alegorie i symbole przemysłu - Śląskie Centrum Dziedzictwa ...

Historia przemysłu
w województwie śląskim
Województwo śląskie jest największym
skupiskiem zabytkowych obiektów
przemysłowych w Polsce. Zabytki
techniki województwa stanowią integralną
część jego dziedzictwa kulturowego.
Od czasów starożytnych na terenach
obecnego województwa śląskiego rozwijało
się górnictwo kruszcowe, m.in.
srebra i ołowiu (Bytom, Tarnowskie
Góry, Toszek), oraz górnictwo rudy
darniowej żelaza (rejon dolin rzecznych
Liswarty, Małej Panwi, Stoły,
Bierawki, Rudy oraz pasmo rudonośne
Wieluń–Zawiercie). Do XIV w. przetrwało
kuźnictwo leśne, rozwijające
się następnie w kuźnice warsztatowe
i nadrzeczne. Również cystersi, przy- Rybnik. Kopalnia „Ignacy”, fot. E. Mackiewicz-Polnik
byli na Śląsk w XIII w., zajmowali się
górnictwem i hutnictwem, posiadali kuźnice w Trachach (gm. Sośnicowice) i Stanicy
(gm. Pilchowice). Za sprawą cystersów rozwinęło się także hutnictwo szkła.
W połowie XVIII w. rozwój przemysłu w Europie przyniósł znaczne zmiany
społeczno-ekonomiczne na Górnym Śląsku. Ważnym etapem rozwoju
przemysłu było powołanie Wyższego Urzędu Górniczego z siedzibą we
Wrocławiu, na którego czele w 1779 r. stanął Wilhelm Friedrich von Reden.
Dzięki niemu na Górny Śląsk sprowadzono nowe technologie, maszyny
oraz wykwalifikowaną kadrę. Rozwój przemysłu spowodował aktywizację
miejscowych feudałów, którzy dostrzegli w nim szansę na pomnożenie
majątków. Do potentatów przemysłowych można zaliczyć rody magnackie,
m.in. Donnersmarcków, Ballestremów, Schaffgotschów, Hochbergów
i Hohenlohe. Więksi przemysłowcy pochodzenia mieszczańskiego mieli udziały
tylko w przemyśle cynkowym, np. Godula, Winckler. Bogate w surowce tereny
pokryły kopalniane szyby, hałdy i piece hutnicze, powstawały także nowe miasta.
W części Śląska austriackiego symbolem industrializacji było Bielsko, w którym
powstawały przeważnie
fabryki włókiennicze.
Rozwój przemysłu
wymusił rozbudowę
infrastruktury, aby
sprostać potrzebom
rozwijającego się
transportu surowców
i gotowych wyrobów.
Powstawały nowe trasy
i dworce kolejowe.
Przez cały XX w. hutnictwo
na Śląsku pod
względem rozwoju
Zabrze. Skansen Górniczy „Królowa Luiza”, fot. E. Tomczak
Jednodniówka Śląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach z okazji Industriady 2012
Powtórny Pogrzeb marszałka
Konstantego wolnego
Dnia 6 czerwca 2012 roku
w katedrze pw. Chrystusa
Króla w Katowicach odbył
się drugi pogrzeb Konstantego
Wolnego, marszałka Sejmu
Śląskiego. Zdarzenie to
poprzedziły starania rodziny
o sprowadzenie do Katowic
prochów zmarłego 9 listopada
1940 roku marszałka
z grobowca oo. jezuitów we Lwowie. Dzięki przychylności Rady Ochrony
Pamięci Walk i Męczeństwa
w Warszawie, wojewody
śląskiego oraz marszałka
województwa śląskiego
prochy zostały sprowadzone
do kraju, by ostatecznie
spocząć na cmentarzu parafialnym
przy ul. Francuskiej
przy głównej alei
w pobliżu Józefa Rymera
i Wojciecha Korfantego.
O godzinie 11.30 wprowadzono
trumnę do katedry. Uroczystości
pogrzebowe rozpoczęły
się o godzinie 12.00.
Mszę celebrował abp Damian
Zimoń senior, homilię wygłosił
metropolita katowicki
abp Wiktor Skworc. Uroczystościom
towarzyszyły liczne
poczty sztandarowe. Dzięki
artystom Filharmonii Śląskiej uczestnicy pogrzebu mogli głębiej przeżywać
wzniosłość chwili. Słowa podziękowania wygłosił Konstanty Wolny,
wnuk marszałka. Msza święta odbyła się zgodnie z ceremoniałem wojskowym
– wartę przy trumnie Konstantego Wolnego pełniła kompania honorowa
wystawiona przez 34. Dywizjon Rakietowy Obrony Powietrznej
z Bytomia.
Po zakończeniu mszy kondukt
żałobny ruszył ulicami: Powstańców,
Lompy, pl. Sejmu
Śląskiego, Jagiellońską, Francuską
na cmentarz. Ceremonię
pogrzebową poprowadził ks.
Stanisław Puchała. Po jej zakończeniu
nastąpiło złożenie
flagi, którą przekazano rodzinie. Całości dopełniła salwa honorowa.
Aleksandra Goniewicz

str. 2
Gliwice, dawna Królweska Odlewnia Żeliwa, fot.
E. Mackiewicz-Polnik
technologicznego znajdowało się w czołówce
europejskiej. W tym samym okresie górnictwo,
integralnie związane z hutnictwem,
ulegało znaczącym przeobrażeniom, m.in.
na skutek rozwoju techniki wydobycia węgla.
Koncentracja XIX-wiecznego przemysłu,
a także kierunki panujące w gospodarce
polskiej po 1945 r. spowodowały, że jeszcze
pod koniec XX w. funkcjonowało wiele historycznych
zakładów posiadających zabytkowe
maszyny, urządzenia i całe ciągi technologiczne.
Wraz z zachodzącymi obecnie
procesami restrukturyzacji przemysłu, które
rozpoczęły się w latach 90-tych XX w.,
a co za tym idzie – ze zmianami własnościowymi
i likwidacją dotychczas funkcjonujących
zakładów nastąpiła ich dewastacja.
Wiąże się to ze złomowaniem historycznych maszyn oraz wyburzaniem budynków.
Istnieje szansa zachowania choć części dziedzictwa przemysłowego
poprzez jego adaptację do nowych funkcji, np. Browar Mokrskich w Katowicach-Szopienicach,
Szyb „Wilson” w Katowicach-Janowie. Zabytki techniki
mogą także stać się atrakcjami turystycznymi, pod warunkiem przeprowadzenia
ich rewaloryzacji i przystosowania do celów edukacyjnych, rekreacyjnych
i kulturotwórczych.
Pośród zabytków techniki województwa
śląskiego najwięcej reprezentuje branżę górniczą.
Górnictwo stanowiło bazę paliwową
dla pozostałych gałęzi przemysłu. Od końca
XVIII w. do lat 70-tych XX w. nastąpił
intensywny rozwój tej branży. Szczególnie
cenne z racji wieku oraz z punktu widzenia
architektury i techniki są obiekty powstałe
w środkowym okresie rozwoju górnictwa, tj.
w 2. połowie XIX w. oraz w początkach wieku
XX, m.in. Kopalnia Rud Srebronośnych
i Sztolnia Czarnego Pstrąga w Tarnowskich
Górach, kopalnia „Królowa Luiza”, kopalnia
„Guido”, kopalnia „Pstrowski” w Zabrzu-
-Mikulczycach, kopalnia „Marcel” w Radlinie, kopalnia „Saturn” w Czeladzi,
szyb „Pułaski” kopalni „Wieczorek” w Katowicach-Szopienicach, szyb „Elżbieta”
kopalni „Polska” w Chorzowie.
Ciasna, wieża wodna, fot. A. Syska
Drugą, silnie rozwiniętą, branżą jest hutnictwo. Do jego rozwoju przyczyniła się
budowa wielkiego pieca w 1796 r. w Królewskiej Odlewni Żeliwa w Gliwicach
(obecnie GZUT S.A.). Jego współautorem był John Baildon. Kolejną, po gliwickiej,
hutą fundowaną przez króla pruskiego była „Królewska Huta” w dzisiejszym
Chorzowie. Na wzór zakładów rządowych w XIX w. powstawały prywatne
huty żelaza, w których sąsiedztwie znajdowały się kopalnie węgla. Pośród
zabytków hutniczych można wymienić liczne, które mają wartość historyczną
czy artystyczną, są to m.in. zabudowania dawnej huty cynku „Uthemann”
na terenie dzisiejszej Huty Metali Nieżelaznych w Katowicach-Szopienicach,
huta „Baildon” w Katowicach, zespół zabudowań walcowni cynku w Zakładach
Metalowych „Silesia” w Świętochłowicach-Lipinach, wieża wsadowa „Gichta”
huty „Waleska” w Palowicach, wieża wyciągowa do wsadu wielkopiecowego
w Porębie, huty „Klemens” i „Teresa” w Ustroniu, „Huta Bankowa” w Dąbrowie
Górniczej, „Huta Częstochowa” w Częstochowie.
Rozwijający się przemysł
wymógł powstawanie inwestycji
pomocniczych,
z których najważniejszą był
Kanał Kłodnicki, który rozpoczęto
budować w 1792 r.,
łączący zabrzańskie kopalnie
z Królewską Odlewnią
Żeliwa w Gliwicach, a poprzez
Odrę z innymi częściami
państwa pruskiego.
Do dnia dzisiejszego czytel-
Rudy, kolejka wąskotoprowa, fot. E. Tomczak
ne są w terenie fragmenty
kanału i urządzenia hydrotechniczne.
Kolejnym traktem wodnym jest Kanał Gliwicki budowany w latach
1933–1940. Kanał ma długość 40,6 km, jego największa śluza to „Dzierżno”.
W 2. połowie XIX w. na skutek eksploatacji górniczej następował odpływ
wód do wyrobisk
górniczych.
Spowodowało to
zanikanie wody
w studniach przydomowych.Dodatkowo
sytuację
tę pogarszała ciągle
powiększająca
się liczba ludności.
Rozpoczęto
poszukiwania
wiertnicze, których
rezultatem Ruda-Chebzie, dworzec kolejowy, fot. E. Tomczak
było znalezienie
zasobów wody w okolicach wsi Zawada, gdzie powstał Zakład Produkcji Wody
„Zawada” w Karchowicach. Inne zabytkowe zespoły to m.in.: Zakład Produkcji
Wody „Staszic” w Tarnowskich Górach, Zakłady Wodociągów i Kanalizacji
w Raciborzu, oczyszczalnia ścieków w Bytomiu, żelbetowa zapora wodna i hydroelektrownia
w Porąbce (1921–1936), urządzenia hydrotechniczne w dawnej
fabryce tektury w Czańcu (gm. Porąbka).
Liczną grupę zabytków, biorąc pod uwagę nowatorstwo konstrukcyjne, formę
i detal architektoniczny, stanowią wieże ciśnień. Pośród nich można wymienić
m.in.: wieżę kominowo-wodną na terenie szpitala klinicznego w Zabrzu
zaprojektowaną przez A. Hartmanna, wieżę wodną przy ul. Korczaka w Katowicach
wzniesioną przez Georga i Emila Zillmannów w 1912 r., wieżę wodną
w Katowicach-Giszowcu, ponadto liczne wieże wodne w Rybniku, Gliwicach,
Świętochłowicach.
W XIX w. nastąpił także gwałtowny rozwój sieci kolejowej: w 1846 r. została
uruchomiona linia kolejowa Mysłowice–Wrocław, w 1855 r. linia Bohumin–
Oświęcim, w 1859 r. powstało odgałęzienie linii kolei warszawsko-wiedeńskiej.
Wtedy wybudowano dworce kolejowe, m.in. w Bielsku-Białej, Katowicach,
Rybniku-Paruszowcu, Sosnowcu-Maczkach, Zawierciu. Powstawały także
koleje wąskotorowe, m.in. na trasach: Tarnowskie Góry–Rudy, Bytom-Karb–
Chorzów, Bytom–Miasteczko Śląskie. Do dnia dzisiejszego zachowały się liczne
budynki, torowiska oraz tabor, a wieloma z nich opiekują się powstające muzea
i skanseny.
W Bielsku-Białej, Częstochowie i Sosnowcu rozwinął się przemysł włókienniczy.
W XIX w. powstały liczne przędzalnie, tkalnie, farbiarnie. Do najważniejszych
zakładów należą m.in.: fabryka Adolfa Mänhardta, fabryka sukiennicza
Franza Vogta (obecnie Urząd Miejski), tkalnia Fryderyka Tyslovitza
w Bielsku-Białej, Częstochowskie Zakłady Przemysłu Wełnianego „Elanex”
w Częstochowie, Sosnowiecka Przędzalnia Czesankowa „Politex” w Sosnowcu.
W dawnej fabryce sukna Büttnera w Bielsku-Białej powstało Muzeum Przemysłu
i Techniki Włókienniczej.
Unikatowym w skali Europy zabytkiem techniki łączności jest zespół radiostacji
w Gliwicach. Zespół składa się z trzech budynków i drewnianego masztu
o wysokości 110,7 m, pochodzącego z 1933 r. Radiostacja jest chroniona ze
względu na wartości inżynierskie i historyczne.
Ciekawymi przykładami zachowanego przemysłu drzewnego i papierniczego
są m.in.: Zakłady Przemysłu Zapałczanego w Częstochowie powstałe w latach
Żywiec, browar, fot. E. Tomczak

1880–1882, z czynną linią technologiczną
pochodzącą z lat 30-tych XX w.
(w 2002 r. utworzono Muzeum Produkcji
Zapałek), Żywieckie Zakłady
Papiernicze „Solali” w Żywcu, fabryka
tektury w Czańcu (gm. Porąbka).
Do cennych obiektów przemysłu i techniki
należą także zespół zabudowań
dawnej cementowni „Grodziec” w Będzinie,
która powstała w 1856 r., cementownia
w Jaworznie-Szczakowej,
wapienniki w Mikołowie-Mokrem,
Tarnowskich Górach, Sosnowcu.
Zachowały się także liczne zabytki
przemysłu energetycznego powiązanego
z innymi dziedzinami przemysłu.
Są to m.in.: elektrownia „Szombierki”
i elektrownia „Miechowice”
w Bytomiu, elektrownia na terenie kopalni
„Anna” w Pszowie.
W województwie śląskim zachowało
się także wiele zabytków przemysłu
spożywczego. Pośród nich najliczniejszą
grupę stanowią browary, które
są nadal użytkowane. Najstarszym z
nich jest browar zamkowy w Raciborzu,
który był wzmiankowany już w
XVI w. Z kolei największy jest browar
w Tychach. Inne browary to m.in.:
browar w Cieszynie, browar Mokrskich
w Katowicach-Szopienicach,
browar w Żywcu założony w połowie
XIX w. przez Albrechta Fryderyka
Habsburga. Drugą gałęzią przemysłu
spożywczego licznie reprezentowanego
jest przemysł spirytusowy. Na terenie
województwa znajduje się duża
liczba gorzelni (z czego tylko część jest
czynna). Usytuowane są one głównie
na terenach założeń pałacowo-(lub
dworsko-)-parkowych i folwarcznych,
m.in. w Simoradzu (gm. Dębowiec),
Świbiu (gm. Wielowieś), Kochcicach
(gm. Kochanowice). Ponadto zachowały
się: winiarnia w Raciborzu, założona
w 1872 r. fabryka rumu i likierów
Arnolda Grossa w Bielsku-Białej
powstała w 1854 r.
Warte wymienienia są także inne zabytki,
m.in.: mennica w Cieszynie
(1719 r.), Porcelana Śląska S.A. w
Katowicach-Bogucicach (powstała
w 1920 r., od 1929 r. jako „Giesche”
Fabryka Porcelany S.A.) oraz fabryka
fajek we wsi Zborowskie (gm. Ciasna),
która rozpoczęła pracę w 1753 r.
Odrębną, liczną grupę zabytków techniki
stanowią przykłady przemysłu
wiejskiego. Są to występujące na terenie
całego województwa: młyny (m.in.
Kluczno, gm. Przystajń), spichlerze
(m.in. Hadra, gm. Herby), kuźnie
(m.in. Milówka), wiatraki (m.in.
Grzawa, gm. Miedźna), a także pstrągarnia
w Złotym Potoku, założona na
rzece Wiercicy w 1881 r. przez Edwarda
Raczyńskiego, która była pierwszą
w Europie nizinną hodowlą pstrąga.
Agnieszka Woźniakowska
Porąbka – świat jak z bajki
„Nad Międzybrodzkiem jeziorem powstanie
zupełnie inne życie. Na zboczach
gór wyrosną hotele, wille, pensjonaty,
towarzystwa wioślarskie pobudują
przystanie, od cichego błękitu
wód odetną się białe sylwetki łodzi żaglowych
i szybko mknących kajaków.
Po świetnej drodze pomkną auta.
Będą tu ludzie uciekać od zatęchłego
powietrza miast – po radość i słońce.
Bo świat będzie tu piękny jak z bajki.” 1
Widok ogólny. Fot. T. Kondratowicz za: „Architektura i Budownictwo” 1938, nr 4–5,
s. 133
Historia budowy zapory na Sole
w miejscowości Porąbka sięga 1903
roku, kiedy to miała miejsce katastrofalna
w skutkach powódź, która
wyrządziła wiele szkód także w oddalonym
o 80 km Krakowie. Wcześniej
rzeka była tak kapryśna, że na
przestrzeni stu lat kilkakrotnie drążyła
nowe koryto w okolicy Kęt,
a jej szybko zmieniające poziom wody
niszczyły wszystko, co spotkały na
swojej drodze. Zapora, która mogłaby
poskromić nieprzewidywalną Sołę,
miała być wykorzystywana także jako
elektrownia wodna.
Widok ogólny. Fot. T. Kondratowicz za: „Architektura
i Budownictwo” 1938, nr 4–5, s. 132
Do pierwszych prac przystąpiono
w 1906 roku, powstał wtedy projekt
profesora Karola Pomianowskiego,
1 M. C z e r s k a-M ą c z y ń s k a, 760 mórg polskich
pod wodą, „Przewodnik Katolicki” 1935, nr 51, s. 816.
który przewidywał budowę przegrody
typu ciężkiego wzniesionej z bloków
kamiennych, miała być zbudowana
na planie łuku i mieć dwie sztolnie
do przepuszczania wody, planowano
także zainstalowanie czterech turbin.
Nie doszło, niestety, do realizacji tego
zamysłu.
Drugi projekt, autorstwa inżynierów
Tadeusza Baeckera (Krajowe Biuro
Melioracyjne we
Lwowie) i Kazimierza
Maćkowskiego 2 ,
w 1912 roku został
przyjęty do realizacji
przez Komisję
do Spraw Regulacji
Rzek Kanałowych
Sejmu Krajowego
w Wiedniu. Nowa
przegroda, podobnie
jak poprzednia,
miała być zbudowana
z bloków ka-
miennychułożonych na zaprawie
cementowej, planowano ją na rzucie
łuku o promieniu 300 m, miała mieć
wysokość 30 m, a na koronie zaplanowano
drogę z Żywca do Kęt. Projektanci
zrezygnowali ze sztolni przelewowych,
które zastąpili systemem
upustów dennych, rur spustowych
oraz przelewów samoczynnych 3 . Druga
zapora w Porąbce miała zostać
pozbawiona funkcji elektrowni, gdyż
mogłoby to stanowić konkurencję
dla przemysłu
węglowego. Prace budowlane
rozpoczęto w 1914
roku, jednakże wybuch I
wojny światowej je wstrzymał.
Po wojnie Tadeusz Baecker
wraz z profesorem
Karolem Pomianowskim,
wykorzystując sugestie
Gabriela Narutowicza,
przystąpili do wykonania
nowego, zmodyfikowanego
projektu, sytuując przegrodę 300
m wcześniej. Trzecia, tym razem
żelbetowa, przegroda miała być
wyposażona w dwie sztolnie oraz
osiem przęseł przelewowych, łuk
zamieniono na linię prostą. Prace
ruszyły w 1921 roku, jednak przez
następne 9 lat toczyły się w powolnym
tempie, a w 1930 roku zostały
całkowicie zaprzestane. Dopiero w
1933 roku, po modyfikacji planów,
przystąpiono do kontynuacji robót
i 19 grudnia 1936 roku 4 nastąpiło
uroczyste otwarcie zapory i
rozpoczęcie napełniania zbiornika.
Nie zrealizowano wtedy planowanej
2 Ł. C h u d y, Hydrowęzeł beskidzki. Cz. I, „Gazeta Obserwatora
IMGW” 2005, nr 3, s. 15.
3 Kaskada rzeki Soły. Zbiorniki Tresna, Porąbka, Czaniec.
Monografia, Warszawa 2007, s. 15.
4 Ł. C h u d y, Hydrowęzeł …, s. 15.
Widok ogólny, fot. A. Syska
elektrowni wody, powstała ona
dopiero w latach 1951–1954 5 .
Korpus zapory w Porąbce ma przekrój
zbliżony do trójkąta prostokątnego,
od strony odwodnej jest prawie
pionowy, od strony odpowietrznej
ma nachylenie ok. 38°, jego korona
znajduje się na wysokości 38 m, ma
szerokość ponad 8 m i długość 260
m. Wewnątrz znajdują się 3 galerie
kontrolne usytuowane na różnych
wysokościach. Zapora złożona jest
z 18 sekcji, w tym 3 turbinowych i 5
przelewowych, wyposażona w 3 rzędy
szykan w postaci żelbetowych bloków,
których zadaniem jest niwelowanie
energii wody 6 . Sekcje przelewowe zostały
wyposażone w zasuwy oraz klapy
lodowe. Zasuwy poruszane są dzięki
łańcuchom umieszczonym w filarach
za pomocą silników elektrycznych.
Sekcje od strony odpowietrznej zostały
oblicowane blokami piaskowca, na
przelewach położono warstwę utwardzonego
betonu. Koroną przegrody
biegnie droga, której platforma została
wsparta na korpusie za pomocą
ciągu arkad.
Budowa zapory. Fot. za: W. Kollis, Budowa wielkiej tamy na rzece Sole,
„Młody Zawodowiec” 1936, nr 35, s. 538
Kompleks urządzeń hydrologicznych
dopełniają dwie sztolnie, które w czasie
budowy służyły do przelewu wody
Soły, mają długość 222 i 312 m. 7 Nad
ich wlotami wznoszą się wieże, w których
zainstalowano urządzenia wpustowe.
Budowa zapory w Porąbce nie tylko
zniwelowała groźbę powodzi w dorzeczu
górnej Wisły, ale przede wszystkim
zmieniła krajobraz okolicy. Powstałe
sztuczne jezioro stało się atrakcją
dla miłośników sportów wodnych
i aktywnej rekreacji, a miejsce to stało
się jednym z ulubionych miejsc wypoczynkowych
Beskidu Małego.
5 Kaskada rzeki Soły…, s. 16.
6 Tamże, s. 50.
7 Tamże, s. 53.
str. 3
Anna Syska

str. 4
ALEGORIE I SYMBOLE
PRZEMYSŁU
Przemysłowa przeszłość Śląska znajduje odzwierciedlenie w realistycznych
i symbolicznych przedstawieniach, które są widoczne na wielu budynkach jego
miast. Nie tylko budynki przemysłowe ozdabiane były dekoracjami nasuwającymi
skojarzenia z ich funkcją, takie ślady możemy znaleźć również na budynkach
mieszkalnych, usługowych, administracyjnych.
Najprostszym i najpopularniejszym symbolem górnictwa, a zarazem jego godłem,
spotykanym również na elewacjach budynków są skrzyżowane pyrlik
i „żelosko” (żelazko). Obydwa te narzędzia kształtem przypominają młotki
i były stosowane w górnictwie od najdawniejszych czasów aż do XIX wieku.
Żelazko to rodzaj klina, z jednej strony jest zakończone ostro, natomiast drugi
koniec jest tępy. Klin zakładany był na rączkę, aby łatwiej można było go
przytrzymać przy pracy, a także aby amortyzować uderzenia, ponieważ właśnie
uderzając w płaską część młotkiem – pyrlikiem, górnik odłupywał kolejne
fragmenty skały. Motyw górniczego pyrlika i żelazka możemy znaleźć między
innymi na przewiązce znajdującej się pomiędzy budynkami przy placu Wyzwolenia
w centralnej części osiedla robotniczego Nikiszowiec.
Kolejną, bardzo popularną, grupą dekoracji są realistyczne płaskorzeźby przedstawiające
pracę górników i hutników. Zakomponowane w prostokątne płyciny
mogły być wykonane w ceramice, tynku lub jako metalowe odlewy. Przykładem
zastosowania takiej dekoracji może być budynek portierni byłej drugiej
bramy Friedenshϋtte AG (późniejszej huty „Pokój”) przy ul. Piotra Niedurnego
w Rudzie Śląskiej. Na elewacji obiektu wybudowanego w 1908 roku są dwie
ceramiczne płyty ukazujące w realistyczny sposób pracę górników i hutników.
Płyty umieszczone są w elewacji zachodniej, pomiędzy oknami II kondygnacji.
Nie ma nic dziwnego w tym, że na budynku należącym do zespołu huty pokazano
również pracę górników. Zwykle kilka zakładów – kopalń i hut – miało
wspólny zarząd. Tak też było w tym przypadku, hutą zarządzała spółka „Oberschlesische
Eisenbahnbedarfs” A.G., która kierowała również między innymi
kopalnią „Friedensgrube” (późniejsza kopalnia „Pokój”) w Nowym Bytomiu.
Na płaskorzeźbie przedstawiającej górników znajduje się siedem postaci: trzech
górników wyrąbuje chodnik za pomocą żelazek i pyrlików, a dwóch zbiera fragmenty
skał i ładuje je do wagoników. W części centralnej jeden z pracujących
ociera ręką pot z czoła, pokazując, jak ciężka jest to praca. Na drugiej płycinie
obrazującej hutnictwo również przedstawiono siedem postaci: część hutników
wielkimi chwytakami przesuwa bryły wytopionego żelaza, pozostali ładują je
na wózek.
Alegoria przemysłu i handlu, kamienica Felixa Benjamina, ul. Powstańców Warszawskich 12, Bytom, fot. I. Kontny
Takie przedstawienia były bardzo popularne i często wykonywane według jednakowych
wzorów. Identyczne płyciny z opisanymi wcześniej możemy znaleźć
w wielu innych miejscach, na przykład w Bytomiu, w kamienicy przy ulicy Powstańców
Warszawskich 12. Budynek ten wybudowany został w 1906 roku dla
Felixa Benjamina, dyrektora firmy „Rawack & Grünfeld” zajmującej się handlem
materiałami żelaznymi. Prawdopodobnie dlatego klatkę schodową ozdobiono
płaskorzeźbami pokazującymi trud pracy górników i hutników, odlewanymi
ze stopu miedzianego. Takie same płaskorzeźby, tym razem ceramiczne,
znajdują się na elewacji luksusowej willi przy ul. Stefana Batorego 44 w Chorzowie,
wybudowanej w latach 1904–1906 dla Emila Marxa, dyrektora generalnego
„Bismarckhütte” (późniejsza huta „Batory”). Identyczny motyw wykonany
w tynku znajduje się również na budynku Biblioteki Śląskiej, gdzie ma siedzibę
między innymi Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach.
Realistyczne przedstawienia górników i hutników, lecz już raczej jako ich pojedyncze
postacie, nie jako sceny zbiorowe, spotkać możemy na wielorodzinnych
domach przeznaczanych na mieszkania dla pracowników hut czy kopalń. Takie
płaskorzeźby były zwykle umieszczane nad głównym wejściem do budyn-
Płaskorzeźba przedstawiająca pracujących górników, kamienica Felixa Benjamina, ul. Powstańców Warszawskich 12,
Bytom, fot. I. Kontny
ków. Przykładem może być zabudowa z okresu międzywojennego znajdująca
się przy ul. Józefa Mehoffera w Zabrzu czy też przy ul. Józefa Chełmońskiego
w Bytomiu.
Niewątpliwie najciekawszymi elementami wystroju budynków – nie tylko zewnętrznych
elewacji, lecz również wnętrz – są różnego rodzaju przedstawienia
symboliczne. Takie wizerunki oddają związki z przemysłem czy techniką
poprzez zastosowanie różnego rodzaju atrybutów mających nasunąć widzowi
odpowiednie skojarzenia. Alegorie przemysłu to zwykle postacie, najczęściej
kobiety, rzadziej muskularni mężczyźni czy dzieci-putta, opierające się na zębatym
kole. Taka postać trzyma w ręce narzędzie (młot, łańcuch), czasem – gdy
jest to obraz lub płaskorzeźba – w tle widać przemysłowy krajobraz. Bywa też,
że symboliczne przedstawienie przemysłu i techniki ograniczone jest wyłącznie
do przedmiotów – koła zębatego, któremu ewentualnie towarzyszą narzędzia
lub fragmenty maszyn.
Najczęściej spotykane atrybuty: koło zębate i odśrodkowy regulator prędkości,
są szczególnie charakterystyczne dla rewolucji przemysłowej XVIII i XIX wieku
i bardzo mocno z nią kojarzone. Obydwa te elementy związane są z jednym
z największych wynalazków „wieku pary i elektryczności”, mianowicie z maszyną
parową Jamesa Watta. Koło zębate to podstawowy element przekładni
planetarnej opatentowanej przez Watta w 1781 roku. Przekładnia ta służyła do
zamiany ruchu posuwistego tłoka na ruch obrotowy. Odśrodkowy regulator
prędkości, zwany też regulatorem Watta, zastosowany po raz pierwszy w 1788
roku, miał z kolei zapewnić równomierność ruchu, zmniejszając lub zwiększając
dopływ pary. Było to pierwsze samoczynne urządzenie zastosowane w czasach
rewolucji przemysłowej.
Tondo z symbolem przemysłu, dawny budynek administracyjny
fabryki kotłów parowych Wilhelma Fitznera,
ul. Powstańców 10, Siemianowice Śląskie, fot. E. Caban
Spotykane są również urządzenia wynikające
z zafascynowania energią
elektryczną, takie jak żarówki, izolatory
czy też schematycznie przedstawione
wyładowania elektryczne.
Przykładem może być plafon dawnej
Szkoły Realnej w Sosnowcu (1898 r.),
gdzie alegoria Ducha Epoki trzyma
w ręce elektryczną lampę łukową.
Zdarza się również, że alegorii przemysłu
towarzyszy parowóz, tak jak na
elewacji pałacu Goldsteinów w Katowicach
(1872 r.)
Często spotykanym motywem, szczególnie na budynkach użyteczności publicznej,
jest symboliczne przedstawienie obok siebie głównych gałęzi gospodarki
wpływających na rozwój regionu czy kraju. Zwykle są to przemysł, rolnictwo
i handel. Czasem obok przedstawiana jest również alegoria nauki czy też
sztuk pięknych. Symbolika przemysłu omówiona została powyżej, rolnictwo
ukazane jest zwykle za pomocą sierpa, kłosów zbóż, czasem pojawia się hodowlane
zwierzę np. krowa. Handel zwykle ma odniesienia do mitologii greckiej,
a więc pojawiają się atrybuty boga
handlu Hermesa – uskrzydlona czapka
i kaduceusz, obok znajduje się często
glob ziemski, statek handlowy czy
uskrzydlone koło – symbol kolei żelaznej.
Nauce towarzyszy zwykle księga
lub zwój oraz sowa, przedstawieniom
sztuk pięknych – paleta malarska, dłuto
czy rzeźba. Popularnym motywem
jest połączenie w jednym przedstawieniu
alegorii przemysłu i handlu, gdzie
handel wyobrażony jest w postaci boga
Hermesa, mającego w tle statek handlowy,
natomiast przemysł wyobraża
Regulator Watta, wg. Discoveries & Inventions of the Nineteenth
Century R. Routledge, 1900 (zasoby Wikmedia
Commons – public domain)

Hefajstos na tle pejzażu o charakterze
przemysłowym. Obie postacie
przedstawione są w pozycji półleżącej,
prawe dłonie połączone są w uścisku
symbolizującym ścisły związek przemysłu
i handlu. Takie płaskorzeźby
możemy znaleźć między innymi na
elewacjach wcześniej wspomnianych
budynków: kamienicy przy ul. Powstańców
Warszawskich w Bytomiu
oraz willi w Chorzowie-Batorym.
Alegoria przemysłu – Industria, GZUT Gliwice, fot. A.
Syska.
Oprócz ogólnego symbolicznego
przedstawienia przemysłu i techniki
spotykamy również przedstawienia
konkretnych gałęzi przemysłu, np.
włókiennictwa. Jako przykład można
wskazać XIX-wieczne witraże w pałacu
Schoena w Sosnowcu, gdzie alegoria
włókiennictwa trzyma w rękach
kądziel i wrzeciono.
Poszukiwanie ukrytych treści na elewacjach
oraz we wnętrzach budynków
to fascynujące zajęcie. Zachęcam
wszystkich, aby przechodząc ulicami
naszych miast, podnieśli głowy i sami
próbowali odkrywać ukryte znaczenia
i symbole.
Ewa Caban
Alegoria włókiennictwa. Pałac Schoena (obecnie Muzeum
w Sosnowcu), fot. I. Kontny
Mundur górniczy
Obowiązek noszenia i opisy mundurów
górniczych i hutniczych podpisał
w 1795 roku wyższy starosta górniczy
hr. Fryderyk Wilhelm Reden stojący
na czele Wyższego Urzędu Górniczego
we Wrocławiu. W Polsce pierwsze
mundury górnicze wprowadziła,
wzorując się na niemieckich, ustawa o
Korpusie Górniczym w 1817 roku.
Wygląd mundurów górniczych był potem
zmieniany. Obecnie obowiązujące
wzory mundurów określiło rozporządzenie
ministra gospodarki, pracy
i polityki społecznej z 29 września 2003
roku. Kilka elementów przetrwało do
dziś: czako z pióropuszem, czarny kolor
górnej części munduru i obuwia,
znak skrzyżowanych żelazka i pyrlika
na czaku i guzikach oraz szpada przy
mundurze galowym wyższych rangą.
Pracownik Urzędu Górniczego, lata 1795 – 1824, Śląska
Biblioteka Cyfrowa
Wygląd współczesnego munduru nawiązuje
do ubrań noszonych niegdyś
przez górników. Czako wzorowane
na dawnych hełmach jest wykonane
z tektury z miękkim denkiem u góry,
nie ma daszka, jest obciągnięte czarną
krepą, z lewej strony ma pióropusz z kogucich piór o długości 22 cm w kolorze:
zielonym – dla grupy dystynkcyjnej generalnego dyrektora górnictwa, białym
– dla dyrektorów, inżynierów i techników górniczych, czarnym – dla szeregowych
górników i czerwonym – dla członków orkiestry górniczej.
Pióropusz na czaku jest odwołaniem
do noszonej przy czapce miotełki,
której górnicy używali do usuwania
miału węglowego znajdującego się w
otworach strzałowych. Z przodu czako
ozdobione jest haftowanymi złotą nicią
narzędziami pracy dawnych górników:
„[...] całą żmudną robotę w twardym
kamieniu musiał górnik wykonywać
od ręki, a to przy pomocy obu przyrządów,
wyobrażających nasz znak zawodowy
t. j. przy pomocy perlika i żelaza.
Perlik był to młotek mniejszy od t.zw.
posułta o gładkich, lekko kabłąkowanych
powierzchniach, a żelazo było to
żelazne ostrze z otworkiem pośrodku
do zakładania trzonka. Górnik trzymał
w lewej ostre żelazo, a prawą perlikiem
pobijał, stąd pochodzi, że złożone na
krzyż tak leżą, aby wprzód można ująć
perlik prawą ręką, a więc trzonek perlika
leży na trzonku żelaza.” 1
Kiedyś górnicy zakładali pelerynki
z kapturem, tzw. kapy, które chroniły
przed wodą lejącą się ze skał. Jej
przypomnieniem przy współczesnym
mundurze galowym ma być krótka
Cieśla kopalniany, lata 1795 – 1824, Śląska Biblioteka
Cyfrowa
ozdobna pelerynka. Mundur ten posiada także patki na rękawach i klatce piersiowej
nawiązujące do dawnych zakładek, za którymi noszone były krzesiwo
i lonty.
Obecnie noszone mundury różnią się od dawnych tym, że zamiast fraka obowiązuje
kurtka prostego kroju, spodnie są koloru czarnego, w miejsce dawniejszych
białych, półbuty zastąpiły buty z cholewami, stosuje się damską wersję
munduru oraz zrezygnowano z czekana górniczego 2 .
1 S. M a j e w s k i, Pyrlik i żelazko jako znak górniczy, „Technik” 1928, nr 3.
2 Z. J e d y n a k, Rysunki śląskich mundurów górniczych obowiązujących w latach 1795 – 1824, komentarz, Śląska
Biblioteka Cyfrowa.
str. 5
Sztygar, lata 1795 – 1824, Śląska Biblioteka Cyfrowa
Dodatkiem do uroczystego munduru
górniczego jest biała broń, która pełni
teraz już tylko funkcję reprezentacyjną.
Szpada górnicza w XIX wieku była
częścią umundurowania członków
Królewskiego Korpusu Górniczego
w Królestwie Polskim. Ważnymi elementami
wyposażenia górników spełniającymi
funkcje paradną, militarną
i narzędzi pracy były barda – topór
oraz kordelas – krótka broń boczna,
obosieczna. Obecnie szpady i kordziki
górnicze nadawane są za wybitne osiągnięcia
i długoletnią pracę w kopalni.
Inne dodatki do munduru to białe
rękawiczki oraz odznaczenia i ordery.
Podczas bardzo chłodnych dni do
galowego stroju zakładany jest czarny
płaszcz i biały szalik. Obok munduru
galowego istnieje także mundur służbowy
w stalowym kolorze.
Danuta Cholewa
AGRICOLA G., De re metallica libri XII (...), wyd. AD
REM, Jelenia Góra 2000.

str. 6
Co ŁąCZY ŻYRaRdów Z CZańCEM?
Widok z zewnątrz budynku siłowni elektrowni wodnej w Czańcu. Fot. udostępniona przez firmę MEW Górecki sp.j.
Mała Elektrownia Wodna
Żyrardów zawdzięcza mu nazwę i powstanie, przemysł lniany zmechanizowanie
techniki produkcji tkanin lnianych, przemysł górniczy i hutniczy unowocześnione
urządzenia, z których do najbardziej znanych należy turbina wodna.
Mowa o francuskim inżynierze Filipie Girardzie, którego postać znacząco
wpłynęła na rozwój polskiego przemysłu przełomu wieków XVIII i XIX, o którym
w 1847 roku tak pisano: „Pozostanie to zawsze chlubą dla nas, że tak długo,
tak znakomitego i zasłużonego światu posiadaliśmy cudzoziemca.” 1
Filip Henryk Girard (1775 – 1845). Fotograficzna reprodukcja
obrazu ze zbiorów Muzeum Mazowsza Zachodniego w
Żyrardowie
Filip Henryk Girard pochodził
z prowansalskiej wioski Lourmarin,
położonej u stóp Alp, gdzie
przyszedł na świat w 1775 roku. Już
jako chłopiec wykazywał ogromne
zainteresowanie naukami przyrodniczymi
oraz mechaniką. Mając
zaledwie 14 lat, sporządził pierwszy
projekt turbiny poruszanej falami
morskimi, opatentowanej w 1799
roku. Jako dwudziestolatek zdobył
profesurę i wykładał na uniwersytetach
w Nicei i Marsylii. Jak pisał
niegdyś Feliks Kucharzewski, była
to „ciekawa i sympatyczna postać”,
która spośród tak wielu wynalazców
swoich czasów doznała „najwięcej
prześladowań od losu” 2 . Istotnie, nie
sposób nie zgodzić się z pisarzem,
śledząc dalsze losy Girarda. Pierw-
sze jego wynalazki albo nie spotykały się z szerszym zainteresowaniem francuskiego
rządu, albo były przywłaszczane przez innych i realizowane w obcych
krajach. Tak było w przypadku popularnych lamp wykonanych z blachy lakierowanej
ze szklanymi matowymi kloszami, których produkcją zajęła się belgijska
firma, oraz pierwszych projektów maszyny do mechanicznego przędzenia
lnu, które najbliżsi współpracownicy Girarda wywieźli i opatentowali w Anglii.
W konsekwencji pogarszająca się sytuacja materialna rodziny wynalazcy i brak
pomocy ze strony władz Francji zmusiły go do emigracji. Należyte uznanie
w swoim ojczystym kraju zyskał dopiero po śmierci w 1845 roku. Istotnym
świadectwem zasług tego wszechstronnego wynalazcy był opublikowany
„w 1840 roku „Memoriał dla Króla, Ministra i Izb francuskich” 3 . Dokument
ten stanowił ostatni jawny protest Girarda wobec ignorującego go francuskiego
rządu, a w szczególności raportu poświęconego historii przemysłu lnianego,
w którym całkowicie pominięto jego osobę, przypisując niewłaściwie główne
osiągnięcia w tej gałęzi przemysłu Anglikom.
Po opuszczeniu rodzinnego kraju udał się do Austrii, gdzie w miejscowości
Hintenberg, położonej w pobliżu Wiednia, pracował dla monarchii Habsburgów
przez niemal 10 lat. Zapewniono mu nie tylko wygodne lokum i środki
finansowe, ale również przywilej wyłączności dla jego wszystkich nowo powstałych
wynalazków. Najważniejszym zleceniem Girarda było założenie fabryki
produkującej jego projektu maszyny do mechanicznego przędzenia lnu.
Niestety, całe przedsięwzięcie sprawnie prosperowało jedynie do czasu, gdy
1 F. K u c h a r z e w s k i, Filip de Girard i jego prace we Francji i Polsce, Warszawa 1886, s. 25.
2 Tamże, s. 3.
3 Tamże, s. 23.
pod wpływem nacisków inwestorów w pobliżu fabryki powstała przędzalnia.
Po upadku całego zakładu Girard sprawował główny nadzór nad unowocześnieniem
hydrauliki parowych statków, a w wolnych chwilach pracował nad
maszyną do mechanicznego czesania lnu 4 .
Do Królestwa Polskiego Filip Girard przybył w 1825 roku, głównie za sprawą
księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, i wkrótce objął posadę
naczelnego mechanika na Wydziale Górniczym Komisji Rządowej Przychodów
i Skarbu. Na ziemiach polskich spędził niemal 18 lat, zyskując wsparcie
i ogólne uznanie za wkład w rozwój przemysłu polskiego. Będąc inżynierem
„wielkich zdolności i genialnie pomysłowym” 5 , wprowadził do użytku kilkadziesiąt
innowacyjnych mechanizmów, m.in. nowy system kół wodnych w maszynach
poruszanych wodą, nowe kształty ognisk w piecach do przetapiania
galmanu, nagrzewnicę pieca hutniczego, prasę do wytłaczania soku buraczanego,
maszynę do obrabiania drzewców karabinowych, meteorograf rejestrujący
zjawiska atmosferyczne, termograf mierzący temperaturę i termolofon będący
nowym rodzajem fortepianu.
Wnętrze budynku siłowni z zabytkowymi turbinami Girarda w Czańcu. Fot. udostępniona przez firmę MEW Górecki
sp.j. Mała Elektrownia Wodna
Jednak do jego najważniejszych wynalazków należy wspomniana już maszyna
do mechanicznego przędzenia lnu, której Girard poświęcał najwięcej czasu
i energii, stale ulepszając jej poszczególne elementy. Najnowsze wersje maszyn
z unowocześnionymi czesarkami lnu wprowadzono do pierwszej polskiej Fabryki
Wyrobów Lnianych we wsi Ruda Guzowska. Funkcję dyrektora technicznego
fabryki powierzono Girardowi, dzięki czemu wynalazca mógł kontrolować
pracę i wydajność maszyn oraz wprowadzać do niej nowe rozwiązania.
Główny mechanizm opierał się na
dwóch wnioskach, do których Girard
doszedł już w 1810 roku, badając
strukturę włókien lnu pod mikroskopem.
Po pierwsze, główna taśma
powinna być rozciągnięta pomiędzy
walcami i zaopatrzona w szereg ruchomych
grzebyków, które umożliwią
łatwe i równe rozczesywanie włókien.
Po drugie, len w pierwszym etapie
obróbki, tuż przed trafieniem na taśmę,
powinien być moczony w wodzie,
dzięki czemu jego włókna staną
się bardziej miękkie, gęstsze i bardziej
rozciągliwe 6 . W rezultacie w końcowym
etapie uzyskiwano od 60 000 do
150 000 m cienkich nici z początkowego
1 kg lnu, co stanowiło przełom
w przemyśle włókienniczym. Niestety,
Girard swój pierwszy patent na czesarkę
lnu uzyskał dopiero w 1832 roku,
kiedy ulepszył jej wcześniejszą wersję 7 .
4 Tamże, s. 11 – 12.
5 Tamże, s. 14.
6 Tamże, s. 8 – 9.
7 Tamże, s. 20.
Zabytkowa turbina Girarda w Czańcu. Fot. udostępniona
przez firmę MEW Górecki sp.j. Mała Elektrownia Wodna

Z czasem fabryka i powstała wokół niej osada robotnicza stały się najnowocześniejszym
ośrodkiem przemysłowym wyrobów lnianych zarówno w kraju, jak i
w Europie. Rozrastająca się osada dała początek powoli powstającemu miastu,
którego nazwę Żyrardów bezpośrednio zaczerpnięto od nazwiska wynalazcy.
Dzisiaj zabudowania dawnego osiedla robotniczego z czerwonej cegły stanowią
serce miasta, uważanego za świetny przykład założenia miasta-ogrodu
z czytelnym podziałem na części produkcyjno - przemysłową i mieszkalno-wypoczynkową.
Drugim wynalazkiem, o którym należy powiedzieć, jest turbina wodna, określona
przez samego wynalazcę jako „koło hydrauliczne do użytkowania wielkich
spadków wody” 8 . Jej pierwszy egzemplarz został zainstalowany w hucie
w miejscowości Dowspuda w województwie podlaskim. Jest to typ turbiny „akcyjnej
o pełno obwodowym natrysku wirnika, który pracuje w układzie z pionowym
wałem” 9 . Mechanizm turbiny opiera się na pierścieniowej nieruchomej
kierownicy oraz umieszczonym pod nią pierścieniowym wale wirnika z wygiętymi
łopatki, przez które przepływająca górą woda, zmieniając swój kierunek
przepływu, powoduje obrót wirnika wraz z wałem, przekazującym poprzez
koła zębate napęd na wał siłowni, który ostatecznie wprawia w ruch urządzenia
produkcyjne. Woda z kolei, opadając, wypływa kanałem odpływowym 10 .
W województwie śląskim do czasów współczesnych zachowały się dwie turbiny
wodne Girarda. Znajdują się na terenie obecnej Małej Elektrowni Wodnej
Górecki w Czańcu. Zainstalowano je w latach 80-tych XIX wieku w ówcześnie
prosperującej Fabryce Tektury. Każda z nich produkowała 90 KM mocy i razem
stanowiły główny ośrodek napędu maszyn produkcyjnych. Ich niezawodny
system przetrwał niezmiennie przez niemal osiemdziesiąt lat, a opracowany
przez Girarda mechanizm pozwolił nawet w latach 60-tych XX wieku na
przystosowanie jednej z turbin do produkcji prądu elektrycznego. Wpisane do
rejestru zabytków w 1987 roku, pomimo ponad 100-letniej historii, stanowią
jedyny przykład świetnie zachowanych turbin Filipa Girarda na Śląsku o tak
wielkich walorach i znaczeniu dla rozwoju polskiego przemysłu.
8 Powstanie i pierwsze zastosowanie na świecie turbin wodnych Girarda, www.czaniec.pl., 27.04.2012r.
9 Tamże.
10 Tamże.
MEW Górecki
Mała Elektrownia Wodna w Czańcu
– źródło EnErGii odnaWialnEj
UL. KRóLEWSKA 16, 43-354 CZANIEC
Małgorzata Szala
www.mew-gorecki.pl
Muzeum Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie prezentuje niezwykle
ciekawe zbiory poświęcone historii, tradycji i kulturze miasta Żyrardów.
Gromadzone obiekty przekraczają liczbę 8600 muzealiów, wśród których znajdą
się nie tylko zabytkowe dobra kultury materialnej, ale i pamiątkowe albumy
oraz fotografie dokumentujące wiele aspektów życia dawnych mieszkańców
Żyrardowa. Szczególne miejsce w zbiorach Muzeum zajmują eksponaty
związane z Fabryką Wyrobów Lnianych oraz ludźmi, którzy w istotny sposób
zapisali się na kartach historii zakładu i miasta. Muzeum prowadzi również
badania naukowe obejmujące tereny Mazowsza Zachodniego. Główna siedziba
placówki mieści się w dawnej willi Karola Dittricha, niemieckiego przemysłowca
i współwłaściciela żyrardowskiej Fabryki Lnu.
www.muzeumzyrardow.pl
Osiedla i kOlOnie rObOtnicze
W województwie śląskim znajduje się
ponad dwieście osiedli i kolonii robotniczych.
Najciekawsze i największe realizacje
budownictwa patronackiego
dla robotników powstawały w dzisiejszych
miastach – Bytomiu, Chorzowie,
Czerwionce-Leszczynach, Gliwicach,
Katowicach, Knurowie, Mysłowicach,
Rudzie Śląskiej, Rybniku,
Siemianowicach, Świętochłowicach,
Wodzisławiu i Zabrzu.
Katowice, osiedle Giszowiec, fot. E. Tomczak
Do patronackiego budownictwa
mieszkaniowego należą zarówno kolonie,
jak i osiedla robotnicze, zróżnicowane
pod względem urbanistycznym,
architektonicznym i przynależności
państwowej. O koloniach można
mówić wtedy, gdy mamy do czynienia
z małym zespołem budynków mieszkalnych.
Większe zespoły, do których
należą budynki użyteczności publicznej,
stanowią osiedla. Najstarsza kolonia
robotnicza znajduje się w Chorzowie
przy ul. Teodora Kalidego i została
założona w 1798 roku dla robotników
z Królewskiej Huty. Projektantami
osiedli i kolonii byli znani architekci,
m.in. Bruno Taut, Karl Henrici, Hans
von Poellnitz, Georg i Emil Zillmannowie,
Hans Poelzig i William Müller.
Pomysłodawcami i fundatorami
budownictwa patronackiego były rody
przemysłowe, m.in. Donnersmarcków,
Borsigów, Schönów, Dietlów, Schaffgotschów,
Giesche, Hohenzollernów,
Huldschinskych, Ballestremów oraz
książąt pszczyńskich.
Ruda Śląska-Wirek, kolonia Ficinus, fot. A. Syska
Historia tego rodzaju budownictwa
sięga XVIII wieku i ma związek z rozwojem
osadnictwa fryderycjańskiego,
czyli kierowaną przez państwo
pruskie wieloletnią akcją zasiedlania
przez osadników z Prus m.in. prowincji
śląskiej. Powstające wówczas kolonie
składały się z kilku niewielkich,
murowanych domów, które składały
się z dwóch dwuizbowych mieszkań
i osobnej komórki. Następnym etapem
było powstawanie domów budowanych
w systemie „Beihilfe”, który
polegał na tym, że domy budował
zakład i wynajmował robotnikom
wykwalifikowanym. Musieli oni pomagać
w budowie, zaciągając nisko
oprocentowane kredyty, po których
spłacie stawali się właścicielami domów.
Na początku funkcjonowaniem
tego systemu zajmowało się państwo,
potem decyzje podejmowały poszczególne
zakłady.
W połowie XIX wieku w związku
z intensywnym rozwojem przemysłu
i wzrostem wydobycia węgla kamiennego
ruch budowlany systematycznie
się rozwijał. Zakłady zaczęły budować
domy zakwaterowania zbiorowego
(noclegownie) dla robotników pochodzących
z odległych wsi śląskich,
z Galicji i Królestwa Polskiego.
W Prusach ustawa osiedleńcza i budowlana
(z 1904 r.) zawierała przepis,
że to pracodawca powinien dbać o
mieszkania dla swoich pracowników,
szczególnie tych wykształconych.
Około 1900 roku pracodawcy zaczęli
więc masowo budować coraz więcej
domów patronackich finansowanych
przez konkretny zakład. Większość
zachowanych do dzisiaj kolonii patronackich
powstała właśnie w tym okresie
(1890–1914), czasami wykorzystując
lokalizację starych zespołów.
Katowice, osiedle Nikiszowiec, fot. I. Kontny
str. 7
Podstawowym, najbardziej rozpowszechnionym
typem domów robotniczych
jest familok. Jest to najczęściej
budynek murowany, o rzucie
prostokąta, jedno-, dwu- lub trzykondygnacyjny,
nakryty dwuspadowym
dachem. Elewacje ma obłożone
cegłą licówką. Wejścia do budynków
najczęściej są od podwórza. Typ ten
ma różnorodne odmiany, różnice widoczne
są głównie w elementach elewacji
(różnorodne gzymsy, obramienia
otworów okiennych i drzwiowych,
narożniki, dachy).
Kolejna grupa domów w osiedlach robotniczych
to domy o charakterze willowym
przeznaczone dla kilku rodzin.
Są to domy murowane, jedno- lub
dwukondygnacyjne, nakryte spadzistymi
dachami, najczęściej czterospadowymi.
Bryły urozmaicone są ryzalitami,
loggiami, balkonami, oknami
o różnych kształtach. W obrębie jednego
osiedla czy kolonii występuje kilka
rodzajów domów willowych.
Agnieszka Woźniakowska

str. 8
KrzyżówKa z nagrodami
Rozwiązaniem krzyżówki jest hasło ułożone z liter znajdujących się na polach oznaczonych
cyframi 1 – 13.
Rozwiązania krzyżówki prosimy nadsyłać na adres: Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego
w Katowicach, ul. Juliusza Ligonia 7, 40-036 Katowice lub pocztą elektroniczną na adres:
konkurs@scdk.pl w terminie do 31 lipca 2012 roku. Wśród autorów prawidłowych odpowiedzi
zostaną wylosowani 3 zwycięzcy, którzy otrzymają nagrody – wydawnictwa Śląskiego Centrum
Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach. Informacja o zwycięzcach oraz rozwiązanie
krzyżówki ukażą się na stronie internetowej www.scdk.pl w terminie do 3 sierpnia 2012.
Zespół redakcyjny: Aleksandra Goniewicz, Danuta Cholewa, Anna Syska, Ewa Caban, Małgorzata Szala, Agnieszka Woźniakowska, Gabriela Bożek. Skład: Katarzyna Kiołbasa
Adres redakcji: Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 40-036 Katowice ul. Juliusza Ligonia 7, pokój 219, tel. : 32 25-17-104
Poziomo:
1. „Czarny” w sztolni
5. Zabytkowe w Muzeum Pojazdów Zabytkowych
7. Zabytkowy szyb na terenie Skansenu „Królowa Luiza”
8. … w Łaziskach Górnych mieści Muzeum Energetyki
10. …. Techniki na szlaku
13. Do obserwacji nieba
14. Galeria przy „Nikiszu”
15. Kopalnia rud …. i ołowiu w Tarnowskich Górach
17. Na wozie strażackim
18. Inaczej „szola”
Pionowo:
1. Pomaga wyhamować parowóz
2. Za parowozem
3. „Elektrownia” w Czeladzi
4. Góruje nad Elektrociepłownią „Szombierki”
6. Malutka w muzeum w Częstochowie
9. Na wieży radiostacji w Gliwicach
10. Zabytkowa Stacja Wodociągowa
11. Łączył Giszowiec z Nikiszowcem
12. Pracują w maszynie parowej
16. Przy nim degustacja w tyskim lub żywieckim browarze
Tarnowskie Góry, Kopalnia Zabytkowa, fot. E. Tomczak
Bielsko-Biała, Muzeum Techniki i Włókiennictwa, fot. E. Tomczak