿ zmodyfikowanej jego wersji zw¹cej 

siê anarchizmem stylu ¿ycia, traktowana 

jest ponad-historycznie i ponadspo³ecznie. 

Jej uprawomocnienie ustanawia 

siê w abstrakcyjnej "naturze ludzkiej", 

"prawach natury", czy "ego transcendentalnym". 

Ten idealistyczny wytwór 

bêd¹cy ostatecznie wi¹zk¹ irracjonalnych 

pragnieñ i popêdów, które domagaj¹ 

siê natychmiastowego zaspokojenia 

w którymœ z supermarketów, jest 

najwy¿sz¹ wartoœci¹ i kryterium oceny 

danego porz¹dku spo³ecznego oraz 

ewentualnej zmiany systemu. Nie zauwa¿aj¹ 

jednoczeœnie, jak konstatuje 

Bookchin, ¿e pragnienia maj¹ spo³eczne 

pochodzenia, ¿e sama indywidual- 

Dyskusje 

125


Dyskusje 

noœæ ma historiê. Mamy tutaj do czynienia 

z Cz³owiekiem-w-ogóle, który dziwnym 

trafem przemienia siê w ma³ego 

bur¿uja, albo artystê z klasy œredniej, dla 

którego wszelki kontakt jest ograniczeniem 

i najlepiej czuje siê na pustym polu. 

Indywidualnoœæ istnieje o tyle o ile nie 

m¹c¹ jej obce wp³ywy, o ile nie musi iœæ 

na kompromisy, ani nie musi prowadziæ 

z nikim dialogu – jest to w pe³ni zamkniêty 

atom napêdzany w³asn¹ energi¹ 

– pochodz¹c¹ pewnie z szyszynki. 

Jednostka jest przed-spo³eczna, a samo 

spo³eczeñstwo to zlepek tych jednostek. 

Mamy tutaj perspektywê szlachetnego 

dzikusa Rousseau. To sielsko-anielskie 

¿ycie w czasach przed-cywilzacyjnych, 

w wyidealizowanej bezczasowoœci prehistorii 

ludzkoœci, cia³a zamiast rozumu, 

stanowi orê¿ bojowy przeciwko wszelkiej 

cywilizacji i wszelkiemu spo³eczeñstwu. 

Przeciwko wszelkiej w³adzy ograniczaj¹cej 

Jedynego. 

Kolektywizm, wbrew pogl¹dom 

uczniów Stirnera i wielbicielom Hayeka, 

nie ignoruje problemu jednostki, nie 

powoduje jej "represjonowania" przez 

zbiorowoœæ, ale w radykalnie inny sposób 

ujmuje sam¹ jednostkê. Jednostka 

jest traktowana nie jako przeciwieñstwo 

spo³eczeñstwa, ale jego wytwór, ja pojawia 

siê po my, i jest z tym my dialektycznie 

z³¹czone. Rozwój indywidualnoœci, 

jej wolnoœæ jest rozpatrywana 

w kontekœcie spo³ecznym. Nawet gdy 

pozornie mamy do czynienia ze zatomizowanymi 

jednostkami, to nie zanika ich 

wzajemne oddzia³ywanie na siebie, zatomizowane 

jednostki s¹ równie¿ wytworem 

takiej a nie innej struktury spo- 

³ecznej. Struktury, która jest czymœ wiêcej 

ni¿ zwyk³ym zbiorem cia³. Krótko 

mówi¹c jednostka poza spo³eczeñstwem 

jest mitem. Pozostawiona sama sobie 

ulega degeneracji, traci cechy, które 

anarchiœci, zdaniem Bookchina powinni 

uznawaæ za bardzo istotne: "refleksyjnoœæ, 

która pochodzi w du¿ej mierze 

z dyskursu, emocjonalne wyposa¿enie, 

które powoduje gniew wobec zniewolenia, 

poczucie uspo³ecznienia, które motywuje 

pragnienie radykalnych zmian 

oraz poczucie odpowiedzialnoœci, które 

powoduje spo³eczne dzia³anie". 

Przyjmuj¹c spo³eczn¹ genezê "natury 

ludzkiej" anarchizm spo³eczny tworzy 

diametralnie ró¿n¹ perspektywê poznawcz¹ 

i zupe³nie inn¹ praktykê wyzwoleñcz¹. 

Anarchizm spo³eczny jest 

poszukiwaniem takiej struktury spo³ecznej 

i takich instytucji, które stymuluj¹ 

rozwój jednostki, przyczyniaj¹ siê do 

rozkwitu indywidualnoœci. Wychodzi on 

od faktu powszechnej niewoli ludzkiej 

i zarysowuje mozolny, dialektyczny, proces 

emancypacji i uspo³ecznienia. Zniewolenie 

nie jest wynikiem istnienia spo- 

³eczeñstwa czy instytucji – kajdany wykuwaj¹ 

konkretne instytucje, konkretny 

porz¹dek spo³eczny. Nie spo³eczeñstwo 

samo w sobie, ale konkretna struktura 

spo³eczna, w tym przypadku kapitalistyczna, 

wymaga zniesienia. Anarchizm 

stylu ¿ycia jest œlepy na takie "subtelnoœci", 

ukrywa specyfikê kapitalizmu pod 

niby uniwersalnymi kategoriami, które 

s¹ z³e, jak z³e dla Stirnera by³y wszystkie 

idee, pojêcia. 

Z powy¿ej przedstawionych powodów 

anarchizm stylu ¿ycia odwo³uje siê 

do autonomii a nie wolnoœci, której, jak 

wskazuje Bookchin, korzenie tkwi¹ 

w rzymskiej, imperialnej tradycji libertas. 

Nieskrêpowane ego jest wolne do 

posiadania w³asnoœci i zaspokajania popêdów. 

W takim ujêciu, stosuj¹c kategoriê 

autonomii, bur¿uj by³by realizacj¹ 

idea³u anarchistów. I, ma³o tego, anarchiœci 

nie posiadaliby narzêdzi teoretycznych 

do krytyki poczynania elit finanso- 

126


wych. Zreszt¹, jak poka¿emy dalej, teoretycznie 

s¹ bezsilni wobec problemów 

ekonomicznych, a nawet wspieraj¹ kapitalizm. 

Byleby to nie by³ kapitalizm 

pañstwowy. 

Z kolei anarchiœci spo³eczni odwojuj¹ 

siê do wolnoœci, której geneza siêga 

tradycji kolektywnego ¿ycia teutoñskiego 

i prawa. Jak pisze Bookchin: 

"W 'wolnoœci' jaŸñ jednostki nie stoi 

w sprzecznoœci lub izolacji w stosunku 

do kolektywu, ale jest w du¿ej mierze 

formowana – a w racjonalnym spo³eczeñstwie 

zostaje zrealizowana – w jego/ 

jej spo³ecznej egzystencji". 

Precz z rewolucj¹! – Niech ¿yj¹ narkotyczne 

powstania! czyli nowa polityka 

na nowy wiek. 

Odczuwaj¹c wstrêt do wszelkiego 

t³umu, do wszelkiej organizacji, do 

wszelkiej sta³oœci, opieraj¹c swoj¹ "politykê" 

na autonomicznej, suwerennej 

jednostce, której to pragnienia musz¹ 

zostaæ oswobodzone poza wszelk¹ rzeczywistoœci¹, 

anarchizm stylu ¿ycia propaguje 

taktykê ma³ych powstañ, ekstatycznych 

tañców w klubach lub na ulicach, 

kulturowych odlotach z panami policjantami. 

Wyskoków, które nie maj¹ 

na celu przemiany ca³oœciowej stosunków 

spo³ecznych, ale jedynie zmianê 

w jednostce. To jednostka bêd¹ca podmiotem 

powstañczym przemienia sama 

siebie, wyzwala siebie z wszechobecnej 

w³adzy i tym samym zmienia œwiat. Takie 

powstanie jest wed³ug Beya jedyn¹ 

mo¿liwoœci¹ wyzwolenia. Nie ma i nie 

bêdzie ju¿ rewolucji, musimy nawet 

wyrzec siê samego pragnienia rewolucji, 

bo jest to coœ w rodzaju czekania na 

Godota. Rewolucji przeciwstawia powstanie 

– powstanie jako nowy sposób 

walki. 

Rewolucja, mówi Bey, to zaklête 

ko³o rekonstruuj¹cej siê w³adzy – zmieniaj¹ 

siê formy, ale zasada pozostaje. 

A nawet odradza siê mocniejsza, bardziej 

apodyktyczna. Zaklêty kr¹g, ¿elazne 

prawo dziejów sprawia, ¿e po rewolucji 

nadchodzi reakcja, a nastêpnie 

zdrada zakoñczona narodzinami silniejszego 

i bardziej opresywnego pañstwa. 

Bey nie wyjaœnia mechanizmów tego 

procesu - tak siê dzieje i ju¿, tak dzia³a 

Duch Dziejów. Rewolucja, zdaniem proroka 

Beya, to po prostu "ja³owe mêczeñstwo", 

dziœ zreszt¹ nie znaczy nic innego 

jak bicie piany. Zamiast tego, zamiast 

oczekiwaæ na nastanie sytuacji rewolucyjnej, 

proponuje zmianê œwiata poprzez 

powstanie. Powstanie okreœla jako moment 

szczytowy, ekstatyczne prze¿ycie 

Szamana, orgazm, wymkniêcie siê czasowi, 

znalezienie mentalnego wy³omu, 

szczêœliwy trip po LSD. Powstanie, inaczej 

ni¿ rewolucja, nie anga¿uje si³ pañstwa, 

dzieje siê z boku, jest niewidzialne 

dla w³adzy. 

Bookchin zauwa¿a, ¿e koncepcja 

powstania jest bezp³odna i niegroŸna, nie 

narusza w ¿aden sposób fundamentów 

Systemu, w ¿aden sposób nie atakuje 

hierarchicznej w³adzy czy kapitalizmu. 

Dyskusje 

127


Dyskusje 

Ma³o tego, nie spe³nia nawet zadania, 

jaki stawia przed nim Bey - nie przemienia 

jednostki. Nie mo¿e jej przemieniæ. 

A to z tego powodu, ¿e œwiadomoœæ jednostkowa 

jest kszta³towana przez byt 

spo³eczny, przez instytucje i otoczenie – 

wybuch emocji, irracjonalny odskok na 

zasadzie co weekendowego "klubowania", 

nie stawia jednostki poza spo³eczeñstwem, 

ani nie wypracowuje realnych 

cech antysystemowych, zwyczajów 

i praktyk niehierarchicznych. "Nikt nigdy 

- pisze Bookchin - nie wydoby³ siê 

z ziemskiej rzeczywistoœci przy pomocy 

polityki snu". Odrzucenie rewolucji, podobnie 

jak odrzucenie kategorii wolnoœci, 

nie jest niewinne, ale stwarza zupe³nie 

inn¹ p³aszczyznê teoretyczn¹ oraz 

inspiruje inn¹ praktykê. Powstanie ma 

przede wszystkim charakter negatywny, 

jest czyst¹ nicoœci¹, uniewa¿nianiem, 

bez jednoczesnego budowania. Zrywa 

z dialektyk¹, jak mówi Bey. Jest jednorazowym 

aktem, i to jedynie tymczasowym. 

Negacja nie ma charakteru sta³ego, 

ale chwilowy, po czym powraca to, 

co siê zanegowa³o. Bey wprawdzie uwa- 

¿a, ¿e powraca ju¿ coœ innego, coœ innego 

dla powstañca. Inaczej spogl¹da on 

na œwiat. Nie za bardzo jednak wiadomo 

o jak¹ innoœæ chodzi. O pogodzenie 

siê z prac¹ najemn¹ i w³adz¹ pañstwow¹? 

Powstanie jest te¿ aktem jednostkowym, 

to ja w imiê ja negujê ten 

porz¹dek rzeczy i tylko dla ja go niszczê. 

W tej perspektywie zanika ludzkorzeczowy, 

jak i ludzko-ludzki charakter 

rzeczywistoœci – pozostaje skrajny solipsyzm. 

Bey i jego buntownicy abstrahuj¹ 

siê od krytyki spo³ecznej, od prób 

instytucjonalnych, ekonomicznych 

zmian. 

Tymczasem rewolucja jest radykaln¹ 

przemian¹ ca³oœci spo³eczeñstwa 

– z jego sposobem produkcji, instytucjami, 

a tak¿e kultur¹. Zmian¹, która 

dialektycznie niszcz¹c tworzy. Rewolucja 

nie jest jednorazowym aktem z powiewaj¹cymi 

flagami na wietrze i p³on¹cymi 

barykadami, nie jest do koñca 

te¿ œwiêtem. Wojna domowa, mówi Bookchin, 

to straszna praca, pe³na poœwiêcenia 

i ofiar. Mozolny marsz w którym, 

mo¿e i te¿ chodzi o taniec, ale w którym 

przede wszystkim d¹¿y siê do ca³oœciowego 

zorganizowania sprawiedliwych 

i niehierarchicznych stosunków spo³ecznych. 

To próba organizowania rad robotniczych, 

kas samopomocy, edukacji – 

koktajle Mo³otowa to tylko ostatnia scena 

drugiego aktu. Perspektywa rewolucyjna 

ujmuje rzeczywistoœæ spo³eczn¹ 

jako ca³oœæ i to z pozycji klas uciskanych. 

To klasa jest podmiotem rewolucji, 

a nie poszczególne jednostki – z tego 

te¿ powodu konieczne jest wypracowywanie 

programu, dyskusja, uzgadnianie 

i tworzenie wspólnej, publicznej przestrzeni 

dla realizacji tych wartoœci, bior¹c 

pod uwagê stosunki rzeczowo-ludzkie, 

i miêdzyludzkie. 

Anarchiœci stylu ¿ycia przyjmuj¹c 

koncepcje autonomicznej, suwerennej 

jednostki oraz powstania jako formy wyzwolenia/oporu, 

negatywnie odnosz¹ siê 

do wszelkiej organizacji czy programów. 

Bo anarchizm to anarchia, a anarchia to 

chaos – powie Bey. Wszelkie struktury, 

wszelkie programy i zmiany s¹ dobre dla 

ludzi ma³ych duchem, ograniczaj¹ wolnoœæ 

Jedynego. Zamiast konkretnego 

zaanga¿owania w emancypacjê klas uciskanych, 

próby tworzenia wolnoœciowych 

instytucji, Bey proponuje rzucanie 

kl¹tw na znienawidzonych ludzi. Opowiada 

siê za ca³kowitym bez³adem i dezorganizacj¹, 

ignorancja dla spraw publicznych 

i politycznych. Takie zaanga- 

¿owanie, pikiety antywojenne, czy strajki, 

tylko wzmacniaj¹ w³adzê. 

128


Nie lepiej sprawa wygl¹da w przypadku 

anarcho-prymitywistów, którzy 

wyzwolenie od cywilizacji i techniki, rozumianej 

w sposób idealistyczny, widz¹ 

w powszechnym zniszczeniu tej¿e cywilizacji, 

radykalnym odrzuceniu destrukcyjnej 

i narkotyzuj¹cej technologii. Odrzucenie 

to nie przebiega spo³ecznie, nie 

pojawiaj¹ siê szkice programów ludzkiego 

wykorzystania technologii, czy te¿ 

form jej zniszczenia. Droga jest indywidualna, 

ka¿da jednostka sama odrzuca 

technikê, uczy siê szycia przy pomocy 

koœci oraz odnawia wiêzi z natur¹ podczas 

rytualnych tañców i biegania nago 

po lasach. 

Mistyfikacja 

Poetyka, p³omienne traktaty powstañcze, 

radykalizm s³owny i przera- 

¿aj¹ce mieszczanina strategie ¿yciowe, 

nabieraj¹ sensu dopiero w odniesieniu 

do kontekstu spo³ecznego. To co mia³o 

byæ perspektyw¹ wolnoœciow¹ okazuje 

siê reakcyjn¹ ideologi¹, pe³ni¹c¹ funkcjê 

mistyfikacji. Anarchizm stylu ¿ycia, 

mówi Bookchin, operuj¹c rozmytym 

pojêciem w³adzy, jako wszelkiej kontroli 

i wp³ywu; negatywn¹ i irracjonaln¹ autonomi¹, 

jako wyznacznikiem "poziomu 

swobody"; czy technik¹ i cywilizacj¹ ujmowan¹ 

niezale¿nie do konkretu spo- 

³ecznego, powoduje mistyfikacjê rzeczywistoœci. 

Najjaskrawiej przejawia siê to 

w produktach teoretycznych anarchoprymitywizmu. 

Jak pisze Bookchin: 

"Demaskowanie technologii i cywilizacji 

jako nieuchronnie uciskaj¹cych ludzkoœæ, 

s³u¿y w istocie zamaskowaniu specyficznych 

stosunków, które uprzywilejowuj¹ 

wyzyskiwaczy w stosunku do 

wyzyskiwanych oraz hierarchów w stosunku 

do ich poddanych". Specyfika systemu 

kapitalistycznego zostaje zamaskowana, 

jak i irracjonalne wykorzystanie 

przez bur¿uazjê technologii. Maszyna 

jest z³a sama w sobie – tote¿ nale¿y 

zniszczyæ maszynê, a nie zmieniæ sposoby 

kontroli nad maszyn¹. Ludzie trac¹ 

pracê nie z powodu kapitalistycznych 

stosunków spo³ecznych, ale z samego 

faktu istnienia maszyny. To ona zwalnia, 

to ona zanieczyszcza rzeki, to ona 

morduje. Anarcho-prymitywiœci nadaj¹, 

mówi Bookchin, mistyczn¹ autonomiê 

technice. 

Podobnie ma siê sprawa w przypadku 

w³adzy. Nie rozpatrujemy ju¿ stosunków 

spo³ecznych, nie szuka siê przyczyn 

takiego a nie innego zorganizowania 

spo³ecznego, ale wszelk¹ organizacjê 

traktuje siê jako przejaw w³adzy bez korzeni. 

Œwiat zaczyna siê tutaj jawiæ jako 

kierowany irracjonalnymi si³ami dominacji 

oporu zakorzenionego w wyizolowanej 

jednostce. 

Myœlenie anarchizmu stylu ¿ycia 

jest idealnym przyk³adem myœlenia mitologicznego. 

Nie znajdziemy u jego 

przedstawicieli analizy rzeczywistych 

relacji. Nawet gdy kszta³tuj¹ prowizoryczne 

formy oporu, s¹ oni bajkopisarzami. 

Anarcho-prymitywiœci ze swoj¹ 

apologi¹ prehistorii zapominaj¹, ¿e cz³owiek 

pierwotny by³ kimœ innym ni¿ cz³owiek 

cywilizacji i to nie w znaczeniu 

wiêkszej spontanicznoœci i wiêkszej sensownoœci 

¿ycia dzikiego. Przyk³adaj¹ 

cz³owieka cywilizacji, ze zdobyt¹ ju¿ 

inteligencj¹ i odpowiedni¹ wra¿liwoœci¹ 

spo³eczn¹ do czasów, gdy takiej inteligencji 

i wra¿liwoœci po prostu nie by³o. 

Podobnie Bey wychwala bezdomnoœæ 

i nomadyzm, jako realizacje anarchistycznego 

sposobu na ¿ycie, w przeciwieñstwie 

do mieszczañskiej nudy czterech 

k¹tów. Bookchin odpowiada na p³omienne 

opisy wyzwolonych: "bezdomnoœæ 

mo¿e byæ 'przygod¹' wtedy, gdy ma 

siê dom, do którego mo¿na wróciæ, a no- 

Dyskusje 

129


madyzm jest luksusem dla tych, którzy 

nie musz¹ zarabiaæ na ¿ycie". Pracownik 

swojego "nie-zakorzenienia" nie odczuwa 

jako wyzwolenie – zw³aszcza gdy 

przymiera g³odem. Pogoñ za znikaj¹cymi 

fabrykami oraz ofertami dla pucybuta 

jest koniecznoœci¹, a decyzje podjêto 

ponad g³ow¹ pracownika. 

Skoncentrowanie na stylu ¿ycia opisywanego 

w jêzyku poetyckim, analizowanego 

jedynie estetycznie i to czêsto z pozycji 

widza, sprawia, ¿e mamy bajeczn¹ 

rzeczywistoœæ, której nie potrzeba rewolucji, 

a jedynie tego, by ka¿dy straci³ mieszkanie, 

czy sta³ siê cz³onkiem gangu. 

Mielizny myœlenia prawicowego 

anarchizmu, jak te¿ anarchizmu stylu 

¿ycia, sprowadzaj¹ siê do odrzucenia 

spo³ecznego wymiaru myœli radykalnej, 

na zindywidualizowaniu perspektywy 

oraz totalnego redukcjonizmu – uto¿samienie 

niewoli ze spo³eczeñstwem, przestrzeni 

publicznej z pañstwem itd. Operuj¹ 

oni dodatkowo typowo liberalnymi 

opozycjami, jak: jednostka-spo³eczeñstwo; 

wolnoœæ-bezpieczeñstwo; wyobraŸnia-rozum… 

ka¿demu – dzieci umieraj¹ z g³odu, bo 

tak¹ maj¹ fantazjê. 

Perspektywa spo³eczna anarchizmu 

stylu ¿ycia jest proweniencji Nietzscheañskiej: 

dla istnienia Panów potrzebne 

jest istnienie niewolników. Potrzebna jest 

s³u¿ba i nieustanna produkcja, by anarchiœci-królowie 

Beya mogli raczyæ siê 

naddatkiem, prowadziæ swoje egzystencjalne 

samo-realizacje. Jak b³yskotliwie 

stwierdza Aleksandra Koœ: "Arystokrat¹ 

ducha mo¿e byæ tylko arystokrata". Anarchiœci 

Beya sami ustanawiaj¹ prawo i nie 

ma dla nich innej moralnoœci ni¿ ta, która 

s³u¿y realizacji ich pragnieñ. Tym samym, 

komentuje Bookchin, anarchizm 

stylu ¿ycia staje siê ideologi¹ bur¿uazji, 

slogany z Tymczasowej Strefy Autonomicznej 

mog¹ zostaæ wydrukowane na 

murach Gie³dy Nowojorskiej – jako przyk³ad 

bezwzglêdnego egoizmu i obojêtnoœci 

spo³ecznej. "W istocie – pisze Bookchin 

– jeœli "O w³adzy" Fryderyka Engelsa, 

z jego obron¹ hierarchii, reprezentuje 

bur¿uazyjn¹ formê socjalizmu, to TSA 

i jej od³amy s¹ bur¿uazyjn¹ form¹ anarchizmu". 

Dyskusje 

Arystokracja ducha 

Bookchin uwa¿a, ¿e anarchizm stylu 

¿ycia, bêd¹cy wentylem bezpieczeñstwa 

ze swoimi "kulturowymi jazdami", 

w ostatecznoœci jest ideologi¹ konserwatywn¹. 

I to nie tylko w znaczeniu "rozpuszczania", 

dezorganizowania ruchu 

protestu, czy te¿ kreowaniu pseudo-praktyki 

rewolucyjnej, ale, i to g³ównie dlatego, 

¿e jako taki opowiada siê za hierarchi¹ 

i panowaniem systemu kapitalistycznego. 

Wspomniany na pocz¹tku 

Vila uwa¿a wrêcz, ¿e hierarchia w konsumpcji 

gwarantuje wolnoœæ i ró¿norodnoœæ, 

a sam kapitalizm zapewnia mo¿- 

liwoœæ kszta³towania strategii ¿yciowych 

Rozum i emancypacja 

Anarchizm spo³eczny wywodzi siê 

z tradycji racjonalistycznej, jest krytycznym 

rozwiniêciem, dokoñczeniem przygody 

Oœwiecenia. Nie odrzuca on rozumu, 

ale te¿ nie odrzuca namiêtnoœci, 

emocji – tak jak opowiadaj¹c siê za kolektywem 

nie niszczy jednostki. Intelekt 

jest jednym z wiêkszych zdobyczy ewolucji 

i mo¿e byæ œrodkiem emancypacji. 

Rozum umo¿liwia krytyczn¹ refleksjê, 

jak te¿ kontakt miêdzy ludŸmi, powstanie 

pewnej uniwersalnoœci. Ta racjonalna 

krytyka umo¿liwia pojawienie siê 

politycznego programu i wizji ca³oœciowej 

przemiany stosunków spo³ecznych. 

130


Anarchizm tak pojêty zdaje sobie sprawê, 

¿e wolnoœæ spo³eczna wymaga zorganizowania, 

zinstytucjonalizowania. 

Anarchizm spo³eczny jest te¿ socjalistyczny 

i zaanga¿owany w walkê uciskanych, 

jest ich g³osem. Opowiada siê 

radykalnie przeciwko kapitalizmowi 

i stara stworzyæ warunki dla uspo³ecznienia 

produkcji. 

To, co najbardziej wartoœciowe, 

twórcze w anarchizmie, to, wed³ug Bookchina, 

cztery podstawowe zasady: 

a) konfederacja zdecentralizowanych 

spo³ecznoœci 

b) nieustanna opozycja wobec etatyzmu 

c) demokracja bezpoœrednia 

d) wolnoœciowy komunizm 

Niepewna przysz³oœæ anarchizmu 

Obecnie, konstatuje Bookchin, istnieje 

spo³eczna nieufnoœæ wobec pañstwa, 

dawne, liberalne wzorce organizacji 

¿ycia spo³ecznego zosta³y poddane 

w w¹tpliwoœæ jak jeszcze nigdy w historii 

ludzkoœci. Istnieje spo³eczne zapotrzebowanie 

na coœ innego, na inne instytucje 

i zasady wspó³¿ycia. Tymczasem 

anarchizm pozostaje marginesem, 

nie potrafi wykorzystaæ momentu historycznego. 

Bawi siê w salonach kultury 

nie-popularnej i raczy opowieœciami 

o dzikich dzieciach. 

Po czêœci wi¹¿e siê to z totalnym 

rozbiciem klasy robotniczej. Od kiedy 

sta³a siê ona bezkszta³tn¹ mas¹ podatn¹ 

na wszelkie ciosy, od tego czasu anarchizm 

stylu ¿ycia zacz¹³ zdobywaæ poparcie. 

W tym kontekœcie losy anarchizmu 

spo³ecznego s¹ zwi¹zane z ruchem 

robotniczym – to czy uda mu siê przejœæ 

do ofensywy, czy wypracuje teoretyczn¹ 

i praktyczn¹ niezale¿noœæ. Po czêœci postawy 

samych anarchistycznych zwi¹zkowców 

i spo³eczników, czy bêd¹ potrafili 

zorganizowaæ jednolit¹ programowo 

grupê, w³¹czyæ siê w ruch robotniczy 

i pomagaæ w wypracowaniu polityki 

lewicowej. Na ile potrafiæ bêd¹ wymienione 

cztery zasady ogólne prze³o- 

¿yæ na konkretne rozwi¹zania. 

Bookchin ma doœæ optymistyczn¹ 

perspektywê. Stwierdza, ¿e nawet jeœli 

anarchizm stylu ¿ycia bêdzie dominowa³ 

ideologicznie, to pustkê jak¹ wytwarza 

bêdzie musia³ ktoœ zagospodarowaæ. 

Mo¿e i pod innym szyldem ni¿ anarchistyczny. 

Optymizm ten zdaje siê byæ nieuzasadniony 

– spo³eczn¹ pustkê równie 

dobrze mog¹ przej¹æ ruchy skrajnie prawicowe, 

albo inni obroñcy i zwolennicy 

hierarchii i w³asnoœci prywatnej. Wszak 

czasem wystarczy czysta retoryka. Tak 

jak czêœciowo dzieje siê to w Polsce: pod 

has³ami socjalistycznymi podpisuj¹ siê 

ugrupowania nacjonalistyczne, wodzowskie 

– a tak zwana lewica albo 

chwali wolny rynek, albo Uniê Europejsk¹. 

Wolnoœciowy socjalizm wci¹¿ 

zaœ jest marginalizowany, wci¹¿ tkwi 

w podziemiu. Taki temat niszowy. 

Dyskusje 

131


IDEOLOGIA ALBO ¯YCIE! 

JANY P. WALUSZKO 

Dyskusje 

Oskar Szwabowski w swoim tekœcie 

"Polityka spo³eczna, nie indywidualistyczna", 

ju¿ na wstêpie skazany jest 

na pora¿kê, przyjmuj¹c czarno-bia³y 

obraz œwiata i przeciwstawiaj¹c – w tytule 

i motcie z Bookchina – anarchizm 

nastawiony na kolektyw i na jednostkê. 

Z doœwiadczenia ¿yciowego, znajomoœci 

historii i idejek Abramowskiego 

wiem, ¿e taka opozycja jest nie tylko fikcyjna 

(mo¿liwa, lecz nietwórcza), ale 

i przeciw-skuteczna w realizacji zasadniczego 

celu anarchizmu, jakim jest 

wola (cz³owiek-podmiot we wspólnocie 

ze swoim œwiatem wspó³tworzy go; wolna 

wspólnota [dla] ka¿dego). Ktoœ, kto 

wychodzi z za³o¿eñ ideowych, a nie ze 

znajomoœci realiów ¿ycia, z koniecznoœci 

musi pob³¹dziæ, gdy od auto-logicznego 

be³kotu przejdzie do realiów. 

Mi te¿ podobaj¹ siê idejki Bookchina, 

jego podkreœlanie spo³ecznej wagi 

anarchizmu, krytyka nurtu egoistycznorozrywkowego, 

ale – w przeciwieñstwie 

do niego – widzê te¿, ¿e s¹ to etapy tej 

samej drogi rozwoju cz³owieka, nie zaœ 

rozdŸwiêk, którego nie da siê usun¹æ. Ba 

– "alternatywny egoizm" stoi tu wy¿ej 

ni¿ "polityczny kolektywizm", choæ oba 

s¹ tak samo jednostronne i tak samo nie 

s¹ ostatnim etapem rozwoju, ale krokiem 

ku czemuœ wiêcej (zobacz np. "Teoriê 

wszystkiego" Wilbera). 

Nie jestem te¿ pewien, czy autor 

walczy tylko z jednym wrogiem, czy próbuje 

sprowadziæ do wspólnego mianownika 

(tu: indywidualizm) ró¿ne nurty 

(np. libertarianizm i hakimbeyizm), dlatego 

tylko, ¿e nie podzielaj¹ jego "bajki" 

("spo³ecznej" wersji anarchizmu, cokolwiek 

mia³oby to znaczyæ). Ba, nie 

wiem te¿, czy Oskar nie toczy p³omiennej 

polemiki z wrogami teoretycznymi, 

tzn. czy takie nurty istniej¹ w polskim 

anarchizmie, czy tylko w g³owie autora. 

Wiem za to, ¿e autor buduje atmosferê 

iœcie religijnej niesprawiedliwoœci, jaka 

dotknê³a jego idola – Bookchina, bo 

przemilczano go, czcz¹c jednoczeœnie 

obcego mu Bey'a (nie zauwa¿y³em jakoœ 

oburzenia Oskara, gdy przemilczano 

uwagi Kwaterki na temat kondycji Federacji 

Anarchistycznej lub ideê "neutralnoœci 

prawa" zaproponowan¹ przez 

Ruch Spo³eczeñstwa Alternatywnego). 

Nie analizujê te¿ polityki w kategoriach 

lewica-prawica, bo dla mnie skrajnoœci 

jest (zawsze) cztery (tu – oprócz 

wy¿ej wymienionych – anarchizm i totalitaryzm). 

Tym bardziej komiczny wydaje 

siê podzia³ na œwietlanych robotników 

(w œwiecie realnym bli¿szych nieraz 

ciemnogrodu ni¿ lewicy, a kiedyœ popieraj¹cych 

raczej bolszewizm ni¿ anarchizm) 

i zdegenerowanych narkotykami 

artystów jako wcielenia obu nurtów (odpowiednio: 

kolektywistycznego i indywidualistycznego). 

Efekt tego to totalne 

pomieszanie pojêæ, np. wi¹zanie "anarchizmu 

stylu ¿ycia" z odrodzeniem w 

latach 60. neoliberalnej wolnoœci kapitalistycznego 

przedsiêbiorstwa przez 

132


powrót do Stirnera (mamy tu naraz hipisów, 

konserwatystów, libertarian 

i biednego Maxa na dok³adkê). 

Totaln¹ ignorancjê teoretyczn¹ prezentuje 

autor pisz¹c o pocz¹tkach anarchizmu 

w Polsce i Ruchu Spo³eczeñstwa 

Alternatywnego. Okazuje siê, ¿e za niewol¹c¹ 

uznaliœmy wszelk¹ myœl krytykuj¹c¹ 

kapitalizm. Widaæ ¿e, Oskar nie 

czyta³ nigdy naszych tekstów, nie mówi¹c 

ju¿ o znajomoœci naszych dzia³añ. 

Wiêkszoœæ z nas pochodzi³a z rodzin 

robotniczych, wspó³pracowaliœmy (obok 

grup m³odzie¿y) g³ównie z komisjami 

robotniczymi podziemnej "Solidarnoœci" 

(szczególnie w gdañskim Unimorze, 

stoczniach i Nowej Hucie) oraz z grupami 

radykalnymi typu Wolne Zwi¹zki 

Zawodowe, Polska Partia Socjalistyczna 

etc., ostro przeciwstawiaj¹c siê ugodowej 

polityce w³adz zwi¹zku, a potem 

uk³adowi "okr¹g³ego sto³u" i instalacji 

kapitalizmu postkomunistycznego zamiast 

solidarnoœciowego programu Samorz¹dnej 

Rzeczpospolitej. Krytykê tej 

drogi, chyba jako pierwsi, podjêliœmy ju¿ 

w pierwszej po³owie lat '80 w ostrej polemice 

z Liberalno-Demokratyczn¹ Parti¹ 

"Niepodleg³oœæ" na temat mitów 

wolnego rynku (a potem z "grafomanem" 

Sierpiñskim, jak okreœla go autor, który 

z niejasnych powodów ³¹czy lidera An 

Arche z RSA. Polemizowa³em tak¿e 

z ide¹ "Tymczasowej Strefy Autonomicznej" 

Hakim Bey'a). Dziesi¹tki dowodów 

na to mo¿na znaleŸæ na piœmie. 

Chyba, ¿e nie chce siê i woli, jak LDP 

"Niepodleg³oœæ" wówczas a Oskar dziœ, 

stosowaæ chwyty poni¿ej pasa, w imiê 

"p³omiennej obrony jedynie s³usznej 

prawdy". Prawdy nie popartej ¿adn¹ realn¹ 

dzia³alnoœci¹ (o jej owocach nie 

wspominaj¹c); a nawet nie przez samego 

siebie wymyœlonej, co nie dziwi 

zreszt¹ u kogoœ, kto, jak w/w, dzia³alnoœæ 

spo³eczn¹ zna tylko z ksi¹¿ek, a nie 

z w³asnej praktyki. I to jest wiêkszy problem 

wspó³czesnego anarchizmu (w porównaniu 

do dawnego RSA, Ruchu 

"Wolnoœæ i Pokój" etc.) ni¿ kolektywna 

czy indywidualna "bajka". 

S¹dz¹c z przeciwnych opcji ideowych 

i podobnego stylu dzia³ania, jest 

to przypad³oœæ ponad-wyznaniowa, 

a wiêc od opcji ideowej nic w realnym 

œwiecie nie zale¿y (mózg pracuje tak 

samo, nie tylko, gdy wierzy siê w to lub 

tamto, ale i wówczas, gdy przedmiotu 

wiary nie ma). Wa¿ny jest tylko sam fakt 

zaczadzenia ideowoœci¹. Ja od ideowych 

intelektualistów zaœ zawsze wola³em 

¿yciowych praktyków (np. WZZ bardziej 

ni¿ KOR, nawet, jeœli to ci drudzy 

skorzystali na rewolucji wywo³anej 

przez pierwszych, bo mieli lepsze prze- 

³o¿enie na media). 

Tak¿e dziœ widzê naiwnoœæ teorii, 

wiarê w odgrzanie walki klas wbrew 

owych klas pragnieniom. Dla mnie oczywiste 

jest, ¿e problemem nie jest ju¿ spór 

o pracê (nie negujê go, ale i nie uwa¿am 

za kluczowy dla mo¿liwoœci realizacji 

zmian spo³ecznych, po³o¿enia kresu alienacji 

etc.). Kwesti¹ zasadnicz¹ jest dziœ 

konsumpcja, a jedna z jej form to onanizowanie 

siê rewolucyjnymi ideami, 

czego najlepszym przyk³adem jest tekst 

Oskara Szwabowskiego. I nie piszê tego, 

by go obraziæ, czy poni¿yæ, ale opisujê 

pewne zjawisko, pokazuj¹c brak ró¿nic, 

miêdzy "ujaranym artyst¹" a upojonym 

ide¹ "opowiadaczem bajek". 

Bookchin nie mówi nic, czego nie 

móg³bym znaleŸæ – na du¿o wy¿szym 

poziomie – u Abramowskiego, czy w naszych 

rozmowach i to zanim dowiedzieliœmy 

siê o jego istnieniu. Cz³owieka 

kszta³tuje system i spo³eczeñstwo, to 

oczywiste, podobnie jednak i cz³owiek 

je tworzy, dlatego równie dobrze mo¿na 

Dyskusje 

133


Dyskusje 

zacz¹æ od niego. Robi to tak¿e Oskar, 

próbuj¹c przekonaæ uczestników ruchu 

do swej "bajki", a wiêc odwo³uj¹c siê 

do ich sumieñ, a nie dzia³aj¹c na system 

wprost, w wymiarze spo³ecznym. 

Abramowski twierdzi, ¿e rewolucja 

nie osi¹gnie niczego wiêcej, ni¿ jest 

w sumieniu jej twórców, co potwierdza 

historia (a kolektywizmy narobi³y tu 

wiêcej z³ego ni¿ indywidualizmy). Tragifars¹ 

jest sugestia, ¿e anarchizm nie 

ma jak krytykowaæ systemu, jeœli mówi 

tylko o wolnoœci, bo "przecie¿ bur¿uj 

robi, co chce". Mi wystarczy teoria trójpanowania, 

negacja w³adzy opartej na 

w³asnoœci œrodków produkcji, przymusu 

i indoktrynacji, a wiêc w³asnoœci, w³adzy 

czy wiary. Ciekawe, ¿e nie wymyœli³ 

tego anarchista, a "nie/marksistowski 

materialista historyczny", Leszek 

Nowak, którego poznaliœmy w stanie 

wojennym. Nawiasem mówi¹c, to ciekawe, 

¿e ja stale odwo³ujê siê do autorów 

polskich, Abramowskiego, Baumana, 

Nowaka…, Oskar zaœ do obcych, 

swego nie znaj¹c. 

Gdyby by³o tak, jak pisze – przeciw 

Bey'owi – Bookchin, ¿e spo³eczeñstwo 

jednostronnie kszta³tuje jednostkê i bez 

jego zmiany ona sama zmieniæ siê nie 

mo¿e, to nic ju¿ nie moglibyœmy zrobiæ, 

bo ¿yj¹c w tym spo³eczeñstwie ¿ylibyœmy 

jego œwiadomoœci¹ i ¿yciem, a nie 

(obalaj¹c¹ system) rewolucj¹, której nie 

ma! To, ¿e TSA Bey'a nie narusza systemu, 

to fakt, ale on nie chce go zmieniæ, 

a tylko uchyla siê mu, bo nie chce p³aciæ 

rachunków za balangê. Nie da siê zanegowaæ 

jednak przemiany œwiadomoœci 

oœwieconego buddysty, nawet jeœli nie 

chwyta za karabin by zrobiæ rewolucjê. 

Mi to oczywiœcie nie wystarcza, ale 

wiem te¿, ¿e bez uwolnienia siê od "lêków 

i pragnieñ" robotnik nie porzuci 

konsumpcji dla wyzwolenia od alienacji 

pracy. I nie zmieni¹ tego slogany 

Szwabowskiego o walce klas. Dlatego 

wolê budowanie Rzeczpospolitej Przyjació³ 

w stylu Abramowskiego od burz¹cej 

system rewolucji w stylu Bookchina. 

Gdy braæ pod uwagê stosunki 

miêdzyludzkie, a przede wszystkim realne 

ludzkie pragnienia, widaæ, ¿e dziœ 

w tej postaci rewolucja nie ma szans. 

Mo¿e tylko próbowaæ "poprawiæ" ludzi 

przemoc¹ i nic poza tym, choæ nie wierzê 

by i na to by³o j¹ dziœ staæ. Na szczêœcie, 

zreszt¹! 

Idee Bookchina s¹ wiec towarem, 

tylko nie wiem, kim jest autor tekstu, czy 

tylko wielkim konsumentem czy ju¿ 

akwizytorem tego¿ towaru. Z tej idejki, 

jak z Bey'a, rewolucji nie bêdzie, chocia¿by, 

dlatego, ¿e towar Ÿle schodzi. 

M³odym zaœ marzy siê ostatnio jakieœ 

zorganizowanie, program, coœ, co mo¿- 

na nazwaæ "parti¹ anarchistyczn¹", jako 

lek na s³aboœæ ruchu, co przesta³ byæ 

twórczy, atrakcyjny i skuteczny. I na gadaniu 

siê to (mo¿e tak¿e, na szczêœcie) 

koñczy. Miast wskazywaæ i osi¹gaæ konkretne 

cele, mówi siê o rewolucji w ogóle. 

Nie wystarczy tu jednak ustawiæ so- 

134


bie ³atwego przeciwnika w stylu Bey'a, 

aby wykazuj¹c jego b³êdy, aby od razu 

samemu mieæ racjê. Z owoców s¹dz¹c, 

nurt spo³eczny niczym siê od indywidualnego 

nie ró¿ni, zmiany systemu nie 

osi¹gnê³y oba, lecz oba daj¹ satysfakcjê 

wyznawcom danej idei. Ró¿nica polega 

na tym, ¿e – s¹dz¹c po narzekaniach 

Oskara – Bey daje jej swym "fanom" 

wiêcej, wiêc jest popularniejszy. Luz 

ceni siê dziœ bardziej ni¿ purytanizm, 

nawet wœród rewolucjonistów. 

A czy z kiepskiego materia³u ludzkiego, 

s³abych ludzi (starych pamiêtam 

jako silne osobowoœci), da siê wykrzesaæ 

twórczy i sprawny ruch/organizacjê 

spo³eczn¹, dlatego tylko, ¿e to jedynies³uszne? 

W¹tpiê. Nie mówiê tu, ¿e jednostka 

to wszystko. Potrzebna jest zmiana 

(organizacja) spo³eczna, ale to kolejny 

krok, a na razie trudno wykonaæ ten 

pierwszy, bo ruch jest grup¹ terapeutyczn¹ 

(na zasadzie narkotyku raczej ni¿ 

lekarstwa, bo zaspokaja "pragnienia i lêki", 

a nie zmienia nas, o œwiecie nie 

wspominaj¹c). Coraz czêœciej staje siê 

kó³kiem wzajemnej adoracji (i to ma³o 

atrakcyjnym, skoro wraz z wejœciem 

w doros³e ¿ycie ludzie odchodz¹ zeñ na 

ogó³), przytu³kiem dla ¿yciowych nieudaczników 

(ci mog¹ tu trwaæ wiecznie, 

o ile tyle po¿yj¹). Jest jeszcze coœ, co tu 

uderza – kierowanie myœli w niew³aœciw¹ 

stronê. Gdy Bey mówi do intelektualistów-artystów 

to jest to grupa, dla 

której pisze siê jej "bajkê". Jeœli jednak 

tekst nie trafi do szarego cz³owieka, a 

opowiada siê w nim "bajkê" o spo³ecznej 

rewolucji, to jest to idea czysta, dla 

g³owy – w przeciwieñstwie do Bey'a – 

niemo¿liwa do zrealizowania nawet na 

skalê indywidualn¹. 

Widaæ – bardziej rajcuje niektórych 

"racjonalna krytyka spo³eczna" ni¿ 

"spontaniczny odlot". Tylko, co z tego, 

skoro nie uwzglêdnia realnych potrzeb 

i pragnieñ, ani nie zmienia cz³owieka 

i jego celów, nie umie realizowaæ swego?! 

Nie jest prawd¹ (wbrew Bookchinowi), 

¿e "anarchizm stylu ¿ycia" zacz¹³ 

wypieraæ wersjê spo³eczn¹ wraz z rozbiciem 

klasy robotniczej. Przecie¿ ta – 

bardzo silna jeszcze, s¹dz¹c po owocach 

– sama wybra³a najpierw totalitarny 

kolektywizm po pierwszej wojnie 

œwiatowej, a potem kapitalistyczn¹ konsumpcjê 

dziêki pañstwu opiekuñczemu 

po drugiej. Hipisi od "stylu ¿ycia" pojawili 

siê w czasach potêgi zwi¹zków 

zawodowych, a nie za neoliberalizmu. 

I trudno oczekiwaæ od nich, by jako artyœci 

i studenci robili spo³eczn¹ rewolucjê, 

choæ próbowali bardziej ni¿ robotnicy. To 

zadowolony z odrzucanej przez nich, egoistycznej 

konsumpcji na rynku proletariat 

jej nie chcia³. Z czasem i oni do konsumpcji 

do³¹czyli, gdy i im sumienie przesta³o 

dokuczaæ z powodu przerzucenia kosztów 

"wielkiego ¿arcia" na wykluczonych, 

szczególnie w III œwiecie, a system 

zmniejszy³ sw¹ opresywnoœæ. Do tego 

zgodzi³ siê na zabawê (tak¿e w rewolucjê) 

jako wentyl bezpieczeñstwa systemu, 

a nawet jako niez³e Ÿród³o dochodu i jego 

atrakcyjnoœci. 

Dlatego wolê czytaæ Baumana, który 

potwierdza m¹ obserwacjê, ¿e konsumpcja 

jako priorytet uniemo¿liwia 

wszelk¹ (nie tylko anarchistyczn¹) lewicowoœæ, 

i szukaæ odpowiedzi na to wyzwanie, 

ni¿ ³udziæ siê (i innych), ¿e mo¿- 

na cofn¹æ siê do XIX w. A w optymizm 

Bookchina, ¿e to siê uda, nie wierzy 

zreszt¹ nawet i sam autor tekstu, Oskar… 

Dyskusje 

135

BOJOWNICY KLASY 

PRACUJ¥CEJ 


PIOTR CISZEWSKI 

Recenzje 

Anarchosyndykalizm. Strajki, powstania, 

rewolucje 1892-1990, red. Rafa³ 

Górski, Wyd. Inicjatywa Pracownicza - 

Poznañ, Poznañ - Kraków 2006, s. 227. 

W Polsce literatura polityczna jest 

obecnie wielk¹ rzadkoœci¹. Je¿eli ju¿ siê 

ukazuje, to zwykle prezentowane s¹ 

w niej ruchy bêd¹ce na œwieczniku. 

Wszelkie ideologie antykapitalistyczne 

s¹ natomiast pomijane. W takiej sytuacji 

nawet umiarkowany keynsizm, czyli 

liczenie na to ¿e pañstwo ³askawie zainterweniuje 

w gospodarkê i poprawi los 

klasy pracuj¹cej urastaj¹ do roli "skrajnego 

lewactwa". Na szczêœcie czasami 

pojawiaj¹ siê publikacje pokazuj¹ce alternatywê 

i poszerzaj¹ce zakres wiadomoœci. 

Jedn¹ z nich jest ksi¹¿ka "Anarchosyndykalizm 

– strajki, powstania, 

rewolucje 1892-1990" wydana przez Federacjê 

Anarchistyczn¹ Poznañ, przy 

wspó³pracy z Ogólnopolskim Zwi¹zkiem 

Zawodowym Inicjatywa Pracownicza. 

Stanowi ona zbiór artyku³ów zadaj¹cych 

k³am obiegowym twierdzeniom, 

jakoby anarchizm by³ ideologi¹ utopijn¹, 

nie maj¹c¹ nic wspólnego z rzeczywistoœci¹. 

Stanowi¹ one opis najwa¿niejszych 

wydarzeñ, zwi¹zanych z rozwojem 

stosunkowo ma³o znanego w Polsce 

ruchu anarchosyndykalistycznego. 

Istotny jest przede wszystkim pierwszy 

z nich – "Anarchizm ery przemys³owej", 

autorstwa Rafa³a Górskiego, stanowi¹cy 

niejako wstêp do póŸniejszych bardziej 

szczegó³owych rozwa¿añ. Górski 

rysuje w nim obraz kszta³towania siê 

idei antybiurokratycznego, wolnoœciowego 

ruchu zwi¹zkowego, bêd¹cego 

niejako zaprzeczeniem tego co dzieje siê 

obecnie w organizacjach ¿artobliwie 

zwanych pracowniczymi. Opisuje równie¿ 

dyskusje, które wi¹za³y siê z pocz¹tkami 

zaanga¿owania anarchistów 

w ruch robotniczy, gdy czêœæ najbardziej 

rewolucyjnie nastawionych dzia³aczy 

odrzuca³a to jako krok w kierunku reformizmu 

i naiwnie wierzy³a miedzy 

136


innymi w akty terroru indywidualnego. 

Górski wprowadza równie¿ rozró¿nienie 

miedzy rewolucyjnym syndykalizmem, 

a anarchosyndykalizmem. Podczas 

gdy ten pierwszy czêsto godzi³ siê 

z istnieniem pañstwa i przyjmowa³ wiele 

spoœród marksistowskich dogmatów, 

drugi odrzuca³ wspó³pracê z w³adz¹ 

i strukturami pañstwa, d¹¿¹c do ca³kowitego 

obalenia systemu. Pierwszy spoœród 

tekstów opisuje te¿ ró¿ne podejœcia 

do g³ównej idei rewolucyjnego syndykalizmu, 

czyli strajku generalnego, prezentowane 

przez francusk¹ CGT, hiszpañskie 

CNT oraz argentyñsk¹ FORA (Regionaln¹ 

Federacjê Robotników Argentyny). 

W nastêpnych artyku³ach otrzymujemy 

natomiast spor¹ dawkê wiedzy 

o anarchosyndykalizmie, poczynaj¹c od 

dzia³añ francuskiej Powszechnej Konfederacji 

Pracy (CGT) na prze³omie XIX 

i XX wieku, a koñcz¹c na strajku tramwajarzy 

w Melbourne w roku 1990. 

Wœród tematów znajdziemy poruszane 

ju¿ w literaturze lewicowej, takie jak 

kwestia rewolucji hiszpañskiej 1936 roku 

i organizowania w jej trakcie kolektywów 

wiejskich oraz fabrycznych, jak i zupe³nie 

nowe nawet dla czytelnika znaj¹cego 

historie ruchów rewolucyjnych, takie jak 

argentyñski ruch anarchosyndykalistyczny 

z pocz¹tków XX wieku, czy represje 

wobec amerykañskiej lewicy podczas 

Pierwszej Wojny Œwiatowej. 

Teksty obalaj¹ te¿ wiele naros³ych 

z biegiem lat mitów. "Kronsztad 1917" 

autorstwa rosyjskiego anarchisty Efrima 

Jarczuka pokazuje jak zaraz po rewolucji 

paŸdziernikowej bolszewicy starali 

siê niszczyæ wszelk¹ rewolucyjn¹ alternatywê 

wobec ich partii. "Czarne flagi 

nad kopalni¹ w Czeremchowie" Igora 

Posziwa³owa to natomiast opis walki 

robotników ze wschodniej Syberii przeciwko 

caratowi, a póŸniej "dyktaturze 

proletariatu", która ju¿ wkrótce po roku 

1917 okaza³a siê dyktatur¹ nad proletariatem 

i sposobem na zgniecenie samorz¹dnoœci 

pracowniczej. Wreszcie "Autonomiczna 

kolonia przemys³owa Kuzbas" 

Anatolija Sztyrbula, opowiada historiê 

syberyjskich przedsiêbiorstw, których 

zarz¹dzaniem w roku 1921 zajêli 

siê koloniœci ze Stanów Zjednoczonych 

– w wiêkszoœci anarchosyndykaliœci ze 

zwi¹zku zawodowego Pracownicy Przemys³owi 

Œwiata (IWW) i komuniœci. 

Podane w nim fakty dotycz¹ce ich wydajnoœci 

obalaj¹ mit zwolenników bolszewizmu, 

jakoby podporz¹dkowanie 

przemys³u pañstwu by³o po rewolucji 

konieczne ze wzglêdów ekonomicznych. 

Tekst pokazuje równie¿ w jak cyniczny 

sposób komuniœci doprowadzili 

do zniszczenia w roku 1926 wzorcowego 

przyk³adu skutecznego zarz¹dzania 

przedsiêbiorstwem przez samych robotników, 

tylko po to aby przyk³ad ten nie 

przekona³ klasy pracuj¹cej ¿e mo¿e siê 

obyæ bez biurokracji pañstwowej. 

Mit nieskutecznego spo³ecznego zarz¹dzania 

obala tak¿e artyku³ o sytuacji 

transportu w Barcelonie po rewolucji 

1936 roku, gdzie uda³o siê anarchistom 

znacz¹co poprawiæ jakoœæ œwiadczonych 

us³ug w porównaniu z tymi panuj¹cymi 

pod rz¹dami kapitalistów. 

Wiele ciekawych informacji znajd¹ 

w ksi¹¿ce równie¿ czytelnicy zainteresowani 

kwestiami obyczajowymi. Artyku³ 

"Robotniczy ruch reform seksualnych 

w Republice Weimarskiej" Dieter'a 

Nielsen'a pokazuje jak na bazie klasowej 

wokó³ anarchosyndykalistycznego 

Zwi¹zku Wolnych Robotników Niemiec 

(FAUD) w dwudziestoleciu miêdzywojennym 

powstawa³ ruch obrony praw 

kobiet. Tekst Sary Bassave "Kobieca utopia 

w Hiszpanii" to natomiast historia 

organizacji Wolne Kobiety (Mujeres Li- 

Recenzje 

137


bres) ³¹cz¹cej walkê o równoœæ p³ci z klasowym, 

rewolucyjnym programem, a tak- 

¿e udzia³em w walkach rewolucyjnych. 

Obowi¹zkowa dla ka¿dego mi³oœnika 

historii jest natomiast lektura najd³u¿- 

szego spoœród zamieszczonych tekstów 

"Oddzia³y bojowe syndykalistów polskich 

podczas okupacji hitlerowskiej" 

autorstwa wspomnianego ju¿ Rafa³a 

Górskiego oraz Micha³a Przyborowskiego, 

prezentuj¹cego nieznane szerzej lewicowe 

organizacje konspiracyjne, skazane 

na zapomnienie przez oficjaln¹ historiografie 

uznaj¹c¹ tylko "dobre" AK 

oraz NSZ i "z³¹" Armie Ludow¹. 

Myli³by siê jednak ten, kto potraktowa³by 

"Anarchosyndykalizm..." jako 

jedynie opracowanie historyczne. Ostatnie 

dwa teksty dotycz¹ strajków stoczniowców 

w hiszpañskim Puerto Real 

z roku 1986 oraz tramwajarzy z Melbourne 

z roku 1990. Dowodz¹ one, ¿e 

mimo up³ywu lat organizacje anarchosyndykalistyczne 

nadal istniej¹ i s¹ 

w stanie zaproponowaæ robotnikom wiêcej 

ni¿ niemrawe i zbiurokratyzowane 

wielkie centrale zwi¹zkowe. Artyku³y te 

powinny byæ przymusow¹ lektur¹ dla 

tych, którzy wierz¹ w mo¿liwoœæ wykorzystania 

struktur du¿ych zwi¹zków zawodowych 

do walki. Warto by poleciæ 

je równie¿ biurokratom zwi¹zkowym, 

aby zmienili swoje podejœcie, tych jednak 

przekonuje raczej ich interes polityczny, 

a nie nawet najbardziej sensowne 

argumenty i przyk³ady. 

W zasadzie jedynym mankamentem 

ksi¹¿ki jest jej objêtoœæ. 227 stron to za 

ma³o aby dok³adnie opowiedzieæ historiê 

walk anarchosyndykalistów, przez co 

wydawcy musieli potraktowaæ temat 

bardzo wybiórczo. Pozycja ta jest jednak 

lektur¹ obowi¹zkow¹ dla tych, dla 

których ruch pracowniczy to coœ wiêcej 

ni¿ kilka komuna³ów lub wiara w marksistowsko-leninowskie 

dogmaty albo 

zbawcz¹ rolê pañstwowej interwencji 

i odgórnych zmian nadawanych ³askawie 

przez elity. 

OKUPACYJNE PRZYPADKI 

PAW£A LWA MARKA 

TOMEK BOREJZA 

Recenzje 

Jak sprawiæ, by ¯ydowski Instytut 

Historyczny nie wyda³ wartoœciowej 

ksi¹¿ki? To proste. Wystarczy zawrzeæ 

w tytule zwrot "wspomnienia anarchisty" 

i nie zgodziæ siê na jego okrojenie 

do "wspomnienia". 

Dla tych, którzy po recenzjê siêgaj¹ 

tylko po to by wiedzieæ, czy ksi¹¿kê 

warto wzi¹æ do rêki oszczêdzê czytania. 

"Na krawêdzi ¿ycia" to rzecz, któr¹ zdecydowanie 

warto poleciæ. Tym, którzy 

chc¹ jeszcze wiedzieæ dlaczego, ju¿ odpowiadam. 

"Na krawêdzi ¿ycia", wydane w zesz³ym 

roku przez krakowskie wydawnictwo 

"D¹b", to okupacyjne wspomnienia 

138


Pawe³ Lew Marek, Na krawêdzi ¿ycia. 

Wspomnienia anarchisty 1943 - 1944, 

Wydawnictwo D¹b, Kraków 2006, s.342. 

jednego z za³o¿ycieli Anarchistycznej 

Federacji Polski i zarazem redaktora 

"Walki klas" Paw³a Lwa Marka. Ten 

dzia³acz spo³eczny ¿ydowskiego pochodzenia 

opowiada w niej historiê swojego 

ocalenia i okupacyjnej dzia³alnoœci. 

Historia, któr¹ nam opisuje, rozpoczyna 

siê w 1943 roku, ju¿ po powstaniu 

w Getcie, a koñczy nied³ugo po wyzwoleniu 

Krakowa i Warszawy. Obejmuje 

czas, kiedy Lew Marek by³ ukrywany 

jako woŸny w szkole zawodowej, a tak- 

¿e jego powstañcze i popowstañcze losy. 

Wartoœæ ksi¹¿ki jest podwójna. Po 

pierwsze to pe³na ludzkich emocji, ¿ycia 

i, niestety, tak¿e œmierci historia ukrywaj¹cego 

siê w czasie okupacji ¯yda. 

Mo¿na powiedzieæ, ¿e jest to po prostu 

œwietna (umiejscowiona w okupowanej 

i powstañczej Warszawie) powieœæ 

o tym, jak wiele znaczy przyjaŸñ i wzajemna 

pomoc. Tak¿e o tym, jak wiele 

mo¿na by³o zdzia³aæ razem i w jaki sposób 

w czasie wojny walczono o przetrwanie. 

Lew Marek ocala³ w du¿ej mierze 

dziêki pomocy przedwojennych towarzyszy 

organizacyjnych, którym móg³ 

w pe³ni zaufaæ i którzy nie zawiedli jego 

zaufania. Choæ oczywiœcie nie tylko oni 

stali za przetrwaniem autora wspomnieñ. 

Zawdziêcza³ je tak¿e wielu innym 

osobom, czêsto zupe³nie z anarchosyndykalizmem 

niezwi¹zanym. 

Jednak nie jest to jedynie "powieœæ". 

Patrz¹c z nieco innej strony, to tak¿e 

doskona³e Ÿród³o wiedzy dla historyka: 

opowiedziana ze szczegó³ami i przez 

naocznego œwiadka codziennoœæ okupacyjnej 

Warszawy i ¿ycia ukrywaj¹cego 

siê w niej ¯yda. Szczególnie interesuj¹cy 

okazuje siê pod tym wzglêdem okres 

jego pracy w szkole, kontaktów z m³odzie¿¹, 

która bardzo czêsto by³a zaanga¿owana 

w konspiracjê. Tak¿e kontakty 

z NSZ-owcami, którzy nie wiedz¹c o ¿ydowskim 

pochodzeniu Lwa Marka wyk³adali 

mu swoje pogl¹dy na "kwestiê 

¿ydowsk¹". We wspomnieniach odnajdujemy 

obraz postaw Polaków i metod 

podziemnej dzia³alnoœci, ale tak¿e mentalnoœci 

i metody dzia³ania Niemców, z 

którymi Lew Marek mia³ kontakt po 

upadku Powstania. 

Redaktorzy nie zapomnieli te¿ o wa¿- 

nych w literaturze tego rodzaju dodatkach. 

Na koñcu ksi¹¿ki znajdziemy biogramy 

bohaterów, dokumenty i informacjê o organizacjach, 

które pojawiaj¹ siê we wspomnieniach. 

Wszystko to niezwykle u³atwia 

lekturê osobom niezbyt zorientowanym 

w historii polskiego anarchosyndykalizmu 

i jego wojennych losów. 

"Wspomnienia anarchisty" to ciekawa 

historia w wartoœciowym opakowaniu. 

Warta polecenia nie tylko wszystkim zainteresowanym 

histori¹ II Wojny Œwiatowej, 

ale tak¿e mi³oœnikom wszelkiej dobrej 

prozy. 

Recenzje 

139


SZKICE O ANARCHIZMIE 

OSKAR SZWABOWSKI 

Recenzje 

Piotr Laskowski, Szkice z dziejów anarchizmu, 

Wyd. Muza S.A., Warszawa 

2006, 570 s. 

Raduje siê moja dusza. Raduje siê 

moje serce. Raduje siê wielce. Przyczyn¹ 

tej radoœci jest ksi¹¿ka pióra Piotra Laskowskiego 

zatytu³owana Szkice z dziejów 

anarchizmu. Cieszy fakt, ¿e jest to 

jedna z nielicznych, oficjalnie wydanych, 

w du¿ym nak³adzie, przez znane wydawnictwo, 

pozycja poruszaj¹ca tematykê 

ruchu wolnoœciowego. Cieszy jeszcze 

bardziej to, ¿e dzie³o Laskowskiego 

wolne jest od nalecia³oœci prawicowych: 

autor – inaczej ni¿ maj¹ to w zwyczaju 

co niektórzy doktorowie i profesorowie – 

nie czerpie wiedzy z brukowców i pro- 

duktów popkultury na temat anarchizmu, 

ale siêga do Ÿróde³. Nie ulega równie¿ 

propagandzie marksistowsko-leninowskiej 

przedstawiaj¹cej anarchizm 

jako zlepek radykalnych sloganów czêsto 

sprzecznych wewnêtrznie, powierzchownych, 

taka idea skandalistów 

z MTV, a nie powa¿n¹ refleksjê nad rzeczywistoœci¹; 

czy te¿ jako niemo¿liw¹ 

figurê teoretyczn¹ wynikaj¹c¹ z klasowych 

interesów drobnej bur¿uazji. Autor 

samodzielnie zmaga siê z "nagim" 

tekstem, z "nagim" faktem, z ideologi¹ 

anarchistyczn¹ taka jaka jest w swojej 

wieloœci – bez wybielania, ale i bez 

oczerniania. W efekcie otrzymujemy 

kawa³ solidnej lektury, wolnej od partykularnych 

interesów. 

Solidnoœæ pracy nie oznacza hermetycznego 

jêzyka naukowego, myœl nie 

ubiera siê w formalne wymogi narzucane 

przez kastê uczonych w piœmie, ale 

p³ynie swobodnie, tworzy barwne obrazy, 

czêsto posi³kuje siê poezj¹, proz¹, 

ucieka w nieznaczne dygresje, podgryzaj¹c 

wspó³czesn¹ rzeczywistoœæ. Zaœ 

s³owo "szkice" zawarte w tytule wskazuje 

na zbór ró¿nych tekstów bardziej 

zarysowuj¹cych problematykê, stawiaj¹cych 

pytania, nakreœlaj¹cych g³ówne 

spory czy problemy. Czytelnik znajdzie 

rozdzia³y poœwiêcone: stosunkowi anarchistów 

do konkretnych problemów jak 

na przyk³ad szkolnictwo, religia, tradycji 

oœwiecenia czy homoseksualizm; teksty 

rysuj¹ce portret artystyczny, medialny 

czy policyjny anarchisty konfrontu- 

140


j¹c, na mod³ê Grinberga, obraz z obiektem; 

prezentacje idei i ¿ywota niektórych 

myœlicieli wolnoœciowego socjalizmu – 

przy czym nie wychodzi poza "kanon", 

a i ten "kanon" jest nie pe³ny. 

Przedmiotem refleksji autora jest 

anarchizm XIX wieczny: od chwili pojawienia 

siê ruchu i myœli radykalnej na 

arenie dziejów do upadku Rewolucji 

Hiszpañskiej. I to ograniczony g³ównie 

do Europy Zachodniej – tym samym nie 

wnosz¹c zbytnio niczego nowego do 

przedmiotu zwanego histori¹ ruchów 

spo³ecznych. Grinberg w przedmowie 

zarzuca autorowi, ¿e pomin¹³ na przyk³ad 

anarchizm chiñski. Nie przekroczy³ 

klasycznego schematu wyk³adu myœli 

wolnoœciowej. 

Anarchizm jest traktowany przez autora 

jako relikt, inspiruj¹cy, rozpalaj¹cy 

wyobraŸnie, ale jako taki moment w rozwoju 

historycznym, który okres rozwoju 

i triumfu ma za sob¹. W efekcie mamy 

do czynienia z muzeum, bardzo barwnym, 

urz¹dzonym z gustem, ale jednak z muzeum. 

Odniesienia do wspó³czesnoœci s¹ 

doœæ odleg³e, czasem stanowi¹ krytyczn¹ 

zaczepkê, perspektywê krytyczn¹, brakuje 

jednak ukazania anarchizmu dzisiaj: ani 

nie dowiemy siê jak sprzecznoœci rozsadzaj¹ce 

ideologie anarchistyczn¹, wieloœæ 

rozwi¹zañ i odpowiedzi na pytania stawiane 

przez rzeczywistoœæ zosta³y – o ile 

zosta³y – rozwi¹zane w XX wieku, jak 

nauka przesz³a próbê czasu, która z praktyk 

jest dziœ przyjêta za anarchistyczn¹ 

a jaka potêpiana, b¹dŸ uznana za œlep¹ 

uliczkê; nie znajdziemy umiejscowienia 

doktryny anarchistycznej we wspó³czesnej 

myœli spo³ecznej, politycznej czy filozoficznej 

– i tutaj autor ogranicza siê 

do klasyków jak Sade czy Nietsche. 

Piotr Laskowski nie dokonuje krytycznej 

syntezy, nie ustosunkowuje siê 

do propozycji anarchistów, nie zabiera 

stanowiska w prezentowanych sporach, 

nie rozwi¹zuje sprzecznoœci, a jedynie 

prezentuje myœli konkretnych grup 

i dzia³aczy. Szkice… ukazuj¹ wieloœæ 

rozwi¹zañ, niejednorodnoœæ ideologii 

anarchistycznej, rozsadzanej sprzecznoœciami, 

napêdzanej sporami i, czêsto 

gorzkim, doœwiadczeniem – zachêcaj¹ 

one raczej do samodzielnego, dalszego 

poszukiwania, stawiaj¹ pytania, a nie 

daj¹ odpowiedzi, inspiruj¹ bardziej ni¿ 

t³umacz¹. Czêsto szkic jest pretekstem 

do dalszego poszukiwania, dalszego, samodzielnego 

rozwa¿ania podanych kwestii. 

Do napisania w³asnej ksi¹¿ki. 

Brak syntezy, czy w³asnej odpowiedzi 

na pytania stawiane przez rozwój 

myœli radykalnej, nie jest zarzutem powa¿nym: 

forma i zakres pracy jak najbardziej 

usprawiedliwia dystans naukowca. 

Z drugiej strony nie oznacza to, 

¿e autor powstrzymuje siê od zabierania 

w³asnego stanowiska w kwestiach 

szczegó³owych. Obala niektóre zakorzenione 

stereotypy, na nowo rozpatruje 

problem terroryzmu w anarchizmie polemizuj¹c 

z tez¹ Grinberga, jak te¿ z tez¹ 

policyjnych agentów. 

Powy¿sze zarzuty wskazuj¹ raczej 

na pole do zagospodarowania, przypominaj¹ 

narzekania, ¿e autor nie napisa³ 

innej ksi¹¿ki, tymczasem Piotr Laskowski 

napisa³ w³aœnie Szkice…. I ta, wydana 

przez Muze praca, broni siê doskonale 

na polu zagospodarowanym przez 

pióro autora. Nie s¹ to pop³uczyny po 

Grinbergu, ani wyk³ad dokonañ profesora 

historii prze³o¿ony na populizatorski 

jêzyk, ale samodzielne dzie³o spe³niaj¹ce 

funkcje do jakiej zosta³o stworzone: 

przybli¿enia ruchu i dzia³aczy 

anarchistycznych czytelnikowi. Zaœ imponuj¹ca 

iloœæ materia³u Ÿród³owego 

Recenzje 

141


Recenzje 

œwiadczy, ¿e i pod wzglêdem naukowym 

mamy do czynienia z porz¹dn¹ robot¹ 

historyczn¹. 

Pod wzglêdem artystycznym poch³onê³y 

mnie próby naszkicowania 

przez autora portretu anarchisty oraz 

fragmenty o bandytyzmie ideologicznym. 

S¹ to momenty bardzo literackie, 

operuj¹ce mitem anarchisty, a tym samym 

rozbudzaj¹ce romantyczne inklinacje 

czytelnika. Na tym te¿ przyk³adzie 

mo¿na zaobserwowaæ jakoœciow¹ ró¿- 

nicê miêdzy Grinbergiem a Laskowskim. 

Pierwszy operuje zimnym, akademickim 

jêzykiem, podczas gdy drugi 

u¿ywa pióra artystycznego, ocieraj¹cego 

siê o poezje. Ten styl, barwny, zajmuj¹cy, 

sprawiaj¹cy ¿e ksi¹¿ka przypomina 

raczej dobry krymina³ a nie dzie³o 

historyczne stanowi najmocniejszy atut 

Laskowskiego. 

Plastyczne, pe³nokrwiste postacie 

poszukuj¹ce œwiata bez ucisku, œwiata 

ludzkiego, braterskiego przemawiaj¹ ze 

stron Szkiców… Dziêki niebywa³ej 

sprawnoœci pisarskiej Piotra Laskowskiego 

mamy okazje obcowaæ z nimi ponownie: 

wys³uchania obaw, nadziei, 

zwyciêstw i pora¿ek, przera¿aj¹cego wyobcowania, 

niezrozumienia, dzia³aczy. 

Mamy mo¿liwoœæ poznaæ ich nie tylko 

jako aposto³ów rewolucji spo³ecznej, ale 

jako zwyk³ych ludzi, zrozumieæ motywacje, 

strach, niemo¿liwoœæ realizacji 

idea³ów. 

Dzie³o Laskowskiego jest ciekaw¹ 

pozycj¹ na rynku wydawniczym – i to 

nie tylko oficjalnym, bo pod wzglêdem 

rozmachu czy formy nie stanowi – jak 

ksi¹¿ka Antonowa poœwiêcona wspó³czesnemu 

ruchowi anarchistycznemu 

w Polsce – w¹tpliwej pozycji. Widaæ, ¿e 

autor rozumie o czym pisze, nie obca mu 

jest logika wolnoœciowego socjalizmu. 

Mo¿na j¹ spokojnie poleciæ ka¿dej osobie 

zainteresowanej anarchizmem – jako 

wprowadzenie do rozleg³ej problematyki, 

jako lekarstwo na propagandê grup 

uprzywilejowanych, k³amstwo zakorzenione 

przez lata indoktrynacji. 

Podsumowuj¹c jestem szczêœliwy, 

¿e ukaza³a siê taka pozycja na rynku wydawniczym, 

prezentuj¹ca anarchizm rzetelnie 

i obiektywnie, ukazuj¹ca piêkno 

i tragedie, ale te¿ donios³oœæ myœli anarchistycznej. 

Stanowi ona pewien wy³om 

i daje przemówiæ na p³aszczyŸnie publicznej 

anarchizmowi. Ale nie tylko ta 

funkcja spo³eczna, istotna dla dzia³acza, 

a obojêtna czytelnikowi z poza ruchu 

sprawia, ¿e mamy do czynienia z ksi¹¿k¹ 

wart¹ przeczytania. "Szary czytelnik" nie 

tylko podniesie swoj¹ kulturê umys³ow¹, 

ale jednoczeœnie bêdzie siê doskonale 

bawi³ – wspominany wielokrotnie styl 

pisarski zrekompensuje w pe³ni czas 

poœwiêcony na lekturê. Ksi¹¿ka bawi 

i uczy – uczy i bawi. No i prowokuje do 

myœlenia. To chyba wystarczaj¹ca rekomendacja. 

Mo¿e nie jest to dzie³o na miarê epoki, 

coœ, obok czego kulturalny cz³owiek 

przejœæ obojêtnie nie mo¿e – bo kulturalny 

cz³owiek radzi sobie dobrze bez 

znajomoœci, nawet elementarnej, ruchu 

i idei anarchistycznej – ale bestsellerem 

mog³oby siê staæ. 

142


PU£APKA 

AKADEMICKOŒCI 

£UKASZ CHOLEWICKI 

Zniewolony umys³ 2. Neoliberalizm i jego 

krytyki, red. Ewa Majewska, Janek Sowa, 

Wyd. Korporacja Ha!art, Kraków 2007, 

395 s 

Celem i sensem ksi¹¿ki jest – jak 

pisz¹ sami redaktorzy – refleksja nad alternatyw¹ 

dla neoliberalizmu oraz przedstawienie 

ró¿norodnej, ale spójnej panoramy 

dyskursów krytycznych wobec 

"neoliberalnej hegemonii". Przy doborze 

artyku³ów redaktorzy, Ewa Majewska 

oraz Janek Sowa, starali siê by "teksty nie 

stanowi³y wy³¹cznie eleboratów dyskursu 

akademickiego, ale by balansowa³y na 

pograniczu spo³ecznego zaanga¿owania 

i studium wybranego zagadnienia". Czy 

to siê uda³o? W moim odczuciu nie. 

Widaæ niestety, ¿e ksi¹¿ka zosta³a 

skompilowana trochê z ³apanki – dobór 

tekstów zdaje siê byæ nieco przydawkowy, 

na zasadzie – co kto ma, niech daje. 

Czêœæ artyku³ów sprawia wra¿enie, ¿e 

zosta³a napisana wczeœniej z przeznaczeniem 

dla innego czytelnika – do pracy 

naukowej lub specjalistycznych pism, 

a po drobnym retuszu – zosta³a umieszczona 

w recenzowanej ksi¹¿ce. Dlatego 

nie czyta siê tej pozycji dobrze. Momentami 

lektura jest bardzo trudna – skierowana 

wy³¹cznie do "wykszta³ciuchów". 

Studenci niech wiêc kupi¹ lub po¿ycz¹, 

reszta niech siê zastanowi dwa razy. 

Teksty zawarte w ksi¹¿ce mo¿na podzieliæ 

w ³atwy sposób na te napisane 

dla siebie, oraz dla innych. Do tych 

pierwszych mo¿na zaliczyæ m.in. tekst 

Anny Nacher "Cyberfeminizm jako 

praktyka rozwik³ywania splataj¹cych siê 

sieci w³adzy". Mój ulubiony cytat z jej 

pracy idzie tak: "Cyberfeminizm pozostaj¹c 

w nurcie rozwa¿añ zainicjowanych 

przez Donnê Haraway, jest dla 

mnie przede wszystkim teori¹/praktyk¹/ 

polityk¹ p³ci uprawian¹ w œwiecie postludzkim, 

w paradoksalnych czasach, 

które s¹ naszym udzia³em, polityk¹, jak 

to okreœla Haraway, cyborgiczn¹. Jego 

integralnym elementem jest weryfikacja 

i konfiguracja najistotniejszych podstaw 

Recenzje 

143


Recenzje 

zachodniego projektu to¿samoœci, a byæ 

mo¿e, zachodniego projektu filozofii 

w ogóle, wraz z tkwi¹cym u jej podstaw 

przekonaniem co do wzajemnych relacji 

materii i formy, aktywnoœci i pasywnoœci, 

konceptualizowanych zawsze 

w ramach w ramach siatki pojêciowej 

nieobojêtnej wobec p³ciowych rozró¿- 

nieñ." Œwiat postludzki, paradoksalne 

czasy (zespól Pid¿ama Porno œpiewa³ 

dawno temu o "œmiertelnych czasach", 

"Graba¿" to kiepski poeta "paradoksalne 

czasy" brzmi¹ lepiej), do tego konceptualizowane. 

W ramach siatki. Nieobojêtnej. 

Rozumiej¹ pañstwo coœ z 

tego? Bo ja czujê, ¿e ktoœ tu mnie robi 

w balona. Bernard Vonnegut, brat pisarza 

Kurta, powiedzia³ o naukowcach, ¿e 

"ka¿dy, kto nie potrafi wyt³umaczyæ swojej 

teorii 5-letniemu dziecku, jest hochsztaplerem". 

Ja rozumiem, ¿e coœ, co neguje 

sens "zachodniego projektu filozofii" 

musi byæ skomplikowane, ale ¿eby 

a¿ tak? 

Z zainteresowaniem przeczyta³em 

za to tekst Janka Sowy "£ami¹c kod. 

Media a neoliberalny konsensus" – 

z grubsza o tym, ¿e dziœ media s³u¿¹ 

przede wszystkim zarabianiu pieniêdzy, 

a nie informowaniu. Janek pisze o uzale¿nieniu 

od reklamodawców, pozornej 

bezstronnoœci, przeorientowaniu celów. 

W drugiej czêœci autor skupia siê na 

przedstawieniu alternatywy dla takiego 

staniu rzeczy, przedstawiaj¹c projekt 

wolnych mediów, podaj¹c przyk³ady 

m.in. naszego rodzimego serwisu poprostu 

czy œwiatowych Indymediów. Zgadzam 

siê, z tym jednak zastrze¿eniem, 

¿e – jak dla mnie – wolne media s¹ wci¹¿ 

pewn¹ szans¹, do tej pory jeszcze nie wykorzystan¹. 

W ¿adnym stopniu nie podzielam 

optymistycznych pogl¹dów autora, 

¿e "nasze" media s¹ ju¿ alternatyw¹ 

wobec tych ju¿ istniej¹cych – co najwy- 

¿ej s¹ ich uzupe³nieniem – Ÿród³em, do 

którego te¿ trzeba podchodziæ z ostro¿- 

noœci¹. Sztandarowym przyk³adem 

mog¹ byæ relacje z demonstracji – media 

oficjalne oskar¿a siê zwykle o manipulacjê 

w podawaniu np. liczby demonstrantów 

i zani¿anie ich liczby, – to samo 

robimy my – zawy¿aj¹c j¹. Ka¿de spisanie 

danych personalnych przez policjanta 

urasta do miana represji – czasem 

sprawia to komiczne wra¿enie – np. 

wizyta policji w czasie jednej z imprez 

na Rozbracie, zosta³a opisana póŸniej na 

oficjalnej stronie poznañskiego sk³otu 

tak: "(...)Policyjne najœcie wpisuje siê 

w ca³y cykl zdarzeñ i szykan wymierzonych 

w niezale¿ne œrodowiska polityczne 

w Poznaniu." Nie ma miejsca tutaj, 

aby siê zastanawiaæ, dlaczego tak siê 

dzieje. Faktem jest, ¿e mo¿na postawiæ 

pytanie czy, podobnie jak w w³adzê wpisana 

jest podleg³oœæ i nierównoœæ, tak 

dzia³anie WSZYSTKICH mediów nieod³¹cznie 

zwi¹zane jest z brakiem obiektywizmu 

i – niecelowej nawet – manipulacji. 

Jak kiedyœ pisali muzycy Dezertera, 

wydaj¹c fanzin Azotox – "Gazety 

manipuluj¹, nasza te¿." Swoj¹ drog¹, 

czekam a¿ jakiœ specjalista od wolnych 

i alternatywnych mediów zajmie siê tematyk¹ 

np. niezale¿nych internetowych 

portali miejskich. O co chodzi? W mniejszych 

miastach, istnieje jeden, oficjalny, 

wydawany przez Urz¹d Miasta portal, 

który spe³nia rolê Biura Informacji 

Publicznej, a przy okazji dystrybuuje 

oficjalne wiadomoœci z Ratusza i miejscowoœci. 

Lokalny tygodnik (jeœli istnieje!), 

zwykle jest tak¿e kontrolowany 

przez w³adzê lub powi¹zany z nim kapita³. 

Miejscowe radio jest czêœci¹ ogólnopolskiej 

sieci, liczy te¿ na zyski z reklamy 

od miejscowych bonzów. Pozo- 

144


staje Internet. Wkurzeni niezale¿ni 

dziennikarze, niewygodni radni czy zwykli 

ludzie otwieraj¹ wiêc w³asn¹ stronê 

lub forum, które ma byæ alternatyw¹ dla 

oficjalnych k³amstw z oficjalnych stron 

(takich portali jest bardzo du¿o, np. 

http://hajnowka.com.pl/). Co koñczy siê 

zwykle awantur¹, pozywaniem do s¹du 

przez obra¿on¹ w³adzê i dyskusj¹ o wolnoœci 

s³owa. Podobn¹ strategiê stosuj¹ 

równie¿ kibice pi³karscy, którzy nie zgadzaj¹c 

siê z oficjaln¹ polityk¹ klubow¹ 

i nie mog¹c swojego zdania zaprezentowaæ 

na stronie oficjalnej, zak³adaj¹ 

w³asne. Czy to nie przypomina trochê 

naszej sytuacji? Oczywiœcie, opisane 

zjawiska nie maj¹ nic wspólnego z anarchizmem, 

z alternatywnym stylem 

¿ycia – chodzi tylko o alternatywny 

obieg informacji. 

Dobrze siê czyta równie¿ teksty Ewy 

Majewskiej "O migracji... – s³uszna 

uwaga, o powi¹zaniu neoliberalizmu 

z ideologi¹ konserwatywn¹, choæ wydawaæ 

by siê mog³o, ¿e jest wprost przeciwnie 

oraz Jarka Urbañskiego, który 

w swym artykule "Praca w dobie globalizacji..." 

próbuje pokazaæ jak œrodowiska 

alterglobalistyczne podchodz¹ do tematu 

pracy. Próba syntezy w jego ujêciu 

wypada zgrabnie, tym bardziej, ¿e – 

jak sam pisze – "we wszystkich nurtach 

krytyki alterglobalistycznej istnieje jedynie 

zgoda co do tego, ¿e obecny system 

prze¿ywa g³êboki kryzys i ¿yjemy w czasach 

chaosu i konfliktów, które prowadz¹ 

do nowej formy organizacji spo- 

³ecznej". Warto te¿ poœwiêciæ czas na 

lekturê tekstu Ewy Charkiewicz "Od 

komunizmu do neoliberalizmu technologie 

transformacji" – tekst by³ pierwotnie 

publikowany w Ha!arcie i widaæ, ¿e 

jest napisany do ludzi, przystêpnym jêzykiem. 

Aneks, poœwiêcony analityce 

w³adzy w ujêciu Michela Foucalta, nadaje 

siê na jakieœ seminarium doktorskie. 

Za trudny dla nas, prostych magistrów. 

Poza tym na "Zniewolony umys³ 2" 

sk³adaj¹ siê teksty Micha³a Herera, Rafa³a 

Dziadkiewicza, Przemys³awa Wielgosza 

oraz Krzysztofa Lewandowskiego. 

Polecam zw³aszcza "Ekonomiê radoœci" 

tego ostatniego. Nie wiedzia³em, 

¿e biblijny Józef by³, niczym nasz Nikodem 

Dyzma, dyrektorem egipskiego 

banku zbo¿owego... 

"Zniewolony umys³ 2" bêdzie 

ozdob¹ ka¿dej biblioteczki. Konia z rzêdem 

jednak ka¿demu, kto go przeczyta 

w ca³oœci. 

Wolin "Nieznana rewolucja. 1918 -1921" 

Ksi¹¿ka Wolina jest najwa¿niejsz¹ anarchistyczn¹ histori¹ Rewolucji Rosyjskiej. 

Zosta³a napisana przez naocznego œwiadka, który sam bra³ aktywny udzia³ 

w wydarzeniach, które opisuje. Podobnie jak historia Rewolucji Francuskiej 

napisana przez Piotra Kropotkina, praca ta odkrywa coœ, co autor nazywa "nieznan¹ 

rewolucj¹", tzn. spo³eczn¹ rewolucj¹ ludow¹, która jest czymœ innym 

ni¿ bolszewicki zamach stanu. W ocenie Wolina Rewolucja Rosyjska by³a 

czymœ wiêcej ni¿ tylko histori¹ Kiereñskiego i Lenina, socjaldemokratów, eserowców, 

czy nawet anarchistów. By³a eksplozj¹ masowego niezadowolenia, 

ale tak¿e masowej,spontanicznej, prawdziwie spo³ecznej rewolucji. 

Wiêcej na www.bractwotrojka.prv.pl 

Recenzje 

145


DNI ZBRODNI I NOCE 

PRZERA¯ENIA 

RAMOR RYAN 

Eduardo Galeano urodzi³ siê w 1940 w Urugwaju. By³ redaktorem naczelnym 

tygodnika "Marcha" oraz szefem dziennika "Época". Po wojskowym puczu i wprowadzeniu 

w 1973 roku prawicowej dyktatury udaje siê na emigracjê do Argentyny. 

W 1976 wojskowy zamach stanu, rozpoczyna w Argentynie brutaln¹ dyktaturê 

wojskow¹ czterech junt, trwaj¹c¹ do 1983. W 1978 roku Galeano opublikowa³ 

wspomnienia z okresu walki z dyktatur¹ "Days and Nights of Love and War"(Dni 

i Noce Mi³oœci i Wojny). Kolektyw CrimethInc to grupa powsta³a pod koniec lat 

90. XX wieku, zwi¹zana jest z pó³nocnoamerykañsk¹ scen¹ punk-rockow¹. 

W 2001 r. Kolektyw wyda³ w postaci ksi¹¿kowej cykl esesjów: "Days of War, Nights 

of Love: Crimethinc for Beginners" parafrazuj¹c tytu³ ksi¹¿ki Galeano. "Days 

of War..." sta³a siê nieformaln¹ "bibli¹" nurtu, który Murray Bookchin ochrzci³ 

mianem "anarchizmu stylu ¿ycia". Poni¿szy esej opublikowany by³ pierwotnie 

w piœmie "Perspectives on Anarchist Theory", nr 2/2004. (DK) 

Recenzje 

Burzliwa noc... 

Dziki Ocean Spokojny rozbija siê 

o wybrze¿e maleñkiego Gwatemalskiego 

miasteczka portowego Champerico. 

Zalane przez gangi i narkotyki, Champerico 

otrzymuje jedn¹ linijkê w przewodniku: 

upalne, podupad³e, niebezpieczne 

– najlepiej unikaæ. Mój typ miasta. 

Tutaj, poœród duchów niedawnej 

przera¿aj¹cej historii Gwatemali i ha³aœliwego 

¿ycia codziennego pozbawionego 

prawa miasta desperado, tak bardzo 

oddalonego od Ameryki, centrów handlowych 

jak tylko mo¿na sobie wyobraziæ, 

jest to dobra lokacja do rozpoczêcia 

rozwa¿añ na temat dwóch powy¿szych 

ksi¹¿ek. 

Ksi¹¿ka Galeano jest dziennikiem 

i wspomnieniem dwóch dekad wytrwa- 

³ej walki toczonej w Ameryce £aciñskiej, 

oscyluj¹cym wokó³ kluczowego 

momentu militarnego puczu w Argentynie 

z 1976 r. Ksi¹¿ka wydana przez 

CrimethInc* jest "kosmologi¹" radykalnego 

krytycyzmu wspó³czesnego spo³eczeñstwa 

Ameryki Pó³nocnej (i Europy 

Zachodniej), który wyra¿a pozycjê totalnej 

rebelii wobec ¿ycia codziennego. 

"Czy istniej¹ sposoby myœlenia, zachowania, 

i ¿ycia które mog¹ byæ bardziej 

satysfakcjonuj¹ce i ekscytuj¹ce ni¿ sposoby 

myœlenia, zachowania i ¿ycia któ- 

* W nazwie Kolektywu oraz w tytule 

ksi¹¿ki u¿yta zosta³a gra s³ów. Crimethinc 

w dos³ownym t³umaczeniu oznacza "myœlozbrodniê" 

- neologizm zaczerpniêty z "Roku 

1984" Orwella. CrimethInc, pisany z du¿¹ liter¹ 

"I" oznaczaæ mo¿e coœ, co w wolnym t³umaczeniu 

mo¿na nazwaæ "fabryk¹ zbrodni". 

146


re doœwiadczamy obecnie?" 

jest pytaniem Ramor Ryan jest irlandzbezpiecznych 

fal. Niego 

mê¿czyznê od nie- 

które stawia jako wprowadzenie 

do tego prokim 

anarchist¹ mieszkaj¹cym 

co opornie, wszed³em 

w Dublinie. Opublikowa³ 

do morza i wyci¹gn¹dziesi¹tki 

artyku³ów zarówno 

wokacyjnego traktatu. 

³em pijanego g³upca 

w prasie anarchistycznej, jak 

Podczas gdy ksi¹¿- 

na bezpieczny l¹d. Zaci¹gnêliœmy 

nagiego 

i oficjalnej. Szczególnym zainteresowaniem 

Ryana cieszy 

ka Galeano wy³ania siê 

z Nowej Lewicy i rewolucyjnej 

fali 1968 roku, i tamtejszy ruch rewolucyjny. przybrze¿nego baru; 

siê Ameryka Po³udniowa mê¿czyznê za piêty do 

a CrimethInc z anarchistycznego 

odrodzenia Press ukaza³a siê jego ksi¹¿- komiczny œlad na pia- 

W 2006 roku, nak³adem AK jego g³owa zostawi³a 

maj¹cego miejsce w latach 

ka "Clandestines: The Pirate sku. Kobieta, która 

90., obie s¹ po³¹- 

czone wspólnym stylem 

kola¿u pe³nym aforyzmów, 

Journals of an Irish Exile". okaza³a siê byæ w³aœcicielk¹ 

baru, by³a apoplektycznie 

wdziêczna, 

wype³nione winietami, opowie- 

œciami i pere³kami rewolucyjnych lub radykalnych 

m¹droœci. Obie przyjmuj¹ filozofiê 

i moralnoœæ jako broñ przeciwko 

politycznej superstrukturze. 

Champerico przywo³uje ducha obu 

ksi¹¿ek. Strach i terror opisane w ksi¹¿- 

ce Galeano unosi siê wszêdzie w zmaganiach 

Gwatemali aby poradziæ sobie 

z nastêpstwami 30 lat brutalnej wojny. 

Tak¿e w ujêciu CrimethInc, jest to miejsce 

poza globaln¹ map¹, oderwane od 

przeciêtnoœci, miejsce pe³ne przygód 

i opowieœci gdzie ksi¹¿ki mog³yby pisaæ 

siê same, gdzie ktoœ, w sensie sytuacjonistycznym, 

móg³by uznaæ swoje sny za 

rzeczywistoœæ, i ¿yæ naprawdê. 

Doprawdy dni i noce mi³oœci i wojny. 

Przechadzaj¹c siê po pla¿y pewnego 

wieczora o zmierzchu, napotka³em parê 

w œrednim wieku w trakcie jakiejœ odra¿aj¹cej 

pijackiej bijatyki. Mê¿czyzna 

uderzy³ kobietê w twarz, dramatycznie 

zdar³ z siebie ubrania i zatoczy³ siê 

w stronê wzburzonego morza, wygl¹da- 

³o to na doœæ ¿a³osn¹ próbê utopienia siê. 

Kobieta krzyknê³a i odwróci³a siê 

w moj¹ stronê, niefortunnego obserwatora, 

prosz¹c abym uratowa³ g³upawene 

i zaopatrzy³a mnie w niewyczerpaœciami 

iloœci owoców morza i rumu oraz 

grono opowieœci o swoim eklektycznym 

¿yciu, podczas gdy Pan Samobójstwo 

odsypia³ swoj¹ hañbê. 

Przypomnia³em sobie owy incydent, 

kiedy zaj¹³em siê pisaniem tej recenzji. 

CrimethInc b³aga nas abyœmy ¿yli na 

krawêdzi, abyœmy wêdrowali, abyœmy 

odkrywali ¿ycie poprzez anga¿owanie 

podziemnych Ÿróde³ i odkrywali w ka¿- 

dej teraŸniejszej chwili rewolucjê dnia 

codziennego. W tym sensie, moja przygoda 

– ze swoimi sk³adowymi: mi³oœci, 

konfliktu, ratunku i rozwi¹zania – by³a 

momentem krytycznego zaanga¿owania, 

w znaczeniu CrimethInc-owskiej "przypadkowej 

sytuacji". To z czêœci zatytu- 

³owanej "H oznacza Historiê:" "Jeœli 

odwa¿ymy rzuciæ siê w nieznane i nieprzewidywalne, 

aby nieustannie szukaæ 

sytuacji, które zmusz¹ nas aby byæ obecnym 

w danym momencie, mo¿emy 

uwolniæ siê od uczuæ nieuniknionoœci 

oraz inercji ograniczaj¹cych nasze 

¿ycie – i w takich przypadkach, wyjœæ 

poza historiê." 2 Co prawda nie czu³em 

siê wtedy wyniesiony poza historiê, ale 

rozumiem o co im chodzi. 

Recenzje 

147


miejsce, w centrum naszego wrzechœwiata?" 

3 

Tutaj m¹droœæ Galeano, narodzona 

z prawdziwej walki, z prawdziwych dni 

i nocy mi³oœci i wojny, jest pouczaj¹ca: 

"Czy bêdziemy zdolni uczyæ siê pokory 

i cierpliwoœci? Ja jestem œwiatem, ale 

bardzo ma³ym. Czas cz³owieka nie jest 

czasem historii, mimo ¿e, szczerze, 

chcielibyœmy aby tak by³o." 4 

Recenzje 

Days and Nights of Love and War, Eduardo 

Galeano, 1978, wyd. amerykañskie: 

Monthly Review Press, 1983. 

Wydanie polskie ksi¹¿ki ukaza³o siê 

w 1983 r. pod tytu³em: Dni i Noce Mi- 

³oœci i Wojny 

Days of War, Nights of Love: Crimethink 

For Beginners, Wyd. Crimethink Collective, 

Atlanta 2001, s. 281. Przygotowywane 

jest polskie wydanie ksi¹¿ki. 

Ale czy jako recepta na rebeliê, wystarczy 

zaledwie "zrzuciæ martwy ciê¿ar 

przesz³oœci" oraz "umieœciæ siebie i nasz¹ 

codzienn¹ egzystencjê tam, gdzie jest jej 

Kradzie¿ Piêkna jako Przetworzonego 

Gówna 

Oczywiœcie, niesprawiedliwie jest 

porównywaæ kolekcjê plagiatorskich pomys³ów 

CrimethInc z przebogatym 

œwiadectwem walki i przetrwania Galeano 

– ale sta³o siê tak poprzez nietrafione 

œci¹gniêcie jego tytu³u dla swojej 

ksi¹¿ki. 

Dlaczego CrimethInc nazywa sw¹ 

ksi¹¿kê Days of War and Nights of Love 

(Dni Wojny i Noce Mi³oœci)? Nie ma 

wojny i bardzo niewiele mi³oœci (mo¿e 

tylko nieco nastoletniego zauroczenia) 

w tym traktacie. Zamiast tego jest znudzenie 

œwiatem, w którym ¿yj¹, poszukiwanie 

czegoœ innego, niecierpliwe pragnienie, 

aby ¿yæ w kompletnie innym 

œwiecie. Piêkny tytu³ Galeano, który tak 

dobrze, uchwyci³ temat oraz zawartoœæ 

jego pracy, przywo³uje subtelne poetyckie 

wyczucie jego prozy, bêd¹cej nieporównywaln¹ 

do ksi¹¿ki CrimethInc. Powinni 

j¹ byli nazwaæ tytu³em w rodzaju 

ABC (Anty-) Ideologii CrimethInc, by³by 

on bardziej odpowiedni dla tak prozaicznej 

i zadufanej w sobie pracy jak ta. 

Zak³amanie to jest kontynuowane 

w szacie graficznej ok³adki – zamaskowany 

Zapatysta z granatem – sugeruj¹cej 

jakiœ rodzaj podrêcznika do guerrilli. 

Ale CrimethInc for Beginners (Myœlozbrodnia 

dla pocz¹tkuj¹cych) nie jest 

manifestem guerrilli. Natomiast ksi¹¿- 

148


ka Galeano jest pe³na opowieœci o zamaskowanych 

partyzantach z granatami, 

lecz równie¿ nie jest podrêcznikiem 

o powstaniu przeciwko w³adzy. Jeœli ju¿, 

jest raczej tego przeciwieñstwem – ponur¹ 

kronik¹ szaleñstwa walki zbrojnej. 

Ci bêd¹cy w opozycji nie s¹ przedstawieni 

w heroiczny sposób, a la Che, ale 

jako bardzo przeciêtni mê¿czyŸni i kobiety, 

pe³ni wad przyt³oczeni przez swoje 

nieuniknione tragiczne przeznaczenie. 

Autor spêdzi³ kilka dni wsród bojowników 

guerrilli w Gwatemali: "Byli bardzo 

m³odzi... armia depta³a im po piêtach, 

a oni opowiadali sproœne dowcipy 

i zaœmiewali siê do rozpuku...Spaliœmy 

na ziemi, przytulaj¹c siê do siebie nawzajem, 

cia³a przyklejone do siebie dla 

ciep³a i aby powstrzymaæ poranny mróz 

przed zabiciem nas... Czy którykolwiek 

z ch³opców, których spotka³em wtedy w 

górach jeszcze ¿yje?" 5 

Galeano opowiada o prawdziwym 

¿yciu, prawdziwych ludziach, prawdziwych 

sytuacjach, i psychogeografii pola 

walki, wojny, mi³oœci. Na koñcu wydaje 

siê, ¿e niemal wszyscy przyjaciele, towarzysze, 

znajomi i kochanki Galeano 

zaginêli, byli torturowani, wygnani, lub 

zniszczeni nie do poznania. Osi¹gniêciem 

Galeano jest uratowanie z tej rzezi 

poczucia godnoœci jak i ³agodnego cz³owieczeñstwa 

tych, którzy polegli i tych, 

którzy jakoœ przetrwali. Widaæ to kiedy 

wspomina Raula Sendic'a, legendarnego 

komendanta Tupamaros – nie jako 

uœwiêconego bohaterskiego mêczennika, 

nie spowitego we wznios³y mistycyzm 

clandestyñskiego rewolucjonisty, 

ale jako mi³ego, skromnego cz³owieka: 

"Zamykam oczy i ponownie widzê Raula 

przy ognisku, na brzegach Rio Uruguay. 

Podnosi ¿arz¹cy siê wêgielek do 

moich ust, bo znowu, jak to ja ³amaga, 

pozwoli³em mojemu papierosowi z kukurydzianych 

³usek zgasn¹æ." 6 

CrimethInc u¿ywa symboli walki 

zbrojnej – pistoletów, kul, granatów, 

koktajli Mo³otowa – bez innej przyczyny 

ni¿ tylko dla spektakularnego efektu. 

Mniej wiêcej w taki sposób jak reklamy 

wykorzystuj¹ seks, aby sprzedaæ 

produkt: "Ta ksi¹¿ka jest z³o¿ona z pomys³ów 

i obrazów, które bez ¿adnych 

skrupu³ów ukradliœmy i przystosowaliœmy 

do naszych w³asnych celów..." 7 

A jakie mia³y to byæ cele? Niemiecka bojowniczka 

RAF, Ulrike Mienhof, zamordowana 

w wiêzieniu, w Stanheimn, zosta³a 

sportretowana tymi niespójnymi 

s³owami na³o¿onymi na jej podobiznê: 

"Zrozumiesz, ¿e twoje jedyne bezpieczeñstwo 

le¿y w niebezpieczeñstwie – 

CrimethInc." 8 Bezmyœlne zbezczeszczenie 

jej pamiêci w celu stworzenia tego 

g³upkowatego sloganu przywodzi mi na 

myœl dowcip. Co otrzymasz, kiedy skrzy- 

¿ujesz sytuacjonistê z mafiosem? Goœcia, 

proponuj¹cego Tobie ofertê, której 

nie rozumiesz. A co otrzymujesz, kiedy 

skrzy¿ujesz CrimethInc z sytuacjonist¹? 

Fataln¹ kopiê dobrej ksi¹¿ki. 

Teksty, pomys³y, i grafiki s¹ po¿yczone 

b¹dŸ ukradzione, z fanzinu Vague 

Stoke-Newingtone, brytyjskiego artysty 

grafika Clifforda Harpera, francuskiego 

sytuacjonisty Raoula Vaneigema i w³aœciwie, 

ca³ego panteonu sytuacjonistów. 

Wydawcy rabuj¹ archiwa radykalnej 

kontrkultury, aby stworzyæ ob³udê, g³ównego 

przes³ania tej ksi¹¿ki, która mia³a 

byæ instrumentem dla "totalnego wyzwolenia". 

W rzeczywistoœci, wizja CrimethInc 

rzadko wznosi siê ponad bunt przeciwko 

autorytetom dzieciaka z przedmieœcia. 

Ugrzêz³e w punk rocku i kruchej 

subkulturze, praktyczne zastosowanie 

ca³ej tej rewolucyjnej teorii sprowadza 

siê najwidoczniej do za³o¿enia rockowe- 

Recenzje 

149


Recenzje 

go zespo³u, pieprzenia siê w parku, zostania 

weganem lub – o mój Bo¿e teraz 

to kurwa naprawdê jesteœmy nieŸli! – 

rozdawania fa³szywych darmowych biletów 

do lokalnego kina. 9 Szybko staje 

siê oczywistym, ¿e prawdziw¹ zbrodni¹ 

jest sposób, w jaki pl¹druj¹ niektóre 

z najlepszych i najbardziej o¿ywczych 

pomys³ów z koñca XX wieku, odtwarzaj¹c 

je w sposób nudny i niedojrza³y. 

Mi³oœæ i Wojna w Brzuchu Bestii 

Prawdopodobnie najbardziej kreatywnym 

i jedynym oryginalnym pomys³em 

w ksi¹¿ce CrimethInc jest reklama 

na tylnej ok³adce napisana przez JD 

Salinger'a: "Jeœli Henry Miller* pojecha³by 

walczyæ wraz z anarchistami 

w Hiszpanii, podczas gdy Orwell poszukiwa³ 

pieszczot piêknych kobiet we 

Francji, i wspó³pracowaliby ze sob¹ przy 

pisaniu manifestu wojny i mi³oœci, to 

w³aœnie mog³aby powstaæ ksi¹¿ka taka 

jak ta..." Myœlê jednak, ¿e to Galeano, 

a nie CrimethInc stworzy³ tak¹ w³aœnie 

ksi¹¿kê i jest ni¹ Days and Nights of 

Love and War. 

Tak jak Orwell, Galeano chwyci³ za 

broñ przeciwko faszyzmowi, w tym wypadku 

przeciwko argentyñskiej dyktaturze. 

Uciekaj¹c, aby uratowaæ swoje 

¿ycie, znajduje pocieszenie na wygnaniu 

w ramionach rozmaitych niezwyk³ych 

kobiet od Zwrotnika Raka po 

Zwrotnik Kozioro¿ca**. Z oczywistych 

* Henry Miller (1891-1980) – skandalizuj¹cy 

pisarz amerykañski. W swojej prozie 

atakowa³ podejœcie wspó³czesnych mu 

Amerykanów do moralnoœci i ich purytañski 

system wartoœci. 

**Zwrotnik Raka i Zwrotnik Kozioro¿- 

ca to dwie ksi¹¿ki autorstwa Henry Millera, 

zawieraj¹ce œmia³e w¹tki erotyczne. 

przyczyn, nie opisuje on swojego bezpoœredniego 

zaanga¿owania w zbrojnych 

ruchach w Argentynie i Urugwaju, 

jednak wspomina o wizycie w obozie 

partyzantów w Gwatemali i rozmowach 

z kubañskimi weteranami w Sierra 

Maestro. Kiedy pije œwietne wino 

w czasie letnich nocy patrz¹c na rzekê 

Plate, w tawernach w cichych uliczkach, 

lub urz¹dza partyzantów na wsi, wszyscy 

jego serdeczni przyjaciele wydaj¹ siê 

byæ znanymi, ukrywaj¹cymi siê bojownikami 

guerrilli, clandestinos lub comandantes 

z których ka¿dy ma do opowiedzenia 

historiê lub dwie. 

Galeano by³ opisywany jako najwybitniejszy 

¿yj¹cy pisarz polityczny Ameryki 

£aciñskiej. U¿ywa on wspania³ej 

prozy lirycznej, która tak zauroczy³a czytelników 

w jego legendarnej ju¿ trylogii 

pt. Memory of Fire (Wspomnienie 

Ognia), tutaj nawet z wiêksz¹ pasj¹, 

gdy¿ teraz spisuje historiê nie tylko swojego 

kontynentu, ale tak¿e swoich towarzyszy, 

przyjació³, rodziny i kochanek. 

Jadowita krytyka latynoamerykañskich 

dyktatur jest przeplatana z intymnymi 

wyznaniami o walce i bólu jego companeros 

i companeras. W cichych momentach 

zadumy jego umys³ zag³êbia siê 

w tematy filozoficzne – mi³oœæ, œmieræ, 

poœwiêcenie, zdrada, dobre wino. Ksi¹¿- 

ka jest œwiadectwem prze¿ywania bólu 

i przemocy bez utraty umiejêtnoœci odczuwania 

mi³oœci i czu³oœci 10 – manifest 

nadziei pomimo takich czasów, lub marzeñ 

nie os³ab³ych pomimo cierpienia. 

Galeano staje siê Orwellem w hiszpañskich 

okopach stawiaj¹cym czo³a faszystowskim 

kulom, i Millerem, jeœli nie 

zapominaj¹c siê w lubie¿nej deprawacji 

z paryskimi dziwkami, to przynajmniej 

nurzaj¹cym siê w rozkoszach nocnych 

pieszczot. Ale nawet tutaj, cieñ 

wojny przeœladuje radoœæ seksu: "...Nad- 

150


chodzi poranek i aromat oznajmia 

pyszn¹, paruj¹c¹, œwie¿o zaparzon¹ 

kawê. Twoja twarz promienieje czystym 

œwiat³em, a Twoje cia³o pachnie sokami 

mi³oœci... Odliczamy godziny, które 

dziel¹ nas od nadchodz¹cej nocy. Wtedy 

bêdziemy uprawiaæ mi³oœæ, zabójcê 

cierpienia." 11 

Dokonana przez Salingera aluzja do 

Orwella i Millera w reklamie wydawniczej 

CrimethInc odwo³uje siê do s³awnego 

eseju Orwella pt. "We Wnêtrzu 

Wieloryba" (1940). Orwell recenzuje 

w niej pracê Millera i jest przera¿ony, i¿ 

Amerykanin, pomimo ¿e radyka³, jest 

zainteresowany wy³¹cznie celebrowaniem 

indywidualnego wyzwolenia. Miller 

zbywa ideê Orwella aby walczyæ z faszyzmem 

w Hiszpanii jako "czyst¹ g³upotê... 

zachowanie idioty." 12 Miller wybiera 

¿ycie wagabundy, pe³ne biedy i deprawacji 

jako œrodków poszukiwania 

osobistego zbawienia, szalej¹c na ulicach 

i w burdelach Pary¿a w poszukiwaniu 

indywidualnego wyzwolenia, 

podczas kiedy Europa p³onie. Kiedy 

groŸba nazizmu i faszyzmu wisia³a nad 

Europ¹, Miller ukry³ siê w bezpiecznym, 

metaforycznym brzuchu wieloryba, wygodnej 

przestrzeni ucieczki przed burz¹ 

szalej¹c¹ na zewn¹trz. Dla Orwella, 

marsz do okopów Hiszpanii z "poczucia 

obowi¹zku", dla Millera jest to "ostateczna, 

nieprzekraczalna faza nieodpowiedzialnoœci." 

"On siê bawi podczas 

gdy Rzym p³onie," wœcieka siê Orwell, 

"i w przeciwieñstwie do ogromnej wiêkszoœci 

ludzi którzy tak robi¹, on bawi 

siê z twarz¹ skierowan¹ w stronê p³omieni." 

13 

Podczas gdy cz³onkowie CrimethInc 

prawdopodobnie uwa¿aj¹ siebie za 

po³¹czenie libertynizmu Millera i akcji 

bezpoœredniej Orwella, napisali jednak 

ksi¹¿kê bardziej pokrewn¹ eskapizmowi 

i indywidualnemu nihilizmowi tego 

pierwszego. Oni równie¿ igraj¹, podczas 

gdy Rzym p³onie. Nie ma analizy sytuacji 

makro-politycznej; nie ma kapitalistycznej 

globalizacji, lub amerykañskiej 

hegemonii czy imperializmu. Nawet wewnêtrzne 

sprawy USA – kontrola spo- 

³eczna, militaryzacja, wojna narkotykowa 

i system wiêziennictwa – nie s¹ godne 

wspomnienia. Anarchizm CrimethInc 

"jako osobiste podejœcie do ¿ycia" 

odbija kwietyzm i mistycyzm Millera. 

Ich poszukiwanie indywidualnej wolnoœci 

w formie squatting'u, kradzie¿y sklepowych, 

darmowych podró¿y kolej¹, 

i jedzenia z koszy na œmieci mo¿e byæ 

uznane za sposób ¿ycia w brzuchu bestii, 

jeœli nie we wnêtrzu wieloryba. 

Kwestie te jako taktyka i strategia, nie 

mog¹ zaprowadziæ nas zbyt daleko na 

drodze do "totalnego wyzwolenia". 

Oczekuj¹c takiej krytyki, CrimethInc 

pisze: "ograniczyliœmy siê tutaj 

g³ównie do krytyki ustanowionego porz¹dku, 

poniewa¿ wierzymy, ¿e Ty zrobisz 

resztê. Ta ksi¹¿ka ma pomóc Ci 

analizowaæ i rozmontowaæ ten œwiat – 

to co zbudujesz sobie na jego miejsce 

le¿y w Twoich rêkach, pomimo ¿e zaoferowaliœmy 

pewne ogólne pomys³y na 

to gdzie zacz¹æ..." 14 

W takim razie co oferuje CrimethInc? 

"W oznacza Wolnoœæ... Latem 1999 

r., specjalny agent CrimethInc, Tristan 

Tzarathustra... jad³ wy³¹cznie odpadki 

ca³y rok jako konsekwencja swojej przysiêgi, 

aby nie partycypowaæ, nie podtrzymywaæ, 

ani w ¿aden sposób nie popieraæ 

ekonomii œwiatowego kapitalizmu..." 15 

O kurcze. Ten goœæ nadawa³by siê œwietnie 

na naga sadhu, hinduskiego œwiêtego 

mê¿a, stoj¹c nago na jednej nodze na 

palu przez 20 lat, holuj¹c za³adowany 

Recenzje 

151


poci¹g na penisie. Tristan Tzarathustra, 

nieprzystêpny œwiêty m¹¿. 

"H oznacza Higienê". Prawo do bycia 

brudnym, itd. "Spróbuj kiedyœ pogwa³ciæ 

parê ze zdroworozs¹dkowych 

zasad zachodniej higieny; odkryjesz, ¿e 

jedzenie ze œmietników i ¿ycie parê tygodni 

bez prysznica nie s¹ wcale a¿ tak 

niebezpieczne ani trudne jak zosta³eœ 

nauczony." 16 Spróbowaæ tego dla zabawy?! 

¯eby coœ udowodniæ? Czy jako 

eksperyment, aby poczuæ empatiê wobec 

tych pokrzywdzonych? Jedzenie 

z koszy na œmieci nie jest odpowiedzi¹ 

na nic poza spektakularnym brakiem 

moralnoœci, i w kwestii ogólnej strategii 

CrimethInc, uprawianie dzikiej mi- 

³oœci na cmentarzu pod gwiazdami z bardzo 

œmierdz¹cymi ludŸmi, nie jest takie 

zabawne. 

"P oznacza przestrzeñ... Spróbuj odkrywaæ 

przestrzeñ swojej w³asnej okolicy, 

patrz¹c na dachy i naro¿niki ulic, 

których nigdy wczeœniej nie zauwa¿a- 

³eœ – bêdziesz zdziwiony jak wiele przygody 

jest tam ukryte, czekaj¹c na Ciebie." 

17 Niekoñcz¹ce siê dni wojny i noce 

mi³oœci oczekuj¹ na was nieustraszeni 

bojownicy CrimethInc w waszej okolicy! 

Nie dajcie siê z³apaæ! 

Kiedy ju¿ rozmontowali œwiat, CrimethInc 

pozostawiaj¹ buntownika poza 

systemem, wyizolowanego i samotnego 

w swojej osobistej rewolcie, oddalonego 

od ogó³u spo³eczeñstwa, pozbawionego 

formacji spo³ecznej lub narzêdzi, które 

mog³yby mu pos³u¿yæ do budowy kolektywnych 

projektów lub umiejêtnoœci konkretnego 

organizowania siê. W plagiatorstwie 

panteonu sytuacjonistów, zignorowali 

oni najistotniejsz¹ czêœæ, która naprawdê 

s³u¿y³a zmienianiu œwiata i aspirowa³a 

do narzêdzia "totalnego wyzwolenia": 

"Radykalny Krytycyzm wy³¹cznie 

przeanalizowa³ Stary Œwiat i jego negacjê. 

Teraz musi zrealizowaæ siê w praktycznej 

aktywnoœci rewolucyjnych mas 

lub inaczej zdradzi siê przez stanie siê 

barier¹ dla tej aktywnoœci." 18 

Ksiêga powtórzonego prawa Anarchii 

"A oznacza Anarchiê... Ty nie chcesz 

byæ na ³asce rz¹dów, biurokracji, policji, 

lub ¿adnych innych zewnêtrznych si³, 

prawda? Na pewno nie pozwalasz, aby 

rz¹dzi³y Twoim ca³ym ¿yciem." 19 Na 

pewno? Po pierwsze, ten rodzaj zadufanego 

kazania brzmi o wiele lepiej 

w swoim oryginalnym jêzyku francuskim, 

a po drugie, jak mo¿emy byæ, no 

wiesz, anarchistami, kiedy ty mówisz 

nam jacy powinniœmy byæ, Wielebny 

CrimethInc? 

CrimethInc czuje potrzebê wskrzeszenia 

anarchizmu "jako osobistego podejœcia 

do ¿ycia". W tym miejscu zapo- 

¿yczaj¹ nie tylko ideê, ale historyczn¹ 

tradycjê, któr¹ "dostosowuj¹ do swoich 

w³asnych celów". "Anarchizm jest rewolucyjn¹ 

ide¹, która mówi, ¿e nikt nie jest 

bardziej uprawniony ni¿ ty sam do decydowania 

czym bêdzie twoje ¿ycie." 20 

Recenzje 

Jedna z grafik wykorzystywanych przez Kolektyw CrimethInc 

152


Jest wiele definicji anarchizmu, ale 

zredukowanie definicji do tego czysto 

osobistego sensu jest bardzo powa¿n¹ 

niesprawiedliwoœci¹. Anarchizm jako 

tradycja historyczna, jako formê anty-autorytarnej 

wspólnoty robotniczej samoorganizacji 

jest konceptem, który CrimethInc 

wyrzuca przez okno. To praca 

jest dla nich problemem, nie to jak organizuj¹ 

siê pracownicy. (Mo¿e to w³aœnie 

pracownicy s¹ problemem dla tych 

wolnych ptaków bez pracy?) 

Ruchy spo³eczne równie¿ s¹ problemem 

dla CrimethInc. Wielka gwiazda 

CrimethInc, Nadia C. pisze: "Totalna rewolucja 

nie przyjdzie jako rezultat wy- 

³¹cznie odpowiedniego planowania 

i ciê¿kiej pracy, ale jako cud wiary... 

Ka¿dy z nas musi byæ wierny têsknotom 

swojego serca za rzeczami, które s¹ zbyt 

ekstrawaganckie, aby kiedykolwiek 

mieæ szansê wpasowaæ siê w ten œwiat, 

i pod¹¿aæ za nimi z tak¹ determinacj¹, 

aby inni wynieœli z tego inspiracjê dla 

swoich w³asnych poszukiwañ. To w³aœnie 

tej alchemii nam potrzeba, a nie 

kolejnego ruchu" 21 . Pomijaj¹c wyra¿ony 

tutaj osobliwy mistycyzm, jeszcze 

bardziej k³opotliwym pomys³em jest to, 

¿e nie musimy siê organizowaæ, ani razem 

walczyæ. Wystarczy, ¿e damy innym 

inspiracjê do swoich w³asnych poszukiwañ. 

CrimethInc kwestionuj¹ truizm 

mówi¹cy o tym, ¿e ka¿dy anarchista jest 

socjalist¹, ale nie ka¿dy socjalista jest 

anarchist¹. CrimethInc nie s¹ socjalistami 

i pytaniem pozostaje, czy s¹ oni rzeczywiœcie 

anarchistami, czy zaledwie 

zwyk³ymi libertynami. 

Pozostaje równie¿ chwiejna analiza 

klasy, wciœniêta na koniec "K oznacza Kapitalizm" 

w czêœci zatytu³owanej "Postscriptum: 

Walka Klasowa, w któr¹ wszyscy 

mog¹ siê wpasowaæ." 22 Autor postuluje, 

¿e nie ma rozró¿nienia klasowego 

w zwi¹zku z cierpieniem wspó³czesnego 

¿ycia, i ¿e bogaci oraz biedni dziel¹ to 

samo cierpienie: "Nie ma znaczenia to czy 

kobieta jest pogrzebana ¿ywcem w wiêzieniu, 

w sweat-shopie, na presti¿owym 

uniwersytecie, czy w posiad³oœci z prywatnym 

basenem tak d³ugo, jak d³ugo jest 

pogrzebana ¿ywcem..." 23 To zbrodnicze 

twierdzenie nie jest warte komentarza. 

Pisarz konkluduje: "Tak wiêc wszyscy, 

bogaci i biedni, musz¹ siê zjednoczyæ aby 

zmieniæ swoj¹ sytuacjê..." 24 Czy to nie 

jest coœ co Bono powiedzia³ do Billa Gates'a 

podczas ostatniego Œwiatowego Forum 

Ekonomicznego? 

H oznacza Historiê i odwieczny problem 

ludzkiej historii polegaj¹cy na tym, 

¿e bogaci zawsze byli niechêtni aby zrezygnowaæ 

ze swojego bogactwa, przywilejów 

i w³adzy na rzecz biednych. Sytuacja 

wygl¹da tak, ¿e bogaci, nawet jeœli 

s¹ bardzo nieszczêœliwi w swoich posiad³oœciach, 

nie mieli ochoty siê zmieniæ, 

i to w³aœnie da³o pocz¹tek walce klasowej. 

"Wojna klasowa w któr¹ wszyscy 

mog¹ siê wpasowaæ" jest OK jeœli 

pamiêta siê, ¿e bogaty i biedny znajduj¹ 

siê w niej po przeciwnych stronach. 

W tym miejscu nie mogê u¿yæ ksi¹¿- 

ki Galeano jako kija do bicia CrimethInc. 

Galeano nie jest anarchist¹ i przeszukujê 

Days and Nights of Love and 

War w celu odnalezienia jakiejœ wskazówki 

co do jego politycznych przekonañ 

ale nic takiego siê nie ujawnia, poza 

najszerzej pojêt¹ anty-dyktatur¹ i spraw¹ 

praw cz³owieka. Jest to powa¿ny problem 

zwi¹zany z t¹ ksi¹¿k¹. Jednym 

z powodów, dla których pañstwo dokrêci³o 

œrubê by³ fakt, i¿ opozycja naprawdê 

zagra¿a³a jego w³adzy. Opozycja, 

uzbrojona i rozpowszechniona, w formie 

argentyñskich Montoneros, najwiêkszej 

guerrilli w Ameryce £aciñskiej, lub 

mniejszej urugwajskiej grupy Tupama- 

Recenzje 

153


Recenzje 

ros, zainspirowanej przez Kubañsk¹ 

Rewolucjê i model insurekcyjny Guevarista, 

by³a w stanie doprowadziæ do destabilizacji 

w³adz, a nawet aspirowaæ do 

przejêcia w³adzy. Bia³e rêkawiczki zosta³y 

zdjête, i wszelkie rodzaje potwornoœci 

by³y tolerowane w imiê ratowania 

"ojczystego kraju" przed komunizmem. 

Œwiadectwo Galeano, bez mówienia 

tego wprost, wskazuje na to, ¿e walka 

zbrojna nie osi¹gnê³a nic poza doprowadzeniem 

wszystkich do œmierci. 

Lecz nie jest to lekcja, któr¹ ksi¹¿ka 

ma przekazywaæ. W³aœciwie, Galeano nie 

oferuje ¿adnej krytyki pora¿ek ruchu oporu, 

lub jego taktyk i strategii. Skupia siê 

on wy³¹cznie na rzezi przyniesionej przez 

dyktaturê. Jest to zrozumia³e, wzi¹wszy 

pod uwagê masakry i potwornoœci pope³nione 

przeciwko ka¿demu, kto nie popiera³ 

re¿imu, ale i nieco nieszczere. Dla 

przyk³adu, wymienia on wspó³pracowników 

swojego magazynu Crisis którzy 

zostali zabici lub zaginêli. 25 Jednym 

z nich jest Rodolfo Walsh. Walsh by³ znanym 

pisarzem, ale prawdopodobn¹ przyczyn¹, 

dla której zosta³ zamordowany 

przez pañstwo by³o to, i¿ pe³ni³ funkcjê 

oficera w Montoneros. Wiele udanych 

operacji guerrilli jest przypisywanych 

Walsh'owi, m.in. nadzór nad zamachem 

bombowym w kantynie, w wyniku którego 

zginê³o 42 policjantów. Galeano 

pomija tê czêœæ historii, bez w¹tpienia po 

to, by chroniæ swoich towarzyszy, ¿yj¹cych 

i zmar³ych – ale przez to ksi¹¿ka traci 

na niekompletnym opisie wydarzeñ. Lêka 

siê analizy walki zbrojnej i jej konsekwencji. 

Wszyscy bylibyœmy bogatsi 

w wiedzê, gdyby zosta³ nam dostarczony 

pe³en obraz. 

Powrót do Champerico 

Z powrotem nad morzem w Champerico, 

akcja zagêszcza siê. Wróci³em na 

œniadanie "na koszt firmy", a tak¿e otrzyma³em 

ofertê od wdziêcznej kobiety, aby 

zamieszkaæ razem z nimi. Pan Samobójstwo 

pojawia siê, skacowany, i na jakoœ 

barani sposób przeprasza za wczorajszy 

incydent. Kiedy jemy wspólnie œniadanie, 

kobieta wyjaœnia, ¿e jej m¹¿ by³ kiedyœ 

pu³kownikiem w gwatemalskiej armii. 

Teraz, zmuszony ¿yæ jako prosty 

rybak czuje, ¿e nikt nie traktuje go z nale¿nym 

mu szacunkiem. Ona sama pochodzi 

z Salwadoru i zauwa¿y³em, ¿e ma 

na sobie koszulkê z nadrukiem popieraj¹cym 

partiê Arena – ogólnie mówi¹c, 

faszystowski szwadron œmierci dzia³aj¹cy 

podczas d³ugiej wojny przeciwko 

powstaniu w Salwadorze. 

Czy wiêc naprawdê musimy, tak jak 

nalega CrimethInc, "strz¹sn¹æ z siebie 

martwe brzemiê przesz³oœci"? 

Moja spontaniczna przygoda na 

morskim brzegu Champerico staje siê 

skomplikowana poprzez wagê kontekstualnej 

informacji. Ci ludzie nie s¹ tylko 

czêœci¹ mojego intensywnego zaanga¿owania 

siê w moment teraŸniejszoœci, 

ale s¹ ludŸmi z trudn¹ przesz³oœci¹, 

nierozerwalnie po³¹czon¹ z polami 

œmierci tamtych miejsc, i nagle zaczynam 

¿a³owaæ, ¿e da³em siê w to wci¹gn¹æ. 

Mo¿e powinienem by³ pozwoliæ 

temu pieprzonemu pijanemu pu³kownikowi 

uton¹æ. 

Znów Galeano, tym razem w monologu 

na temat pañstwowego programu 

wyeliminowania opozycji, które ma 

tak samo trafne odniesienie do sytuacji 

w Argentynie i Urugwaju w latach 70. 

jak i do sytuacji Gwatemali i Salwadoru 

w latach 80.: "Plan eksterminacji: 

zniszczyæ trawê, wyrwaæ z korzeniami 

ka¿d¹ ¿yj¹c¹ rzecz, posypaæ ziemiê sol¹. 

W celu skolonizowania sumieñ, st³umiæ 

je; w celu st³umienia ich, pozbawiæ je 

przesz³oœci. Zatrzeæ wszelkie œlady œwia- 

154


dectwa tego, ¿e w tym kraju kiedykolwiek 

istnia³o coœ poza cisz¹, wiêzieniami 

i grobami. Zabrania siê pamiêtaæ." 26 

Problemem CrimethInc nie jest ich 

duch rozbuchanego romantyzmu i ich 

lekcewa¿¹ca wszystko pasja – tego nigdy 

dosyæ – ale nieznoœna lekkoœæ i p³ytkoœæ 

ich filozofii i praktyki. 

W swoim poœpiechu, aby pójœæ w objêcia 

dzikiej ¿ywio³owoœci i "¿yæ jako 

podmiot a nie obiekt historii" 27 beznadziejnie 

poturbowani rozpaczliwie machaj¹ 

skrzyd³ami lec¹c jak Ikar w stronê 

s³oñca. Ich skrzyd³a pasji, zrodzone z bogatego 

gobelinu sytuacjonistycznych 

i anarchistycznych rozpraw, s¹ nieodpowiedzialnie 

u¿yte dla celów ich indywidualistycznego 

i egoistycznego projektu. 

Postscriptum: Namiêtne Akty Odmowy 

W g³êbi serca, ksi¹¿ka CrimethInc 

Days of War and Nights of Love jest manifestem 

przeciwko samozadowoleniu, 

pasywnoœci i pesymizmowi. Wykazuj¹ 

oni wielk¹ zdolnoœæ do produkcji du¿ych 

iloœci dobrej jakoœci propagandy jak np. 

ich darmowa gazeta Harbinger, i popularny 

pamflet Fighting For Our Lives 

(Walcz¹c o nasze ¿ycia), którego rzekomy 

nak³ad siêga 250 000 egzemplarzy. 

Nie mo¿na odmówiæ im produktywnoœci, 

czy te¿ ich gorliwego pragnienia, aby 

rozprzestrzeniaæ swoje plagiatorskie s³owo, 

ale w imiê, czego to robi¹ i z jakim 

zamys³em? 

CrimethInc zaczyna siê nazw¹ marki, 

a koñczy na bezpardonowej reklamie 

"radykalnych" produktów na swojej stronie 

internetowej. Pomiêdzy tym w ksi¹¿- 

ce tej jest widoczna, indywidualistyczna, 

samolubna i dziecinna ideologia 

buntu, unikaj¹ca pracy, politycznego organizowania 

siê i walki klasowej. 

W œwiecie wojny stoj¹cym w obliczu 

krañcowego kryzysu, transcendentalna 

filozofia CrimethInc i ich ahistoryczna 

lekkoœæ jest form¹ intelektualnej masturbacji. 

Tak jak pozbawieni korzeni wygnañcy, 

oderwani od codziennego ¿ycia, 

które ich otacza, styl ¿ycia CrimethInc 

jest form¹ nadanego sobie samemu wygnania 

w obrêbie w³asnego spo³eczeñstwa. 

Bez podstawy, bez ruchu w stronê 

krytyki, przemawiaj¹ ustami trupa. Nie 

wystarczy zaledwie zidentyfikowaæ siê 

z wyw³aszczonymi; problemem jest znalezienie 

wspólnego g³osu i organizowanie 

siê wraz z nimi. Ksi¹¿ka CrimethInc 

jest ledwie archiwum historii, kolekcj¹ 

radykalnego dyskursu, hobby dla emerytów 

bez ¿adnego praktycznego zastosowania. 

Gdziekolwiek ¿arliwe akty odmowy 

i p³omienna œwiadomoœæ potrzeby oporu 

powoduj¹ zatrzymanie w fabrykach 

kolektywnej iluzji, tam bliska jest rewolucja 

dnia codziennego. 

Raul Vaneigem poda³ przyk³ady takiej 

nieodleg³ej rewolucji: Watts, Praga, 

Sztokholm, Stanleyville, Turyn, Mieres, 

Republika Dominikañska, Amsterdam, 

w erze brutalnych powstañ przeciwko 

w³adzy, dzikich akcji strajkowych, powstawania 

rad robotniczych, i samorz¹du. 

Nie apolityczny hedonizm indywidualnych 

jednostek oœwiadczaj¹cych, 

"Pieprzê to wszystko, wyje¿d¿am," lub 

"Bêdê siê kocha³ na ³awce w parku," 

b¹dŸ "Zak³adam zespó³ punk rockowy". 

CrimethInc nie myœli kolektywnie, a wy- 

³¹cznie indywidualistycznie, i w³aœnie to 

konstruuje ca³¹ zwodnicz¹ naturê tej 

ksi¹¿ki. Praca rewolucyjnego powstania 

przeciwko w³adzy musi byæ dokonana 

przez rewolucyjnych powstañców – czyli, 

robotników i nie-robotników w masowej 

rewolcie. 

Nihiliœci – musicie wykonaæ jeszcze 

jeden krok, jeœli chcecie staæ siê rewolucjonistami. 

Recenzje 

155


1 

CrimethInc, Days of War, Nights of Love: 

CrimethInc for Beginners (2001), str. 8. 

2 

CrimethInc, Days of War, Nights of 

Love, str. 113. 

3 

Ibid., str. 114 

4 

Eduardo Galeano, Days and Nights of 

Love and War (New York: Monthly Review 

Press, 2000), str. 172. 

5 

Galeano, Days and Nights of Love and 

War, str. 23. 

6 

Ibid., str. 43. 

7 



8 


9 


10 


War, s. 42. 

11 

Ibid., 175. 

12 

George Orwell, Inside the Whale, 

http://www.orwell.ru/ 

13 

Ibid. 

14 

Crimethinc, Days of War, Nights of 


15 


16 


17 


18 

Raoul Vaneigem, "Postscript: A toast 

to revolutionary workers" w: The Revolution 

of Everyday Life (London: Rebel Press, 

2003), str. 275. 

19 



20 


21 


22 


23 


24 


25 


War, str. 174. 

26 


27 



28 

Raoul Vaneigem, The Revolution of 

Everyday Life, str. 271. 

T³umaczenie: 

Martyna Ostrowska 

NOAM CHOMSKY "Polityka, anarchizm, lingwistyka" 

Dla tych, którzy znaj¹ Chomskiego jedynie jako analityka mediów i krytyka polityki 

miêdzynarodowej, ta wszechstronna ksi¹¿ka przedstawia jego studia nad lingwistyk¹, 

teori¹ anarchistyczn¹ i radykaln¹ krytyk¹ polityczn¹. 

NACLA Report of the Americas. 

Recenzje 

Chomsky pokazuje nam jak niewiele wspólnego z wolnoœci¹, jeœli w ogóle, maj¹ frazy 

w rodzaju "wolnoœæ wypowiedzi", "wolny rynek" czy "wolny œwiat". Pokazuje nam on, 

¿e wœród miriad wolnoœci, do jakich roœci sobie pretensje rz¹d USA znajduj¹ siê te¿ takie, 

jak wolnoœæ mordowania, unicestwiania i dominacji. Wolnoœæ finansowania i sponsorowania 

despotów oraz dyktatorów na ca³ym œwiecie. Wolnoœæ szkolenia, uzbrajania i chronienia 

terrorystów. Wolnoœæ obalania wybranych w demokratycznych wyborach rz¹dów. 

Wolnoœæ gromadzenia i u¿ywania broni masowej zag³ady - chemicznej, biologicznej 

i nuklerarnej. Wolnoœæ wypowiadania wojny ka¿demu krajowi, którego rz¹d ma odmienne 

zapatrywania. 

Arundhati Roy indyjska pisarka i publicystka, dzia³aczka 

ruchów antywojennych i antyglobalistycznych. 

Wiêcej na: http://www.rozbrat.org/chomsky 

156


KURT VONNEGUT 

WSPOMNIENIE 

Tu¿ przed oddaniem do druku Biuletynu, dosz³a do nas smutna wiadomoœæ z USA: 

11 kwietnia w Nowym Yorku zmar³ Kurt Vonnegut. Mia³ 84 lata. By³ autorem 

wielu wspania³ych ksi¹¿ek. Urodzi³ siê 11 listopada 1922 roku w Indianapolis. 

W 1950 roku postanowi³ zostaæ pisarzem. Kurt Vonnegut by³ nieprzejednanym 

krytykiem kapitalizmu, w ostatnich latach czêsto wystêpowa³ publicznie przeciwko 

wojnie w Iraku. Z niespotykanym humorem pisa³ o rzeczach wa¿nych i trudnych. 

Aby uczciæ jego pamiêæ przytaczamy fragment jego powieœci "Recydywista" 

w przek³adzie Jolanty Kozak. 

Kurt Vonnegut 1922 - 2007 

(...) Whistler wyst¹pi³ tego wieczora 

w szerokim banda¿u na g³owie 

i z praw¹ rêk¹ w gipsie. Przypomina³, ¿e 

by³ absolwentem Harvardu i synem dobrej 

rodziny z Cincinnati. Mój rodak 

z Ohio. Przypuszczaliœmy z Mary Kathleen, 

¿e po raz kolejny poturbowa³y go 

legiony z³a – mo¿e policja, a mo¿e Gwardia 

Narodowa, mo¿e p³atni chuligani, 

a mo¿e dzia³acze sabota¿owych zwi¹zków? 

Trzyma³em Mary Kathleen za 

rêkê. Nikt jej przede mn¹ nie powiedzia³, 

¿e j¹ kocha. Ubra³em siê w garnitur 

i krawat, podobnie jak wiêkszoœæ przyby³ych 

na wiec mê¿czyzn. Chcieliœmy 

zademonstrowaæ, ¿e jesteœmy jak najbardziej 

przyzwoitymi i trzeŸwo myœl¹cymi 

obywatelami. Kenneth Whistler mia³ 

wygl¹d biznesmena. Znalaz³ nawet czas, 

¿eby wyglansowaæ buty. Wyglansowane 

buty by³y wówczas istotnym symbolem 

godnoœci osobistej. 

Whistler rozpocz¹³ przemówienie 

od ¿artu na temat w³asnych banda¿y. 

– Duch roku Siedemdziesi¹tego 

Szóstego* – powiedzia³. 

Rozleg³ siê gremialny œmiech, mimo 

i¿ okazja nie nale¿a³a do najweselszych. 

Wszystkich cz³onków zwi¹zku przed 

miesi¹cem wylano z pracy – za wst¹pienie 

do zwi¹zku. Specjalizowali siê oni 

w produkcji tarcz szlifierskich, a w ca- 

³ej okolicy by³o tylko jedno przedsiêbiorstwo 

zainteresowane t¹ specjalizacj¹, 

a mianowicie Wytwórnia Tarcz Szlifierskich 

Johannsena. Œciœle rzecz bior¹c, 

by³y to wyspecjalizowane zak³ady ceramiczne, 

w których nadawano formê 

miêkkim tworzywom, a nastêpnie wypalano 

je w piecach. Ojcowie albo dziadkowie 

wiêkszoœci wylanych robotników 

* Aluzja do obrazu - alegorii Rewolucji 

Amerykañskiej (przyp. t³um.). 

Wspomnienie 

157


Wspomnienie 

byli niegdyœ garncarzami w Skandynawii, 

sk¹d œci¹gniêto ich do naszego kraju, 

celem przyuczenia do nowego fachu. 

Wiec odbywa³ siê w opuszczonym 

magazynie w Cambridge. Sk³adane 

krzes³a wypo¿yczy³ dom pogrzebowy, co 

pozostawa³o w jak najlepszej zgodzie 

z duchem uroczystoœci. Mary Kathleen 

i ja zasiedliœmy w pierwszym rzêdzie. 

Whistler, jak siê okaza³o, odniós³ 

obra¿enia w typowym wypadku górniczym. 

Pracowa³, przyzna³ nam siê, jako 

"z³odziej", czyli facet do usuwania podtrzymuj¹cych 

strop s³upów wêgla na wybranych 

pok³adach. Coœ go przywali³o. 

Z tematu niebezpiecznej pracy 

w podziemnych ciemnoœciach przeskoczy³ 

nastêpnie g³adko na wspomnienia 

balu u Ritza przed piêtnastu laty, gdzie 

jego kolega z roku w Harvardzie nazwiskiem 

Nils Johannsen zosta³ przy³apany 

na grze obci¹¿anymi koœæmi w mêskiej 

toalecie, gdy¿ tam w³aœnie rozgrywki 

mia³y miejsce. Ten sam Nils Johannsen, 

który by³ obecnie prezesem 

Wytwórni Tarcz Œciernych Johannsena 

i wyla³ z pracy zebranych robotników! 

Za³o¿ycielem wytwórni by³ dziadek Johannsena. 

Whistler oznajmi³ zebranym, 

¿e Johannsenowi wsadzono u Ritza g³owê 

do klozetu, a wykonawcy wyroku 

¿ywili przy tym nadziejê, ¿e Johannsen 

nigdy ju¿ nie spróbuje graæ obci¹¿anymi 

koœæmi. 

– A jednak – ci¹gn¹³ Whistler – Johannsen 

nadal szachruje. 

Oœwiadczy³, ¿e mo¿na winiæ Harvard 

za wiele nieprawoœci, w tym tak- 

¿e za egzekucjê Sacco i Vanzettiego, lecz 

jeœli chodzi o produkt nazwiskiem Nils 

Johannsen, Harvard pozostaje absolutnie 

niewinny. 

– Przez ca³e studia nie pojawi³ siê 

na ¿adnym wyk³adzie, nie napisa³ ani 

jednej pracy, nie przeczyta³ ani jednej 

ksi¹¿ki – grzmia³ Whistler. – Pod koniec 

drugiego roku poproszono go 

o opuszczenie uczelni. 

Ach, bardzo mi go ¿al – mówi³ dalej. 

– Nawet go rozumiem: przecie¿ gdyby 

nie znaczy³ koœci, nigdy by do niczego 

nie doszed³. Jakie to szachrowane koœci 

wyci¹gn¹³ w grze z wami? Przepisy, 

które zezwalaj¹ na wyrzucenie z pracy 

ka¿dego, kto broni podstawowych praw 

robotnika – oto s¹ jego znaczone koœci. 

Policjanci, którzy stan¹ w obronie jego 

praw maj¹tkowych, lecz palcem nie 

kiwn¹ w obronie nale¿nych wam praw 

cz³owieka – oto s¹ jego znaczone koœci. 

W tym miejscu Whistler zapyta³ wyrzuconych 

robotników, co wie Johannsen 

o ose³kach i czy w ogóle mu na nich 

zale¿y. To dopiero by³o sprytne posuniêcie! 

W owych czasach istnia³a tylko jedna 

metoda na zaskarbienie sobie przyjaŸni 

klasy robotniczej i nak³onienie jej 

do wyra¿ania krytyki spo³ecznej godnej 

filozofów: nale¿a³o podj¹æ jedyny temat, 

w którym robotnicy byli oblatani do granic 

bezczelnoœci – temat ich pracy zawodowej. 

Teraz dopiero by³o czego pos³uchaæ. 

Robotnicy, jeden po drugim, sk³adali 

uroczyste oœwiadczenia, ¿e owszem, ojciec 

i dziadek Johannsena te¿ byli skoñczonymi 

³obuzami, ale przynajmniej 

umieli zarz¹dzaæ fabryk¹. Najwy¿szej 

klasy surowce dostarczano zawsze zgodnie 

z planem, maszyny by³y konserwowane 

jak nale¿y, dzia³a³a kot³ownia, 

dzia³a³y ubikacje, z³¹ pracê karano, 

dobr¹ nagradzano, nie zdarzy³o siê, ¿eby 

klient otrzyma³ wadliwy produkt, i tak 

dalej, i tak dalej. 

Whistler zapyta³ ich z kolei, czy którykolwiek 

z zebranych pokierowa³by fabryk¹ 

lepiej od Nilsa Johannsena. W odpowiedzi 

odezwa³ siê w imieniu wszystkich 

tylko jeden robotnik: 

158


– Mój Bo¿e, jasne ¿e tak! Ka¿dy jeden! 

Whistler zapyta³ go, czy jego zdaniem 

to jest w porz¹dku, ¿eby cz³owiek 

dziedziczy³ fabrykê. 

Zapytany odpar³ po namyœle: 

– Jak siê boi fabryki i robotników, 

to nie. Na pewno nie. 

Ta wnikliwa uwaga po dziœ dzieñ 

robi na mnie wielkie wra¿enie. Twierdzê, 

¿e jeœli ludzie chcieliby siê od czasu 

do czasu sensownie pomodliæ, mogliby 

to robiæ tak: 

– Panie Bo¿e, nie daj mi nigdy za 

szefa cz³owieka, który siê boi. 

Kenneth Whistler przyobieca³ nam 

rych³e nadejœcie dnia, w którym robotnicy 

przejm¹ fabryki i bêd¹ nimi kierowaæ 

dla dobra ca³ej ludzkoœci. Zyski, 

które na razie trafiaj¹ w rêce trutniów 

i skorumpowanych polityków, powêdruj¹ 

do tych, którzy pracuj¹, jak równie¿ 

do starców, chorych i sierot. Wszyscy 

zdolni do pracy bêd¹ pracowali. Powstanie 

jedna tylko klasa spo³eczna – 

klasa ludzi pracy. Najmniej przyjemne 

zajêcia wykonywaæ bêd¹ wszyscy po 

kolei, czyli ¿e, dajmy na to, lekarzowi 

wypadnie raz do roku przepracowaæ tydzieñ 

przy wywózce œmieci. Produkcjê 

dóbr luksusowych wstrzyma siê a¿ do 

czasu pe³nego zaspokojenia podstawowych 

potrzeb ka¿dego obywatela. Lecznictwo 

bêdzie bezp³atne. ¯ywnoœæ bêdzie 

tania, wysokokaloryczna i dostêpna 

w wielkiej obfitoœci. Wille, hotele 

oraz biurowce przerobi siê na mieszkania, 

aby wszystkim zapewniæ godziwy 

dach nad g³ow¹. Lokale przydzielaæ siê 

bêdzie drog¹ losowania. Nie bêdzie wiêcej 

wojen, a w konsekwencji znikn¹ 

i granice pañstwowe, gdy¿ ludzkoœæ ca- 

³ego œwiata nale¿eæ bêdzie do jednej klasy 

spo³ecznej o wspólnych interesach – 

interesach klasy robotniczej. 

I tak dalej, i tak dalej. Co to by³ za 

czarodziej! 

– Bêdziesz taki sam, jak on, Walterze 

– szepnê³a mi do ucha Mary Kathleen. 

– Bêdê siê stara³ – odszepn¹³em. Ani 

myœla³em siê staraæ. 

Najbardziej ¿enuj¹c¹ cech¹ tej autobiografii 

jest dla mnie, nie ukrywam, nieprzerwany 

³añcuch dowodów na to, ¿e 

nigdy nie by³em cz³owiekiem powa¿nym. 

Nie raz popada³em w kaba³ê, lecz by³a to 

zawsze kwestia przypadku. Nigdy œwiadomie 

nie zaryzykowa³em ¿yciem, czy 

choæby w³asn¹ wygod¹, dla dobra ludzkoœci. 

Bardzo siê tego wstydzê. 

Ci z zebranych, którzy ju¿ kiedyœ 

s³yszeli Kennetha Whistlera, jêli go prosiæ 

gor¹co, aby raz jeszcze opowiedzia³ 

o tym, jak dowodzi³ pikietami pod wiêzieniem 

Charlestown w czasie egzekucji 

Sacco i Vanzettiego. To niesamowite, 

¿e muszê dziœ wyjaœniaæ, kim byli 

Sacco i Vanzetti. Niedawno zapyta³em 

m³odego Israela Edela z RAMJAC, by- 

³ego nocnego recepcjonistê z Arapahoe, 

co wie o Sacco i Vanzettim, na co 

z wielk¹ pewnoœci¹ siebie oznajmi³, ¿e 

to para bogatych, superinteligentnych 

morderców z Chicago. Pomylili mu siê 

z Leopoldem i Loebem. 

Dlaczego tak siê tym przejmujê? Bo 

kiedy by³em m³ody, wydawa³o mi siê, 

¿e historia Sacco i Vanzettiego wspominana 

bêdzie tak czêsto i dramatycznie, 

i¿ w koñcu, któregoœ dnia, zrówna siê 

rang¹ z histori¹ Jezusa Chrystusa. Uwa- 

¿a³em, ¿e jeœli cz³owiek wspó³czesny ma 

siê twórczo zastanawiaæ nad w³asnym 

¿yciem, nale¿y mu siê Pasja w stylu Sacco 

i Vanzettiego, z fina³em na krzeœle 

elektrycznym. 

Co do ostatnich dni ¿ycia Sacco 

i Vanzettiego w ujêciu wspó³czesnej Pasji: 

Podobnie jak na Golgocie, i tu z wyroku 

s¹du zg³adzono równoczeœnie 

Wspomnienie 

159


Wspomnienie 

trzech ludzi z ni¿szych sfer. Z tym, ¿e na 

Golgocie tylko jeden z trzech by³ niewinny, 

a tym razem niewinnych by³o dwóch. 

Jedynym winnym by³ notoryczny 

z³odziej i morderca nazwiskiem Celestino 

Madeiros, skazany za ca³kiem inne 

przestêpstwo. Tu¿ pod koniec przyzna³ 

siê on tak¿e do pope³nienia tych morderstw, 

za które skazano Sacco i Vanzettiego. 

Czemu? 

– Widzia³em ¿onê Sacco, jak tu chodzi³a 

z dzieciakami. ¯al mi siê zrobi³o 

tych dzieciaków – powiedzia³ Celestino 

Madeiros. 

Proszê sobie wyobraziæ tê sam¹ 

kwestiê wypowiedzian¹ przez dobrego 

aktora we wspó³czesnej sztuce pasyjnej. 

Madeiros umar³ pierwszy. Œwiat³a 

w oknach wiêzienia zgas³y i zapali³y siê 

po trzykroæ. 

Drugi umar³ Sacco. On jeden 

z trzech skazanych mia³ rodzinê. Aktor 

graj¹cy Sacco musia³by stworzyæ postaæ 

bardzo inteligentnego mê¿czyzny, który 

– jako ¿e angielski nie by³ jego jêzykiem 

ojczystym, a nie mia³ zdolnoœci lingwistycznych 

– nie móg³ sobie pozwoliæ na 

bardziej wyszukane perory pod adresem 

obecnych, gdy przypinali go pasami do 

krzes³a elektrycznego. 

– Niech ¿yje anarchia – powiedzia³. 

– ¯egnaj, moja ¿ono, ¿egnajcie, dzieci, 

¿egnajcie, przyjaciele. Witam panów. 

¯egnaj, matko. 

By³ szewcem. Œwiat³a w oknach wiêzienia 

zgas³y i zapali³y siê po trzykroæ. 

Ostatni umar³ Vanzetti. Zasiad³ on 

na krzeœle, na którym umarli Madeiros 

i Sacco, nim ktokolwiek zd¹¿y³ daæ mu 

do zrozumienia, ¿e to w³aœnie powinien 

uczyniæ. Przemówi³ do œwiadków, nim 

ktokolwiek go poinformowa³, ¿e ma 

g³os. Dla niego równie¿ angielski nie by³ 

jêzykiem ojczystym, ale potrafi³ z nim 

robiæ, co mu siê ¿ywnie spodoba³o. 

Proszê pos³uchaæ: 

– Chcê wam oznajmiæ – rzek³ – ¿e 

jestem niewinny. Nigdy nie pope³ni³em 

zbrodni, choæ czasem grzeszy³em. Nie 

jestem winny ¿adnej zbrodni – nie tylko 

tej, o któr¹ mnie oskar¿aj¹, ale w ogóle 

¿adnej. Jestem niewinny. 

W chwili aresztowania by³ handlarzem 

ryb. 

– Chcia³bym przebaczyæ niektórym 

ludziom za to, co teraz ze mn¹ robi¹ – 

powiedzia³. Œwiat³a w oknach wiêzienia 

zgas³y i zapali³y siê trzykroæ. 

*** 

Raz jeszcze powtarzam fakty: 

Sacco i Vanzetti nigdy nikogo nie 

zabili. Przybyli do Ameryki z W³och, nie 

znaj¹c siê nawzajem, w roku Tysi¹c 

Dziewiêæset Ósmym. W tym samym 

roku do Ameryki przybyli moi rodzice. 

Ojciec mia³ lat dziewiêtnaœcie. Matka 

dwadzieœcia jeden. 

Sacco mia³ lat siedemnaœcie. Vanzetti 

dwadzieœcia. Amerykañscy pracodawcy 

pragnêli w owym czasie zalewu 

taniej i pokornej si³y roboczej, która pozwoli³aby 

im utrzymaæ p³ace na niskim 

poziomie. 

Vanzetti mia³ siê póŸniej wyraziæ: 

– Pierwsze zaskoczenie prze¿y³em 

w punkcie imigracyjnym. Widzia³em pasa¿erów 

najni¿szej kategorii, z którymi 

urzêdnicy obchodzili siê jak z byd³em. 

Jednego s³owa sympatii, jednego s³owa 

otuchy, które by pomniejszy³o ciê¿ar ³ez, 

tak silnie przygniataj¹cy nowo przyby- 

³ych na amerykañski brzeg. 

Od ojca i matki nie raz s³ysza³em to 

samo. Oni te¿ poczuli siê w koñcu jak 

g³upcy, którzy, nie wiedzieæ, czemu, do- 

³o¿yli ogromnych starañ, by osobiœcie 

dostarczyæ siê do rzeŸni. 

Rodziców moich natychmiast zwerbowa³ 

do pracy agent Mostów i ¯elaza 

160


Cuyahoga z Cleveland. Agent ów, jak 

mi kiedyœ wyzna³ pan McCone, otrzyma³ 

polecenie najmowania wy³¹cznie 

S³owian o blond w³osach, w myœl teorii 

ojca pana McCone, ¿e jako blondynów 

bêdzie ich cechowaæ germañska smyka³ka 

w palcach i krzepa fizyczna, jako S³owian 

zaœ – wrodzona uleg³oœæ. Werbunek 

dotyczy³ robotników fabrycznych 

oraz nielicznej garstki s³u¿by domowej 

z dobr¹ prezencj¹, do pracy w licznych 

domostwach pana McCone. Tak to rodzice 

moi zasilili warstwê spo³eczn¹ 

s³u¿by. Sacco i Vanzetti mieli mniej 

szczêœcia. ¯aden poœrednik w handlu 

ludzkimi maszynami nie wyra¿a³ zapotrzebowania 

na model, jaki sob¹ reprezentowali. 

"Dok¹d mia³em pójœæ? Co 

mia³em robiæ, pisa³ Vanzetti. Sta³em na 

ziemi obiecanej. Kolejka miejska przeturkota³a 

obok, nie udzielaj¹c mi odpowiedzi. 

Autobusy i trolejbusy pêdzi³y, nie 

bacz¹c na mnie zupe³nie". W tej sytuacji 

on i Sacco, jeszcze oddzielnie i tylko 

dlatego, by nie umrzeæ z g³odu, musieli 

od drzwi do drzwi, ³aman¹ angielszczyzn¹, 

¿ebraæ o dowoln¹ pracê za dowoln¹ 

p³acê. Czas mija³. 

Sacco, który we W³oszech trudni³ 

siê szewstwem, znalaz³ pracê w fabryce 

obuwia w Milford, Massachusetts, 

w tym samym mieœcie, gdzie, zbiegiem 

losu, urodzi³a siê matka Mary Kathleen 

O'Looney. Sacco dorobi³ siê ¿ony i domu 

z ogródkiem. Z ¿on¹ mia³ syna imieniem 

Dante i córeczkê imieniem Inez. Sacco 

pracowa³ szeœæ dni w tygodniu, po dziesiêæ 

godzin dziennie. Znajdowa³ przy 

tym czas na wyg³aszanie przemówieñ, 

rozdawanie pieniêdzy i udzia³ w robotniczych 

demonstracjach strajkowych 

o lepsze p³ace, humanizacjê stosunków 

pracy, i tak dalej. Za tê dzia³alnoœæ aresztowany 

zosta³ w roku Tysi¹c Dziewiêæset 

Szesnastym. 

Vanzetti, jako cz³owiek bez zawodu, 

przerzuca³ siê z bran¿y do bran¿y – 

a to restauracja, a to kamienio³omy, a to 

huta ¿elaza, a to fabryka powrozów. By³ 

zagorza³ym czytelnikiem ksi¹¿ek. Studiowa³ 

Marksa, Darwina, Hugo, Gorkiego, 

To³stoja, Zole i Dantego. Tyle ³¹czy- 

³o go z ludŸmi Harvardu. W roku Tysi¹c 

Dziewiêæset Szesnastym stan¹³ na czele 

strajku w fabryce powrozów, dok³adnie 

mówi¹c – w Zak³adach Wytwórczych 

Lin i Powrozów w Plymouth, Massachusetts, 

obecnie podleg³ych korporacji 

RAMJAC. Po tym incydencie trafi³ na 

czarne listy wszystkich okolicznych 

przedsiêbiorstw i w koñcu, aby utrzymaæ 

siê przy ¿yciu, zosta³ niezale¿nym handlarzem 

ryb. 

Sacco i Vanzetti poznali siê bli¿ej 

w³aœnie w roku Tysi¹c Dziewiêæset Szesnastym. 

Myœl¹c ka¿dy z osobna o brutalnych 

praktykach œwiata biznesu, doszli 

do oczywistego wniosku, ¿e pola bitewne 

pierwszej wojny œwiatowej s¹ niczym 

innym jak dodatkowymi placówkami 

obrzydliwie niebezpiecznej pracy, 

gdzie garstka ludzi dogl¹da zag³ady milionów 

w nadziei, ¿e zbije na tym 

grubsz¹ forsê. Oczywiste by³o dla nich 

obu tak¿e i to, ¿e Ameryka w³¹czy siê 

niebawem w pierwsz¹ wojnê œwiatow¹. 

Poniewa¿ nie uœmiecha³a im siê tego 

rodzaju praca w Europie, wst¹pili obaj 

do w³osko-amerykañskiej grupki anarchistów, 

która na czas wojny przenios³a 

siê do Meksyku. 

Anarchista jest to cz³owiek, który 

wierzy g³êboko, ¿e ka¿dy rz¹d jest wrogiem 

w³asnego narodu. 

Stwierdzam, ¿e do dziœ nie umar³a 

we mnie nadzieja, i¿ Sacco i Vanzetti 

wejd¹ w krew przysz³ym pokoleniom. 

Mo¿e wystarczy jeszcze tylko raz czy 

dwa przypomnieæ ich losy. Jeœli tak, to 

ich ujœcie do Meksyku interpretowane 

Wspomnienie 

161


Wspomnienie 

bêdzie powszechnie jako kolejny przejaw 

b³ogos³awionej odmiany zdrowego 

rozs¹dku. 

Tak czy owak, po wojnie Sacco 

i Vanzetti wrócili do Massachusetts, ju¿ 

w wielkiej przyjaŸni. Zdrowy rozs¹dek 

w ich wydaniu, b³ogos³awiony czy te¿ 

nie, i oparty na tych samych lekturach, 

które studenci Harvardu studiuj¹ stale 

i bez szkody dla zdrowia, budzi³ na ogó³ 

pogardê otoczenia. Otoczenie to, podobnie 

jak wszyscy, którzy pragnêli kierowaæ 

w³asnym losem bez specjalnego 

buntu, dosz³o nagle do wniosku, ¿e ów 

zdrowy rozs¹dek je przera¿a, zw³aszcza 

w wydaniu cudzoziemców. 

Ministerstwo Sprawiedliwoœci sporz¹dzi³o 

tajne listy cudzoziemców, którzy 

absolutnie nie kryli siê z opini¹, ¿e 

wiêkszoœæ rz¹dz¹cych tak zwan¹ "ziemi¹ 

obiecan¹" to ludzie niesprawiedliwi, 

ob³udni, g³upi i chciwi. Sacco i Vanzetti 

te¿ trafili na tak¹ listê, a wiêc i pod 

sta³¹ obserwacjê szpiegów rz¹dowych. 

Na liœcie znalaz³ siê tak¿e drukarz 

nazwiskiem Andrea Salsedo, przyjaciel 

Vanzettiego. Agenci federalni aresztowali 

go na niesprecyzowanej podstawie 

w New York City, po czym przez osiem 

tygodni trzymany by³ w odosobnieniu. 

Trzeciego maja roku Tysi¹c Dziewiêæset 

Dwudziestego Salsedo wypad³, czy 

te¿ wyskoczy³, czy te¿ zosta³ wypchniêty, 

z okna na czternastym piêtrze gmachu 

zajmowanego przez Ministerstwo 

Sprawiedliwoœci. 

Sacco i Vanzetti zorganizowali wiec, 

na którym zebrani mieli siê domagaæ 

œledztwa w sprawie aresztowania 

i œmierci Salsedo. Wiec wyznaczono na 

dziewi¹tego maja w Brockton, Massachusetts, 

rodzinnym mieœcie Mary Kathleen 

O'Looney. Mary Kathleen mia³a 

wówczas szeœæ lat. Ja siedem. 

Zanim dosz³o do wiecu, Sacco 

i Vanzettiego aresztowano pod zarzutem 

dzia³alnoœci godz¹cej w dobro publiczne. 

Przestêpstwo, którego siê dopuœcili, 

polega³o na tym, ¿e posiadali przy sobie 

ulotki nawo³uj¹ce do udzia³u w wiecu. 

Grozi³a im kara wysokiej grzywny i utraty 

wolnoœci na okres do dwunastu miesiêcy. 

A potem, ni st¹d, ni zow¹d, zarzucono 

im jeszcze dwa niewyjaœnione morderstwa. 

Mniej wiêcej miesi¹c wczeœniej, 

podczas napadu rabunkowego w South 

Braintree, Massachusetts, zastrzelono 

dwóch konwojentów bankowych. 

Za coœ takiego kary by³y, naturalnie, 

odpowiednio surowsze – konkretnie 

mówi¹c, dwa wyroki bezbolesnej œmierci 

na jednym i tym samym krzeœle elektrycznym. 

Vanzettiemu na dodatek zarzucano 

jeszcze usi³owanie rabunku na osobie 

konwojenta pieniêdzy w Bridgewater, 

Massachusetts. Stan¹³ przed s¹dem 

i otrzyma³ wyrok. I tak to, czary-mary, 

przeistoczy³ siê z handlarza ryb w s³ynnego 

kryminalistê, jeszcze zanim razem 

z Sacco zasiad³ na ³awie oskar¿onych 

pod zarzutem morderstwa. 

Czy Vanzetti istotnie pope³ni³ owo 

b³ahe przestêpstwo? Niewykluczone, ¿e 

tak, ale nie mia³o to wiêkszego znaczenia. 

Kto powiedzia³, ¿e nie mia³o? Sêdzia, 

który prowadzi³ sprawê Vanzettiego. 

Sêdzia nazywa³ siê Webster Thayer, 

by³ absolwentem Dartmouth College 

i potomkiem wielu œwietnych rodów 

z Nowej Anglii. 

– Ten cz³owiek – oœwiadczy³ s¹dowi 

sêdzia Thayer – zawini³ w sensie moralnym, 

choæby i nawet nie pope³ni³ 

przypisywanego mu przestêpstwa. Zawini³ 

jako wróg obowi¹zuj¹cego u nas 

porz¹dku spo³ecznego. 

162


S³owo honoru: dok³adnie tak wyrazi³ 

siê sêdzia s¹du amerykañskiego. Cytat 

zapo¿yczy³em z ksi¹¿ki Richarda O. 

Boyera i Herberta M. Moraisa, Przemilczane 

w¹tki historii klasy robotniczej 

(United Front, San Francisco, 1955). 

W jakiœ czas póŸniej ten sam sêdzia 

Thayer przewodniczy³ sprawie o morderstwo, 

w której oskar¿onymi byli Sacco 

i znany kryminalista Vanzetti. Winê udowodniono 

im mniej wiêcej w rok po 

aresztowaniu – by³ lipiec roku Tysi¹c 

Dziewiêæset Dwudziestego Pierwszego, 

a ja mia³em osiem lat. 

Na krzeœle elektrycznym zasiedli, 

gdy mia³em lat piêtnaœcie. Jeœli nawet 

s³ysza³em wzmiankê o ich sprawie z ust 

przypadkowego mieszkañca Cleveland, 

to i tak zd¹¿y³em o tym zapomnieæ. 

Któregoœ dnia rozmawia³em w windzie 

gmachu RAMJAC z ch³opcem na 

posy³ki. By³ mniej wiêcej w moim wieku. 

Zapyta³em go, czy pamiêta z dzieciñstwa 

cokolwiek w zwi¹zku z egzekucj¹ 

Sacco i Vanzettiego. Powiedzia³, 

¿e owszem, pamiêta, jak jego ojciec 

ucieszy³ siê, ¿e wreszcie jest ju¿ po 

wszystkim, bo od dawna rzygaæ mu siê 

chcia³o od tej ci¹g³ej gadaniny o Sacco i 

Vanzettim. 

Zapyta³em, w jakiej bran¿y pracowa³ 

szanowny tatuœ. 

– By³ prezesem banku w Montpelier, 

Vermont – odpar³ ch³opiec na posy³ki, 

czyli staruszek w wojskowym 

p³aszczu z demobilu. 

S³ynny gangster z Chicago, Al Capone, 

opowiada³ siê za egzekucj¹ Sacco 

i Vanzettiego. Podziela³ zdanie, ¿e obaj 

s¹ wrogami amerykañskiego sposobu 

myœlenia o Ameryce. By³ g³êboko ura- 

¿ony niewdziêcznoœci¹, jak¹ okazali 

Ameryce jego ziomkowie-imigranci. 

W Przemilczanych w¹tkach historii 

klasy robotniczej znaleŸæ mo¿na nastêpuj¹cy 

cytat z Capone: "Bolszewizm 

stuka do naszych bram... robotnika nale¿y 

trzymaæ jak najdalej od czerwonej 

literatury i czerwonych pu³apek". 

Przypomina mi siê w zwi¹zku z tym 

pewne opowiadanie, które napisa³ dr 

Robert Fender, mój przyjaciel z wiêzienia. 

By³o to opowiadanie o planecie, na 

której najgorsz¹ zbrodni¹ jest niewdziêcznoœæ. 

Co chwila kogoœ skazywano 

na œmieræ za brak nale¿ytej wdziêcznoœci. 

Egzekucje odbywa³y siê [------] 

przez defenestracjê, czyli wypchniêcie 

z okna na du¿ej wysokoœci. 

Bohater opowiadania Fendera te¿ 

zostaje w koñcu wypchniêty przez okno 

za niewdziêcznoœæ. Jego ostatnie s³owa, 

kiedy szybuje w dó³ z wysokoœci trzydziestego 

piêtra, brzmi¹: "Sto-krot-nedzieeeeeeeeêki!" 

Nim jednak Sacco i Vanzettiego 

zdo³ano ukaraæ za niewdziêcznoœæ metod¹ 

Massachusetts, na ca³ym œwiecie 

podnios³y siê masowe protesty przeciwko 

ich egzekucji. Handlarz ryb oraz 

szewc stali siê znakomitoœciami na skalê 

planety. 

– ¯ebyœmy nie wiem jak siê starali 

– oœwiadczy³ Vanzetti – przez ca³e ¿ycie 

nie zdzia³alibyœmy tak wiele na rzecz 

tolerancji, sprawiedliwoœci i wzajemnego 

zrozumienia miêdzy ludŸmi, ile teraz 

robimy przez przypadek. 

Gdyby zainscenizowaæ to jako 

wspó³czesn¹ sztukê pasyjn¹, aktorzy 

graj¹cy w³adzê, czyli Poncjuszów Pi³atów, 

musieliby wprawdzie tak jak tamten 

wyraziæ potêpienie dla opinii mas, 

ale tym razem byliby raczej za kar¹ 

œmierci ni¿ przeciwko niej. 

I nie umywaliby r¹k. 

W istocie, byli tak dumni z tego, co 

zamierzaj¹ zrobiæ, ¿e powo³ali trzyosobow¹ 

komisjê najm¹drzejszych, najbardziej 

szanowanych, prawych i obiektyw- 

Wspomnienie 

163


Wspomnienie 

nie myœl¹cych obywateli stanu, aby to 

oni obwieœcili œwiatu, czy sprawiedliwoœci 

stanie siê zadoœæ, czy te¿ nie. 

Jedynie ten fragment historii Sacco 

i Vanzettiego przytoczy³ w swoim przemówieniu 

Kenneth Whistler owej odleg³ej 

nocy, kiedy s³uchaliœmy go z Mary 

Kathleen, trzymaj¹c siê za rêce. 

D³ugo ironizowa³ na temat przeœwietnych 

referencji trzech mêdrców. 

Jednym by³ Robert Grant, emerytowany 

sêdzia specjalizuj¹cy siê w procesach 

maj¹tkowych, który dobrze zna³ 

przepisy prawne i wiedzia³, czemu te 

przepisy s³u¿¹. Przewodnicz¹cym komisji 

zosta³ rektor Harvardu. Kiedy rozpocz¹³em 

studia w Harvardzie, nadal zajmowa³ 

on stanowisko rektora. Niesamowite, 

co? Nazywa³ siê A. Lawrence Lowell. 

Trzeci zaœ, który w opinii Whistlera 

"...zna³ siê przynajmniej na elektryce", 

nazywa³ siê Samuel W. Stratton i by³ 

rektorem Politechniki stanu Massachusetts. 

Podczas gdy trzej mêdrcy prowadzili 

narady, nap³ywa³y do nich tysi¹ce telegramów, 

niektóre za egzekucj¹, lecz 

wiêkszoœæ przeciw. Nadawcami telegramów 

byli, miêdzy innymi, Romain Rolland, 

George Bernard Shaw, Albert Einstein, 

John Galsworthy, Sinclair Lewis 

i H. G. Wells. 

Triumwirat obwieœci³ na koniec, ¿e 

ma absolutn¹ pewnoœæ co do tego, ¿e 

jeœli Sacco i Vanzetti zgin¹ na krzeœle 

elektrycznym, to sprawiedliwoœci stanie 

siê zadoœæ. 

To tyle w sprawie m¹droœci najm¹drzejszych 

istot ludzkich. 

W tym miejscu odczuwam wewnêtrzny 

przymus zastanowienia siê nad 

tym, czy m¹droœæ w ogóle kiedykolwiek 

istnia³a i czy w ogóle jest ona mo¿liwa. 

Czy¿by m¹droœæ by³a w tym konkretnym 

wszechœwiecie zjawiskiem równie niemo¿liwym, 

co perpetuum mobile? 

Kto by³ najm¹drzejszym cz³owiekiem 

w Biblii, m¹drzejszym nawet – 

mo¿emy œmia³o przyj¹æ takie za³o¿enie 

– ni¿ rektor Harvardu? Naturalnie, król 

Salomon. Przed królem Salomonem stanê³y 

dwie kobiety, domagaj¹ce siê praw 

do jednego dziecka, z proœb¹, by król 

u¿y³ w ich sprawie swej os³awionej 

m¹droœci. Król Salomon zaproponowa³, 

aby dziecko przer¿n¹æ na pó³. 

A najmêdrsi ludzie w Massachusetts 

orzekli, ¿e Sacco i Vanzetti powinni 

umrzeæ. 

Gdy obwieszczono publicznie ich 

decyzjê, mój idol, Kenneth Whistler, dowodzi³ 

pikietami przed Gmachem Urzêdu 

Stanowego w Massachusetts, w Bostonie 

– tak przynajmniej nam opowiada³. 

Pada³o. 

– Matka Natura dopasowa³a siê do 

nastroju – rzek³ patrz¹c wprost na Mary 

Kathleen i na mnie, a siedzieliœmy 

w pierwszym rzêdzie. Rozeœmia³ siê. 

Ani Mary Kathleen, ani ja nie zawtórowaliœmy 

mu œmiechem. Nie rozeœmia³ 

siê nikt z zebranych. Œmiech Whistlera 

by³ mro¿¹cym krew w ¿y³ach 

œmiechem z Natury, która ma g³êboko 

w nosie opinie istot ludzkich o tym, co 

ich zdaniem jest tu grane. 

Whistler utrzyma³ pikiety przed 

Gmachem Urzêdu Stanowego jeszcze 

przez dziesiêæ dni, a¿ do nocy egzekucji. 

Wówczas, krêtymi uliczkami i przez 

most, poprowadzi³ je do Charlestown, 

gdzie mieœci³o siê wiêzienie. Wœród pikietuj¹cych 

szli Edna St. Vincent Millay 

i John Dos Passos, i Haywood Broun. 

Gwardziœci Narodowi oraz policja 

ju¿ na nich czekali. Na murach tkwili 

strzelcy wyborowi z broni¹ maszynow¹ 

wycelowan¹ w ogó³ spo³eczeñstwa – 

164


w ludzi, którzy pragnêli, by Poncjusz 

Pi³at okaza³ ³askê. 

Kenneth Whistler niós³ ciê¿k¹ paczkê. 

By³ to olbrzymi transparent, d³ugi, 

w¹ski i ciasno zwiniêty w rulon. Whistler 

sporz¹dzi³ go tego samego dnia 

rano. 

Œwiat³a w oknach wiêzienia zgas³y 

i zapali³y siê po trzykroæ. 

Po dziewiêciu zaæmieniach Whistler 

poœpieszy³ wraz z przyjacielem do sali 

pogrzebowej, gdzie zw³oki Sacco i Vanzettiego 

mia³y byæ wystawione na widok 

publiczny. W³adze nie mia³y dalszej 

koncepcji na wykorzystanie ich cia³. Sta- 

³y siê one na powrót w³asnoœci¹ krewnych 

i przyjació³. 

Whistler powiedzia³ nam na wiecu, 

¿e w przedsionku sali pogrzebowej ustawiono, 

w oczekiwaniu na trumny, dwa 

koz³y do r¿niêcia drzewa. Whistler 

z przyjacielem rozwinêli transparent 

i przybili go gwoŸdziami do œciany ponad 

koz³ami. 

Na transparencie wymalowane by³y 

farb¹ s³owa, które autor wyroku œmierci 

na Sacco i Vanzettiego, Webster Thayer, 

wypowiedzia³ do znajomego tu¿ po og³oszeniu 

wyroku: 

WIDZIA£EŒ, JAK ZA£ATWI£EM 

ZASRANYCH ANARCHISTÓW? 

Wspomnienie 

165

Biuletyn Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?