Na Niu e dua talega nai vurevure vinaka ni bula

Issue No. 3 September 2009
Na Niu e dua talega nai vurevure vinaka ni bula
Vakadewataka: Dekeseni Gagalia kei Josevata Raibevu
E kilai tu vakamatata mai na veitaba yabaki
sa oti, ni tei oqo na niu eda dau vakayagataka
ena vuqa na noda cakacaka kara vakadinadinataka
talega na dauteitei ni dau yaga sara
vakalevu ena nodra bula ni veisiga. E voleka
ni veitiki ni vuni niu kecega e vakayagataki me
caka kina nai ukuuku ni vale, kakana kei na
veika tale eso ena noda bula.
Ni bera ni mai kilai na tei dovu mei vurevure ni
lavo ni noda vanua, na niu e kilai ni voli rawai
lavo levu duadua ena noda vanua, ena gaunisala
ni kena maketetaki, ka voli liu mai vei
ira na veivoli kece sara ena noda vanua.
E dina ni sa mai veisau na gauna, ia na niu e
sega ni veisau ka se tiki bibi tikoga ni bula vei
ira na tu vaka na koro.
Na kena tauyavutaki na cakacaka ni veiqaravi
vou eso mai na niu me rawa mai kina nai lavo,
na niu e vakadeitaki koya ni se gadrevi tikoga
ena noda bula ena veisiga.
E na gauna oqo nai tuvaki raraba ni veika e
rawati mai na niu e rauta tiko ni 25,000 na tani
dua na yabaki. Mai na dua na tani na niu, eda
rawa ni rawata kina e 600 na drau na lita na
waiwai ni niu.
Vakaraitaka nai Vakailesilesi ni Tabana ni
Teitei veiqaravi e Cicia, ko Susana Yalikanacea,
“Na niu edua nai tei vakamareqeti vei ira
na tu ena vei yanuyanu, baleta ni dau yaga
vakalevu ka sai vurevure ni lavo vakatabakidua
talega kina vuqa sarana matavuvale.
“E nai Wasewase na Tokalau, e levu duadua
na niu e dau rawata na Yatu Lau ena yabaki
sa oti ni vakatauvatani kei Kadavu kei Rotuma
ka rawata kina e 1,973 na tani,” kaya ko Yalikanacea.
E dusimaka talega ni wasewase na Tokalau
e toka enai karua ni tutu ni kena rawati na niu
levu duadua e Viti, ena kenai wiliwili taucoko e
3269.18 na tani rawati ena 2008.
“Na Minisitiri e navunavu me tokona na cakacaka
ni waiwai ni niu kei na so tale na ka e
rawa ni caka mai na niu me vakalailaitaki na
kena dau voli mai vanua tani na waiwai buli
mai na kakana draudrau, sovu ka vaka kina
na kei na noda cakava ga ena noda vanua na
waiwai meda vakayagataka.
“Na waiwai ni niu e rawa ni vakayagataki me
sosomitaka na waiwai ni dini ni motoka kei
nai dini ka dau qaqia na livaliva”, tomana ko
Susana.
Vakabauta na marama oqo, ni kevaka me
qaravi na niu, ena kena veimataqali cakacaka
eso me rawati mai kina nai lavo, e na rawa
ni dolava na katuba ni cakacaka vei ira na
tiko ena veiyanuyanu, ka na laveta talega nai
vakatagedegede ni rawai lavo kina vei vuvale.
Oqo talega edua na gaunisala vinaka ni kena
vakatetei yani na veika tale eso e rawa ni caka
mai na niu, mai na veika sa tu rawa.
Tomana ko Yalikanacea ka kaya ni taucoko ni
veika e rawati mai na niu, era sega ni bau kila
tu na tu mai na veiyanuyanu baleta tiko na
dredre era dau sotava ena kena vakarautaki
kei na volitaki ni niu.
“E kilai tu vakamatata na dredre era dau sotava
na dauteitei ena gauna ni vakavodo niu
me kau ena vanua e qaravi kina,” kaya ko Yalikanacea.
E kaya ko Yalikanacea ka kaya ni so na dredre
era dau sotava na tu ena yanuyanu sai koya
na kena sega ni dau lako yani vakawasoma
na waqa, na sau levu ni vodovodo ni kako,
na sau levu ni vodovodo ni veilakoyaki ena
yanuyanu, sega ni dau taucoko tu na veiqaravi
ni kena vakarautaki na niu, veiveisau ni
sau ni niu, dau sega na taga vinaka me tawani
kina na niu, se taga lala me vakarautaki vei ira
na dau cici niu ia kevaka e vakasukai lesu mai
na taga, era na kabasu tu mai, ka dau yalani
talega na levu ni taga niu me vakavodoki ki
waqa.
Vei ira na dau vakau niu mai ki Suva, e vakatarai
ga vei ira e 30 na taga niu mera vakavodoka,
ia vei iratou na tabana ni soqosoqo
cokovata ni veivoli e dau vakatarai vei irae 70
na taga, na vo ni taga tale eso sa tawa tu ena
niu, e dau qai tukuni vei ira na kenai taukei
mera na waraka na waqa ka tarava oya e
rauta ni oti e tolu na macawa me dau qai lesu
tale yani kina na waqa.
“E vuqa talega na gauna e dau laki yali tu vakasakasaka
na taga niu, baleta na berabera
ni veiqaravi ni dau sobu yani na niu, ka vakavuna
na kena dau tu bogi tu ena wavu levu e
Suva,” kaya ko Yalikanacea.
“E vuqa talega na dredre era dau lako curuma
ena kena vakarautaki kei na maketetaki ni niu,
au vakabauta ni dua vata ga na kenai naki,
me qaqi me waiwai, ka volitaki yani kivei ira
na dau volivoli.
E duidui na veika edau rawati mai kina me
vaka na waiwai ni lumulumu, waiwai ni kakana,
waiwai se bera ni vakadewataki, virgin oil,
sovu kei na kora ni niu.
Tuvaki ni rawa-ka mai na niu ena loma ni dua
na yabaki e dau rauta tiko ni 25,000 na tani,
ka dau voli ena $500 dua na tani, ka dau tiko
na levu ni lavo e rawa kina ena rauta na $12.5
na milioni ena dua na yabaki.
“Nai vakarau ni niu vata ga oya ke vuki me
waiwai, ena rawa ni rawa kina e 15 na milioni
na lita na waiwai se bera ni vakadewataki ka
volitaki ena $2.00 na lita ka rawa ni rawa kina
e $30 na milioni ena dua nayabaki”.
Vakaraitaka ko Yalikanacea ni kevaka me
vakayagataki nai walewale ni kena qaqi na
waiwai ni niu ena misini na Direct Micro Expeller
(DME), ena rawa ni da rawata kina e 10
na milioni na lita na waiwai, mai na vakarau ni
niu vata ga oya, ka volitaki ena kenai sau ena
gauna oqo o ya e $4.00 dua na lita, ena rawa
ni rawa kina e rauta ni $40 na milioni ena dua
nayabaki.
Na rawaka mai na cakacaka ni Virgin Coconut
Oil(VCO) e rawa ni rawati kina e 400 na lita na
Fiji Farmer Issue 3 2009 Fijian.indd 1 22/12/2009 6:20:14 PM
1

waiwai mai na dua na tani na niu me rawati
kina e 10 na milioni na lita mai na 25,000 na
tani na niu. Nai sau ni waiwaina VCO e tiko
ena $6-$16 dua na lita. Na kenai balebale ni
10 na milioni na lita na VCO, e na tiko ena $80
na milioni ki na $160 na milioni nai lavo ena
rawa ni rawata ena dua nayabaki,” kaya ko
Yalikanacea.
Mai vei ira na vei fika oya, e vakaraitaka ni
waiwai ni niu e se tiko ga kina na noda vakanuinui
ni rawa nida rawa-ka mai kina ena gaunisalavakabisinisi.
Vakaraitaka ko Yalikanacea ni vinaka cake
sara meda volitaka na waiwai ni niu mai na
noda volitaka na niu buta nida vakatauvatani
vata na levu ni rawa e rau dui rawata ka ni
levu cake sara nai lavo e rawata na waiwai
ni niu..
“Na vinaka ni waiwai qaqi sai
koya ni rawa ni maroroi tu
vakadede, ka sega talega ni
rawa ni vakacacani na kenai
tuvaki, rauti koya ga edua na
vanua lailai me maroroi kina
ena gauna edau vakauti kina
ki waqa, sau lailai na kenai
vodovodo ka sega ni dau
vakacacani ena gauna e dau
vakauti kina.”
“Ko ira na dautei niu ena
yanuyanu e rawa ni ra
tauyavutaka yadudua se
vakaisoqosoqo e dua na nodrai
qaqi ni niu kara vakania
sara tale ga nai qaqi ena niu,”
kaya ko Yalikanacea.
E rua nai qaqi sa tiko ena
wasewase na Tokalau, e dua
mai Cicia kei na dua tale e
Lakeba. Oqo e qaqi vakaitaukei ka qarava tiko
na cakacaka ni kena qaqi na waiwai ni niu.
Nai taukei ni qaqi ni waiwai ni niu mai Cicia ko
Epeli, ka dau voli niu droka mai vei ira na dauteitei
enai sau e 20c dua na kilokaramu, vakasigani
ena kena vakatagedegede e gadrevi
ka qai qaqi.
E dau taura e 6000 na vua ni niu me rawa kina
e rua na tani na niu droka ka tautauvata ni 1
na tani na niu mamaca. Na cakacaka ni kena
qaqi nai waiwai ni niu e okati kina na kena vakasoqoni
mai, ta kei na kena cici tani na lewe
ni niu mai na qana.
Vakaraitaka ko Yalikanacea ni kena
vakamamacataki na niu e rawa ni vakayagataki
kina na siga se vakamamacataki ena
draya kavakayagataki kina e rua na dramu.
Na rua na dramu oqo e rawa ni vakamamacataka
e rua na tani na niu droka ena loma ni
tolu na siga.
Na niu e rawa talega ni sua, bolairua ka
vakacuvari sobu ena katakata ni buka ni se
bera ni biu yani ena kena vatavata, oti sa qai
dau biu tale ena katakata ni buka se ki na vanua
vakarautaki me cilavi kina na siga.
“Na kena vakamamacataki ena siga e okati
kina na kena kaburaki vakamatau ena tiki ni
2
kava ka qai dau ubi yani ena palasitika vulavula
se loaloa me rauta ni lima na siga,” kaya
ko Yalikanacea.
Na kena dau vakamamacataki e vukea na
kena maroroi vakadede na niu buta ka solia
talega na taucoko ni vakatagedegede ni waiwai
e vinakati.
“Na vanua ni vakamamacataki niu e solia
vakalailai ga na katakata ki na niu, ia na vinaka
ni vakatagedegede ni waiwai ni niu ena
vakavuna na kena rawa ni maroroi me rauta
ni 2 na yabaki,” kaya ko Yalikanacea.
Na misini ni qaqi niu lailai oqo e rawa ni qaqia
e dua na tani na niu ena dua na siga ka na
rawati kina e 600 na lita na waiwai ni niu. Nai
dini ni misini talega oqo e cicivaki ena waiwai
ni niu.
Tomana ka kaya ni ko ira na dauteitei era dau
vinakata ga mera volia ka qaqia ga vakataki
ira na niu me maroroi kina na kenai vakatagedegede.
“Ena so na gauna e dau kune kina nai vako,
vatu, niu ca kei na vuqa tale na ka e na niu
mamaca ka dau voli mai vua tale edua ka dau
vakavuna na leqa ni qaqi kei na leqa ni vakatagedegede
ni waiwai e rawati”.
“Na niu e koto kina e rauta ni 65% ki na 72%
na waiwai bulabula ka rawa ni qaqia na misini
oqo e 200 na lita na waiwai ni niu ena loma
ni 21/2 na aua.
Tomana ko Yalikanacea ka kaya ni waiwai
e vakayagataki me cici kina na lori e Cicia e
rauta tiko ni 20 na pasede na diesel(benisini
damudamu) kei na 80 na pasede na waiwai
ni niu.
Vakamacalataka vakalekaleka ko Yalikanacea
na kena qaravi na niu me rawati kina na
waiwai, e dau vakamamacataki taumada na
niu, loba ka qai wasei tani na kena sosoko ni
oti e 24 kina 30 na aua, oti me qai tawani ki na
tavaya palasitika, ni dede vakalailai ena qai
basika mai ka me na laurai e 5 na kenai duidui
ni vakatagedegede. Nai matai ni vakatagedegede
ena delana e cake sai koya na kena
uro, vakayagataki na vulo me tavuloni tani mai
, kei na waiwai sa qai biu tale yani ki tuba me
cilavi koya na siga.
Tekivu ni gauna e volia kina ko Epeli na nona
misini ni qaqi niu, e sa qaqia ka volitaka oti
talega e 100 na 200 na lita na dramu (20,000)
na waiwai kivei Eke Farm Products enai sau
$1.30 na sede dua na lita, e 10 na dramu kina
Niu Industries enai sau $1.30 dua na lita kei
na 15 na dramu kivei Makosoi enai sau $2.00
dua na lita.
“E vakayagataki talega na waiwai ni niu me
yavala kina na nona misini ni qaqi niu, generator,
kei na lori, ka rawata talega na VCO
volitaki ena $16 dua na lita, volitaki ki Makosoi
ena $8.00dua na lita,” kaya ko Yalikanacea.
E tomana ka kaya ni sa vakarautaka oti talega
e 100 na lita na VCO kei na
sovu enai sa e $0.60 dua.
dua na siga.
“Na waiwai ni vakasaqa e
volitaki ena $2.50 dua na lita
e na yanuyanu ko Cicia”.
Na kosa ni niu e vakayagataki
me kedra na nona 100
na vuaka, ka vakani ira tiko
ena 35 na kilokaramu ena
dua na kana.
Vakaraitaka talega ko Yalikanacea
ni rawa ni rawati e
300 kina 400 na kilokaramu
na na kosakosa ni niu mai na
dua na tani niu, ka sa rawata
tiko ko Epeli e 16.8 na tani
na kosakosa ni niu ka volitaki
ena 15c/dua na kilokaramu,
ka vakacakacakataki ira
talega na tiko ena yanuyanu
enai sau ni cakacaka e $12
E rawa ni vakayagataki talega na niu me waiwai
ni cina, buka kei na dravusa ni vakasaqa.
Edua talega na mataqali misini vata ga oya
e tiko mai Lakeba, taukena ko Jone Lutu, ka
cakava tale tikoga na cakacaka ni qaqi waiwai.
Kaya ko Yalikanacea ni wiliwili taucoko ni
veika e rawa mai na niu ena Wasewase na
Tokalau e 3000 na tani ka volitaki ena $500
dua na tani me rawa kina e $1.5 na milioni ena
veiyabaki vei ira na dauteitei ena Tokalau.
“Kevaka e vuki me waiwai na 3000 na tani na
niu oya e na rawa kina e 1.8 na milioni na lita.
Ni voli na waiwai o ya mai veira na dauteitei
enai sau e $2 dua na lita, e na rawakina e $3.6
na milioni. Oqo e vakaruataki na ka e rawati
mai na niu buta”.
Tomana ka kaya ni kevaka e vakayagataki
nai walewale na DME, nai vakarau ni niu vata
ga oya e rawa ni rawata e 1.2 na milioni na
lita na waiwai ka volitaki ena kenai sau ena
gauna oqo e $4 dua na lita, ena rawati mai
kina e $4.8 na milioni.
Ke vakayagataki nai walewale qaqi waiwai na
VCO mai nai vakarau ni niu vata ga o ya, ka
Fiji Farmer Issue 3 2009 Fijian.indd 2 22/12/2009 6:20:14 PM

volitaki ena $8-$16 dua na lita e na rawa ni
rawa mai kina e $9.6 - $19.2 na milioni ena
veiyabaki.
Na kosakosa ni niu e 1200 na tanie dau rawati,
ke volitaki ena $0.30 dua na kilokaramu,
ena rawa mai kina e $360,000 ena veiyabaki
ena Wasewase na Tokalau.
E tomana ko Yalikanacea na sau levu ni
waiwai ena noda veisitoa lelevu me vaka na
waiwai mai na kakana draudrau, waiwai ni vakasaqa,
waiwai mai na niu buta kei na waiwai
na Virgin Coconut oil.
Na sitoa lelevu me vakataki Tappoos, Sogo
kei Prouds volitaka na losoni, waiwai kei na
sovu ka caka ga ena noda vanua kivei ira
noda makete ni saravanua.
Kevaka eda vinakata meda rawata nai vakatagedegede
ni waiwai vinaka sara, sa dodonu
vei kemuni na dauteitei moni raica vakabibi na
yasana ni kena qaqi na niu, baleta na vanua
ga oqo eda na rawa ni raica kina nai vakatagedegede
ni waiwai vinaka duadua kei nai
lavo vinaka ni volitaki.
Nai walewale ni kena rawati na waiwai ni niu, kei na so
tale na ka e caka mai na kina
1. NA KENA QARAVI NA NIU VAVI
Kenai cakacaka
Tuvatuva me rawati na vakatagedegede ni niu
buta Kalasi 1.
1.1 NIU SA CICI OTI
.
Soqona na vua ni niu
. Kolata na niu ena matau,mai Rotuma era
vakayagatataka e dua na kenai sele
vakarautaki, ka vakayagataki ena kena ta ka
cici na niu
. Ciciga na niu ena kenai sele dina.Vei ira
na kena dauni ciciga na niu era rawa ni
ciciga e 1000 na niu ena dua na siga, ka
ra rawata e 200kg niu droka
. Tawana ena taga ka kau yani kina
vanua ni vakamamacataki niu.
. E dodonu mo savata vinaka na niu ni se
bera ni qai vakamamacataka
. Vakamamacataka ena buka se ena
matanisiga ena kena vatavata.
1.2 NIU VAKAMAMACATAKI
Vakamamacataki ena Draya ni niu
. Vakamamacataka ena kena raici me dua ga
nai vakarau ni katakata me 1 ½ na siga me
qai vuki na niu,kena ka tiko e cake me biu
sobu ka Veivukiyaki tiko vaka oqori
. Vakaduatale me dua veimama tale na kena
siga.koya gona e dau rauta ni 3 siga me
vakamamacataki ena kena draya.
1.3 VAKAMAMACATAKI ENA SIGA
. Sava kara tuvani e tautuba ena vanua
mera sigani kina
. Biuta to me 24 auwa
. Veivukiyaka na niu ena vei ya 3 auwa me
taqomaki mai na kena vuca.
.
. Ubia ena kava se palasitika savasava baleta
me kakua ni suasua, biuta e cake se delana
e dua nai vakabibi .
. Cereka me vakacilavi siga ka ubia ena
bogi se gauna ni uca.
. Me kakua ni suasua ena dela ni vatavata, me
tarova na kena tauvi tonotono se vuca .
. Vakacilavi siga e dau balavu ni taura e 10-14
na siga
1.4 KENA MAROROI
Ni sa mamaca na niu me biu sara kina
kena vale vakarautaki ka vakacagina
vinaka tu kina. Ena dau dede ekea na niu
kesa vakamamacataki oti vakavinaka.
1.5 TAWA NI TAGA
Tawana rawa ni vo tiko e 1 se 2 ni se bera
nira qai vakau mai ki Suva.
2..0 WAIWAINI NIU
Nai vakarau ni waiwa ni niu me 62% kina 75%
. Mai na 1 na tani na niu vakamamacataki
oti ena rawati kina e 600 - 700 lita na
waiwai,sa ka bibi me vakavinakataki na
vanua ni vakamamacataki niu me rawa
nira qaravi vinaka na veivanua ni tei niu.
2.0 KENAI TUVATUVA NI CAKACAKA
. Biu na niu mamaca kina vanua era
sa musumusulaki vakamatalalai
. Biu kina dua na kuro ni vakasaqa ka tiko
kina nai loba misini me rawa ni loba laivi
mai na waiwai
. Ena muria na waiwai nai vakadewa ka laiva
me laki maroroi tiko ena kena taqe me 5
na siga me vinaka na ka e rawati,na
dede ga ni kena tiko e kea na kena vinaka.
. Vakatawana ena dramu ka sa na rawa ni
rawa ni volitaki kina makete.
VEIKA BIBI ME NANUMI
. Na niu e vakamamacataki ena siga
ena dau rawata na waiwai savasava ka
makare
. Na niu e vakamamacataki ena draya ena
solia na roka wainikoula mamare
. Na niu kama se vuca ena solia na roka
qele butobuto kei nai boi sega sara ni vinaka.
. Na niu duka e na solia na waiwai roka qele
butobuto se waiwai duka
KENA VAKAYAGATAKI
. Sosomi ni diesel
. Caka kina na sovu
Caka me ka ni sasauni
3 NIU BUTA ME WAIWAI NIU
(NIU SUWA)
. Niu suwa ka voroki ka ra vuki sobu ena
loma ni draya me 1 na siga
. Ni oti e dua na siga e sana mamaca na
lewena ka lutu main a qana,ka na rawa
ni biu lesu tale kina draya se kina tereya
vakarautaki ni vakamamaca.
. Ni oti na kena vakamamacataki ena
curuma talega nai tuvatuva ni kena loba
me rawati na waiawai kina kena misini.
. Ena rawati na waiwai e roka wainikoula
mamare.
. Rawa talega me waiwai ni kakana.
4.0 WAIWAI SAVASAVA QARAVI ENA
WALEWALE VAKAVITI VAKADEWATAKI
KA MAROROI
. 10 na vua ni niu me solia e 1lita waiwai
savasava ka na 0.2L na uro ni waiwai
(Vakatau ena vakarau ni vua ni niu). Niko
lobaka e ligamu na 12 na niu o na rawata
e 1lita na waiwai savasava.
. Digitaka vinaka na vua ni niu vinaka, na
niu ca ena rawa ni vakaleqa na nomu
waiwai kei na ena makete.
. Suwa na niu, ka kari sara
. Biu tuga na kena wai ena loma ni vokete.
.Kari na niu ena kenai kari se vakayagataki na
misini.
. Ena vei ya 10 na vua sova kina e 6lita na wai
katakata
. Loba ena ligamu se misini me rawati na lolo
. Sova na lolo kina dua na dramu palasitaka
vakarautaki ka sogota vinaka na kenai sogo.
. Maroroi ena dua na rumu ka kenai vakarau ni
katakata me vakalutu vinaka ena 24-30 auwa
ka so era taura me 18-24 auwa. Rawa niko
vakayagataka na wai ni niu ka tiko ena vokete
ka wakita vata kei na lolo. Mo sogota vinaka
enai sulu ka sega ena kenai sogo, ke sega
ena tubu ki tuba ena gauna ena tubu kina.
Fiji Farmer Issue 3 2009 Fijian.indd 3 22/12/2009 6:20:15 PM
3

Tatamusuki
. Ni sa tubu ena lima nai wasewasee yaco ena
loma ni vokete
. Takiva nai matai ni tabataba kosakosa ka
biuta
ena dua na kuro.
. Takiva nai karua na waiwai savasava ka
vakadewa kina dua tale na kena dramu
. Takiva tale kena kosakosa ka tawana kina
matai ni kuro ka sa tiko kina eso ka takivi mai
liu.
. Ni oti na kena vakadewataki na waiwai
savasava,me kautani na kena buno, baleta
oqo ena vakatau kina na dede ni waiwai
. Nai ka 4 kei na ka 5 ni tabataba era wai kei
na kena kosakosa rawa ni wakivata kei na
kaka na ni vuaka, era na taleitaka sara.
. E rawa ni yacova sara me 2 na yabaki na
kena tu na waiwai vakaoqo.
. E dau caka vakaoqo me rawati na waiwai
savasava vinaka, ka sau levu ni waiwai
bulabula ka sau levu ena makete kei
vuravura.
. Waiwai vinaka ni vakasaqa ni raici vata kei
nav o ni waiawai ni kakana e vatavata ni voli
volitaki ena veisitoa lelevu.
. Sa vakadinadinataki ni waiwai bulabula ena
vuravura.
5.0 URO NI WAIWAI
. Ni oti na kena takivaki na waiwai savasava
na kena uro enai tabataba 1 & 3 ena dau va
kasaqari tale me 45 miniti me rawati mai kina
na waiwai.
.Oqo e waiwai vinaka ni vakasaqa ka dau caka
kina na sovu.
. E na rawata e dua na roka talei- waiwai ni
koula
. Rawa ni vakaisaluwaki enai boi ni senikau ni
4
noda vanua ka vakasaqari vata me solia nai
waiwai boi talei kina yago kei na sovu.
6. MISINI NI LOBA NIU ME RAWA NA WAI
WAIi – DIRECT MICRO EXPELLER(DME)
. Sua na niu ka cici
. Lewe ni niu ena vakamamacataki ena siga se
vavi ena buka
1st layer of curd is thick
2nd layer is the VCO
3rd is a thin layer of curd
4th layer is water
5th layer is the gummy
. Ni tiko ena draya sa dodonu me veivukiyaki
na niu, me kakua ni kama.
. Ni sa buta me qai loba ena misini DME me
rawati na waiwai
. Me solia na roka savasava, ke sega e se bera
ni mamaca vinaka na lewe ni niu.
. Ke kama na niu ena solia na roka wainikoula
mamare.
. Na waiwai e rawa mai kina ena volitaki enai
sau rarawa ni vakatatauvatataki kei na
waiwai vakadewa ka dau tubu ena kenai
maroroi
7. KAKANA MAI NA NIU(COCONUT MEAL
. 1Tani niu buta ena rawata e 600lita na wai
wai kana 300-400kg na kosakosa ni niu
Na kosakosa ni niu e rawa mai na waiwai ni
misini kei na waiwai savasava ka soli me
kedra na manumanu susu.
8. CAKA NA SOVU
CURD
VCO
CURD
WATER
GUMMY
Kenai saluwaki- Waiwai-caustic soda kei na
wai ka kenai vakarau me 1 na bilo na caustic
soda,3 bilo wai kei na 6na bilo na waiwai ni niu
ka biu yadudua
KENA CAKACAKA
Kere i Vakasala kina: Tabana ni Tukutuku, Tabacakacaka ni Teitei, Qoli kei na Veikau, Kato ni Meli, Raiwaqa.
Talevoni 3384233 Ext 231 se kprakash@govnet.gov.fj
Vakarautaka: Tabana ni Tukutuku, Tabacakacaka ni Teitei, Qoli kei na Veikau, Kato ni Meli, Raiwaqa.
. Sova na wai kina boulu palasitika
. Sova na caustic soda qai uluya ena palasitiki
se i taki ka, me katakata na kena veiwaki
. Laiva me 5 miniti na kena vakabatabatataki
. Sova ki waiwai ni niu ka wakita me yacova
sara ni vavaku
. Sova kina vanua vakarautaki me bulia na
kenai vakarau.
. Biuta me rawa ni taucoko me dua na siga tau
coko
. Kauta laivi mai kea
. Musumusuka ena kenai vakarau e gadrevi
. Vakayagataka ni oti e rua na macawa.
. veika me nanumi-kakua no sova wai kina
caustic soda, baleta e rawa ni vakama na
matamu
. Vakayagataka na palasitika kaukauwa, se
boulu sitila kei na yaya eso me vakakina.
. Dara na qaniliga, kei na matavulo ni ko caka
sovu tiko.
Eso na veika vinaka me baleta na waiwai ni niu
savasava
Ena vakadidike nei Dr. Bruce Fife me baleta
na waiwai ni niu e vakaraitaka ni yau bulabula
se uro ka tiko ena niu e yaga e levu sara
na kena yaga kina bula ni tamata me vaka e
toka oqo e ra
. E vakamatea na manumanu ni matetaka,
misila, vuvuce, AIDs kei na so tale
. Vakamatea na mate dau vakavuna na
niumonia,ca ni bati, gaga ni kakana, mosi
ni tilotilo,Tola ni bati,mosi ni sala ni suasua,
polio ,ca ni mata kei na vuqa tale
. Solia nai yau bulabula ka vakasuka lesu
vakatotolo na kaukauwa
. Vakavurea na kaukauwa, kei nai gu ni qito
. Vukea na kena qaqi na kakana , ka veivuke
kina wai kama
. Vakavinakataka na kena sereki nai yau bula
ka vukea me vuki kina dra bulabula.
. Vakaceguya na wawale kina yate kia, kei
na gagaca ni yago
. Sega ni leqataki se me vakalogaloga ca
taka na bula
. Tarova na levulevu kei na bibi vakasivia
. Vukea na kemui rairai ka bulia na rairai
gonegone
. Vukea na Tubu ni dra
. Tarova na kena veitauvi na manumanu ni
mate kei na vuca ni bati
. Sega ni ca ki na bula ni tamata
Na waiwai ni niu e wili me kakana ni yavavala,
kakana e vakarautaka na bulabula sa
uasivita na veika kecega.
Na vakadidke e raici ni tu kina e vuqa nai
yau bulabula ni kakana main a waiwai niu ka
kilai tani kina ni waiwai ni niu na WAIWAI BU-
LABULA DUADUA ENA VURAVURA
Vuni tukutuku
http://www.coconutresearchcentre.org/virgincoconutoil.htm
Fiji Farmer Issue 3 2009 Fijian.indd 4 22/12/2009 6:20:16 PM