1 IKAU A qaravi na vuli tulituli mai Qelekuro e Tailevu ... - Fijian Affairs

���
A qaravi na vuli tulituli mai Qelekuro e Tailevu mai na ika24 kina ika26 ni siga ni vula o Feperueri,
2010.
A kilai na gagadre e tiko ena vanua qo ena nodratou cakacaka na dauvakasokumuni tukutuku ni
tabana, ni qaravi tiko na yasana o Tailevu e na 2009. Qo ni kilai tu ga o Qelekuro ni tiko kina na
qele ni tulituli, ia na kila vaka dautulituli e sa yali.
Na nodrau kauta mai na kerekere qo na vakailesilesi rau a veiqaravi kina, a kauwaitaka sara
vakalevu na valenivolavola ni dua na kena itavi me vakabulabulataka na noda itovo era sa via yali
mai. A sega ni mani qaravi rawa na vuli e na 2009, mani toki mai me mai qaravi e na itekivu ni
2010.
A kena ituvatuva taumada me rau a tiko tale ga ena vuli qo na koro o Nabau keiDranu ia erau a
osooso ni ratou a osooso tiko ena gauna ni vuli.
Na kena mai sasagataki tiko me caka na vuli qo a kena ituvatuva taumada me qaravi ga me vaka na
kena ivakarau e dau qarava na tabana. Oya me vakatakila mai na veitovo sa via yali, oti me qai
kerei ratou na Tabana ni iTovo kei na iYau Vakamareqeti ni Tabacakacaka ni Vuli (Department of
Culture and Heritage) me ratou mai vakayacovuli me vakabulabulataki kina na kila vakavanua oya,
baleta ni tabana oya e tiko na kena ilavo me vakayaco vuli kina.
Na nanuma qo a qai veisautaka na Tabacakacaka iTaukei ni sa kila na veika bibi baleti ira na itaukei
e qaravi tiko e valenivolavola. Sa nanuma tale ga ni vinaka ga me qarava na vuli ni veika e
tekivutaka ga. Oya ni sa vakatakila na veitovo ra sa yali, sa dodonu tale ga me qarava na kena
vakabulabulataki.
�������������
Na ituvatuva sa nanuma na tabacakacaka me qarava na valenivolavola me sa na dau vakaciciva ga
na vuli ni veika e vakatakila mai na vakailesilesi dau vakasokumuni tukutuku. Na ituvatuva vou qo
sa nanumi kina me na dau qarava na tabana e vica na vuli e na loma ni dua na yabaki.
Na vuli mai Qelekuro e isevu ni ituvatuva vou qo me vakaciciva na Tabana ni Vosa kei na iTovo
Vakaviti ena veitokoni ni Tabacakacaka iTaukei. Ni sa yaco mai na kerekere mai Qelekuro, a qai
vakadikevi vakavinaka ni bera ni qai tau na lewa me cakacakataki.
Na kena vakadikevi qo e oka kina na kena lai caka tale na veitalanoa kei na vanua, vakamatatataki
sara na veika e vinakati, vakabutuki na veitikina me maroroi kina na veiqaravi ni tabana, me vaka
na veitalanoa kei ratou na Veitarogivanua ena cakacaka vakarau me lai caka qo, oti sa qai mai volai
na ivola kerekere me lai qaravi na vuli qo.
�����������������������������
Me vaka ni se qai isevu tiko ni caka vuli ni tabana ena vakabulabulataki ni kilaka vakavanua sa via
yali, a vakadikevi vakamalua sara na veika me na lewe ni vuli, vaka kina na kena icakacaka.
E dua na tikina e votu mai ni sa vakadikevi ni vinakati me vakamatatataki mada mai eliu se e
taukeni vakacava na kila ni tulituli. E nona ga e dua na yavusa se mataqali, se kilaka e taukena
raraba na vanua. Ni sa toso na veitalanoa, sa qai matata ni nona na vanua na kilaka vaka dautulituli.
1

Ia na qele ga ni tulituli e nona na itaukei ni vanua, e dau lai kerei tiko ga vua kevaka e caka na
tulituli.
Ni sa matata mai qo, sa vakadeitaki ni sa na soli, sa qai itavi ni valenivolavola na qara na dautulituli
me lai veivakavulici. Erau qai veivosakitaki e rua na marama ni Nasilai e Rewa, rau vakadonua me
rau lai vakavulica, rau vakadeitaka tale na kila lailai sa vo toka vei ratou na dau tulituli mai
Qelekuro. O koya e kenadau vei rau e sa kauti koya oti i valagi na kila vaka dautulituli e tiko vua.
Na vakadikevi ni vuli qo e lai kilai kina ni dau boro ena makadre na tulituli, ia e sega tu mai
Qelekuro na dakua makadre, mani veivosakitaki kina kei na tabacakacaka ni kau me vakarautaki e
so na kena itei me qai lai vakamacalataki vei ira, qai tei.
Na bibi tale ga ni vuli qo a dikevi rawa kina ni dodonu mera na vuli na Turaga ni vanua kevaka e
iyau ni vanua na tulituli. E sega ni dua na ka me na caka ena
vanua me sega nira kila na itaukei ni vanua, o ira na Turaga.
Kevaka tale ga ena vinakati me dei ka vakadewataki tiko na
kila ni iyau ni vanua, ia mera kila taumada o ira na lewa na
vanua, o ira na ulu ni vanua, o ira na Turaga.
O koya qo sa mani nanumi mera vuli tale ga kina na Turaga.
Ni dikevi na yavu vinaka mera vuli kina baleta na iyau ni
vanua qo, a mani vakarautaki kina e rua na pepa, oka
vakalesoni me qaravi ena siga rua ni nodra vuli. E yavu levu
tiko ga ni lesoni na nodra kila na Turaga na itavi vakaturaga baleta na iyau ni vanua e sagai me lai
vakabulabulataki tale yani vei ira na kena kilai.
���������������
Na tuvai ni veika me lewe ni nodra vuli na marama a sega soti
sara ni dredre ni rau sa tiko na kenadau, rau sa dau qarava oti
tale ga na cakacaka va qo. A volai rawa ena pepa na veika rau a
tuva me lai vakayacori, matata sara na kena veitarataravi. E
veivuke vakalevu ni rau sa kila vinaka tu na kena iwalewale.
Na nodra vuli ga na Turaga a vakadidiketaki tale na veika me
lewena me vakadeitaki vakavinaka na veika ena kau i na vuli. E
matata tu ena bula ni itaukei ni tolu na yavu bibi lelevu e
yavutaki tu kina na nona bula. Qo na Vanua, na Lotu kei na
Matanitu. E duidui taucoko na ivakarau ni veiqaravi kei na bula e yaco tu ena loma ni ituvatuva
lelevu qori. Era sa dui kila vinaka tiko ga na lewena.
Na rai e dikeva rawa na valenivolavola nira itaukei ni nodra vanua na Turaga ni vanua mai
Qelekuro. O ira ga era kila vinaka na kena ivakarau kei na itovo. E sega ni dua e lako yani e tuba
me kila vinaka. Na kena bula kei na mate e tiko ga e ligadra.
Na dokai na rai qori sa mani vakarautaki kina na vosa ni lesoni me baleti ira na Turaga, mera
nanuma ga na nodra itavi me baleta na maroroi ni iyau ni nodra vanua. Era sega ni lai tuberi ena ka
vakavanua, e lai tau ga na vosa, muria na kena iwalewale sa nakiti toka yani, me tataunaki ga kina
mera nanuma na nodra itavi, me maroroi kina na tulituli.
2

Ni sa vakarautaki gona na kena vosa, sa qai vakanamata ga ena rua na yavu levu. Na kena imatai
‘na bibi ni qele vua na itaukei’. Na kena ikarua me wasei vei ira ni, “ni maucokona na vanua, ena
maroroi na kena iyau”.
Na uto ni lesoni qo e taketetaki tiko ga kina mera doka na iyau kece e rawa mai na qele, ni tu na
kena ibalebale vakavanua e rui bibi vei keda. Ni vakayacori qo, ena maroroi na tulituli. Na kena
ikarua, e vinakati ga mera vakadeitaki ira, ra vakataucokotaka na nodra ituvatuva kei na veivosaki
vakavanua. Na sautu ni vanua e tekivu yani vei ira na kena itaukei nira sa duavata, ra yalovata ka
cakacakavata. Na wena ena qai lai kune e tuba. Kevaka mera sa matata, ra qai duavata, ena sega ni
vakataratutu nira na dau lomana na iyau ni vanua qo – na tulituli.
�����������������
A yalani ga na iwiliwili mera tiko ena vuli baleta ni rawa mera na yau taucoko yani na koro. E
vinakati tale ga me na Matata na ilavo e wasei me baleta na veivakani kei na veiqaravi tale e so. O
koya qo a tuvai kina me lewe 15 na marama, 15 na Turaga, mera qai lai vakadewataka ga na veika
era vulici.
Ni raici na iwalewale ni vuli e veiganiti kei na ituvatuva sa tuvai
tu, sa vakadeitaki ga mera na wase. Dua na vanua mera na vuli
tiko kina na Turaga, dua tale na vanua, e tuba, mera vuli kina na
marama, nira na tara tiko na qele. Ia me tiko na gauna mera na
sota kina na lewe ni vuli mera kila ni vuli oya e baleta tiko ga na
tulituli, e sega ni duidui na vuli. E dua gona na vatunuloa
vakarautaki era qai lai vuli toka kina na marama e matasawa.
Vei ira na Turaga, a dikevi na iwalewale ni vuli cava ena ganiti
ira. A raici ni nanumi me taurivaki ga na iwalewale era na matau
kina 1 , ena sega ni vakataotaka na nodra ciqociqo, era na vakaitavi tale ga mai kina vakalevu. Sa
mani nanumi mera dabe ga e ra, kua ni dua na “power point presentation”, ia na kena pepa ga mera
yadua tiko ena gauna e veitalanoataki tiko kina. Koya qo a qai vakarautaki kina na nodra faile,
lewena na pepa e so e veitalanoataki kei na kena itokoni. A qai dabe vata tiko ga kei ira o Savaira
(lewe ni valenivolavola), me taura tiko na itukutuku ni veika e caka tiko.
A lewai tale ga me vakatau sara ga vei ira na gunu yaqona ena gauna ni vuli. Kevaka era na matau,
ra dei kina, ena sega ni ivakatatao ni vuli, ia me lose tiko. A qai lose tiko gona na yaqona ena gauna
ni vuli, taladrodro sara kina na vuli.
A qai tuvai tale ga me tabaki na veika e qaravi tiko, me ratou qai vakatarogi tale ga e vica na Turaga
kei na marama era vakaitavi ena vuli. A vakarautaki tale tu ga na fomu ni vakalelewa mera qai
vakalewena (e vica na kena ivakaraitaki sa tiko vaka ikuri e muri)
�����������������������
1 A vakadavori na iwalewale ni vuli ni Turaga me via muria na iwalewale ni vakadidike ena vanua e vola o Unaisi
Nabobo Baba ena nona ivola, “Knowing Learning. An indigenous Fijian Approach” (Unaisi Nabobo Baba; 2006:
26,27)
3

A tekivutaki na vuli ena rauta na veimama ni ciwa e na mataka ni Vukelulu 24/2/10. Ni sa oti na
isevusevu, sa qai liutaka vakalotu na ivakatawa ni koro. Sa qai dolava na vuli na iliuliu ni tabana, o
Romisiwaini Qereqeretabua, momona sara na lewe ni vosa e idola ni vuli, ni vakabibitaki kina na
maroroi ni noda itovo. Tokoni sara kina vakavinaka na lewe ni vuli e vakarautaki tiko yani,
vakabibi vei ira na Turaga.
Ni sa dola oti na vuli, ra sa qai gole na Turaga ni yavusa, itaukei tale ga ni qele ni tulituli, me lai
qeti mai na qele, vakamacalataka tale ga vei ira na marama. Nodra lesu mai, sa mai wase na kalasi.
Ra sa gole na marama ena vatunuloa vakarautaki e matasawa mera goleva vakatabakidua kina na
tulituli, ra vuli na Turaga e valelevu, ni osooso tiko na nodra valevakoro vei ira na vakadodo
wanilivaliva.
Vei ira na Turaga a vosa o Sekove, na vakailesilesi liu ni valenivolavola e na imatai ni siga ena bibi
ni qele. Ni sa vosa oti, sa qai soli na gauna mera veitalanoataka kina.
Vei ira na marama, nira sa qeti qele oti mai, sa qai mai vakasavasavataki, ra sa qai tekivu ena
“itoqi,” na idabedabe voivoi ni tulituli. Ni sa caka oti qo, ra sa qai goleva na tulituli, ni sa
vakamacala o kenadau.
E na kena yakavi, era sa qai kau na Turaga mera lai raica na nodra tulituli na marama. Qo me
yavalati na nodra rai me sa dua na raivou ni oti mai na kena vulici na bibi ni qele.
Ena ikarua ni siga ni vuli, era sa dui gole ga na turaga na marama ena nodra dui vanua ni vuli.
Era bulabula na marama ni cagina vinaka tu na matasawa qai totoka na draki ni siga qo, tekivu kina
vakavinaka, ra doka na lawa era sa virikotora baleta na bera kei na
veika va oya. Era dabe veitaratara toka ga, ra veiraici, ra vakarorogo
toka ga vei kenadau, ra cakacakataka sara na ka era rogoca. Ni sa
vakacagau na vuli ena siga qo, sa kune sara na toso ni kila ena we ni
ligadra na marama ni sa tuli na itutu ni senikau, kuro kei na iyaya
lalai tale eso.
E valelevu, a lose na yaqona ena matakalailai, oti sa qai tomana nona
vakaitavi o Sekove ena iulutaga – Ni Maucokona na Vanua ena
Maroroi na kena iYau. Ni sa oti na vosa ni vakailesilesi liu ni tabana era qai dabedabe
vakaiwasewase, ra dui veitalanoa ena iulutaga e tolu e ra. Liutaka na veivosaki vakaiwasewase o
Ulaiasi Davuke.
Ulutaga ni veivosaki:
i) Na itavi ni vuvale me bula kina na vanua
ii) Na itavi ni mataqali me bula kina na vanua
iii) Na itavi ni vanua me bula kina na vanua
E veivakauqeti sara na veika e vure mai ena veitalanoa
vakaiwasewase qo, vakabibi nira dui tukuna tiko ga mai na veika me
na bula ka maucokona kina na nodra vanua.
4

A soqo vata yani na lewe ni vuli kece ena vatunuloa era vuli tiko kina na marama e matasawa. Sa
ukutaki vinaka tu mai, ra sa tuva tu na tulituli ena dua na vata
vakarautaki, sa coni vinaka tu qai savasava na vatunuloa.
A vakaitavi na vakailesilesi ni tabana ni kau ena mataka qo,
vakamacalataka na itei qo na dakua makadre. Oti ra sa qai lai tea
vata e vica na vuna. Na kena vo mera qai tea na lewenikoro.
Ni oti qori sa qai tavu na tulituli, qai boro ena makadre sa
vakarautaki oti tu yani. Sa duatani na kena irairai ni boro oti.
A qai sogota tale na vuli na iLiuliu ni Tabana ni Vosa kei na
iTovo, ni bera ni qai solia na nodra sitivikiti na lewe ni vuli (tiko
na ilavelave ni sitiviti ena ikuri). E limasagavulukalima (55)
taucoko na sitivikiti e soli. E ruasagavulu na nodra sitivikiti na
turaga, tinikalima na marama, rau qai yadua na qasenivuli. Ni oti
kece qori sa qai lai vakayacori na vakasigalevu ni sa viavia rua na
kaloko.
E rawati vinaka sara na inaki ni vuli a qaravi mai Qelekuro.
������������
Sa vakavinavinakataki vakalevu na vunivola tudei ni Tabacakacaka iTaukei ena kena tokoni na vuli
qo. E kila na valenivolavola ni a savu sobu ga mai na lewa me lai qarava na TVTV na vuli qo ena
itikotiko liu ni Tabacakacaka. O koya qo e sa vakavinavinaka vakalevu kina ni a tokoni tiko mai
kina, vakailavo kei na ciqomi ni kerekere e so, me yacova na kena lai qaravi rawa.
E sega ni guilecavi na valenivolavola ni yasana o Tailevu ni ratou a bau basika yani me ratou tiko
ena dua na siga ni vuli. Vaka tale ga kina na tabacakacaka ni kau kei na kena vakailesilesi o Pita
Dobui ena vakarautaki ni itei kei na kena ivakamacala.
Sa vakavinavinataki tale ga o rau na marama ni Nasilai, rau veivakavulici tiko ena tulituli o Maraia
Paulini kei Aqela Koroiveiba.
Sa vakavinavinakataki tale ga na vanua o Dere kei na veiyavusa ena koro o Qelekuro ena veitokoni
ena gauna ni vuli siga tolu a caka tiko ena koro.
5