Razvoj privredne djelatnosti u drzavi

R A Z V O J PR I V R E D N E D J E L A T N O S T I U D R Ž A V I

SA D R Ž A J
U V O D .......................................................................................................................................................................................................................... 2
1. S T R U K T U R A P R I V R E D E ......................................................................................................................................................... 3
2. P O J A M P R I V R E D N O G R A S T A I R A Z V O J A .................................................................................................... 5
2. 1 . R a z l i k a i z m e đ u p r i v r e d n o g r a s t a i r a z v o j a ...................................................................................................... 8
2.1 . 1 . P r i v r e d n i r a s t ................................................................................................................................................................... 8
2. 1 . 2 . P r i v r e d n i r a z v o j ............................................................................................................................................................ 9
3. S T A N J E P R I V R E D E U B O S N I I H E R C E G O V I N I ..................................................................................... 13
3. 1 . Pri v r e d n i s i s t e m .......................................................................................................................................................................... 13
3. 2 . E k o n o m s k i t r e n d o v i u B o s n i i H e r c e g o v i n i ................................................................................................ 13
4. Z A K L J U Č A K .......................................................................................................................................................................................... 16
L I T E R A T U R A ................................................................................................................................................................................................ 17
1

U V O D
Klјuč za ekonomski uspijeh i privredni rast zavisi prije svega o mogućnostima
na c i j e da stv o r i no v e vr i j e d n o s t i i do b r a , te po b o l ј š a kv a l i t e t po s t o j e ć i h . 1
Da bi se zadovolјile stalno rastuće potrebe stanovništva, lјudsko društvo je
prisilјeno na proces stalnog obnavlјanja proizvodjnje različitih materijalnih dobara i
usluga. To stalno obnavlјanje procesa proizvodnje, koja je povezana sa raspodelom,
razmjenom i potrošnjom predstavlјa jednu opštu zakonitost i nužnost u svakom načinu
proizvodnje. Postoji prosta, umanjena i proširena društvena reprodukcija, odnosno obim
proizvodnje može iz godine u godinu, ostajati isti, smanjivati se ili povećavati. Imajuci u
vidu da obim duštvenih potreba, iz godina u godinu ne prekidno raste, onda se kao opšta
zakonitost nameće proces proširene društvene reprodukcije. Zbog toga kažemo da teorija
proširene društvene reprodukcije istovremeno prestavlјa i teoriju privrednog odnosno
ek o n o m s k o g ra z v o j a .
Analiza uslova funkcionisanja ekonomskog, odnosno privrednog razvoja vrlo rano
je postala predmet izučavanja političke ekonomije. Jos je u vrijeme fiziokrata, njihov
glavni prestavnik Fransoa Kene istrazivao zakone obnavlјanja proizvodnje u makro
ekonomskim razmjerama. Međutim na savremenom nivou razvoja ekonomske teorije od
političke ekonomije ne očekuje se samo da objašnjava proces društvene reprodukcije, već
da vrši ekonomsku analizu i da na taj način ukaže na moguci izbor srestava, puteva i
metoda koji se mogu upotrijebiti za realizaciju cilјeva privrednog razvoja. Na ovaj nacin
ekonomska teorija formira određenu osnovu na bazi koje se donose odluke kojima se vrši
re g u l i s a n j e i us m j e r a v a n j e tok o v a pr o c e s a dr u š t v e n e re p r o d u k c i j e .
U sk l a d u sa te m o m rad je ko n c i p i r a n u če t i r i di j e l a .
U pr v o m dij e l u ra d a će m o go v o r i t i o str u k t u r i pr i v r e d e .
Drugi dio rada smo posvetili privrednom rastu i razvoju, dok ćemo u trećem dijelu
rada govoriti o stanju privrede u Bosni i Hercegovini, i to posebno o privrednom sistemu i
o ek o n o m s k i m tre n d o v i m a u Bo s n i i He r c e g o v i n i .
Na samom kraju u četvrtom dijelu ćemo iznijeti zaklјučna razmatranja, a potom
će m o pr i k a z a t i i po p i s ko r i š t e n e lit e r a t u r e .
1
Ćosić K., Fabac R., Gospodarski rast, tehnoški razvitak i suvvremeno obrazovanje, Ekonomski pregled, 52
(5- 6 ) , Za g r e b , 20 0 1 , str. 516 .
2

1. ST R U K T U R A PR I V R E D E
Ako se privreda posmatra kao sistem onda je jasno da se ona sastoji iz više
podsistema čiji skup interakcija određuje nivo i dinamiku outputa. Veoma je važno
sagledati kompleksnost odnosa između privrednih podsistema. Prilaz sagledavanju
može biti statički i dinamički. Svaka privreda je struktuirana na specifi čan način jer
se sastoji iz određenog broja podsistema koji su međusobno i sa širim okruženjem
povezani na (toj) privredi svojstven način. Zbog dinamičnosti uspostavlјanja odnosa
između preduzeća unutar privrede (tu spadaju i interakcije sa okruženjem), mreža
veza se može identifikovati sa skupom odnosa između preduzeća i sa samom
strukturom sistema. Isti skup podsistema se može na različite načine povezati, tj.
stvoriti različite međusobne odnose, različitu mrežu veza. Sistemi sastavlјeni iz
identičnih podsistema, različito povezanih, razlikuju se po svojim strukturama. To
znači da će na različite načine i funkcionisati. Sistemi više nalikuju jedni drugima ako
su im slične strukture, tj. ako su odnosi među podsistemima uspostavlјeni na sličan
način, nego ako su sačinjeni od sličnih ili istih elemenata. Struktura privrede
predstavlјa pokazatelј dejstva koji se od nje može očekivati. Ona određuje način
njenog funkcionisanja. Izmena strukture obavezno izaziva promjene u načinu i
efikasnosti funkcionisanja privrede. Jedan od osnovnih razloga različite efikasnosti
privreda nalazi se u različitosti struktura. Jedna privreda je efikasnija od druge zato
što ima povolјniju strukturu koja se odlikuje većim učešćem podsistema sa visokom
stopom rasta proizvoda a posebno produktivnosti faktora proizvodnje i visokim
koeficijentom tehnološke intenzivnosti i inovativnosti. Dinamičnije i efikasnije
privrede svoju strukturu brže mijenjaju, prilagođavaju je potrebama razvoja,
približavajući je optimalnosti. Optimalnost je ideal koji se teško dostiže i brzo
napušta. Treba ga razumeti kao prolazno stanje u dinamici razvoja. Definisanje
dijelova, odnosno podsistema privrede, određeno je cilјevima analize privrede kada se
ona posmatra kao relativno izolovani sistem. Nekada će se podsistemima privrede
smatrati sektori, nekada grane a nekada grupe ekonomskih subjekata koje se nalaze u
složenim međusobnim odnosima. Po utvrđivanju podsistema, njihove brojnosti i
veličine pristupa se utvrđivanju njihovih karakteristika a zatim i odnosa njihovih
veličina na osnovu različitih kriterijuma. Posle toga sledi analiza mreže odnosa
između elemenata strukture. I ostale manifestacije strukture privrede posmatraju se na
različite načine, sa stanovišta različitih kriterijuma. Tako, na primjer, struktura može
3

biti posmatrana kao funkcionalna, sektorska, granska ili teritorijalna. Svaka od ovih
struktura otkriva drugačije lice privrede analizirano iz specifi čnog ugla posmatranja
koga istraživač stalno mora da bude svjestan kako ne bi izvukao neprimjerene
zaklјučke. Struktura privrede može biti analizirana i tako što će se svako preduzeće
koje funkcioniše u okvirima date privrede posmatrati kao zaseban podsistem. U tom
slučaju posebna pažnja mora da se posveti veličini preduzeća i njegovom specifičnom
po l o ž a j u na trž i š t u , po s e b n o s ob z i r o m na nj e g o v u ve l i č i n u . 2
2 Mi le ti ć D. , Ek o n o m i j a , Me g a t r e n d uni v e r z it e t , Za j e č a r , 201 3 , str . 94 .
4

2. P O J A M PR I V R E D N O G RA S T A I R A Z V O J A
Privredni (ekonomski) rast i razvoj su dinamički ekonomski procesi
(kategorije). To nisu sinonimi, već se različito definišu i tretiraju u ekonomskoj
teoriji. Naime, ukoliko govorimo o ekonomskom rastu, onda se pod ovim pojmom
podrazumeva povećanje proizvodnje tokom vremena. To povećanje se izražava preko
makroekonomskih agregata kao što su bruto društveni proizvod, društveni proizvod,
nacionalni dohodak, odnosno bruto domaći proizvod, neto domaći proizvod, bruto
nacionalni proizvod, neto nacionalni proizvod ili po glavi stanovnika tokom
određenog vremenskog perioda (obično za godinu dana). Otuda ekonomski rast je
uvećanje realnog nacionalnog proizvoda određene nacionalne ekonomije u odnosu na
njegovu veličinu u prethodnom vremenskom intervalu. Zapravo, on označava veličinu
porasta proizvodnje i usluga, tj. samo kvantitativni rast. Najzad, privredni rast je
najznačajnija odrednica ekonomskog razvoja. Za neke ekonomiste o ekonomskom
rastu može biti riječi, samo ukoliko je povećanje proizvodnje u kontinuitetu najmanje
dvadeset godina. Svaki porast proizvodnje u periodu kraćem od pomenutog, neki
ek o n o m i s t i sm a t r a j u ek s p a n z i j o m , a ne pr i v r e d n i m ra s t o m . 3
Kada je riječ o privrednom razvoju, onda njega vidimo kao ''ekspanziju''
privrede propraćenu strukturalnim promjenama u sistemu proizvodnje i promjena u
kvalitetu i sastavu finalnog proizvoda. 4 Privredni razvoj je širi pojam od privrednog
rasta i on u sebi zapravo sadrži ne samo privredni rast, već i promjene u strukturi
privrede koje doprinose rastu životnog standarda, kao i promjene u raspodjeli
do h o d k a .
Iako ekonomski razvoj obuhvata ekonomski rast i kvalitativne promjene, to ne
znači da putanja ekonomskog razvoja ide samo uzlaznom linijom, već ponekad može
ići i silaznom. Zapravo, razvoj ne teče po pravoj liniji već sa oscilacijama, zato što u
osnovi njega leže protivuriječnosti, odnosno konflikti, koji na određenom nivou
razvoja proizvode novi kvalitet. Zato ekonomski razvoj možemo ciklično posmatrati,
od n o s n o da po s t o j e et a p e (fa z e ) u ra z v o j u .
Kako razvoj predstavlјa rast uvećan za promjene, to proizilazi da razvoj
predstavlјa proces rađanja ''novog kvaliteta'' u ekonomskim strukturama na
3 P e r u F., Za filo z o f ij u nov o g raz v o j a , C E C O S , B e o g r a d , 19 8 6 , str . 24 .
4 Na p o l e o n i C. , Ek o n o m s k a mi s a o XX ve k a , C K D , Za g r e b , 19 8 1 , str. 144 .
5

određenom nivou ekonomske veličine, odnosno kvantiteta, koja ''donosi'' taj kvalitet.
Iz izloženog nameće se pitanje o kojim se to promjenama radi? Očito da iz
dosadašnjeg izlaganja može se zapaziti da se ovde misli na pozitivne promjene. ''Te
pozitivne promjene kompleksno zahtijevaju cjelokupnu privrednu dinamiku,
ekonomsku strukturu, upravlјanje, inovacioni preduzetnički proces, međusobna
kretanja temelјnih ekonomskih agregata (zaposlenost, kamatna stopa, platni bilans,
cijene proizvodnje), te najšire shvatanje jednakosti slobode demokratičnosti i drugih
os n o v n i h vr i j e d n o s t i ''. 5
Pozitivne promjene najčešće su obuhvaćene pojmom progresa. Stoga se često
pod razvoj, kao procesa podrazumijeva privredni rast zajedno sa promjene i progres.
Treba istaći da razvojne promjene nisu sve progresivne tako da danas u literaturi može
se naići na slјedeće koncepte: ''nultog rasta'', ''granica rasta'', ''anti rasta'', koncepciju
''z a u s t a v i t i ra s t ' ' itd .
Svaka ozbilјna država, nastoji da u svojoj razvojnoj politici, ostvari ekonomski
rast koji će težiti ekonomskom idealu u razvojnoj ekonomskoj politici a to je: rast bez
inflacije i nezaposlenosti, suficit u platnom bilansu, rastom produktivnosti rada,
kapitala, promjene u privrednoj strukturi tražnje, podizanje kulturnog nivoa i
obnavlјanje stanovništva i društva u njegovoj sveukupnosti. Treba istaći da postoji
problem, kako uporedo sa rastom obezbjediti i razvoj? Naravno, ovaj problem se
pojavlјuje na kratak rok, jer privredni rast bez razvoja može se pojaviti samo u tom
vremenskom periodu. Znači, u dugom vremenskom periodu razvojni proces i proces
rasta ''teku'' istovremeno i paralelno, što znači da su neodvojivi i međusobno se
po d u d a r a j u .
Privredni razvoj je cjelishodan i svrsishodan proces, ukoliko omogućava bolјi
život većini stanovništva. Naime, proizvodnja može da se povećava uz promjene u
strukturi privrede, a pri tome pobolјša životni standard stanovništva. Privredni razvoj
može i negativno da se odrazi na život lјudi, ukoliko dolazi do iscrplјivanja nekih
pr i r o d n ih re s u r s a i za g a đ e n j a čo v j e k o v e ži v o t n e sr e d i n e (št e t e ek o l o š k o m sis t e m u ) .
Činjenica je da je nivo ukupne razvijenosti privrednog sistema značajan
društveno-ekonomski faktor razvoja polјoprivrede. Naime, nivo podrške polјoprivredi
u znatnoj mjeri je zavisan od opšteg nivoa društvenog razvoja i veći je u zemlјama sa
5 Đe r i ć , B . , Te o r ij a i po li t ik a pri v r e d n o g raz v o j a , S a v r e m e n a ad m in is tr a c ij a , B e o g r a d , 19 9 7 , str . 5.
6

višim BDP po stanovniku. Privredna kriza je potvrdila da je praktično neodrživ
dosadašnji sistem (model) rasta zasnovan na rastu domaće potrošnje i uvoza i da se
mora zamijeniti proinvesticiono i izvozno orijentisanim modelom privrednog rasta. Sa
izmenom modela rasta doći će do promjene u strukturi stvaranja i upotrebe BDP u
pravcu jačanja sektora razmenjivih dobara. Isto tako veća stopa privrednog rasta i
veće učešće investicija i izvoza u BDP dovešće do povećanja zaposlenosti, kao i
otvaranje većeg broja radnih mjesta, a samim tim i veći životni standard i smanjenje
sir o m a š t v a u ze m l ј i .
Na kraju možemo zaklјučiti da je osnovni dugoročni cilј nacionalne
ekonomske politike privredni rast koji omogućava opštem porastu društvenog
blagostanja, odnosno pobolјšanju životnog standarda stanovništva. Do privrednog
rasta dolazi ukoliko se ostvaruje porast proizvodnje i zaposlenosti. Promjene u
proizvodnoj strukturi koje su rezultat tehnološkog napretka, doprinose privrednom
razvoju zemlјe. Privredni razvoj se ispolјava kroz strukturne promjene u privredi,
odnosno učešću pojedinih djelatnosti u korist naprednijih privrednih djelatnosti i kroz
povećanje nivoa razvijenosti pojedinih regiona unutar jedne nacionalne ekonomije.
Kako su privredni rast i razvoj dinamične kategorije tokom vremena, to struktura
privrede je indikator privrednog razvoja samo ukoliko se mijenja u korist tehnološki
sa v r e m e n i j i h , slo ž e n i j i h pr i v r e d n i h gr a n a .
Iako se danas govori o privrednom rastu i razvoju koji se ostvaruje u tržišnim
uslovima privređivanja, ipak privredni razvoj se mora planirati, njime se mora
upravlјati, mora postojati jasna strategija i mora postojati odgovorno rukovodstvo koje
se time bavi. Na osnovu odabranog modela privrednog rasta i razvoja,
polјoprivrednom sektoru utvrđuje se organizacione forme kroz koje se može razvijati,
a zatim se vrši izbor pratećih mjera koje čine osnovu strategije ostvarivanja
de f i n i s a n i h ci l ј e v a .
Moramo istaći da budući model razvoja polјoprivrede ne može biti samo u
funkciji doprinosa BDP. Naime, naša zemlјa mora da se opredijeli za koncept razvoja
održive polјoprivrede. To zapravo, znači da polјoprivreda ima višestruku ulogu. Ona
treba da ima funkciju održivog ruralnog razvoja, funkciju očuvanja životne sredine i
dugoročno održivog gazdovanja resursima, ekonomsku funkciju, funkciju podrške
ra z v o j u tu r i z m a , so c i j a l n u , pr e h r a m b e n u i ku l t u r n u fu n k c i j u .
7

2 . 1 . R a z l i k a iz m e đ u pr i v r e d n o g ra s t a i ra z v o j a
2 . 1 . 1 . P r i v r e d n i ra s t
Privredni rast ili ekonomski rast postojani je proces kojim se proizvodni
kapacitet ekonomije ili privrede povećava tokom vremena, kako bi doveo do većih
nivoa nacionalnog outputa i dohotka. On je osnovni cilј svakog privrednog sistema.
Postizanje rasta znači ostvarenje porasta nivoa ukupne proizvodnje neke zemlјe u
od r e đ e n o m vr e m e n u (n a j č e š ć e je to go d i n a da n a ).
Dugoročno je privredni rast najznačajniji činilac ekonomskog uspjeha
zemlјe. Tradicionalno se smatra da, ako neka zemlјa ostvaruje porast proizvodnje,
ona postiže rast koji pridonosi porastu životnog standarda njenog stanovništva i
razvoju zemlјe u cjelini. Stoga je jedan od osnovnih cilјeva ekonomske politike neke
ze m l ј e po s t i z a n j e pr i v r e d n o g ra s t a .
Glavni indikator koji pokazuje ostvaruje li neka zemlјa rast ili ne jest kretanje
bruto domaćeg proizvoda. Privredni rast, stoga, predstavlјa ekspanziju potencijalnog
B D P - a ne k e ze m l ј e 6 .
Kako dolazi do privrednog rasta i ekspanzije potencijalnog BDP-a, tako se i
po m i č e GP M (g r a n i c a pr o i z v o d n i h m o g u ć n o s t i ) ne k e ze m l ј e .
Bruto domaći proizvod (BDP) (engl. Gross domestic product, GDP) makroekonomski
je indikator koji pokazuje vrijednost finalnih dobara i usluga proizvedenih u
zemlјi (koji su proizvele rezidentne institucije 7 ) tokom određene godine, izraženo u
novčanim jedinicama. Mjera privrednog rasta i promjene životnog standarda određena
je godišnjom stopom rasta BDP-a i stopom rasta BDP-a po stanovniku (lat. per
capita, p/c). Na taj se način uzima u obzir i sposobnost zemlјe da brže širi svoj output
od stope porasta stanovništva, a to znači da postoji rast realnih nadnica i povećanje
ži v o t n o g sta n d a r d a sta n o v n i š t v a .
Godišnja stopa rasta BDP-a = razlika u vrijednosti BDP-a za godinu (t) i za
go d i n u pr i j e (t - 1) , po d i j e l ј e n a vr i j e d n o š ć u BD P - a za go d i n u (t - 1) .
6 Vi š e vid j e t i u: S er j e v i ć V. , P e tr o v ić Č. , Os n o v i ma k r o e k o n o m ij e , S K C , Niš , 20 1 0 .
7 Re z i d e n t n e ins t i t u c i je jes u ins t i t u c i je un u t a r od r e đ e n e dr ž a v e , d om a ć e ins t i tu c i j e .
8

Sj e t i m o se, BD P se iz r a ž a v a ka o to k pr o i z v o d n j e :
C = л и ч н а п о т р о ш њ а
B D P = C + I + G + X
ili ka o to k pr i h o d a , od n o s n o tro š k o v a :
B D P = w + i + R + Pf + Dp + T.
I = и н в е с т и ц и ј е
G = д р ж а в н а п о т р о ш њ а
X = ра з ли ка и з воз а и
у в о з а
w = н а ј а м н и н е
i = ка м а т е
R = р е н т а
Pf = п р о ф и т
Dp = а м о р т и з а ц и ј а
T = и н д и р е к т н и п о р е з и
N e z a v i s n o o pr i m i j e n j e n om pr i s t u p u , uv i j e k se do b i j e je d n a k BD P .
Novija kategorija bruto nacionalnog dohotka (engl. Gross nationalincome,
GNI) obuhvata ukupni domaći i strani output koji potražuju stanovnici jedne zemlјe.
Sastoji se od bruto domaćeg proizvoda (BDP) i faktorskog prihoda koje dobivaju
stanovnici zemlјe iz inostranstva, umanjeno za prihod zarađen u domaćoj ekonomiji
ko j i se ša l ј e os o b a m a u in o s t r a n s t v u .
Nivoi i stope rasta realnog GNI-a per capita (monetarni rast GNI-a per capita
umanjen za stopu inflacije) normalno se uzimaju za mjerenje opšteg ekonomskog
blagostanja stanovništva - koliko su realne robe i usluge dostupne prosječnom
gr a đ a n i n u za po t r o š n j u i in v e s t i c i j e .
2 . 1 . 2 . P r i v r e d n i ra z v o j
Privredni rast je najvažniji, ali ne i jedini element privrednog razvoja jer nema
privrednog razvoja bez privrednog rasta. To ne znači da zemlјa s velikim proizvodom
po stanovniku mora ujedno biti i privredno razvijena zemlјa (slučaj zemalјa
proizvođača nafte). Privredni razvoj širi je i složeniji ekonomski i društveni proces od
pr i v r e d n o g ra s t a . Pr i v r e d n i ra s t pr e d s t a v l ј a kv a n t i t a t i v n u str a n u pr i v r e d n o g ra z v o j a .
Privredni razvoj predstavlјa ekspanziju (širenje) privrede popraćenu
strukturalnim promjenama u sistemu proizvodnje i u promjenama u kvaliteti i sastavu
fin a l n o g pr o i z v o d a .
Strukturne promjene najsnažnije dolaze do izražaja u promjenama u
proizvodnji kroz kvalitetniju podjelu rada i širenja proizvodnje od primarnih do
sekundarnih, tercijarnih i kvartarnih sektora. To znači i promjene u preraspodjeli
9

faktora proizvodnje po pojedinim djelatnostima, odnosno u privredi u cjelini.
Promjene u kvaliteti i sastavu finalnog proizvoda podrazumijevaju promjene u
strukturi proizvoda koje dovode do promjena u stepenu podmirenja materijalnih i
nematerijalnih potreba potrošača. Ovo promjene utiču na podmirenje potreba
stanovništva s obzirom na njegovo povećanje i težnju za pobolјšanjem životnog
sta n d a r d a .
Imajući na umu složenost privrednog razvoja i privredni rast kao njegov
pokazatelј, razlikuju se dva primjera u kojima izostaje podudarnost. Prvi primjer
odnosi se na gospodarstvo koje čini prve korake u akumuliranju kapitala i
investicijskom angažovanju. Iako su razvojni procesi u zamahu i proizvodni su
kapaciteti iskorišteni, znatnije povećanje proizvodnje očekuje se tek nakon završetka
gradnje novih kapaciteta u novim proizvodnim sektorima. Na taj se način privredni
ra s t , ko j i je ob i č n o ni z a k , ja v l ј a iz a pr i v r e d n o g ra z v o j a .
Drugi primjer, čest je u privredama gdje nije došlo do strukturnih promjena u
privredi, ali povremeni povolјniji uslovi (prirodni, vremenski, iznenadni rast potražnje
na međunarodnom tržištu i sl.) mogu dovesti do znatnijeg ekonomskog rasta. Takav
ra s t os t a j e kr a t k o t r a j a n .
Kad se dilјem svijeta lјudi probude u rano jutro i suoče se s novim danom, oni
to čine u različitim okolnostima. Neki žive u udobnom, komfornom domu, a neki
nemaju ni jednu sobu. Neki su zdravi, imaju hrane u izobilјu i svu udobnost koju
mogu imati, dok su drugi suočeni sa zdravstvenim problemima i nemogućnošću
liječenja, s glađu i nemogućnošću zapošlјavanja i slično. Gotovo polovina
čo v j e č a n s t v a da n a s ži v i s m a n j e od 2 do l a r a dn e v n o .
Ekonomija i ekonomski sistemi u današnjem se svijetu proučavaju u široj
perspektivi od tradicionalne ekonomije koja se bavi prvenstveno efikasnom,
najjeftinijom raspodjelom proizvodnih resursa te optimalnim rastom tih resursa tokom
vremena kako bi se proizveo što veći skup roba i usluga. Rješavanje problema s cilјem
razvoja mnogo je komplikovaniji zadatak nego što bi neki ekonomisti htjeli vjerovati.
Koje god da su specifične komponente bolјeg razvoja, razvoj u svim društvima mora
im a t i ba r e m slј e d e ć a tri ci l ј a :
(1) Povećati raspoloživost i proširiti raspodjelu osnovnih roba za egzistenciju,
ka o što je hr a n a , kr o v na d gl a v o m , zd r a v l ј e i za š t i t a .
10

(2) Povećati standard života, uklјučujući, osim višeg prihoda, i osiguranje više
radnih mjesta, obrazovanje i veću pažnju kulturnim i lјudskim
vrijednostima, koji će služiti ne samo povećanju materijalnog blagostanja,
ne g o i stv a r a n j u ve ć e g in d i v i d u a l n o g i na c i o n a l n o g sa m o u v a ž a v a n j a .
(3) Proširiti skupove ekonomskih i socijalnih izbora koji stoje na raspolaganju
pojedincima i zemlјama time što će ih se osloboditi od ropstva i zavisnosti
ne sa m o o dr u g i m lјu d i m a i dr ž a v a m a , ne g o i o ne z n a n j u i lјu d s k o j bi j e d i .
P r i v r e d n i ra z v o j je s t pr o c e s po b o l ј š a n j a kv a l i t e t a ži v o t a sv i h lјu d i . 8
Privredni razvoj jest proces koji u okviru ekonomskih istraživanja i analiza
obuhvata, osim ekonomskog, i institucionalni, socijalni i politički kontekst. To je
naročito naglašeno kad se bavimo lјudskim problemima poput gladi, siromaštva i
slabog zdravlјa koje pogađa toliko lјudi u svijetu. Razvoj je fizička realnost, ali i
stanje u kojem je društvo osiguralo sredstva za postizanje bolјeg života i to nekom
ko m b i n a c i j o m dr u š t v e n i h , ek o n o m s k i h i in s t i t u c i o n a l n i h ci l ј e v a .
Poželјni cilјevi identifikuju se kroz želјe za pobolјšanjem postojećeg stanja.
Krupna pitanja razvoja, kao što su siromaštvo, nejednakost, nezaposlenost, rast
stanovništva, stagnacija sela i uništavanje okoliša, rezultat su vrijednosne
pr o c j e n e po ko j o j su nj i h o v o po b o l ј š a n j e i el i m i n a c i j a po ž e l ј n i , i sto g a do b r i .
U pravilu, poželјni cilјevi razvoja rezultat su objektivne procjene onoga što jest
i subjektivne procjene onoga što bi trebalo biti. Cilјevi razvoja identifikuju se kroz
opštu suglasnost među raznim skupinama lјudi - političarima, obrazovanim lјudima i
običnim građanima - o tome što su problemi i glavna pitanja razvoja. Cilјevi su
rezultat reakcije na probleme, ali su ujedno i rezultat subjektivne procjene o tome što
je dobro, a što ne, i što bi trebalo biti. Dakle, planiranje razvoja i rješavanje
identificiranih problema u privredi u zavisnosti je o objektivnim analizama stanja i
re z u l t i r a j u ć i m ci l ј e v i m a te o su b j e k t i v n i m sta v o v i m a on i h ko j i od l u č u j u .
Svjetska banka, koja je tokom 80-ih prošlog stolјeća zagovarala ekonomski rast
kao cilј razvoja, pridružila se velikoj grupi promatrača koji su zauzeli šire stajalište u
svojem Izvještaju o svjetskom razvoju za 1991.: Izazov razvoja jest pobolјšanje
kvaliteta života, posebno u siromašnim zemlјama svijeta. Bilјi kvalitet života traži
uopšteno više prihode - ali ona uklјučuje i mnogo više od toga. Ona obuhvata bolјe
8 Iva n ić M. , P ri n c i p i ek o n o m ij e , B a n ja Lu k a , 19 9 9 .
11

obrazovanje, viši standard zdravstva i prehrane, i manje siromaštva, i čistiju okolinu, i
više jednakosti u životnim prilikama, i veću individualnu slobodu i bogatiji kulturni
ži v o t .
Razvoj se stoga mora proučavati kao višedimenzionalni proces koji uklјučuje
krupne promjene društvenih struktura, stavova Ijudi te institucija države, kao i
ub r z a n j e ek o n o m s k o g ra s t a , sm a n j e n j e ne j e d n a k o s t i i uk i d a n j e sir o m a š t v a .
12

3. ST A N J E PR I V R E D E U BO S N I I H E R C E G O V I N I
3 . 1 . P r i v r e d n i sis t e m
Privredni sistem je konkretan izraz cjeline društveno-ekonomskih odnosa koji
preovlađuju u jednoj zemlјi u određenom vremenskom razdoblјu. Nјega čine sve one
političke, ekonomske i socijalne institucije, organizacioni oblici, zakonski propisi i
pravila, običajne norme i shvatanja, tradicija i vjerovanja, vrijednosti i ponašanja koji
u in t e r a k c i j i di r e k t n o ili po s r e d n o dj e l u j u na pr i v r e d n u ak t i v n o s t i nj e n e re z u l t a t e .
Pod privrednim sistemom se podrazumijeva cjelokupnost ekonomskih odnosa
sa osnovnim mehanizmima, institucijama, organizacionim oblicima, instrumentima i
mjerama kojima se reguliše privredni život određene zemlјe u izvjesnom vremenskom
periodu. On preko svojih društveno-ekonomskih osnova predstavlјa društveni okvir
ekonomskog razvoja zemlјe, a posredstvom svojih brojnih mehanizama i instrumenata
tre b a da ga po s p j e š u j e .
Neefikasan privredni sistem zahtijeva mnogo upravlјanja, što znači i mnogo
administracije koja koči prenošenje nadležnosti odlučivanja na niže nivoe u
upravlјačkoj strukturi, a to objektivno ometa magistralne pravce privredno- sistemskih
re f o r m i .
Privredni sistem je podložan promjenama tokom vremena. Mijenja se sistem
ekonomske motivacije, karakter svojine i vlasničkih prava, raspodjela moći
odlučivanja, obilјežja privrednih subjekata, način regulisanja ekonomskih odnosa sa
inostranstvom itd. Karakter i funkcionisanje datog privrednog sistema određeni su
njegovim elementima i interakcijama među njima, ali i obilјežjima vladajućeg
po l i t i č k o g sis t e m a .
3 . 2 . E k o n o m s k i tr e n d o v i u Bo s n i i H e r c e g o v i n i
Oporavak BiH ekonomije nakon snažne recesije iz 2009. godine je, nažalost,
izostao uprkos postepenom oporavku većine ostalih bosanskohercegovačkih glavnih
trgovinskih partnera tokom 2010. godine. Moglo bi se reći da je 2010. u BiH bila
godina konsolidacije u kojoj je, uglavnom, zaustavlјen pad. To se ponajviše ogleda
kroz zaustavlјanje smanjenja spolјne trgovine i znatno slabiji intenzitet opadanja
13

novčanih priliva iz inostranstva. „Naime, postepeni napredak izvoza praćen
stagnacijom domaće tražnje i uvoza je, po svemu sudeći, doveo do tek skromnog BiH
ekonomskog rasta između 0,5-1% u 2010 godini“. 9 To potvrđuju i indikatori
aktivnosti u realnom sektoru gdje se, takođe, uglavnom bilјeži tek skroman rast. Ovdje
se posebno ističe porast industrijske proizvodnje od svega 1,6%, stagnacija
fin a n s i j s k o g se k t o r a , te dv o c i f r e n i pa d gr a đ e v i n a r s t v a i in v e s t i c i j a uo p š t e .
Pokazatelјi proizvodnje i uvoza ukazuju da je privatna potrošnja tokom 2010.
godine ostvarila realni rast između 1% i 3% i to uprkos smanjenju indikatora
raspoloživog dohotka domaćinstava. Bankarski sektor, takođe, nije podržao privatnu
potrošnju obzirom na smanjenje stanja nestambenih kredita domaćinstava na kraju
2010. godine, od 1%. Centralna vlada direktno i kroz fondove distribuiše najveći dio
socijalnih transfera. Opštine, u poređenju sa njom, imaju skoro marginalnu ulogu.
Osam potrošačkih dobara (od 15%) snažno ukazuju na mogući porast privatne
potrošnje. Ako se ne daje veliki značaj mogućem blagom realnom padu prometa u
maloprodaji, sve ostalo navodi na zaklјučak o povećanju potrošnje i smanjenju štednje
sektora domaćinstava tokom 2010. godine. U isto vrijeme, prema konsolidovanim
preliminamim i nepotpunim izvještajima o javnim prihodima i rashodima (OMA i
CBBH), vladin sektor takode bilјeži značajan deficit, te realni rast javne potrošnje u
2010. godini. Pad privatnih investicija od približno 20%, koji je obilјežio recesiju u
2009. godini, je nastavlјen tek nešto slabijim intenzitetom tokom 2010. godine. Na to,
prije svega, ukazuju pad vrijednosti građevinskih radova od približno 15% i uvoza
kapitalnih dobara od 6,5%. Imajući u vidu povećanje javnih investicija od 18,1%,
ukupne investicije su zabilјežile dvocifren porast u 2010. godini. Kako je već
navedeno, sve ovo je rezultat ne samo pesimističkih očekivanja u budućnosti, nego i
strožijih kriterijuma posuđivanja i povećanih troškova kapitala, kako u svijetu, tako i
u BiH. Smanjenje domaće privatne i javne štednje, te negativan priliv direktnih stranih
ulaganja su znatno otežali finansiranje investicija. Slaba izvozna tražnja, te projekcije
sporog oporavka BiH izvoznih tržišta su nesumnjivo umanjili interes za investiranjem.
Konačno (iako nema zvaničnih podataka), pad izvoza je najvjerovatnije, direktno ili
indirektno, u velikoj mjeri ugrozio profitabilnost mnogih domaćih preduzeća, time
ug r o z i v š i nj i h o v gl a v n i iz v o r fin a n s i r a n j a pr i v a t n i h in v e s t i c i j a .
9 Di r e k c i j a za ek o n o m s k o pla n i r a n je , B iH - Ek o n o m s k i tre n d o v i , S ar a j e v o 20 1 0 , str . 7.
14

Realni porast spolјne trgovine je bio znatno skromniji u odnosu na ostvareni
rast vrijednosti robnog izvoza od 28% i uvoza od 10%. Naime, porast svjetskih cijena
aluminijuma i nafte od približno 30%, te hrane i pića od skoro 12% su bili glavni
faktori porasta vrijednosti izvoza i uvoza. S druge strane, uprkos povećanju
proizvodnje baznih metala od 25%, marginalan ukupni porast, uglavnom izvozno
orijentisane industrijske proizvodnje, te slaba domaća tražnja, snažno ukazuju da su
izvoz i uvoz u realnom smislu porasli tek neznatno tokom 2010. godine. Pri tome su
pad domaćih investicija i novčanih priliva iz inostranstva kroz pad uvoza kapitalnih
dobara, te otežano finansiranje spolјnotrgovinskog deficita znatno oslabili uvoznu
tra ž n j u i uv o z .
Pad investicija je čak prevazišao i popriličan rast deficita sektora vlade i
domaćinstava. Po svemu sudeći, čini se da će prijeko potreban ekonomski oporavak
teći veoma sporo i biće potrebno nekoliko godina da bi se dostigao nivo ekonomske
ak t i v n o s t i pr i j e iz b i j a n j a ek o n o m s k e kr i z e 20 0 8 . go d i n e . 10
10
Ivić M., Privredni razvoj Bosne i Hercegovine u uslovima globalizacije, Univerzitet za poslovni
inž e n j e r in g i me n a d ž m e n t , B a n j a Lu k a , 20 1 4 , str. 132 .
15

4. Z A K L J U Č A K
Privredni rast obuhvata promjene u materijalnoj proizvodnji i u toku jednog
vremenskog perioda, najčešće godinu dana. Pod pojmom ekonomskog rasta
podrazumijeva se godišnji porast materijalne proizvodnje iskazan vrijednosno, kroz stopu
rasta društvenog proizvoda ili nacionalnog dohotka. Privredni rast se može ostvariti, a da
se pri tom ne ostvari razvojni tok privrede, odnosno jednog društva. Privredni razvoj
uklјučuje promjene ne samo u sveri materijalne proizvodnje,već i u cjelokupnoj strukturi
društveno-ekonomskog razvoja: u nauci, obrazovanju kulturi zdravstvu, čitavoj
infrastrukturi. Privredni razvoj se zbog toga se izražava u jednom dužem vremenskom
periodu. Najvažnije struktualne promjene koje čine suštinu procesa privrednog razvoja
zemlјe čine promjene u podjeli rada. Privredni razvoj zemlјe se ostvaruje kroz veće
učešće prerađivačkih kapaciteta industrijske proizvodnje (sekundarni sektor), a na višim
ni v o i m a sve vi š e do m i n i r a j u us l u ž n e dj e l a t n o s t i (te r c i j a l n i se k t o r ).
Privredni rast je najvažniji, ali ne i jedini element privrednog razvoja jer nema
privrednog razvoja bez privrednog rasta. To ne znači da zemlјa s velikim proizvodom
po stanovniku mora ujedno biti i privredno razvijena zemlјa (slučaj zemalјa
proizvođača nafte). Privredni razvoj širi je i složeniji ekonomski i društveni proces od
pri v r e d n o g ra s t a . Pr i v r e d n i ra s t pr e d s t a v l ј a kv a n t i t a t i v n u str a n u pr i v r e d n o g ra z v o j a .
Privredni razvoj predstavlјa ekspanziju (širenje) privrede popraćenu
strukturalnim promjenama u sistemu proizvodnje i u promjenama u kvaliteti i sastavu
fin a l n o g pr o i z v o d a .
16

L I T E R A T U R A
(1) Ćosić K., Fabac R., Gospodarski rast, tehnoški razvitak i suvvremeno
ob r a z o v a n j e , Ek o n o m s k i pre g l e d , 52 (5- 6 ) , Za g r e b , 20 0 1 .
(2) Direkcija za ekonomsko planiranje, BiH - Ekonomski trendovi, Sarajevo
20 1 0 .
(3) Đerić, B., Teorija i politika privrednog razvoja, Savremena administracija,
Be o g r a d , 19 9 7 .
(4) Iv a n i ć M . , Pri n c i p i ek o n o m i j e , Ba n j a Lu k a , 19 9 9 .
(5) Ivić M., Privredni razvoj Bosne i Hercegovine u uslovima globalizacije,
Un i v e r z i t e t za po s l o v n i inž e n j e r i n g i m e n a d ž m e n t , Ba n j a Lu k a , 20 1 4 .
(6) M i l e t i ć D. , Ek o n o m i j a , M e g a t r e n d un i v e r z i t e t , Za j e č a r , 20 1 3 .
(7) Na p o l e o n i C. , Ek o n o m s k a m i s a o XX ve k a , CK D , Za g r e b , 19 8 1 .
(8) Pe r u F., Za fil o z o f i j u no v o g ra z v o j a , CE C O S , Be o g r a d , 19 8 6 .
(9) Se r j e v i ć V. , Pe t r o v i ć Č. , Os n o v i ma k r o e k o n o m i j e , SK C , Ni š , 20 1 0 .
17