DEMOKRACJA - a to co to jest(1)

etykawszkole.pl www.kod-mazowsze.pl 

Edukacja Mazowsze

34 karty robocze dla uczniów gimnazjów i liceów; dla nauczycieli i rodziców; dla wszystkich 

zainteresowanych, młodszych i starszych wzbogaceniem wiedzy o podstawach demokracji, jej 

instytucjach, funkcjonowaniu i zagrożeniach. 

Edukacja Mazowsze 

etykawszkole.pl 

www.kod-mazowsze.pl

WSTĘP 

Broszura Demokracja powstała w oparciu o: 

Thema im Unterricht extra. Was heißt hier Demokratie? 

Autorzy: Günther Gugel, Uli Jäger, Nadine Ritzi, Mai 2016, 

Bundeszentrale für politische Bildung/bpb. Deutschland. 

http://www.bpb.de/shop/lernen/thema-im-unterricht/148489/was-heisst-hier-demokratie 

Bardzo dziękujemy Federalnej Centrali Edukacji Politycznej (bpb) za zgodę na wykorzystanie 

tych materiałów. 

W polskiej wersji wykorzystaliśmy w całości tylko te teksty źródłowe, które mają charakter 

uniwersalny. Część kart dostosowaliśmy do polskich realiów. Z kilku zrezygnowaliśmy 

całkowicie, gdyż odnosiły się wyłącznie do specyficznych rozwiązań niemieckich. W ich 

miejsce opracowaliśmy własne teksty. Także wszystkie rysunki i większość zdjęć wykonał 

lub pozyskał zespół redakcyjny. 

Korzystanie z broszury jest nieodpłatne, pod warunkiem każdorazowego podania źródła. 

Publikacja ma charakter otwarty. Będzie sukcesywnie aktualizowana. Zachęcamy użytkowników 

do tworzenia własnych kart i nadsyłania ich redakcji. Wybrane karty będziemy 

dodawać w kolejnych wydaniach broszury. 

Cały zespół pracujący nad broszurą wykonał pracę społecznie. 

Publikację tę poświęcamy pamięci naszej koleżanki 

doc. dr Marii Kauer-Bugajnej 

Elżbieta M. Kauer-Bugajna, doktor nauk humanistycznych, docent w Instytucie Literatury Polskiej Wydziału 

Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Historyk literatury i kultury epok dawnych. Członek sekcji 

Edukacja Mazowsze Komitetu Obrony Demokracji.

Karta 

01 Demokracja znaczy dla mnie … 

1. Demokracja znaczy dla mnie … 

Ankieta na szkolnym podwórku przyniosła na to pytanie następujące odpowiedzi: 

҅҅ 

najlepszy model państwa na całym świecie; 

҅҅ 

chodzenie co cztery lata na wybory; 

҅҅ 

włączanie się zawsze, kiedy chodzi o decyzje przynajmniej trochę mnie dotyczące; 

҅҅ 

zagwarantowane praw, ale i wiele obowiązków; 

҅҅ 

wiele się gada ale podejmuje mało decyzji; 

҅҅ 

oglądanie w telewizji polityków, którzy o wszystkim decydują; 

҅҅ 

nie mam pojęcia. 

➽ Co rozumiesz pod pojęciem demokracji? 

1. ................................................................................................................. 

2. ................................................................................................................. 

3. ................................................................................................................. 

Dla innych: 

1. „Pozwolić się wypowiedzieć innym i umieć słuchać“ Heinrich Brüning (1885-1970) 

niemiecki polityk, który w roku 1934 uciekł przed nazistami do USA 

2. „Konieczność przychylania się niekiedy do zdania innych”. Winston Spenser Churchil 

(1874-1965) brytyjski polityk i noblista 

3. „Instytucja, która organizuje wątpliwości, nieufność i krytykę. To czyni ją właśnie 

tak zwycięską” Manfed Rommel (ur. 1928), niemiecki polityk (CDU) 

4. „Dyktatura większości” Alexis de Tockqueville (1805-1859) francuski polityk i jeden 

z pierwszych krytyków demokracji 

5. „To straszne, że dzisiaj każdy idiota ma zdanie na każdy temat. Myślę, że kiedyś źle 

zrozumiano demokrację. W demokracji można mieć własne zdanie, ale to nie jest 

obowiązek. Byłoby ważne, żeby się kiedyś rozeszła pogłoska: jeśli się nie ma pojęcia, 

po prostu się nie odzywać”. Dieter Nuhr (ur. 1960) niemiecki autor i kabareciarz. 

4

2. Ankieta o demokracji 

1. Proszę, zaznacz krzyżykiem w tabelce u dołu pięć pojęć, które uważasz za istotę 

demokracji. 

2. Proszę, podkreśl pojęcia, których nie rozumiesz i chcesz, żeby były omówione 

w klasie. 

3. Zrób z kolegami ankietę/wywiady na szkolnym podwórku (najlepiej weźcie kamerę 

video) i potem uporządkujcie odpowiedzi. 

Poniższy formularz zwiera propozycje pytań. 

– Demokracja jako…. 

Zasada polityczna Ustrój polityczny Forma życia 

Forma państwa Suwerenność narodu 

Społeczeństwo 

demokratyczne 

Parlamentaryzm 

Powszechne, wolne, równe, 

bezpośrednie wybory 

Udział w decyzjach 

politycznych 

Prawa podstawowe Legitymizacja władzy 

politycznej 

Świadomość 

demokratyczna 

Praworządność Zasada większości Różnorodność poglądów 

Trójpodział władzy Partie polityczne Inicjatywy obywatelskie 

Kontrola nad rządem 

Udział w tworzeniu woli 

politycznej 

Demokracja we wszystkich 

obszarach życia 

..... Wolność Równość szans 

..... Równość wobec prawa ..... 

Słowniczek: 

Suwerenność narodu – najwyższa władza pochodzi od narodu 

Demokracja – rządy ludu 

5

Karta 

02 

Kiedy działa demokracja? 

1. Zaznacz i uzasadnij swoją odpowiedź. 

Demokracja najlepiej funkcjonuje, gdy… 

A… można wywierać wpływ na polityków; 

to prawda 

to nieprawda 

ponieważ..................................................................................................... 

B… można wiele decydować wspólnie, np. poprzez referenda; 

to prawda 

to nieprawda 

ponieważ.................................................................................................... 

C… funkcjonują media, które kontrolują polityków; 

to prawda to nieprawda 

ponieważ..................................................................................................... 

D… pojedynczy politycy mają niewielką władzę; 


ponieważ..................................................................................................... 

E… jest pewna doza nieufności wobec polityków; 


ponieważ..................................................................................................... 

F… ludzie się nie interesują polityką i jako laicy trzymają się od niej z daleka; 


ponieważ..................................................................................................... 

G… podczas podejmowania decyzji ludzie przyłączają się do poglądów większości; 


ponieważ..................................................................................................... 

6

H… jest wystarczająco dużo osób, które angażują się w politykę; 


ponieważ..................................................................................................... 

I… wiadomo, na czym polega demokracja; 


ponieważ..................................................................................................... 

J… jest możliwie wiele partii politycznych; 


ponieważ..................................................................................................... 

K… chodzi się na wybory a potem już daje się decydować politykom 


ponieważ..................................................................................................... 

➽ 2. Jakich zdań powyżej brakuje? Sformułuj jeszcze dwa inne twierdzenia. 

1. ............................................................................................................... 

2. ............................................................................................................... 

➽ 3. Co to znaczy, że demokracja „funkcjonuje” ? Przedyskutujcie to pytanie w grupach 

i sformułujcie definicję. 

➽ 4. Sformułuj twoje zdanie (dokończ poniższe wiersze) 

Demokracja funkcjonuje tylko wtedy, gdy … 

Wszyscy...................................................................................................... 

Wielu ......................................................................................................... 

Niektórzy ................................................................................................... 

Ja ............................................................................................................... 

Cytaty wypowiedzi do dyskusji: 

„Wprawdzie wszyscy ludzie powinni być 

równi, jednakże nie wszyscy są tak samo 

mądrzy. Nie wszyscy są w stanie podejmować 

rozsądne decyzje. Dlatego też nie 

wszyscy powinni móc współdecydować.” 

– list czytelnika gazety 

„Demokracja przyszłości powinna polegać na 

nauce słuchania, szanowania opozycji/przeciwnika 

oraz zadawania mądrych, konstruktywnych 

pytań” – Mattias Horx, specjalista od 

trendów przyszłości 

„To, co w polityce naprawdę jest potrzebne, a jest rzadko spotykane, to współuczestnictwo oraz 

odpowiedzialność” 

– Mattias Horx 

7

Karta 

03 

Prawo o zgromadzeniach, prawem 

podstawowym 

1. Po co manifestujemy? 

Zdjęcia na następnej stronie ukazują ludzi, korzystających z praw obywatelskich w kwestii 

wolności zgromadzeń, którzy wyrażają swoje zdanie demonstrując za lub przeciwko czemuś. 

➽ 1. Wybierz fotografię, która najbardziej Cię zainteresowała. Dlaczego ludzie na zdjęciu 

demonstrują? Co ich tak poruszyło? Wskaż trzy motywy. 

1 ................................................................................................................... 

2 ................................................................................................................... 

3 ................................................................................................................... 

➽ 2. Jak myślisz, co mogą osiągnąć ci ludzie swoimi demonstracjami? 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

2. Demonstracje – moje stanowisko 

➽ Czy byłeś kiedykolwiek na demonstracji? Wyraź swoje zdanie na temat demonstrowania. 

Moje doświadczenie w demonstrowaniu (kiedy?, dlaczego?, gdzie?) 

1 ................................................................................................................... 

2 ................................................................................................................... 

3 ................................................................................................................... 

Nigdy nie wezmę udziału w demonstracji, ponieważ 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

W tych trzech kwestiach poszedłbym na publiczną demonstrację: 

1 ................................................................................................................... 

2 ................................................................................................................... 

3 ................................................................................................................... 

Artykuł 57. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 

Każdemu zapewnia się wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich. 

Ograniczenie tej wolności może określać ustawa. 

8

Karta 

Rozterki demokracji 

01 04 

Dylematy przy podejmowaniu decyzji 

➽ Czasami podjęcie decyzji nie jest łatwe, bo obojętnie 

jaka zostanie podjęta, to będzie ona niezadawalająca. 

I co wtedy? 

Dylemat 1: Sól drogowa 

Stosowanie soli do posypywania dróg jest w niektórych 

gminach zakazane lub bardzo ograniczone ze względu 

na szkodliwość dla środowiska. Z drugiej strony śliskie 

drogi są zagrożeniem dla wszystkich użytkowników ruchu 

drogowego. Alternatywna metoda, aby zlikwidować 

gołoledź, posypywanie dróg granulatem, jest droższa 

i niestety nie tak skuteczna. Burmistrz twojej gminy, 

który jest świadomy konieczności ochrony środowiska 

pyta się ciebie, jak zorganizować usuwanie śniegu. 

Co byś mu poradził? 

....................................................................... 

....................................................................... 

Dylemat 2: Minaret 

Pani Kaiser jest radną i mieszka w spokojnej okolicy 

w dużym mieście. Na jej ulicy jest duża wolna działka 

budowlana. Społeczność islamska właśnie złożyła 

w urzędzie wniosek o pozwolenie na budowę dużego 

meczetu z minaretem, ponieważ ich dotychczasowa 

świątynia jest za mała. Dla sąsiadów pani Kaiser ta inwestycja 

idzie za daleko. Boją się, że wraz z meczetem 

skończy się spokój na ich ulicy, nie chcą też napływu 

obcych. Oprócz tego w dzielnicy przemysłowej jest, ich 

zdaniem, wystarczająco dużo miejsca na takie inwestycje. 

Mieszkańcy ogłosili inicjatywę obywatelską przeciwko 

budowie meczetu i zachęcają panią Kaiser, żeby 

podpisała petycję i zaczęła aktywnie działać na rzecz 

ich inicjatywy. Dla pani Kaiser dobre stosunki z sąsiadami 

są bardzo ważne. Nie ma też nic przeciwko muzułmanom 

i uważa, że wolność poglądów i wyznania jest 

ważna, ale spokojna okolica ma też swoja wartość. 

Jaką decyzję powinna podjąć pani Kaiser? 

....................................................................... 

....................................................................... 

Składowe decyzji 

polityczno-moralnej. 

Składowa moralna 

– Czy decyzję można uogólnić? 

– Czy jeżeli ta decyzja dotyczyłaby 

mnie, to mógłbym ją zaakceptować? 

– Lub, czy decyzja przyczynia 

się do osiągnięcia pewnych 

wartości? 

Składowa odpowiedzialności 

etycznej 

– Czy decyzja byłaby politycznie 

akceptowalna? 

– Czy cel usprawiedliwia użyte 

środki? 

– Czy koszty są adekwatne do 

korzyści? 

– Czy możemy wziąć odpowiedzialność 

za konsekwencje? 

Składowa polityczna 

– Czy decyzja przyczynia się 

uzyskaniu lub utrzymaniu 

władzy, czy też temu szkodzi? 

— Źródło: Gotthard Breit: Das politisch-moralische 

Urteil am Unterrichtsbeispiel: 

Asylrecht für 

politisch Verfolgte? W: Gegenwartskunde 

4/1986, S. 491. 

Teksty dylematów: według Günther 

Gugel: Werte vermitteln. 

Grundlagen, Praxisfelder, Materialien. 

Tübingen, 2. wydanie. 

2012, S. 67 i nast. 

10

Dylemat 3: Unikanie podatków 

Rząd federalny otrzymał ofertę zakupu za ponad 2,5 miliona Euro nielegalnej bazy danych 

1.500 osób, które uchylają się od płacenia podatków. Na podstawie tych danych można 

ściągnąć 100 milionów Euro zaległych podatków i również pociągnąć dłużników do odpowiedzialności. 

Jednak sytuacja nie jest tak jednoznaczna. Krytycy pomysłu zakupu bazy 

danych argumentują swój sprzeciw tym, że kupując kradzioną bazę danych państwo stanie 

się paserem i usankcjonuje przestępstwo. Z drugiej stronie nie można przekreślić takiej 

szansy, w przeciwnym razie poddane zostałoby w wątpliwość podstawowe poczucie sprawiedliwości 

społecznej. 

Co poradziłbyś odpowiedniemu ministrowi? 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

Dylemat 4: Stosowanie tortur 

Policja zatrzymała porywacza dziecka. Uprowadzone dziecko przebywa nadal w jego kryjówce. 

Porywacz jest przesłuchiwany ale nie chce powiedzieć, gdzie przetrzymuje dziecko. 

W związku z tym przełożony policjantów zastanawia się, czy nie zacząć torturować podejrzanego, 

aż zdradzi kryjówkę, ponieważ to jedyny sposób na uratowanie życia dziecka. 

Przełożony dzwoni do odpowiedniego ministra. 

Jesteś ministrem, jaką dałbyś radę dzwoniącemu policjantowi? 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

..................................................................................................................... 

11

Karta 

01 05 Demokracja w rodzinie 

1. O czym wspólnie powinni decydować członkowie rodziny: 

➽ Jakie ustalenia powinny zapadać w rodzinie? Zakreśl odpowiednie kratki. 

a) Uzasadnij każdorazowo swoje decyzje (ustalenia) 

b) Jaką rolę odgrywa wiek dziecka, co zmienia się wraz z dorastaniem? 

Na co ma być przeznaczony budżet rodziny Jak mają przebiegać uroczystości urodzinowe 

Dokąd pojedziemy na następny urlop Który program telewizji będzie wybrany 

Czy w mieszkaniu można palić (papierosy) O której dzieci i młodzież mają wracać do domu 

W jakiej wysokości ma być kieszonkowe dzieci 

i młodzieży 

Jak głośno może być odtwarzana (słuchana) 

muzyka w pokojach 

Jak zostaną podzielone obowiązki domowe Jaka zostanie wybrana taryfa komórki 

Czy nastąpi zakup nowego samochodu Jak długo wolno korzystać z Internetu 

2. Rada rodziny – propozycja 

➽ Ważne postanowienia, ale też konflikty, powinny być omówione przez radę rodziny. Poniżej 

znajdziesz sugestie, na co należy zwrócić uwagę. Które z nich uważasz za sensowne 

(rozsądne)? 

A. Obecni powinni być wszyscy 

członkowie rodziny 

B. Rozmowy powinny odbywać 

się regularnie (raz na tydzień / raz 

w miesiącu?) 

C. Ustalenia powinny zapadać 

jednogłośnie, nikt nie powinien być 

przegłosowany 

D. Za każdym razem ktoś inny jest 

odpowiedzialny za prowadzenie 

rozmów. 

E. Pozwolić innym się wypowiedzieć, 

nie przerywać 

F. Słuchać, co inni mają do powiedzenia, 

nie oceniać ani pozytywnie, 

ani negatywnie. 

G. Wszyscy są współodpowiedzialni 

za dotrzymanie postanowień 

i reguł. 

H. Zebrać wszystkie propozycje 

i dopiero wtedy je przedyskutować 

I. Wziąć pod uwagę wszystkie 

wypowiedzi 

J. Nie wykorzystywać własnej pozycji 

lub siły. 

K. Nie obwiniać innych, wyrazić 

swoje życzenia. 

L. Postanowienia mogą być zmienione 

dopiero na kolejnej radzie 

rodziny 

12

3 Cała władza dzieciom 

Autor Jochen Metyger z rodziną przeprowadzili eksperyment: na cały miesiąc dzieci zamieniły 

sie rolami z rodzicami. Dwójka dzieci zarządzała budżetem domowym, decydowała, co 

będzie na obiad, kiedy rodzice mogą oglądać telewizję, kiedy mama i tata mają kłaść się 

spać. Rodzice nie mieli prawa sprzeciwiać się, o niczym decydować, ani niczego zabraniać. 

Zanim eksperyment został rozpoczęty, w dziesięciu punktach zostały ustalone reguły. 

Dzieci otrzymały do dyspozycji 700 Euro na wydatki domowe. Tym budżetem miały rozporządzać 

i gospodarować tak, aby nie zabrakło na wydatki do końca miesiąca. Rodzice, 

żeby nie mieć żadnych pokus i żeby eksperyment mógł być przeprowadzony możliwie realistycznie, 

oddali swoje karty bankomatowe i kredytowe na czas eksperymentu przyjaciołom, 

zostawiając sobie jedynie po 40 Euro kieszonkowego. Dzieci zostały na ten czas 

osobami decydującymi, rodzice mieli się ich słuchać. 

Ale po zakończeniu eksperymentu wszyscy byli szczęśliwi, że mogą wreszcie wrócić do 

swoich ról. 

– Źródło: Jochen Metzger: Alle Macht den Kindern. Ein Selbstversuch. Patmos Verlagsgruppe, Ostfildern 

2011 

➽ Zastanów się! 

a) Czy zamieniłbyś się w domu rolami ze swoimi rodzicami? 

b) Czy potrafisz wyobrazić sobie podobny eksperyment w szkole? 

c) Jak myślisz, dlaczego po zakończeniu eksperymentu wszyscy byli zadowoleni, że mogą 

powrócić do swoich ról? 

d) Jakie wartości może wnieść taki eksperyment? 

e) Czy taki eksperyment może poprawić demokrację w rodzinie? Dlaczego tak? Dlaczego 

nie? 

f) Jakie dziesięć reguł byś ustanowił do przeprowadzenia tego eksperymentu? 

13

Karta 

01 06 

Demokracja w grupie rówieśniczej 

1. Historyjki obrazkowe 

➽ Wybierz jedną z fotografii, wymyśl i opowiedz krótką historyjkę, w której chodzi o demokrację 

w grupie rówieśniczej. Co przedstawia ta scena? O czym jest dyskusja, czy na 

czym polega kłótnia? Dlaczego? Jak przebiega ta kłótnia? Jak zakończyła się ta historia? 

Kto komu się przeciwstawił? W jaki sposób? Dlaczego? 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

2. Do tego się zobowiązuję 

➽ Pod jakimi warunkami przyłączysz się do większości? Uzupełnij poniższą listę. 

Jestem gotów/gotowa przyłączyć się do decyzji większości w grupie moich znajomych 

(w mojej paczce). Zrobię to jednak tylko wtedy: 

– jeżeli wszyscy się wypowiedzą; 

– jeżeli wszystkie argumenty zostaną wzięte pod uwagę; 

– jeżeli inni przez tę decyzję nie będą obrażani, dotknięci, dyskryminowani, czy wykluczeni; 

– jeżeli ta decyzja nie będzie różniła się od mojego zasadniczego rozumienia przyjaźni i współżycia; 

– jeżeli… 

– jeżeli… 

Słownik języka polskiego PWN 

Zasadniczy: dotyczący zasady, opierający się na zasadzie, podstawowy, główny, najważniejszy 

Zasadniczo: całkowicie, zupełnie, z gruntu 

Dyskryminować: ograniczać w prawach, prześladować, stosować dyskryminację 

14

15 

Photo: Jan Roeder

Karta 

07 

Demokracja w szkole 

1. Lista kontrolna 

➽ 1. Demokracja zakłada stworzenie możliwości i uznanie potrzeby współtworzenia. To 

powinno odnosić się także do szkolnej rzeczywistości. A jak wygląda to w twojej szkole? 

Jak to sobie wyobrażasz? Zakreśl odpowiednie wartości na poniższej liście. 

1 = Tak jest w mojej szkole. 2 = Chciałbym, żeby tak było w mojej szkole. 

3 = To nie jest dla mnie takie ważne (nie jest aż tak źle.) 

➽ 2. Porównaj swoje odpowiedzi z odpowiedziami innych uczniów. 

W przypadku podejmowania 

decyzji, które 

mnie dotyczą mogę 

uczestniczyć w dyskusji 

i współdecydować. 

1 2 3 

Nauczyciele wykorzystują 

stawianie ocen 

jako narzędzie władzy 

1 2 3 

Nauczyciele współpracują 

i komunikują się ze 

sobą. 

1 2 3 

Uczniowie szanują swoich 

nauczycieli 

1 2 3 

Uczniowie mają swoje 

prawa i realną możliwość 

współdecydowania. 

1 2 3 

Nauczyciele mają 

w szkole silniejszą 

pozycję 

1 2 3 

Nauczyciele akceptują 

postulaty uczniów i ich 

krytykę. 

1 2 3 

Dla nauczycieli ważny 

jest osobisty postęp 

w nauce każdego 

ucznia; jest to tematem 

rozmów między nauczycielami 

i uczniami. 

1 2 3 

Uczniowie nie boją się 

prezentować swoich 

opinii. 

1 2 3 

Rodzice unikają krytykowania 

szkoły, bo 

boją się konsekwencji 

w stosunku do swoich 

dzieci. 

1 2 3 

Nauczyciele publicznie 

ośmieszają uczniów 

1 2 3 

Promowane jest nie 

ślepe posłuszeństwo 

a samodzielne myślenie. 

1 2 3 

Kto wyraża swoje 

zdanie, musi się liczyć 

z konsekwencjami. 

1 2 3 

Nauczyciele wykonują 

posłusznie zalecenia 

swoich przełożonych. 

1 2 3 

Uczniowie boją się 

szkoły (konkretnych 

nauczycieli) 

1 2 3 

Nauczyciele ustalają 

obowiązujące zasady 

i się ich trzymają 

1 2 3 

16

2. Profil demokracji w mojej szkole (wzór) 

➽ Utwórz profil demokracji w twojej szkole na wzór poniższej tarczy. Które wypowiedzi są 

trafne, które nie? Zaznacz odpowiednie pola na tarczy. 

1 = pasuje całkowicie do mojej szkoły 6 = nie pasuje w ogóle do mojej szkoły 

– Rada: Można umieścić poniższy szablon na dużym kartonie, gdzie każdy uczeń będzie 

mógł wyrazić swoją opinię przyklejając kolorową naklejkę w odpowiednim miejscu. 

W klasie... 

... omawiamy konflikty i wspólnie je 

rozwiązujemy. 

... słuchamy siebie nawzajem, nikt nie 

jest dyskredytowany lub przedstawiany 

w złym świetle. 

Uczenie się... 

... to także pomaganie słabszym i ich 

wspieranie. 

... jest zorientowane na rzeczywiste 

życie uczniów. 

1 2 3 4 5 6 

Nauczyciele... 

... szanują uczniów 

... starają się o dobrą jakość swoich 

zajęć. 

W całej szkole... 

... każda grupa wiekowa uczniów ma 

prawo do współdziałania i współdecydowania. 

... odbywają się regularnie spotkania 

całej społeczności szkolnej. 

17

Karta 

08 Zaangażowanie – gazetka szkolna 

W roku 2012 niemieckie Ministerstwo Kultury i prasa młodzieżowa w Niemczech rozpisały 

konkurs dla gazetek szkolnych. W raporcie z rozdania nagród bawarski minister Kultury, 

Nauki i Sztuki Ludwig Spaenle zacytował hiszpańskiego pisarza: Salvadora de Madariaga 

y Rojo: “Od wolności prasy zależy praktycznie każda inna wolność” 

Zatem w demokratycznym porządku to właśnie wolności prasy przypisuje się specjalne 

znaczenie. 

A Spaenle twierdzi nawet, że to właśnie szkolne gazetki w krajach demokratycznych poprzez 

aktywne stosowanie prawa do wolności prasy przeciwdziałają powstawaniu systemów 

autorytarnych. 

Gazety są często krytyczne wobec struktur władzy i dają możliwość zabrania głosu tym, 

którzy nie mieliby innej możliwości wyrażenia swoich opinii. W ten sposób prasa ma wpływ 

na całe społeczeństwo, dlatego demokracja i prasa są ze sobą nierozerwalnie związane. 

„Demokracja z jednej strony pociąga za sobą istnienie wolnej prasy, ale z drugiej strony 

gazety również mają wpływ na demokrację”. W związku z tym gazetki szkolne są ważnym 

elementem demokracji i argument ten jest uzasadnieniem potrzeby konkursu dla szkolnej 

prasy.” 

W ramach tego konkursu przyznawana jest specjalna nagroda od nazwą „Moje ZDANIE na 

rzecz lepszego społeczeństwa” Nagrodę ufundowało federalne ministerstwo ds. Rodziny, 

Seniorów, Kobiet i Młodzieży. Przy wyborze zwycięzcy konkursu temat „demokracja” był 

dominujący. 

Redakcja gazetki „Głos rododendronów” skoncentrowała się na temacie „wybory” i wykazała, 

że niezależnie, czy jesteś biedny czy bogaty, sprawny czy też niepełnosprawny masz 

prawo do tego, żeby brać aktywny udział w budowaniu demokracji. Gazetka „Głos rododendronów” 

sięga po ciekawe tematy z zakresu demokracji i opracowuje konkretne 

propozycje rozwiązań. Jedno jest dla uczniów jasne: „My wszyscy mamy głos”. 

➽ 1. Zadanie: dowiedzcie się w redakcji waszej szkolnej gazetki o następujące 

sprawy: 

a) w jaki sposób można zostać redaktorem gazetki? 

b) w jaki sposób redakcja wybiera tematy do gazetki? 

c) czy czasami dochodzi do konfliktów i sporów o to, czy jakiś artykuł, zdjęcie czy rysunek 

ma zostać opublikowany? W jaki sposób podejmuje się wtedy decyzję (głosowanie)? 

d) jaki wpływ na kształt gazetki mają nauczyciele lub dyrekcja szkoły? 

18

➽ 2. Moje tematy do gazetki szkolnej. 

Chciałbym, aby w naszej gazetce szkolnej pojawiły się artykuły dotyczące następujących 

tematów: 

1. ............................................................................................................. 

2. ............................................................................................................. 

3. ............................................................................................................. 

4. ............................................................................................................. 

5. ............................................................................................................. 

6. ............................................................................................................. 

➽ 3. W jaki sposób możesz się przyczynić do kształtowania gazetki w twojej szkole. Zaznacz 

odpowiednie kratki i dodaj jeszcze inne propozycje 

artykuły przygotowanie wersji online wywiady 

opowiadania zdjęcia skład/layout 

ilustracje krzyżówki __________ 

19

Karta 

09 Formy zaangażowania obywatelskiego 

W systemach demokratycznych zawsze podkreśla się znaczenie zaangażowania obywatelskiego 

w kwestie istotne dla społeczeństwa. W Niemczech ludzie angażują się obecnie 

bardziej niż kiedykolwiek. Chcą być wysłuchani, chcą brać udział w kształtowaniu opinii 

społecznej. W Niemczech istnieje wiele możliwości na aktywny udział w demokracji. Niektóre 

z nich są nawet zapisane w konstytucji i należą do podstawowych praw obywatelskich, 

na przykład wolność zgromadzeń, wolność prasy, prawo wyborcze. Ponadto istnieją 

formy zaangażowania obywatelskiego bazujące na dobrowolności udziału. Działania te nie 

zastępują decyzji polityków, jedynie je uzupełniają i są odzwierciedleniem nastrojów społecznych. 

➽ Zastanów się i znajdź 3 zagadnienia, dla których zaangażowanie społeczne wydaje ci 

się niezbędne i szczególnie przydatne. Następnie uzupełnij poniższą tabelę. Porównajcie 

wyniki w klasie. Czy są tematy, dla których wiele z was widzi konieczność większego zaangażowania 

społecznego? Jeżeli tak, to wyjaśnijcie dlaczego? Jeżeli nie, to dlaczego nie? 

➽ Szanse i zagrożenia: zbierz argumenty za i przeciw dla wprowadzenia większego zaangażowania 

społecznego. Zastanów się kto i dlaczego używa jakich argumentów. 

– Tematy 

Przy podejmowaniu jakich decyzji 

obywatele powinni być bezpośrednio 

zaangażowani? 

– Forma zaangażowania 

Czy obywatele powinni mieć tylko 

funkcję doradczą, czy powinni móc 

bezpośrednio brać udział w głosowaniu? 

1. 1. 1. 

– Zaangażowane osoby 

Kto powinien brać udział w podejmowaniu 

decyzji (wszyscy uprawnieni 

do głosowania/ wszyscy mieszkańcy 

/ wszystkie grupy, których dotyczy ten 

problem). 

2. 2. 2. 

3. 3. 3. 

20

– Przykład: Polityka energetyczna 

Od czego zależy sukces zmiany polityki energetycznej? 

Po pierwsze od współpracy lokalnych podmiotów. Muszą zostać opracowane strategie, 

które będą wprowadzane przez administrację, biznes i społeczeństwo obywatelskie. Z drugiej 

strony istotne jest, w jakim stopniu obywatele będą zaangażowani. W społeczeństwie 

jest zgoda dla odnawialnych źródeł energii. Jeżeli jednak mieszkańcy zostają bezpośrednio 

skonfrontowani z inwestycjami, ich akceptacja natychmiast spada. Na przykład mieszkańcy 

protestują przeciwko powstaniu nowych linii wysokiego napięcia, które są niezbędne do 

rozbudowy sieci elektroenergetycznej. To może wpłynąć na opóźnienia w zmianie polityki 

energetycznej. 

Co trzeba robić inaczej? 

Wzrost akceptacji dla zmian w energetyce wśród obywateli można spowodować zwiększeniem 

ich udziału na etapie planowania i bezpośrednimi korzyściami ekonomicznymi 

z dużych inwestycji. Zaangażowanie społeczne powinno nastąpić na jak najwcześniejszym 

etapie. Obecnie obywatele odwracają się od tematu a przeciwnicy zmian energetycznych 

stają sie coraz silniejszymi ruchami politycznymi. Trzeba zyskać akceptację społeczną i angażować 

obywateli już na etapie określania celów. 

Źródło: Badacz regionaly Sören Becker na temat zmian w energetyce w Brandenburgii i nowych rowiązań dla 

gmin, cytowane za: www.pnn.de/campus/668356. 

– Słownik; formy zaangażowania 

społecznego: 

Referendum/plebiscyt: obywatele 

przegłosowują 

konkretny problem (na 

przykład: planowanie/ 

budowę dużej inwestycji). 

Rząd formułuje pytanie 

a obywatele oddają swój 

głos (tak/nie). 

Forum obywatelskie: losowo 

wybrana grupa 20-25 

osób, która przez kilka dni 

(lub tygodni, miesięcy) 

obraduje nad konkretnymi 

problemami politycznymi 

i ostatecznie wydaje 

zalecenie, jak w danej sytuacji 

postąpić. Wybrane 

osoby (pobierają za ten 

czas pracy wynagrodzenie) 

mogą wziąć udział 

w pracach forum obywatelskiego 

lub odmówić 

udziału. 

Konsultacje społeczne: Obywatele mogą wyrazić swoje 

zdanie na konkretny temat, zgłaszać sugestie, propozycje 

(na przykład w sprawie budżetu partycypacyjnego). 

Udział w konsultacjach społecznych jest dobrowolny. 

21

Karta 

10 

Zasada większościowa 

Czy większość ma zawsze rację? 

1. Nie do rozstrzygania przez większość!? 

„W systemie demokratycznym istnieje zasada, że podczas wyborów i głosowań to większość 

decyduje o wyniku a mniejszość uznaje decyzje większości. Ta mniejszość ma szansę 

w następnych wyborach zdobyć większość i wtedy będzie oczekiwać, żeby to jej decyzje 

były akceptowane. Zasada większościowa to rozwiązanie kompromisowe. Decyzja większości 

nie musi być zawsze słuszna. Zasada większościowa gwarantuje jednak pokojowe 

rozwiązywanie konfliktów.” 

Źródło: Horst Poetzsch: Niemiecka demokracja, Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn, 2004, S.7. 

Czy większość może decydować o wszystkim? 

Czy wolno w kwestiach dotyczących naszych podstawowych zasad (bezpieczeństwo, 

wolność, godność człowieka, jakość środowiska...) decydować zgodnie z zasadą większościową 

(ewentualnie 51 : 49 procent)? Przecież może się zdarzyć, że jakaś większość 

(niedoinformowana, niezainteresowana problemem) myli się, a mniejszość (kompetentna 

i zaangażowana w temat) ma rację. Czy w takim przypadku stosowanie zasady większościowej 

jest nadal uzasadnione? Jak reagują ludzie, gdy widzą, że ich podstawowe prawa 

są zagrożone przez większość? 

Pytania o przeżycie 

Czy są sprawy decydujące o życiu lub śmierci, w których nie powinniśmy stosować tej zasady? 

Ale kto powinien decydować, które sprawy dotyczą kwestii „życia lub śmierci”. Czy 

pozostawić to subiektywnej ocenie każdego z nas? Czyż wtedy jednostka albo mniejszość 

nie miałaby wiecznego prawa veta przeciwko decyzjom podejmowanym większością głosów? 

➽ 1. W jakich kwestiach, twoim zdaniem, nie powinna decydować większość? 

➽ 2. Jakie decyzje pociągają za sobą skutki, które są nieprzewidywalne, nieodwracalne 

i nie do naprawienia? 

➽ 3. Użyj kryteriów „przewidywalny, odwracalny i do naprawienia” w kwestiach „energii 

jądrowej” i „polityki względem uchodźców”. 

22

2. Teza: Akceptacja decyzji większości 

Zgodnie z zasadami demokracji decyzje większości 

mogą być akceptowalne tylko wtedy, gdy: 

– co do zasady są odwracalne; 

– ich przewidywany negatywny wpływ jest do naprawienia. 

Nawet duże większości nie mogą uzurpować sobie prawa 

do podejmowania nieodwracalnych decyzji, których konsekwencje 

są nieprzewidywalne. 

– Pytanie zatem brzmi nie tylko, czy decyzje są podejmowane 

przez większość w sposób legalny (czyli zgodne z zasadami 

demokracji), ale czy same decyzje są uzasadnione. 

Jeżeli interesy mniejszości nie są brane pod uwagę i są 

wielokrotne łamane, to demokracja może na tym ucierpieć. 

O istocie demokracji stanowi jej stosunek do mniejszości. 

– Napięcia w sferze społecznej 

lub parlamentarnej 

mogą wystąpić pomiędzy: 

– większością parlamentarną 

i większością społeczeństwa 

(co na przykład 

widać po badaniach opinii 

społecznej) 

– sumieniem parlamentarzystów 

a dyscypliną klubową 

posłów lub senatorów. 

– większością (rządową) 

a mniejszością (opozycją) 

w parlamencie. 

➽ Omówcie w klasie w formie krytycznej debaty następujące kwestie: 

a) Kryteria „przewidywalny, odwracalny i do naprawienia” muszą być zawsze stosowane, 

ponieważ... 

b) Te kryteria nie mogą być zawsze stosowane, ponieważ... 

23

Karta 

11 Ruchy społeczne 

Ruch społeczny to forma zbiorowego, spontanicznego działania pewnych zbiorowości 

zmierzającego do określonego celu. Działania te mają zazwyczaj charakter spektakularny, 

aby wywołać wrażenie zarówno na społeczeństwie, jak i na aparacie władzy. Cele ruchów 

społecznych są wyrazem niezaspokojenia przez istniejący system określonych potrzeb materialnych 

i niematerialnych pewnych społeczności. Mogą mieć charakter: ekonomiczny, 

kulturowy, polityczny, reformatorski. Współcześnie technologie informacyjne, a zwłaszcza 

Internet, dają możliwość szybkiego rozprzestrzeniania się nowych ruchów społecznych. 

Poniżej przykłady kilku wielkich ruchów społecznych. 

1. Ruch hippisowski, przełom lat 60. i 70. XX wieku. Bunt młodych przeciwko światu dorosłych 

i jego instytucjom: rodzinie, kościołowi, szkole, rywalizacji, pieniądzowi, wojnie, normom, 

przymusom, zakazom (zakazuje się zakazywać), hipokryzji, konwencji ubioru, własności 

prywatnej (życie w komunach). Przejaw kontrkultury odrzucającej normy społeczne 

oparte na konsumpcji, rywalizacji i materializmie. 

➽ Czy jest znowu potrzeba nowego społecznego ruchu hippisowskiego? Przeciwko czemu 

i komu współczesna młodzież chciałaby zaprotestować ? Przedyskutujcie pytanie w grupie 

i wymieńcie cztery uzgodnione tematy: 

1. ............................................................................................................... 

2. ............................................................................................................... 

3. ............................................................................................................... 

4. ............................................................................................................... 

2. Ruch „Solidarność” był największym w Polsce i Europie ruchem społeczno-politycznym. 

Powstał na przełomie sierpnia i września 1980 na fali społecznego niezadowolenia z pogarszającej 

się sytuacji gospodarczej i ekonomicznej oraz sposobu sprawowania władzy 

przez rząd komunistyczny. Przyczynił się znacznie do zmian polityczno-ustrojowych w Polsce 

i w całej środkowej Europie (tzw. „jesień ludów”). Fabryczne komitety strajkowe przekształciły 

się w komisje założycielskie związku zawodowego „Solidarność”. Ogólnokrajowy 

związek zarejestrowano 10 listopada 1980 roku i wstąpiło do niego 10 milionów ludzi. 

24

➽ Czy tylko powody ekonomiczne (niskie płace, wysokie ceny, brak towarów w sklepach…) 

mogą wywołać tak powszechne niezadowolenie społeczne, jak to miało miejsce w roku 

1980? Zastanówcie się w grupie i wymieńcie cztery powody, które mogą być przyczyną 

powstania współcześnie równie potężnego jak „Solidarność” ruchu społecznego: 

1. ............................................................................................................... 

2. ............................................................................................................... 

3. ............................................................................................................... 

4. ............................................................................................................... 

3. Komitet Obrony Demokracji jest największym aktualnie ruchem społecznym 

w Polsce. Powstał całkowicie spontanicznie z inspiracji artykułem Krzysztofa Łozińskiego 

z 18.11. 2015 na portalu „Studio Opinii”. Inicjatywę podjął działacz społeczny Mateusz 

Kijowski, który dzień po publikacji artykułu założył na Facebooku grupę o nazwie Komitet 

Obrony Demokracji. Już po trzech dniach w grupie znajdowało się trzydzieści tysięcy 

uczestników. Więcej informacji o KOD m.in. tutaj: https://pl.wikipedia.org/wiki/Komitet_Obrony_Demokracji. 

KOD jest przykładem szybkiego rozprzestrzeniania się nowych 

ruchów społecznych dzięki Internetowi. 

➽ KOD jest pierwszym w Polsce wielkim ruchem społecznym, który stanął w obronie 

podstawowych wolności demokratycznych i praw człowieka. Wymień cztery takie wartości, 

które są dla ciebie szczególnie ważne: 

1. ............................................................................................................... 

2. ............................................................................................................... 

3. ............................................................................................................... 

4. ............................................................................................................... 

4. Ruchy społeczne powstają także na rzecz innych celów, ważnych dla różnych społeczności 

(np. ochrona zwierząt, protesty przeciwko budowie elektrowni atomowych, w obronie 

Puszczy Białowieskiej, na rzecz zbudowania obwodnicy waszego miasta i wiele innych). 

➽ Zastanówcie się w grupie, jaki ruch społeczny chcielibyście zorganizować w waszej 

miejscowości, w waszym regionie, a może nawet w całej Polsce? 

1. ....................................................................................................................... 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

Dlaczego akurat ten temat jest dla was szczególnie ważny? 

2. ....................................................................................................................... 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

Dlaczego akurat ten temat jest dla was szczególnie ważny? 

3. ....................................................................................................................... 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

25

Karta 

12 

Przegłosowani – i co teraz? 

A życie toczy się dalej; reakcje po przegranym 

głosowaniu: 

– Frustracja, rozczarowanie: moje zaangażowanie 

nie zostało należycie docenione. 

– Rozgoryczenie: to doprowadzi do katastrofy. 

– Samotność: nikt się już mną nie interesuje/nikomu 

już nie jestem potrzebny. 

– Ulga: na szczęście już po stresie. 

– Nadzieja: także po porażce karta może się 

jeszcze odwrócić. 

– Zrozumienie: może jednak tamta strona miała 

rację. 

– Fair play – najpierw pogratuluję zwycięzcom. 

– Zaufanie – mimo to, wszystko się dobrze skończy. 

– Bezpieczeństwo – poparcie z tak wielu stron, 

to dobra rzecz. 

— Heide Simonis, premier rządu Schleswig– Holstein w latach 1993-2005: O wyborach, klęskach i strachu 

przed utratą władzy. 

”Jako premier muszę zadbać o to, aby na końcu wszyscy członkowie mojego gabinetu 

zgodzili się z przegłosowaną decyzją. Dlatego nigdy nie przeprowadzamy głosowań, podczas 

których większość po prostu zwycięża nad mniejszością. Nie wierzę w przecięcie 

„węzła gordyjskiego” za jednym zamachem. O wiele ważniejsze jest zachowanie równowagi 

w relacjach z koalicjantami i członkami gabinetu rządowego.” 

„W życiu politycznym zdarzają się dość często paskudne sytuacje, którym trzeba sprostać. 

I jeżeli się podejmuje decyzję, że to nie jest powód do dymisji, to trzeba wytrzymać 

przez chwilę ten zimny wiatr wiejący w twarz.” 

„Satysfakcja w naszej pracy polega prawdopodobnie w dużym stopniu na tym, że wszyscy 

się z nami liczą. Stąd też strach przed utratą tej władzy jest tak duży. To strach przed 

staniem się „nikim”. Tak jakby się przestało istnieć, gdy już nikt się na ciebie nie patrzy, nie 

reaguje.(...) W takiej sytuacji nie ma żadnej siatki asekuracyjnej, która cię ochroni” 

— Źródło: Heide Simonis: Unter Männern. Mein Leben in der Politik. Verlag C.H. Beck, München 2003. 

26

➽ 1. Jakie masz doświadczenia z „klęską wyborczą” w rodzinie, w szkole, w grupie rówieśników? 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

➽ 2. Jak zareagowałeś na taką sytuację? Porównaj z reakcjami powyżej i uzupełnij. 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

➽ 3. Jak chciałbyś w przyszłości reagować na porażki? 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

......................................... 

27

Karta 

13 

Kompromis, consensus 

Kompromis jest ugodą kończącą spór, polegającą na ustępstwach z obu stron. Kompromis 

jest także odstępstwem od własnych zasad i idei w imię ważnych celów. Zdarza się także 

„zgniły kompromis” gdy zmuszeni jesteśmy do ustępstw wbrew własnym zasadom moralnym. 

Consensus to porozumienie osiągnięte w wyniku dyskusji i kompromisów; to zgodne 

stanowisko w jakiejś sprawie (za: „Inny Słownik Języka Polskiego”, PWN 2000). Koncepcja 

konsensusu jest szczególnie ważna w kontekście społeczeństwa i sprawowania rządów 

i można ją traktować jako fundament demokracji. 

➽ 1. 30 sierpnia 1981 roku w Szczecinie i dzień później w Gdańsku podpisano słynne 

„Porozumienia sierpniowe”. Jednym z ich najważniejszych ustaleń było powołanie nowych 

niezależnych, samorządnych związków zawodowych. 

– Czy porozumienia te były kompromisem, czy consensusem? Uzasadnij swoją odpowiedź. 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

Od 6 lutego 1989 do 5 kwietnia 1989 odbywały się obrady Okrągłego Stołu. Znajdź informacje 

o przebiegu i wynikach tych obrad. Czy według ciebie był to (zaznacz odpowiedni 

kwadrat): 

28

Kompromis 

Consensus 

„Zgniły kompromis”- jak twierdzą 

niektórzy politycy 

➽ 2.Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej została, uchwalona 2 kwietnia 1997 roku przez 

Zgromadzenie Narodowe i zatwierdzona w ogólnonarodowym referendum 25 maja 1997 

roku. Czy twoim zdaniem: 

to jest dobry przykład ogólnonarodowego 

consensusu? 

tak nie 

czy konstytucję może zmienić chwilowa 

większość parlamentarna 

tak nie 

➽ 3. W jakich sprawach potrzebny jest kompromis: 

W społeczeństwie 

1. ............................................................................................................... 

2. ............................................................................................................... 

W twojej szkole 

1. ............................................................................................................... 

2. ............................................................................................................... 

W twojej grupie koleżanek i kolegów 

1. ............................................................................................................... 

2. ............................................................................................................... 

➽ 4. W jakich sprawach potrzebny jest consensus w Polsce 

1. ............................................................................................................... 

2. ............................................................................................................... 

3. ............................................................................................................... 

4. ............................................................................................................... 

29

Karta 

14 

Modele demokracji 

➽ 1. W jaki sposób naród może sprawować władzę? Czy może mieć bezpośredni wpływ 

na decyzje polityczne, czy tylko pośrednio, poprzez przeniesienie swojej władzy na innych? 

W praktyce pod nazwą demokracja (z greckiego „władza ludu”) opisuje się różne modele. 

Przyporządkuj podane określenia do niżej opisanych form demokracji: 

Autorytarna / bezpośrednia / medialna (mediokracja) / uczestnicząca / parlamentarna / 

prezydencka / przedstawicielska /stowarzyszeniowa 

A Naród nie sprawuje bezpośrednio władzy w państwie 

ale przekazuje ją (poprzez wybory) swoim przedstawicielom, 

posłom, którzy w imieniu narodu podejmują 

decyzje. Posłowie nie odpowiadają bezpośrednio 

przed narodem. 

E Szef rządu/prezydent nie są wybierani przez członków 

parlamentu lecz w niezależnych wyborach przez 

wyborców. Osoba rządząca państwem i parlament są 

wybierani podczas oddzielnych wyborów. 

To jest demokracja .................................................................... 

B W drodze referendów i plebiscytów obywatele 

decydują bezpośrednio w kwestiach, które są poddane 

pod głosowanie. 


C Stowarzyszenia różnych grup społecznych wpływają 

na przychylne dla siebie decyzje polityczne poprzez 

lobbing polityczny. Jeżeli wpływowe organizacje, 

dzięki swojemu lobbowaniu i zbliżeniu do kręgów 

rządowych maja za duży wpływ na decyzje polityczne, 

to dobro stowarzyszenia zostaje postawione ponad 

dobrem ogólnym. 


D Polityka podporządkowuje się coraz bardziej zasadom 

obowiązującym w środkach masowego przekazu. 

(Auto)wizerunek w mediach staje się ważniejszy niż 

merytoryczna dyskusja z obywatelami. Polityka staje 

się wydarzeniem medialnym, a doniesienia w mediach 

mają wpływ na politykę. Kształtowanie opinii i proces 

decyzyjny podlegają presji mediów. Aktorzy sceny 

politycznej uginają się pod tą presją dopasowania/ 

dostosowania się, przejmują sposób funkcjonowania 

i oddziaływania mediów i wiedzą w jaki sposób można 

się w nich promować. 



F Stan przejściowy w państwie od rządów autorytarnych 

do demokracji pluralistycznej. 


G Realne zaangażowanie wszystkich grup społecznych 

w podejmowanie decyzji, które ich dotyczą (na 

przykład na poziomie gminy) poprzez instrumenty 

zaangażowania obywatelskiego (kooperatywne 

formy uczestnictwa, prawo do informacji i konsultacji, 

promowanie zaangażowania indywidualnego, grupy 

samopomocy i samorządy lokalne). 


H Wybrani przez uprawnionych do głosowania wyborców 

(„przedstawiciele ludowi”, posłowie, deputowani) 

tworzą parlament. Parlament wybiera szefa rządu a ten 

tworzy rządu. Jeden proces wyborczy decyduje o składzie 

rządu i parlamentu. 


30

➽ 2. Jak się nazywają formy demokracji w następujących 

państwach? 

Republika Federalna Niemiec 

............................................................................. 

............................................................................. 

Stany Zjednoczone Ameryki (USA) 

............................................................................. 

............................................................................. 

Szwajcaria 

............................................................................. 

............................................................................. 

➽ 3. Kwestie problemowe i szanse demokracji. 

a) Jakie modele demokracji powyżej (A-H) mogą być problemowe? 

Wpisz litery w pola: 

SŁOWNIK: 

Reprezentant: przedstawiciel 

Parlament: przedstawicielstwo 

narodu 

Kooperatywny: współpracujący 

Lobby/lobbować: grupa wpływu 

firm, organizacji/wywierać 

wpływ 

Pluralistyczny: zróżnicowany, 

kształtowany przez różne 

grupy interesów 

Suwerenność: niezależność 

Legitymizacja: upoważnienie 

do działania, uprawomocnienie 

b) Zbierz materiały na temat: „Lokalna demokracja 

uczestnicząca”. 

Jakie tu widzisz wady i zalety (szanse i zagrożenia)? 

– Zapamiętaj: Każda władza 

państwowa musi mieć legitymizację 

swojego narodu. 

Jest to zasada suwerenności 

narodu. 

31

Karta 

15 Media a demokracja 

1. Czwarta władza w państwie? 1. „Obecne media, w odróżnieniu od przeszłości, zajmują 

się głównie skandalami. Jednakże nadal trzeba 

brać pod uwagę ścisłą współpracę pomiędzy mediami 

a partiami politycznymi, ponieważ partie często zbierają 

materiały przeciwko swoim politycznym przeciwnikom 

i lansują je poprzez media. Lecz skandali nie 

można zaplanować. Ich oddziaływanie zależy nadal od 

trudno przewidywalnych społecznych reakcji.” 

Frank Bösch w APuZ 7/2006 

2. „W demokracji medialnej (mediokracji) demokracja 

parlamentarna jest modelem przestarzałym.” 

Norbert Bolz, medioznawca 

3. „Polityczne show służą, z punktu widzenia polityków, 

mniej analizie sytuacji a raczej są narzędziem autoprezentacji. 

Politycy to często prawdziwi specjaliści 

od prezentacji w mediach.” 

Jürgen Falter, politolog 

4. „Istnieje kilka bardzo wyraźnych dowodów, że 

w wielu przypadkach społeczeństwo kształtując swoją 

opinię polityczną idzie za głosem doniesień w mediach.” 

Thomas Petersen, badacz opinii społecznej 

➽ 1. Z którymi powyższymi opiniami dotyczącymi powiązań mediów z demokracją się 

zgadzasz, a z którymi nie. 

➽ 2. Uzasadnij swoje zdanie. 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

32

2. Twoja opinia 

➽ 1. Co twoim zdaniem jest ważne, aby występ polityka w telewizji odniósł sukces? Podaj 

sześć elementów. 

1 ..................................................................................... 

2 ...........................................................................………. 

3 ............................................................................……… 

4. ...........................................................................……… 

5. ...........................................................................……… 

6. ...........................................................................……… 

➽ 2. Na zdjęciu widzisz wypowiedź dla prasy. Jakie twoim zdaniem trzeba posiadać umiejętności, 

aby sobie poradzić ze szturmem dziennikarzy z mikrofonami? 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

➽ 3. Przygotuj listę programów telewizyjnych, które dotyczą tematów politycznych. Spróbuj 

je usystematyzować (wiadomości, talkshows, programy publicystyczne, programy rozrywkowe 

i inne.) Który z nich podoba ci się najbardziej? 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

➽ 4. Czego ci najbardziej brakuje w programach telewizyjnych dotyczących polityki? 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

33

Karta 

16 Demokracja i jej zagrożenia 

1 Wybór priorytetów 

➽ 1. Jakie są dla ciebie największe zagrożenia dla naszej demokracji? 

a) Przeczytaj dokładnie podane poniżej dwanaście problemów. Wykreśl sześć punktów, 

o których uważasz, że nie niosą ze sobą w ogóle lub niosą w niewielkiej mierze zagrożenia 

dla demokracji. 

b) Ustaw kolejność pozostałych sześciu punktów, wpisując w kwadraty swoją klasyfikację 

od 1 do 6. 

(1 = największe zagrożenie dla demokracji; 6 = najmniejsze zagrożenie) 

34

1. Dyskryminowanie mniejszości 7. Brak współdecydowania w życiu publicznym 

2. Prawicowy (skrajny) ekstremizm 8. Dyskryminacja kobiet 

3. Korupcja w polityce 9. Ograniczenie wolności jednostki 

4. Nierówności społeczne 10. Brak współdecydowania przez dzieci 

i młodzież 

5. Zniechęcenie (ludzi) do polityki 11. Terroryzm międzynarodowy 

6. Ksenofobia 12 Napływ imigrantów 

➽ 2. Spróbujcie w małej grupie osiągnąć wspólne stanowisko i porównaj z wynikami w innych 

grupach 

2. Interpretacja ilustracji 

➽ Opisz, jaki rodzaj zagrożeń dla demokracji widzisz na rysunkach. 

35

Karta 

17 

Demokracja i jej skandale 

Ania: Demokracja nie radzi sobie z oszustwami podatkowymi, korupcją, wyzyskiem 

pracowników. 

Janek: Czytałem o przekupywaniu wyborców i o rozdawaniu dobrze płatnych stanowisk 

rodzinie i znajomym polityków. 

Basia: Skoro o tym czytałeś, to znaczy, że nie da się takich spraw ukryć. 

Janek: No i co z tego, że napisali w gazetach, skoro nikt za to nie odpowiedział? 

Ania: A ile jest skandali, o których media nie chcą, albo boją się napisać? 

36

– Praktyczna kontrola 

„Z obserwacji wynika, że skandale te odbijają się dużym echem, nierzadko też z wyciągnięciem 

konkretnych politycznych konsekwencji, zwłaszcza w sprawdzonej demokracji. 

(…) 

Teza, że demokracja wzmacnia się w wyniku ostrych sporów, wydaje się trudna do podważenia. 

Uporanie się z prawdziwymi skandalami (w odróżnieniu od sztucznie rozdmuchanych) 

w sensie politycznym i prawnym jest dowodem na to, że demokratyczne kontrole 

funkcjonują prawidłowo. Afery te, choć często się twierdzi, że oznaczają kryzys 

demokracji, to jednak ją wzmacniają. Demokracja bez żadnych skandali wydaje się być 

podejrzana, chyba, że idealistycznie trzymamy się wyobrażenia o nieskazitelnych obywatelach 

i politykach. Uchybienia polityczne w przestrzeni publicznej, w demokracji stwarzają 

szanse dokonania korekt za pomocą kartek wyborczych, wymiaru sprawiedliwości 

(sądownictwa), czy też innych instytucji państwa prawa. (…)” 

Źródło: R.M., Neue Zürcher Zeitung, 8. Juli 2000 

➽ Jak to idzie dalej? Napisz dalszy przebieg dyskusji pomiędzy młodymi ludźmi na ilustracji 

z uwzględnieniem znaczenia skandali w demokracji. 

– Wskazówka: w internecie istnieje możliwość komentowania aktualnych wiadomości na 

temat korupcji, na przykład na stronie „Transparency International“. Poszukaj innych podobnych 

stron internetowych. 

Słownik 

Skandal: Wg. słownika j. polskiego PWN 

Coś, co wywołuje zgorszenie, oburzenie; rzecz gorsząca, zawstydzająca, postępek przynoszący 

wstyd; awantura>> Publiczny głośny skandal. 

37

Karta 

18 

Prawodawstwo i rzeczywistość 

na przykładzie równouprawnienia 

Artykuł 33. Konstytucji RP: 

1. Kobieta i mężczyzna mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym społecznym 

i gospodarczym. 

2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia 

i awansów, do jednakowego wynagrodzenia za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia 

społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania 

godności publicznych i odznaczeń 

Jeszcze daleko do celu 

„Polityka równouprawnienia postępuje, ale ciągle zbyt wolno. Ważnym zadaniem rządu 

jest zmniejszanie nierówności, gdyż szanse kobiet i mężczyzn nie są równo rozłożone. 

Istnieją nadal stereotypy w podziale ról, podwójne obciążenie, uprzedzenia i dyskryminacja” 

Źródło: Ministerstwo rządu Nadrenii-Westfalii do spraw socjalnych, kobiet, rodziny i zdrowia. www.ms.niedersachsen.de 

➽ 1. Podaj przykład nierówności/dyskryminacji w następujących dziedzinach: 

Stereotypy w podziale ról kobiet i mężczyzn 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

Podwójne obciążenie kobiet obowiązkami 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

38

Uprzedzenia 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

Dyskryminacja 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

„Pełne równouprawnienie płci zakłada, że kobiety i mężczyźni w równym stopniu korzystają 

z dóbr, zasobów i szans w swoich społeczeństwach i mogą z tego tytułu czerpać 

pożytki ” 

Źródło: Studium OECD nt. równouprawnienia w świecie 

➽ 2. Jaka jest twoja definicja równouprawnienia; zapisz ją tutaj: 

➽ 3. Odpowiedz na następujące pytania: 

a) Kiedy kobiety uzyskały prawa wyborcze w Polsce? 

b) Jaki jest udział kobiet w Sejmie (w procentach)? Dlaczego tak niewielki? 

c) Porównaj przeciętne wynagrodzenie kobiet i mężczyzn w Polsce. 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

Podpowiedź: szukaj także na stronach internetowych Sejmu i Urzędu Statystycznego. 

39

Karta 

19 

Podział władzy zabezpiecza 

demokrację 

Demokracja jest formą państwa, która powinna gwarantować pokojowe współżycie 

wszystkim obywatelom. Ale także w demokracji żyją ludzie, którzy nie są świadomi swojej 

odpowiedzialności na rzecz dobra wspólnego i myślą tylko o własnych korzyściach – niekiedy 

wręcz w sposób karygodny. Szczególnie źle jest, kiedy nawet wybrani w wyborach 

politycy albo ludzie na wysokich stanowiskach nadużywają swoich wpływów i władzy. 

W konstytucji jest zapisany podział władzy w celu zabezpieczenia demokracji i jej ochrony 

przed korupcją i nadużyciami. Podział władzy oznacza, że trzy niezależne od siebie organy 

państwa powinny się nawzajem kontrolować: władza wykonawcza (egzekutywa), władza 

ustawodawcza (legislatywa), władza sądownicza (judykatura). Określa się je filarami demokracji. 

➽ 1. Przyporządkuj, proszę, następujące instytucje i osoby do trzech kolumn / fundamentów, 

demokracji. 

Poseł / sąd rejestrowy / senat / rząd / trybunał konstytucyjny / urzędnicy skarbowi / sejmik 

wojewódzki / sądy rejonowe / policja / sędzia / administracja 

Trzy filary demokracji 

Demokracja 

Władza wykonawcza 

Egzekutywa 

Władza ustawodawcza 

Legislatywa 

Władza sądownicza 

Judykatura 

40

➽ 2. Przedyskutujcie w klasie 

Jaką rolę w kontroli władzy pełnią media i opinia publiczna. Patrz także karta robocza 

Media w demokracji. 

➽ 3. Wyszukiwanie informacji 

a) poszukaj w mediach przypadku nadużycia władzy przez polityków. Która z trzech kolumn, 

bądź współdziałanie których z trzech władz zawiodło w tym przypadku? 

b) Jak można zapobiec nadużyciom władzy? 

41

Karta 

20 

Odpowiedzialność i obowiązki 

W ogólnej Deklaracji Obowiązków Człowieka (A Universal Declaration of Human Responsibilities 

http://www.interactioncouncil.org/universal-declaration-human-responsibilities ) 

sformułowano fundamentalne zasady humanitaryzmu jako warunku demokracji. 

Informacja: uchwaloną w roku 1997 deklarację sformułowała założona w roku 1983 z inicjatywy 

japońskiego premiera Takeo Fukuda Rada InterAction Council (IAC) złożona z byłych 

szefów państw i rządów, którzy chcieli się dzielić swoją wiedzą i doświadczeniem 

w takich sprawach jak: pokój, bezpieczeństwo, gospodarka światowa, rozwój, środowisko 

naturalne. Chociaż w Polsce Deklaracja nie jest znana, to jej treść jest ze wszech miar godna 

uwagi. 

➽ Uzupełnij luki w tekście, dobierając odpowiednie słowa z poniższego zbioru (wykorzystaj 

wszystkie sformułowania ) : 

obdarzeni rozumem i sumieniem / prawa / prawa / obowiązek / obowiązek / 

obowiązek / obowiązek / obowiązek / obowiązek / podlegają / wykorzystywać 

/ doświadczyć / ponad dobrem i złem / chroniona / bez przemocy / tolerować / 

nieludzkich / podlegają / doświadczyć / traktować 

Artykuł 1 

Każda osoba, niezależnie od jej płci, pochodzenia etnicznego, statusu społecznego, 

przekonań politycznych, języka, wieku, narodowości lub religii, ma ................................. 

wszystkich ludzi .................................................................................................. po ludzku. 

Artykuł 2 

Nikt nie powinien tolerować .......................................... zachowań, niezależnie jakie by one 

nie były. Wręcz przeciwnie, wszyscy ludzie mają .......................................... angażować się 

w ochronę godności i poszanowania wszystkich innych ludzi. 

Artykuł 3 

Żadna osoba, grupa czy organizacja, żadne państwo, żadna armia czy policja nie stoją .. 

........................................ . Wszyscy oni .......................................... regułom moralnym. Każdy 

człowiek ma .......................................... w każdych okolicznościach czynić .......................... 

i wystrzegać się zła. 

42

Artykuł 4 

Wszyscy ludzie, o.................................................................................................., muszą w duchu 

solidarności przejąć odpowiedzialność wobec każdego i wszystkich, wobec rodziny 

i wspólnoty, wobec rasy, narodu i religii. Nie można czynić innym tego, czego samemu 

nie chce się .......................................... . 

Artykuł 5 

Każda osoba ma .........................................., szanować życie. Nikt nie ma ................................. 

......... inną osobę ludzką zranić, torturować lub zabić. Nie wyklucza to jednak ................... 

....................... do zgodnej z prawem samoobrony jednostki i wspólnoty. 

Artykuł 6 

Spory między państwami, grupami oraz osobami powinny być rozwiązywane ................... 

........................ Żaden rząd nie ma prawa .......................................... aktów ludobójstwa i terroryzmu 

lub brać w nich udział. Nie może także .......................................... kobiet, dzieci ani 

żądnych osób cywilnych do działań wojennych. Każdy obywatel i każda publiczna instytucja 

ma .......................................... działać w sposób pokojowy i przyjazny. 

Artykuł 7 

Każda osoba jest bezcenna i musi być bezwzględnie ............................................. Ochronie 

............................................... także zwierzęta i środowisko naturalne. Wszyscy ludzie mają 

.......................................... chronić powietrze, wodę i ziemię dla dobra obecnych mieszkańców 

i przyszłych pokoleń. 

Źródło: z deklaracji obowiązków człowieka. Cytaty wzięte z www.interactioncouncil.org/universal-declaration-human-responsibilities 

43

Karta 

21 

Demokracja żyje z tolerancji 

Ludzie maja prawo do bycia rożnymi. Dlatego współżycie społeczne bez tolerancji jest 

nie do pomyślenia. Ale wobec kogo powinno się być tolerancyjnym? Czy wszystkie opinie 

i formy wyrazu są równowarte; gdzie leżą granice tolerancji? 

➽ 1. Co o tym sądzisz? Zaznacz odpowiednie pole. 1 – oznacza za dużo; 2 – za mało; 

3 – akurat. Uzasadnij twoją opinię! 

Jak w naszym społeczeństwie jest z: 

Empatią 1 2 3 

Tolerancją 1 2 3 

Szacunkiem dla mniejszości 1 2 3 

Szacunkiem dla pokrzywdzonych 1 2 3 

UNESCO: pryncypia tolerancji (1995) 

„Tolerancja oznacza respekt, akceptację i uznanie dla kultur naszego świata, naszych 

form wyrazu i sposobów kształtowania naszego człowieczeństwa w całym jego bogactwie 

i różnorodności. Jest ona wspierana przez wiedzę, otwartość, komunikację oraz 

przez wolność myślenia, światopoglądu i religii. Tolerancja jest harmonią ponad różnicami. 

Jest ona nie tylko moralnym obowiązkiem, ale też polityczną i prawną koniecznością. 

Tolerancja jest cnotą, która umożliwia pokój i przyczynia się do przezwyciężenia kultu 

wojny przez kulturę pokoju. 

Tolerancja nie jest tożsama z ustępowaniem, łaskawością lub pobłażaniem. Tolerancja 

jest przede wszystkim aktywną postawą opartą na respektowaniu ogólnie obowiązujących 

praw człowieka i podstawowych wolności innych ludzi. W żadnym razie nie może 

być nadużywana do usprawiedliwiania jakiegokolwiek ograniczania tych podstawowych 

wartości. Tolerancji muszą się uczyć jednostki, grupy i państwa.” 

➽ 2. Jakie jest twoje zdanie? Wpisz odpowiednią cyfrę w kratkę: 1 – mogę zrozumieć; 

2 – mogę tolerować; 3 – mogę akceptować; 4 – jest mi to obojętne; 5 – musze coś zrobić 

przeciwko temu 

44

Kiedy na ścianie w klasie szkolnej wisi krzyż. 

Kiedy nauczycielka muzułmanka nosi na głowie chustę podczas lekcji. 

Kiedy uczennica muzułmanka nosi na głowie chustę podczas lekcji. 

Kiedy na ścianie w ubikacji są wypisane faszystowskie hasła. 

Kiedy podczas święta szkolnego są wykonywane nacjonalistyczne pieśni. 

Kiedy są opowiadane kawały o blondynkach. 

Kiedy za kłopoty w naszym kraju obwinia się żyjących u nas cudzoziemców 

Kiedy się pali papierosy w pomieszczeniach dla niepalących. 

➽ 3. Do zastanowienia się: co myślisz o następujących wypowiedziach? Która z nich najbardziej 

odpowiada twoim poglądom? 

„Obojętność jest łagodniejszą formą nietolerancji” 

Karl Jaspers, filozof 

„Ekstremalna tolerancja może przemienić się w coś wręcz przeciwnego” 

Margot Käßmann, teolożka 

„Tolerancja staje się przestępstwem, jeśli służy złu” 

Thomas Mann, pisarz 

„ Tolerancja jest podejrzeniem, że inny może mieć rację” 

Kurt Tucholsky, pisarz 

„W imieniu tolerancji powinniśmy zastrzec sobie prawo, nie tolerować nietolerancji” 

Karl Popper, filozof 

„Tolerancję należy codziennie ćwiczyć” 

Klaus Wowereit, polityk 

„Tolerancja jest dowodem nieufności wobec własnego ideału” 

Friedrich Nietsche, filozof 

Słownik 

UNESCO jest skrótem od United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. 

Jest to organizacja wyspecjalizowana ONZ, wspierająca współpracę międzynarodową 

w dziedzinie kultury, sztuki i nauki. Należy do niej 195 państw. Jej siedzibą jest Paryż. 

45

Karta 

22 

Odwaga cywilna 

Odwaga cywilna (albo równorzędnie: odwaga społeczna) oznacza odpowiedzialne działanie 

w sytuacjach, w których jakaś osoba jest zagrożona, albo naruszana jest jej godność. 

Wykazuje się odwagą cywilną ten, kto jest gotów ponieść także koszty takiego zachowania. 

➽ 1. Co jest ważne w odwadze cywilnej? Uporządkuj poniższe zdania. Na pierwszym miejscu 

umieść to, co dla ciebie jest najważniejsze. 

A Akceptacja podstawowych wartości w społeczeństwie 

B Podążanie za swoim głosem wewnętrznym 

C Gotowość podjęcia ryzyka 

D Odwaga 

E Otrzymanie zachęty i poparcia od innych 

F Właściwe oszacowanie nakładów i korzyści z zaangażowania się 

G Akceptacja konsekwencji działania 

H Przezwyciężenie strachu przed autorytetami 

I Mieć wzorce do naśladowania 

J Ćwiczyć odwagę cywilną małymi krokami 

K Mieć oparcie w wierze 

➽ 2. Co powinna zrobić młoda kobieta na fotografii? 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

46

➽ 3 Czego w żadnym razie nie powinna zrobić? 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

– Kurt Singer: kroki w kierunku odwagi cywilnej – wielka odwaga do małych czynów 

– Akceptować strach: 

Odważne zachowanie nie oznacza w ogóle się nie bać. 

– Przyswoić sobie fachową wiedzę: 

Fachowe kompetencje przeciwdziałają strachowi. 

– Poszukać oparcia w grupie: 

Współpraca zmniejsza obawy. 

– Dać publicznie wyraz wyznawanym przez siebie wartościom: 

Nie oznacza to wciskania innym swojego zdania. 

– Włączyć osobiste odczucia/emocje 

Z nich bierze się siła angażowania się na rzecz dobra 

– Idee i przekonania dające oparcie: 

Jak postępować, żeby pozostać wiernym samemu sobie? 

– Ścierać się bez użycia siły 

Nie robić sobie z przeciwnika wroga. 

– Odważyć się na małe kroki 

Jak każda cnota, odwaga obywatelska wymaga ćwiczeń. 

Źródło : www.prof-kurt-singer.de 

– Co często powstrzymuje przed włączeniem 

się: 

– Strach (może być niebezpiecznie) 

– Poczucie niższości (przecież ja tu nic nie 

mogę zrobić …) 

– Niewiedza (nie mam pojęcia, co powinienem 

zrobić…) 

– Obojętność (a co to mnie obchodzi …?) 

– Ferowanie wyroków (przecież ofiara jest 

sama sobie winna) 

– Odsuwanie od siebie sprawy (to jest problem 

innych, nie mój) 

– Skoro inni także nie pomagają (byle nie 

rzucać się w oczy…) 

Photo: Jan Roeder 

47

Karta 

23 Solidarność – poczucie wspólnoty 

Czy solidarność jest tylko pustym słowem, czy też jest oczywistym elementem wzajemnych 

ludzkich zachowań? 

➽ 1. W każdym społeczeństwie są silniejsi i słabsi. Czy państwo nie chroniące i nie wspierające 

słabszych byłoby jeszcze, twoim zdaniem, państwem demokratycznym? 

➽ 2. Jak może w praktyce wyglądać solidarność? Poszukaj przykładów: 

w twoim kręgu przyjaciół ............................................................................................. 

............................................................................................................................ 

w twojej miejscowości.................................................................................................. 

............................................................................................................................ 

w społeczeństwie ...................................................................................................... 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

w skali świata ............................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

➽ 3. Co zdjęcie na następnej stronie ma wspólnego z tematem „solidarność”? 

➽ 4. O jakiej solidarności jest tu mowa? 

Kogo lub co wspierasz? 

Liczba respondentów 856, możliwy wybór wielu odpowiedzi, dane w procentach 

Dzieci 58,5 

Młodzież 

46,0 

Ludzi w średnim wieku 

Seniorów 

9,0 

8,1 

Ludzi niepełnosprawnych 4,6 

Prześladowanych politycznie 0,9 

Ludzi w potrzebie 

13,0 

Ludzi zagranicą/projekty pomocowe 2,2 

Środowisko naturalne 

8,8 

Inne 

23,0 

0 10 20 30 40 50 60 

Żródło: Jugendstudie Baden-Württemberg 2015, Jugendstiftung Baden-Württemberg und Landesschülerbeirat, 

www.jugendstiftung.de > Suche Jugendstudie 

48

fot. Katarzyna Pierzchała 

Artykuł 9 Deklaracji obowiązków człowieka (patrz także: karta 22) 

Wszyscy ludzie, którzy mają ku temu niezbędne środki, mają obowiązek podjęcia szczerych 

działań w celu przezwyciężenia biedy, niedożywienia, ciemnoty i nierówności. Powinni oni 

na całym świecie wspierać trwały rozwój, aby wszystkim ludziom zapewnić godność, wolność, 

bezpieczeństwo i sprawiedliwość” 

Źródło: z deklaracji obowiązków człowieka. Cytat wzięty z www.interactioncouncil.org/universal-declaration-human-responsibilities 

49

Karta 

24 

Pożytek prywatny i publiczny 

Wyobraź sobie, że jesteś rolnikiem i żyjesz w małej, odległej górskiej wiosce. Jest w niej 

tylko jedna łąka do wypasu krów należących do miejscowych rolników. Łąka jest wspólną 

własnością wszystkich. Na niej pasą się wszystkie krowy ze wsi. Tak jest od zawsze i dobrze 

funkcjonuje od setek lat. Liczba krów nigdy nie przekraczała możliwości wypasu na tej 

łące. Trawy zawsze starczało dla wszystkich krów. Bez zawierania jakiejś formalnej umowy, 

gospodarze pilnowali, żeby łąka nie była ponad normę eksploatowana. 

Pewnego razu do wsi wprowadził się nowy rolnik, który kupił gospodarstwo po zmarłej 

gospodyni. Nowy chciał trzymać więcej krów, żeby produkować więcej mleka i dzięki temu 

więcej zarobić. Pomyślał sobie: „co zaszkodzi łące, jeśli zaprowadzę tam jeszcze jedną krowę?” 

Tak też zrobił. Kupił dodatkową krowę i zaprowadził na łąkę. Wszystko poszło bez 

problemów. „Tak, to dlaczego nie wyprowadzić na łąkę jeszcze jednej krowy? – pomyślał 

– łąka jest dostatecznie duża”. Kupił jeszcze jedną krowę a potem jeszcze jedną …. 

Zaczerpnięte z: Garrett Hardin: The Tragedy of the Commons. In: Science 1621 (1968), S. 243 f 

50

➽ 1. Odpowiedz na następujące pytania: 

a) Co byś pomyślał jako chłop, który mieszka w tej wsi? 

b) Jak się skończy ta historia? 

c) Kto odniósł korzyść z dodatkowej krowy na łące? 

d) Jakie koszty powstaną w wyniku pojawienia się dodatkowej krowy i kto te koszty 

poniesie? 

e) Jaka jest logika myślenia i postępowania nowego rolnika? 

f) Co by było, gdyby wszyscy chłopi we wsi tak myśleli i postępowali? 

g) Jakimi wartościami kieruje się nowoprzybyły rolnik? 

h) Jakimi wartościami powinni się kierować wszyscy chłopi w tej wsi? 

i) Jak mogłoby wyglądać rozwiązanie tego problemu? 

j) Znajdź analogiczne problemy w sferze społecznej i politycznej. 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

– Problem korzyści i kosztów 

– Korzyść z dodatkowej krowy leży całkowicie po stronie chłopa, właściciela tej krowy. 

– Koszty ewentualnej nadmiernej eksploatacji łąki, wynikłej z dodatkowych krów, poniosą 

wszyscy chłopi we wsi. Czyli rolnik z dodatkową krową poniesie tylko część tych kosztów. 

– Kiedy nowy chłop porówna swoje korzyści z kosztami, musi dojść do wniosku, że opłaci 

się mu umieścić dalsze krowy na łące. 

➽ Czy takie myślenie jest faktycznie prawidłowe, jeśli się uwzględni, że łąka ma swoje 

naturalne ograniczenia? 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

51

Karta 

25 

Cudzoziemcy 

Według Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2002 

1,23% 471,5 tys. osób 

zadeklarowało przynależność do innej niż polska narodowości 

. 

W Spisie z roku 2011 

2,47% 917,4 tys. osób 

podało więcej niż jedną przynależność etniczną. 

Według danych Urzędu ds. Cudzoziemców 234 tys. cudzoziemców posiada ważny dokument 

uprawniający do pobytu w Polsce. Ponad 720 tys. oświadczeń o powierzeniu pracy 

cudzoziemcom zostało zarejestrowanych w polskich urzędach pracy od stycznia do listopada 

2015. 

Dla porównania w Niemczech żyje ok. 10 milionów cudzoziemców, 

czyli około 13% ludności. 

Cudzoziemcy w Polsce spotykają się z dyskryminacją, która coraz częściej przeradza się 

w akty czynnej agresji. A przecież ludzie ci są częścią naszego systemy demokratycznego. 

Jak powinni być traktowani? 

52

➽ 1. Co myślisz o następujących wypowiedziach? Przedyskutuj swoją opinię z innymi 

uczniami. 

- „Różnorodność kulturowa jest cennym dobrem” 

- „Cudzoziemcy powinni się dopasować do zasad i zwyczajów przyjmującego ich kraju” 

- „Wszyscy ludzie i społeczności mają prawo do zachowania i pielęgnowania swojej kulturowej 

odrębności” 

- „Polska tylko dla Polaków” 

- „Wszyscy ludzie są cudzoziemcami; prawie na całym świecie” 

➽ 2. Według mnie cudzoziemcem jest ten kto …… 

(zakreśl odpowiednią odpowiedź i dopisz własne punkty). 

tak 

Nie ma polskiego obywatelstwa 

nie 

Jego przodkowie nie są z Polski 

Nie zna języka polskiego 

Nie jest katolikiem 

Ma inny kolor skóry 

➽ 3. Media informowały o pobiciach cudzoziemców w dużych polskich miastach. Głośna 

była sprawa pobicia w tramwaju profesora uniwersyteckiego, który rozmawiał z drugim 

mężczyzną po niemiecku. Nikt w tramwaju, także motorniczy, nie stanął w obronie pobitego. 

Odpowiedz na następujące pytania: 

- Gdybyś był świadkiem tego wydarzenia, jak byś się zachował? 

............................................................................................................................ 

- Dlaczego nikt w tramwaju nie zareagował, nie stanął w obronie zaatakowanego mężczyzny? 

............................................................................................................................ 

- Jakie są według ciebie przyczyny nasilenia się aktów agresji w Polsce wobec cudzoziemców? 

............................................................................................................................ 

➽3. Wspólne wartości zapisane w konstytucji gwarantują spójność społeczeństwa. Wypisz 

zasady, którymi, według ciebie, powinni się kierować wszyscy ludzie mieszkający 

w Polsce. 

1. ............................................................................................................... 

2. ............................................................................................................... 

3. ............................................................................................................... 

4. ............................................................................................................... 

5. ............................................................................................................... 

53

Karta 

26 

Demokratyczne życie wewnętrzne 

stowarzyszeń i organizacji 

Czy to „Helsińska Fundacja Praw Człowieka” czy „Polska Akcja Humanitarna”, organizacje 

pozarządowe i wiele innych, nieznanych, ale bardzo aktywnych grup stały się ważnym 

elementem składowym naszej demokracji. Przyczyniają się do wyrażania opinii publicznej, 

zwracają uwagę na mniej widoczne sprawy i naturalnie próbują także wpływać na decyzje 

polityczne. Jest wiadomo, że młodzieżowe organizacje zajmujące się prawami człowieka, 

grupy walczące o pokój i ochronę środowiska naturalnego czy krytycy globalizacji wzbudzają 

większe zaufanie niż Kościół, związki zawodowe czy partie polityczne. Dlatego niektórzy 

ludzie chętnie angażują się w inicjatywy obywatelskie lub stowarzyszenia i w ten 

sposób próbują zrobić coś dla innych ludzi, ale też zwrócić uwagę na ich własne interesy 

i postulaty. Kto ufa jakiejś organizacji i angażuję się w niej, ma także prawo wszystko wiedzieć 

o demokratycznym życiu wewnętrznym takiej grupy. 

➽ Znasz jakąś „Organizację pozarządową”? Następujące pytania powinny pomóc przy jej 

ocenie. Wpisz wyniki swoich obserwacji/ustaleń. 

1. Jak się nazywa ta organizacja? ..................................................................................... 

............................................................................................................................ 

2. Kiedy powstała, ilu ma członków? … … … . ....................................................................... 

............................................................................................................................ 

3. Jakie cele ona realizuje? ............................................................................................. 

............................................................................................................................ 

4. Jakimi sposobami i działaniami mają być osiągnięte te cele? ................................................... 

............................................................................................................................ 

5. Co mogę robić jako członek tej organizacji? ...................................................................... 

............................................................................................................................ 

6. Jak mogę uczestniczyć w podejmowaniu decyzji? ............................................................... 

............................................................................................................................ 

7. Czy jest jakiś zarząd? W jaki sposób są podejmowane decyzje, kto może publicznie występować w imieniu 

organizacji? ............................................................................................................. 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

54

– Instytucje, którym Polacy ufają 

Odpowiedzi na pytanie: jakim instytucjom najbardziej ufasz? 

Wyniki w procentach udzielonych odpowiedzi. 

Słownik 

Organizacje pozarządowe (NGO-sy). Tak się określa stowarzyszenia pozaparlamentarne, 

które angażują się w sprawy polityczne; nie mogą się angażować w prywatne interesy. 

Nazwa pochodzi z USA i znaczy „Non-governmental Organisations (endżios) 

55

Karta 

27 

Dokąd zmierza demokracja? 

Demokracje rozwijają się i zmieniają tak samo jak społeczeństwa. Jak będzie wyglądać 

nasza demokracja w roku 2030? Jakie przemiany będą możliwe i co to znaczy dla praktykowanej 

obecnie demokracji. 

– Niemcy 2030? Cztery scenariusze 

1. Niemcy się kurczą 

Ludność Niemiec będzie się starzeć, a jej liczba 

zmniejszać. Ponad 50% ludzi będzie w wieku ponad 

60 lat. Koszty ich emerytur będą musiały być 

ponoszone przez coraz mniejszą liczbę zawodowo 

czynnych obywateli. Będzie brakować niezbędnych 

rąk do pracy. Ponieważ coraz mniej ludzi pracuje, 

spada poziom życia obywateli. „Starzy” są w większości 

i mogą przeforsować swoje interesy… 

2. Niemcy będą wielokulturowe 

50% ludności ma korzenie imigracyjne, albo sami 

przybyli z innych krajów. Ludzie różnych kultur i religii 

żyją wspólnie. Wielojęzykowość w przedszkolach 

i szkołach jest czymś oczywistym. 

3. Niemcy są częścią Stanów Zjednoczonych 

Europy 

Pogłębienie kryzysu finansowego lat 2010-2015 

doprowadziło do ścisłego powiązania krajów strefy 

euro Unii Europejskiej. Na początku zdecydowały 

one o wspólnej polityce finansowej i kontroli 

budżetowej przez Unię Europejską. Następnym 

krokiem było utworzenie państwa federalnego; 

Stanów Zjednoczonych Europy. Jest wspólny rząd, 

wspólny budżet i wzajemne gwarancje/odpowiedzialność 

za zadłużenie. 

56

4. Radykalne partie u władzy 

W wyniku kryzysu walutowego i finansowego 

lat 2010-2015 zadłużenie państw strefy Euro 

stawało się coraz bardziej przygniatające. Państwa 

mogły się ratować przed bankructwem 

tylko przez silne cięcia wydatków budżetowych 

i masowe podwyżki podatków. Także Republika 

Federalna Niemiec nie ustrzegła się takiego 

rozwoju wydarzeń. Ich wynikiem jest ogromne 

bezrobocie i powszechna bieda. Radykalne partie 

z prawa i z lewa sceny politycznej otrzymują 

ogromne poparcie. Wołanie o „silnego człowieka” 

u władzy jest coraz donioślejsze … 

➽ 1. Co przedstawiają opisane scenariusze? Pociągnijcie ich dalszy ciąg. 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

➽ 2. Na ile prawdopodobne jest zaistnienie każdego z nich? Od czego zależy to prawdopodobieństwo? 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

➽ 3. Co oznaczają poszczególne scenariusze dla funkcjonującej obecnie demokracji? 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

➽ 4. Jakie inne scenariusze są do pomyślenia? 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

57

Karta 

28 

E-demokracja; szanse i możliwości 

Dyskusje, głosowania, ankiety, petycje online, kampanie online stwarzają obywatelom 

konkretne możliwości uczestnictwa w życiu publicznym i politycznego wpływu. I w tym 

jest demokratyczny potencjał Internetu 

1. Możliwości, granice i zagrożenia 

Pojęcie Web 2.0 zawiera w sobie nowe interaktywne możliwości, które z każdym dniem 

są coraz więcej wykorzystywane. Web 2.0 to inna, bezpośrednia komunikacja pomiędzy 

wieloma osobami, wykorzystywana np. w celu bezpośredniego włączania się w projekty 

partycypacyjne. 

Z drugie strony słychać głosy ostrzegające przed ciemną stroną Internetu, zagrażającą 

demokracji. 

– pojęcie „hyperdemocracy” wymyślono w USA do określenia zjawiska, kiedy (informatycznie) 

silne grupy lobbystów, za pomocą elektronicznych mediów, rozpowszechniają 

populistyczne opinie, żeby wywierać wpływ na rządzących polityków czy parlamentarzystów. 

– W Niemczech znana była sprawa, kiedy radykalnie prawicowe grupy wykorzystywały 

sieć do współdziałania i rozpowszechnia swojej propagandy. 

– Niebezpieczeństwo nadużywania dostępu do danych zawsze istnieje. Ale publiczna 

debata na ten temat doprowadziła do lepszej ochrony danych oraz do wyczulenia na to 

niebezpieczeństwo. 

➽ Uzupełnij tę listę o dalsze ryzyka, jakie niesie Internet, na które muszą się przygotować 

demokracje. 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

58

2. Problemy z internetową demokracją 

➽ 1. Jak oceniasz często podnoszone w mediach problemy? Oceń argumenty A do F zgodnie 

ze skalą ocen stosowaną w szkole 6=bardzo dobry argument; 1 = bardzo zły argument i uzasadnij 

swoją ocenę. 

A Nie ma żadnego zadowalającego sytemu ochrony danych 

123456 

Moje uzasadnienie: .................................................................................................................................................. 

.................................................................................................................................................................................................. 

.................................................................................................................................................................................................. 

B Nie można jednoznacznie zidentyfikować elektronicznych wyborców 

123456 


.................................................................................................................................................................................................. 

.................................................................................................................................................................................................. 

C Uczestników można łatwo zmanipulować (jednostronnie na nich wpłynąć) 

123456 


.................................................................................................................................................................................................. 

.................................................................................................................................................................................................. 

D Wybory przez Internet nie są anonimowe 

123456 


.................................................................................................................................................................................................. 

.................................................................................................................................................................................................. 

E Osoby bez dostępu do Internetu będą poszkodowane 

123456 


.................................................................................................................................................................................................. 

.................................................................................................................................................................................................. 

F Uczestnicy będą zdominowani przez technologię 

123456 


.................................................................................................................................................................................................. 

.................................................................................................................................................................................................. 

➽ 2. Poszukajcie w klasie dalszych argumentów, które przemawiają przeciwko internetowej 

demokracji. Które z nich podzielacie, a które uważacie za niezasadne? 

59

Karta 

29 

Na ile demokratyczny jest Internet? 

1. Demokratyczne medium – za i przeciw 

Nadine Kaarbach; koordynatorka youthpart, europejskiego projektu „Udział młodzieży 

w Internecie”: 

„Epoka cyfrowa coraz bardziej wkracza w naszą codzienność i przeżywamy transformację 

do społeczeństwa cyfrowego. To jest głęboki (…) i nieodwracalny proces, który dotyka 

wszystkie warstwy społeczne. Dla młodzieży obcowanie z mediami cyfrowymi jest już 

oczywistością. Internet – czy to w domu, w szkole, czy też mobilny – jest ważną częścią 

korzystania z mediów przez młodych ludzi. Oczywiście sama technologia nie czyni jeszcze 

rewolucji; to robią ludzie, którzy jej używają. I tu musimy się zaangażować w rozwijanie 

dobrych modeli i zapoczątkowanie procesów, które zbliżą młodzież i politykę, aby skutecznie 

kształtować współdziałanie/partycypację . Technologia internetowa obniża próg tego 

współdziałania, szybciej i szerzej dociera do ludzi, którzy bez niej nigdy by się nie spotkali. 

Internet sam w sobie jest demokratycznym medium” 

Źródło: WWW.ljab.de 

Dr Jan-Hinrik Schmidt, konsultatant naukowy ds. cyfrowych, interaktywnych mediów 

i komunikacji politycznej w Hans-Bredow-Institut ; badania mediów na uniwersytecie 

w Hamburgu: 

Internet nie jest per se demokratyczny. On ułatwia określone formy wymiany, współpracy. 

To akurat może być także wykorzystane w celach niedemokratycznych. Internet nie czyni 

z każdego użytkownika dobrego demokraty. Wrogowie demokracji, np. radykalni prawicowcy, 

mogą równie dobrze wykorzystywać Internet. Dlatego ważne są pytania, jak: co 

trzeba jeszcze umieć, żeby świadomie korzystać z Internetu? Jakie Features sprzyjają demokratycznemu 

udziałowi? I tu mam wrażenie, że Internet umożliwia różne poziomy zaangażowania. 

Wiele popularnych platform chce, żeby ludzi aktywnie współdziałali; umożliwiają 

trochę współdecydowania, ale samostanowienie jest raczej rzadkością. Wikipedia 

jest tu wzorcowym wyjątkiem., ale kiedy komunikujemy się przez Twittera czy Facebooka 

to nie ma tam żadnej przestrzeni na współudział. 

Źródło: http:/conference.youthpart.eu 

➽ 1. Wypisz sobie trzy najważniejsze argumenty z powyższych wypowiedzi. 

„Internet jest sam w sobie demokratycznym medium” (Nadine Karbach) 

1 ......................................................................................................................... 

2 .......................................................................................................................... 

3 .......................................................................................................................... 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

60

„Internet nie jest per se demokratyczny” (Jan-Hinrik Schmidt) 

1 ......................................................................................................................... 

2 .......................................................................................................................... 

3 .......................................................................................................................... 

➽ 2. Argumenty za i przeciw w dyskusji: podzielcie klasę na dwie grupy i uzasadnijcie swoje 

argumenty wobec drugiej grupy 

➽ 3. Do jakiego wniosku doszliście jako klasa? 

2.Głosowanie online na potrzeby szkoły 

➽ 1. Zastanówcie się w trzech grupach, co już od dawna chcielibyście zmienić w szkole. 

Uzgodnijcie w każdej grupie jeden temat (np. remont szkolnego podwórka, prawo współdecydowania 

dla samorządu uczniowskiego, przebieg uroczystości szkolnych etc.) 

➽ 2. W drugim kroku opracujcie pisemne stanowisko z waszymi pomysłami. Uzgodnijcie 

w każdej grupie trzy cele, które chcecie osiągnąć i wdrożyć. 

➽ 3. Teraz każda grupa z tych trzech celów formułuje trzy pytania, które mogą być umieszczone 

w Internecie do przegłosowania. Istnieje sporo bezpłatnych aplikacji do tworzenia 

ankiet/głosowania. Musicie przy tym pamiętać, żeby pytania były tak sformułowane, aby 

można było udzielać konkretnych odpowiedzi. Skonsultujcie to z pozostałymi grupami. 

➽ 4. Przeanalizujcie, jakie problemy wystąpiły przy opracowywaniu ankiety/głosowania. 

➽ 5. Co wam sprawiło trudność przy odpowiadaniu na pytania przygotowane w pozostałych 

grupach? 

3. Pytania do posła/radnego 

W Niemczech jest strona internetowa Abgeordnetenwatch.de pozwalająca na przepytywanie 

posłów. Jest ona bezpłatnie dostępna, ale żeby dyskusja miała rzeczowy przebieg 

jest moderowana przez zespół, który śledzi pytania i odpowiedzi. Ta strona jest udanym 

sposobem na dostępny i przejrzysty dialog między wyborcami i wybranymi. 

➽ 1. Ustalcie, kto jest posłem w waszym okręgu wyborczym i zastanówcie się wspólnie, 

jakie pytania chcielibyście mu zadać. 

➽ 2. Ustalcie, kto jest radnym w waszej dzielnicy/gminie i zadajcie mu mailem pytania. 

➽ 3. Opublikujcie wasze pytania i zastanówcie się, czy jesteście usatysfakcjonowani odpowiedziami 

od radnego? Czy i co teraz wiecie więcej, niż przedtem? Czy ten radny jest 

teraz odrobinę bliżej was? 

61

Karta 

30 

Globalni gracze – 

koniec demokracji? 

Global Player – globalni gracze to wielkie światowe przedsiębiorstwa zlecające produkcję 

w wielu krajach świata, mające tam swoje fabryki lub podwykonawców. Liczba takich 

przedsiębiorstw jest szacowana na ok. 60.000. Na przykład koncern Volkswagen w 18 

krajach europejskich i 8 azjatyckich, amerykańskich i afrykańskich ma łącznie 94 zakłady 

produkcyjne. Raz w roku „światowa rada robotnicza” spotyka się z kierownictwem koncernu 

na wspólnej naradzie. 

Global Compact 

Kofi Anan, Sekretarz Generalny ONZ w latach 1997-2006, zainicjował latem 2000 roku 

projekt „Global Compact”, w którym przedsiębiorstwa działające na skalę światową zobowiązały 

się do przestrzegania podstawowych warunków pracy. Chodzi także o poszanowanie 

praw człowieka, prawo przynależności do związków zawodowych, negocjacje 

układów zbiorowych, niezgodę na pracę przymusową, zakaz zatrudniania dzieci, zakaz 

wszelkiej dyskryminacji oraz ochronę naturalnych warunków życia. Zasady te dotyczą całego 

przedsiębiorstwa, niezależnie od tego, w jakim kraju samo realizuje lub zleca produkcję. 

Na całym świecie do Global Compact przyłączyło się 13.000 firm ze 145 krajów. Spośród 

310 niemieckich firm są zarówno wielkie spółki akcyjne, średnie firmy, jak też mniejsze 

specjalistyczne przedsiębiorstwa oraz organizacje (pełna lista pod adresem: WWW.globalcompact.de). 

To jednak jest ciągle za mało, bo nadal na całym świecie są masowo gwałcone 

prawa człowieka, naruszane standardy pracy i rabunkowo eksploatowane środowisko 

naturalne. 

– Dziesięć podstawowych zasad 

Global Compact opiera się na dziesięciu zasadach, obejmujących prawa człowieka, normy 

pracy i ochronę środowiska naturalnego. 

Kofi Anan w Global Compact wezwał międzynarodowych przywódców gospodarczych do: 

1. wspierania, przestrzegania i ochrony międzynarodowych 

praw człowieka w ich własnych 

strefach wpływów i działania; 

2. zagwarantowania, że ich własne przedsiębiorstwa 

nie będą brać udziału w pogwałcaniu 

praw człowieka; 

3. przestrzegania wolności do stowarzyszania się 

oraz skuteczne uznanie prawa do negocjacji 

układów zbiorowych; 

4. zaprzestania wszelkiej formy pracy przymusowej; 

5. skutecznego zaprzestania pracy dzieci; 

6. wyeliminowania dyskryminacji przy zatrudnianiu 

pracowników; 

7. wspierania działań profilaktycznych w zakresie 

problematyki ochrony środowiska; 

8. podjęcia kroków w celu promowania większej 

odpowiedzialności wobec środowiska naturalnego; 

9. zaangażowania się w rozwój i rozpowszechnianie 

technologii przyjaznych środowisku 

naturalnemu; 

10. zwalczania korupcji, łapówkarstwa i szantażu. 

62

➽ Zbadajcie: 

a) poszukajcie w waszym mieście lub regionie jakiegoś „Global Player” 

b) jakie informacje o nim możecie zdobyć? 

Na przykład: jakie wyroby i gdzie są produkowane? Które z nich używacie? Ilu jest zatrudnionych 

pracowników i ile zarabiają – u nas i w innych krajach? Czy ten Global Player jest 

członkiem Global Compact? 

Podpowiedź: zapytajcie o to w biurze prasowym znalezionego koncernu. 

Zatrudnienie w roku 2014 w tysiącach 

Obroty w roku 2014 w mlrd US dolar. 

Wal Mart Wal Mart Stores Stores 

Hon Hon Hai Precisuin Hai Precisuin Industry Industry 

Volkswagen 

Yum! Yum! Brands Brands 

Petro Petro China China 

Compass Compass Group Group 

Tesco Tesco 

China China Construction Bank Bank 

Agricultural Bank Bank Of China Of China 

Deutsche Deutsche Post Post 

Ind.& Ind.& Com. Com. Bank Bank of China of China 

Gazprom Gazprom 

McDonald`s 

Kroger Kroger 

IBM IBM 

Home Home Depot Depot 

Sinopec Sinopec 

Target Target 

Siemens Siemens 

Nestele Nestele 

1290 1290 

593 593 

537 537 

535 535 

515 515 

510 510 

494 494 

494 494 

489 489 

462 462 

450 450 

420 420 

400 400 

380 380 

371 371 

359 359 

347 347 

343 343 

339 339 

2200 2200 

Wal Mart Wal Mart Stores Stores 486 486 

Sinopec Sinopec 

Royal Royal Dutch Dutch Shell Shell 

Petro Petro China China 

Exxon Exxon Mobil Mobil 

BP BP 

Toyota Toyota Motor Motor 

Volkswagen 

Total Total 

Chevron Chevron 

Samsung Samsung Electronics Electronics 

Apple Apple 

Philips Philips 66 66 

Daimler Daimler 

General General Motor Motor 

Petrobras Petrobras 

CVs Caremark CVs Caremark 

433 433 

386 386 

368 368 

365 365 

335 335 

249 249 

245 245 

194 194 

192 192 

188 188 

183 183 

161 161 

157 157 

149 149 

143 143 

139 139 

0 0 500 500 1000 1000 1500 1500 2000 2000 2500 2500 

0 0 100 100 200 200 300 300 400 400 500 500 

— Źródło: statista 2016 / Financial Times; Thomson Reuters (Thomson ONE Banker; Datastream); Diverse 

Quellen (Unternehmensangaben); © Leitwerk 

63

Karta 

31 

Czy można zmierzyć demokrację? 

Demokracja na świecie 

Jak można zmierzyć i porównać demokrację na świecie? To bardzo trudne pytanie, gdyż 

jednolite miary mogą nie uwzględnić (miejscowych) kulturowych lub historycznych właściwości. 

Istnieją próby porównywania różnych praw wolnościowych jak wolność wypowiedzi, 

prasy czy zgromadzeń (patrz www.freedomhouse.org), Także wolność konkurencji, 

jawność, sprawność rządu czy partycypacja (współdecydowanie) obywateli są trudne do 

zmierzenia, bo nie da się ich wyrazić w liczbach. Również „współczynnik szczęścia”, czy 

„narodowe szczęście brutto” badające dobre samopoczucie, zawierają wiele subiektywnego 

(osobistego, nierzeczowego) podejścia. 

Można także przyjąć (mierzalny) podział dochodów czy bogactwa jako miarę stanu stosunków 

demokratycznych. Gdyż: „tam gdzie nierówność dochodów uznawana jest za umiarkowaną, 

a system zabezpieczeń socjalnych jest dostępny dla większości i szeroko zakrojony, 

tam zadowolenie z demokracji , zaufanie do instytucji oraz współudział obywateli są 

większe” (Patra Böhnke w „Aus Politik und Zeitgeschichte, nr 1/2011). 

Współczynnik Giniego jest statystyczną miarą do pokazywania nierównomierności rozkładu. 

Wartość 0 oznacza całkowitą równomierność a wartość 1 oznacza największą 

nierównomierność. Poniższa mapa pokazuje wartości współczynnika Giniego dla rozkładu 

dochodów. 

64

Żródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Wsp%C3%B3%C5%82czynnik_Giniego 

60 

brak 

danych 

➽ 1. Jak sądzisz; czy w skali świata można najlepiej porównać stopień demokratyzacji na 

podstawie: 

a) praw wolnościowych (www.freedomhouse.org) 

b) podstawowych zasad politycznych (www.democracybarometer.org) 

c) Współczynnika „szczęścia narodowego brutto” https://pl.wikipedia.org/wiki/Szcz%C4% 

99%C5%9Bcie_narodowe_brutto 

d) innych współczynników, a mianowicie: 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

➽ 2. Przedyskutujcie w grupie wady i zalety poszczególnych miar/współczynników. Czy 

możecie się zgodzić na przyjęcie jednego rozwiązania? 

65

Karta 

32 

Wojna dla demokracji? 

Wojna dla demokracji? 1. Za i przeciw: jakie zaangażowanie dla demokracji? 

1. Politolog: ostrożnie z demokratycznymi interwencjami! 

„Po pierwsze interwencje, które mają na celu tylko wspieranie demokracji , nie rokują 

dobrze ani dla demokracji ani dla pokoju (…) Ale to nie jest dopowiedzią na pytanie, czy 

interwencje demokratyczne mogą być usprawiedliwione i mądre politycznie. Warunki 

legitymizacji są znacznie bardziej złożone. Wojny wyłącznie w celu stworzenia warunków 

demokratycznych nie da się usprawiedliwić (…) Interwencje demokratyczne można tylko 

wtedy próbować legitymizować, kiedy w ostatecznym rachunku służą interwencjom 

humanitarnym.” 

Prof.dr Wolfgang Merkel w „Die Zeit” 20.04.2006 

2. Prezydent państwa: demokracja wymaga wielkiego zaangażowania 

„Pokój, wolność i poszanowanie praw człowieka nie biorą się same z siebie – kto wie to 

lepiej od Niemców? To zagraniczni żołnierze podarowali naszemu krajowi wolność, kiedy 

sami walczyli o własną wolność (…) Wolność i dobrobyt wielu widzi jako obowiązek 

państwa w demokracji. Niektórzy mylą wolność z bezmyślnością, tumiwisizm z hedonizmem. 

Inni są bardzo dobrzy w znajomości swoich praw, a niekiedy nawet w brutalnym 

ich egzekwowaniu i zapominają przy tym zbyt chętnie, że dobrze funkcjonująca demokracja 

wymaga także zaangażowania, uwagi, odwagi i niekiedy także najwyższej ceny, 

jaką człowiek może zapłacić, ceny życia, własnego życia.” 

Z przemówienia Joachima Gauka w Akademii Dowodzenia Bundeswehry; cytat za Spiegel online 

z 12.06.2012 

3. Dziennikarz: demokracji nie da się po prostu eksportować 

„Zachód chce demokratyczny model państwa rozpowszechnić po świecie. Ale ubiegłe 

lata pokazały: bez poszanowania tradycji tego się nie da (…) Eksperci od pomocy rozwojowej 

oraz politolodzy opowiadają się ostatnio za miękkim zaangażowaniem. (…) Budowa 

i przebudowa państw (…) musi być dopasowana przynajmniej do istniejącej struktury 

społecznej (…). Na przykład w Afganistanie konstytucja została uchwalona przez „Loya 

Jirga”, wielkie zebranie wszystkich plemion. Nieformalne reguły, tradycje, tabu nie mogą 

być tak po prostu wymazane i zastąpione przez nowe instytucje państwa (…) Na przykład 

Afganistan: można powiedzieć, że ci co teraz głośno biadolą o sytuacji w Afganistanie, 

nie wierzyli przecież ślepo, że demokratyzację tego kraju można przeprowadzić przez 

jedną noc, a nawet w ciągu jednego dziesięciolecia. Inaczej niż w połączeniu z wielkimi 

obietnicami naprawy świata, interwencji militarnej na rzecz demokracji, przynajmniej 

w Niemczech, nie dałoby się sprzedać. Wielkie biadolenie o deficycie demokracji w świecie 

w końcu więcej mówi o nas samych niż o innych. 

Anna Sauerbrey w Tagesspiegel z 15.07.2012 

66

➽ 1. Przedyskutujcie w klasie: czy powinno się, czy można wprowadzać demokrację w innych 

krajach za pomocą interwencji zbrojnej? 

➽ 2. Pozbierajcie argumenty za i przeciw. Wypiszcie je na dużym kartonie i wystawcie go 

w hollu szkolnym do dyskusji. 

➽ 3. Utwórzcie trzy grupy. Każda z grup zajmie się jednym z powyższych cytatów. Zbierzcie 

najważniejsze argumenty autorów tych wypowiedzi. Podczas panelu dyskusyjnego 

przedstawiciele każdej z grup prezentują główne argumenty. Jak te argumenty zostaną 

odebranie przez słuchaczy/publiczność? 

Słownik 

Interwencja: wkroczenie przez dotychczas nie zaangażowanego. Np. włączenie się jakiegoś 

państwa w obcy konflikt 

Legitymizacja: moralne lub prawne uprawnienie 

Humanitarny: w obronie ludzkości lub praw człowieka 

Hedonizm: postawa egoistyczna nastawiona na krotką przyjemność 

67

Karta 

33 

Jak zmieniać prawo 

Każda wspólnota ustala zasady, których jej członkowie zobowiązują się przestrzegać. Na 

poziomie państwa zasady te reguluje się ustawami. Podstawowe zasady z którymi wszystkie 

przepisy prawa muszą być zgodne zapisano w konstytucji . Reguły życia społecznego 

mogą się zmieniać. Na przykład w miarę jak dorastasz, zmienia się wysokość twojego 

kieszonkowego albo zakres obowiązków domowych. Można także zmieniać ustawy, jeżeli 

społeczeństwo lub jego przedstawiciele (parlamentarzyści) uznają, że nowe reguły będą 

lepsze. 

➽ 1. Chcąc zaproponować zmianę prawa, trzeba wystąpić z tzw. „inicjatywą ustawodawczą”. 

Kto może ją zgłosić? Może z nią wystąpić rząd (Rada Ministrów), posłowie, komisja 

sejmowa (np. komisja Edukacji, Nauki i Młodzieży), obywatele, Senat i Prezydent RP. 

Czy wiesz, ile osób musi wystąpić z inicjatywą ustawodawczą w przypadku: 

a) Projektu poselskiego? 

............................................................................................................................ 

b) Projektu obywatelskiego? 

............................................................................................................................ 

c) Projektu prezydenckiego? 

............................................................................................................................ 

➽ 2. Dobrze, jeżeli zmiana prawa jest poprzedzona dyskusją. Ale kto powinien brać w niej 

udział? Czy tylko fachowcy – a wtedy powstaje pytanie, kto ich wyznacza? Czy wszyscy 

obywatele? W Polsce obowiązuje system konsultacji społecznych. Więcej informacji na 

ten temat znajdziesz tutaj: http://poradnik.ngo.pl/co-to-sa-konsultacje-spoleczne. 

Istnieje jednak sposób, by uniknąć konsultacji społecznych, jeżeli projekt ustawy będzie 

zgłoszony przez grupę posłów. Taką drogę wybrano na przykład w roku 2015, zgłaszając 

poselski projekt nowelizacji ustawy o systemie oświaty (Prawa oświatowego), aby zmienić 

wiek, w którym dzieci rozpoczynają naukę w szkole z sześciu na siedem lat. 

Wyobraź sobie, że jesteś posłem i chcesz przeprowadzić zmianę jakiejś ustawy. Możesz 

zwrócić się w tej sprawie do rządu albo uruchomić „ścieżkę poselską”. Jakie argumenty 

skłoniłyby cię do wyboru takiej ścieżki, czyli ominięcia konsultacji społecznych? 

Zaznacz odpowiedź wg wzoru: 1 – zawsze bym ją wybrał; 2 – w tym wypadku raczej tak; 

3 – chyba jednak nie; 4 – w żadnych okolicznościach bym jej nie wybrał. 

68

1 2 3 4 

Wiem najlepiej, czego potrzeba społeczeństwu 

Każdy ma prawo się wypowiedzieć 

Potrzebujemy opinii naszych obywateli 

Ludzie nie rozumieją, że na tym skorzystają 

Mamy opinie ekspertów, a one są najważniejsze 

Ludzie nas wybrali, żebyśmy za nich decydowali 

➽ 3. Od lutego do czerwca 2016 roku w Ministerstwie Edukacji Narodowej odbywały 

się spotkania ochotników, którzy chcieli przekazać swoje opinie w kwestii oświaty (tzw. 

Debata Ekspertów Dobrej Zmiany). Które z poniższych cech tych spotkań są powodem, 

że nie można ich określić mianem „konsultacji społecznych”? Zakreśl wybrane odpowiedzi. 

Tu znajdziesz wskazówki nt. konsultacji społecznych: http://www.kanonkonsultacji. 

pl/x/985570 

a) Każdy mógł przeczytać na stronie MEN o planowanych debatach i się do nich zgłosić 

b) Nie wiadomo było, wedle jakich kryteriów wpisywano na listę Ekspertów Dobrej Zmiany 

c) W trakcie spotkań tylko wybrani przez MEN uczestnicy wyrażali swoje poglądy 

d) Nie zostały opracowane i opublikowane raporty podsumowujące wyrażane opinie. 

e) Uczestnicy nie otrzymali ze strony MEN odpowiedzi na wyrażane opinie. 

f) Ostateczne decyzje i tak reprezentowały tylko poglądy przedstawicieli MEN 

➽ 4. Przez cały rok 2016 pracowano nad nowym Prawem oświatowym. Główną zmianą 

jest likwidacja gimnazjów na rzecz ośmioklasowej szkoły podstawowej, czteroletniego 

liceum, pięcioletniego technikum i pięcioletniej szkoły zawodowej (trzyletniej I stopnia 

i dwuletniej II stopnia). Zwolennicy tej zmiany i jej przeciwnicy argumentowali: gimnazja 

nie spowodowały wyrównania szans, panuje w nich przemoc, powodują selekcję na „lepszych” 

i „gorszych”; 

Gimnazja przyniosły poprawę wyników nauczania piętnastolatków, wypracowano metody 

nauczania dostosowane do potrzeb nastolatków, oferują dodatkowe szanse nauki języków 

obcych i sportu. 

Spróbujcie przeprowadzić w klasie debatę czy gimnazja powinny ulec likwidacji, ale możecie 

wybrać także inny temat, np. wiek rozpoczęcia nauki szkolnej. 

a) Sformułujcie temat debaty (pytanie, na które można odpowiedzieć wyłącznie TAK lub NIE 

b) Utwórzcie dwa zespoły (4-5 osób): każdy z nich ma bronić jednego stanowiska TAK lub NIE 

c) Przeprowadźcie debatę na forum klasy (możecie wybrać model oksfordzki, którego zasady 

znajdziecie tu: https://pl.wikipedia.org/wiki/Debata_oksfordzka 

➽ 5. Zastanów się, co jest ważniejsze: wygrać debatę, czy przedstawić rzeczową argumentację 

dla swojego stanowiska? Wpisz odpowiedź i ją uzasadnij. 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

69

Karta 

34 

Sąd konstytucyjny 

To specjalny organ sądowy powołany do kontroli konstytucyjności prawa oraz wykonywania 

innych obowiązków określonych przez konstytucję. Pierwsze takie sądy powstały 

po pierwszej wojnie światowej w Austrii i Czechosłowacji. Obecnie sądy konstytucyjne 

istnieją w większości państw świata. Ich formy działania bywają różne; we Francji uprawnienia 

do złożenie skargi mają tylko nieliczne organy (np. prezydent, czy grupa posłów), ale 

w Niemczech może to zrobić każdy obywatel. 

Postulat powołania niezawisłego Trybunału Konstytucyjnego lub odpowiedniej Izby Sądu 

Najwyższego był jednym z punktów uchwały I Krajowego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność” 

z 7. października 1981. Polski sąd konstytucyjny powstał na mocy ustawy z 1982 

roku o zmianie Konstytucji i rozpoczął swoją pracę 29. kwietnia 1985 roku. Wnioski do 

TK mogą składać rożne organy i instytucje ale także każdy obywatel, po wyczerpaniu całej 

drogi prawnej, może wnieść skargę konstytucyjną. https://pl.wikipedia.org/wiki/Skarga_konstytucyjna 

Od wyborów parlamentarnych z 2015 roku trwa w Polsce ostry spór 

polityczny wokół Trybunału Konstytucyjnego. https://pl.wikipedia.org/wiki/Kryzys_wok%C3%B3%C5%82_Trybuna%C5%82u_Konstytucyjnego_w_Polsce 

➽ 1. Czy wiesz i rozumiesz, czego dotyczy spór wokół polskiego Trybunału Konstytucyjnego? 

tak, wiem, dotyczy nie wiem nie interesuje mnie ten temat 

➽ 2. Sędziów TK może wybierać wyłącznie Sejm; w praktyce jest to aktualna większość 

polityczna. Kryteria polityczne wyboru mogą być i bywają ważniejsze niż merytoryczne, 

czyli kwalifikacje kandydatów na sędziów konstytucyjnych. Jakie warunki powinien spełniać 

twój idealny kandydat? 

70

a) w zakresie wykształcenia 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

b) w zakresie doświadczenia zawodowego; 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

c) w zakresie poglądów politycznych; 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

d) w zakresie wieku (wiek minimalny); 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

e) jaki inne kryteria powinni spełniać kandydaci? 

............................................................................................................................ 

............................................................................................................................ 

➽ 3. Zachowując wymogi kwalifikacyjne wobec kandydatów na sędziów TK, określone 

w punkcie 2. jak twoim zdaniem powinno się wybierać sędziów TK, żeby zagwarantować 

ich całkowitą niezawisłość? Zaznacz odpowiednią kratkę – możesz wybrać kilka odpowiedzi. 

wyłącznie przez Sejm zwykłą większością głosów; 

po 1/3 składu sędziów TK mianuje Sejm, Senat i Prezydent; 

sędziowie TK są wybierani w wyborach powszechnych tak, jak posłowie; 

kandydatów wskazuje Krajowa Rada Sądownictwa; spośród nich wybiera i mianuje Prezydent; 

kandydatów wskazują Wyższe Uczelnie spośród zatrudnionych w nich profesorów prawa konstytucyjnego, 

a wyboru dokonuje parlament lub prezydent. 

Inne pomysły 

➽ 4. Zastanówcie się w grupach 4-5 osobowych, jakie waszym zdaniem ważne sprawy 

dotyczące zmiany prawa chcielibyście wnieść do rozpatrzenia przez Trybunał Konstytucyjny? 

dlaczego akurat tę sprawę?. 



➽ 5. Zaprezentujcie na forum klasy swoje propozycje, przedyskutujcie je i w drodze głosowania 

wybierzcie jedną, najważniejszą według was, sprawę. Napiszcie o tym do Rzecznika 

Praw Obywatelskich, żeby rozważył wniesienie tej sprawy do rozpatrzenia przez Trybunał 

Konstytucyjny. 

71

DEMOKRACJA - a to co to jest(1)

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?