Kamienica „Apteki pod Lwem” - Debata

Rys. Aleksander Wołos 

Bachmura 

życzy dobrego samorządu 

Adamski 

o Tea Party 

Kobylińska 

o życiu w odbitym blasku 

Geno Małkowski 

o Ars Homo Erotica 

Jarosiński 

o przyjaźni Jana Lebensteina i Czesława 

Hołuba 

Chazbijewicz 

o carze bez korony – Rasputinie 

Kardela 

o Celestynie Nawrockim, czerwonym 

kacie Olsztyna 

Necio 

o moralnej potrzebie rozliczenia 

przeszłości 

Warot 

– dalszy ciąg słownika agentów SB 

Socha 

o mieście bez planu (cz. 2) 

Falkowski 

o konferencji IPN o podziemnej prasie 

w PRL 

Brenda 

o strukturze kłamstwa 

Felieton ks. Rosłana 

Bętkowski 

o kamienicy „Apteki pod Lwem” 

Wesprzyj finansowo niezależne i wolne medium 

„Fundacja Debata”, ul. Boenigka 10/26, 10-686 Olsztyn, nr konta bankowego: 26 24 90 0005 0000 4500 1354 7512 

DEBATA Numer 11 (38) 2010 

1

Życzenia 

dobrego samorządu 

Takiego wyścigu do olsztyńskiego Ratusza nie było od dwudziestu lat. Nigdy bowiem 

tak wielu ludzi nie miało tak wiele do udowodnienia. Nie tylko obrony swojej 

pozycji i miejsca w polityce lokalnej, ale także uzyskania moralnego alibi dla swych 

kłopotów z prawem. Stosunkowo najłatwiej ma prezydent Grzymowicz. Jak zawsze 

za urzędującym prezydentem przemawiają realizowane, głównie ze środków unijnych, 

i zapowiadane inwestycje. Kampania jego ugrupowania wydaje się sprawna 

i poukładana. Na „jedynkach” w poszczególnych okręgach wyborczych znaleźli się 

ludzie nie tylko znani, ale, jak Elżbieta Fabisiak czy prof. Mirosław Gornowicz, wyróżniający 

się wśród radnych ostatniej kadencji. umieszczając na listach osoby o 

tak różnych politycznych rodowodach jak Roman Przedwojski i danuta Ciborowska 

udało się stworzyć wizerunek komitetu ponad politycznymi podziałami. 

BoGdAN BAChMuRA 

Najwięcej do stracenia w tych 

wyborach może mieć Platforma 

Obywatelska. Strach przed 

kandydaturą Lidii Staroń, jedynej osoby 

która mogła realnie zagrozić Piotrowi 

Grzymowiczowi, był w jej szeregach 

partyjnych tak wielki, że wybrano wizję 

niemal pewnej porażki w wykonaniu 

Janusza Cichonia. Jeżeli prognozy 

kolejnego już prezydenckiego lania 

okażą się rzeczywistością, to gniew 

partyjnej centrali może złagodzić tylko 

większość w Radzie Miasta lub koalicja 

pozwalająca szachować i kontrolować 

przyszłego prezydenta. 

W jeszcze większym stopniu widoczna 

jest słabość struktur lokalnych 

Prawa i Sprawiedliwości. Zaciekłe boje 

o prezydenturę Jerzego Szmita z Czesławem 

Małkowskim to odległa przeszłość. 

Od tego czasu poparcie dla 

szefa lokalnych struktur Prawa i Sprawiedliwości 

systematycznie słabło i 

tym razem może spowodować wypadnięcie 

poza pierwszą trójkę. Poza obecnym 

radnym Grzegorzem Smolińskim 

na listach wyborczych nie widać jaśniejszych 

punktów mogących poruszyć 

wyobraźnią wyborców. Zadaniem 

podstawowym PiS -u jest oczywiście 

wynik pozwalający na powtórzenie 

koalicji z ugrupowaniem Piotra Grzymowicza, 

co może się udać dzięki automatyzmowi 

poparcia dla dużej partii 

politycznej. 

Najwięcej emocji budzi oczywiście 

kandydatura Czesława Jerzego 

Małkowskiego. Pogłoski o jego kiepskiej 

kondycji fizycznej i psychicznej 

okazały się mocno przesadzone, a 

odporność na kolejne, ciasne zakręty 

Fot. Bogdan Grochal 

życiowe byłego sekretarza PZPR i cenzora, 

niesłabnąca. Jeżeli uznać trafność 

przedwyborczych sondaży, to żaba, 

którą przyjdzie za sprawą kandydatury 

byłego prezydenta zjeść olsztyniakom 

będzie całkiem niemała. Wprawdzie 

poza wiernym aż po grób Bogdanem 

Dżusem, nikt specjalnie znany na listy 

Czesława Małkowskiego się nie wychy- 

lił, ale stołek w przyszłej radzie, przynajmniej 

dla siebie, ma gwarantowany. 

Co więcej, możemy go zobaczyć w 

drugiej turze prezydenckich wyborów 

- najprawdopodobniej z Piotrem Grzymowiczem. 

Jeżeli do tego dojdzie, to są 

podstawy do przypuszczeń, że współczesny, 

wychowany w demokracji człowiek, 

stał się moralnym idiotą, zdolnym 

wystawić pozytywne świadectwo 

nawet najgorszej kanalii. 

SLD postanowił zawalczyć o prezydenturę 

w mieście przy pomocy politycznego 

anonima o nazwisku Kulasik. 

Działaczom tej partii zawdzięczamy 

także bezcenną lekcję parytetów, dzięki 

którym zamiast możliwych 50, na listach 

wyborczych SLD znalazły się 34 

osoby. Ponieważ do równościowego 

ideału zabrakło 8 kobiet, pozbawiono 

możliwości kandydowania 16 mężczyzn. 

Pomimo to miejsca na liście 

wyborczej nie zabrakło dla Zenona 

Procyka, bardziej ostatnio znanego 

jako Zenon P., lub jako „Zenek” z ujawnionych 

niedawno przez TVN podsłuchów 

operacyjnych CBŚ. 

Cztery lata temu, ustępująca właśnie 

Rada Miasta rozpoczęła swoje 

urzędowanie od niemal jednogłośnej 

podwyżki swoich diet o 200 procent. 

Ta zgodna koncentracja na własnych 

korzyściach skłóconego i podzielonego 

później grona osób od początku 

źle wróżyła jej przyszłości. Złą ocenę 

tej radzie wystawiali zresztą często 

sami zainteresowani. A przecież była to 

Rada o największym od dwudziestu lat 

indywidualnym potencjale wykształcenia, 

intelektu, a także stabilnej sytuacji 

materialnej jej członków. Najcelniej 

problem polskiej samorządności (bo 

dotyczy on nie tylko Olsztyna) zdiagnozowała 

Platforma Obywatelska. Jej 

hasło wyborcze „Z dala od polityki” 

jest oczywiście oszustwem i manipulacją, 

bo przecież trudno o bardziej 

upolityczniony komitet wyborczy. 

Jednak problem, na którym Platforma 

próbuje wjechać do samorządów jest 

boleśnie rzeczywisty. Bilbordy z Donaldem 

Tuskiem nie oznaczają przecież, 

że premier postanowił działać w 

samorządzie. Finansowana z budżetu 

państwa potężna, centralna kampania 

wyborcza ma być dla lokalnych działaczy 

partyjnych trampoliną do samo- 

DEBATA – miesięcznik regionalny 

Redaktor naczelny: Dariusz Jarosiński, tel. 604 59 37 44, e-mail: info@debata.olsztyn.pl; www.debata.olsztyn.pl. DTP: Bogdan Grochal 

Redakcja zastrzega sobie prawo do redagowania i skracania tekstów. Wydawca: „Fundacja Debata”, ul. Boenigka 10/26, 10–686 Olsztyn, 

nr konta bankowego 26 24 90 0005 0000 4500 1354 7512. 

2 DEBATA Numer 11 (38) 2010

ządowej kariery. Problem nie dotyczy 

oczywiście tylko PO. I nie oznacza, że 

partie polityczne należy wyrugować z 

samorządów. Przewaga, jaką mają na 

starcie oraz wewnątrzpartyjny, twardy 

system lojalności, powodują jednak, że 

do samorządu dużych miast, dostają 

się ludzie raczej sprytni i biegli w partyjnych 

roszadach, niż osoby zainteresowane 

ciężką pracą w samorządzie. 

Sytuację na korzyść tych ostatnich mogłoby 

zmienić głosowanie w okręgach 

jednomandatowych. Wtedy zarówno 

partia jak i lokalni liderzy byliby sobie 

jednakowo potrzebni, a szanse tych 

ostatnich o wiele większe. Tymczasem 

zamiast zmiany ordynacji wyborczej 

od wielkiej polityki mają nas oddalać 

wyborcze hasła lansowane za wielkie 

partyjno-budżetowe pieniądze. 

Wytarte slogany typu „spośród 

wszystkich złych ustrojów demokracja 

i tak jest najlepsza” dawno zastąpiły refleksję 

nad smutnym stanem demokracji 

rzeczywistej. Demokrację samorządową 

można zdefiniować bardzo łatwo. Polega 

ona na tym, że rządzimy sami sobą. 

Że poszukujemy porządku politycznego, 

który umożliwi obywatelom sprawowanie 

kontroli nad własnym losem 

w takiej mierze, w jakiej jest to możliwe. 

Od czasów demokracji ateńskiej możliwości 

te uległy znacznemu ograniczeniu. 

Lokalne władze dużego miasta są 

już bowiem systemem rządów pośrednich, 

co oznacza, że mamy do czynienia 

nie z demokracją samorządową, 

lecz przedstawicielską, tyle, że znacznie 

bliższą obywatela. Sytuację pogarsza 

dodatkowo postępująca oligarchizacja 

miejscowych elit politycznych, także na 

poziomie pozapartyjnym. Demokracja 

od dawna nie jest panowaniem ludu, 

lecz elit. Elektorat nie sprawuje kontroli 

nad nimi poza możliwością niewybierania 

ich ponownie. 

Na szczęście do każdej Rady Miasta 

trafia kilka osób pracowitych, zdolnych 

do wyrażania samodzielnych ocen i 

poglądów. To, czego potrzebują najbardziej, 

to wsparcia ze strony ludzi zdolnych 

do samoorganizacji i patrzenia 

władzy na ręce. Mam nadzieję, że jednych 

i drugich w naszym mieście przez 

najbliższe cztery lata nie zabraknie. 

Prezes Stowarzyszenia 

„Święta Warmia” i „Fundacji 

Debata”, politolog, 

publicysta 

Bogdan Bachmura 


Tea Party 

a sprawa polska 

Amerykańska prawica dokonała rzeczy, której nikt jeszcze dwa lata temu się po niej 

nie spodziewał. Wyborcy odrzucili wielką „zmianę” Baracka obamy, która okazała 

się wielkim projektem inżynierii społecznej mającym na celu zmienić ostatnią ostoję 

wolności i odpowiedzialności za siebie, w mekkę socjalizmu. 

łuKASz AdAMSKi 

Wielki sukcesy wyborczy Republikanów 

nie byłby możliwy gdyby 

nie oddolny ruch w samym 

jądrze prawicy. Członkowie „Tea Party” na 

swoich sztandarach przynieśli sprzeciw wobec 

zniewalania gospodarczego, zabijania 

dzieci nienarodzonych i ograniczania swobód 

obywatelskich Amerykanów. „Jednocześnie 

tegoroczna elekcja wskazuje także 

na to, że duża część Amerykanów nie chce 

powrotu do władzy neokonserwatystów 

spod znaku George’a W. Busha, skupionych 

głównie na ekspansywnej polityce zagranicznej, 

niewiele różniących się w sferze polityki 

wewnętrznej od Demokratów. Niemała 

część kandydatów Partii Republikańskiej 

uzyskała swoją nominację dzięki poparciu 

nieformalnego ruchu Tea Party” – zauważa 

Stefan Sękowski z Frondy. Trudno się z nim 

nie zgodzić. 

Wyborcy amerykańscy odrzucili prawicę 

spod znaku Georga W. Busha (choć ja zawsze 

będę szanował tego prezydenta za jego 

godną naśladowania politykę w sprawach 

obyczajowych) i skierowali się w stronę kon- 

serwatyzmu, który jest kwintesencją amerykańskiej 

rewolucji i różni ją od jakobińskiego 

terroru pierwszych lewicowców od Robespierra. 

Przecież to właśnie Ojcowie Założyciele 

tego wspaniałego kraju nie wyobrażali 

sobie odrzucenia Boga i prawa naturalnego. 

Nawet najbardziej liberalny z nich, Tomasz 

Jefferson, zdystansował się pod koniec życia 

od terrorystów spod znaku „równości, 

wolności, braterstwa”. Kandydaci „Tea Party” 

prowadzeni przez Sarę Palin, potrafili tchnąć 

ducha w coraz bardziej centrową partię, 

która niegdyś mogła pochwalić się takimi 

wspaniałymi prezydentami jak Eisenhower 

czy Reagan. To nie zwolennik zabijania dzieci 

nienarodzonych, Rudolph Giuliani, czy 

dosyć lewicowy w sprawach obyczajowych, 

John McCain, są dziś twarzami Partii Republikańskiej. 

Spikerem Izby Reprezentantów 

( czyli trzecią osobą w państwie) będzie katolik 

i znany obrońca praw dzieci nienarodzonych 

John Boehner, który zastąpi na tym 

stanowisku pseudokatoliczkę Nancy Pelosi, 

która ramię w ramię z Obamą wprowadzała 

zdrowotną reformę, która gwarantowała 

3

zabijanie ludzi z pieniędzy podatników. – 

Mamy moralny obowiązek bronić bezbronnego 

życia. A nie ma nic bardziej bezbronnego 

jak dziecko nienarodzone. Obrona życia i 

obrona wolności są ze sobą powiązane i jeżeli 

w to wierzymy, to nie możemy zaakceptować 

obecnej polityki Waszyngtonu – powiedział 

niedawno Boehner. Zresztą aborcjoniści 

przegrali w Wisconsin, Pensylwanii, Arkansas, 

Indianie, Północnej Dakocie, na Florydzie, 

Missouri, Ohio czy Luizjanie. Jednym 

słowem rewolucja konserwatywna znów 

puka do drzwi kraju nieudolnie prowadzonego 

przez ideologicznie naładowaną lalkę 

Barbie z Harvardu. I wszystko się zanosi na 

to, że zmieni ona oblicze USA. 

„Mogłaby to być taka Partia Miodowa 

(od ulubionego napitku naszych przodków) 

czy Sarmacka. Partia, która byłaby 

jednocześnie konserwatywna (realnie, a 

nie jedynie wirtualnie), prorodzinna (nie 

tylko w deklaracjach), religijna (i to na poważnie, 

łącznie z modlitwą przed obradami), 

polska (w całej rozciągłości, to znaczy 

ze świadomością jagiellońskich korzeni, ze 

świadomością, że mamy nasz kraj budować 

wspólnie: katolicy, protestanci, prawosławni, 

Żydzi, muzułmanie i niewierzący, bowiem 

władca nigdy nie jest władcą naszych 

sumień) i wolnościowa (w najlepszym polskim 

wydaniu).” – pisał w marzycielskim 

tonie Tomasz Terlikowski o powstaniu 

polskiej „Tea Party”. Ja również mam podobne 

marzenia do mojego redakcyjnego 

kolegi. I również jak on nie wierzę w konserwatywną 

rewolucję na polskiej prawicy. 

I nie chodzi już o to, że Jarosław Kaczyński 

rozprawia się ze swoimi oponentami we 

własnej partii w sposób bezwzględny, uniemożliwiając 

narodzenie się nowego lidera. 

To samo robi Donald Tusk (tylko, że trochę 

zręczniej) i Grzegorz Napieralski. System 

finansowania partii z budżetu państwa spo- 

wodował, że „banda czworga”, jak nazywa 

ich trafnie Korwin, podzieliła między siebie 

scenę polityczną i zabetonowała ją na lata. 

Struktury naszych partii są zbudowane na 

wzór Cosa Nostry, gdzie Don ma swojego 

consigliere, capo di regime i przybocznych 

żołnierzy. Taka struktura uniemożliwia debatę 

wewnątrz ugrupowania i jakąkolwiek 

rewolucję zbuntowanych rebeliantów. Brak 

jednomandatowych okręgów wyborczych 

powoduje, że na listach znajdują się lizusy 

partyjne i miernoty spod znaku „Bierny 

Mierny Wierny”. Każdy kto sprzeciwia się 

swojemu Donowi, jest eliminowany przez 

partyjnych cyngli i trafia do tylnych ław 

poselskich, nie mając szans na ponowny 

wybór z braku miejsca skąd mógłby wystartować. 

Jednak najsmutniejszy jest fakt 

kompletnego niezrozumienia przez Polaków 

czym w rzeczywistości jest konserwatyzm 

i liberalizm. Skoro poważni ludzie 

nazywają liberałami karierowiczów od Tuska, 

którzy podnoszą podatki i zniewalają 

społeczeństwo wprowadzając ustawy antyrodzinne, 

zaś ludzi, którzy storpedowali 

możliwość zatrzymania zabijania dzieci 

niepełnosprawnych umysłowo i fizycznie 

( co dziwne, nie jest pamiętając o stosunku 

do aborcji braci Kaczyńskich) i walczyli 

populistycznie o Polskę „solidarną”, 

nazywa się skrajną prawicą, to coś jest nie 

tak ze świadomością polityczną Polaków. 

Z drugiej strony kontrrewolucję obyczajową 

uniemożliwiają hierarchowie naszego 

Kościoła, którzy dopiero niedawno zdobyli 

się na odważny krok ( w normalnych warunkach 

będący oczywistą oczywistością) 

przypomnienia katolickim politykom jakie 

są ich powinności wynikające z wiary. Niestety, 

nie mamy w Polsce konserwatywnych 

ruchów protestanckich, które z żarliwością 

przypominałyby nam czym jest dziedzictwo 

zachodniej cywilizacji i bez oglądania 

Prośba 

się na polityczne zaszłości oraz reakcje mainstreamu 

medialnego staliby twardo na 

straży nauki Jezusa. 

Powstaniu polskiego „Tea Party” nie 

sprzyja również medialna twarz prawicy i 

coraz mniejszy dostęp do ogólnopolskich 

mediów konserwatywnych komentatorów. 

Amerykanie mają swoją Fox News, która 

produkuje masowo showmanów, konkurujących 

o dusze młodzieży z gwiazdorami w 

stylu Stewarda, Leno czy O’Briana. W Polsce 

mamy tak naprawdę jedną osobę, która bije 

na łeb pajaców ITI. Jest to Wojciech Cejrowski, 

który jest kochany przez młodzież i jestem 

przekonany, że niejednego młodzieńca 

przekonał do swoich „oszołomskich” racji. 

Na horyzoncie nie widać jednak żadnego 

polskiego Rusha Limbaugha, który potrafiłby 

dosadnie przywalić rządzącym i zrobić z 

siebie przy okazji podziwianego celebrytę. 

A dziś, w dobie tępej mediokracji, bez showbiznesu 

idee tracą na znaczeniu. Zresztą, nawet 

gdyby ktoś taki się pojawił, to zaraz by 

go spacyfikował słynny komunistyczny paragraf 

na żurnalistów. 

Nie doczekamy się więc polskiej Palin 

czy Limbaugha znad Wisły. Przez następne 

lata będziemy oglądać spór pseudo-prawicowych 

partii Tuska i Kaczyńskiego, które 

wygenerują nam zapaterowską lewicę. Może 

jednak taka musi powstać, by społeczeństwo 

się obudziło? Czy jednak wtedy specyfika 

naszej sceny politycznej umożliwi powstanie 

oddolnego ruchu na prawicy? Ja pozostanę 

pesymistą. 

Łukasz Adamski, teolog, 

publicysta „Frondy”. Redaktor 

naczelny portalu: www. 

debata.olsztyn.pl 

łukasz Adamski 

W dniu 25 mają 2010 r. został powołany zespół koordynujący realizację figury błogosławionego księdza Jerzego Popiełuszki dla 

kościoła pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa. 

Zespół tworzą: Stowarzyszenie Represjonowanych „Pro Patria” w Olsztynie, NSZZ „Solidarność” w Olsztynie, Akcja Katolicka w 

Olsztynie. 

Rzeźbę wykona artysta Adam Cieślak – nauczyciel Państwowego Liceum Plastycznego w Olsztynie. Koszty całego przedsięwzięcia 

będą wynosić ok. 17 tys. zł. 

Dnia 6 czerwca 2010 r. ks. Jerzy Popiełuszko został wyniesiony na ołtarze jako Błogosławiony podczas Mszy św. sprawowanej z 

upoważnienia Ojca Świętego przez Angelo Amato na placu Piłsudskiego w Warszawie. 

Planowane odsłonięcie figury ks. Jerzego 6 czerwca 2011 r. - w pierwszą rocznicę wyniesienia ks. Jerzego na ołtarze. 

Zwracamy się do Ludzi dobrej Woli o dofinansowanie naszych poczynań. Pieniądze można przelać na konto: Spółdzielczy Bank 

Ludowy w Olsztynie nr 30885800012001002660990501 z dopiskiem „Figura ks. Popiełuszki” 

Prezes Stowarzyszenia „Pro Patria” 

Władysław Kałudziński 


Życie 

w odbitym blasku 

Kiedyś mówiło się o tym, że „ktoś żyje w czyimś cieniu”. Żona w cieniu męża, 

asystent w cieniu szefa, syn w cieniu ojca etc. zjawisko to kojarzyło się z nieudacznictwem, 

podporządkowaniem, słabą osobowością, indolencją, byciem 

osobą drugoplanową. obecnie taki rodzaj zachowań jest mniej widoczny, gdyż 

furorę robi zjawisko zgoła odmienne, które nazwałabym „życiem w cudzym 

blasku”. Gdy obserwuję rzeczywistość, to z rosnącym zdumieniem konstatuję, 

że współcześnie można zaistnieć, czyli być „kimś”, ze względu na kogoś. oto 

nieznana dotąd nikomu młoda niewiasta, staje się publicznie rozpoznawalna, 

gdyż wychodzi za mąż za lubianego aktora starego pokolenia. u boku i w blasku 

Andrzeja łapickiego młodziutka Kamila, której nazwiska nie przypominam 

sobie, i nawet nie chce mi się szukać go w internecie, staje się osobą powszechnie 

znaną, bo ma męża (bagatela!) o 60 lat starszego od siebie, ale za to jak 

sławnego! Pojawia się na okładkach tygodników, robi się z nią wywiady, polscy 

„paparazzi” biegają za młodą mężatką, a wielu interesuje się nawet zmianą fryzury. 

doprawdy, ciekawy sposób na to, aby wreszcie pokazać się światu. odbity 

blask staruszka łapickiego pada na nieznaną korektorkę pisma, która robi karierę, 

bo stała się czyjąś żoną. Trzeba przyznać, że Kamila, po mężu łapicka, 

potrafi z tego zrobić spory show i ma teraz te swoje pięć minut. 

zdziSłAWA KoByLińSKA 

Inna celebrytka, o dość głupawym 

pseudonimie, też nie w ciemię 

bita, doszła do wniosku, że może 

pobłyszczeć w dość ekscentrycznym 

blasku walki ze śmiertelną chorobą, 

bliżej mi nieznanego (na szczęście!), 

ale ponoć sławnego w pewnych kręgach, 

piosenkarza-obrazoburcy. 

Ważnym sposobem promocji siebie 

może być również rozwód, który 

wypada maksymalnie wykorzystać, 

aby stać się ikoną niektórych polskich 

kobiet. Rozwód lub małżeństwo z Tomaszem 

Lisem (w zależności od gustu 

– która z żon nam się bardziej podoba) 

jest wystarczającym powodem, aby 

stać się znaną mamą, dziennikarką, 

psychoterapeutką, pisarką, ekspertką 

etc. i bez końca opowiadać o sobie milionom 

Polaków. W blasku Lisa może 

się dziś ogrzewać i Kinga Rusin, jako 

jego była żona (o innych jej nadzwyczajnych 

„zasługach” nie słyszałam), 

jak i Hanna Smoktunowicz, znana 

teraz z racji bycia drugą żoną Lisa i 

byłą przyjaciółką jego pierwszej żony. 

Obydwie panie medialnie świetnie 

sobie radzą z tytułu bycia życiowymi 

partnerkami niedoszłego kandydata 

na kandydata na prezydenta Polski. 

A casus Izabel Marcinkiewicz, mający 

już swoją „literaturę przedmiotu”. 

Kto by słyszał o nowej pani Marcinkie- 


wicz, o jej blogu i o jej „poezji”, gdyby 

nie bycie najpierw kochanką, a potem 

cywilną żoną prawicowego, konserwatywnego 

premiera. A tak, cała Polska 

wie, ba, nawet polska emigracja, kim 

jest owa Izabel, dotąd jedna z tysięcy, 

podobnych do siebie młodych dziewcząt, 

szukających szczęścia w Londynie. 

Bardzo też modne jest bycie czyjąś 

koleżanką lub przyjaciółką. Jak to 

miło powiedzieć: Madzia Środa, Kazia 

Szczuka, Agnieszka Graff, Moniczka 

Olejnik, a może i Wandzia Nowicka. 

Takie nazwiska, sławy, koneksje. 

Sam kwiat polskiego feminizmu. Być 

z nimi na „ty”, pokazać się na jakiejś 

konferencji, znaleźć się w ich towarzystwie 

– jakie to nobilitujące – myśli 

sobie wcale niemała grupa pań, które 

chciałyby być podobne do nich. Znam 

taką jedną, której wydawało się, że 

przydaje jej to prestiżu, gdy publicznie 

mówi familiarnie o Madzi Środzie, 

a ta pieszczotliwie odwzajemnia się 

„Joasią”. Jaki komunikat z tego płynie? 

Moi drodzy, jestem co prawda w PiS, 

ale jestem tym jego lepszym, światlejszym 

ogniwem – popieram aborcję, 

in vitro, związki homoseksualne i koleguję 

się, a właściwie „koleżankuję 

się”, bo jestem feministką, z takimi nazwiskami, 

z którymi moje prawicowe, 

pisowskie koleżanki tylko polemizują. 

Jednak akurat ten „blask Madzi” posłance 

Kluzik Rostkowskiej nie pomógł, 

po podobno dziś wyrzucono ją 

z PiS. Trochę późno, od początku dziwiłam 

się, że PiS tak długo tolerował 

ją we własnej partii. No, ale teraz blask 

Madzi na pewno będzie przydatny Joasi 

w nowej formacji. 

I tu powoli dochodzę do miejsca, 

do którego zasadniczo zmierzam. 

Czas kampanii. Opisywane zjawisko 

„odbitego blasku” będzie można poobserwować 

w rozmaitych wydaniach. 

I będzie ono zintensyfikowane. Ważny 

polityk, szef, przewodniczący partii, 

sekretarz generalny, premier albo 

marszałek i ja! Szef mówi do kamery, 

a ja stoję jako jego tło, wyprężam klatę 

i śmiałym wzrokiem patrzę w oko 

kamery, bo przecież to nie ja będę się 

wypowiadał, więc mina dzielna i pewna. 

Kamera najeżdża na pana przewodniczącego, 

a ja łapię i ściskam jego 

rękę. Prezes występuje – ja rzucam się 

w jego stronę, jeśli jestem kobietą, z 

bukietem kwiatów, a nawet cmoknę go 

w policzek i otrząsnę niewidzialny pyłek 

lub widzialny łupież z jego marynarki. 

A moje notowania… wzrastają. 

A siedzenie obok ważnych polityków 

w Sejmie. Jak to się liczy! Im niżej 

i bliżej tym lepiej. A jak jeszcze jest 

okazja publicznie powiedzieć: Donek, 

Jarek, Grzesiek, Wojtek, Zbyszek, to 

mandat prawie murowany! 

A baner wyborczy wywieszony w 

centrum Olsztyna: ja i jakiś prezes razem 

z uściskiem dłoni, ramię w ramię 

z napisem „popieram” (choć to ja kandyduję, 

a nie prezes) – mandat stuprocentowy. 

Dziś w Stawigudzie widziałam 

nawet plakat wyborczy pewnego 

5

lokalnego kandydata z PO, na którym 

było zdjęcie… Kory z podpisem, a 

jakże, „popieram”, choć Kora popiera 

i Palikota. Ale co tam, „najważniejszy 

jest człowiek”. 

Do tego te „gospodarskie” wizyty 

w regionie czołowych polityków różnych 

partii, które mają na celu wypromowanie 

przy pomocy swoich twarzy 

wybranych, miejscowych kandydatów. 

Czyż nie jest to żenujące i nachalne, 

czy z wyborców nie robi się idiotów, 

którzy nie są w stanie „oddzielić ziarna 

od plew”. Czy kandydat na polityka 

sam w sobie jest aż tak nic nie wart? 

Nie wystarczy, że będą za niego mówić 

jego wiedza, kompetencje, czysta karta 

przeszłości? Czy naprawdę potrzebuje 

podpierać się jakąś piosenkarką, 

aktorką czy partyjnym kolegą, aby 

udowodnić, że coś znaczy, że nadaje 

się do tej roboty? 

To, że są kobiety, a i mężowie swoich 

żon, którzy chcą żyć w czyimś 

prawdziwym lub wyimaginowanym 

blasku, to w sumie zjawisko nieszkodliwe; 

raczej śmieszne niż groźne. 

Jednak, gdy zaczynają pojawiać się 

politycy drugo- czy trzeciorzędni lub 

kandydaci na polityków z nikąd, którzy 

chcą się legitymować czyjąś twarzą, 

to przestaje mnie to bawić. Polityk 

bowiem nie powinien szukać światła 

kamer, które nie są skierowane na niego, 

ale tak działać i pracować, aby kamera 

jego szukała. Bycie tłem, nawet 

bliskim, po dopchaniu się do owego 

wybitnego szefa, nie wystarczy, aby 

być skutecznym politykiem we własnym 

regionie. Niestety, wiele osób 

daje się złapać na ten odbity blask, który 

gdzieś raptownie ginie, gdy nie ma 

jego źródła. Stąd potem wyborcze rozczarowania, 

zdziwienia, zaskoczenia i 

poczucie, że się dało oszukać. Trzeba 

zatem starać się być dobrym obserwatorem, 

zwłaszcza w polityce, aby 

odróżnić prawdziwy blask wielkości, 

uczciwości, kompetencji od odbitej 

mizernej poświaty, która sama przez 

się nigdy nie zaistnieje, jeśli nie będzie 

miała swojego prawdziwego źródła. 

Dr nauk humanistycznych, 

adiunkt na Wydziale Nauk 

Społecznych UWM, etyk, 

poseł na Sejm III kadencji. 

zdzislawa.kobylinska@ 

uwm.edu.pl 

zdzisława Kobylińska 

Czy to jest 

malarstwo? 

W Muzeum Narodowym w Warszawie do połowy września można było oglądać wystawę 

„Ars – homo Erotica”. W zamyśle autorów miała ona mieć „charakter współczesny 

i historyczny, erotyczny i polityczny”. Skuszony kilkoma opiniami nastawiłem 

się na to, że zobaczę ekspozycję niezwykłą, a prezentowane na wystawie obiekty swoją 

klasą i sposobem wyeksponowania wniosą nowy powiew w zatęchłą atmosferę sztuki. 

Niestety, organizatorzy realizując pokaz dozowali obiekty w taki sposób, że wystawa 

nie spełniła oczekiwań, jakich można było się spodziewać po zapowiedziach. 

Niezgoda i zaciekawienie dla różnego rodzaju tabu, mogły być wabikiem tłumnego 

odwiedzania ekspozycji i szerokich dyskusji, a nie tylko grymasów oraz niesmaku, co 

poniektórych z obowiązku zajmujących się komentowaniem. 

EuGENiuSz GENo MAłKoWSKi 

Na tej, w sumie nudnej i źle przygotowanej 

wystawie, niektóre prace 

wydawały się specjalnie zmanipulowane, 

aby dostosować je do wysuniętej 

tezy, aktualności problemu w ciągu 

wieków. Według autorów wystawy, dopiero 

w zmienionej rzeczywistości politycznej 

Wschodniej Europy, udaje się ukazać 

ukryte znaczenie wielu dzieł, do tej pory 

odbieranych powszechnie bez podtekstów 

erotycznych. Należy na te przedstawienia 

spojrzeć w nowy sposób, zasugerowany tytułem 

manifestacji „Ars – Homo Erotica”. 

Tym tytułem sugeruje się, że kobiety będące 

razem na przedstawionych obiektach, 

wyrażają ukryte zauroczenie o charakterze 

lesbijskim, a mężczyźni w radosnej wspól- 

nej pracy, czy w spotkaniach w większych 

grupach, swój homoseksualizm, a dokładniej 

rzecz ujmując, pederastię. 

Wszystko to wydaje się raczej mocno 

naciągane do ukutej tezy. Autorom wystawy 

chodziło o sprowokowanie do dyskusji 

o kłopotach w systemach totalitarnych, ich 

zdaniem znacznej grupy, kochających inaczej. 

Problem, któremu poświęcona była 

wystawa, specjalnie wyostrzany, gdyż nie 

umie, albo nie chce się przedstawiać istotnych 

kwestii dotyczących sztuki współczesnej 

i ogromnego obszaru twórczości 

autentycznie wykluczonej. 

Wystawa nie wnosi nic nowego oprócz 

tego, że pokazanych zostało kilkadziesiąt 

prac, które wymądrzają się na temat płcio- 


wości, a to komentując reakcje między 

osobnikami tej samej płci, a to przedstawiając 

ich pozycje spółkowania, w estetycznym 

zdjęciowym opracowaniu. 

Niektóre obiekty zostały zmanipulowane 

w ten sposób, aby u widza budziły 

przekonanie, że homoerotyzm to coś powszechnego, 

co w zasadzie dzieje się wszę- 

dzie, w każdej grupie społecznej (np. wśród 

mundurowych, zakonników, twórców kultury, 

a przede wszystkim działo się niegdyś, 

czego dowodem są mity starożytnych). 

Zostawmy te problemy, jako ciekawostkę i 

ewentualny temat dla stworzenia dzieł poruszających 

i odkrywczych. Na omawianej 

wystawie takich obiektów nie było. 

Ta, dosyć estetycznie pomyślana ekspozycja, 

nie wniosła nic nowego, ani do 

myślenia o sztuce, ani o życiu. To, co się 

udało, to kolejny raz, jak na wszystkich 

wystawach o zadęciu literackim z fałszywie 

postawionymi tezami, znużyć widza. Autorzy 

wystawy obok akademickich aktów 

pokazali sygnalnie w kilku obiektach wynaturzenia 

biologiczne, i już się wydawało, 

że należy tym tropem podążać. Jednak 

nie wiadomo – czy chodziło o konstatację, 

afirmację, czy obrzydzenie. Do ekspozycji 

włączono część karykaturalnie pokazanych 

osobników, chcąc chyba całkowicie 

nadać pokazowi inny kształt i znaczenie. 

To spowodowało, że koncepcja prezentacji 

była niejasna i każdemu, kto oczekiwał dużego 

wydarzenia artystycznego, pozostało 

wrażenie niesmaku. Może stało się tak z 

powodu tego, że przedstawione obiekty w 

dużej liczbie są bez większego znaczenia 

dla sztuki, a może, dlatego, że nie najlepiej 

zostały rozłożone akcenty w trakcie realizowania 

ekspozycji. 

W muzeach i innych centralnych placówkach 

kultury, od kilku lat kuratorzy 

prezentują przeważnie wystawy autorskie 

pokazujące obrzeża sztuki inspirowane 

prywatnymi gustami, fascynacjami czy 

zboczeniami, głęboko zakorzenionymi 


w wąskiej grupie organizatorów. W ten 

sposób są inicjowane zdarzenia nieistotne 

dla społeczeństwa, nie wyczuwające istoty 

tego, dokąd współczesna twórczość i myśl 

artystyczna zmierza. Widz zaczyna wierzyć, 

że tylko takie problemy, jakie mu się 

serwuje dotyczą współczesnych artystów 

i ich twórczości. A przecież nie dotykają 

ogromnych obszarów, 

z jakimi należy 

się zmierzyć, aby 

dać podstawowe 

informacje i możliwość 

poznania 

tego, co stanowi 

esencję i szansę na 

dalszy rozwój. 

Z astanaw i a - 

jące jest dlaczego 

kuratorzy przedstawiają 

tylko te 

fragmenty zjawisk 

artystycznych na 

wystawach generujących 

ogromne 

środki, które nie 

stanowią o rozwoju twórczości, a zapominają, 

chociażby w podstawowym zakresie, 

ukazać narodziny sztuki nowoczesnej w 

Polsce – zarówno przed 1939 rokiem, jak i 

po wojnie. Prawie nikt nic nie wie, jak wyglądała 

sztuka tamtych lat. Jakie osobowości 

i dzieła wniosły „Arsenał” z 1953 roku, 

„Rekonesans”, czy w końcu całkowicie pomijana 

generacja ruchu „O Poprawę”. Generacja, 

która mimo istniejącego w latach 

siedemdziesiątych zniewolenia, prawie 

10 lat przed narodzinami „Solidarności”, 

miała świadomość tego, że Europa i Świat 

potrzebują odnowy. Wszystkie następne 

grupy, kolejnych młodych, w swoich marzeniach, 

działaniach i utworach nie miały 

już tej śmiałości. Ich pragnieniem było i 

jest doścignięcie Europy. Ten zachowawczy 

i kunktatorski sposób spowodował, że 

nie budzimy zaciekawienia i dla samych 

siebie, i jesteśmy nudni dla międzynarodowego 

establishmentu. Może należy zrezygnować 

z kuratorów i zwyczajnie spróbować 

pokazywać polską sztukę współczesną 

tak, jak ona na to zasługuje. 

Artyści, kuratorzy i krytycy prześcigają 

się w erudycji. Język, którym się posługują 

musi być naukowy, najlepiej z masą słów 

obcych tak, aby nie był zrozumiały. Im dziwaczniejsza 

lub bardziej błaha propozycja, 

tym miny snobów mądrzejsze, a odbiór 

przez większość chcących doświadczyć 

uczucia uniesienia i podziwu dla dzieła, 

coraz bardziej obojętny. Obiekty najbardziej 

kontrowersyjne i godne zobaczenia 

nie wzbudzają zainteresowania, gdyż znużony 

widz omija galerie sztuki, chyba, że 

organizatorzy wystaw sięgają do dzieł wy- 

bitnych niedalekiej przeszłości, gdy jeszcze 

u każdego artysty rodziła się myśl, aby 

zostawić po sobie dzieło, budzące wielkie 

emocje. 

Pomieszanie dyscyplin, zastąpienie 

umiejętności rysowania i malowania innymi 

technikami, a przede wszystkim komputer 

i fotografia cyfrowa, spowodowały, 

że klasyczne dyscypliny są omijane i idzie 

się na skróty. Często ci, co nie dawali sobie 

rady z rysowaniem i malowaniem na 

uczelni, czują się świetnie z narzędziami, 

które żmudną robotę robią w mig. Nie tędy 

jednak droga do wielkiej, dającej nadzieję i 

budzącej emocje sztuki. Brak umiejętności 

podstawowych powoduje, że nie udaje się 

przekroczyć bariery i stworzone utwory 

mają moc na chwilę, jak każda chałtura czy 

okazjonalna ilustracja. 

Słabi studenci, prawie amatorzy, których 

nuży studiowanie martwej natury, 

pejzażu, czy postaci, dostają przy nowych 

narzędziach, jak każde dziecko wiatr w 

żagle. Ich twory bałamucą, sponsorowane 

przez zleceniodawcę zwracają uwagę 

snobistycznej krytyki, która gdy pozna 

ich wady, wtrąci niechybnie w niebyt te 

martwe wytwory, zapominając, że to za jej 

entuzjastycznym przyzwoleniem usunęły 

one w cień prawdziwe wartości. 

Na tej wystawie ujawnił się z całą złożonością 

problem pomijania tego, co jest 

najważniejsze w każdym ambitnym zamyśle. 

Idąc za tym niezbyt znaczącym dla 

sztuki zamierzeniem, należało przygotować 

ekspozycję dzieł kontrowersyjnych, w 

jakiś sposób wybitnych z klarownym zaakcentowaniem 

tego, na co widz ma zwrócić 

szczególną uwagę. Taka ekspozycja mogła 

dać mieszankę zdolną przebudzić publiczność. 

A tak, mimo niewątpliwych ciekawostek, 

pokaz „Ars- Homo Erotica” wpisał 

się tylko w modny trend wystaw nie wnoszących 

nic nowego i godnego uwagi, do 

sztuki współczesnej. 

Profesor w Instytucie 

Sztuk Pięknych UWM. Ma na 

swoim koncie założenie grupy 

artystycznej „Arka” (1969), był 

komisarzem VI Festiwalu Sztuk 

Pięknych w warszawskiej Zachęcie 

(1976 rok), członkiem Prezydium 

Zarządu Głównego Związku 

Polskich Artystów Plastyków, 

aranżerem największej wystawy 

sztuki w warszawskiej Zachęcie 

liczącej 3000 prac (1981), współzałożycielem 

Związku Polskich 

Artystów Malarzy i Grafików 

(1984), obecnie jest on prezesem 

Zarządu Głównego Związku, 

autorem aranżacji przestrzennej 

I Międzynarodowego Triennale 

Grafiki i laureatem nagrody im. 

J. Cybisa dla najlepszego malarza 

roku (1985). 

Eugeniusz Geno Małkowski 

7

Rysunek 

na skrawku papieru 

Poznali się latem 1941 roku w Brześciu na Prywatnych Kursach Budowlanych inżyniera 

Marcinkowskiego – w jednej z nielicznych jeszcze przyzwoitych wówczas szkół. 

ojciec Janka i Józka – Paweł Lebenstein był dyżurnym ruchu na stacji Brześć Centralny. 

do czerwca 1941 roku, czyli do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, pracował 

w Terespolu, gdzie mieszkali dziadkowie Janka. 

dARiuSz JARoSińSKi 

Również ojciec Czesława Hołuba 

pracował na kolei, był zawiadowcą 

stacji w Brześciu. Ich ojcowie byli 

zaprzyjaźnieni ze sobą. Łączyła ich nie tylko 

wspólna praca zawodowa. Obaj walczyli 

w wojnie polsko-bolszewickiej. Obydwu 

leżały na sercu sprawy śmiertelnie zagrożonej 

ojczyzny – czemu dali wielokrotnie 

wyraz. Należeli do Armii Krajowej, konspirowali. 

Rodzina Lebensteinów mieszkała 

w niewielkim, jednorodzinnym domu w 

Brześciu na przedmieściu Grajewskim (tzw. 

Grajewku) przy ulicy Grajewskiej. Wojna 

już na samym początku mocno dotknęła tę 

rodzinę – matka, pani Maria Lebensteinowa, 

została ciężko ranna we wrześniu 1939 

roku w czasie bombardowania miasta. 

Mieszkańcy Brześcia przeżyli boleśnie 

wrzesień 1939 roku. Dobiegła kresu historia 

polskiej państwowości w tym mieście, 

na Polesiu, na zaburzańskich ziemiach 

Rzeczypospolitej. Dwaj sprzymierzeni 

okupanci – Niemcy i Sowieci odcisnęli podeszwy 

swoich butów w zwycięskiej paradzie 

na brzeskich ulicach – wypełniając w 

ten sposób zapisy paktu rozbioru Polski. 

Ojciec Janka, Paweł Lebenstein, był z 

pochodzenia Niemcem. Chociaż w domu 

Lebensteinowie rozmawiali po niemiecku, 

to czuli się polskimi patriotami. Należeli 

do Kościoła rzymsko-katolickiego. Po wybuchu 

wojny – zarówno w czasie okupacji 

sowieckiej, jak i po wkroczeniu Niemców, 

rozmawiali wyłącznie po polsku. A nawet 

ostentacyjnie podkreślali swoją polskość. 

Odmówili przyjęcia kartek żywnościowych 

dla Reichsdeutschów. Nie zgodzili się też 

na podpisanie volkslisty, chociaż ten podpis 

mógłby im wówczas zapewnić nie tylko 

bezpieczeństwo, ale i życie. 

Okupacyjne władze niemieckie zagroziły 

panu Pawłowi Lebensteinowi, że jeżeli 

nie zdecyduje się na podpisanie narodowościowej 

listy niemieckiej – zostanie wysłany 

do obozu. I ta groźba go nie złamała. 

Na pewien czas Niemcy o nim zapomnieli. 

Przypomnieli sobie w 1944 roku – wezwali 

go do siedziby brzeskiego gestapo. 

Po dwóch tygodniach przyszła do domu 

na ulicę Grajewską informacja, że rodzina 

może odebrać prochy Pawła Lebensteina za 

uiszczeniem opłaty. 

Józek był o pięć lat starszy od Janka, 

urodził się w 1925 roku. Obydwaj otrzymali 

od Boga talenty artystyczne. Pięknie 

rysowali, malowali, choć Józek przedkładał 

Czesław Hołub „Żbik” ze swoim ulubionym pistoletem 

parabellum, Mazury 1946 r. 

ponad rysunek rzeźbę w drewnie. Chłopcy 

słynęli z tego, że nawet na skrawku gazety 

potrafili wyczarować ołówkiem urzekające 

kolegów obrazki. 

Józka do organizacji zwerbował najprawdopodobniej 

jego ojciec – pan Paweł, 

a Janka – Czesław Hołub „Ryks”, będący już 

młodym żołnierzem podziemia za sprawą 

starszych braci – Henryka „Poręby” i Wiktora 

„Kmicica”. Kilka lat później, biorący 

udział w styczniu 1943 roku w akcji odbicia 

więźniów z pińskiego więzienia, „Poręba” i 

„Kmicic” w wyniku wsypy, zostali zamordowani 

przez brzeskich gestapowców. 

Kiedy tylko Sowieci zostali wyparci 

przez Niemców z Polesia, „Ryks” z Jaśkiem 

Lebensteinem „Podczaszycem” penetrowali 

porzucone magazyny i bunkry nad Bugiem. 

Przekazywali dowództwu konspiracyjnego 

Brzeskiego Szańca, lokalnej organizacji 

podziemnej, na czele której stali m.in. 

„Poręba” i „Kmicic”, duże ilości amunicji, 

granatów, a także broni. To m.in. dzięki takim 

„znaleziskom” „Szaniec” – podziemna 

organizacja – mógł dawać się ostro we znaki 

okupantom, przejść do bardziej groźnych 

akcji – podpaleń magazynów, wysadzania 

transportów kolejowych. 

Z Józkiem Lebensteinem – „Ruszczycem” 

„Ryks” spotkał się na podchorążówce 

AK młodszych dowódców piechoty, czyli w 

tzw. „Młodniku”. Razem brali udział w walkach 

z UPA na Polesiu Wołyńskim, a potem 

– od czerwca 1943 roku do końca sierpnia 

– z Niemcami. We wrześniu Czesław – 

„Ryks” trafił z dwoma kolegami z „Młodnika” 

– „Małym” i „Tomsonem” do oddziału 

„Jura” – por. Wojciecha Zbiluta, oddziału 

rozlokowanego w pobliżu wsi Terpiłowicze. 

Oddział nie miał stałej bazy, ciągle przerzucając 

się z miejsca na miejsce. Działał małymi, 

ruchliwymi patrolami. Był Oddziałem 

Dyspozycyjnym Komendy Okręgu AK. Do 

jego podstawowych zadań należało likwidowanie 

szpicli w terenie, ochrona ludności 

przed bandytyzmem. Teren był trudny ze 

względu na wymieszanie narodowości. Nie 

wiadomo było komu można ufać. Jak mówi 

po latach „Ryks”: „Na naszych Kresach nie 

przynależność do jakiejś narodowości, a 

tym bardziej grupy wyznaniowej, lecz serce 

i tradycje rodzinne decydowały o wyborze 

ojczyzny”. W tym czasie „Ruszczyc” działał 

w brzeskim Kedywie. 

28 października 1943 roku w potyczce 

z niemieckimi policjantami i żandarmami 

pod miejscowością Zielenkowszczyzna 

„Ryks” został ranny. Poległo wielu żołnierzy 

„Jura”. „Ryks” kurował się na melinie w 

Brześciu, kiedy otrzymał rozkaz od zastępcy 

szefa Okręgu Kedywu „Cezarego”. Miał 

objąć komendę nad resztkami Brzeskiego 

Hufca Szarych Szeregów. Kryptonim plutonu: 

„Grzechotka”. Przygotowywano się 

do powstania. Choć tęsknił za lasem, rozkaz 

musiał wykonać. 

Mimo swego młodego wieku, chłopcy 

z Szarych Szeregów przeszli już sporo 

w swoim życiu. Działali w służbie od wielu 

miesięcy. Penetrowali okalające Brześć 

forty, pozyskiwali amunicję, materiały wybuchowe. 

Pracowali w referacie „N” BIP-u 

Komendy Okręgu. 

„Ryks” postarał się o przydzielenie do 

„Grzechotki” jako instruktorów „Ruszczy- 


Czesław Hołub „Żbik” na Mazurach, 1946 rok 

ca” i „Podczaszyca”. Zgodnie z rozkazami 

Kedywu w „Grzechotce” miało być prowadzone 

jedynie szkolenie. Jednak nie mogło 

się obyć bez akcji, przecież trwała wojna. 

Na początku stycznia 1944 roku „Ryks” 

wziął udział jako miner w akcji wysadzenia 

pociągu z amunicją artyleryjską pod Tewlami. 

Choć robota udała się, to nie wyszedł 

z niej cało. Granat z pobliskiego niemieckiego 

bunkra naszpikował go kilkunastoma 

odłamkami. Na szczęście był to granat 

zaczepny o cienkich odłamkach. Spowodował 

jednak też uderzenie w magazynek 

peemu. Blacha magazynku wkręciła się 

„Ryksowi” w palce. Ciężko rannego z pola 

bitwy wyniósł „Ruszczyc”. 

Z „Ruszczycem” spotkali się ponownie, 

choć na krótko, latem 1944 roku, w czasie 

koncentracji 30 Dywizji Piechoty AK, która 

szła na pomoc Powstaniu Warszawskiemu. 

Chcieli bić się i pokazać światu, że Polacy 

zasłużyli na wolną ojczyznę. A spotkała 

ich wielka tragedia. Kiedy byli już bardzo 

blisko – na przedpolach Warszawy, w miejscowości 

Dębe Wielkie, ich dywizja została 

zmuszona do rozbrojenia przez Sowietów. 

Obaj trafili wraz z innymi żołnierzami AK 

do byłego obozu niemieckiego na Majdanku 

w Lublinie. Obydwu też, niezależnie od 

siebie, udało się stamtąd zbiec. 

„Ryks” istnym cudem dotarł do domu w 

Brześciu, do rodziców. W mieście było niebezpiecznie. 

Enkawudziści przeprowadzali 

w polskich domach rewizje, szukając „broni i 

dezerterów”, a przy okazji grabili co się dało, 

nawet chodniki i kapy z łóżek. Miasto było 

w opłakanym stanie: wysadzona większość 

mostów, wiaduktów. Wycofujący się Niemcy 

pozbawili ludzi wody, kanalizacji, prądu. 

Działacze konspiracji akowskiej odeszli 

wraz z oddziałami, zginęli w walkach bądź 

zostali aresztowani przez NKWD. Jesienią 

1944 roku zorganizowano w Brześciu Państwowy 

Urząd Repatriacyjny, który rejestrował 

Polaków na wyjazd. Sowieci odgra- 


żali się, że ten, kto nie wyjedzie w „Polszu”, 

wyjedzie daleko na wschód. „Ryks” szybko 

przekonał się, że nie ma czego szukać w 

Brześciu. Postanowił przedostać się na drugą 

stronę Bugu. 

Po drugiej stronie Bugu żołnierze polskiego 

podziemnego państwa polskiego, 

akowcy, też nie mogli czuć się bezpiecznie 

– nie ominęły go przygody, m.in. krótkotrwałe 

aresztowanie przez Urząd Bezpieczeństwa 

w Międzyrzeczu Podlaskim. 

Dopiero, kiedy był pewien, że nie ciągnie 

za sobą ubeckiego ogona, zameldował się 

u porucznika „Bogusława”. Ze względów 

konspiracyjnych przyjął nowy pseudo- 

Obraz słynnej figury osiowej 

nim – „Żbik”. W Terespolu spotkał swoich 

serdecznych i niezawodnych przyjaciół z 

Brześcia – „Ruszczyca” i „Podczaszyca”, 

braci Lebensteinów, jak się okazało, również 

związanych z „Bogusławem”. Mieszkali 

tutaj razem z matką, Marią Lebensteinową 

i siostrą Danką. 

„Żbik” otrzymał nowe zadania konspiracyjne. 

Włóczęgi po Podlasiu nie wyszły 

mu na zdrowie. Z „przeziębieniem przeziębienia” 

– jak to określa, wylądował w 

szpitalu w Międzyrzeczu. Wcześniej próbowała 

go leczyć „kuracją spirytusową” pani 

Maria Lebensteinowa, ale nieskutecznie. 

Położono go na tzw. „blachę” – oddział 

dla umierających. Personel szpitala związany 

był z AK, więc nie mógł narzekać na 

brak opieki, a co ważniejsze – nie obawiał 

się wsypy. Wtedy, w szpitalu, dotarła do 

niego ta najgorsza z najgorszych wiadomości 

– Jasiek Lebenstein „Podczaszyc” 

powiadomił go, że zginął Józek, jego brat, 

a najbliższy przyjaciel „Żbika”. „Ruszczyc” 

brał udział w odbijaniu więźniów akowców 

z obozu NKWD w Otwocku, potem na 

rozkaz rozproszenia pojechał do Radości i 

tam dopadła go bezpieka – nie dał się wziąć 

żywcem – trzech rozwalił i sam zginął od 

serii z tyłu. – „Żadna strata, ani wcześniej, 

ani później, a było ich dużo, nie bolała tak, 

jak ta” – stwierdza po latach pan Czesław. 

Z pomocą Jaśka Lebensteina, jego matki 

Marii i siostry Danki oraz innych przyjaciół 

brzeskich ruszył pociągiem na zachód 

w ślad za swoimi rodzicami. Na Podlasiu 

był spalony. Urząd Bezpieczeństwa poszukiwał 

go listem gończym. 

Czapa 

Latem 1945 roku na Zachodnim Pomorzu 

„Żbik” szybko trafił do podziemia 

niepodległościowego. Z kolegami z różnych 

oddziałów partyzanckich – z Brygady 

„Szczerbca” na Wileńszczyźnie, z byłymi 

powstańcami warszawskimi – współtworzył 

zachodniopomorską konspirację. 

Działał w wielu miejscach – w Szczecinie, 

Wrocławiu, ze sformowaną przez siebie w 

lutym 1946 roku „Grupą Lotną” w lesie. 

Nigdzie nie był bezpieczny. Miejsce takich 

jak on w komunistycznej Polsce było 

w więzieniu. Z lewymi dokumentami wystawionymi 

na nazwisko Jan Skóra nawiązał 

kontakt z Okręgiem WiN w Lublinie. Po 

pobycie w oddziale „Leszka” – Jana Babicza 

na Kurpiach, otrzymał nominację na szefa 

Kedywu Podinspektorat Olsztyński i na 

wiceprezesa WiN obwód Mrągowo. Został 

najmłodszym nie tylko stopniem, ale i wiekiem 

szefem Kedywu w Polsce. 

Zupełnie przypadkowo, kiedy wracał z 

Olsztyna z bibułą, spotkał na dworcu kolejowym 

w Szczytnie panią Marię Lebenste- 

9

inową, która jak się okazało, po śmierci Józka 

– „Ruszczyca”, musiała opuścić Terespol 

i zamieszkała w tym mazurskim mieście. 

Pracowała jako bufetowa na dworcu. Jasiek 

Lebenstein – „Podczaszyc” chodził do IV 

klasy gimnazjum w Szczytnie (był to rok 

szkolny 1945/46). 

Niestety, w grudniu 1946 roku, zwinięty 

przez bezpiekę łącznik – „Cytryna” zaczął 

sypać w śledztwie. „Żbikowi” zabrakło 

tym razem szczęścia i czasu. Mimo, iż przeczuwał 

wsypę, nie zdążył się ewakuować, 

w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa 

w Mrągowie „przyjął” go sam major Józef 

Światło, ówczesny zastępca komendanta 

Urzędu Bezpieczeństwa w Olsztynie. 

W asyście kilku samochodów z uzbrojonymi 

ubekami został przewieziony nocą 

do wojewódzkiej bezpieki w Olsztynie, 

ponurego gmaszyska, w którym jeszcze 

niedawno urzędowało gestapo. Sześć 

miesięcy trwał pobyt w piwnicznej celi 

WUBP w Olsztynie. Nieprzerwanie, 

w dzień i w nocy, śledztwo. Koledzy – 

współwięźniowie nawet żartowali, że 

„Żbik” znowu zamierza konspirować, 

bo zmienia swój wygląd. 

W czasie jednego z przesłuchań 

kpt. Wiśniewski wygadał się, że w 

celi obok siedzi Jasiek Lebenstein. 

Jak się później okazało, Jasiek dowiedział 

się od matki, iż jego serdeczny 

przyjaciel, Czesław, mieszka 

niedaleko, kilkadziesiąt kilometrów 

od Szczytna. Postanowił pojechać do 

niego i zaprosić go na Święta Bożego 

Narodzenia do domu w Szczytnie. W 

Urzędzie Gminy w Pustniku, gdzie 

mieściła się siedziba gminy Sorkwity, 

spytał o Jana Skórę. Musiał się wydać 

„trefny”, bo sekretarz gminy Kompicki, 

szpicel UB, niepostrzeżenie 

powiadomił bezpiekę. Na nic zdało 

się ostrzeżenie wójta Pawła Wariasa 

– Mazura, który w czasie wojny 

współpracował z wywiadem Armii 

Krajowej, a po wojnie z podziemiem 

antykomunistycznym. 

Jasiek Lebenstein spróbował ucieczki 

przez zamarznięte jezioro Gielądzkie, 

w pobliżu którego znajdował się budynek 

urzędu. Musiał jednak skapitulować wobec 

strzelających ubeków. Nie miał żadnych 

szans na otwartej lodowej przestrzeni. 

Wkrótce doszlusował do tego samego 

więzienia olsztyńskiego, w którym siedział 

jego brzeski przyjaciel. 

Sprawa Jana Lebensteina była rozpatrywana 

przez Rejonowy Sąd Wojskowy w 

Olsztynie w marcu 1947 roku. Na pierwszej 

rozprawie Czesław nie pojawił się, 

gdyż władze więzienne nie chciały pokazywać 

jego zbitego, zmaltretowanego ciała 

w czasie przesłuchań. Prokurator odstąpił 

ostatecznie od oskarżenia Jaśka i sąd go 

uniewinnił. Pani Maria Lebensteinowa i 

jego siostra Danka uprosiły więziennych 

klawiszy by pozwolili zabrać Czesławowi 

paczkę przeznaczoną dla ich syna i brata. 

W kilka miesięcy później pani Maria 

Lebensteinowa przeprowadziła się z synem 

do Warszawy. Kiedy Jasiek Lebenstein kończył 

liceum i studiował malarstwo w Akademii 

Sztuk Pięknych w Warszawie, Czesław 

Hołub poznawał z autopsji stalinowski 

wymiar sprawiedliwości. 31 maja 1947 

roku zakończył się rozpoczęty w kwietniu 

1947 roku proces „Żbika” i jego kolegów z 

konspiracji. „Żbik” z „Dzielnym” otrzymali 

karę śmierci, zamienioną na podstawie 

amnestii na 15 lat więzienia 

W kilka tygodni po wyroku „Żbik” z 

„Dzielnym” i kolegami zostali przewiezieni 

do więzienia w Barczewie. Po odbyciu 

Czesław Hołub z „Grupą Lotną”, Pomorze Zachodnie 

kwarantanny przetransportowano ich do 

więzienia w Rawiczu. Już na stacji kolejowej 

przywitano więźniów odpowiednimi 

okrzykami: „Na kolana skurwysyny! Co, 

nie wiecie, że przyjechaliście do świętego 

miejsca?” 

Nad bramą więzienną czekał ułożony z 

wyciętych z blachy liter napis: „Wchodzisz 

przestępcą – wychodzisz obywatelem” 

Naczelnik więzienia ryczącym głosem, 

z właściwym ubekom wdziękiem, oznajmił 

żołnierzom walczącym o niepodległość 

Polski: „Żaden z was, bandziory, nie wyjdzie 

stąd żywy!” 

Danego na początku słowa starał się 

dotrzymać. „Kaczka”, „klamry” i inne wy- 

rafinowane tortury, wszechwładza speców, 

kapusiów, strażników – to była codzienność 

Rawicza. Brutalnością wyróżniał się 

naczelny lekarz więzienia Durczewski. Zapewniał 

bezkarność mordercom. 

Wiosną 1950 roku posortowano więźniów 

pierwszego pawilonu według organizacji: 

na czwartym oddziale siedzieli 

NSZ-owcy i UPA, na trzecim WiN i KWP 

(Konspiracyjne Wojsko Polskie), a na drugim 

AK i małoletni. Zorganizowano też 

tzw. izolatki, w których osadzano „element 

nie poddający się reedukacji politycznej”. 

Izolatki były celami o zaostrzonym rygorze. 

Zlikwidowano je dopiero po śmierci Stalina. 

„Żbik” trafił do izolatki już na samym 

początku ich istnienia. Uważa, że siedziało 

się w nich lepiej niż w normalnej celi – nie 

musiał obawiać się zdrady, nie było w nich 

kapusiów. Izolatki nie były pojedynczymi 

celami, siedziało w nich po kilku 

więźniów. Byli to ludzie twardzi, o 

niezłomnych charakterach. 

Po śmierci Stalina, radosnym pochówku, 

jak mawiali partyzanci, w 

więzieniu nastąpiły zmiany – na spacerach 

nie trzeba było trzymać rąk założonych 

do tyłu, stawać na baczność, 

gdy otworzyła się klapa w wizyterce, 

otrzymane listy z domu można było 

mieć w celi dłużej niż dwa dni. 

W 1954 roku zlikwidowano izolatki, 

spore grupy więźniów wysłano 

do obozów pracy. „Żbik” ukończył 

kurs stolarski i dzięki temu trafił do 

więzienia w Płocku. Było to przedszkole 

w porównaniu z koszmarnym 

Rawiczem. Niestety, po trzech tygodniach 

musiał wrócić do Rawicza. Nie 

było jednak już to samo więzienie. W 

celach było w miarę ciepło, nie bito, 

nie poniżano. 

W maju 1955 roku „Żbik” rozstał 

się z Rawiczem, tym razem definitywnie. 

Po krótkim pobycie w Sosnowcu 

trafił do obozu pracy w kamieniołomach 

w Strzelcach Opolskich. Istną 

zmorą były częste śmiertelne wypadki 

przy pracy. Więźniowie mieli 4 dni wolne 

od pracy: Nowy Rok, 1 maja, 22 lipca i 

4 grudnia („Barbórkę”). 

W październiku 1956 roku zaczęto 

zwalniać więźniów. W końcu i „Żbik” doczekał 

się, że pewnego grudniowego dnia 

fryzjer ogolił go, ostrzygł. Rzucono mu 

worek z mundurem, płaszczem i kazano 

wynosić się za bramę. Wśród wyczekujących 

w tłumie za murami więziennymi stał 

ojciec. 

W Stargardzie Szczecińskim, zgodnie z 

poleceniem, zameldował się na komendzie 

milicji. Jakiś sierżant chuchnął w pieczątkę, 

mocno nią stuknął w papierzyska i zapytał 

Czesława niczym dobre panisko: 

10 DEBATA Numer 11 (38) 2010

– No, jak wam się podoba na wolności? 

– A gdzie ona jest, panie sierżancie? – 

pytaniem na pytanie odparował inteligentnie 

„Żbik”. 

– Uważajcie, bo znów znajdziecie się 

tam, skąd żeście wyszli! – warknął już w 

gorszym nastroju milicjant, strażnik komunistycznego 

porządku. 

Wolność nie przychodzi sama 

Jan Lebenstein ukończył studia w Akademii 

Sztuk Pięknych w latach 1948 – 1954 

pod kierunkiem prof. Artura Nacht – Samborskiego 

i Eugeniusza Eibischa. 

Był już wówczas po udanym debiucie 

artystycznym. W okresie poprzedzającym 

„odwilż” – w roku 1955 – w warszawskim 

„Arsenale” uczestniczył w Ogólnopolskiej 

Wystawie Młodej Plastyki „Przeciw wojnie, 

przeciw faszyzmowi”. Przemówił nowym, 

zupełnie dotychczas nieznanym, językiem 

malarskim. Odrębność, samodzielność 

twórczego myślenia Lebensteina zyskała 

duże uznanie jury wystawy. 

W roku 1956 Lebenstein związał się z 

niezależnym, awangardowym Teatrem na 

Tarczyńskiej prowadzonym przez poetę 

Mirona Białoszewskiego. Ten eksperymentalny 

teatr był na owe czasy zjawiskiem zupełnie 

wyjątkowym – funkcjonował poza 

oficjalnym, kontrolowanym obiegiem państwowej 

kultury. 

Do pierwszego spotkania po wyjściu 

Czesława z więzienia doszło latem 1957 

roku. Spotkali się w Warszawie. Janek 

mieszkał wówczas przy placu Komuny 

Paryskiej, tam też miał swoją pracownię 

malarską. Wspominali rodzinne miasto – 

Brześć nad Bugiem, do którego już nie mieli 

powrotu, bo zagarnęli je Sowieci, wspólne 

akcje z okresu okupacji, olsztyńskie 

więzienie, braci, którzy zapłacili najwyższą 

cenę za obronę wolnej Polski. 

Po wielogodzinnych, nocnych rozmowach, 

Jasiek zaproponował Czesławowi 

żeby wybrał sobie któryś z jego obrazów. 

Czesław, gustujący raczej w tradycyjnym 

polskim malarstwie – Malczewskiego, 

Kossaków, Chełmońskiego, Grotgera, jak 

zawsze szczery do bólu, odrzekł, że żaden 

z obrazów przyjaciela nie podoba mu się i 

dziękuje za propozycję. Może był zbyt dosadny 

wówczas wobec przyjaciela: – „Jasiu, 

czy chcesz żebym powiesił coś takiego w 

pokoju, żebym odebrał gościom na przykład 

apetyt do jedzenia?”. 

Tego Jasiek Lebenstein nie mógł zdzierżyć. 

Był czuły na punkcie własnej twórczości. 

Obraził się za krytyczne słowa pod 

adresem, wszak już uznanej jego twórczości. 

Choć uważał Czesława za najbliższego 

przyjaciela, brata – łatę, to potrafił milczeć 

później przez wiele lat. Czesław też uniósł 


się honorem – „jeżeli jesteś takim wybitnym 

artystą, to ja wcale nie będę zabiegał o 

twoje względy”. 

Czesław przyznaje, że ani Józkowi Lebensteinowi, 

ani jego bratu Jaśkowi nigdy 

nie brakowało odwagi. Obaj dowiedli tej 

cechy charakteru w najbardziej trudnych 

sytuacjach. „Józek Lebenstein zawsze był 

mi bliższy niż rodzony brat, może dlatego, 

że częściej bywałem z nim w opałach.” 

Przypomina sobie jak w czasie okupacji 

niemieckiej prawie na „poważnie” pobił się 

z Jaśkiem i to, jak się mówi, o nic. Na po- 

Czesław Hołub, zdjęcie z wiezienia 

czątku zwady trochę oszczędzał Jaśka, ale 

kiedy ten mu parę razy porządnie przyłożył 

i zaczynało być gorąco, wtedy na szczęście 

rozdzielił ich Józek. Jestem w stanie uwierzyć, 

nawet po wielu latach, iż pan Czesław 

mógłby bez trudu znokautować Jaśka i musiał 

oszczędzać przyjaciela. 

Wtedy, w 1957 roku, zabrakło Józka 

rozjemcy. Starszego, bardziej opanowanego 

brata. Pan Czesław twierdzi, że nawet 

dzisiaj nie zmienił zdania o malarstwie 

Jaśka Lebensteina: „Lubiłem jego rysunki, 

malarstwo z czasów naszej 

młodości. Mam kilka jego 

obrazków z lat 1945 – 46, 

one bardzo mi się podobają. 

Te malowane gdzieś na 

skrawkach papieru. Te późniejsze, 

może i profesjonalne, 

ale one nie są mi bliskie. 

Ja ich po prostu nie rozumiem”. 

I choć jeden za drugiego 

skoczyłby w ogień, 

gdyby tylko wymagała tego 

sytuacja, zresztą tak bywało, 

i choć tak bardzo dużo 

ich łączyło, to obaj teraz 

bronili swoich racji: Jasiek, 

że jego sztuka zasługuje na 

wyróżnienie, Czesław, że 

Jaśka obrazy to bohomazy 

i powinien powrócić do 

dawnej stylistyki, poetyki malowania – realizmu. 

Zderzyły się dwie silne osobowości, 

dwa silne charaktery, które szły przez życie 

nie znosząc kompromisów. 

W roku 1959 Jan Lebenstein wyjechał 

do Paryża na I Biennale Malarstwa Młodych 

w Paryżu. Zdecydował się nie wracać 

do Polski. Nie wierzył w żadne odwilże i naprawy 

bolszewickiego systemu. Komunizm 

mierził go. Po latach mówił m.in. „Środowisko 

warszawskie, w którym żyłem, było 

zapleśniałe. To, co się ukazało po rozluźnieniu 

gorsetu socrealistycznego, było zasklepione 

w poglądach, ocenach, hierarchiach. 

No i wokół ten peerelowski zapaszek. Ja się 

w tym dusiłem”. Jego decyzja o pozostaniu 

na emigracji nie była łatwa. Nigdy nie pogodził 

się z losem emigranta. 

Paryż był wtedy stolicą europejskiej 

i światowej sztuki. Lebenstein otrzymał 

Grand Prix I Biennale Malarstwa. Miał 29 

lat i wielka, światowa kariera leżała u jego 

stóp. O jego „Figurach osiowych” pisali z 

największą estymą najwybitniejsi ówcześni 

krytycy sztuki, najbardziej uznane tuzy, od 

których tak naprawdę zależał los i status 

artysty: Jean Cassou, Raymond Cogniat, 

Mary McCarty, Michel Ragon. Jego prace 

były eksponowane w Museum of Modern 

Art. w Nowym Jorku, Hirshorn Museum 

and Sculpture Garden przy Smithsonian 

Institution w Waszyngtonie, San Francisco 

Museum of Modern Art. 

Można powiedzieć, że był na wielkiej 

fali wznoszącej do połowy lat sześćdziesiątych, 

dopóty, dopóki trafiał w gusty francuskich 

intelektualistów, a był to czas wszechwładnej 

idei Sartre’a i Camusa – idei tzw. 

racjonalizmu, odrzucenia religii, tradycji, 

stawiania na piedestale wszystkiego co nowoczesne, 

postępowe – idei komunizmu. 

Gwiazda Lebensteina zaczęła przygasać, 

kiedy okazało się, że ten młody artysta 

Jan Lebenstein i Olga Scherer, Francja 1965 r. 

11

zza żelaznego kordonu nie tylko nie kocha 

komunizmu, ale ma go w wielkiej pogardzie. 

Że idzie własną, a nie wytyczoną 

przez autorytety drogą. Lekceważył komunizujące, 

modne salony artystyczne. A to 

one ustalały hierarchię. 

Jan Lebenstein wybrał własną drogę 

twórczą, a tym samym skazał się na życie 

na uboczu głównego nurtu artystycznego. 

Nie po to opuścił Polskę, by teraz zaspokajać 

gusty komunizujących krytyków sztuki. 

Duże wrażenie wywarły na nim zabytki 

starożytnych kultur Egiptu, Asyrii, 

Mezopotamii, znajdujące się w podziemiach 

Luwru. Nastąpił wyraźny zwrot w 

jego twórczości ku przeszłości, ku tradycji, 

z której czerpała soki kultura judeochrześcijańska. 

Zafascynowanie starożytnością 

spowodowało diametralną wręcz zmianę 

malowania. Na jego płótnach pojawiły się 

prehistoryczne bestie, demoniczne stwory. 

Śmierć i erotyka stały się głównymi motywami 

jego prac. 

“Demony”, które wypełzały z jego płócien, 

istniały naprawdę: przerwane wojną 

dzieciństwo, niemiecka i sowiecka okupacja, 

śmierć ojca, brata, konspiracja, ucieczka 

z Brześcia, więzienie, utrata ojczyzny, 

komunizm. 

Często nadużywamy określenia “niezależny” 

w stosunku do nie wartych tego 

określenia artystów. Lebenstein był rzeczywiście 

artystą niezależnym, choć samo 

to słowo nie definiuje go do końca, bo 

miernoty też potrafią być niezależne. On 

był jeszcze artystą wybitnym. Bezkompromisowym 

i konsekwentnym. Wolnym. Idącym 

własną drogą. 

“Sztuka powinna być przekazem dotykającym 

absolutu – mówił w jednym z 

wywiadów – szukającym go, zgłębiającym 

tajemnicę istnienia...Chodzi o to, by wypowiedzieć 

niewyrażalne”. Artysta stawiający 

sobie takie cele, w ten sposób definiujący 

swoją rolę, nie wyobrażał sobie ustępstw 

wobec establishmentu rynku sztuki. 

Od początku pobytu we Francji związał 

się z polską emigracją – ze środowiskiem 

paryskiej “Kultury”, redakcją “Zeszytów 

Literackich”. Z trudem znosił rozstanie z 

Polską – w jakiś sposób przyjacielskie stosunki 

z kręgiem “Kultury” rekompensowały 

mu utratę ojczyzny. Przyjaźnił się m.in. 

z Aleksandrem Watem, Konstantym Jeleńskim. 

Jego przyjacielski trójkąt z Gustawem 

Herlingiem – Grudzińskim i Zbigniewem 

Herbertem przeszedł do historii jako trójkąt 

niezłomnych polskich patriotów. 

“Wolność – mówił – jest związana z siłą 

woli. Wolność nie przychodzi sama, za to 

się bardzo ciężko płaci. Przynajmniej w życiu.” 

Lebenstein wiedział o czym mówi, za 

jego słowami stało jego życie. To nie były 

słowa artysty pięknoducha. 

Lebenstein był nieprzeciętnym erudytą. 

Jego zainteresowania i wiedza mogły 

imponować. Literatura zawsze stanowiła 

ważną inspirację jego twórczości. Nie było 

to tylko proste ilustrowanie literatury, ale 

współuczestniczenie w procesie twórczym 

pisarzy – Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, 

Czesława Miłosza, George’a Orwella. 

Jego obrazy literackie, choćby “Folwarku 

zwierzęcego” Orwella, nie tylko rozbudzają 

wyobraźnię, ale wydobywają z literatury 

te warstwy, których język pisany nie jest w 

stanie wydobyć. 

zegar 

Spośród polskich artystów po wojnie 

podobną sławę światową jak Janowi 

Lebensteinowi udało się osiągnąć tylko 

Tadeuszowi Kantorowi, Alinie Szapocznikow, 

Magdalenie Abakanowicz, Romanowi 

Opałce. Mając na względzie jego skromność, 

skłonność do życia na uboczu, bycie 

samotnikiem, daleko posuniętą niezależność, 

osiągnął bardzo wiele. Można powiedzieć, 

że był bliski szczytu, ale na własne 

życzenie nie wszedł na ten szczyt. 

Czesław Miłosz w książce „Rok myśliwego” 

pisze o zabiegach Witolda Gombrowicza 

o sławę i porównuje to z postawą 

Jana Lebensteina: „ (...) czytając korespondencję 

pomiędzy Kotem Jeleńskim i Gombrowiczem 

o lansowaniu „Ferdydurke” w 

Europie, powiedziałem sobie, że spaliłbym 

się ze wstydu, gdybym tak musiał o swoją 

sławę zabiegać. Wydawałoby mi się to 

czymś poniżej mojej godności. Więc to ja 

może byłem wyniosłym szlachcicem, nie 

„jaśniepanicz”? Albo mrukiem, jak to u 

nas na Litwie? Nie zrobiłem prawie nic, 

żeby siebie lansować, przeciwnie, postępowałem 

wbrew swoim interesom, jeżeli tak 

chciała moja fantazja, choć nie posuwałem 

się równie daleko jak Jaś Lebenstein, który 

najbardziej wpływowego paryskiego krytyka 

zrzucił ze schodów”. 

Po roku 1990 Jan Lebenstein zaczął coraz 

częściej przyjeżdżać do Polski. Polskie 

pisma prześcigały się w zdobyciu z nim 

wywiadu. Pojawiły się wystawy jego prac, 

krytyczne omówienia. 

Wiosną roku 1992 Jan Lebenstein zaprosił 

telefonicznie swego brzeskiego przyjaciela 

Czesława Hołuba na głośną wystawę 

retrospektywną w warszawskiej „Zachęcie”. 

Wśród wielu obrazów zaprezentowano 

także „Figury osiowe”, pokazywane w paryskich 

galeriach pod koniec lat pięćdziesiątych, 

dzięki m.in. którym zdobył wielkie 

uznanie młody polski artysta. 

Pan Czesław, choć nie potrafił ocenić 

i docenić walorów sztuki przyjaciela, to 

jednak zawsze był wyczulony na wszelkie 

wieści dotyczące Jaśka. Cieszyły go jego 

sukcesy. Przyznaje, że najpierw zdziwiła go 

okoliczność spotkania, czyli wystawa prac 

Jana Lebensteina, zważywszy na stare zadrażnienia, 

ale był to chyba zarazem gest 

pojednania. Spotykali się już w wolnej Polsce, 

o której nie tylko marzyli, ale o którą 

walczyli. Czesław Hołub był niewątpliwie 

najważniejszą osobą zaproszoną przez 

Jana Lebensteina na tę wyjątkową wystawę. 

Swoją obecnością sprawił mu ogromną 

radość. 

Nie przypuszczali, że to będzie ich 

ostatnie spotkanie, choć nie ostatnia rozmowa, 

bo często kontaktowali się ze sobą 

telefonicznie. Jan Lebenstein zamierzał po 

„uporządkowaniu swoich spraw za granicą” 

zamieszkanie w Polsce. Niestety, choroba, 

z którą zmagał się od lat przekreśliła 

jego plany. Zmarł w 1999 roku w krakowskim 

szpitalu. 

Ich przyjaźń była nieprzeciętna, jak 

nieprzeciętne i niepokorne były ich charaktery. 

Jasiek Lebenstein po wojnie odnalazł 

szansę na izolację od komunistycznego 

bagna w sztuce. „Zdecydowałem się być 

malarzem właśnie dlatego – mówił – że byłem 

wyobcowany”. Czesław zmagał się całe 

życie z komunizmem. 

Jego żywiołem była walka o wolną i 

niepodległą Polskę. Odznaczony został za 

męstwo m.in. Krzyżem Virtuti Militari V 

kl. oraz Krzyżem Walecznych. Już jako kilkunastoletni 

chłopak zadziwiał doświadczonych 

żołnierzy inteligencją, hartem 

ducha, odwagą. Po wyjściu z więzienia nie 

miał najmniejszych szans na osiągnięcie 

sukcesu zawodowego. W wolnej Polsce 

mógł był zostać świetnym prawnikiem, 

miał ku temu predyspozycje. Jest autorem 

wielu znakomitych prac historycznych. 

Uczestniczył w niezależnej opozycji antykomunistycznej 

w latach sześćdziesiątych 

i siedemdziesiątych. W roku 1980 włączył 

się w działania „Solidarności”. 

Zawsze dla niego wzorem był Romuald 

Traugutt, bohater powstania styczniowego, 

syn ziemi poleskiej. 

W jego stargardzkim skromnym 

mieszkaniu poniemieckiej starej kamienicy, 

wypełnionym po brzegi książkami, 

rozmaitymi pamiątkami, obok portretu 

Traugutta wisi kilka obrazków Jaśka Lebensteina 

z roku 1945 i 1946. A godziny wybija 

ciągle zegar z Brześcia. 

Redaktor naczelny „Debaty” 

dariusz Jarosiński 

12 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Rasputin 

W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku bardzo modny w Polsce był zespół Boney 

M, który śpiewał swój słynny przebój pt. „Rasputin”. W ówczesnej szarej rzeczywistości 

„realnego socjalizmu”, w siermiężnej, biednej Polsce stanu wojennego, sam zespół 

z Jamajki i jego piosenka brzmiały jak echo innego, lepszego świata zza więziennych 

murów socjalistycznego obozu. W tej w niewinnej piosence, która wtedy podlegała 

zapisowi cenzury, Rasputin określany był jako „love machine”, maszyna miłości 

dosłownie, w podtekście – maszyna seksualna. Taka, która jest zawsze nadzwyczaj 

sprawna i niesłychanie wydolna oraz skuteczna. Jest to jeden z mitów towarzyszący 

postaci Rasputina od początku jego działalności. Kim był więc człowiek, który po 

siedemdziesięciu latach od swojej śmierci trafił jako bohater kultury masowej na czołówkę 

światowej listy przebojów ? 

SELiM ChAzBiJEWiCz 

Rasputin jest ciekawy jako społeczne, 

polityczne i religijne zjawisko pierwszych 

lat dwudziestego wieku, jako 

swoisty fenomen tych czasów. Jego niebywała 

kariera osobista, prawie jak z dawnej 

baśni rosyjskiej, do dzisiaj budzi zdumienie 

i zastanowienie. Nasuwa się oczywiste w 

tym wypadku pytanie: jak mogło dojść do 

tego, że prosty, prawie niepiśmienny syberyjski 

chłop zdołał owładnąć zarówno rodziną 

ostatniego cara Rosji, jak i po części 

jego dworem oraz najwyższymi czynnikami 

w państwie do tego stopnia, że pod koniec 

„ery Rasputina”, w roku 1916, mówiono o 

nim – i potwierdza to wielu historyków – 

jako o „drugim imperatorze”, decydującym 

o polityce państwa, obsadzie najważniejszych 

stanowisk, łącznie ze stanowiskiem 

premiera rządu i składzie rady ministrów, 

w tym także ministra spraw wewnętrznych. 

Samo nazwisko Rasputina w języku 

rosyjskim oznacza dosłownie mniej więcej 

tyle co brudas, nieokrzesany rozpustnik, a 

bardziej precyzyjnie – deprawator, deflorator, 

ten który „rozprawicza”. Nazwisko 

pochodziło stąd, że wieś syberyjska, gdzie 

urodził się Rasputin w dawnych czasach, 

nazywała się Pedkino Rasputje. Później nazwa 

ta została zmieniona na Pokrowskoje. 

W czasach późniejszych car nadał mu nazwisko 

– Nowych, bo Rasputin źle się kojarzyło. 

To nowe nazwisko powstało podobno 

stąd, że carewicz Aleksy nazywał Rasputina 

– Nowy. 

Nieznana jest data urodzenia bohatera 

tego artykułu. Różne źródła podają różne 

daty. Jedni autorzy piszą o latach 1863–1865 

jako o domniemanych datach urodzenia, 

inni podają daty o całe prawie dziesięć lat 

późniejsze – 1873 lub 1874 rok. Są też tacy, 

którzy piszą o roku 1871 lub 1872. Według 

jeszcze innych źródeł podaje się datę 10 

stycznia 1869 roku. Wiadomo, że miał na 

imię Grigorij czyli po polsku Grzegorz, w 

rosyjskim zdrobnieniu Grisza i był synem 


wiejskiego furmana Jefima Andrejewicza 

Rasputina. Matka, Anna Jegorowna, była 

pochodzenia mongolskiego. Nie miał żadnego 

wykształcenia. Był półanalfabetą, potrafił 

jedynie „przedukać” nieskomplikowany 

drukowany lub pisany ręcznie tekst oraz 

nabazgrać pojedyncze wyrazy czy proste 

zdania pojedyncze. Według relacji współczesnych 

zachwycały go konie i całe dnie 

jako młody chłopak przesiadywał w stajni. 

Griszka Rasputin – car bez korony 

Był nieokiełznanym i swawolnym bardzo 

chłopcem. Podobno kiedy miał dwanaście 

lat podczas zabawy wpadł zimą do przerębli 

i o mało nie umarł z wyziębienia, jednakże 

po paru dniach ozdrowiał. Miejscowi chłopi 

uznali to za cud. Grisza wcześnie zaczął 

interesować się liturgicznymi księgami, które 

kartkował i oglądał, bo przecież nie czytał 

oraz przejawami życia religijnego, to znaczy 

cerkiewnej liturgii. Wyrósł na wysokiego, 

postawnego mężczyznę. Miał podobno 

182 cm wzrostu, a jak niosła plotka ówczesna, 

jego męski narząd miał 33 centymetry 

długości „w zwisie”, co jeśli było prawdą na 

pewno było anatomiczną anomalią. Wokół 

seksualnych wyczynów Rasputina narosło 

wiele legend, plotek, mitów i zmyśleń. 

Trudno dziś odróżnić prawdę od plotki, 

rzeczywistość od mitu. Stał się swego rodzaju 

symbolem seksualnej aktywności i 

męskiej „wydajności” w tym zakresie. Do 

tego dochodzi niewątpliwy alkoholizm i 

„możliwości” również w tym względzie. Dla 

wielu był Rasputin symbolem czy też wręcz 

wzorem rosyjskiego, syberyjskiego chłopa 

– mużyka, którego wcześniej wspomniane 

„możliwości” brały się ze zdrowego i prawie 

pierwotnego trybu życia oraz traktowanej 

też symbolicznie syberyjskiej przyrody, 

pierwotnej, nieskażonej, dającej siły witalne. 

Dla, w dużej mierze zdegenerowanego 

carskiego dworu na początku dwudziestego 

wieku i skupionej wokół niego arystokracji, 

jawił się Rasputin właśnie jako symboliczny 

przedstawiciel „ludu rosyjskiego”, jako 

barbarzyńca wnoszący zdrowe, „ ludowe” 

wartości do świata zepsutej elity światowego 

imperium jakim była wtedy Rosja. Tak, 

przynajmniej na początku, był odbierany w 

Petersburgu przez otoczenie cara i jego rodziny, 

przez dwór i arystokrację. Później, w 

miarę „wyczynów” „świętego diabła” jak go 

często nazywano, wielu jego zwolenników 

i wielbicieli zmieniło zdanie, stając się jego 

zaciętymi wrogami i przeciwnikami. 

Młody Grisza dość wcześnie zaczął 

korzystać z hojnego wyżej wspomnianego 

daru natury i wcześnie również zaczął popijać 

mocny, syberyjski, wiejski bimber. W 

stanie upojenia często kąpał się w pobliskim 

stawie, zaś wiejskie dziewki i dorosłe już 

baby oglądały jego nienaturalnie wielkie 

przyrodzenie, ponieważ zażywał kąpieli 

nago. Podziwiały je, a wiele z nich pragnęło 

wypróbować je w działaniu. Rasputin 

obdzielał je swoimi pieszczotami w leśnych 

zagajnikach, w gęstwinie krzaków, w trzcinach 

nad stawem. Wieści o tym szybko 

rozchodziły się po okolicy. Był podobno, 

jak pisał nieżyjący już znawca Rosji, profesor 

Ludwik Bazylow, niedościgniony pod 

względem możliwości seksualnych i alkoholowych. 

Miał też bardzo silny organizm, 

który to wszystko potrafił znieść. 

Najbliższą miejscowością było Wierchoturie, 

gdzie istniał duży klasztor. Wokół 

klasztoru kręciło się wielu „ brodjagów”, 

czyli włóczęgów, którzy traktowali włóczęgostwo 

jako swoiście pojmowaną misję religijną. 

Mieszkało tam też wielu „świętych 

starców”, których autorytet był oparty o 

charyzmat wśród okolicznego ludu wiejskiego. 

Owi „ święci starcy” bardzo często 

wcześniej prowadzili zupełnie świeckie, a 

nawet rozwiązłe i niemoralne życie, dopóty, 

13

dopóki „tknięci natchnieniem”, impulsem, 

religijną bojaźnią nie zmienili nagle radykalnie 

stylu życia, stając się ascetycznymi, 

głęboko religijnymi, nieraz fanatycznymi 

ludźmi, którzy osiedlali się w pobliżu klasztorów 

lub na jego terenie, przywdziewając 

mniszy habit formalnie lub też nieformalnie, 

czyli prowadząc życie mnicha bez formalnych 

święceń. Bardzo często, im bardziej 

światowe, niemoralne, rozpustne życie 

prowadził wcześniej „święty starzec” tym 

większym cieszył się później autorytetem 

i charyzmą. Postać „świętego starca” Zosimy 

uwiecznił Fiodor Dostojewski w swojej 

powieści pt. „Bracia Karamazow”. Bardzo 

często owi „święci starcy” i owe „brodjagi” 

reprezentowali inną niż ortodoksyjna rosyjska 

cerkiew prawosławna poglądy na naturę 

Chrystusa, zbawienia i istotę religii. Różnego 

rodzaju sekty, odłamy i nurty tzw. „ludowego” 

prawosławia, bądź jawnych herezji 

miały na ziemi rosyjskiej wielu wyznawców 

i zwolenników, jawnych i skrytych. Często 

wyznawanie heretyckich poglądów religijnych 

wiązało się z pewną formą buntu 

przeciw władzy i związanej z nią oficjalnej 

cerkwi. Religijne sekciarstwo było wyrazem 

społecznego buntu chłopów czy w ogóle 

wiejskiej ludności przeciw szlachcie, duchowieństwu, 

czy ogólnie pojętej władzy. 

Bunty chłopskie w Rosji to tradycja 

sięgająca wieku XVII i powstania Stieńki 

Razina, a potem w wieku XVIII powstania 

Jemieljana Pugaczowa. Pierwsze z tych powstań 

było powstaniem kozackim. Zbuntowali 

się kozacy dońscy w roku 1670, żądając 

takich praw jakie mieli ich pobratymcy pod 

rządami Rzeczypospolitej. Znana w Polsce 

pieśń, zaczynająca się od słów „Wołga, 

Wołga” to właśnie pieśń o Stieńce (Stiepanie, 

czyli Stefanie) Razinie i jego walce z 

carem. Powstanie Pugaczowa miało miejsce 

w latach 1773–1775 i zakończyło się klęską 

dlatego, że kozacka powstańcza starszyzna 

wydała swego przywódcę. Został on na rozkaz 

panującej wtedy Katarzyny II okrutnie 

zamęczony i stracony. Ogłosił się carem 

Piotrem III jakoby cudownie uratowanym. 

Był to mąż Katarzyny II, która właśnie dzięki 

małżeństwu z nim została carową. Został 

on zamordowany przez gwardię przyboczną 

nie bez udziału żony, która była inspiratorką 

mordu. Powstanie Pugaczowa to 

powstanie kozaków jaickich ( uralskich), 

także dońskich, a również narodów podbitych 

przez Rosję, zamieszkujących tereny 

pomiędzy Uralem a Wołgą oraz stepy 

nadkaspijskie i nadczarnomorskie Tatarów, 

Baszkirów, Czuwaszy, Udmurtów, Karelów, 

Kałmyków. 

Wiek XVIII to także okres narodzin 

rozlicznych sekt w rosyjskim prawosławiu 

powstających po reformie cerkwi za panowania 

Piotra I, zniesieniu patriarchatu, kie- 

dy to na czele cerkwi formalnie stał car, którego 

reprezentował oberprokurator 

Świętego Synodu biskupów Imperium Rosyjskiego. 

Już sam niemiecki tytuł urzędnika 

nadzorującego pracę cerkwi wywoływał 

sprzeciw tradycyjnie nastawionych ludowych 

mas. W rosyjskim prawosławiu widać 

kontynuacje dawnych bizantyjskich tradycji 

religijnych lub też jeszcze dawniejszego 

echa wczesnochrześcijańskiej gnozy z II–IV 

wieku ne. Nazwa „ gnoza”, którą oznacza się 

ruchy religijne i doktryny powstałe od II do 

V w. po Chrystusie w łonie wczesnego 

chrześcijaństwa pochodzi od greckiego słowa 

„gnosis”, czyli poznanie. Zwolennicy 

tych teorii zakładali bowiem bezpośrednią 

możliwość poznania Boga i wyższego świa- 

Aleksandra Fiodorowna Romanowa, ostatnia caryca 

Rosji, z synem Aleksym 

ta poprzez wiedzę. Wiedza w ich pojęciu 

były to określone intelektualne i moralne 

procedury postępowania, stanowiące klucz 

do osiągnięcia oświecenia duchowego. Te 

procedury to najczęściej interpretacja Biblii 

oraz zachowanie na co dzień określonych 

zwyczajów. Duża część tych norm pochodziła 

z manicheizmu, religii powstałej w III 

wieku po Chrystusie, której twórcą i prorokiem 

był Mani, nazywany też z łacińska Manicheuszem. 

Mani był z pochodzenia Persem 

i oparł swoją doktrynę na staroperskim 

dualizmie, to znaczy wierze w istnienie w 

świecie dwóch przeciwstawnych sobie i jednocześnie 

równych sobie pierwiastków – 

dobra i zła, którym odpowiadało światło i 

ciemność, ciepło i zimno, duch i materia. Ta 

ostatnia jest ciemna, zimna i zła. Ciało ludzkie, 

należące do świata materii jest złem, 

które należy zwalczać. Zwalczać należy dlatego, 

że w każdym człowieku trwa odwieczna 

walka między Światłem a Ciemnością, 

między Dobrem i Złem. Dobro należy 

wspomagać w tej walce i zwalczać materię, 

w tym ciało ludzkie. Sam Mani był nie tylko 

autorem religijnej doktryny, którą niektórzy 

uczeni uważają za odłam chrześcijańskiej 

gnozy, ale też autorem ułożonych przez siebie 

świętych ksiąg własnej religii, a także jej 

pierwszym apostołem i misjonarzem. W 

swoich misjonarskich wędrówkach docierał 

nawet na terytorium dzisiejszych Chin. 

Zwalczanie materii to poddanie się ostrej 

ascezie i całkowitej abstynencji seksualnej. 

Uleganie cielesnej pokusie i płodzenie dzieci 

uważał Mani za największe zło. Został też 

męczennikiem własnej wiary, bowiem na 

rozkaz ówczesnego władcy Persji (dzisiejszego 

Iranu), Bohrama I, został żywcem obdarty 

ze skóry i poćwiartowany około roku 

276 ne. W ówczesnym Iranie – Persji panującą 

religią był zaratusztrianizm w jego odmianie 

zwanej mazdeizmem. Kapłani mazdejscy, 

zwani – magami – zaatakowali ostro 

zarówno samego Maniego, jak i jego wiarę. 

Manicheizm był też atakowany zarówno 

przez chrześcijan, jak i muzułmanów. Jaka 

bowiem władza państwowa mogła tolerować 

religię nawołującą do tego, by obywatele 

nie rozmnażali się i nie tworzyli podstaw 

materialnych, majątku, bogactwa, rzemiosła, 

sztuki, itd., zakładając, że to wszystko 

jest złem, bowiem jest materią? Przestrzeganie 

bowiem zasad manicheizmu przez obywateli, 

czy też poddanych, z każdego państwa 

uczyniłoby po pewnym czasie 

pustynię. Wśród manichejczyków istniała 

też ścisła hierarchia kościelna ustanowiona 

przez Maniego. Nie wszyscy wyznawcy 

przestrzegali ściśle ascezy. Mniejsza część z 

nich, zwana „doskonałymi” spełniała rolę 

kapłanów i ci byli ascetami, reszta w miarę 

możliwości starała się wdrażać zasady wiary 

w życiu codziennym. W praktyce jednakże 

zdarzało się, że raz na jakiś czas, pół roku, 

parę miesięcy, ci „mniej doskonali” manichejczycy 

w jakimś odludnym miejscu folgowali 

wszystkim swoim skrytym potrzebom 

i namiętnościom odbywając wyuzdane 

orgie seksualne. Potem znowu wracali do 

stanu, jeśli nie ascezy, to uśpienia, powstrzymywania 

swoich żądz. Taki stan rzeczy, 

przy jednoczesnym już wspomnianym potępieniu 

instytucji rodziny i stabilizacji materialnej 

prowadził do społecznej destrukcji. 

Tak więc manicheizm był tępiony 

zarówno, jak wspomniałem w okresie średniowiecza 

jak i przez imperia rzymskie i 

perskie już pod koniec starożytności. Nie 

mniej była to na przełomie okresu starożytnego 

i wczesnego średniowiecza bardzo silna 

religia, która prześladowana skryła się 

niejako za innymi, pozornie odległymi wiarami, 

sektami, nurtami religijnymi. Manicheizm 

przekształcił się we wczesnym średniowieczu 

w religię Katarów, którą 

uważano za heretycką sektę w łonie Kościo- 

14 DEBATA Numer 11 (38) 2010

ła katolickiego, ale która w rzeczywistości 

była osobną religią. Katarzy, zamieszkujący 

Prowansję i Langwedocję, tworzący na terytorium 

hrabstwa Tuluzy oddzielną cywilizację, 

zostali zniszczeni przez szereg wypraw 

krzyżowych francuskiego rycerstwa w 

wieku XIII. Ostatnim aktem tych wojen 

było zdobycie katarskiej twierdzy Montsegur 

w 1244 roku. Religia Katarów, będąca 

średniowieczną wersją manicheizmu przedostała 

się na półwysep bałkański, gdzie 

rozkwitła w Królestwie Bośni pod nazwą 

Kościoła Bośniackiego. Dalej na wschodzie, 

w Bułgarii i Bizancjum, ów średniowieczny 

manicheizm znany był jako sekta bogomiłów. 

Stąd najpewniej przeszedł do rosyjskiego 

prawosławia. W Rosji tendencje manichejskie 

przejawiały się we wspomnianych 

już ludowych formach religijności, zwłaszcza 

w doktrynie i praktykach sekty chłystów, 

do której przynależał Rasputin. W 

każdym razie przedstawiciele oficjalnej cerkwi 

prawosławnej tak twierdzili. Przynależność 

Rasputina do chłystów stwierdzali 

również rozliczni autorzy publikacji na jego 

temat. Także ówcześni posłowie do Dumy 

– parlamentu rosyjskiego, który istniał od 

1905 roku, w swoich mowach przeciw Rasputinowi 

i jego wpływom na carskim dworze, 

poruszali kwestię domniemanej przynależności 

„ świętego starca” do chłystów. 

Była sekta założona przez prostego chłopa, 

Daniłę Filipowicza, który w roku 1645 

oświadczył, że wcielił się w niego Bóg Saboath. 

Ta nazwa przypisywana była Bogu w 

Starym Testamencie w niektórych jego księgach. 

Chłyści kontynuowali tu tradycje „judaizantów”, 

czyli zwolenników zbliżenia 

tradycji rosyjskiego prawosławia bardziej 

do tradycji Starego Testamentu. Ta tendencja 

istniała w cerkwi ruskiej w XV wieku, 

podobnie jak we wczesnym chrześcijaństwie 

w II i III wieku po Chrystusie. Traktowano 

chrześcijaństwo jako przedłużenie 

judaizmu. Stąd znaczenie nadawane nazwom 

starotestamentowym, w tym określeniu 

Saboath jako rzeczownik mający być 

jednym z określeń Boga. To wszystko przejęli 

chłyści. Daniło Filipowicz głosząc swoją 

boskość jako Bóg Ojciec, wyświęcił innego 

chłopa, Iwana Susłowa na Chrystusa. Skupił 

wokół siebie chłopów uznających jego boskość. 

Doktryna chłystów zakładała, że Bóg 

może wcielać się w człowieka nieskończoną 

ilość razy. Tenże Susłow zebrał wokół siebie 

dwunastu apostołów i Matkę Boską. Ci 

chłopi wierzyli w to naprawdę i gorąco, gotowi 

oddać za swoje przekonania życie i rzeczywiście 

je oddawali. Byli bowiem prześladowani 

przez władzę carską. Susłowa 

zamęczono torturami na Kremlu w Moskwie, 

którą on uważał za nową Jerozolimę. 

Jego wyznawcy wierzyli, że zmartwychwstał 

i był po trzykroć ukrzyżowany i po trzykroć 


zmartwychwstał. Chłyści byli, podobnie jak 

manichejczycy zwolennikami skrajnej ascezy, 

„śmierci za życia”, która zbliżała ich, według 

ich przekonań, do Boga. Dokonywali 

kastracji rytualnych aby wyzbyć się cielesnych 

pożądań. U mężczyzn obcinano toporem 

genitalia, u kobiet piersi. Była to tzw. 

„wielikaja pieczat’” (wielka pieczęć). Mała 

pieczęć polegała na obcięciu jąder u mężczyzn 

i sutek u kobiet. Bardzo często te 

„operacje” kończyły się zejściem śmiertelnym 

z powodu wykrwawienia lub zakażenia. 

Chłyści też dokonywali aktów samospalenia. 

Najgłośniejszy był przypadek 

Awwakuma w XVIII stuleciu. Również zakopywali 

się żywcem w grobach by umrzeć 

w mękach. Opisał to wybitny rosyjski filo- 

Ostatni carewicz Rosji, Aleksy, następca tronu. 

Święty prawosławny 

zof i pisarz Wasilij Rozanow, żyjący na przełomie 

XIX i XX wieku. Większa jednak 

część członków tej sekty wspierała, jak i manichejczycy 

swoich „wybranych” którzy poświęcali 

się ascezie. Nabożeństwa chłystów 

nazywały się „radienija”. Podczas nich śpiewano 

hymny religijne, modlono się też aż 

do osiągnięcia ekstazy, ale także obejmowano, 

całowano, tańczono i mówiono „nieznanymi 

językami”. To ostanie znane jest 

jako zjawisko „glossolalii”. Bardzo często 

według niektórych, podczas nabożeństw 

chłystów w konsekwencji obejmowania się i 

całowania dochodziło do zbiorowych orgii 

seksualnych, podczas których wierni dawali 

upust swym instynktom tłumionym w 

okresie ascezy. Swoje „radienija” z powodu 

prześladowań carskiej administracji odbywali 

tajemnie, często nocą, po lasach lub w 

ustronnych chatach poza wsią. Stąd wędrówki 

Rasputina po okolicy z wiejskimi 

babami, które były „wyznawczyniami” 

„starca”, orgie które z nimi odbywał traktowane 

były przez władze jako rytuały chłystów. 

Już prawie od początku swojej „działalności” 

Rasputin był niechętnie widziany 

przez władze cerkiewne. Biskup Tobolska 

na skutek doniesienia miejscowego księdza 

prawosławnego zarządził inspekcję i śledztwo 

w sprawie poczynań Griszki. Jednakże 

nic ono nie dało, bowiem mieszkańcy wsi 

rodzinnej kandydata na „świętego” solidarnie 

albo nic nie wiedzieli i nie pamiętali, 

albo podkreślali ortodoksyjną religijność 

Grigorija. Skutek represji ze strony władzy 

miał dla Rasputina bardzo pozytywny wydźwięk. 

Zrobił mu niesłychaną reklamę. 

Jego sława „poszła w lud” i zaczęła przekraczać 

opłotki najbliższej okolicy. Zaczęła się 

również wędrówka Rasputina do kariery i 

do stolicy. Najpierw wszedł na salony arystokracji 

w Kazaniu, na Powołżu, potem 

zaś znalazł się w stolicy, w Petersburgu. Do 

jego kariery przyczynili się hierarchowie 

cerkwi prawosławnej. Pierwszym z nich 

był archimandryta Chrysanf Szczełkowski, 

który wprowadzając Rasputina na szersze 

wody spodziewał się dla siebie określonych 

korzyści. W tym okresie, to znaczy na początku 

wieku XX w Rosji istniało społeczne 

zapotrzebowanie na wszelkiego rodzaju 

mistyków, wieszczów, „świętych starców”, 

„brodjagów”, „proroków”, co niewątpliwie 

świadczy o schyłkowości ówczesnej rosyjskiej 

kultury politycznej, w której oczekiwanie 

na cud miało zastąpić niezbędne 

reformy polityczne, gospodarcze i społeczne. 

Tego typu zapotrzebowanie istniało 

również na carskim dworze, co tłumaczy 

też w pewnej mierze karierę Rasputina, czy 

też raczej w ogóle możliwość kariery tego 

typu człowieka. W petersburskiej karierze 

Rasputina wspomagali rektor akademii 

teologicznej Teofan, biskup Saratowa Hermogenes 

i mnich Heliodor z Carycyna. 

Ten ostatni słynął z fanatycznych ataków 

na wszelkie według niego przejawy bezbożności. 

Wkraczał na salony bogatego mieszczaństwa 

z awanturami i oskarżeniami o 

bezbożność, psuł bale i zabawy oskarżając 

ich uczestników o niemoralność głośnym 

wrzaskiem, oskarżał też o niemoralność 

wielu państwowych dostojników, w czym 

akurat się nie mylił. Miał też z racji bezkompromisowości 

duży wpływ na dworze 

carskim, gdzie, jak już pisałem, życzliwym 

okiem patrzano na wszelkiej maści „świątobliwych 

mężów”. Heliodor to oczywiście 

było jego imię zakonne. Naprawdę nazywał 

się Sergiusz Trufanow. W roku 1912 

raptem, bez specjalnych racjonalnych powodów 

zrzekł się wszelkich duchownych 

godności i wyjechał zagranicę. Zmarł w 

1952 roku w USA, znany tam jako baptysta. 

On to był promotorem Rasputina razem ze 

wspomnianymi wcześniej hierarchami. Na 

dwór carski pomagał wprowadzić Griszkę 

również ojciec Ioann z Kronsztadu, znany 

na początku dwudziestego wieku kaznodzieja, 

który w roku 1903 wskazał podczas 

nabożeństwa Rasputina jako tego, który 

15

Rasputin przy popołudniowej herbacie z dworzankami 

jest „nawiedzony duchem bożym”. Ta scena 

najpewniej została wyreżyserowana przez 

wspomnianych hierarchów. 

Bezpośrednio na dwór został wprowadzony 

przez Annę Wyrubową oraz wielkie 

księżne Anastazję i Milicę, żony wielkich 

książąt Mikołaja i Piotra Mikołajewiczów. 

Byli to stryjeczni bracia ojca ostatniego 

cara, Mikołaja II. Mikołaj Mikołajewicz 

miał duże ambicje wojskowe i w latach 

1914–15 był głównodowodzącym armii 

rosyjskiej podczas wojny światowej. To on 

wydał słynną odezwę do Polaków w roku 

1915, w której bardzo mgliście obiecywał 

powstanie po wojnie państwa polskiego, 

oczywiście pod berłem Romanowych w 

zamian za masowy udział Polaków w armii 

rosyjskiej i walce z Niemcami. Odezwa 

ta przeszła w zasadzie bez większego echa. 

Z Polaków zwerbowanych do ówczesnej armii 

rosyjskiej utworzono osobną jednostkę 

wojskową, zwaną „Legionem Puławskim” 

od miejsca koncentracji, czyli Puław. Legion 

ten istniał do 1916 roku. Natomiast 

Anastazja i Milica były to córki władyki 

Czarnogóry Nikity ( Mikołaja) Petrovicia 

Njegoszy. Czarnogóra, państwo które istnieje 

do dzisiaj po rozpadzie Jugosławii , 

przed pierwszą wojną światową było teokratyczną 

monarchią, to znaczy, że biskup 

Czarnogóry był jednocześnie jej władcą 

świeckim, księciem. Ponieważ biskupi prawosławni 

mogli zawierać związki małżeńskie, 

w związku z czym powstała dynastia 

biskupów – książąt nazywanych władykami. 

Milica i Anastazja miały zainteresowania 

mistyczne, w ich kręgu zajmowano się 

wszelkiego typu „świętymi starcami”, „ludźmi 

bożymi” jak też ich nazywano, a wśród 

których było wielu zwyczajnych naciągaczy, 

karierowiczów i oszustów. Księżniczki jednakże 

nie widziały tego, lub też nie chciały 

widzieć. Przyjaźniły się w ramach koneksji 

rodzinnych z carową, która z racji niemieckiego 

pochodzenia, stylu bycia, była izolowana 

towarzysko wśród Rosjan. 

Ostatnia caryca Rosji była wnuczką 

brytyjskiej królowej Wiktorii. Z pochodzenia 

Niemka, z wychowania Angielka, po 

przyjęciu prawosławia przyjęła imię Aleksandra 

Fiodorowna. Naprawdę nazywała 

się Victoria Alix Helena Louise Beatrice 

księżniczka Hessen – Darmstadt. Urodziła 

Mikołajowi II cztery córki: Olgę, Tatianę, 

Marię i Anastazję oraz upragnionego 

syna, następcę tronu, carewicza Aleksego. 

Urodził się on 30 lipca 1904 roku. Niestety, 

szybko okazało się, że młody następca 

tronu jest chory na hemofilię, przypadłość 

którą dziedziczył po linii prababki, królowej 

Wiktorii brytyjskiej. Kiedy wprowadzono 

Rasputina na dwór carski i kiedy wszedł po 

raz pierwszy do prywatnych apartamentów 

rodziny cesarskiej, okazało się, że ten prosty 

mużyk, prymitywny i nieokrzesany syberyjski 

chłop potrafi zatrzymywać krwotoki 

powstałe na skutek hemofilii, czyli braku 

krzepliwości krwi. Do dziś nie wiadomo jak 

to robił. Czy za pomocą hipnozy, jak niektórzy 

twierdzili, czy też w inny sposób, faktem 

jest natomiast, że to potrafił i dlatego stał się 

niezbędny w życiu rodziny carskiej. Caryca 

Aleksandra Fiodorowna nie widziała innej 

możliwości i to ona, głównie ze względu na 

synka była główną rzeczniczką obecności 

Rasputina na dworze cesarskim. Na temat 

ich wzajemnych relacji już w czasach im 

współczesnych pojawiały się niesmaczne 

plotki i pomówienia, między innymi o to, 

że Rasputin oprócz leczenia chorego synka 

świadczył carycy jeszcze inne „usługi”. 

Wpływ Rasputina na carową, a pośrednio 

i na cara, stał się niedługo przyczyną wielu 

sporów rodzinnych w domu Romanowów, 

jak i przedmiotem politycznych ataków 

opozycji. Ta opozycja była nie tylko ze strony 

środowisk centrowych i lewicowych, ale 

także ze strony ultrakonserwatywnych monarchistów, 

zwolenników władzy absolutnej 

cara. Wśród tych ostatnich prym wiódł 

poseł do Dumy Włodzimierz Puryszkiewicz, 

który był jednym z morderców Rasputina. 

Car z żoną po roku 1905 wycofali 

się do ściśle domowego, rodzinnego kręgu, 

zrywając praktycznie wszystkie większe 

kontakty z otoczeniem za wyjątkiem koniecznych 

i ściśle formalnych. Na wszystkie 

interwencje posłów, ministrów i kolejnych 

premierów car niezmiennie odpowiadał, że 

problem Rasputina jest wyłącznie prywatnym 

problemem carskiej rodziny i nikogo 

to nie powinno obchodzić. Problem jednak 

16 DEBATA Numer 11 (38) 2010

polegał na tym, że car był władcą absolutnym 

jednego z największych państw świata, 

konstytucji w Rosji, mimo zapowiedzi, nie 

było, a parlament, czyli Duma, miał tylko 

uprawnienia doradcze. Ostateczne decyzje 

w sprawach państwowych należały do cara. 

W tej sytuacji rola Rasputina w jego rodzinie 

nie była tylko jego prywatną sprawą. 

A rola „świętego szatana” była coraz większa. 

Od roku 1907, czyli od jego zainstalowania 

się na dworze cesarskim wpływ Rasputina 

był coraz większy. „Święty starzec” 

pozwalał sobie na coraz więcej. Orgie i 

pijaństwa stały się coraz głośniejsze, coraz 

mniej prywatne, wokół Rasputina kręciły 

się różne podejrzane indywidua prowadzące 

różne ciemne i podejrzane interesy 

również z nim samym lub w jego imieniu. 

Zaczęły się kontakty „biznesowe” z różnymi 

politykami, płatne protekcje, oficjalne wręcz 

łapówkarstwo. Każdy, kto cokolwiek chciał 

załatwić na carskim dworze, czy to koncesję, 

czy pozwolenie, czy kasację wyroku i 

uniewinnienie, musiał najpierw pojawić się 

z odpowiednim „podarkiem” w mieszkaniu 

Rasputina. Korzystając ze swoich wpływów 

na cesarzową i pośrednio na decyzje 

samego cesarza, zaczął Rasputin wpływać 

na obsadę ministerialnych stanowisk, kupcząc 

nimi na zasadzie – kto da więcej. Do 

tego dochodziły coraz głośniejsze skandale 

obyczajowe, orgie z damami dworu, arystokratkami 

i prostytutkami, opisywane były 

przez ówczesną prasę, zarówno rosyjską jak 

i zagraniczną. Miara została przekroczona 

w roku 1916. Już od czasu rozpoczęcia 

pierwszej wojny światowej, Rasputin zdecydowanie 

był przeciwny walce z Niemcami. 

Stał na stanowisku konieczności zawarcia 

osobnego traktatu pokojowego z Niemcami. 

Kręgi nacjonalistyczne podejrzewały 

Rasputina, tak jak i carycę o cichą współpracę 

z niemieckim wywiadem. Rasputina 

wręcz jawnie o to posądzano, pisząc na ten 

temat w prasie opozycyjnej wobec aktualnego 

rządu i sugerując to z mównicy parlamentarnej. 

Słynna była pod tym względem 

mowa Pawła Milukowa, przywódcy partii 

konstytucyjnych demokratów wygłoszona 

na początku listopada 1916 roku. Wielu 

historyków tę właśnie mowę oskarżycielską 

uważało za faktyczny początek rewolucji. 

Nieco później swoją mowę, liczącą dwadzieścia 

stron wygłosił Puryszkiewicz. Mówił 

długo, zszedł z mównicy nagrodzony 

oklaskami. Przyczyniły się one do upadku 

rządu Borysa Sturmera, protegowanego Rasputina, 

który był premierem w 1916 roku i 

praktycznie wykonywał wszystkie życzenia 

„starca”, jeśli chodzi o obsadę stanowisk 

państwowych. 

Już w listopadzie 1916 roku, paru przedstawicieli 

konserwatywnych, monarchistycznych 

środowisk postanowiło pozbyć 


się Rasputina w jedyny możliwy sposób, to 

znaczy – zabić go. Spisek został uknuty z 

motywacji patriotycznych i monarchistycznych, 

jego uczestnicy byli pewni, że tym 

sposobem uratują monarchię absolutną i 

wybawią Rosję od kłopotów, wyciągną ją z 

politycznej zapaści, w jaką zaczęła się pogrążać. 

Do spisku oprócz Puryszkiewicza 

należeli wielki książę Dymitr Pawłowicz, 

siostrzeniec cara i książę Feliks Jusupow, 

żonaty z Ireną Aleksandrowną, siostrzenicą 

Mikołaja II. Spisek, jak widać sięgał wręcz 

najbliższej carskiej rodziny. Warto nieco 

napisać o księciu Jusupowie. Rodzina ta 

wywodziła się od tatarskiego kniazia Jusupa 

(tatarska forma arabskiego imienia Jusuf, 

czyli Józef) Mirzy, będącego podobno na 

służbie emira Tamerlana, władcy Transoksanii 

albo inaczej Mawarannahru, czyli Turkiestanu, 

obejmującego dzisiejsze republiki 

Środkowoazjatyckie z głównymi miastami 

Samarkandą, Chiwą i Bucharą. Po przejściu 

na prawosławie przodek Jusupowych był 

podkomorzym u Piotra I. Ojciec Feliksa 

ożenił się z księżniczką Jusupową i otrzymał 

od cara Aleksandra III pozwolenie na noszenie 

nazwiska żony. Młody książę Feliks 

zrobił przez ożenek jeszcze większą karierę. 

Po rewolucji znalazł się na emigracji, gdzie 

wydał książkę – swoje wspomnienia z tych 

wydarzeń, dzięki której zarobił sporą fortunę. 

Zmarł w roku 1967 na emigracji. 

Ci trzej dżentelmeni zamierzyli i zabili 

Rasputina. Należy też nadmienić, że ówczesna 

Rosja, łącznie z najwyższymi sferami 

władzy pełna była spisków różnego rodzaju. 

Jeden z nich dążył do obalenia cara Mikołaja 

II i zastąpienia go innym przedstawicielem 

rodziny Romanowów. Zamierzano 

jako regenta zainstalować brata carskiego 

wielkiego księcia Michała. Inna grupa miała 

zamiar osadzić na tronie wspomnianego 

już wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, 

który nie ukrywał swoich ambicji w 

tym względzie. Późniejsza o trzy miesiące 

„rewolucja lutowa” i przymuszenie przez 

posłów do Dumy Mikołaja II do abdykacji 

na rzecz brata Michała nie wzięła się 

niespodzianie znikąd, była konsekwencją 

rozlicznych planów snutych od 1915 roku, 

a zintensyfikowanych w 1916. Podobno w 

roku 1916 książę Jerzy Lwow wespół z lożą 

masońską snuł plany przewrotu pałacowego 

i osadzenia na tronie właśnie Mikołaja 

Mikołajewicza. Lwow został później pierwszym 

szefem Rządu Tymczasowego. Pisał 

też o tym w swoich wspomnieniach na emigracji 

Aleksander Kiereński, drugi i ostatni 

premier tego rządu. 

Morderstwo Rasputina zaplanowano 

w ten sposób, że książę Jusupow zwabił go 

do swojego pałacu przy petersburskim bulwarze 

Mojka na nocną biesiadę, obiecując 

nieskończoną ilość wina Madera, które Ra- 

sputin szczególnie lubił. Dodatkowo Jusupow 

poprosił Rasputina o przeprowadzenie 

„seansu leczniczego” ze swoją żoną, Ireną 

która była podobno cudownie piękna. Rasputin 

połknął przynętę. W realizacji planu 

bezpośrednio uczestniczyli Polak, lekarz 

frontowy, Stanisław Łazowert, oficer frontowy, 

niejaki Suchotin i Newedow, służący Jusupowa. 

Rasputina zwabiono do urządzonego 

naprędce, acz komfortowo pokoju w 

podziemiach pałacu, skąd nie było słychać 

żadnych odgłosów. Wnętrze dodatkowo 

zaaranżowano tak, by sprawić wrażenie, że 

niedawno zebrało się tam liczne towarzystwo. 

Lekarz Łazowert przygotował truciznę, 

którą dodano do wina i ciast leżących 

na stole. Rasputin okazał się niezwykle żywotny. 

Trucizna, cyjankali, nie podziałała w 

ilości, w jakiej mogłaby zabić konia. Poźniej 

Jusupow przyniósł broń palną i wystrzelił 

z bliska do Rasputina raniąc go pomiędzy 

łopatkami. Pozostali członkowie spisku, 

przedtem ukryci, wypadli i zaczęli bić go 

czym się dało. Ciało wręcz zmasakrowano 

i mordercy byli pewni, że Rasputin nie żyje. 

Wyszli na piętro pałacu. Po pewnym czasie 

książę Jusupow wrócił na dół tknięty przeczuciem 

i zobaczył, że Rasputin się podnosi 

i atakuje go. Zdołał wyrwać się, pomimo 

ran do drzwi, które prowadziły do wyjścia 

z pokoju nad rzekę Newę o tej porze skutej 

lodem. Uciekającego Rasputina parę razy 

trafił z rewolweru Puryszkiewicz, krzycząc 

przy tym „Dlaczego ten pies nie zdycha!?” 

Ten padł na wznak na śnieg. Ciało skrępowano 

powrozami i wrzucono do przerębli 

na Newie. Kiedy go wiązano, żył jeszcze! 

Dopiero zmarł na skutek wyziębienia i utopienia. 

19 grudnia na skutek informacji o 

zaginięciu Rasputina i telegramów carowej, 

Mikołaj II wrócił z Mohylowa, z kwatery 

głównej armii rosyjskiej, której był wodzem 

naczelnym. Rozpoczęto śledztwo. Winnych 

w zasadzie nie ukarano, gdyż wielcy książęta 

byli wyłączeni z normalnej sądowej 

jurysdykcji. 

Podobno Rasputin miał przepowiedzieć 

carowi Mikołajowi II, że „gdy ja umrę, to 

umrzesz Ty i Twoja rodzina, i upadnie Twoje 

carstwo”. Dwa miesiące po jego śmierci 

Mikołaj II przestał być carem, a w dziesięć 

miesięcy po morderstwie Rasputina, mordercy 

bolszewiccy zamordowali całą rodzinę 

Mikołaja II, ostatniego cara Rosji. 

Profesor w Instytucie Nauk Politycznych 

Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego 

jest założycielem 

i prezesem Związku Tatarów 

Rzeczypospolitej; poeta, członek 

Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, 

autor kilku tomów poezji 

Selim Chazbijewicz 

17

Czerwony kat Olsztyna 

Celestyn Nawrocki 

– naczelnik Wydziału 

Śledczego WUBP w Olsztynie (cz.1) 

Stefan Tuma w lutowej „debacie” z 2010 r. opublikował swoje wspomnienia z 1976 r. 

pt. „Moje wojaże”, w których centralną postacią, obok niego samego, był funkcjonariusz 

uB Celestyn Nawrocki. Tuma, nie znając ubeckiej przeszłości Nawrockiego 

(poznał ją dopiero, kiedy delegatura iPN w olsztynie w 2007 r. przygotowała wystawę 

„Twarze olsztyńskiej bezpieki”), przez kilka lat pracował z Nawrockim w olsztyńskich 

zakładach opon Samochodowych „Stomil”. Autor opisując swoje przygody 

z byłymi ubekami, wspomniał także innego funkcjonariusza – Mariana (Samuela) 

Lurie, zaprezentowanego w marcowym wydaniu naszego miesięcznika z bieżącego 

roku. do osoby Nawrockiego – nazywanego katem olsztyna – trzeba jednak powrócić, 

gdyż był on ucieleśnieniem wszystkich zbrodniczych praktyk komunistycznej 

bezpieki. 

PioTR KARdELA 

Celestyn Nawrocki urodził się 8 

kwietnia 1923 r. w Łodzi 1 . Jego 

ojciec, Walenty, był szewcem, zaś 

matka, Genowefa, zajmowała się domowym 

gospodarstwem. W 1930 r. Nawrocki 

jako siedmioletni chłopiec rozpoczął naukę 

w jednej z łódzkich szkół powszechnych, 

gdzie – jak sam później podawał – był 

„uczniem celującym” 2 . W 1936 r., po ukończeniu 

szóstej klasy, zdawał egzamin do 

Państwowego Gimnazjum im. Prezydenta 

Narutowicza w Łodzi, ale z nieznanych powodów 

nie został wtedy przyjęty. Dopiero 

rok później stał się uczniem tejże szkoły, 

co nastąpić miało dzięki wstawiennictwu 

Związku Inwalidów Wojennych, do którego 

należał jego ojciec 3 . Do 1939 r. Celestyn 

Nawrocki, podobnie jak ojciec, młodszy 

brat Jerzy (ur. 1925 r.) i starszy Eugeniusz 

(ur. 1920 r.), nie należał do żadnej partii 

politycznej czy organizacji społecznej. Jedynie 

matka Genowefa była członkiem 

Polskiej Partii Socjalistycznej 4 . 

Do wybuchu II wojny światowej i przez 

pierwsze miesiące okupacji, Celestyn Nawrocki 

mieszkał z rodzicami w Łodzi. We- 

Celestyn Nawrocki 

dle informacji przekazanych wiosną 1945 

r. Urzędowi Bezpieczeństwa, które są jedynym 

źródłem wiedzy na temat jego losów 

w czasie wojny, Nawrocki nie brał udziału 

ani w wojnie obronnej Polski 1939 roku, 

ani w jakiejkolwiek cywilnej czy zbrojnej 

konspiracji. 19 maja 1940 r. schwytany 

przez Niemców podczas łapanki ulicznej w 

Łodzi, osadzony został w więzieniu przy ul. 

Kopernika. Dzień później wywieziono go 

na przymusowe roboty do Prus Wschodnich. 

Spędził tam całą wojnę. Początkowo 

pracował jako robotnik rolny, a potem 

zatrudniono go przy produkcji konserw 

w bliżej nieokreślonym przedsiębiorstwie 

gdzieś w okolicach Gołdapi 5 . Końcówka 

działań wojennych na tym obszarze nosiła 

silne piętno odwetu wkraczających czerwonoarmistów, 

którego celem byli wszyscy 

bez wyjątku mieszkańcy tych ziem, gdzie 

nie rozróżniano ludności miejscowej, przymusowo 

pracujących Polaków od lojalnych 

wobec III Rzeszy obywateli państwa niemieckiego. 

Wszystko to podsycane przez 

propagandę nienawiści planowo prowadzoną 

przez sowieckich oficerów politycznych, 

stworzyło atmosferę psychozy i 

śmiertelnego zagrożenia 6 . Tak to też odczuwał 

Nawrocki, dlatego w styczniu 1945 r., 

kiedy wojska niemieckie zaczęły ustępować 

z terenu Prus Wschodnich w wyniku siejącej 

strach ofensywy Sowietów, Nawrocki 

podczas gorączkowo prowadzonej ewakuacji, 

miał oddalić się z miejsca pracy przymusowej, 

rozpoczynając dwutygodniową 

wędrówkę do rodzinnej Łodzi. Do domu 

dotarł 4 lutego 1945 r. 7 

6 lutego 1945 r. Nawrocki zapisał się 

w łódzkiej dzielnicy Chojny do Związku 

Walki Młodych. Kilka dni później – jak 

podawał w życiorysie – „[i]dąc za głosem 

sumienia” i pragnąc zawodowo związać 

się wojskiem, zarejestrował się w Rejonowej 

Komendzie Uzupełnień. Przez miesiąc 

marzec oczekiwał „na wcielenie do armii” 8 . 

Również w marcu 1945 r. Nawrocki wstąpił 

w szeregi Polskiej Partii Robotniczej 9 . Nie 

otrzymując z WKU odpowiedzi, postanowił 

ubiegać się o przyjęcie do służby w 

Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego. By 

zapewnić o swej lojalności, uzyskał uprzednio 

z ZWM zaświadczenie, w którym sekretarz 

tej organizacji z dzielnicy Chojny 

„ręczył”, że starający się o przyjęcie do UB 

jest „szczerym demokratą” 10 . 

Podanie o pracę w UBP w Łodzi Celestyn 

Nawrocki złożył 4 kwietnia 1945 r. 

Prośbę swą motywował nieco przedziwnie: 

„Niniejszym proszę uprzejmie Urząd 

Wojewódzki o przyjęcie mnie w szeregi 

18 DEBATA Numer 11 (38) 2010

czynnych akcjonariuszy wyżej wymienionego 

Urzędu. Pragnę bowiem, jako duszą 

oddany sprawie czynnie przyczynić się w 

wielkim dziele odbudowy Potężnej Polski 

Demokratycznej, pozbawionej wszelkich 

złych i wrogich elementów” 11 . W przedłożonym 

obok podania życiorysie, Nawrocki 

opisując koleje swego losu rozpoczął od 

stwierdzenia: „Jestem Polakiem…”. Kończąc 

zaś życiorys, narzekając na brak odpowiedzi 

z WKU oświadczał, że pragnie 

dłużej „nie zwlekać i pracować, aby czynnie 

przyczynić się do umocnienia pozycji Polski 

Demokratycznej w Europie” 12 . 

5 kwietnia 1945 r. UBP w Łodzi pozytywnie 

rozpatrzył podanie Nawrockiego 13 , 

w związku z czym ten z dniem 7 kwietnia 

został przyjęty w szeregi organów bezpieczeństwa 

14 . Początkowo, najpewniej 

w porozumieniu z WKU, skierowano go 

do pracy na stanowisku cenzora w Wojewódzkim 

Wydziale Cenzury Wojskowej w 

Łodzi, a 20 maja na takie samo stanowisko 

do Poznania, gdzie przebywał do 6 sierpnia. 

Przez dwa tygodnie był w dyspozycji 

Wydziału Personalnego MBP. 15 września 

Nawrockiego skierowano na przeszkolenie 

do Centrum Szkolenia MBP w Łodzi 15 . Po 

odbytym kursie, 21 grudnia 1945 r. Celestyn 

Nawrocki złożył ślubowanie jako 

funkcjonariusz UB i został awansowany do 

stopnia chorążego 16 . 

4 stycznia 1946 r. chorąży Nawrocki, 

nie wykluczone, że z racji przebywania 

podczas wojny w Prusach Wschodnich i 

naturalnej znajomości tego terenu, został 

skierowany na obszar Okręgu Mazurskiego. 

11 stycznia rozpoczął jako oficer 

śledczy służbę w Powiatowym Urzędzie 

Bezpieczeństwa Publicznego w Biskupcu 

Reszelskim 17 . Szefem Urzędu i przełożonym 

Nawrockiego był ppor. Stefan Jarosz, 

który jako absolwent Centralnej Szkoły 

MBP został do Biskupca skierowany już 

we wrześniu 1945 18 . Nawrocki w Biskupcu 

jako oficer śledczy zajmował się m.in. sprawami 

przestępstw gospodarczych. Ścigając 

spekulantów i szabrowników, sam jednak 

również nie ustrzegł się nadużyć i łapownictwa. 

30 marca 1946 r. na polecenie szefa 

PUBP, wraz z innymi funkcjonariuszami 

UB, uczestniczył w zatrzymaniu Antoniego 

Wacławskiego, który przewodził samochodem 

ciężarowym 4 tys. kg mąki. Wacławskiego 

aresztowano, zarzucając „nielegalny 

wywóz mąki z terenu wojew.[ewództwa] 

olsztyńskiego”. Stefan Jarosz 2.986 kg mąki 

przekazał miejscowej składnicy »Społem«, 

a resztę zużył na potrzeby podległego sobie 

urzędu. „Po upływie kilku dni – jak napisano 

w później sporządzonym raporcie 

WUBP w Olsztynie – za pośrednictwem 

Nawrockiego Celestyna”, do Jarosza zgłosiła 

żona zatrzymanego Wacławskiego. 


Prosząc o zwolnienie męża, zapłaciła za to 

Jaroszowi 10.000 zł. Wacławski został zwolniony. 

Jarosz zaś podzielił się z Nawrockim 

otrzymaną łapówką, dając mu 5 tys. zł. W 

celu zatuszowania sprawy przeciwko Wacławskiemu 

Jarosz z Nawrockim „uplanowali 

fikcyjne przesłanie akt sprawy do 

[olsztyńskiej] Komisji Specjalnej [do Walki 

z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym] 

i w związku z tym napisali pismo 

skierowujące wspomniane akta do tejże 

Komisji, nie przesyłając jednak akt” 19 . Nie 

wykluczone, że właśnie takie postępowanie 

funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa 

było powodem licznych skarg, które napływały 

od mieszkańców Warmii i Mazur do 

olsztyńskiej Delegatury Komisji Specjalnej 

20 . 

Nadużywanie władzy i wspólne nieformalne 

porozumienia Nawrockiego z sze- 

Czerwony kat Olsztyna 

fem PUBP w Biskupcu na pewno nie były 

też bez wpływu na niezwykle pozytywną 

ocenę Nawrockiego jako funkcjonariusza 

PUBP, zawartą w wysyłanej z Biskupca do 

WUBP w Olsztynie jego charakterystyce. 

18 kwietnia 1946 r. ppor. Jarosz pisał m.in., 

że chorąży Nawrocki, pracował w Biskupcu 

„nienagannie” i posiadał „kompetencje w 

pracy Urzędu Bezpieczeństwa”. Informując 

szefostwo służbowe o przynależności 

podległego mu pracownika do PPR, Jarosz 

określał przekonania polityczne podwładnego 

jako „ściśle demokratyczne”, uznając, 

że ten nadawałby się nawet „na zastępcę 

szefa PUBP” 21 . Nawrocki służbę w Biskupcu 

zakończył jednak z początkiem września 

1946 r., co mogło być spowodowane 

ujawnieniem sprawy łapówkarskiej i wszczęciem 

wewnętrznego wyjaśnienia przez 

WUBP w Olsztynie 22 . 

8 września 1946 r. chorąży Nawrocki 

został przeniesiony do PUBP w Lidzbarku 

Warmińskim 23 , gdzie od 1 listopada 

objął stanowisko zastępcy szefa PUBP 24 . 

Jako funkcjonariusz UB był mocno zaangażowany 

w akcję przedwyborczą na terenie 

powiatu lidzbarskiego. Ostrze działań 

przedwyborczych aparatu bezpieczeństwa, 

jak w całym kraju, skierowane było przede 

wszystkim przeciw członkom Polskiego 

Stronnictwa Ludowego, która to partia na 

terenie powiatu zorganizowała się w lutym 

1946 r. I choć po referendum z 1946 r. PSL 

było konsekwentnie rozbijane, to jednak 

jego członkowie wciąż mogli liczyć na poparcie 

społeczne, pochodzące głównie ze 

strony osadników z terenu Wileńszczyzny 

25 . Akcja przeciw PSL-owi była dokumentowana 

przez UB. Przykładowo 2 października 

1946 r. funkcjonariusze PUBP w 

Lidzbarku zatrzymali byłego instruktora 

Powiatowego Zarządu PSL, „podejrzanego 

o handel bronią palną i dostarczenie jej 

dla bandy”. Dnia następnego, zatrzymano 

„3 członków nielegalnej organizacji, w 

tym Prezesa Powiatowego Zarządu PSL i 

skarbnika tegoż Zarządu”. 5 października 

z kolei w powiecie zatrzymano osoby rozpowszechniające 

ulotki „antypaństwowe” z 

polecenia „nielegalnej organizacji »W[olność] 

i N[iezawisłość]«” 26 . Teren – jak zapamiętał 

wysoki funkcjonariusz UB Bolesław 

Krzywiński, czyli Borys Shildhaus 

– był przy tym przesiąknięty ludźmi z podziemia, 

którzy popierali PSL. „Zadaniem 

naszym – pisał dość przewrotnie Krzywiński, 

myśląc o wyborach – było więc stworzyć 

warunki dla ludności dla swobodnego 

wypowiedzenia się” 27 . 

23 listopada 1946 r. Celestyn Nawrocki 

wysłał do WUBP w Olsztynie sprawozdanie 

pt. „Ilość dysponującej siły do celów wyborów 

w Pow.[iatowym] Urzędzie Bezp.[ieczeństwa] 

Publicznego w Lidzbarku”, gdzie 

wykazywał stany liczbowe funkcjonariuszy 

UB, MO i ORMO zaangażowanych w 

„ochronę” nadchodzących wyborów. Sam 

stojąc na czele „Wyborczego sztabu policyjnego” 

w powiecie, informował o zebraniu 

przez UB charakterystyk członków obwodowych 

komisji wyborczych, w których – 

jak relacjonował – „przeprowadził pewne 

reorganizacje, usuwając z tych elementy 

niepewne”. 14 stycznia 1947 r., a zatem pięć 

dni przed wyborami, Nawrocki podawał 

do szefa WUBP, że efektem działań lidzbarskiego 

UB było usunięcie z komisji 12 osób. 

Chorąży Nawrocki zajmował się zatem aktywnie 

rozpoznaniem osób nastawionych 

wrogo do „obecnego ustroju”. W efekcie 

tej pracy wytypowano w powiecie 97 osób, 

głównie z PSL, które w jego przekonaniu 

należało pozbawić prawa udziału w wyborach. 

Relacjonując do WUBP w Olsztynie 

inne owoce pracy Urzędu, donosił, że 

„członków Komisji obwodowych zwerbowano 

[jako informatorów UB] wszystkich”, 

uzupełniając, że pełnomocników list nie 

19

werbowano, gdyż wypracowana sytuacja 

w komisjach wyborczych gwarantowała, iż 

głosy oddane w wyborach będą policzone 

„dobrze”. Nawrocki chwalił się ponadto, że 

oprócz zastopowania przez UB zgłaszania z 

terenu powiatu tzw. dzikich list, funkcjonariusze 

PUBP przygotowali wykaz 52 osób, 

które w przeddzień wyborów zostaną prewencyjne 

aresztowane. Jak pisał dosłownie, 

chodziło o „aktywistów PSL, którzy jednak 

po wystąpieniu z tej partii nie przestają 

swej działalności antyrządowej i uprawiają 

wrogą propagandę” 28 . Poprzez tego typu 

działania na pewno Celestyn Nawrocki w 

jakimś stopniu przyczynił się do „utrwalenia 

władzy ludowej” na terenie byłych Prus 

Wschodnich. 

W czerwcu 1947 r. Komitet Powiatowy 

PPR z okazji „wygranych” wyborów, 

podczas specjalnej uroczystości w Lidzbarku, 

wręczył m.in. Nawrockiemu „dy- 

plom uznania”. Tym sposobem funkcjonariusz 

ten znalazł się w gronie 25. osób 

wyróżnionych, które w ocenie przybyłego 

z Olsztyna Ostrowskiego, przedstawiciela 

Komitetu Wojewódzkiego PPR, wydatnie 

przyczynili się do budowy – jak to ujął komunista 

– „nowej Polski i nowego życia” 29 . 

Po uroczystości Nawrocki wyjechał na 

krótko do MBP w Warszawie, skąd przywiózł 

nadany mu 10 lipca 1947 r. Brązowy 

Krzyż Zasługi 30 . 

Po wyborach Celestyn Nawrocki kontynuował 

służbę w powiecie lidzbarskim, 

zajmując się m.in. inwigilacją za pomocą 

zwerbowanej przez siebie agentury byłego 

środowiska PSL, członków PPS, Stronnictwa 

Ludowego, a nawet OMTUR-u. Inwigilował 

także (np. poprzez płatnych agentów 

ps. „Rola” czy „Kłusownik”) członków 

rządzącej partii komunistycznej, choć w 

jej szeregach w przeciwieństwie do okresu 

przedwyborczego nie miał już oficjalnych 

informatorów – po styczniu 1947 r. zwerbowanych 

uprzednio konfidentów w szeregach 

PPR, wyeliminował z czynnej sieci 

agenturalnej 31 . 

Nawrocki także w Lidzbarku nie 

ustrzegł się nadużyć władzy. Wspomniany 

funkcjonariusz UB, Bolesław Krzywiński, 

napisał o ludziach przebywających po 

1945 r. na teren byłych Prus Wschodnich: 

„Nikt sobie mienia nie przywoził, a każdy 

urządzał sobie mieszkanie, zabierając 

opuszczone meble i inne przedmioty, 

względnie upatrywał sobie rzekomego 

Niemca i zabierał mu jego własność” 32 . I 

tak to chyba musiał rozumieć Celestyn 

Nawrocki, bo w sierpniu 1947 r. decyzją 

szefa WUBP w Olsztynie został ukarany 

14-dniowym aresztem domowym, po tym 

jak odkryto, że jako funkcjonariusz bezpieki 

w Lidzbarku bezprawnie przechowywał 

w swoim prywatnym mieszkaniu 

depozyt „po wysiedlonym Niemcu Teszmerze” 

33 . 

3 sierpnia 1947 r. Nawrocki ukończył 

w Olsztynie kurs szefów PUBP, a 15 grudnia 

tego samego roku został mianowany 

na stanowisko zastępcy szefa PUBP w 

Lidzbarku Warmińskim 34 . Dokształcanie i 

awanse nie miały jednak wpływu na ocenę 

Nawrockiego przez zwierzchników w 

Olsztynie, którzy ostatecznie negatywnie 

podsumowali jego pracę. Celestyn Nawrocki 

– jak pisano – „pełniąc obowiązki 

[p.o.] Szefa PUBP w Lidzbarku, zaniedbywał 

swoje obowiązki służbowe”. Wśród 

przykładów podawano, że 12 września 

1947 r. podczas inspekcji w PUBP znaleziono 

„w koszu od śmieci oryginały 

dwóch doniesień ag.[enta] ps. »Stalowy«”. 

Po inspekcji nie wyciągnięto konsekwencji 

służbowych wobec Nawrockiego. Mało 

tego, 22 grudnia 1947 r. Nawrocki został 

awansowany do stopnia podporucznika 35 . 

Pobłażanie wobec niego zakończyło się 

jednak również w grudniu 1947 r., gdyż 

Nawrocki upił się, po czym na terenie 

PUBP „wystrzelił ze swego pistoletu posiadaną 

amunicję, a następnie zabrał automat 

stojącemu na posterunku wartownikowi 

Niedźwiedzkiemu i wystrzelił około 

6-ciu razy”. Wiadomości o tym incydencie 

szybko dotarły do WUBP w Olsztynie, a 

potem do MBP w Warszawie, efektem 

czego było wszczęcie wewnętrznego dochodzenia 

wyjaśniającego 36 . 

Dr historii, pracownik Delegatury 

Instytutu Pamięci 

Narodowej w Olsztynie. 

Piotr Kardela 

20 DEBATA Numer 11 (38) 2010

(Przypisy) 

1. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, 

sygn. 052/191, Akta osobowe Celestyna Nawrockiego, 

s. Walentego, ur. w Łodzi, dn. 8 IV 1923 r. /dalej: AIPN 

052/191/, Ankieta personalna C. Nawrockiego. Przebieg 

służby i awanse C. Nawrockiego, oprac. przez R. Gieszczyńską, 

zob. Twarze olsztyńskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych 

Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w 

Olsztynie. Informator personalny, praca zbiorowa pod red. P. 

Kardeli, Białystok 2007, s. 147-148, /dalej: Twarze olsztyńskiej 

bezpieki/. 

2. AIPN 052/191, Własnoręcznie napisany życiorys C. 

Nawrockiego, Łódź, IV 1945 r. /dalej: Życiorys C. Nawrockiego/; 

ibidem, Kwestionariusz dla współpracowników Resortu 

Bezpieczeństwa Publicznego – C. Nawrocki /dalej: Kwestionariusz 

C. Nawrockiego/. 

3. Ibidem. Do Związku Inwalidów Wojennych w Łodzi 

dysponując tam pewnym poparciem należał, z racji inwalidztwa 

po kontuzji odniesionej w czasie I wojny światowej 

podczas służby w armii carskiej Rosji, ur. 1892 r. Walenty 

Nawrocki. 

4. AIPN 052/191, Ankieta Specjalna UBP – C. Nawrocki, 

Łódź, 22 XI 1945 r. /dalej: Ankieta Specjalna C. Nawrockiego/ 

5. Życiorys C. Nawrockiego; Kwestionariusz C. Nawroc- 

kiego. 6. O wkroczeniu i działaniach Armii Czerwonej na teren 

Gołdapi, okrucieństwie i zbrodniach na ludności cywilnej 

traktuje m.in. fragment książki C. Merridale, Wojna Iwana, 

Poznań 2007, s. 327. 

7. Życiorys C. Nawrockiego; Kwestionariusz C. Nawrockiego. 

8. Ibidem. 

9. Ankieta Specjalna C. Nawrockiego 

10. AIPN 052/191, Zaświadczenie dla C. Nawrockiego 

wystawione przez J. Służewskiego sekretarza ZWM Łódź- 

Chojny, 3 IV 1945 r. 

11. AIPN 052/191, Podanie C. Nawrockiego do WUBP 

w Łodzi, 4 IV 1945 r. wraz z dopiskiem o pozytywnym rozpatrzeniu. 

12. Życiorys C. Nawrockiego; Kwestionariusz C. Nawrockiego. 

13. AIPN 052/191, Podanie C. Nawrockiego…. 

14. Ibidem, Ankieta personalna. 

15. Ibidem, Przebieg służby z akt personalnych. 

16. Archiwum Delegatury IPN w Olsztynie, Akta podręczne 

sprawy przygotowawczej przeciwko C. Nawrockiemu, 

sygn. akt VII K 27/89, /dalej: IPN Bi 05/191/, Kopia Karty 

ewidencyjnej funkcjonariusza bezpieczeństwa publicznego 

– C. Nawrocki; AIPN 052/191, Pismo S. Jarosza szefa PUBP 

w Biskupcu do Naczelnika Wydziału Personalnego WUBP w 


Olsztynie, Biskupiec, 18 IV 1946 r.; ibidem, Karta ślubowania 

C. Nawrockiego w Centralnej Szkole MBP, 21 XII 1945 r. 

Wówczas funkcjonariusze UB ślubowali na wierność konstytucji 

z dnia 17 marca 1921 r., ale też praw stanowionych przez 

Krajową Radę Narodową; Twarze olsztyńskiej bezpieki…, s. 

147-148. 

17. O skierowaniu Nawrockiego do PUBP, zob. AIPN 

Bi 058/14, 40 lat organów bezpieczeństwa woj. olsztyńskiego 

1945-1985. Kronika walki, służby, pracy, oprac. J. Grzegorzewski, 

mps, s. 39, /dalej: 40 lat organów/; AIPN 052/191, Przebieg 

służby z akt personalnych; ibidem, Pismo S. Jarosza szefa 

PUBP w Biskupcu do Naczelnika Wydziału Personalnego 

WUBP w Olsztynie, Biskupiec, 18 IV 1946 r.; IPN Bi 05/191, 

Wykaz funkcjonariuszy PUBP w Biskupcu Reszelskim zatrudnionych 

w latach 1945-1948. 

18. O skierowaniu S. Jarosza do PUBP w Biskupcu, zob. 

AIPN Bi 058/14, 40 lat organów, s. 29. W monografii Biskupca 

wydanej za PRL-u, odnotowano jedynie, że PUBP istniał i 

nic ponadto. Zob. Biskupiec. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 

1969, s. 202. 

19. AIPN 052/191, Informacja dotycz.[ąca] ppor. NA- 

WROCKIEGO Celestyna, ofic.[era] śl.[edczego] WUBP 

Olsztyn, sporządził por. Reszczyński, Warszawa 11 III 1950 

r. Za powyższe Jarosz, decyzją Ministra Bezpieczeństwa Publicznego 

z dnia 7 stycznia 1948 r. został wydalony z pracy 

w UB. Nawrocki zaś został ukarany 14-dniowym aresztem 

domowym z potrąceniem 50% poborów za czas odbywania 

kary 20. Szerzej na ten temat, zob. R. Tomkiewicz, Olsztyńska 

Delegatura Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i 

Szkodnictwem Gospodarczym 1945-1954, Olsztyn 1995, s. 92. 

21. AIPN 052/191, Pismo S. Jarosza szefa PUBP w Biskupcu 

do Naczelnika Wydziału Personalnego WUBP w 

Olsztynie, Biskupiec, 18 IV 1946 r. 

22. IPN Bi 05/191, Wykaz funkcjonariuszy PUBP w 

Biskupcu Reszelskim zatrudnionych w latach 1945-1948. 

Inną datę zakończenia służby C. Nawrockiego w PUBP w 

Biskupcu podała R. Gieszczyńska, co mogło wynikać z przepisania 

błędnie zapisanej daty w karcie o przebiegu służby, 

która wyraźnie w latach 1945-1948 była przepisywana, a nie 

uzupełniana na bieżąco. Dokumenty związane z aktywnością 

C. Nawrockiego w Lidzbarku Warmińskim datowane już od 

jesieni 1946 r. wskazują ewidentnie, że datę tę zapisano mylnie 

– 1947 zamiast 1946 r. Zob. Twarze olsztyńskiej bezpieki, s. 

147 i por. AIPN 052/191, Karta ewidencyjna C. Nawrockiego. 

23. IPN Bi 05/191, Wykaz funkcjonariuszy PUBP w Biskupcu 

Reszelskim zatrudnionych w latach 1945-1948. Wedle 

jednych ustaleń, PUBP w Lidzbarku Warmińskim został 

zorganizowany w lipcu 1945 r. pod kierownictwem Henryka 

Wróblewskiego. Zob. J. Mikołajczak, Trud pierwszych lat. 

Powiat lidzbarski w latach 1945-1947, Lidzbark Warmiński 

„Ty ślepy jesteś” 

– zaćmienie z czasów 

realnego socjalizmu 

„Władza ludowa”, deklaratywnie troszcząc się o ludzi, z rozmysłem deprecjonowała 

człowieka – niezależnie od jego pochodzenia. Kolektywne szczęście, do którego 

zmierzano, nie obejmowało wolności myśli – niezależnie od języka, w jakim myśl 

tę artykułowano. Jawnie budując socjalizm, potajemnie kontrolowano poczynania 

obywateli. istniała cenzura oraz funkcjonariusze i ich współpracownicy zajmujący 

się inwigilacją. Jak wyglądały efekty pracy agentów Służby Bezpieczeństwa i wedle 

jakich prawideł działali, można się przekonać, analizując wybrane przykłady. Cytowane 

dokumenty dotyczą metod stosowanych przez bezpiekę po 1956 r. wobec społeczności 

ukraińskiej w PRL. 

JERzy NECio 

zdecydowany odpór 

Ukraińców w PRL, stanowiących w 

tym kraju rozproszoną społeczność, 

SB starała się uchronić przede 

wszystkim od „nacjonalizmu”. Za „nacjonalizm” 

uchodziły zresztą wszelkie aspiracje w 

kierunku utrzymania własnej tożsamości. 

Dbano, by nici łączące ukraińską diasporę 

w Polsce z rodakami na Zachodzie i po 

wschodniej stronie Bugu nie służyły umacnianiu 

poczucia narodowej wspólnoty. Ekumenia, 

której powszechnie należało hołdować 

nazywała się „Związek Sowiecki”. Kraj 

1994, s. 35. Z kolei z opracowaniu resortowym na temat organów 

bezpieczeństwa państwa na Warmii i Mazurach, wynika, 

że organizatorem PUBP w Lidzbarku Warmińskim i jego 

pierwszym p.o. kierownikiem był starszy referent, chorąży 

Marian Majewski, s. Romana, ur. 1922 r., absolwent Centralnej 

Szkoły MBP w Łodzi. Zob. 40 lat organów, s. 23. 

24. AIPN 052/191, Przebieg służby z akt personalnych 

25. Z. Mikołajczak, op. cit., ss. 67-68. 

26. 40 lat organów, s. 66-67. Szerzej o walce wyborczej 

przed wyborami do Sejmu ustawodawczego w 1947 r., zob. 

B. Łukaszewicz, PSL na Warmii i Mazurach w latach 1945- 

1947, Olsztyn 1991, ale też o represjach wobec członków PSL, 

idem, Wojskowy Sąd Rejonowy w Olsztynie 1946-1955, Olsztyn 

2000. Zob. też: W. Brenda, Aparat represji w województwie 

olsztyńskim w latach 1945-1947 i jego rola w zwalczaniu polskiej 

konspiracji antykomunistycznej, „Znad Pisy. Wydawnictwo 

poświęcone Ziemi Piskiej”, nr 12, 2003. 

27. Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego, 

Zbiory Specjalne, sygn. R-15, Relacja Bolesława Krzywińskiego 

/dalej: Rel. Krzywińskiego/, s. 7. Borys Shyldhaus s. 

Mozesa, ur. 24 X 1913 r., został na teren Okręgu Mazurskiego 

skierowany rozkazem nr 250 ministra Bezpieczeństwa Publicznego, 

będąc uprzednio szefem PUBP w Przemyślu. Na 

zmianę nazwiska otrzymał zgodę MBP, zob. 40 lat organów, s. 

30. Por. Twarze olsztyńskiej bezpieki, s. 122. 

28. IPN Bi 084/383, Sprawozdanie szefa PUBP do szefa 

WUBP, Lidzbark Warmiński, 14 I 1947, za: M. Golon, 

Historia Lidzbarka Warmińskiego 1945-1975, maszynopis w 

opracowaniu, przeznaczony finalnie do druku [w:] Historia 

Lidzbarka Warmińskiego, t. II, red. K. Mikulski. [brak paginacji 

stron]. 

29. Archiwum Państwowe w Olsztynie, 1082/4, Protokół 

Komitetu Powiatowego PPR z 16 VI 1947, za: M. Golon, 

op. cit.. 

30. IPN Bi 05/191, Kopia Karty ewidencyjnej funkcjonariusza 

bezpieczeństwa publicznego – C. Nawrocki. 

31. IPB Bi 120/22, Sprawozdanie szefa PUBP w Lidzbarku 

Warmińskim do WUBP w Olsztynie, 8 X 1947, za: M. 

Golon, op. cit.. 

32. Rel. Krzywińskiego, s. 3. 



Olsztyn, sporządził por. Reszczyński, Warszawa 11 III 1950 r. 

Pisownia cytowanego dokumentu oryginalna. 

34. 40 lat organów, s. 91, 96. 

35. IPN Bi 05/191, Kopia Karty ewidencyjnej funkcjonariusza 

bezpieczeństwa publicznego – C. Nawrocki. 



Olsztyn, sporządził por. Reszczyński, Warszawa 11 III 1950 r. 

ten był wzorcem polityki narodowościowej, 

a jego państwowe przedsiębiorstwo inwigilacyjne 

– KGB w sprawach ukraińskich traktowało 

polską esbecję jako podwykonawcę i 

wspólnika. 

Fluktuacje na szczytach władzy, kryzysy 

i następujące po nich „odwilże” powodowały 

przekształcenia polityczne, wśród których 

przeobrażeniom ulegał też stosunek do 

mniejszości narodowych. 

„Po VIII Plenum nasza Partia i władze, 

kierując się zasadami internacjonalizmu, zasadami 

konstytucji lipcowej [z 22 lipca 1952 r. 

– przyp. aut.] gwarantującej równouprawnienie 

wszystkich obywateli bez względu na 

narodowość, postanowiły dać zdecydowany 

odpór rozpętanej przez wrogie elementy fali 

szowinizmu i waśni narodowościowych i realizować 

słuszne postulaty mniejszości narodowych. 

Zgodnie z zaleceniami KC PZPR i 

Rządu w 1956 r. powołano do życia szereg 

towarzystw społeczno – kulturalnych wśród 

mniejszości narodowościowych zamieszkałych 

w Polsce.” 1 Tak postrzegano genezę m.in. 

Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego 

według broszury opracowanej w 

styczniu 1959 r. w Departamencie III MSW. 

Funkcjonariusze resortu (mjr T. Szumański i 

mjr Z. Wesołowski) zapisali w dokumencie: 

„W ostatnich miesiącach 1956 i początkach 

21

1957 nastąpiła zasadnicza zmiana charakteru 

tej działalności [„nacjonalistycznej” – przyp. 

aut.] i jej wzrost w niektórych województwach. 

W tym okresie elementy podsycały 

nastroje nacjonalistyczne, antyradzieckie, 

występowały niekiedy z żądaniami rehabilitacji 

UPA, lansując w środowiskach nacjonalistycznych 

postulat „samodzielnej Ukrainy”. 

(…) Typowym zjawiskiem dla tego okresu 

było dążenie elementów nacjonalistycznych 

do opanowania UTSK dla wykorzystania tej 

legalnej instytucji do swoich celów”. 2 

Impet zmian wprowadzonych na fali 

października 1956 r. wkrótce został wyhamowany, 

a Władysław Gomułka, który zdobył 

wtedy ster rządów zasłynął niebawem 

jako promotor „siermiężnego socjalizmu”. 

Stalinowski terror Urzędu Bezpieczeństwa 

ustąpił miejsca subtelniejszym sposobom 

kontroli zastosowanym przez SB. UTSK 

uznawane przez władze za jedynego oficjalnego 

reprezentanta całości środowiska 

ukraińskiego w PRL, poddano charakterystycznym 

dla czasów Gomułki metodom 

inwigilacji. Kluczową rolą rolę w „ochronie” 

społeczności ukraińskiej spełniali usłużni 

wobec aparatu władzy różnej maści konfidenci, 

których rekrutowano spośród przedstawicieli 

tej mniejszości. 

Confidentia Felix – przykład 

„Na to Łapski 3 znów wybuchnął gniewnie: 

ty ślepy jesteś, nie widzisz, że temu 

wszystkiemu winien jest system niewolniczy 

radzieckiego rządu. Ten system gnębi naszą 

Ukrainę i prowadzi ją do likwidacji jako suwerenne 

państwo. Tam jest kult na każdym 

kroku. Kult dyrektora, kult brygadzisty, a nawet 

kult oddziałowej w kołchozie nacelowane 

na to, aby człowieka zemleć jak w młynku, 

zlikwidować psychicznie i fizycznie, oduczyć 

go samodzielnego myślenia i posiadania swego 

zdania”. 4 Emocjonalną wypowiedź Ostapa 

Łapskiego zapamiętaną z dyskusji w redakcji 

„Naszego Słowa” podał oficerowi SB tajny 

współpracownik o pseudonimie „Feliks”. 

Doniesienia „Feliksa” charakteryzowała drobiazgowość. 

Starał się też podawać nazwiska 

wszystkich osób obecnych przy opisywanych 

wydarzeniach. Treści, które komunikował 

esbekom, świadczą o jego prowokacyjnym 

udziale podczas dyskusji. „Zaczęło się od 

pytania Kobelaka 5 , który stwierdził, iż każdy 

ma swoje odrębne zdanie i powinien je 

swobodnie i wszędzie wyrażać ustnie czy w 

prasie. Na tym polega sens prawdziwej demokracji. 

Ja [„Feliks” – przyp.aut.] wtrąciłem 

słowo: „To nie zawsze na dobre wychodzi, jak 

np. w Czechosłowacji” [W 1968 r. miała tam 

miejsce interwencja wojsk Układu Warszawskiego 

– przyp.aut.] Łapski krzyknął: „Na 

dobre wychodzi. Czesi są jednomyślni pod 

względem swej suwerenności. Oni wszyscy 

jak jeden mąż plunęli w dużą mordę Sowietom 

i pokazali, że są panami w swym kraju, 

że u nich Moskwa nie ma prawa panoszyć się 

jak na Ukrainie”. 6 Dokument sporządzony 

na podstawie relacji „Feliksa” przed ponad 

40 laty jest ilustracją kontrastowych postaw 

przyjmowanych wówczas wśród czołowych 

przedstawicieli środowiska ukraińskiego w 

Polsce. „Łapski więcej jak pół godziny krzycząc 

i gestykulując (weszli Werba i Szczyrba 

ale zaraz wyszli, aby nie być świadkami) 

dowodził, że na Ukrainie nie ma wolności. 

Wszystko zdławili butem Rosjanie, butni, nie 

szanujący nikogo prócz siebie. W Dniepropiotrowsku 

Rosjanka, kierowniczka muzeum 

rozkopała mogiłę zaporożca Sirka, kości 

wzięła do worka i gdzieś zaniosła, aby nie zostało 

śladu po bohaterze narodowym. Porozbierali 

cerkwie zabytkowe. A najważniejsze 

spotworzyli [ukrainizm – zdeformowali – 

przyp.aut.], spaplużyli [ukrainizm – oszkalowali 

– przyp.aut.] duszę ukraińską, odbierając 

od niej co najcenniejsze – język ojczysty. A co 

wart jest człowiek bez języka i kultury?” 7 

Trzy lata wcześniej „Feliks” wiernie scharakteryzował 

bezpiece przebieg uroczystości 

poświęconej Tarasowi Szewczence. „Dn. 

13.III 1966 w teatrze „Buffo” w Warszawie 

(ul. Konopnickiej 6) odbyła się akademia 

Szewczenkowska. Byłem obecny za kulisami 

podczas zawieszenia portretu Szewczenki. Był 

to nie tradycyjny portret, a poeta z podniesionymi 

i złączonymi nad głową rękoma, wzywający 

do czynu. Zawieszali portret Pankiw 

i Boberski.” 8 „Feliks” podał, że słowo wstępne 

wygłosił Stefan Kozak 9 . Konfident skrupulatnie 

zwrócił uwagę, że brzmienie cytatu z 

Szewczenka przytoczone przez S. Kozaka 

różni się od przekładu rosyjskiego. „Z Moskiewskiego 

puchara moskiewska trucizna 

(a w rosyjskim obecnym tłumaczeniu to zdanie 

brzmi inaczej: Z carskiej czary (puchara) 

carską truciznę – str. 408 (…).” 10 Cenzorskie 

zapędy „Feliksa” dorównywały jego serwilizmowi 

wobec władz komunistycznych. „Referat 

[Stefana Kozaka – przyp.aut.] pominął 

rzeczywistość naszą. Ani jednego słowa nie 

było o tym, że marzenia Szewczenki urzeczywistnione 

są i Ukraina obecnie wolna. Pominął 

również nowe warunki życia mniejszości 

ukraińskiej w Polsce Ludowej. Dowodem 

czego jest choćby fakt pokazu kulturalnego 

dorobku Ukraińców w Warszawskim teatrze, 

czego kiedyś nie było.” 11 Ostatnie zdanie tajny 

współpracownik SB ozdobił przypisem wyrażającym 

ideologiczną ogładę, czyli prezentującym 

tzw. „klasowe podejście”. „Drugi fakt, 

że w chórze śpiewała połowa studentów warszawskiej 

ukrainistyki, dzieci byłych pastuchów 

i drwali. Tego Kozak nie podkreślił”. 12 

Doniesienia „Feliksa” zawierały obserwacje, 

które mogły bezpiece dać asumpt do 

pogłębionego zainteresowania określonymi 

osobami. Agent podawał, kto komu i z jakiej 

przyczyny składał gratulacje, bił brawo, kto z 

kim i w jakich okolicznościach rozmawiał… 

Po projekcji głośnego filmu „Cienie zapomnianych 

przodków”, którą zorganizowano 

w świetlicy UTSK w Warszawie w dn. 27 lutego 

1966 r. „Feliks” zrelacjonował wypowiedź 

Michała Wachniuka 13 . Przytoczył autoprezentację 

mówcy zwierającą jego światopoglądowe 

credo. „Wachniuk mówił: Jestem uparty 

i prawdomówny. Lubię robić na przekór. Np. 

w naszym kraju (Polska) greko – katolicka religia 

prześladuje się, to dlatego ja naumyślnie 

chodzę do cerkwi na Miodową.” 14 

Doniesieniami „Feliksa” uzupełniano 

teczki osób inwigilowanych przez SB, np. 

do akt Stefana Kozaka włożono następującą 

obserwację poczynioną przez TW: „Kozak 

spojrzał na stół. Leżała gruba książka Małaniuka 

15 (nacjonalista z Zachodu). Szczyrba 

dopiero wyjął z koperty księgę zabroniona 

i nie zdążył schować. Kozak ją uchwycił, 

usiadł w kącie i zaczął czytać. Długo załatwiał 

sprawy Werba, potem ja, a Kozak wciąż 

czytał. Myśmy wyszli a on został i czytał”. 16 

Oficer sporządzający wyciąg z relacji 

„Feliksa” dopisał jeszcze notatkę wyjaśniającą, 

w której stwierdził, że wydane w Kanadzie 

opracowania i komentarze na tematy 

literackie napisane są z pozycji „skrajnie 

nacjonalistycznych” i są „nie do przyjęcia w 

naszych warunkach”. 17 

zadania sieci 

Oglądanie efektów „pracy” „osobowego 

źródła informacji”, jakim był np. „Feliks”, 

przypomina bierną obserwację pojedynczego 

trybu znacznie większej machiny – 

przynajmniej do momentu, w którym nie 

odczyta się „instrukcji obsługi”. Ukazanie 

inżynierii SB, tj. wewnętrznych wskazówek – 

rozporządzeń, instrukcji, analiz uzmysławia 

szerokość „frontu robót” agentury. „Przed 

siecią stoi zadanie: 

– rozpracowania i obserwacji osób przechodzących 

w naszym zainteresowaniu i 

ujętych w związku z tym w ramy spraw 

ewidencji operacyjnej, 

– rozpoznawania spotkań i schadzek elementów 

nacjonalistycznych oraz punktów 

przesyłkowych korespondencji napływającej 

z zagranicznych ośrodków 

nacjonalistycznych do nacjonalistów 

zamieszkałych w ZSRR, 

– przeniknięcia do działających politycznych, 

nacjonalistycznych ośrodków emigracyjnych, 

dogłębnego ujawniania zamiarów, celów, 

form i metod działania elementów nacjonalistycznych 

spośród mniejszości narodowościowych 

zamieszkałych w Polsce”. 18 

Powyższy cytat pochodzi z dokumentu 

powstałego w styczniu 1959 r. w Departamencie 

III MSW zajmującym się inwigilacją 

22 DEBATA Numer 11 (38) 2010

mniejszości narodowych. Co charakterystyczne, 

w niewielkim fragmencie nasyconym 

esbeckim żargonem aż pięciokrotnie 

użyto przymiotnika „nacjonalistyczny”. 

W kolejnych częściach analizy funkcjonariusze 

akcentowali postulat bliskiego kontaktu 

i potrzebę zdobywania zaufania przez 

konfidentów w stosunku do osób, które zamierzano 

inwigilować. Sporządzono przy 

tym swoisty katalog środowisk, w których 

należało poszukiwać donosicieli. „Dla zwalczania 

wrogiej działalności ukraińskich i litewskich 

elementów nacjonalistycznych należy 

przede wszystkim typować kandydatów 

na werbunek spośród: 

– osób, które biorą udział w schadzkach 

podejrzanego politycznie charakteru i 

znani są z przeszłej lub obecnej nacjonalistycznej 

działalności 

– osób, które odsiadywały kary więzienia 

w Polsce i ZSRR za terrorystyczną i 

nacjonalistyczną działalność przeciwko 

ZSRR i PRL a ich aktualna postawa 

wskazuje, że mogą uprawiać wrogą nacjonalistyczną 

działalność 

– (…) 

– osób, które podejrzane są o uprawianie 

nacjonalistycznej działalności wśród 

młodzieży ukraińskiej lub mających 

zaufanie tej młodzieży – głoszących poglądy 

tworzenia młodzieżowych organizacji 

w oderwaniu od UTSK względnie 

tworzenia nielegalnych młodzieżowych 

organizacji ukraińskich 

– (…) 

– księży wyznania greckokatolickiego i 

prawosławnego, których aktualna postawa 

wskazuje, że mają możliwość 

wyjaśniania wrogiej nacjonalistycznej 

działalności i posiadających kontakty z 

ośrodkami nacjonalistycznymi i klerykalnymi 

za granicą”. 19 

W wymienionych grupach upatrywano 

nadzieję na uzyskanie najcenniejszych informacji, 

jednocześnie SB otwierała sobie możliwości, 

by nimi sterować i wpływać przez 

nich na całe środowisko. 

Oficerowie bezpieki przed przystąpieniem 

do werbunku mieli starannie dobierać 

argumentację i w żadnym razie nie mogli 

urazić uczuć narodowych kandydata. „W tej 

sytuacji pracownik nasz przeprowadzający 

rozmowę werbunkową winien wykazywać 

dużo taktu i umiaru i w ten sposób pozy- 

(Przypisy) 

1. A IPNBu 01521/640 – O sytuacji politycznej i 

operacyjnej wśród mniejszości narodowościowych i zadaniach 

SB, s.3. 

2. Tamże, s.4. 

3. Eustachy (Ostap) Łapski – poeta, tłumacz, krytyk 

literacki, wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim [ur. 

07.07.1926 r. w Kobryniu] 

4. A IPNBu 1419/119 – Doniesienie TW „Feliks” z 

02.06.1969 r. 

5. Anatol Kobelak – redaktor „Naszego Słowa” – organu 

prasowego UTSK. 

6. Tamże. 

7. Tamże. 



skiwać go dla swoich celów, by w żadnym 

wypadku uczucia narodowe kandydata nie 

zostały dotknięte. Ta zasada powinna obowiązywać 

nawet i w tych wypadkach, kiedy 

operujemy przy werbunku materiałami kompromitującymi”. 

20 Więcej: oficjalnie „chroniąca” 

od nacjonalizmu bezpieka w przypadku 

planowanego pozyskania skłonna była brać 

pod uwagę pobudki patriotyczne. „Niejednokrotnie 

uczucia narodowe kandydata spośród 

mniejszości mają decydujący wpływ na podjęcie 

przez niego decyzji o jego współpracy z 

nami.” 21 Celem głównym było bowiem pozyskanie 

ludzi dostarczających SB wiarygodnych 

informacji. „Drugim ważnym elementem 

w pracy z agenturą spośród mniejszości 

narodowych jest konieczność wszechstronnego 

sprawdzania poprzez równoległą agenturę 

prawdziwości i obiektywności informacji 

przekazywanych przez poszczególne jednostki. 

Chodzi mianowicie o całkowite wyeliminowanie 

z pracy tych jednostek o tendencji 

do dezinformacji i naciągania faktów.” 22 

Oprócz tajnych „osobowych źródeł informacji”, 

wiedzę na temat sytuacji w środowiskach 

mniejszości narodowych zapewnić 

miała bezpiece łączność z kierownikami 

Wydziałów Administracyjno – Społecznych 

i Wydziałów ds. Wyznań przy Wojewódzkich 

Radach Narodowych. Pozyskiwanie 

informacji z wyżej wymienionych urzędów 

planowano głównie w stosunku do elementów 

nacjonalistycznych, które zdołały uplasować 

się w towarzystwach społeczno – kulturalnych 

mniejszości narodowościowych i 

we władzach kościelnych wyznania grecko 

– katolickiego i prawosławnego.” 23 

zatrzaśnięte drzwi? 

Agentura bezpieki działała w sposób tajny, 

nie sposób więc dokonać opisu jej aktywności, 

nie uciekając się do utajnionych niegdyś dokumentów. 

W toczącej się obecnie w środowisku 

ukraińskim dyskusji na temat UTSK: czy była 

to organizacja ukraińska czy „dla Ukraińców”, 

nie można pominąć opisu minionej rzeczywistości, 

nie odwołując się do archiwaliów generowanych 

niegdyś przez SB. Tym bardziej, 

że aktualnie istniejący Związek Ukraińców w 

Polsce (ZU w P) powstał na skutek transformacji 

UTSK. W 1990 r., gdy rodził się ZU w P 

nie istniała możliwość wglądu do dokumentów 

bezpieki. Zjazd przekształcający UTSK 

15.03.1966 r. Pisownia wszystkich cytatów i podkreślenia 

są oryginalne. 

9. Stefan Kozak – filolog – ukrainista, w latach 1969 

– 75 red. naukowy „Slavia Orientalis” ,od 1993r. profesor 

Uniwersytetu Warszawskiego. Obecnie przewodniczący 

Ukraińskiego Towarzystwa Naukowego w Polsce. 

10. Tamże. 

11. Tamże. 

12. Tamże. 

13. Michał Wachniuk – działacz UTSK, w latach 

1930–35 poseł na Sejm RP. 


08.03.1966 r. 

15. Jewhen Małaniuk 1897 – 1968, poeta, publicysta 

i działacz polityczny. 

w nową organizację odbył się w dn. 24–25 

lutego 1990 r. w Warszawie, a SB funkcjonowała 

jeszcze do maja tego samego roku. Na 

zakończenie pracy dla systemu policja polityczna 

PRL niszczyła papierowe dowody swej 

działalności. Zasoby, które ocalały, przekazano 

do Urzędu Bezpieczeństwa (UOP), a stamtąd 

do IPN utworzonego w 1999 r. Wiedza pochodząca 

z archiwów byłej SB dopiero teraz 

ma szanse dotrzeć szerszym strumieniem do 

opinii publicznej. Pierwszą monografię UTSK 

opracowaną w oparciu o źródła zgromadzone 

w IPN wydał w 2008 r. Jarosław Syrnyk. 24 

Według wrocławskiego historyka tajny 

współpracownik o pseudonimie „Feliks”, ulokowany 

w redakcji „Naszego Słowa” oddawał 

usługi mocodawcom z esbecji przez co najmniej 

dwie dekady (od lat 50. do drugiej połowy 

lat 70. XX w.). 25 Oprócz wspomnianych 

wyżej elukubracji, jego donosy przydały się SB 

w sprawie „Saturn” (rozpracowanie O. Horbacza, 

W. Cegielskiego, A. Olearczyka, A. Mentucha, 

L. Jedynaka, I. Chylaka, M. Kozaka) 26 

oraz do ustalenia w 1958 r. pomysłodawców 

zjazdu Łemków w Głogowie, co skutkowało 

następnie utrąceniem inicjatywy. 27 O faktycznej 

roli – wybranego jako przykład „Feliksa” 

– w dziele wzmacniania komunistycznego 

aparatu bezpieczeństwa trudno byłoby się dowiedzieć, 

gdyby zaaprobować pogląd, że nie 

należy badać poesbeckich archiwów. 

Ogólnym założeniem przyjętym przez 

ZU w P jest niezaglądanie za rozwieszony w 

1990 r. parawan. Ograniczono się do paradygmatu: 

Ukraińcy w PRL byli prześladowani 

i inwigilowani. Pomija się jednak szczegóły: 

kto i w jaki sposób tego dokonywał? Jakie 

motywy kierowały konfidentami? – choć tu 

sytuacja może być skomplikowana. Jakich 

spustoszeń dokonała esbecka agentura? To 

powoduje, że za zatrzaśniętymi drzwiami z 

napisem „PRZESZŁOŚĆ” na równych prawach 

pozostają postawy i dokonania ludzi 

wolnych i niepokornych wobec systemu, jak i 

donosicieli zniewalających rodaków. 

Nauczyciel historii, Ukrainiec 

o łemkowskich korzeniach 

ur. w 1962 r. w warmińskim 

Braniewie, publikował m.in. 

w wydawnictwach Wspólnoty 

Kulturowej „Borussia” do 

której należy. Zainteresowany 

historią regionalną i dydaktyką 

historii 

Jerzy Necio 

16. A IPNBu 1419/118 – Doniesienie TW „Feliks” 

05.05.1966 r. 

17. Tamże. 

18. A IPNBu 01521/640 – O sytuacji politycznej i 

operacyjnej w środowisku mniejszości narodowych w Polsce 

i zadaniach SB, s. 19. 

19. Tamże, s.19–20. 

20. Tamże, s.20. 

21. Tamże. 

22. Tamże. 

23. Tamże, s.22. 

24. Jarosław Syrnyk, Ukraińskie Towarzystwo Społeczno 

– Kulturalne (1956–1990), Wrocław 2008. 

25. Tamże, s.411. 

26. Tamże, s.211. 

27. Tamże, s. 287. 

23

„Holender Warota” – 

słownik agentów 

olsztyńskiej SB 

Kiedy docieram do kolejnych akt rozpoczynających się od sygnatur 0088/… wiem 

już, że natrafiłem na kolejnego tajnego współpracownika Służby Bezpieczeństwa, 

bądź też kandydata na takiego. im dalsza cyfra poprzedzająca ukośnik, tym współpraca 

jest mniej odległa, i dotyczyć może postaci żyjącej, mającej często wpływ na 

obecną rzeczywistość, czasem zdarza się, że jest to osoba pragnąca uchodzić na autorytet 

moralny, bądź uznanego fachowca. Jednostek rozpoczynających się od sygnatur 

0088/… jest ponad cztery tysiące egzemplarzy, nie oznacza to bynajmniej, iż jest to 

wielkość która określa liczbę byłych TW olsztyńskiej SB. Niektórzy z nich figurują 

jedynie w kartotekach esbeckich, gdyż teczki personalne i pracy mogły zostać wybrakowane, 

bądź, co zawsze podkreślam „sprywatyzowane”. Każdy z agentów jednak 

wcześniej czy później znajdzie miejsce w niniejszym „holendrze”. 

PAWEł PioTR WARoT 

▶ A jak TW ps. „Adam”, czyli Adam 

Buraczewski, okres współpracy 

1976–1985 

Adam Buraczewski, kierownik Zespołu 

Matematyki z Wyższej Szkoły Pedagogicznej 

w Olsztynie, jak wynika z zachowanych 

dokumentów współpracował z Wydziałem 

III Służby Bezpieczeństwa w okresie 

od 1976 do 1985 r., a więc przez dziewięć 

długich lat. Jeszcze wcześniej współpracował 

jako kontakt operacyjny (KO) pseudonim 

B. A. Zapewniał on komunistycznym 

służbom specjalnym rozpoznanie tzw. 

sytuacji operacyjnej na Wydziale Przyrodniczo-Matematycznym, 

zwłaszcza wśród 

kadry naukowej WSP, które dotychczas 

było słabe. Tym bardziej, że oceniany był 

na macierzystym wydziale, jako liczący się 

naukowiec, utrzymujący szerokie kontakty 

towarzyskie z innymi wykładowcami. 

Dzięki zdobywanej ciągle w ramach spraw 

obiektowych założonych na naukowców o 

kryptonimach „Uczelnia R” i „Uczelnia N” 

wiedzy operacyjnej, SB wiedziała, że rektor 

uczelni prof. Juliusz Popowicz miał o Buraczewskim 

jak najlepszą opinie, składając 

mu nawet propozycję objęcie stanowiska 

prorektora WSP ds. dydaktyczno-naukowych. 

Bezpieka oceniała ewentualne 

objęcie takiego stanowiska, jako wzrost 

możliwości operacyjnych agenta. A ponieważ 

stanowisko to Buraczewski objąłby po 

Stanisławie Szteynie, a więc innym współpracującym 

z nią TW o pseudonimie „Zn”, 

zapewniłoby to SB, oprócz wiedzy na temat 

pracowników WSP, dalsze utrzymanie szerokiego 

dopływu informacji ze środowiska 

rektorskiego uczelni. 

Buraczewski na współpracę z SB zgodził 

się dobrowolnie, przyjmując przed 

swoim oficerem prowadzącym, którym 

był por. Wojciech Napora, pseudonim 

agenturalny „Adam”. Bezpiece szczególnie 

zależało na kontakcie, gdyż jak się 

spodziewano, dzięki licznym podróżom 

zagranicznym, m.in. do Finlandii, Szwecji 

czy Kanady, ale również do krajów tak 

egzotycznych, jak Kenia, posiada on rozległe 

kontakty na świecie, co więcej, dzięki 

znajomości języków obcych miał dotarcie 

do obcokrajowców przebywających na 

uczelni. Nie przeszkadzało też nikomu z 

władz SB, że Buraczewski będąc przez 13 

lat w Ghanie, gdzie wykładał jako profesor 

na Uniwersytecie Kumasz, odmawiał tak 

naprawdę w latach 1962–1975 powrotu 

do kraju. Z jakich powodów po powrocie 

do PRL nie został chociażby aresztowany, 

tego możemy się domyślać. Po powrocie 

deklarował jednak zdecydowaną chęć 

podtrzymywania kontaktów z SB, co jeszcze 

bardziej potwierdzało jego kontakty z 

komunistycznym aparatem represji przed 

1975 r.. Wojciech Napora zapytał nawet 

Buraczewskiego wprost, co ten ma na myśli, 

naukowiec odparł, że nie będzie stawiał 

we wzajemnej współpracy żadnych „warunków, 

ani innych wymagań”. Funkcjonariusz 

zapowiedział przy okazji, że warunkiem 

dalszych wyjazdów Buraczewskiego 

do krajów zachodnich, będzie ściślejsza 

współpraca i to na „odpowiednim” poziomie 

operacyjnym, nie jak dotychczas na 

zasadzie kontaktu operacyjnego. 

SB wysoko ceniła zdolności operacyjne 

TW „Adama”, zwłaszcza jego jasność przekazywania 

wniosków – „rzeczowy i zwię- 

zły” język. Dalsza współpraca pokazała, co 

podkreślał Napora, że TW chętnie udzielał 

informacji. Bez oporów spotykał się ze 

swoim oficerem prowadzącym „dzieli się 

bez oporów swoimi spostrzeżeniami, czy 

uwagami, często wplatając wątki osobiste”. 

W jego esbeckiej charakterystyce znalazły 

się określenia typu: „Nie kryje tego, że 

lubi pieniądze”, „Zachłanny na pieniądze”, 

„Człowiek hołdujący kultowi dolara”. Pobyt 

na zagranicznych stypendiach traktować 

miał, jak każdy chyba wyjeżdżający w tamtym 

czasie naukowiec, dwojako, w sposób 

naukowy i jednocześnie zarobkowy. 

Już podczas spotkania werbunkowego 

22 listopada 1976 r., SB uzyskała od Buraczewskiego 

informacje na temat jego znajomych 

z WSP. Informował m.in. o pracowniku 

naukowym, Edycie Kwasowskiej, 

którą TW oceniał bez zarzutu jedynie od 

strony dydaktycznej. Wytykał jej natomiast 

braki od strony naukowej. Opowiedział 

o tym jak zaproponował jej podjęcie 

się pisania pracy doktorskiej, z czego nie 

skorzystała - „nie traktuje pracy na uczelni 

perspektywicznie, jedynie doraźnie”. 

„Adam” tłumaczył to faktem posiadania 

przez Kwasowską rodziny w RFN i planów 

związanych wyjazdem z Polski. 

Buraczewski był wykorzystywany, 

m.in. w sprawie tzw. działalności antysocjalistycznej, 

prowadzonej głównie wśród 

studentów przez niejakiego Aleksandra 

Rusieckiego. Do czasu wyjazdu z Polski 

w maju 1980 r., TW „Adam” dostarczył 

kilku, jak oceniała to SB „interesujących 

danych” dotyczących rozpracowywanego 

przez SB Rusieckiego. Sam Buraczewski, 

jako kierownik zakładu miał – w ocenie SB 

– posłużyć do represjonowania Rusieckiego, 

jako swoisty „odwód operacyjny”. 

W lipcu 1980 r. Buraczewski wyjechał 

turystycznie do Indii, a następnie do Papui 

Nowej Gwinei, skąd odmówił powrotu do 

kraju. W Papui znalazł pracę w Port Moresby, 

na tamtejszym uniwersytecie. Służby 

specjalne PRL planowały jednak po jego 

powrocie do kraju, kontynuować z nim 

dalszą współpracę. W październiku 1985 

r. Buraczewski wystąpił o uznanie ważności 

paszportu oraz o udzielenie mu urlopu 

naukowego. Co znamienne, obie sprawy 

zostały załatwione pozytywnie. 

▶ M jak TW ps. „Mieczysław”, czyli 

Krzysztof Mieczysław Świątek, okres 

współpracy 1982–1987. obecny dziekan 

Wydziału Geodezji i Gospodarki 

Przestrzennej uWM 

Krzysztof „Mieczysław” Świątek, profesor 

Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, 

podobnie jak jego poprzednik na 

stanowisku dziekana Wydziału Geodezji 

24 DEBATA Numer 11 (38) 2010

i Gospodarki Przestrzennej, profesor Andrzej 

Hopper, był agentem kontrwywiadu 

SB. W przypadku Świątka była to współpraca 

na przestrzeni lat 1982–1987. Komunistyczne 

służby specjalne zainteresowały 

się tym wybitnym olsztyńskim geodetą z 

Akademii Rolniczo-Technicznej w związku 

z jego wyjazdem w lutym 1982 r. do 

Instytutu Humboldta w Hanowerze, gdzie 

przebywał przez przeszło pół roku. SB wiedząc 

o wyjeździe uznała, że Świątek może 

stać się w IH obiektem zainteresowania 

zachodnioniemieckich służb specjalnych. 

Jednocześnie sam stanowić miał poważne 

źródło informacji o ludziach i obiektach 

oraz nowoczesnych technologiach, interesujących 

kontrwywiad SB. 

Ten dobry – jak go oceniała bezpieka 

– fachowiec, często bywał w latach 

Adam Buraczewski, Krzysztof Mieczysław Świątek, Ryszard Pszczółkowski 

osiemdziesiątych za granicą. Jak wynika 

z jego esbeckiej charakterystyki miał być 

„pozytywnie ustosunkowany do obecnej 

[ówczesnej] rzeczywistości”. Określano go 

jako osobę inteligentną, i co najważniejsze 

przypadku podjęcia działań agenturalnych 

– budzącą zaufanie wśród ludzi, o których 

informacji miał dostarczać. Liczono na to, 

że zwłaszcza kontakty z obcokrajowcami, 

tak za granicą jak i tymi przebywającymi 

do Akademii, przyniosą kontrwywiadowi 

SB wymierne korzyści. Posiadano wiedzę, 

iż jako znający języki obce, często towarzyszy 

wycieczkom naukowców w charakterze 

tłumacza. 

Po powrocie z Instytutu Humboldta, 

por. Mieczysław Szczepanik zapytał Świątka, 

czy w dalszym ciągu pragnie utrzymywać 

kontakty z SB. Naukowiec bez wahania 

odpowiedział twierdząco. Kiedy doszło 

do chwili, w której każdy podejmujący 

współpracę TW podpisuje zobowiązanie, 

Świątek przyznał, że wolałby współpracować 

bez zdeklarowanego na piśmie „zobowiązania”, 

ale… jeżeli takie są wymogi, to 

może wyrazić zgodę w formie pisemnej. 

Kiedy następnie Szczepanik poinformował 

naukowca o konieczności przyjęcia 

przez niego pseudonimu agenturalnego, 

ten bez zbytniego zastanowienia obrał ps. 


„10”. Dopiero po podpisaniu zobowiązania 

zainteresował się do czego właściwie 

służy ten pseudonim. Był nawet w stanie, 

co deklarował, iż wszystko co przekaże SB 

z „czystym sumieniem” może podpisywać 

własnym imieniem i nazwiska. Esbek 

oczywiście zaczął wyjaśniać, że z powodu 

procedur operacyjnych i tzw. konspiracji 

współpracy pseudonim musi być. Świątek 

uznał wtedy, chcąc – co podkreślał później 

w raporcie esbek – etap pisania zobowiązania 

mieć już za sobą, że najbardziej 

odpowiednie będzie posługiwanie się jego 

drugim imieniem „Mieczysław”. Krzysztof 

„Mieczysław” Świątek miał zatem pełną 

świadomość tego, do czego się zobowiązuje. 

Zobowiązanie podpisane, zgoda na 

współpracę wyrażona, pseudonim obrany, 

a więc mogła rozpocząć się pełna współ- 

praca. Spotkania z TW „Mieczysławem” 

na przestrzeni lat 1982–1987odbywały się 

w lokalu kontaktowym o nazwie „Siódma 

Góra”. W ocenie SB na spotkaniach rozmawiał 

szczerze i z własnej woli przekazywał 

informacje o innych osobach. 

Podczas pobytu w Instytucie Humboldta 

poznać miał specjalistę od geodezji 

satelitarnej, profesora Güntera Seebera. 

Miał on też możliwości badań na nowatorskim 

materiale obserwacyjnym uzyskanym 

z obserwacji sztucznych satelitów ziemi 

tzw. „metodą dopplerowską”. Świątek 

zadowolony był z możliwości, jakie dawał 

mu wyjazd, do tego stopnia, że planował 

kolejne stypendia. W relacji z podróży do 

Hanoweru oprócz informacji czysto technicznych, 

podawał SB również treści rozmów 

prywatnych z pracownikami instytutu. 

Mieli oni rzekomo wyrażać aprobatę dla 

działań ówczesnych władz komunistycznych 

PRL. Nie wiadomo, czy powiedział to 

szczerze, czy być może próbował poprawić 

samopoczucie funkcjonariuszowi znienawidzonego 

powszechnie w społeczeństwie 

aparatu represji. Tym bardziej jeśli pod 

uwagę weźmiemy, że od kilku miesięcy w 

Polsce trwał stan wojenny. Na koniec tego 

spotkania Szczepanik otrzymał od Świątka 

schemat fundacji Humboldta. 

Prawdomówność TW „Mieczysłąwa” 

względem SB sprawdzano na każdym 

kroku. Każda przekazana przez niego informacja 

była sprawdzana z posiadaną już 

przez reżimowy aparat wiedzą operacyjną. 

Tak było w przypadku udzielenia informacji 

na temat byłego kolegi TW, pracownika 

naukowego, niejakiego Jędryckiego, który 

kilka lat wcześniej wyjechał do NRD na 

staż naukowy, skąd zbiegł do Berlina Zachodniego. 

Następnie przyjechała do niego 

żona z dzieckiem, odmawiając również 

powrotu do kraju. Wydział II SB dysponował 

już wiedzą na ten temat, przez co 

sprawdzono prawdomówność „Mieczysława”. 

Kontakty z SB stały się dla Świątka z 

biegiem czasu coraz bardziej uciążliwe, co 

okazywał podczas spotkań, tym bardziej, 

że po powrocie z Instytutu Humboldta 

przez najbliższych kilka lat na żadne stypendia 

zagraniczne nie wyjeżdżał. Oficjalnie 

współpracę ze Świątkiem SB rozwiązała 

w 1987 r. powodu braku czasu spowodowanego 

pisaniem pracy habilitacyjnej. 

▶ o jak TW ps. „osa”, czyli Ryszard 

Pszczółkowski, okres współpracy 

1977–1985 

Ryszard Pszczółkowski, Naczelnik 

Wydziału Mechanicznego Okręgowej Dyrekcji 

Dróg Publicznych w Olsztynie, był 

tajnym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa 

w latach 1977–1985. Była to 

współpraca z Wydziałem V SB, będącym 

odpowiedzialnym za zabezpieczenie operacyjne 

gospodarki. 

SB zwróciła na niego uwagę przy okazji 

powrotu we wrześniu 1977 r. do kraju 

z zagranicznych wojaży. Gdy w sierpniu 

wyjeżdżał do Turcji, urzędnik celny z Piwnicznej 

znalazł przy nim nie zgłoszone 

wcześniej: klucze nasadowe, kamerę filmową, 

zestaw spawalniczy, skóry z lisa oraz 

komplet narzynek, które zajęte zostały do 

mającej miejsce w takich okolicznościach 

sprawy karnej. Po powrocie, oddając w 

Komendzie Wojewódzkiej paszport, początkowo 

zataił wydarzenia, jakie miały 

miejsce na granicy, jednakże w trakcie 

dalszej rozmowy przyznał się do próby 

przemytu, tym bardziej, że dodatkowo 

pracownik bułgarskiego Urzędu Celnego 

wpisał mu do paszportu 2 kożuchy i 5 

sztuk złota, które uprzednio kupił w Turcji. 

Pszczółkowski usilnie prosił funkcjonariusza 

Wydziału Paszportowego, aby nikogo 

o tym nie informował, a już zwłaszcza 

przełożonych. Zaczął też tłumaczyć się 

tym, że skórki miały, jak planował, zwrócić 

mu koszty podróży. Wpadka na granicy, 

jak przyznawał, zniszczyły mu cały 

25

urlop, gdyż przez następne dwa tygodnie 

nieprzerwanie myślał o tym, jakie będą 

dalsze konsekwencje próby przemytu, gdy 

wróci do kraju. W specjalnym wyjaśnieniu 

złożył nawet charakterystyczną i śmieszną 

nieco samokrytykę: „Wykroczenie moje 

potępiam, uznając za niegodne stanowiska 

jakie pełnię w pracy”. SB postanowiła skruchę 

Pszczółkowskiego wykorzystać, tym 

bardziej, iż – jak uważano, będąc naczelnikiem 

w ODDP, posiadał naturalny dostęp 

do naczelników innych wydziałów dyrekcji. 

Do tego jeszcze brano pod uwagę jego 

walory osobiste: wygląd, łatwość nawiązywania 

kontaktów. Biorąc to wszystko pod 

uwagę miał wyprzedzająco informować 

SB o wszelkich zagrożonych jakie widział 

w ODDP, zwłaszcza wyczulony miał być 

na wszelkie organizowane przez pracowników 

zakładu pracy konflikty, mogące 

doprowadzić w przyszłości do otwartych 

buntów lub niepokojów społecznych. 

Współpracę z SB podjął Pszczółkowski 

dobrowolnie 20 października 1977 r., 

co istotne, odbyło się to w jego własnym 

mieszkaniu. Dla zapewnienia bezpieczeństwa 

konspiracji, Pszczółkowski przyjął 

pseudonim „Osa”. Spotkania z oficerem 

prowadzącym, ppor. Józefem Bałą, odbywały 

się, jeśli nie w samochodzie TW, to w 

lokalu kontaktowym „Oaza”. Już podczas 

pierwszego spotkania narzekał na brak 

dyscypliny panującej wśród pracowników 

i dyrekcji ODDP, którzy – wedle słów TW 

„Osy” w czasie godzin pracy spożywali 

alkohol. Dużo miejsca w swych doniesieniach 

poświęcał relacjom mówiącym 

o nastrojach panujących w Olsztynie. 

Wspominał o niepokojach społecznych, 

występujących na tle podwyżek cen na 

artykuły spożywcze i przetwory mięsne. 

O niezadowoleniu z powodu szeptanych 

pogłosek o mającej nastąpić wymianie 

pieniędzy. Informował o rzemieślnikach 

narzekających na niedobór w sprzęcie, o 

nastrojach panujących wśród autochtonów 

składających wnioski o wyjazd do 

RFN: „Celem ich wyjazdu jest poprawienie 

sytuacji materialnej”, tłumaczył. 

W chwili powstania „Solidarności” wspominał 

o strachu panującym wśród rzemieślników 

wstępujących do nowo powstałego 

związku zawodowego, przed 

odbieraniem im przez państwo koncesji 

na warsztaty. Z chwilą kiedy sam założył 

podobny warsztat oświadczył, że nie ma 

już czasu na dalsze spotkania z SB. 

Historyk, 

pracownik 

Delegatury IPN 

w Olsztynie 

Paweł Piotr Warot 

olsztyn – 

miasto bez planu (cz. 2) 

dlaczego od 7 lat nie może powstać miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego 

miasta olsztyna dla terenu śródmieścia, pomimo podjęcia przez Radę Miasta 

uchwały w tej sprawie? Chodzi o Plan dla najważniejszej, historycznej części 

miasta, decydującej o jego wizerunku i tożsamości. Na jego opracowanie, jak powiedział 

mi Jerzy Piekarski, p.o. dyrektora Biura Planowania Przestrzennego uM, 

wystarczyłby rok. 

AdAM JERzy SoChA 

Sporna pierzeja 

Nie ma Planu, jest władza 

Rozmawiałem na ten temat z wieloma 

osobami, architektami, urbanistami, radnymi, 

urzędnikami i inwestorami. Najlapidarniej 

ujął przyczynę tego stanu rzeczy 

jeden z urzędników ratuszowych (anonimowo, 

rzecz jasna) – „Bez Planu to prezydent 

ma władzę, gdy jest Plan – rola 

prezydenta ogranicza się do składania 

podpisów i przykładania pieczątki pod 

decyzjami. innymi słowy: gdy nie ma 

Planu, to od woli prezydenta zależy, czy 

dany inwestor zrealizuje swój projekt, 

czy też nie. A jak Plan jest, to prezydent 

musi złożyć podpis pod zezwoleniem na 

budowę, jeśli taka inwestycja jest zgodne 

z Planem, inaczej złamałby prawo”. 

Jakie pieniądze inwestorzy są gotowi 

zapłacić za korzystną dla siebie decyzję, 

jeśli dla danego terenu nie ma Planu, 

świadczy sprawa byłego posła, który zaproponował 

ówczesnemu prezydentowi 

Olsztyna za odrolnienie działki w Redykajnach 

nad jeziorem Podkówka łapów- 

kę: 2 mln zł i 2 apartamenty, w mającym 

tam powstać osiedlu. Prezydent Czesław 

Małkowski nie dał się skorumpować. 

Jak zeznał, podejrzewał, że wizyty byłego 

posła Pawła Abramskiego mogą być 

prowokacją polityczną jego przeciwników 

(Małkowski należał wtedy do SLD). 

Najlepszą ochroną przed takimi propozycjami 

i takimi pokusami jest Plan, którego 

wówczas dla otoczenia jeziora Podkówka 

nie było, a który powstał dopiero 

teraz, na skutek protestów mieszkańców 

Redykajn, którzy nie chcieli się zgodzić 

na budowę bloków nad tym jeziorem. 

Na jakie pokusy są wystawieni urzędnicy, 

w związku z brakiem Planu dla śródmieścia, 

możemy się tylko domyślać. 

Kto nie chce Planu? 

– „Ja też ubolewam nad tym, że nie 

ma Planu – powiedziała mi Anna Rokita, 

dyrektor Wydziału Architektury i Budownictwa 

UM w Olsztynie, – gdyż faktycznie 

w rejonie śródmieścia i Starego Mia- 

26 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Schody, schody, schody 

sta jesteśmy skazani na niekontrolowane 

wnioski inwestorów. Chciałabym, żeby 

były Plany, gdyż decyzje o warunkach 

zabudowy rodzą podejrzenia nawet o 

korupcję, że są korupcjogenne, chociaż 

ja tego nie widzę, żeby to tak było, natomiast 

prasa, nawet ta poważna, ogólnopolska 

pisze, że to rodzi podejrzenia 

o stronniczość i o jakieś możliwości manipulacji 

urzędników. Ale pytanie, dlaczego 

nie ma Planu, proszę nie kierować 

do mnie”. 

Za plany odpowiada Jerzy Piekarski, 

od lat kierujący Biurem Planowania Przestrzennego 

UM. Zapytany, dlaczego nie 

powstał Plan dla śródmieścia, odparł, że 

Plan zablokowałby realizację nowych pomysłów: 

– W tym momencie, kiedy Rada 

Miejska podejmowała zagadnienie tego 

Planu miała wejść w życie ustawa o rewitalizacji, 

która regulowałaby zasady postępowania 

w tkance historycznej. Do tej pory 


tej ustawy nie ma. I łatwiej będzie nam na 

podstawie posiadanych koncepcji urbanistyczno-architektonicznych 

przygotować 

fragmenty tego planu, które będą pasowały 

do bieżących realizacji niż założyć, że zrobimy 

plan z wszystkimi rozwiązaniami na 

kilkadziesiąt lat do przodu. Ten problem 

mają wszystkie miasta, które posiadają 

centra historyczne. Jeśli nawet taki plan 

zrobią, to w związku z wejściem nowych 

pomysłów, te plany się dezaktualizują. 

Gdy zapytałem znakomitego architekta 

Czesława Bieleckiego, kandydata na 

prezydenta Warszawy, co sądzi o takiej argumentacji 

dyrektora olsztyńskiego BPP, 

odparł krótko: „humbug”. Zamość, perła 

renesansu, nie czekał na ustawę o rewitalizacji, 

która może nigdy nie powstanie i już 

od dawna ma plany obejmujące nie tylko 

centrum, ale całe miasto! 

Jakie są konsekwencje tego, że nie 

mamy Planu dla śródmieścia widzimy na 

przykładzie kamienicy przy placu Jana 

Pawła II pokrytej wielkimi płytami z czarnego 

granitu, co upodobniło ten obiekt 

do katafalku. Jak powiedział mi Jacek 

Wysocki, były wojewódzki konserwator 

zabytków, Plan zapobiegłby wyłożeniu 

takimi płytami kamienicy. Jeden zapis w 

Planie wystarczyłby też, żeby z elewacji i 

dachów obiektów wokół placu Jana Pawła 

II, które zamieniły się w olbrzymie stelaże 

dla reklam, te paskudne bannery zniknęły. 

Bannery i tak prędzej czy później znikną, 

ale kamienica-katafalk zostanie na zawsze, 

tak jak na zawsze zniknęło kino „Kopernik”. 

Gdyby był Plan, kino by stało nadal, 

a już na pewno nie powstałyby tam bloki 

mieszkalne. Wystarczyłoby wpisać do 

Planu funkcję tej działki: „kultura i sztuka”. 

– „No, tutaj zostałem przyparty do 

muru i w tej części przyznaję panu rację” 

– zgodził się ze mną Jerzy Piekarski. W tak 

eksponowanych miejscach, jak działka, 

na której stało kino, inne miasta budują 

swoje najokazalsze gmachy, które stają się 

ich wizytówką, np. filharmonie. U nas filharmonię 

ukryto na tyłach ul. Kościuszki. 

Ostatni „nowy pomysł” Ratusza, to remont 

placu Jana Pawła II, według koncepcji 

arch. Waldemara A. Dezora. Jakby 

mało było stromych schodów, po których 

mieszkańcy muszą się wspinać do ratusza, 

zafundowano nam – za 1,2 mln 

złotych – plac najeżony kolejnymi schodami. 

Tak jakby władza chciała powiedzieć 

mieszkańcom: „omijajcie Ratusz, 

nie chcemy was tutaj, nie zawracajcie 

nam głowy!” A wystarczyło tylko wymienić 

materiał na placu, na szlachetniejszy. 

Plan, to wspólne budowanie miasta 

z mieszkańcami 

Obecnie Ratusz szykuje nam realizację 

kolejnego „nowego pomysłu” – budowę 

trzypoziomowego parkingu pomiędzy ulicami 

Curie-Skłodowskiej – Wyzwolenia 

– plac JP II, pomimo protestów wszystkich 

mieszkańców sąsiednich kamienic. 

Konkretnie, to garaż podziemny chce 

budować arch. Waldemar A. Dezor (jak 

powiedział mi pan Dezor, stoi za nim inwestor, 

którego nie chciał ujawnić), który 

uzyskał od miasta decyzję o warunkach 

zabudowy. Koncepcję architekta popiera 

Urząd Miasta. Magistrat zresztą zapłacił 

panu Dezorowi za jej opracowanie. Kilka 

lat wcześniej walkę o inwestycję w tym 

miejscu, czyli zabudowę plomby przy 

11 Listopada 10, rozpoczął właściciel tej 

działki, pan Leszek Ogrodnik. Teraz do 

wyścigu o tę gminną działkę dołączył pan 

Dezor. Ten z inwestorów, który tę walkę 

wygra, wygra niewyczerpaną żyłę złota. 

Czy wygramy na tym my, mieszkańcy? 

27

Gwarancji prawnych nie mamy żadnych. 

Mimo deklaracji pana Leszka Ogrodnika, 

że postawi kamienicę w takiej architekturze, 

jakiej zażyczą sobie miejscy 

architekci, nie mamy gwarancji, że z tego 

zobowiązania się wywiąże. Państwo Ewa 

i Marek Kilanowscy też co innego przedstawili 

miejskiemu konserwatorowi zabytków, 

a zrobili co chcieli, czyli wyłożyli 

kamienicę przy Jana Pawła II wielkimi, 

czarnymi granitowymi płytami. Jedynym 

gwarantem, że w tej przestrzeni powstanie 

coś, co tę przestrzeń upiększy i sensownie 

zagospodaruje, jest stworzenie planu 

zagospodarowania przestrzennego. Ale 

Jerzy Piekarski, dyrektor od planowania 

w Urzędzie Miasta, powiedział mi, że dopiero 

po przegranej pana Dezora w sądzie 

(uchyleniu przez sąd zaskarżonej decyzji 

o warunkach zabudowy), urząd przystąpi 

do opracowania takiego planu. Jest to ewidentny 

dowód na to, że władze miasta są 

zaangażowane po stronie jednego z inwestorów. 

O tym, czy w tym miejscu ma sens 

garaż podziemny, powinien rozstrzygnąć 

plan, czyli prawo miejscowe, a nie urzędnicze 

widzimisię, bo rodzi to sytuację 

korupcyjną (patrz wyżej wypowiedź pani 

Anny Rokity). Nota bene, dziwna historia 

z tym garażem. Wszak Urząd Miasta 

wyznaczył dwie inne działki w centrum 

na parkingi podziemne: przy ul. Nowowiejskiego 

i przy ul. Ratuszowej. Na obu 

działkach można budować parkingi bezkonfliktowo, 

gdyż z nikim nie sąsiadują. 

I jakoś nikt nie kwapi się do ich budowy. 

Konkurs na przebudowę placu Konsulatu 

Polskiego wygrał projekt z podziemnym 

garażem, który też nie wzbudziłby niczyich 

protestów. Mimo to parking tam nie 

powstanie. Za to Urząd Miasta forsuje 

budowę podziemnego garażu w miejscu, 

który wywołał protesty. Rzeczywiście, w 

centrum jest problem z parkowaniem. 

Sęk w tym, że parking podziemny to dla 

inwestorów prywatnych nie jest opłacalna 

inwestycja (zwrot kapitału po 40 latach). 

Chyba, że główną inwestycją byłaby np. 

galeria handlowa. To miejscowy plan zagospodarowania 

przestrzennego powinien 

rozstrzygać układ ulic i placów w mieście, 

i np. usytuowanie garaży podziemnych. 

Władza samorządowa, która takich planów 

nie tworzy lekceważy mieszkańców 

i ich potrzeby. Świadomie pozwala inwestorom, 

których interesuje tylko szybki 

zysk, na bezkarne niszczenie przestrzeni 

publicznej. Sprzeniewierza się istocie samorządności, 

która polega na partycypacji 

mieszkańców-członków samorządu 

lokalnego w decyzjach, które ich dotyczą. 

Bo tworzenie Planu, to wspólne budowanie 

miasta z mieszkańcami, a nie wbrew 

nim, czy przeciwko nim. Tylko wówczas 

mieszkańcy będą utożsamiać się ze swoim 

miastem i kochać je, gdy wezmą podmiotowy 

udział w tworzeniu Planów. To jest 

najskuteczniejsza i najbardziej autentyczna 

akcja promocyjna na rzecz Olsztyna, a 

nie sztuczne akcje typu „Kocham Olsztyn”. 

W „Strategii rozwoju Olsztyna na lata 

2006–2020”, czytamy, że zagrożeniem 

dla jej realizacji jest m.in. „Mała świadomość 

własnej roli mieszkańców w 

budowaniu przyszłości miasta”. Aby 

temu zaradzić wpisano w „Strategię”, 

jako jeden z celów: „Wspieranie i rozwój 

różnych form aktywności obywatelskiej 

– budowanie kapitału społecznego” 

m.in. przez „Konsultacje społeczne. 

Komunikację i partycypację społeczną”. 

Jak to wygląda w praktyce, pokazuje m.in. 

wezwanie Romualda Pregera, przewodniczącego 

Rady Osiedla Śródmieście do bojkotu 

wyborów samorządowych na znak 

protestu: – „Nie jesteśmy powiadamiani o 

żadnych zmianach dotyczących Śródmieścia. 

Wiemy o tym z mediów, a przecież 

sprawy, które nas dotyczą, powinny być 

uzgadniane z radą osiedla. To my tu jesteśmy 

gospodarzami, my tu najlepiej wiemy, 

co się dzieje” – wyjaśnia Romuald Preger” 

(cytat wypowiedzi za „GW” z 30.09.10r.). 

Niczym innym, jak współrządzeniem 

miastem jest udział mieszkańców, rad 

osiedli, organizacji pozarządowych, stowarzyszeń 

przy tworzeniu miejscowego 

planu zagospodarowania przestrzennego. 

W Planie określa się m.in. zasady ochrony 

i kształtowania ładu przestrzennego, 

zasady ochrony dziedzictwa kulturowego 

i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej, 

eliminuje chaos w kształtowaniu 

przestrzeni publicznej, określa reguły gry, 

ogranicza samowolę urzędniczą, arbitralność 

i dowolność decyzji. 

Protest, jedyna broń mieszkańców 

To z powodu braku partycypacji 

mieszkańców w powstawanie planów, 

mamy do czynienia z protestami lokalnej 

społeczności. Niedawno byliśmy świadkami 

takiego protestu 400 mieszkańców 

osiedla nad Jeziorem Długim w Olsztynie. 

O planie wycięcia tam 412 drzew i budowie 

wzdłuż brzegów jeziora „autostrady” 

z polbruku o szerokości 6 metrów, a także 

potężnego mostu betonowego w miejsce 

drewnianego, mieszkańcy dowiedzieli się 

z prasy w momencie, gdy przystąpiono do 

realizacji tego projektu. 

Na spotkaniu z protestującymi mieszkańcami 

osiedla prezydent Piotr Grzymowicz 

twierdził, że urzędnicy wprowadzili 

go w błąd mówiąc, że konsultacje 

z mieszkańcami się odbyły. Natomiast 

przewodnicząca Rady Osiedla Joanna 

Kuryło twierdzi, że owszem, pokazywano 

jej projekt, ale zupełnie inny. Czy 

prezydent wyciągnął jakieś konsekwencje 

wobec urzędników, którzy wprowadzili 

prezydenta i przewodniczącą RO w 

błąd? Nie słyszałem. W rezultacie trzeba 

było projekt zmieniać (dodatkowe koszty 

i czas) i rzeczywiście go skonsultować. 

Zawsze w przypadku pojawienia się głosów 

sprzeciwu wobec projektu, urzędnicy 

szantażują, że już za późno na zmiany, bo 

stracimy dotacje unijne. Jakież było zaskoczenie 

urzędników, gdy ten straszak w 

przypadku projektu na zagospodarowanie 

Jeziora Długiego nie tylko nie zadziałał, 

a wręcz wywołał radość protestujących, 

gdyż im mniej pieniędzy dostaliby urzędnicy 

na realizację pierwotnego projektu, 

tym w mniejszym stopniu mogliby zniszczyć 

otoczenie jeziora. Niestety, nie udało 

się całkowicie wyeliminować betonu z 

budowy tzw. kładki na jeziorze. Przy budowie 

mostu usypano groblę rozdzielającą 

wody jeziora na dwa odrębne zbiorniki. 

Jak alarmuje prof. Zbigniew Endler z Katedry 

Ekologii Stosowanej UWM, grozi to 

śmiercią jeziora, którego ratowanie rozpoczęto 

w latach 70. 

Kasa, misiu, kasa... 

Protestujący mieszkańcy z Osiedla 

nad Jeziorem Długim zachodzą w głowę, 

w jakim celu tworzy się tego rodzaju horrendalne 

projekty? To proste: im projekt 

droższy (patrz film „Miś”), tym większa 

kasa „do przytulenia”. Stąd betonowy 

most, bo drewniany byłby tani (postawiliby 

go np. saperzy w ramach ćwiczeń w tydzień, 

o czym poinformował mnie oficer 

rezerwy wojsk inżynieryjnych, Adam Kowalczyk). 

Koleżanka przywiozła mi zdjęcia 

z parku Yellowstone w USA, w którym 

wszystkie mosty są drewniane, również te 

dla pojazdów, z prośbą o pokazanie prezydentowi 

Grzymowiczowi, co niniejszym 

czynię. 

To dla takich „Misiów” pozoruje się 

konsultacje społeczne, które nie mają 

nic wspólnego z autentycznym udziałem 

mieszkańców w podejmowaniu decyzji. 

Jako „konsultacje” przedstawia się spotkania, 

na których informuje się zebranych 

o gotowych projektach, których już nie 

można zmienić, bo nie ma już czasu, bo 

stracimy pieniądze unijne. Nawet raz zapytano 

mieszkańców Olsztyna (badania 

ankietowe), czego chcą? Odpowiedzieli: 

aqua parku (parku wodnego)! Niestety, 

nie była to odpowiedź prawidłowa. Ta bowiem 

powinna brzmieć: „chcemy basenu 

olimpijskiego”. Prawdziwe konsultacje zaczynają 

się na etapie artykułowania przez 

mieszkańców ich potrzeb, a następnie na 

28 DEBATA Numer 11 (38) 2010

szukaniu wraz z nimi sposobów ich zaspokojenia. 

Im większy jest udział mieszkańców-członków 

samorządu lokalnego 

w tworzenie i realizację projektów, tym są 

one tańsze i służą rzeczywistym potrzebom 

mieszkańców, a nie portfelom inwestorów 

i wykonawców zaprzyjaźnionych z 

włodarzem gminy. Bo w ostatecznym rachunku 

za te drogie inwestycje zapłacimy 

my, mieszkańcy. 

Pełną tego świadomość ma prezydent 

Piotr Grzymowicz, który w swoim blogu 

napisał: „Chcę, by Olsztyn stał się miastem 

naprawdę współzarządzanym przez 

obywateli (…). Dzięki takiemu podejściu 

środki publiczne będą wydawane w sposób 

najbardziej racjonalny z możliwych, 

a społeczna efektywność wydatków będzie 

większa niż dotąd”. 


Trzeba prezydentowi Grzymowiczowi 

oddać, że nie pozostawał głuchy na protesty 

społeczne. Dzięki temu np. koszt 

budowy systemu gospodarki odpadami 

został zmniejszony z 530 mln zł do kwoty 

284 mln zł, choć są głosy, że jest jeszcze 

o 100 mln zł zawyżony; do projektu budowy 

basenu olimpijskiego wprowadził 

mini aqua park, polecił też zmienić projekt 

zagospodarowania Jeziora Długiego. 

Prezydent tłumaczył za każdym razem, że 

obejmując w listopadzie 2009 roku urzędowanie, 

już takie projekty zastał po poprzedniku 

Czesławie Jerzym Małkowskim 

(prezydent w latach 2001–2008) i Tomaszu 

Głażewskim (p.o. prezydenta w latach 

2008–2009). Nie zapominajmy jednak, że 

Piotr Grzymowicz był wiceprezydentem 

odpowiedzialnym m.in. za inwestycje w 

latach 2001–2007. 

* * * 

Tworzenie planu miasta, to debata 

z udziałem jego mieszkańców 

Rozmowa z Jackiem Wysockim z Wojewódzkiego Biura Planowania 

Przestrzennego w Olsztynie, wykładowcą historii 

urbanistyki i architektury na Uniwersytetu Kardynała 

Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, byłym Wojewódzkim 

Konserwatorem Zabytków. 

– olsztyn nie ma miejscowego planu 

zagospodarowania przestrzennego 

dla śródmieścia. ze słów pana Jerzego 

Piekarskiego, dyrektora Biura Planowania 

Przestrzennego urzędu Miasta 

olsztyna, wynika, że to dobrze, bo plan 

tworzy się co najmniej na kilkadziesiąt 

lat, w tym czasie blokowałby realizację 

nowych pomysłów, których planiści nie 

byli w stanie przewidzieć. Może rzeczywiście 

„ustawa o planowaniu przestrzennym”, 

to jakiś przeżytek rodem z 

PRL. Może kształtowanie przestrzeni 

publicznej powierzyć inwestorom? 

– Od starożytności przy wznoszeniu 

miast obowiązywały reguły urbanistyczne, 

np. greckie polis, czy miasta rzymskie powstawały 

według ściśle określonego planu. 

Część miast wczesnośredniowiecznych na 

Zachodzie Europy odwzorowywała obozy 

rzymskich legionów; w późniejszym 

średniowieczu ich budowę regulowało 

prawo lokacyjne (np. prawo magdeburskie, 

lubeckie, na naszych ziemiach prawo 

chełmińskie). Prawo to ściśle określało 

dyspozycje funkcjonalno-przestrzenne 

poszczególnych obszarów miasta. 

MPZP porządkuje przestrzeń, ustala 

dyspozycje funkcjonalne, w taki sposób, 

żeby przestrzeń miała charakter uporządkowany, 

żeby poszczególne funkcje były 

lokowane w sposób celowy i bezkolizyjny, 

żeby np. w środku osiedla mieszkalnego 

nie budować zakładu przemysłowego. Zapisy 

planu są ogólne, np. zapis „usługi” nie 

determinuje, jakie to usługi, czy to ma być 

zakład fryzjerski, czy serwis komputerowy. 

Plan bowiem ma służyć przez wiele lat, w 

sposób bezkolizyjny. Natomiast, gdy pojawi 

się inwestor ze znakomitym pomysłem, 

to pojedyncza zmiana w planie trwa tylko 

pół roku. 

– Jak powstaje Plan? 

– Pierwszy etap, to podanie do wiadomości 

publicznej o przystąpieniu do opracowania 

planu dla danego terenu. Na tym 

etapie zbiera się wnioski od wszystkich 

osób zainteresowanych. Następnie urbaniści 

przedstawiają koncepcję zagospodarowania. 

Ta koncepcja jest wyłożona do 

konsultacji społecznej. Partycypacja społeczeństwa 

w tworzeniu planu jest zagwarantowana 

ustawowo. Uwagi, zastrzeżenia 

zgłoszone do koncepcji starają się uwzględ- 

Trwa właśnie kampania wyborcza 

do samorządu. Mamy więc okazję sami 

zapytać kandydatów do fotela prezydenta 

Olsztyna: co rozumieją przez pojęcie 

„partycypacja społeczna”, i „konsultacje”. 

Kandydata Czesława Jerzego Małkowskiego 

możemy zapytać, dlaczego podczas 

swojej prezydentury nie wykonał Uchwały 

z 2003 roku o przystąpieniu do opracowaniu 

Planu dla Śródmieścia Olsztyna, a pozostałych 

kandydatów na prezydenta, czy 

taki Plan powstanie i w jakim czasie? 

Dziennikarz, 

redaktor naczelny wielu gazet 

(m.in. ‚Kuriera Porannego” 

i „Gazety Współczesnej”), 

autor książek reporterskich, 

obecnie dziennikarz 

„Radia Olsztyn”. 

Adam Jerzy Socha 

nić urbaniści w planie. Na koniec projekt 

planu trafia do samorządu lokalnego w formie 

projektu uchwały. Zarząd gminy, radni 

biorą pod uwagę skutki ekonomiczne Planu 

dla budżetu gminy i polityczne. Przyjęty 

projekt staje się prawem miejscowym. 

– Partycypacja społeczeństwa w tworzeniu 

Planu najczęściej jest fikcją, gdyż 

ogłoszenie w lokalnej gazecie dotrze do 

nielicznych. dowodem na to jest chociażby 

projekt „zagospodarowania” Jeziora 

długiego w olsztynie. Mieszkańcy tego 

osiedla dowiedzieli się o horrendalnym 

planie urzędu Miasta w momencie, gdy 

już nad jezioro wjechał ciężki sprzęt. 

Gdyby władze samorządowe rzeczywiście 

chciały partycypacji mieszkańców 

osiedla, to wysłałyby mieszkańcom ulotki, 

zorganizowały zebranie w osiedlowej 

szkole itd. 

– Powstawaniu Planu musi towarzyszyć 

debata społeczna, aż do uzyskania konsensusu, 

który zadowala wszystkie strony, lub 

prawie zadowala. To nic, że czasami może 

to być proces długotrwały. Ale wówczas 

Plan powstaje nie przeciw komuś, czy 

wbrew komuś, a dla danej społeczności. 

Dzięki temu mieszkańcy utożsamiają się ze 

swoim miastem. Jeśli udział społeczeństwa 

w tworzeniu planu jest fikcyjny, to wybuchają 

protesty i proces inwestycyjny i tak 

się wydłuża, mimo że pójście „na skróty” 

na początku (brak planu) miało przyspieszyć 

realizację. 

– A jak nie ma Planu, to czym to grozi, 

oprócz protestów? 

– Brak planu pozwala na ogromną 

dowolność, budowanie poza kontrolą 

społeczną. Może powodować samowolę 

budowlaną, zarówno poszczególnych właścicieli 

terenu, jak i władz miasta. Władze 

29

mogą zrealizować krótkotrwałe cele gospodarcze, 

polityczne, ale wywołują chaos, 

kolizje w przestrzeni, w funkcjonowaniu 

danej dzielnicy miasta. Organizmowi 

miejskiemu, w który wkrada się chaos, 

zagraża proces dezurbanizacji, mieszkańcy 

opuszczają taki teren, tkanka miejska w 

tym miejscu degraduje się ekonomicznie i 

technicznie. 

– Ale jeśli priorytetem dla prezydenta 

miasta jest reprezentowanie interesów 

tylko pewnej, wybranej grupy inwestorów, 

a nie dobro mieszkańców, to czy 

brak Planu to ułatwia? 

– Znakomicie ułatwia. Brak Planu, to 

brak reguł. Wówczas panuje dowolność. 

Plan taką swobodę uniemożliwia. 

– Czy Plan mógł nas zabezpieczyć 

przed budową na działce gminy, w bezpośrednim 

sąsiedztwie ratusza kamienicy-katafalku? 

– Tak, bo można wpisać do 

planu liczbę kondygnacji, rodzaj dachu, 

odwzorowanie kształtu działki, wysokość, 

funkcję. W przypadku tej kamienicy, gdyby 

były wpisane do Planu podziały, to niemożliwe 

byłoby wyłożenie na elewacji wielkich 

granitowych płyt. 

– A czy Plan mógł uratować kino Kopernik? 

– Plan określa zasady ochrony „dóbr 

kultury współczesnej”, a takim dobrem 

było kino „Kopernik”. 

– A wpisanie do Planu funkcji działki, 

na której stało kino „Kopernik”: „kultura 

i sztuka”, czy wykluczyłoby stawianie tam 

bloków mieszkalnych? 

– Oczywiście! 

– dyrektor Biura Planowania Przestrzennego 

u M olsztyna, pan Jerzy Piekarski 

oraz pan architekt, Włodzimierz 

Andrzej dezor, twierdzą, że budując trzypoziomowy 

parking przy ulicy Wyzwolenia, 

„rewitalizują” ten teren. Na tej podstawie 

uznają wyższość swojej koncepcji 

nad projektem innego inwestora, właściciela 

działki, na której stoi jeden z obskurnych, 

parterowych pawilonów przy ul. 11 

Listopada 10. inwestor chce zabudować 

plombę w tej pierzei. Czy budowę garażu 

można uznać za rewitalizację tego miejsca, 

a zabudowę pierzei – nie? 

– Budowę parkingu co najwyżej można 

nazwać zagospodarowaniem tego terenu, ale 

nie ma ono nic wspólnego z rewitalizacją. Na 

* * * 

Przewodniczący bije się w piersi 

Rozmowa z panem Zbigniewem Dąbkowskim, przewodniczącym 

Rady Miasta w Olsztynie. 

– W 2003 roku Rada Miasta olsztyna 

przyjęła uchwałę o przystąpieniu do 

opracowania planu zagospodarowania 

przestrzennego dla śródmieścia olsztyna. 

dlaczego ten Plan nie powstał? 

– Trudno mi odpowiadać za prezydenta 

miasta. Rolą Rady było przegłosowanie 

uchwały zgodnie z wnioskiem ówczesnych 

władz wykonawczych, ale uchwała nie precyzuje 

czasokresu, do kiedy ten plan ma 

być sporządzony. Dzisiaj na sesji (25.08.) 

wywiązała się dyskusja na temat tego Planu 

w nawiązaniu m.in. do plomby przy ul. 

11 Listopada, gdzie od dłuższego czasu inwestor 

stara się o jej zabudowę. Prezydent 

powiedział, że w krótkim okresie ten Plan 

zostanie przygotowany i zapewniał, że cały 

ten teren jest objęty opieką konserwatorską 

i każda wydawana decyzja musi być po- 

przedzona pozytywną opinią konserwatora 

zabytków. Pod tym względem możemy być 

spokojni, że nie powstanie tam nic, co nie 

byłoby zgodne z opinią konserwatora zabytków. 

– z powodu braku Planu dla śródmieścia 

mamy dzisiaj „czarną perłę” przy 

ratuszu i dziurę w ziemi, w miejscu gdzie 

stało kino „Kopernik”. urzędnicy mając 

plan zagospodarowania nie byliby podejrzewani 

przez inwestora, który chce 

zabudować plombę przy ul. 11 Listopada, 

w miejscu, gdzie teraz stoją szpetne parterowe 

budy, o celowe działanie, by mu 

to uniemożliwić. Rodzi się podejrzenie, 

że urzędnikom zależy, żeby Plan nie powstał, 

bo to daje pole do subiektywnych 

decyzji i interpretacji. 

– Dwa lata temu występowałem z pro- 

Gratulacje 

Zachodzie trwa proces rewitalizacji obszarów 

miejskich, gdyż tam 40 lat temu wystąpił 

w miastach proces suburbanizacji, którego 

efektem była degradacja terenów starych 

dzielnic. W jej wyniku zostały one opanowane 

przez część społeczeństwa, określaną 

jako „lumpy”. Miasta zaczęły się „rozlewać”, 

przestały istnieć centra miast, które powinny 

być jego wizytówką, spajać miasto. Obecnie 

te obszary są przywracane do życia. Polega 

to na poprawie jakości tkanki technicznej i 

budowlanej miasta, wprowadzenie nowych 

funkcji, a także stymulacja procesów poprawy 

struktury społecznej. 

– z punktu widzenia kształtowania 

centrum olsztyna, jako wizytówki miasta, 

co jest istotniejsze: budowa garażu 

wielopoziomowego przy ratuszu, czy 

likwidacja szpetnych bud przy 11 Listopada? 

– W pierwszej kolejności zabudowa 

pierzei przy 11 Listopada i rozsądne wykorzystanie 

terenu na jej zapleczu, ze względu 

na jego dużą wartość wynikającą z lokalizacji. 

Parkingi w mieście są oczywiście także 

bardzo potrzebne, ale ich lokalizacja powinna 

być sensownie zaplanowana. 

pozycją do ówczesnego prezydenta miasta, 

żeby zwiększyć środki na przygotowywanie 

Planów i zlecać je firmom zewnętrznym. 

Pracownia, którą kieruje pan Jerzy Piekarski 

jest mało liczebna i trzeba wyjść z 

planami zagospodarowania na zewnątrz. 

W Olsztynie jest sporo pracowni mających 

uprawnienia urbanistyczne. Niestety, spotkało 

się to z odmową. 

– dlaczego? 

– Urzędnicy stwierdzili, że oni i tak będą 

musieli przygotowywać wszystkie załączniki, 

informacje. Dla mnie te zastrzeżenia są zastanawiające. 

Pamiętam że jeden, czy dwa Plany 

przyjmowane w ostatnim czasie przez Radę, 

były przygotowane przez firmę zewnętrzną. 

Nie spotkałem się z tym, żeby w czasie 

procedowania tych Planów wystąpiły jakieś 

trudności, czy problemy. Ponad 60 procent 

powierzchni miasta jest objęta Planem, ale 

ta perełka, zabytkowe centrum – nie. Tu rzeczywiście, 

muszę uderzyć się w piersi, że być 

może zbyt mało intensywnie naciskaliśmy 

na służby pana prezydenta, żeby te Plany dla 

śródmieścia były przygotowywane w pierwszej 

kolejności. 

Koledze Rafałowi Bętkowskiemu serdecznie gratulujemy otrzymania Nagrody Prezydenta Olsztyna „za 

całokształt pracy w dziedzinie upowszechniania historii Olsztyna”. 

Redakcja „Debaty” 

30 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Wycinki 

Zblazowany aktor, któremu nie 

chce występować się ani w teatrze, 

ani w filmie, a gości w 

telewizyjnym okienku w reklamach 

jednego z banków, udzielił wywiadu 

„Polityce”, gdzie podpierając się Oskarem 

Wilde’em twierdzi, że „patriotyzm 

to cecha ludzi chorych na nienawiść”. 

Wcześniej Marek Kondrat, bo o nim 

tu mowa, głosił hasło „Nie Polska jest 

najważniejsza”, przeciwstawne do hasła 

z kampanii Jarosława Kaczyńskiego. 

Aktor udział młodych chłopców 

w powstaniu warszawskim porównuje 

do afrykańskich dzieci z karabinami 

na szyi. Cóż, aktor za dużej wiedzy 

historycznej i politycznej nie posiada. 

Dzieci w Afryce są porywane i zmuszane 

do zabijania. Dzieci Warszawy 

w roku 1944 najczęściej nosiły pocztę. 

Aktor jest przeciwny pomnikowi Małego 

Powstańca, uważa go za symbol 

zakłamania, utrwalający tylko mity. 

Cóż, Marek Kondrat przedstawia 

się jako wielki znawca wina. Może 

swoje wypowiedzi by ograniczył tylko 

do alkoholowego tematu? 

Jednak kierunek myślowy aktora 

został od razu podchwycony na szczeblu 

lokalnym. Oto Paweł Pliszka w 

„Gazecie Olsztyńskiej” z 29 października 

oburza się na nazwanie olsztyńskiego 

Pałacu Młodzieży imieniem 

Orląt Lwowskich. „Znów gorę wzięła 

nasza męczeńsko – narodowa – patriotyczna 

nuta. Nuda! Nie wiem (i 

nie chcę wiedzieć), czym kierowali 

się pomysłodawcy” – napisał Pliszka. 

Powtórzył tezy Kondrata. Patriotyzm 

jest nudny, wspominanie tych, którzy 

oddali życie za ojczyznę jest zbyteczne. 

Najbardziej podziwiamy warsztat 

dziennikarski Pliszki: nie wie i nie chce 

wiedzieć. Cóż za szczerość! A my naiwnie 

sądziliśmy, że nim dziennikarz 

o czymś napisze, to sprawdzi fakty, 

pozna motywacje opisywanych osób, 

przedstawi różne oceny wydarzeń. Ale 

tak postępują tylko prawdziwi dziennikarze. 

Propagandzistom wystarczy 

wskazanie kierunku ataku: i jazda na 


patriotyzm, czy pamięć o męczennikach. 

Tak w czasie, gdy wspominamy 

naszych zmarłych. 

W tym samym wydaniu „Gazety 

Olsztyńskiej” (29 października) 

inny felietonista, Adam Bartnikowski 

wspominając zmarłych stwierdził: 

„Prawdziwi katolicy (jakże ich niewielu) 

wierzą, że zmarli nie odeszli 

na zawsze, a jedynie zmienili miejsce 

pobytu, czyli czasoprzestrzeń”. Gdyby 

autor poczytał w tym samym okresie 

poważniejszą prasę, to dowiedziałby 

się, że według badań CBOS 60 procent 

Polaków wierzy w życie pozagrobowe. 

Zresztą, w takie życie wierzą wyznawcy 

wszystkich wielkich religii, a nie 

tylko „prawdziwi katolicy”. I jakże to 

subtelne określenie „prawdziwi katolicy”, 

pamiętamy wszak oburzenie za 

„prawdziwych Polaków”, którego miał 

użyć prezes, według jednej ze stacji telewizyjnej. 

Katolikiem się jest lub nie 

jest, bardziej gorliwym czy mniej, ale 

felietonista „Gazety Olsztyńskiej” pociesza 

się, że tych prawdziwych jest 

niewielu. Oj, skąd ta pewność? 

Jarosław Gowin udzielił wywiadu 

„Tygodnikowi Powszechnemu”. Piotr 

Zaremba zapytał: „Premier mówił z 

sejmowej trybuny o jednym z handlarzy: 

„Ten człowiek będzie siedział. 

Kiedyś krytykowaliście PiS za takie 

„pokazuchy”. Wolno wam więcej niż 

Kaczyńskiemu?”. Gowin odpowiedział: 

„Rzeczywiście, Platformie wolno 

w praktyce więcej. Z różnych powodów: 

bo lepiej rządzimy niż PiS, ale i 

ładniej wyglądamy, jesteśmy sympatyczniejsi, 

panuje u nas większy pluralizm 

wewnętrzny…”. Szkoda, że Gowin 

nie stwierdził wprost: nam wolno 

wszystko, bo oni są tacy brzydcy, biedni 

i mało sympatyczni. Ba, mógł przytoczyć 

samego Bronisława Komorowskiego, 

który w jednym z wywiadów 

powiedział: „Państwo jest domeną 

zdobywców władzy”. Więc logicznie, 

Platformie wolno wszystko. 

przycinki 

Z odkrywczych rzeczy Gowin powiedział, 

że Tusk „Jest tradycyjnym 

liberałem, wolnym od lewicowych naleciałości”. 

Ot co, tradycja i liberalizm. 

Tak naprawdę w wykonaniu Tuska ani 

jedno ani drugie. Koniunkturalizm 

ponad wszystko. 

Szczytem cynizmu popisał się Michał 

Ogórek. W „Gazecie Wyborczej” 

z 30 października – 1 listopada w sposób 

szczególny uczcił zamordowanego 

Marka Rosiaka, pracownika biura euro 

deputowanego PiS. Ogórek napisał: 

„W Polsce sfrustrowany obywatel dokonuje 

zamachu nie – jak należałoby 

się spodziewać – na przedstawiciela 

władzy, tylko opozycji.(…)”. Wytłumaczeniem 

ataków społeczeństwa na 

opozycję w Polsce może być to, że stało 

się ono zazdrosne o swoją pozycję. Zamiast 

zajmować się choć trochę społeczeństwem, 

rządzący zajęli się bowiem 

od jakiegoś czasu wyłącznie opozycją, 

spełniając jedynie jej wszystkie kaprysy 

i zachcianki. Teraz np. rząd musi 

opozycji bronić przed dalszymi atakami 

społeczeństwa, których jest ona 

pewna. Społeczeństwu żadnej obrony 

przed opozycją rząd nie zapewnia”. 

Myśleliśmy, że są jakieś granice 

przyzwoitości w kpinach i żartach. Ale 

nie w wydaniu „Gazety Wyborczej”. 

Premier Donald Tusk rządzi. Podwyżka 

VAT ma przynieść w przyszłym 

roku około 5 mld zł wpływów do budżetu. 

Czy wiecie Państwo jak wzrósł 

dług Polski tylko w jednym miesiącu, 

sierpniu? Odpowiadamy: 7 mld zł. 

I tak z końcem wakacji oficjalnie państwo 

jest zadłużone na 700 mld zł. 

A przed nami dalsze miesiące… 

Jak rząd chce zmniejszyć swój dług? 

Przekazując na rzecz samorządów 

drogi publiczne. W latach 2010–2012 

ma przekazać samorządom 544 km 

dróg, najwięcej bo aż 300 km dostaną 

na utrzymanie z własnych zasobów 

31

gminy województwa warmińsko-mazurskiego. 

Rocznie utrzymanie 1 km 

drogi kosztuje ok. 120 tys. zł. Przypomnijmy: 

gminy mają obowiązek utrzymywać 

szkoły (dotacje najczęściej 

pokrywają tylko pensje nauczycieli), 

drogi, czy wypłacać alimenty w imieniu 

tych, którzy się od tego uchylają. 

Radość wójtów z powodu podarunku 

rządowego na pewno jest wielka. 

Jak rząd chce zwiększyć wpływy do 

budżetu? W sposób najprostszy: podwyżka 

mandatów i grzywien. To minister 

finansów określa wysokość tych 

opłat. I tak już niedługo najwyższa 

grzywna ma wzrosnąć z 5 tys. do 10 

tys. zł. Grzywna jest karą za wykroczenia. 

Takim wykroczeniem może być 

zakłócenie ciszy nocnej. Jest to wykroczenie 

o tak zwanym charakterze chuligańskim. 

Dziś możemy maksymalnie 

zapłacić za jego popełnienie tysiąc zł, 

ale już niedługo będzie to 2 tys. zł. 

Wszelkiej maści funkcjonariusze dziś 

mogą nałożyć mandat maksymalnie w 

wysokości 500 zł, niedługo będą mogli 

inkasować tysiąc. W uzasadnieniu tego 

projektu napisano wprost: zwiększenie 

górnej granicy mandatów i grzywien 

ma zwiększyć dochody budżetu. Prof. 

karnista Andrzej Gaberle nazywa to 

wprost: fiskalizacją prawa. Gdy ktoś 

nie będzie w stanie zapłacić grzywny, 

niech tylko nie żebrze. Za publiczne 

żebractwo podwyższono grzywnę z 

1500 zł do 3 tysięcy. 

Oj zaczęło się. Prezydent wskazał 

kierunek, a sfora za nim podążyła. Oto 

Bronisław Komorowski uznał kościelną 

ekskomunikę za przeżytek i w imię 

nowoczesności zaczęły się pouczenia 

dostojników kościelnych, a najbardziej 

abp Henryka Hosera, lekarza zresztą, 

który miał śmiałość wypowiedzieć się 

o projektach ustaw o In vitro. Towarzysz 

Henryk Martenka w „Angorze” 

napisał: „Śmiech serdeczny, homerycki, 

budzi fakt, że równie skutecznie 

mógłby zagrozić posłom trener futbolowy 

Smuda, gdyż jak pamiętamy, 

ekskomunika to przywilej papieża”. 

Źle pamiętacie, tow. Martenka. Może 

na lekcjach religii nie byliśmy prymusami, 

ale coś tam pamiętamy, a jeden 

z nas czasem czyta i inne gazety. Otóż 

„Nasz Dziennik” wyjaśnił: „Istnieją 

dwa rodzaje ekskomuniki: ferendae, 

nakładana przez papieża lub biskupa, 

oraz latae sententiae, zaciągana automatycznie 

na skutek popełnianego 

czynu”. Jak ktoś popełnia aborcję lub 

się do niej przyczynia lub zabija człowieka, 

sam zaciąga ekskomunikę bez 

kościelnego orzeczenia. Oj tow. Martenka, 

poprawcie się na odcinku kar 

kościelnych. Rozumiem, że na wumlu 

o tym nie mówiono, ale skoro o tym 

piszecie, to nie ujawniajcie tak nachalnie 

swojej ignorancji. 

W sprawie in vitro wypowiedział 

się też towarzysz Leszek Miller na łamach 

„Super Expressu”. Stwierdził, że 

parlamentarzyści „powinni dowieść, 

że konstytucja jest dla nich ważniejsza 

niż ewangelia”. Oj towarzyszu, konstytucję 

zawsze można zmienić, Ewangelia 

jest niezmienna. Rozumiemy, że 

jako polityk uwielbiacie relatywizm 

wszelkiego rodzaju, choć chciałoby 

się zapytać, czy dalej jesteście wierni 

przyjaźni ze Związkiem Radzieckim, 

co przecież było wpisane do polskiej 

konstytucji za czasów Gierka? Miller 

jest diabelsko inteligentny, bo stara się 

używać argumentów religijnych. Pyta, 

czy Jezus „mając współczesną wiedzę 

o osiągnięciach medycyny, zabroniłby 

bezpłodnym parom mieć dzieci? 

A może uznałby to za cud?” Oj, co za 

sprzeczność. Medyczna technika nie 

jest cudem. A kończy dalej swój tekst 

zdaniem: „W końcu Kościół wyznaje 

dogmat niepokalanego poczęcia, a in 

vitro to klasyczny przykład zapłodnienia 

bez seksu”. Cóż za marksistowska, 

dialektyczna teologia! Oczywiście ani 

słowa w tych publikacjach, dlaczego 

Kościół jest przeciwko in vitro. Bo są 

unicestwiane sztucznie zapłodnione 

zarodki. A Kościół broni życia właśnie 

od chwili poczęcia. 

32 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Wspomnieliśmy prezydenta Bronisława 

Komorowskiego. Zna się na 

wszystkim. Wręczając nagrody laureatom 

XVI Konkursu Chopinowskiego 

(wręczał je także Grzegorz Schetyna, a 

gdzie pozostali politycy PO z Tuskiem 

i prezydentem Warszawy?) prezydent 

chciał zacytować Roberta Schumanna 

i powiedział o „armatach w krzakach”. 

Schumann wyrażając się o muzyce 

Chopina mówił o armatach w kwiatach. 

Oczywiście pomyłki nikt nie zauważył 

(oprócz Sławomira Pietrasa, 

ale on jest na bocznym torze życia muzycznego), 

albo też nikt otwarcie nie 

śmiał prezydenta sprostować. Wszak 

król ma zawsze rację i lepiej wie, co powiedział 

Schumann od samego Schumanna. 

Prezydent jako król wolno pokazuje 

Warszawie, że ma wielki gest. 

Wyprzedaje samochodowy tabor kancelarii 

prezydenckiej. Jeździł będzie 

wynajętymi autami, oczywiście w towarzystwie 

limuzyn Biura Ochrony 

Rządu. Codziennie (chyba że prezydent 

odwiedza Litwę lub Afganistan) 

Warszawa jest zakorkowana w centrum, 

bo jeździ kolumna prezydencka 

dziś z Powiśla do Belwederu. Za 

miesiąc lub dwa z Belwederu, gdzie 

prezydent postanowił zamieszkać, do 

Pałacu Prezydenckiego. Chce codziennie 

pokazać warszawiakom, kto jest tu 

królem. Parada Belweder – Pałac Prezydencki 

dwa razy dziennie to niewątpliwie 

przyszła atrakcja turystyczna 

stolicy. 

Prezydentem Warszawy – i to z 

ramienia PiS – chce zostać Czesław 

Bielecki. Salony zadrżały. Oto żyjący w 

wolnym związku, do tego polski Żyd, 

jak on może być kandydatem PiS? Jest 

architektem. Hanna Gronkiewicz – 

Waltz obiecywała w poprzedniej kampanii 

wybudowanie trzech mostów 

przez Wisłę. Nie powstał żaden. Zgadnijcie, 

ile ludzi pracuje w administracji 

stołecznego ratusza? Przed Gronkiewicz 

– Waltz pracowało tam 8 200 

osób, obecna pani prezydent zatrudniła 

kolejne 1200 osób. Czyli blisko 100 

tys. osób będzie na nią głosować, aby 

nie stracić pracy, gdy dodać rodziny 

zatrudnionych i znajomych, ma w kieszeni 

już ze sto tysięcy. 


W telewizji publicznej czystka. 

Wraca nowe. Nadawany przez sześć 

lat program „Misja specjalna” spadł 

z anteny, jak też program Bronisława 

Wildsteina. Wyrzucono szefa programu 

1, jak też szefa wiadomości TVP 1, 

Jacka Karnowskiego. Szefem jedynki 

została Iwona Schymalla, szefem Wiadomości, 

dawniej zapowiadająca pogodę, 

Małgorzata Wyszyńska. Wiadomości 

za czasów Jacka Karnowskiego 

(pochodzącego z Olsztyna) osiągnęły 

rekordową oglądalność. I za to został 

wyrzucony. Wszak rządzący politycy 

wspierają tylko stacje prywatne. A co 

mamy zamiast? Roberta Walenciaka z 

lewicowego „Przeglądu Tygodniowego”, 

który co tydzień w TVP Info ma 

program „Za kulisami PRL”. I cóż tam 

mamy? Rozmowę z Jerzym Urbanem, 

który miesiąc przed zamordowaniem 

ks. Jerzego Popiełuszki nazwał jego 

kazania „seansami nienawiści”, a Jana 

Pawła II „żywym trupem”. Ale dziś 

Urban to znów mędrzec. W wywiadzie 

prasowym Marek Raczkowski, 

były rysownik „Polityki”, powiedział: 

„Jerzy Urban to mędrzec. Porządkuje 

mi świat. Co tydzień czekam na jego 

tekst. Moje własne myśli czytam w 

jego felietonach”. Raczkowski to ten, 

który u Kuby Wojewódzkiego w odchody 

wstawiał polską flagę. Oglądaliśmy 

program w tym cyklu poświęcony 

Edwardowi Gierkowi. O Boże, chciałoby 

się zakrzyknąć. Syn Gierka Adam, 

eurodeputowany, mówi, że przez wewnętrzne 

partyjne zagrywki Gierkowi 

nie pozwolono uszczęśliwić Polski. 

My, myśląc dialektycznie (stara szkoła 

marksistowska), stwierdziliśmy, cóż 

za kompromitacja. Cała klęska Gierka 

to wynik partyjnych knowań. Czyli to 

partia jest winna? Chyba autor tych 

wypowiedzi, syn Gierka, mimo naukowych 

tytułów, nie wiedział co mówi. 

Partia przecież mylić się nie mogła. 

Gierek też nie, bo był emanacją PZPR. 

W „Posłańcu Warmińskim”, czyli 

dodatku do „Gościa Niedzielnego” 

ukazał się wywiad ks. Piotra Srogi z 

dr. Janem Chłostą, na pewno nieautoryzowany, 

bo interlokutor dobrze zna 

takie nazwisko jak Lucjan Czubiel. To 

wieloletni wojewódzki konserwator 

zabytków. Jednak aż dwukrotnie w 

wywiadzie czytamy: „L. Czubiela oszacował…”, 

„dwa lata później L. Czubiela 

powiedział…”. Natomiast w „Gazecie 

Ostródzkiej”, dodatku do „Gazety 

Olsztyńskiej” przeczytaliśmy „Kategorię 

VIP wygrał wójt Gustaw Marek 

Brzezin, który strzelał celniej od 

księdza Stanisława Szostowickiego….”. 

Winno być Szestowickiego. Dlaczego 

o tym piszemy? Nie tylko aby ukazać, 

że kościelne media nie znają świeckich 

VIPów i odwrotnie, ale przypomnieliśmy 

sobie nasze dziennikarskie kursy 

za socjalistycznych czasów, gdzie wpajano 

nam: najważniejsze w artykule 

jest podanie prawdziwych nazwisk. Za 

błąd w nazwisku traciło się premię. 

Dziennikarska nonszalancja na 

szczeblu lokalnym sprawia, że trudno 

jest wierzyć w to, co podaje nam 

prasa. Najbardziej cieszy nas i smuci, 

czasem weseli, a tak naprawdę wkurza, 

to, co czasami znajdujemy w dodatkach 

lokalnych do „Gazety Olsztyńskiej”. 

Obojętnie do jakiego miasta 

powiatowego się udamy, gdy jest tam 

lokalny dodatek do tej gazety, wiemy, 

że możemy się pośmiać. Oto „Gazeta 

w Kętrzynie” (oczywiście dodatek do 

„Gazety Olsztyńskiej”) w numerze 40 

zamieściła artykuł Roberta Izdebskiego 

„Policjant rozbił służbowy motor”. 

Tekst zaczyna się następująco: „Policjant 

nie zachował szczególnej ostrożności 

i wyrżnął motorem w passata…”. 

Dalej czytamy: „Kierująca samochodem 

osobowym marki Mercedes w 

trakcie wykonywania manewru w 

lewo zderzyła się z jadącym na wypadek 

drogowy pojazdem uprzywilejowanym 

marki Triumph, kierowanym 

przez funkcjonariusza policji”. Dalej: 

„Nieoficjalnie wiadomo, że kierująca 

nie miała okazji uderzyć w motor, bo 

… ten jechał za nią. Według naszych 

informacji są świadkowie, którzy 

twierdzą, że nie jechał na sygnale, a 

po wypadku”. Oto styl. Jechał po wypadku. 

A tak naprawdę, z jakim autem 

zderzył się policjant? Dalej autor 

twierdzi, że „to już trzecia kolizja tego 

policjanta na służbowym sprzęcie”. 

„Policja informuje jednak, że nigdy nie 

był sprawcą jakichkolwiek kolizji”. Ot, 

czy wierzyć dziennikarzowi, który nawet 

nie potrafi stwierdzić, jakim autem 

jechała kobieta , czy policji, która zawsze 

broni swojego funkcjonariusza? 

Mało ważne. My zwracamy uwagę na 

dziennikarską nonszalancję i brak profesjonalizmu. 

Zresztą, w tym samym numerze 

„Gazety w Kętrzynie” jest wiele stylistycznych 

kwiatków, które ujawniają 

jedno: niedouczeni pouczają innych. 

Tylko w jednym tekście „Dożynki 

33

gminne” znaleźliśmy takie zdania: 

„Miłośnicy sportu mogli obejrzeć na 

boisku Orlik turniej w piłkę nożną”. 

Jeżeli już, to turniej piłki nożnej. Dalej: 

„Na sali gimnastycznej w Korszach 

odbył się…”. To rusycyzm, nie „na sali”, 

a w sali gimnastycznej. W tym samym 

numerze w innym tekście przeczytaliśmy: 

„symboliczny chleb dożynkowy, 

upieczony ze zboża z tegorocznych plonów”, 

a tuż obok: „nastąpił uroczysty 

moment przecięcia symbolicznej biało-czerwonej 

wstęgi…” czy chleb był 

rzeczywisty, czy symboliczny? Wstęga 

była prawdziwa, czy też wyimaginowana? 

Czy lokalni dziennikarze rozumieją 

takie pojęcie, jak symbol? Ale 

cóż, drukują wypowiedzi internautów, 

nawet nie poprawiając ortografii, przecinków 

i literówek. Redaktor naczelny 

Robert Izdebski w artykule „Przemoc 

jest, ale nad nią panują” napisał: „Napewno 

jednak nie dochodzi tu …” to 

wiem, że i nie zna ortografii (bo pisze 

się na pewno), ale chyba i logiki, skoro 

dalej stwierdził: „Trudna młodzież 

współpracuje z panią pedagog”. Ot co, 

pani pedagog pomaga w rozgrywkach 

i zabawach trudnej młodzieży? Chyba 

jest na czatach, gdy trudna młodzież 

okrada pijaka lub włamuje się do sklepu. 

Oj, takie stylistyczne aberracje, 

do których skłaniają nas dziennikarze 

zatrudnieni przez „Gazetę Olsztyńską”, 

bo jeśli czytamy w tym samym 

numerze, że „mieszkańcy Wilkowa też 

powinni przejżeć na oczy”, to chciałoby 

się stwierdzić: niemieccy wydawcy, 

nauczcie się pisać po polsku, aby pouczać 

mieszkańców zapadłej wioski. 

Uczono nas, że nie należy nigdy w druku 

utrwalać błędów, więc podajemy, że 

„przejrzeć” tak się pisze. 

Dziennikarze, czy raczej pseudodziennikarze 

z „Gazety w Kętrzynie”, 

nie znają nawet znaczenie polskich 

słów. Oto czytamy: „…brali czynny 

udział w wielu sportowych konkurencjach, 

za co zostali ofiarowani wieloma 

cennymi nagrodami”. Przed drukiem 

nikt chyba tej radosnej twórczości nie 

czyta, skoro w numerze 34 na stronie 

5 i 9 wydrukowo te same teksty z tym 

samym zdjęciem. 

W „Gazecie Ostródzkiej”, mimo 

że naczelną jest kobieta, chyba jeszcze 

nie dotarły wskazania gender. Oto w 

numerze 41 przeczytaliśmy: „że odznaki 

„Zasłużony dla Kultury Polskiej” 

otrzymali…” „i aktor dramatu, kulturoznawca, 

dziennikarz, kierownik 

Agencji Upowszechniania Kultury 

Anna Zapaśnik – Baron”. A my myśleliśmy, 

że obowiązuje pojęcie aktorka, 

dziennikarka, itp. Najbardziej frapujące 

jest „aktor dramatu”, ciekawe jakiego? 

Czyżby aktor wystąpiła (z szacunku 

nie używamy słowa aktorka) tylko 

w jednej sztuce dramatycznej i stąd to 

określenie? Bo tak normalnie niektóre 

artystki w życiorysach podają: aktorka 

dramatyczna, ale nie w ostródzkiej gazecie. 

Rząd opanował już telewizję publiczną. 

Prywatne media (rozgłośnie 

radiowe, telewizję i prasę) ma już za 

sobą. Trochę krnąbrna jest „Rzeczpospolita”, 

w której państwo ma udział 

mniejszościowy. Co więc postanowił 

minister w rządzie Tuska: rozwiązać 

spółkę wydającą tę gazetę. Oczywiście 

może to prowadzić do jej upadku. 

Po co rządowi zysk z czytanej gazety? 

Platforma kieruje już wszystkim, została 

jedna gazeta, gdzie czasem krytykuje 

się ich rządy. Oj niebezpiecznie, 

niebezpiecznie. Żadna dyktatura nie 

lubi, gdy ktoś jej coś wypomina. Platforma 

ma za sobą „Gazetę Wyborczą” i 

jeden organ na całą Polskę i wystarczy. 

Biuro Polityczne działa, obojętnie czy 

PZPR czy PO. Dalej w tym samym stylu. 

Tylko metody się zmieniły. 

Listopadowy miesięcznik „Press” 

dokonał oceny 17 miast wojewódzkich 

obecnych w najpopularniejszych portalach 

społecznościowych. W ocenie 

pięcioosobowego jury Olsztyn znalazł 

się na trzeciej pozycji, ale od końca 

listy. Zyskał w ocenie tylko 50 punktów, 

zwycięski Wrocław otrzymał 238 

punktów na 300 możliwych. „Olsztyn 

ma profile na prawie wszystkich kluczowych 

platformach społecznościowych 

– tylko z publikowanych treści 

nie wynika za bardzo po co” – stwierdziła 

redakcja w ocenie. „Zero należy 

się za pół-zamknięty profil na Facebooku, 

jeden film na You Tube oraz 

ostatni wpis na Nk.pl z 1 września. 

Chaotyczny przekaz, trudno odczytać 

intencje, miasto nie jest nastawione na 

dialog z odbiorcą ani wyzwolenie jego 

zaangażowania. Profile sprawiają wrażenie 

prowadzonych przez przypadkowe 

osoby. Na FB pojawia się sporo 

negatywnych komentarzy użytkowników 

i brakuje reakcji na nie ze strony 

miasta”. A sprawujący władzę prezydent 

miasta obrał za hasło wyborcze 

kampanii „Olsztyn przyśpiesza”. Ślamazarnie 

przyśpiesza i jest na szarym 

końcu w prezentacji wśród innych 

miast polskich. 

Prof. Marcin Król w swojej zaciekłości 

antypisowskiej postradał do 

końca zdrowy rozsądek, skoro domaga 

się postawienia Jarosława Kaczyńskiego 

przed Trybunałem Stanu, gdyż ten 

przemawia na wiecach, a nie z trybuny 

sejmowej. Może profesor zabroni 

też politykom (oczywiście tylko jednej 

partii) chodzenia chodnikami miast i 

oddychania? 

Kolejny skandal wywołała Magdalena 

Bajer, przewodnicząca Rady Etyki 

Mediów. Oto Rada wydała oświadczenie 

potępiające „Nasz Dziennik” za 

artykuł, który tam się nigdy nie ukazał. 

Wcześniej na nieistniejący artykuł 

przez cały dzień w TVN24 powoływał 

się Jarosław Kuźniar. Było to 15 października. 

Okazało się, że pani Bajer 

wydała oświadczenie, gdyż zatelefonowała 

do niej Krystyna Mokrasińska, 

prezes Stowarzyszenia Dziennikarzy 

Polskich i wskazała zwierzynę. Tak to 

jedna pani drugiej pani powiedziała 

i wyszedł niezły bajer. Tylko co to ma 

wspólnego z etyką dziennikarską? Na 

znak protestu przeciwko takim działaniom 

Radę opuścili Teresa Bochwic i 

Tomasz Bieszczad. 

TVN24 lubi zmyślać. W ciągu 

dwóch dni Katarzyna Kolenda-Zaleska 

relacjonowała, że Jarosław Kaczyński 

użył sformułowania „prawdziwi Polacy”. 

I zaczęła się kolejna nagonka na 

prezesa PiS. Tylko, że wszystko było nieprawdą. 

Ze zdumieniem jednak czytam 

felieton dziennikarki – propagandystki 

w „Gazecie Wyborczej”, w którym ani 

słowa przepraszam, a cały tekst udowadnia, 

że taki był duch wypowiedzi i 

tak ona charakteryzuje tę partię. Chciałoby 

się zapytać: a gdzie odrobina przyzwoitości? 

Ale czy ta cecha jest znana 

dziennikarzom TVN24? Może wzorują 

się na członkach Rady Etyki Mediów, 

którzy już po raz drugi popełnili podobną 

wpadkę. Wtedy potępili imiennie 

dziennikarza „Faktu”, po skardze telefonicznej 

jednego z prezydentów miasta. 

Oczywiście wymieniony prezydent do 

Rady się w ogóle nie zwracał. A Rada 

lubi widać telefony odbierać i potępiać 

według wyznaczonych wskazań. Prawda 

się nie liczy. 

Lektor & Skryba 

34 DEBATA Numer 11 (38) 2010

PRASA PodziEMNA 

w PRL 

ogólnopolska konferencja 

naukowa w olsztynie 

Konferencja odbywała się w Bibliotece 

Uniwersyteckiej UWM. 

Rozpoczęła się 3 listopada o godz. 

14.00. Jej otwarcia dokonał dr hab. Grzegorz 

Jasiński, naczelnik olsztyńskiej Delegatury 

IPN, co warto dodać historyk związany 

z UWM i OBN im. W. Kętrzyńskiego, 

który jest też redaktorem naczelnym „Komunikatów 

Mazursko-Warmińskich”. 

Tego dnia obrady prowadzili prof. Wolsza 

i dr Ligarski. Zanim jednak historyk z IPN 

krótkim wykładem wprowadził uczestników 

obrad w tytułową tematykę konferencyjną, 

głos zabrał wiceprezydent Olsztyna, 

Jerzy Szmit. Niegdyś sam w PRL-u zaangażowany 

w działalność podziemną, z 

tego powodu represjonowany, internowany 

i więziony, podziękował organizatorom 

za przygotowanie całego przedsięwzięcia 

i bogaty program tematyczny. Podkreślił 

ważność prasy podziemnej w historii Polski 

zniewolonej przez komunizm. Pięknie 

mówił m.in. o poświęceniu tysięcy 

drukarzy, wydawców i kolporterów, o ich 

odwadze, za którą ci dzielni ludzie niejednokrotnie 

płacili wysokimi wyrokami 

więzienia. Obecność prezydenta Jerzego 

Szmita na konferencji godna jest odnotowania 

tym bardziej, gdyż tylko on jeden z 

szerokiej plejady zaproszonych włodarzy 

Olsztyna i władz naszego województwa, 

samorządu uznał za wskazane zaszczycić 


Motto: „Mają w domu książki” 

W dniach 3-5 listopada br. w olsztynie odbyła się zorganizowana przez delegaturę 

iPN w olsztynie i Bibliotekę uniwersytecką uWM ogólnopolska konferencja naukowa 

„Prasa podziemna w PRL”. Sympozjum zorganizowano w ramach projektu 

naukowo-badawczego instytutu Pamięci Narodowej pt. „SB wobec środowisk twórczych, 

naukowych i dziennikarzy”, którego koordynatorem jest prof. Tadeusz Wolsza 

z instytutu historii PAN i redaktor naczelny „dziejów Najnowszych” oraz dr Sebastian 

Ligarski ze szczecińskiego iPN-u. Wcześniejsze konferencje tego zespołu odbywały 

się we Wrocławiu i w Szczecinie. do olsztyna na obrady zjechało przeszło 

dwudziestu historyków i dziennikarzy, którzy razem z pracownikami naukowymi 

olsztyńskiej delegatury iPN i uWM zaprezentowali szereg istotnych ustaleń, które 

wzbudziły zainteresowanie nie tylko osób zajmujących się zawodowo historią, ale i 

działaczy byłej opozycji na Warmii i Mazurach, jak również młodzieży olsztyńskich 

szkół średnich. 

hENRyK FALKoWSKi 

historyków najnowszych dziejów Polski 

swoją obecnością. 

Pierwszym wystąpieniem na konferencji 

był niezwykle interesujący wykład 

dziennikarza Andrzeja W. Kaczorowskiego, 

który ze znawstwem referował obraz 

niezależnej prasy chłopskiej w latach 

1977–1989, charakteryzując m.in. czasopismo 

„Gospodarz” redagowane w podziemiu 

przez Piotra Tysiaka, byłego legionistę 

i przedwojennego działacza „Siewu”, 

ale też głośnego dziś publicystę społeczno-politycznego, 

goszczącego niedawno 

w Olsztynie przez Klub „Gazety Polskiej”, 

red. Stanisława Michalkiewicza. Następnie 

Grzegorz Wołk z centrali warszawskiego 

IPN-u ciekawie, przy szerokim 

wykorzystaniu multimediów, przedstawił 

prasę drugoobiegową znajdującą się w zasobach 

Biura Udostępniania i Archiwizacji 

Dokumentów IPN. Jego referat był tym 

bardziej interesujący, bo nie ograniczył się 

do poczynionych ustaleń, ale zawierał w 

sobie również cenne wskazówki dla badaczy 

historii, gdzie i jak należy poszukiwać 

stosownych tytułów prasy podziemnej. 

Wołk podał nawet sygnatury zespołów 

IPN w tym zakresie, w tym dotyczące także 

akt komunistycznej informacji wojskowej. 

Podobny charakter miało wystąpienie 

Joanny Bachtin z Biblioteki Narodowej 

w Warszawie, która nakreśliła sposoby 

gromadzenia prasy i wydawnictw bezdebitowych 

w BN. Naukowiec z Warszawy 

zauważyła, że nie wszystkie wydawnictwa 

drugoobiegowe, choćby prezentowane na 

wystawie towarzyszącej konferencji, znajdują 

się w Bibliotece Narodowej. Marta 

Marcinkiewicz ze szczecińskiego IPN-u, 

redaktor niedawno wydanego albumu 

„Papierem w system. Prasa drugoobiegowa 

w PRL”, przedstawiła prasę wydawaną 

przez osoby internowane. Z kolei Grzegorz 

Majchrzak, niezwykle płodny historyk 

z warszawskiego IPN-u, autor m.in. 

opracowań o związkach z bezpieką Małgorzaty 

Niezabitowskiej, czy ks. prałata 

Henryka Jankowskiego, omówił fenomen 

podziemnego Radia „Solidarność”. Tematykę 

radia solidarnościowego, ale w odniesienia 

do Bydgoszczy, przedstawił także dr 

Krzysztof Osiński. Na koniec pracowitego 

pierwszego dnia konferencji, dr Piotr Kardela 

zaprezentował referat przygotowany 

przez dr Dominikę Rafalską – wicedyrektor 

Instytutu Dziennikarstwa Uniwersytetu 

Warszawskiego, autorkę świetnej książki 

o piśmie „Po Prostu” – na temat prasy 

drugiego obiegu Niezależnego Zrzeszenia 

Studentów UW w latach 1980–1981. Podsumowaniem 

pierwszego dnia obrad, po 

zwyczajowej dyskusji nad wystąpieniami 

referentów, była promocja pierwszego 

tomu „Encyklopedii Solidarności” z 

udziałem Przemysława Miśkiewicza – wydawcy 

tomu i prezesa Stowarzyszenia „Pokolenia” 

i redaktorami tego wydawnictwa. 

Podczas promocji poinformowano, że całość 

„Encyklopedii” ma się składać z 5–6 

tomów i zawierać ok. 5 tysięcy not biograficznych 

działaczy opozycji w PRL. Chętni 

mieli okazję zaopatrzyć się w pierwszy 

tom tego cennego wydawnictwa, którego 

koordynatorem na terenie województwa 

warmińsko-mazurskiego jest pracownik 

Delegatury IPN Renata Gieszczyńska. 

Przedpołudniową część konferencji w 

dniu 4 listopada prowadził prof. Ryszard 

Sudziński – kierownik Zakładu Historii 

Powszechnej i Polski po 1945 roku w Instytucie 

Historii UMK w Toruniu, który 

zarazem jako pierwszy referent zaprezentował 

odbiór wydarzeń w Polsce lat 

1980–1989 w prasie polonijnej w Stanach 

Zjednoczonych. Profesor czyniąc interesujące 

porównania, zauważył, że tak jak 

prasa podziemna w kraju rzetelnie informowała 

Polaków o całokształcie życia 

społeczno-politycznego, tak tę samą rolę 

spełniała prasa polonijna w przypadku, 

kiedy media amerykańskie ignorowały 

tematy dotyczące PRL-u. Bartosz Kaliski 

doktorant z Instytutu Historii PAN omówił 

z kolei etos i walkę „Solidarności” na 

przykładzie wydawanego w Krakowie 

„Hutnika” i warszawskich „Hutników ‚82”. 

35

Z kolei Arkadiusz Kazański z gdańskiego 

IPN-u szeroko i ze szczegółami zaprezentował 

pismo podziemnej „Solidarności” w 

Stoczni Gdańskiej im. Lenina „Rozwaga i 

Solidarność”. Karol Nawrocki z gdańskiego 

IPN-u prezentował elbląską prasę podziemną, 

Paweł Szulc – autor obszernego 

wyboru źródeł na temat Polskiego Radia 

Szczecin – mówił o szczecińskiej prasie 

antysystemowej w latach osiemdziesiątych. 

Tematykę regionalną w tym samym 

kontekście przedstawiła Katarzyna Kyc z 

IPN w Rzeszowie. Ostatnim referentem 

przed przerwą był pracownik naukowy 

warszawskiego IPN-u Jan Olaszek, który 

nakreślił charakterystykę „Przeglądu 

Wiadomości Agencyjnych” w latach 1984- 

1990. Podczas dyskusji poruszano m.in. 

problem, jak właściwie powinno się określać 

omawianą prasę: czy była ona „podziemna”, 

„solidarnościowa”, „niezależna”, 

„bezdebitowa” czy po prostu „opozycyjna”? 

Dyskutowano o finansowaniu 

wydawnictw podziemnych, 

pytano o środki materialne 

otrzymywane z zagranicy, a także 

o realny odbiór treści i rezonans 

społeczny niezależnych wydawnictw. 

Tu przypomniano badania 

prowadzone na obszarze Gdańska, 

gdzie przed Sierpniem `80 tylko 

2% populacji miało styczność z 

prasą podziemną, podczas gdy w 

latach stanu wojennego miało to 

być już kilkanaście procent ludności 

PRL-u. 

Po przerwie troje prelegentów 

(Kamila Churska i dr Przemysław 

Wojtowicz – IPN w Bydgoszczy 

oraz dr Sebastian Pilarski – IPN 

Łódź) zajmowała się stosunkiem 

lokalnych gazet solidarnościowych w 

Bydgoszczy, Toruniu i Łodzi do wyborów 

kontraktowych z czerwca 1989 r. Nieco 

odmienny charakter miało wystąpienie 

byłego działacza opozycji, a jednocześnie 

pracownika naukowego łódzkiego IPN-u, 

Józefa Śreniowskiego, który bardzo obrazowo 

zajął się problemami środowiska 

łódzkich kolporterów prasy drugoobiegowej 

po 13 grudnia 1981 r. Wystąpienie 

to było uzupełnione licznymi planszami 

i wyliczeniami, obrazującymi m.in. konspirację 

podziemnej pracy wydawniczej 

w zakresie kolportażu. Na pewno wydarzeniem 

konferencji było wystąpienie dr. 

Sławomira Cenckiewicza, autora znanych 

poczytnych książek o Lechu Wałęsie i 

Annie Walentynowicz. Gdański historyk 

mówił o Pawle Mikłaszu, podziemnym 

wydawcy-konfidencie, a jego wystąpienie 

było tak interesujące, że tematyka, którą 

zaprezentował praktycznie zdominowała 

dyskusję ostatniej części obrad. Zgodnie z 

programem, ostatnim elementem konferencji 

w dniu 4 listopada była wieczorna 

promocja książek wydanych przez IPN – 

„Dziennikarze władzy, władza dziennikarzom. 

Aparat represji wobec środowiska 

dziennikarskiego 1945–1990” (Warszawa 

2010) oraz wspomnianej już pozycji „Papierem 

w system. Prasa drugoobiegowa 

w PRL” (Szczecin 2010). Podczas promocji 

wszyscy obecni na Sali obrad zostali 

obdarowani jednym egzemplarzem tej 

pierwszej pozycji. 

Ostatni dzień konferencji miał charakter 

regionalny – wszystkie wystąpienia 

dotyczyły Olsztyna lub byłego województwa 

olsztyńskiego. O solidarnościowym 

„Rezonansie” interesująco referował Dominik 

Krysiak z miejscowej Delegatury 

IPN. Pracownik tej samej Delegatury – 

Renata Gieszczyńska – przybliżyła krąg 

twórców i kolporterów kętrzyńskiej ga- 

Dr Sławomir Cenckiewicz mówi o Pawle Mikłaszu, podziemnym wydawcy 

– konfidencie 

zetki „Larwa” wydawanej przez Federację 

Młodzieży Walczącej Warmii i Mazur. Z 

kolei dr Witold Gieszczyński zaprezentował 

problematykę najdłuższego strajku lat 

1980–1981 w PRL, czyli strajku drukarzy 

w Olsztyńskich Zakładach Graficznych. 

Następnie dr Piotr Kardela przedstawił 

periodyk liberalnej opozycji z Olsztyna, 

ukazujące się w latach 1987–1989 „Inicjatywy 

Warmińskie”, którego pierwszymi 

redaktorami byli Jerzy Szmit i Bogdan 

Bachmura. Nie sposób było podczas tego 

wystąpienia nie zwrócić uwagi na fakt, 

że redaktorzy, wydawcy i publicyści „Inicjatyw” 

(Bogdan Bachmura, Adam Jerzy 

Socha, ks. Jan Rosłan) związani są obecnie 

z miesięcznikiem „Debata”. Ostatnim 

referentem na konferencji był Paweł Piotr 

Warot, który z charakterystyczną dla siebie 

werwą zaprezentował ukazujące się od 

1986 r. lokalne pismo podziemne „Echa 

Mrągowa”. W swoim wystąpieniu Warot 

przypomniał m.in. sylwetkę współpracu- 

jącego z Ruchem Obrony Praw Człowieka 

i Obywatela red. Dariusza Jarosińskiego, 

jak również represje, jakich doświadczył 

on od komunistów. Współredaktorami 

„Echa” byli: Tomasz Jankowski – absolwent 

SGGW i sympatyk Romana Dmowskiego, 

który wydawał w latach 1978–1980 

„Samoobronę Polską” oraz Ryszard Kozdruń, 

lekarz anestezjolog i obrońca życia 

poczętego. Absurdalnie dziś brzmią słowa 

funkcjonariusza SB, podejrzewającego tę 

grupę o wydawanie mrągowskiego periodyku, 

który w uzasadnieniu swojej tezy 

o wszczęciu rozpracowania tegoż środowiska, 

pisał: „mają w domu książki”. Na 

koniec konferencji rozgorzała ożywiona 

dyskusja, świadcząca, że sprawy poruszane 

na konferencji są nie tylko przedmiotem 

badań historycznych, ale także nie są 

obojętne byłym działaczom opozycji. Głos 

zabierali nie tylko historycy, ale i byli podziemni 

wydawcy czy kolporterzy, 

m.in. Teresa Stefanowicz i Piotr Rydel. 

Wśród uczestników konferencji 

zauważyć można było zresztą i 

innych byłych działaczy opozycji: 

Władysława Kałudzińskiego, Wojciecha 

Ciesielskiego, Swietłanę i 

Erwina Kruków czy Zenona Złakowskiego. 

Konferencji „Prasa podziemna 

w PRL” towarzyszyła niezwykle interesująca 

wystawa pt. „Prasa i wydawnictwa 

niezależne na Warmii 

i Mazurach”, przygotowana przez 

Delegaturę IPN w Olsztynie oraz 

Oddział Zbiorów Specjalnych Biblioteki 

Uniwersyteckiej UWM w 

Olsztynie, której szczególną atrakcją 

były pokazane w przeszklonych 

gablotach oryginalne druki i wydawnictwa 

podziemne. 

Na pewno konferencja była udanym 

przedsięwzięciem i dlatego jej organizatorom 

należą się duże słowa uznania. Z drugiej 

strony – będzie to osobista refleksja 

– obserwując życie społeczne i polityczne 

III Rzeczpospolitej, coraz częściej zastanawiam 

się czy Polacy chcą znać prawdę? Ta 

prawda chociaż do nas przenika, to nic lub 

prawie nic, nie jest nas w stanie nauczyć. 

Kiedyś patrioci wierzyli, że „WRONa skona” 

i przyjdzie niepodległość, ludzie dzisiejsi 

powoli godzą się z myślą, że nikt w 

przyszłości takiej Polski bronił nie będzie. 

A już na pewno nie wszechobecni nihiliści. 

Kto wie, może kiedyś materiały z tej 

konferencji będą, oprócz walorów czysto 

naukowych, zawierać istotne wskazówki, 

jak należy walczyć o naszą ojczyznę. 

henryk Falkowski 

(Olsztyn) 

falk_65@tlen.pl 

36 DEBATA Numer 11 (38) 2010

W Piszu 

o przesiedleńcach 

z Kresów 

22 października br. w Miejsko – Gminnej Bibliotece Publicznej w Piszu odbyła się konferencja 

historyczna pt. Konspiracja kresowa w Polsce po 1945 r. na tle losów ludności 

przesiedlonej z utraconych ziem II Rzeczypospolitej. Jej organizatorami było Muzeum 

ziemi Piskiej oraz rzeczona biblioteka, a współorganizatorami m.in. Klub Lokalnych 

inicjatyw oświatowych (KLio) oraz instytut Pamięci Narodowej. oficjalnym pretekstem 

do zorganizowania konferencji była przypadająca w tym roku setna rocznica urodzin 

mjr. zygmunta Szendzielarza „łupaszki” – legendarnego kresowego partyzanta, 

który po wojnie podejmował walkę z komunistami także na terenie Warmii i Mazur. 

iRENEuSz ChMiELEWSKi 

Konferencja zaczęła się z około półgodzinnym 

opóźnieniem ze względu 

na kłopoty komunikacyjne 

prelegentów warszawskich, ale wbrew przewidywaniom 

ten poślizg nie okazał się złym 

prognostykiem. Zgromadziła kilkadziesiąt 

osób – nauczycieli, uczniów, kombatantów 

i miłośników historii. W imieniu organizatorów, 

przybyłych powitał kustosz MZP 

Waldemar Brenda. Następnie głos zabrał 

burmistrz Pisza Jan Alicki, który podkreślił 

dotychczasowy dorobek piskiego muzeum 

i biblioteki w popularyzowaniu wiedzy o 

przeszłości Mazur. 

Po części oficjalnej pierwszy referat 

zaprezentował Waldemar Brenda na te- 


mat przesiedleńców z Kresów na Warmii 

i Mazurach po 1945 r. Po nim głos zabrał 

dr Tomasz Łabuszewski z IPN w Warszawie 

omawiając losy konspiracji grodzieńskiej 

po 1944 roku na utraconych Kresach, a także 

na Białostocczyźnie oraz we wschodniej 

części Mazur. Trzeci referat, o 5 Wileńskiej 

Brygadzie AK, wygłosił dr Kazimierz Krajewski 

(IPN Warszawa). Po nim nastąpiła 

krótka dyskusja, która zamknęła pierwszą 

część konferencji. 

Po półgodzinnej przerwie na kawę, 

przystąpiono do popołudniowej części spotkania. 

Otworzył ją referat Marzeny Kruk 

(IPN Gdańsk) na temat stosunku ludności 

pomorskiej do konspiracji kresowej dzia- 

Ci, których kochamy nie umierają nigdy, 

bo miłość, to nieśmiertelność 

Emily Dickinson 

Joannie i Wojtkowi 

Groteckim 

wyrazy szczerego żalu i współczucia z powodu śmierci 

Córki Justyny 

składają koleżanki i koledzy z „Debaty” 

oraz 

ze Stowarzyszenia „Święta Warmia” 

łającej w powiecie świeckim. Ciekawy odczyt 

o doktorze Romanie Korab – Żebryku 

wygłosił w zastępstwie nieobecnego autora 

dr. hab. Tomasza Balbusa (IPN Wrocław) 

nauczyciel historii, członek KLIO w Piszu 

Andrzej Zadroga. Ostatnim punktem konferencji 

był występ dr. hab. Piotra Niwińskiego 

z Uniwersytetu Gdańskiego, który 

omówił wkład wileńskich akowców w służbie 

niepodległości (1944 – 1989). Po nim 

nastąpiła dyskusja i podsumowanie konferencji. 

Można stwierdzić, że piska konferencja 

była pierwszym tego typu spotkaniem, 

na którym omówiono losy pochodzącej z 

Kresów ludności, przez pryzmat jej zaangażowania 

w działalność niepodległościową. 

Wymienione referaty niewątpliwie poszerzyły 

wiedzę zgromadzonych o konspiracji 

kresowej po 1945 roku. Ukazały skomplikowane 

losy jej uczestników w nowej rzeczywistości 

politycznej. Patrząc z dzisiejszej 

perspektywy nasuwa się jednak pytanie: czy 

warto było? Ta wątpliwość chyba dość często 

pojawia się przy analizie naszych wielkich 

historycznych tematów. Każdy musi ją 

rozwikłać na własną rękę. Na koniec jeszcze 

dodam, że poruszana w poszczególnych 

wystąpieniach tematyka pozostaje szerzej 

nieznana ogółowi. Dlatego dobrze, że 

wśród uczestników konferencji tak licznie 

byli reprezentowani nauczyciele. Z pewnością 

będą mogli wykorzystać zdobytą wiedzę 

na zajęciach z młodzieżą. 

ireneusz Chmielewski 

(nauczyciel historii, członek Klubu Lokalnych 

Inicjatyw Oświatowych w Piszu) 

37

Struktura kłamstwa 

według Wierzbickiego 

Wiek XX – wiek prawdy? upowszechnienie środków masowego przekazu, coraz łatwiejszy dostęp 

do różnorodnych informacji, możliwość ich weryfikowania – to wszystko mogłoby sugerować, że 

XX stulecie było rzeczywiście epoką, w której żadnego kłamstwa na dłuższą metę utrzymać się nie 

dawało. A jednak, to właśnie w ubiegłym stuleciu władzę nad ludzkimi umysłami zdobyło kłamstwo 

szczególne. „Wiek XX jest wiekiem kłamstwa wyrafinowanego, ubranego w barwy ochronne, samopowielającego 

się w duszy człowieka. Kłamstwo to zachodzi człowieka opłotkami, od tyłu, zawraca 

mu głowę podstępnie, przestawia mu klepki w mózgu niepostrzeżenie, wytwarza w nim zdolność, 

gotowość, pasję do samoistnego nazwania czarnego białym, do spontanicznego wyznania, iż dwa 

razy dwa równa się pięć” – ten właśnie fragment przedmowy do książki Piotra Wierzbickiego pt. 

„Struktura kłamstwa” zdaje się najlepiej oddawać zapisany na kartach tej książki, zamiar autora, aby 

wyśledzić meandry komunistycznego kłamstwa. Książka wyszła po raz pierwszy w 1986 r. w drugim 

obiegu. W ubiegłym roku w ramach wspólnej serii oficyny Wydawniczej Volumen oraz BELLoNy 

zaczęto wydawać Kanon Literatury Podziemnej, którego celem jest przypomnienie najważniejszych 

książek, wydawanych bez debitu w ostatnich dwóch dekadach PRL. do takich właśnie książek zaliczono 

także „Strukturę kłamstwa” Piotra Wierzbickiego. 

WALdEMAR BRENdA 

Ktoś zapyta o cel wznawiania publikacji, traktującej 

o kłamstwie oraz manipulowaniu informacją 

w świecie już nieistniejącym, a przez 

wielu po prostu zapomnianym. Wydaje się, że to dość 

ważne, abyśmy spróbowali zrozumieć język stosowany 

przez dziesięciolecia rządów komunistycznych na 

ogromnym obszarze od Władywostoku i Szanghaju 

do Warszawy i Berlina. A skoro ta książka musiała 

powstać już wtedy (czyli nie dla wszystkich ten propagandowy 

język był już wtedy czytelny), to znaczy, 

że dzisiaj, dwa dziesięciolecia po formalnym zniknięciu 

tamtej rzeczywistości z map politycznych świata, 

jeszcze mniej potrafimy z tego języka pojąć. Właśnie 

dlatego rozpocząłem lekturę wznowionej „Struktury 

kłamstwa”. 

Nie będę streszczał poszczególnych wywodów 

autora. Zasygnalizuję jedynie kilka wątków, które w 

pracy zwróciły szczególną moją uwagę. Przede wszystkim, 

jednym z ważniejszych podsystemów komunistycznego 

kłamstwa było unieważnianie. Wierzbicki 

mówi o unieważnianiu języka, a zwłaszcza takich w 

nim pojęć, które w „nowym” naświetleniu nabierają 

zupełnie odmiennego sensu („moralność klasowa” 

zamiast moralności, „subiektywność obiektywizmu”, 

„demokracja fałszywa” i „demokracja prawdziwa” - ta 

komunistyczna). Kolejne metody, to unieważnianie 

rzeczywistości oraz unieważnianie logiki. 

Wszystkie trzy metody były możliwe w świecie, 

który funkcjonował według głównego aksjomatu – że 

komunizm („realny socjalizm”) z założenia jest systemem 

właściwym, zaś wszelkie jego zbrodnie wynikają 

jedynie z przypadkowych wynaturzeń. Partia przyznawała 

się do nich pod presją społeczeństwa, szukając 

winnych „wypaczeń” oraz obiecując powrót do 

„prawdziwych” zasad. 

W ten sposób można mówić o podwójnej rzeczywistości 

wykreowanej przez kłamstwo – rzeczywistości, 

którą wszyscy musieli zaakceptować. To dlatego 

zbrojenia komunistyczne służyły pokojowi, Zachodu 

- wojnie. Dlatego nauka w ZSRR przeżywała prawdzi- 

wy rozkwit - na Zachodzie regres. Na Wschodzie nie 

występowały żadne kataklizmy i katastrofy. A każdy, 

kto występował przeciw jedynemu na świecie ustrojowi 

„sprawiedliwości społecznej” (lub bywał za wroga 

tego ustroju nagle uznawany), stawał się nikczemnikiem, 

opłacanym szpiegiem, albo ukrytym, ale zawsze 

skrycie knującym zdrajcą. Czasem wrogowie mogli 

się doczekać określeń, które właściwie oficjalnie nie 

mieściły się w kategorii pojęć prawdziwego komunisty, 

ale przecież doraźnie, a przy tym wcale nie tak 

rzadko – były stosowane. A więc gdy taki był nakaz 

chwili - internacjonaliści przypominali komuś żydowskie 

pochodzenie, obrońcy czekistowskiej niewinności 

ubeków – wytykali stalinowskie uwikłania takiego, 

czy innego „odstępcy” od prawdziwej wiary itp. Te 

schematy działania, poparte licznymi przykładami, 

Wierzbicki zalicza do kłamstw ze sfery poglądów. 

Szczęśliwi mieszkańcy krajów realnego socjalizmu 

mieli też do czynienia z podsystemem kłamstw 

ze sfery informacji. Najlepszym sposobem informowania 

społeczeństwa było… nieujawnianie informacji, 

które władza uznawała za niekorzystne. 

Swoją drogą dobrze jeszcze pamiętam z lat 

osiemdziesiątych systematyczne nastawianie radioodbiorników 

na „Wolną Europę”, „Głos Ameryki”, 

czy BBC, gdzie można było usłyszeć o zdarzeniach, 

które wedle „Trybuny Ludu” i innych prasowych 

„oficjałków”, w ogóle nie istniały. I właśnie dlatego, ze 

względu na możliwość sięgnięcia przez społeczeństwo 

po alternatywne źródła informacji, nie zawsze władza 

mogła niewygodne fakty pomijać. Stąd stosowano 

powszechnie mniej „doskonałe” metody- mieszano 

informację z komentarzem, publikowano polemiki 

z publikacjami, które w kraju były niedostępne (tzw. 

„walka z cieniem”), zniekształcano proporcje czy podawano 

informacje niepełne lub uzupełniane tzw. 

naddatkiem, czyli obudowane danymi, pozwalającymi 

zmniejszyć negatywne oddziaływanie niewygodnego 

przekazu. Stosowano szum informacyjny, 

retusz, cytowano opinie nieznanych (anonimowych), 

ale przecież zawsze „życzliwych” obserwatorów. A gdy 

mimo tych wszystkich zabiegów, w druku ukazało się 

coś, co dopadła spóźniona cenzura (ba! Słowo wszak 

w PRL nie spotykane, zastąpione przez łagodniejszą 

dla ucha i oka „kontrolę prasy, publikacji i widowisk”), 

zawsze można było rzecz oddać na przemiał. „W największej 

tajemnicy oddaje się na przemiał książkę, 

której niecenzuralność skonstatowano już po druku, 

a w Domu Książki w Warszawie w latach sześćdziesiątych 

zaufany pracownik zanurzał egzemplarze 

przeznaczonego na przemiał dzieła (by mielący nie 

wiedzieli, co mielą) w kuble z farbą” Wszystko po to, 

aby obywatele nie wiedzieli. „W pierwszym rzędzie 

tego, że nie wiedzą”. 

Trzecim podsysytemem komunistycznego kłamania 

było kreowanie nowej rzeczywistości. Ta „rzeczywistość” 

była jak labirynt „zbudowany z masy sprężystej 

i dziwnie rozciągliwej”, „zmieniającej kształt”. Jej 

tworzywem były słowa. To z nich powstawały twory, 

przez Piotra Wierzbickiego nazywane „bytami potiomkinowskimi”. 

Od siebie dodam, że to analogia 

do słynnych wiosek potiomkinowskich – atrap zbijanych 

z desek na szlaku cesarskiej podróży, które miały 

świadczyć o dobrobycie ludu w imperium Romanowów. 

Wtedy – chodziło o dobre samopoczucie władzy. 

W komunistycznych „bytach potiomkinowskich” szło 

o to, by społeczeństwo nie mogło dotrzeć do prawdy. 

Najbardziej charakterystycznym „potiomkinowskim 

bytem” (dziś pewnie powiedzielibyśmy – wirtualnym) 

były chyba komunistyczne konstytucje. Dziwaczne 

twory, gwarantujące obywatelom wszelkie możliwe 

prawa, swobody i przywileje, które jednakże nigdy nie 

były przez władze przestrzegane. 

Książka Piotra Wierzbickiego to pouczająca 

lektura. Autor stawia w niej problem okłamywania 

samych siebie, autoświadomości kłamstwa („czy 

rzecznicy realnego socjalizmu kłamiąc, wiedzą, że 

kłamią?”), relacji między kłamstwem a przemocą itp. 

To wszystko pozwalało lepiej zrozumieć wtedy i lepiej 

zrozumieć dzisiaj przewrotność systemu, w którym w 

XX w. przyszło żyć setkom milionów ludzi. 

Ale przewracając kolejne stronice „Struktury 

kłamstwa” nie mogłem się oprzeć wrażeniu, że tamten 

świat nie jest tak całkowicie martwy. Że wiele przetrwało. 

A może narodziło się na nowo, w zupełnie odmiennych 

podsystemach kłamstwa XXI wieku? Czy 

ta łatwość, już nie dostępu, ale tworzenia informacji 

(ileś tam stacji telewizyjnych i radiowych, Internet, 

komputery wypluwające dowolne ilości ulotek, spotów, 

filmików itp.) nie sprawia, że na straży kłamstwa 

już nie stoi blokada informacji, ale jej nadmiar? Gubimy 

się w chaosie wywołanym przez wielość przekazów. 

Relatywizujemy swoje sądy. Coraz większy problem 

mamy z obroną przed zalewem informacyjnego 

bubla, sprzedawanego przez często dyspozycyjnych 

pośredników. Czy ktoś opisze strukturę kłamstwa czasów 

postnowoczesnych? 

Waldemar Brenda 

P. Wierzbicki, Struktura kłamstwa, 

oficyna Wydawnicza Wolumen, BELLo- 

NA, Warszawa 2009. 

38 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Kwietniowy listopad 

Listopad jest w naszej tradycji miesiącem modlitw za zmarłych. W tym roku chyba cała Polska modli 

się za tragicznie zmarłych w katastrofie smoleńskiej 10 kwietnia. od tego momentu upłynęło pół 

roku. W olsztyńskim kościele Najświętszego Serca Jezusowego przez tydzień, codziennie, sprawowano 

w kwietniu Msze św. za poległych w Smoleńsku. Poniższy tekst jest homilią, którą wygłosiłem 

podczas jednej z takich Mszy św.. Pół roku od tamtego tragicznego dnia i dzień modlitw za zmarłych 

jest czasem refleksji nad przemijalnością ludzkiego życia. 

„Więc wyżej podnieśmy tę trumnę i idźmy, bo my jeszcze żyjemy, jeszcze żyjemy…” to fragment 

wiersza jednego z angielskich poetów. 

KS. JAN RoSłAN 

Tak, my jeszcze żyjemy. Każda śmierć jest 

jakimś wezwaniem dla żywych. Każda 

śmierć jest jakimiś ostrzeżeniem dla tych, 

co pozostali. Jakim ostrzeżeniem, jakim znakiem 

dla Polaków jest tragedia, w której wszyscy bierzemy 

udział? Odpowiedź nie jest łatwa. Serce 

potrafi pomieścić wiele, ale rozum nagle napotyka 

na ograniczenia. Człowiek chce wszystko 

racjonalnie wytłumaczyć, ale nagle staje przed 

tajemnicą. Może zadawać tylko pytanie, dlaczego? 

I tylko szukać odpowiedzi, choć zdaje sobie 

sprawę, że żadna odpowiedź nie jest ostateczna. 

Z Ewangelii dowiadujemy się, że tłum słuchający 

Chrystusa usiadł na trawie zielonej. To 

jest wskazanie, że było to wiosną, gdyż latem trawa 

w Ziemi Świętej jest żółta, spalona słońcem. 

Dziś też przeżywamy wiosnę. Każda wiosna jest 

porą nadziei, dla nas obecnie jest porą smutku, 

żałoby, refleksji i modlitwy. Ale pamiętajmy, że 

dla człowieka wierzącego w Boga nadzieja nigdy 

nie gaśnie. Pamiętamy, jak przed pięciu laty 

łączyliśmy się w bólu po śmierci Jana Pawła II. 

Wtedy także oczy całego świata były zwrócone 

na Polskę, wszak Papież był naszym rodakiem. 

Jan Paweł II odszedł do Domu Ojca w wigilię 

niedzieli miłosierdzia Bożego. Para prezydencka, 

a wraz z nią cała delegacja, czyli pozostałe 94 osoby, 

odeszły z tego świata, także w wigilię niedzieli 

Bożego miłosierdzia. Objawienie o Bożym miłosierdziu 

jest nierozerwalnie związane z naszą 

ojczyzną. To Chrystus objawiając się skromnej 

siostrze zakonnej Faustynie Kowalskiej przekazał 

orędzie adresowane do całego świata o potrzebie 

modlitwy, aby Bóg w swoim majestacie rozlał 

morze miłości i miłosierdzia dla wszystkich 

grzeszników. Delegacja polska, która udawała się, 

aby uczcić poległych, zamordowanych Polaków 

w Katyniu przed 70 laty, miała uczestniczyć w 

modlitwie o miłosierdzie dla sprawców tej zbrodni 

i o pojednanie między narodem rosyjskim a 

polskim. Niewątpliwie, śmierć elity polskiego 

narodu zamordowanej przed 70 laty wypływała 

ze zbrodniczego, grzesznego systemu komunistycznego, 

ze zbrodniczej ideologii stalinowskiej. 

Wiek XX to zdawać by się mogło wielki triumf 

zła i śmierci. To hitlerowski nazizm z milionami 

ofiar, ale to także stalinizm, czy komunizm koreański, 

Hitler był demokratycznie wybranym 

przywódcą narodu niemieckiego, ale zbudował 


system nienawiści i zbrodni, szowinizmu i hekatomby. 

Stalin system opierał na dyktaturze, także 

nie oszczędzając przelewu krwi tych, którzy dostrzegali 

zbrodniczość tego systemu. I hitleryzm, 

i stalinizm były systemami zbrodniczymi. Tylko 

Bóg zna ocean łez przelanych przez ofiary tych 

dwóch systemów. 

Jan Paweł II, którego śmierć opłakiwaliśmy 

przed pięcioma laty, kanonizował siostrę Faustynę 

Kowalską, a podczas ostatniej pielgrzymki do 

kraju, apelował abyśmy byli świadkami Bożego 

miłosierdzia dla całego świata. Głosił wtedy także 

prawdę o zbawczej mocy krzyża. Tak śmierć 

Chrystusa, tak bolesna i tak okrutna, zadana z 

rąk ludzi miała najgłębszy sens – była wyzwoleniem 

człowieka ze śmierci wiecznej, była naszym 

odkupieniem i wyzwoleniem, była otwarciem 

dla nas nieba. Z boku wyglądało to tak, że jest 

bezsensowna, jej wymowy nawet nie potrafili 

zrozumieć apostołowie, czego przykładem jest 

rozmowa dwóch uczniów idących do Emaus… 

A myśmy się spodziewali, że on wyzwoli Izraela, 

mówili, myśmy się spodziewali… Tak Chrystus 

wyzwolił z mocy śmierci nie tylko Izraela, ale 

i cały świat. Niepojęte dla człowieka są wyroki 

Boże, ale każdy z nas patrząc na krzyż wie, że w 

cierpieniu i śmierci jest ukryty głębszy sens – a 

nawet największa wartość – to przecież brama 

zjednoczenia z Bogiem. Skoro Chrystus przeszedł 

przez ziemską śmierć, my także musimy 

pójść tą drogą, aby się z Nim spotkać. 

Oczywiście, inaczej odbieramy śmierć osób, 

które odchodzą w starszym wieku. Inaczej przeżywamy 

śmierć nagłą, ludzi młodych, w sile 

wieku. Jeszcze bardziej przeżywamy śmierć grupową, 

ludzi, którzy służyli naszej ojczyźnie. I tu 

także ważny jest ten wymiar śmierci. Oni służyli 

innym ludziom, służyli krajowi, służyli Bogu. I 

stąd refleksja adresowana do nas, jak traktujemy 

tych, których wybieramy do społecznej służby. 

Jak ich traktujemy, czy potrafimy mieć świadomość, 

że władzy na najniższym szczeblu, gminnej, 

do tej na najwyższym poziomie, po prezydencką 

służbę, należy się szacunek i współpraca. 

Ci ludzie decydują o naszym dniu powszechnym, 

radni o stanie chodników, a parlamentarzyści o 

całym systemie prawnym. Jest to służba odpowiedzialna. 

Celowo mówię służba, a nie kariera. 

Bo wypełnianie obowiązków wobec narodu, wo- 

bec państwa zawsze należy traktować jako służbę. 

Ci, których opłakujemy, zginęli w służbie ojczyzny. 

Trzeba dbać o pamięć najwybitniejszych 

Polaków. Służba państwowa to nie służba jednej 

partii, to wypełnianie powinności wobec obywateli, 

to kierowanie się sprawiedliwością, miłością i 

poszanowaniem drugiego człowieka. Jak pamiętamy, 

z poszanowaniem drugiego człowieka w 

naszej ojczyźnie nie było i nie jest najlepiej… 

Powróćmy do sceny z Ewangelii. Oto tylko 

chłopiec ma chleby i ryby. Tylko on. Oddaje je. 

Nie wiemy, czy zrobił to z ochotą, ale pewnie tak, 

pod wpływem nauki Chrystusa. Oto Chrystus 

mógłby zesłać chleb z nieba. Uczynić cud trochę 

w inny sposób. Po prostu nakazać, aby każdy 

podniósł ręce do góry i tam znalazł chleb, albo 

by się schylił i podniósł go z ziemi, jak dawni Żydzi 

zbierali mannę. Chrystus jednak wybrał inny 

sposób. Sam wziął chleb i ryby. Pobłogosławił 

pokarm, a potem przez ręce apostołów nakazał, 

aby rozdawać żywność ludziom. Zobaczmy: 

nakazał współdziałanie. Jeden człowiek dzieli się 

chlebem z drugim. Na tym polega współdziałanie, 

współpraca i współodpowiedzialność. Tak, 

każdy z nas jest w jakimś stopniu współzależny 

od innych ludzi. Ważna jest współpraca w tworzeniu, 

ale i dzieleniu wspólnego dobra. Jak ważny 

był ten chłopiec, jego chleb i ryby. Zobaczmy: 

Bóg pomnaża to, co przyniósł człowiek. Tak, Bóg 

współdziała z ludźmi, wspiera nasz wysiłek, błogosławi 

nam, choć nie zawsze to dostrzegamy i 

zauważamy. 

Jak ważny jest wysiłek pojedynczego człowieka. 

Jak ważny jest każdy dobry uczynek zrobiony 

przez jednostkę, jak ważne jest każde wyświadczone 

dobro drugiemu człowiekowi. Bóg 

pomnaża to dobro. Dopiero teraz przeczytałem w 

„Tygodniku Powszechnym”, że gdy Lech Kaczyński 

był prezydentem Warszawy przed ratuszem 

ciągle stała schorowana i biednie ubrana kobieta. 

Idąc do pracy widział ją wielokrotnie. Wreszcie 

nakazał, aby zaprosić ją do ratusza na rozmowę. 

Zapytał kobietę czego chce, po co przychodzi. 

Staruszka powiedziała, że chce się pomodlić na 

grobie Jana Pawła II. To jest jej marzeniem. I 

Lech Kaczyński, ówczesny prezydent Warszawy, 

zafundował jej podróż do Rzymu, aby mogła 

spełnić swe marzenie. Trzeba było tragicznej jego 

śmierci, aby przypomnieć to dobro, które w służbie 

ludzi i ojczyzny dokonał. Ten jeden okruch 

tego dobra, o którym wspomniałem, świadczy o 

charakterze tego człowieka. 

Dziś popatrzmy na to dobro, które ludzie, 

którzy tak nagle odeszli, pozostawili po sobie. 

O wszystkim wie najlepiej Bóg. My mamy dać też 

świadectwo. Jak napisał Zbigniew Herbert: „ocalałeś 

nie po to aby żyć / masz mało czasu / trzeba 

dać świadectwo bądź odważny rozum zawodzi / 

bądź odważny w ostatecznym rozrachunku jedynie 

to się liczy. Bądź wierny. Idź.”. Więc i my idźmy 

dalej, pamiętając dokąd ma prowadzić nasza 

droga. Tylko do Boga przez służbę ludziom. 

Ks. Jan Rosłan 

39

Kamienica 

„Apteki pod Lwem” 

Wielu olsztynian nie kryło zdumienia, kiedy latem 2010 r. spychacz odsłonił pozostałości 

rozległej budowli u podnóża starej nekropolii św. Jakuba. Na jej teren wkrótce 

wkroczyli archeolodzy. W badaniach, które finansowało miasto, miałem okazję 

uczestniczyć. dziesiątki ciekawskich codziennie zaglądały do wykopów zasypując 

nas pytaniami. Naocznie mogłem się przekonać, jak ogromne zainteresowanie wzbudza 

wciąż wśród mieszkańców olsztyna, całkiem zdawałoby się niedawna przeszłość 

ich miasta. Przychodzi pora, by coś więcej opowiedzieć o odkrytym budynku oraz 

ludziach, którzy tu niegdyś mieszkali. 

RAFAł BęTKoWSKi 

Mrzyk mieszkał przy cmentarzu 

Kiedy w roku 1870 na terenie położonym 

na północ od linii kolejowej, 

po lewej, zachodniej stronie 

Szosy Gutsztackiej, otwarto nowy cmentarz 

katolicki parafii św. Jakuba, sądzono, 

że tory kolejowe stanowić będą naturalną 

granicę rozwijającego się w tym kierunku 

miasta 1 . Przewidywania te nie miały się 

potwierdzić. Wkrótce zabudowa mieszkalna 

przekroczyła tory, w ciągu kilku lat 

docierając do miejsca, w którym od szosy 

odchodziła droga prowadząca do Wadąga, 

zwana dziś ul. Jagiellońską. 

Szosa stała się jedną z głównych osi 

nowej dzielnicy. W latach 70/80. XIX w. 

w jej bezpośrednim sąsiedztwie zlokalizowano 

obiekty przemysłowe: prywatne 

cegielnie (Stoehr, Paradowski), browar 

(1878), młyn parowy (1885). Przy ulicy 

znalazło się również miejsce dla inwestycji 

komunalnych: w 1873 r. za cmentarzem 

uruchomiono przytułek dla ubogich, w 

jego sąsiedztwie w 1880 r. rzeźnię, w 1907 

obiekty zajezdni tramwajowej i elektrowni 

miejskiej. Zlokalizowane tu zostały również 

obiekty wojskowe – koszary kawalerii 

(1885–86), prowiantura wojskowa (1887), 

koszary piechoty (1888–90), kasyno oficerskie 

(1898). Ulica otrzymała w 1889 r. 

instalację i oświetlenie gazowe, w 1899 r. 

instalację wodociągową i kanalizacyjna, w 

1907 r. elektryczność i tramwaje 2 . 

Początkowo większe skupiska zabudowy 

mieszkalnej znajdowały się przy domku 

dróżnika i przejeździe przez tory kolejowe 

oraz bliżej Jakubowa, w sąsiedztwie 

otwartego w 1886 r. nowego cmentarza 

ewangelickiego. W 1881 r. na cmentarzu 

katolickim wzniesiono kaplicę. W lutym 

tego roku władze rejencyjne w Królewcu 

wydały zgodę na powiększenie nekropolii 

w kierunku północnym – po dzisiejszą ul. 

Dąbrowskiego. Między terenem cmentarza 

a szosą stał już wtedy budynek mieszkalny, 

należący do mistrza tokarskiego 

Ferdinanda Stoffa, oddalony od granicy 

cmentarza o 28 metrów 3 . Na początku lat 

90. XIX w. dom był własnością mistrza 

brukarskiego, przedsiębiorcy budowlanego 

Roberta Mrzyka, który wtedy praw- 

Kamienica „Apteki pod Lwem” wg pocztówki 

wydanej ok. 1914 r. nakł. Eduarda Skibowskiego 

(zb. autora). Widać południową elewację 

z gzymsami, boniowaniami oraz blendami 

okiennymi oraz mansardowy dach budynku. 

dopodobnie sprowadził się do Olsztyna 

i tutaj właśnie zamieszkał. Pochodzący z 

Prus Zachodnich Mrzyk w historii miasta 

zapisał się jako jeden z najwybitniejszych 

przedstawicieli miejscowej społeczności 

polskiej. Bliskie więzi łączyły go ze środowiskiem 

„Gazety Olsztyńskiej”, był on też 

jednym z głównych członków Towarzystwa 

Polsko-Katolickiego „Zgoda”. 

Wzniesiona od nowa 

Wg planu miasta z 1892 r. dom 

Mrzyka miał adres Guttstädter-Chaussee 

13 4 . W r. 1898 znajdujący się za przejazdem 

kolejowym odcinek Szosy Dobromiejskiej 

nazwano König-Strasse (ul. 

Królewska). Budynki otrzymały nową, 

okrężną numerację dom Mrzyka – nr 1. 5 

Pod koniec tego roku oprócz właściciela 

mieszkali tu jeszcze Ernst Jonas, ogrodnik 

artystyczny oraz August Karwatski, pomocnik 

w cukierni. Według ikonografii 

z przełomu XIX i XX w. był to budynek 

parterowy, kryty dachem dwuspadowym, 

ustawiony kalenicowo w stosunku do ulicy. 

Wejście frontowe usytuowane było na 

osi środkowej budynku. Przed domem 

znajdował się oddzielony płotem od ulicy 

przedogródek 6 . 

W latach 1902–03 Robert Mrzyk 

wzniósł w Olsztynie okazałe, połączone 

ze sobą, kamienice czynszowe nr 3 i 4 

przy nowo wytyczonym placu, noszącym 

dziś imię gen. Bema. Tu przeprowadził 

się następnie. Jako właściciela, a zarazem 

jednego z mieszkańców kamienicy odnotowuje 

go księga adresowa na rok 1904. 

Budynek przy ul. Królewskiej 1 wymienia 

ona jako „obecnie pusty”. Fakt wystawienia 

w tym czasie nowej kamienicy 

na miejscu starego budynku potwierdza 

plan miasta z 1904 r. oraz późniejsze dane 

archiwalne 7 . W czerwcu 1904 r. „Gazeta 

Olsztyńska” podała informację, jakoby 

Mrzyk za 65 tys. marek sprzedał kamienicę 

kapitanowi okrętu Kondruhe z Kłajpedy. 

Cena wskazuje, że musiał być to nowo 

wzniesiony obiekt. Wiadomość okazała 

się przedwczesna – transakcja nie doszła 

do skutku. 

W listopadzie 1905 r. w „Gazecie Olsztyńskiej” 

ukazał się anons o otwarciu „w 

domu p. Mrzyk, ul. Gutsztacka 1 (za torami)” 

sklepu Adolfa Schneidera z artykułami 

wyplatanymi z trzciny i wikliny (meble, 

kufry, koszyki, towary trzcinowe, wózki 

dla dzieci) 8 . W budynku lokale zajmowało 

wtedy 8 lokatorów. Wedle ikonografii z 

przełomu 1907 i 1908 r. nowa kamienica 

była budynkiem 4-kondygnacyjnym, z 

umieszczonym na osi środkowej elewacji 

wejściem frontowym oraz szerokimi balkonami 

na pierwszym i drugim piętrze. 

Ostatnia kondygnacja posiadała od strony 

ulicy dach mansardowy, kryty prawdopodobnie 

łupkiem. Na parterze po obu 

stronach wejścia głównego znajdowały się 

szerokie, przeszklone witryny z wejściami 

40 DEBATA Numer 11 (38) 2010

do mieszczących się tu sklepów. Kamienica 

posiadała otynkowaną elewację oraz 

bogaty detal architektoniczny 9 . 

Pierwsza na zatorzu 

Jak w czerwcu 1908 r. informowała 

„Gazeta Olsztyńska”, „niejaki p. Roh- 

fleisch, pochodzący z Królewca” otrzymał 

zezwolenie na otwarcie czwartej apteki w 

północnej części miasta 10 . W tym celu za 

sumę 76 tys. marek nabył on od Mrzyka 

budynek „przy ul. Królewskiej 1” 11 . 

W dniu 11 listopada 1908 ukazała się w 

„Gazecie” podpisana przez Maxa Rohfleischa 

zapowiedź otwarcia w domu „za tunelem 

w ul. Gutsztackiej” apteki pod firmą 

„Löwen-Apotheke” (Apteka pod Lwem), 

połączonej z drogerią i perfumerią 12 . 

Założyciel nowej apteki, Maximilian 

Oscar Rohfleisch, urodził się 7 listopada 

1865 r. w Dobrym Mieście, jako syn asystenta 

sądu wojennego Juliusa Rohfleischa 

oraz Franciszki Johanny z d. Kiewicz. 

Uczęszczał do gimnazjum w Olsztynku, 

zaś w latach 1892–94 studiował farmację 

na Uniwersytecie Królewieckim. Aprobowany 

w r. 1894, jeszcze w 1907 pracował 

w „Hohenzollern-Apotheke” w Królewcu. 

W 1908 r. uzyskał koncesję na założenie 

apteki w Olsztynie, osiedlając się tutaj 13 . 

„Apteka pod Lwem” miała być czwartą 

z aptek Olsztyna, pierwszą zaś na terenie 

dzielnicy Zatorze. Pierwsza z aptek założona 

została w grodzie nad Łyną w 1751r. 

Przywilej na jej prowadzenie uzyskał od 

kapituły warmińskiej Johann Zimmermann. 

Jej tradycję kontynuowała w XIX 

w. „Apteka pod Orłem”, funkcjonująca 

w kamienicy nr 2 przy Rynku. Dopiero 

w 1885 r. wydano koncesję na założenie 

w Olsztynie drugiej apteki, którą aptekarz 

Robert Bradder nazwał „Kronen- 

Apotheke” – „Apteką pod Koroną”. Położona 

ona była na ówczesnym Górnym 

Przedmieściu. W związku z rozwojem 

ludnościowym Olsztyna oraz wiszącą nad 

prowincją groźbą wybuchu epidemii cholery 

w niecałe dziesięć lat później wydano 

kolejną koncesję. Jako trzecia otwarta 

została w lutym 1894 r. „Hohenzollern- 

Apotheke” – „Apteka Hohenzollernów”, 

położona w sąsiedztwie Mostu św. Jana. 

Zgodę na otwarcie czwartej apteki w mieście 

wydano z myślą o mieszkańcach północnej 

części Olsztyna, która intensywnie 

rozwijać się zaczęła się od lat 80. XIX w. 14 

Apteki i drogerie 

Dziewiętnastowieczna apteka dzieliła 

się na kilka części. Tę najbardziej znaną 

stanowiła oficyna, gdzie na kontuarze 

ustawiona była waga, zaś na półkach, 


bądź regałach zobaczyć można było stojące 

w odpowiednim porządku leki. Tutaj, 

podobnie jak dziś następowała sprzedaż 

medykamentów i innych produktów 

oferowanych przez aptekę oraz realizacja 

wystawionych przez lekarza recept. Nie 

mniej ważne były niegdyś pozostałe części 

zakładu: laboratorium galenowe, zielarnia, 

magazyny na zapasy, piwnica, w 

której przechowywano wodę destylowaną 

oraz surowce i produkty wymagające niskich 

temperatur, jak wosk, oliwa, wino, 

wreszcie pomieszczenia do przechowywania 

trucizn i środków silnie działających 

oraz magazyn na wszelkiego rodzaju apteczne 

opakowania. 

Pierwsi aptekarze sami musieli pozyskiwać 

materiały i surowce do sporządzania 

leków. Od XIX w. w coraz większym 

stopniu wyręczał ich w tym zakresie prze- 

mysł farmaceutyczny. „Aptekarz otrzymuje 

od fabryk chemikalij najczęściej używane 

materiały lecznicze i lekarstwa w stanie 

gotowym, sporządzonym wedle przepisów 

obowiązujących i ma jedynie obowiązek 

odpowiedzialności wobec władz za fachowe 

ich przerobienie i czystość. Do tych 

dostarczanych przez fabrykę preparatów 

zalicza się przeważna część nalewek, pigułek, 

maści, plastrów i opatrunków najczęściej 

używanych. Tak więc należy o tyle 

ograniczyć pojęcie apteki w dzisiejszym 

znaczeniu, że ma ona jedynie utrzymywać 

na składzie i sporządzać wszelkie środki 

lecznicze i ewentualnie przerabiać je fa- 

chowo według wskazówek recepty lekarza” 

– informowała Encyklopedia Gutenberga 

w 1929 r. 15 

Aptekarze bardzo często obok oficyny 

aptecznej prowadzili drogerie, czasem – 

podobnie jak Max Rohfleisch – również 

perfumerie. Zakresy działalności drogerii i 

apteki w dużej części pokrywały się. Wywodzące 

się z dawnych składów korzennych 

drogerie były miejscem sprzedaży artykułów 

chemicznych, kosmetyków, ziół leczniczych, 

materiałów opatrunkowych, artykułów 

sanitarnych oraz dopuszczonych do 

wolnego obrotu medykamentów. Jedynie 

apteki uprawnione były do sporządzania 

i sprzedaży leków recepturowych, jak też 

„trucizn, jadów itd.”. Chociaż więc zakres 

działalności aptek znacznie się zmienił, 

nadal miały one przewagę nad drogeriami, 

nadal też żadna z oficyn nie mogła się 

Fragment mapy z ok. 1925 r. Widać nieregularny narys kamienica „Apteki pod Lwem” oraz położony 

na tarasie za nią ogród, do którego dostać się można było ścieżką lub schodami obok kamienicy. 

„Leichenhalle” to kaplica cment., „Denkmal” – krzyż (stał tu jeszcze w latach powojennych). 

obyć bez własnego laboratorium, w którym 

przygotowywana wciąż była większa część 

wydawanych przez aptekę leków. 

Kamienica z renomą 

Wedle danych adresowych z końca 

1908 r., lokale w kamienicy przy König- 

Str. 1 zajmowali: właściciel – aptekarz 

Max Rohfleisch, sekretarz prokuratury Johann 

Großmann, nauczyciel szkoły realnej, 

Ludwig Gutzeit, wdowa po strażniku 

granicznym, Emilie Ehler oraz producent 

wyrobów z wikliny Adolf Schneider 16 . 

Na każdym z pięter znajdowały się dwa 

41

mieszkania, mansardowe poddasze mieściło 

dwa pokoje. Lokale na parterze budynku 

zajmowała „Apteka pod Lwem” (po 

lewej) oraz sklep Schneidera (po prawej). 

Ponad apteką mieszkał jej właściciel. 

Jeszcze przed rokiem 1912 parcela 

Rohfleischa otrzymała nr 2. Zmienił się 

również użytkownik drugiego z lokali 

handlowych. Firma Adolfa Schneidera 

przeniosła się na ówczesną Kaiser-Str. 23, 

natomiast jej miejsce zajęła filia fabryki 

czekolady Richarda Selbmanna z Drezna. 

Pojawiły się również nowe nazwiska lokatorów. 

W budynku zamieszkał wtedy m. 

in. Paul Maschereck, sekretarz rejencyjny, 

który aż do roku 1945 r. pozostanie mieszkańcem 

kamienicy oraz Felix Gramberger, 

asystent apteczny 17 . 

W latach 1914–20 miejsce przedstawicielstwa 

fabryki czekolady zajął sklep z 

artykułami papierniczymi i piśmiennymi 

Willy’ego Weissa. W roku 1920 w budynku 

mieszkało 7 osób, wśród nich dwie 

wdowy i murarz. Jedynie w ten sposób 

dał o sobie znać powojenny kryzys. W 

innych domach czynszowych wiele lokali 

zostało w tym okresie podzielonych wtórnie 

na mniejsze mieszkania. Nawet w tzw. 

„dobrych kamienicach” zwiększyła się w 

tych czasach liczba najemców, obniżeniu 

uległ ich status. Pod koniec lat 20. lokale w 

kamienicy „Apteki pod Lwem” wynajmowały 

w większości te same osoby, stwierdzić 

więc wypada, że dom zachował swoją 

przedwojenną renomę. 

Ankieta dla władz podatkowych 

Niewiele wciąż mamy wiadomości o 

Maksie Rohfleischu. Dzięki wzmiance w 

„Gazecie Olsztyńskiej” wiemy, że z zamiłowaniem 

oddawał się zajęciom sportowym. 

Swego czasu złamał nogę na torze 

saneczkowym w Jakubowie. W okresie 

międzywojennym należał do „Arx Pruthenorum”, 

olsztyńskiej Szlarafii, paramasońskiego 

stowarzyszenia, urządzającego 

cykliczne biesiady w „Trojdanku” 18 . 

Właściciel „Apteki pod Lwem” prowadził 

żywot typowy dla przedstawicieli miejscowej 

elity. Bez reszty identyfikował się zapewne 

z kulturą niemiecką. Otrzeźwienie 

nadejść miało dopiero w latach 30., wraz z 

nastaniem rządów nazistowskich. 

W maju 1933 r. ulicę Królewską przemianowano 

na aleję Adolfa Hitlera. Rok 

później właściciel kamienicy wypełnił dla 

Urzędu Finansowego w Olsztynie ankietę 

do celów podatkowych. Według zestawienia 

z października 1934 r. w budynku 

przy Adolf-Hitler-Allee nr 2 na parterze 

znajdowała się apteka Rohfleischa z 

szacunkowym czynszem rocznym 2400 

RM oraz sklep papierniczy Weißa (odpo- 

wiednio 600 RM). Ten ostatni wynajmował 

również na parterze pomieszczenie 

mieszkalne (157,71 RM). Na pierwszym 

piętrze budynku znajdowało się 4-pokojowe 

mieszkanie Rohfleischa (885, 40) oraz 

3-pokojowe Mascherka (761,40). Drugie 

piętro zajmowały mieszkania: 4-pokojowe 

nadrentmistrza sądowego Wachsmutha 

(czynsz 951,60) oraz 3-pokojowe kupca 

Maasberga (713,40 RM). Jednopokojowe 

mieszkania na poddaszu wynajmowali 

murarz Poetsch (376,20 RM) oraz siodlarz 

Müller (376,20 RM). Identyczna wysokość 

czynszu świadczy, że były to mieszkania 

bliźniacze, o takiej samej powierzchni i 

standardzie. 

Wedle informacji podanych przez 

właściciela w ankiecie dom wzniesiony 

został w 1903 r. Budynek opisał on następująco: 

„budowla ceglana otynkowana, 

dach kryty papą, terakota na podłodze 

w sieni, linoleum na klatce schodowej, 

światło elektryczne na klatce schodowej 

oraz we wszystkich mieszkaniach, przyłącze 

gazowe na klatce schodowej oraz 

we wszystkich mieszkaniach, przyłącze 

wodociągowe, kanalizacyjne oraz ustępy 

w mieszkaniach”. W l. 1933–34 przeprowadzono 

prace malarskie, odnowiony 

został dach kryty papą oraz rynny. Łączna 

powierzchnia parceli wynosiła 7 arów 

78 m kw. Według wysokości ubezpieczenia 

ogniowego płaconego przed wojną 

wartość budynku określona została na 

78 tys. marek. Dom ubezpieczony był w 

tow. ubezpieczeniowym „Albiegen [...] 

Versicherung Aktiengesellschaft” w Hamburgu. 

Obciążenie hipoteczne w Hypothekenbank 

Meiningen wynosiło 13 500 

RM, przy stopie 6%. Spłata wierzytelności 

nastąpić miała z dniem 31.12.1934 r. 19 

ostatnie wiadomości 

Niewielką pociechą była spłata hipoteki 

w czasach, które nadchodziły. Ponieważ 

Rohfleisch był Żydem, małżonkowie w 

roku 1935 usunęli się z życia publicznego. 

Rok później Max Rohfleisch prawdopodobnie 

zmarł. We wrześniu 1936 r. dom 

przeszedł na własność wdowy Helene Rohfleisch. 

Wartość nieruchomości ustalona 

została na 43 300 RM 20 . Rok później podjęto 

prace remontowe, podczas których odnowiono 

m. in. przeszklone witryny lokali 

na parterze. Wedle deklaracji podatkowej z 

1938 r. właścicielka zajmowała 5-pokojowe 

mieszkanie na I piętrze budynku. Na liście 

lokatorów kamienicy po raz pierwszy pojawia 

się w tym czasie nazwisko Leo Scharnicka 

21 . Jako aptekarz aprobatę uzyskał on 

w r. 1921. W latach 1935–36 był pracownikiem 

apteki, kierując nią zapewne w związku 

z wycofaniem się Rohfleischów. 

Helene Rohfleisch w przeciwieństwie 

do jej męża miała podobno aryjskie pochodzenie 

22 . Pomimo tego, z jakichś powodów 

(być może ze względu na dzieci), 

zdecydowała się sprzedać aptekę oraz 

kamienicę. Właścicielem „Apteki pod 

Lwem” został Scharnick 23 , zaś domu architekt 

Bruno Dorsch, zamieszkały w Olsztynie 

przy Koppernikus-Str. 38. Wdowa 

sprzedała mu nieruchomość 10 października 

1939 r. za sumę 59 tys. RM. Wedle 

ankiety wypełnionej przez nowego właściciela 

20.01.1941 r. budynek zajmowali 

następujący lokatorzy: 

I piętro, 4 pokoje, Scharnick Leo, z 

1380,- RM czynszu rocznego 

I piętro, 3 pok., Maschereck Paul, 

715,80 RM 

II piętro, 4 pok., Weiß Willy, 942,- RM 

II piętro, 3 pok., Maßberg Max, 671,40 

RM 

poddasze 2 pok., Brock Agnes, 441,- 

RM 

Na parterze budynku znajdowały się: 

apteka L. Scharnick, 114,12 m kw powierzchni, 

z czynszem 1920,- RM oraz 

sklep i skład handlu papierniczego W. 

Weiß – zajmujący 93,64 m kw (czynsz 

928,80 RM). Są to ostatnie przedwojenne 

wiadomości o budynku. 

ogień w alei Führera 

Wiosną 1945 r. większa część ówczesnej 

Adolf-Hitler-Allee legła w zgliszczach. 

Podobnie jak w innych rejonach 

Olsztyna zniszczenia nie były tu wynikiem 

działań wojennych, tylko celowych podpaleń, 

których w „wyzwolonym” Olsztynie 

dopuszczali się żołnierze Armii Czerwonej. 

Niewykluczone, że dochodziło do 

nich również podczas rabunku, którego 

dokonywali szabrownicy. Zniszczenia 

przy obecnej al. Wojska Polskiego dotyczyły 

głównie zabudowy początkowego 

odcinka ulicy od tunelu do wylotu obecnej 

ul. Żeromskiego 24 . Spalone tu zostały 

sąsiadujące ze sobą kamienice po obu 

stronach alei, budynki starej rzeźni oraz 

zajezdnia tramwajowa, w której spłonęły 

znajdujące się tam nowoczesne wagony 

Steifurta. Władysław Karbownik, który 

uruchamiał po wojnie tramwaje, twierdził, 

że do niszczenia kamienic wykorzystano 

trakcję tramwajową: „Żołnierze 

radzieccy przyczepili czołg do linii tramwajowej 

na Jakubowie, a następnie podpalili 

domy i burzyli je tymi czołgami” 25 

O ogromie zniszczeń świadczyć może fakt, 

że druty tramwajowe i trolejbusowe wywleczone 

zostały czołgami aż pod Dywity, 

skąd ściągać je potem musiały brygady remontowe. 

Przy dawnej Adolf-Hitler-Allee 

sieć trakcyjna była rzeczywiście gęsta, zaś 

42 DEBATA Numer 11 (38) 2010

druty mocowano głównie do ścian budynków 

26 . Od r. 1940 do Jakubowa kursowały 

trolejbusy, obok nich ulicą nadal jeździły 

tramwaje, wykorzystujące znajdujące się 

tutaj dwie zajezdnie. 

W gruzy obróciła się również kamienica 

„Apteki pod Lwem”. Wedle pierworysu 

geodezyjnego z lat 1955–57, na miejscu 

budynku jeszcze w połowie lat 50. XX w. 

znajdowały się gruzy. Nieco później teren 

został splantowany, a na jego miejscu 

urządzono plac wypoczynku i skwery 27 . 

Po półwieczu jedynie najstarsi mieszkańcy 

przypominali sobie jeszcze znajdujące 

się tu po wojnie ruiny. Ich ponowne 

odsłonięcie w związku z budową „Nowej 

Artyleryjskiej” dla większości olsztynian 

było niemałą sensacją. Latem 2010 r. władze 

miasta zleciły przebadanie obiektów, 

odkrytych podczas robót drogowych. We 

wszystkich tych pracach dane mi było 

uczestniczyć 28 . 

olsztyńskie Pompeje ‘2010 

Z odkopywanych ruin jak z księgi 

odczytać można historię budynku. Nawet 

nie znając wstępnie dziejów budowli 

przy al. Wojska Polskiego, nietrudno było 

ustalić funkcję pomieszczeń, zajmujących 

niegdyś jej dolne kondygnacje. Z gruzów 

i ziemi w południowej części ruin dość 

prędko wydobywać zaczęto wielkie ilości 

sprzętów i naczyń aptecznych, przeważnie 

już potłuczonych, porcelanowe szyldy z 

łacińskimi nazwami, przytwierdzane nie- 

(Przypisy) 

1. Jerzy Sikorski, „Rozwój przestrzenny miasta” 

[w:] St. Achremczyk [red.] „Olsztyn 1353– 

2003”, Olsztyn 2003, s. 570. 

2. W latach 1940–45 komunikacja tramwajowa 

na trasie do Jakubowa została zastąpiona przez 

trolejbusy; por.: Rafał Bętkowski, „Nie tylko tramwaje”, 

cz. 1 i 2 [w:] „Debata”, nr 2(29)/2010 

3. Zgoda Prezydenta Rejencji na rozszerzenie 

cmentarza katolickiego w Olsztynie, Królewiec 

22.02.1881; szkic sytuacyjny z 8.02.1881 [w:] Acta 

betr. die am den Eisenbahnfiscus verkauften 7 

Meter vom Kirchengemeinde nr 444 am Kirchhof 

1870–1902; AAWO, sygn. 1304. Katasterverwaltung 

Kreis Allenstein, Gemarkung Allenstein Nr.3, 

Stückvermessungsriß Kartenblatt No.19 in 1 Riss, 

Riß No.1 Unter leitung des Kataster Inspectors 

Klein aufgenommen vom 6ten bis 9ten October 

1885 durch Feldmesser Gramsch; WAPO, Urząd 

Katastralny w Olsztynie, sygn. 1367/44/1/13. 

4. Karte der Stadt Allenstein Angefertigt im 

Jahre 1892 von Luckhardt Stadtinspector. 

5. „Adress-Buch der Kreisstadt Allenstein 

Ostpr. für 1899“, Allenstein 1898. s. 185. 

6. Rafał Bętkowski, „Olsztyn, jakiego nie znacie”, 

Olsztyn 2010, s. 150. 

7. Karte der Stadt Allenstein. Herausgegeben 

im Jahre 1904 von Luckhardt, Direktor der Gas- u 

Wasserwerke. II. vervollständige Auflage. 

8. „Gazeta Olsztyńska” nr 136 z 16.11.1905 r. 

9. Bętkowski, ibid., s. 114, 151. 

10. „Gazeta Olsztyńska” z 10.06.1908 r. 




gdyś do szuflad i regałów, odnaleziono 

laboratorium z podłogą wykonaną z kwasoodpornych 

płytek, a nawet poświęcone 

farmacji nadpalone wydawnictwa. W drugiej 

części budynku zabytków było mniej, 

lecz i one mówiły wiele o użytkownikach 

znajdujących się tu kiedyś lokali. Były to 

puste już szklane butelki, słoje i słoiczki, w 

jakich dawniej sprzedawano inkaust, kleje 

i farby, kałamarze, resztki ołówków, ryzy 

spalonego papieru i duże ilości wykonanych 

z łupku, ostrzonych ręcznie rysików. 

Sporą sensację wzbudziła ozdobna kasa 

sklepowa z początku XX w.– pusta już i 

przez kogoś uszkodzona, lecz nadal piękna, 

wzbudzająca respekt swą wielkością i 

... ciężarem. 

Wszystkie odkryte w ruinach pomieszczenia 

nosiły ślady gwałtownego 

pożaru, który prawie do gruntu wypalił 

kamienicę. Na parterze były to zwęglone 

resztki podłóg i listew przyściennych, w 

piwnicach zalegająca gdzieniegdzie warstwa 

popiołu, osmalone ściany i spalone 

stopnice prowadzących w dół schodów. 

O losie, który spotkał kamienicę wymownie 

świadczyły odnajdywane wszędzie, 

stopione całkowicie lub częściowo przedmioty 

ze szkła. Warstwy koksu i brykietów 

zalegające w piwnicach oraz odnalezione 

sprzęty i resztki zapasów aptecznych wydają 

się potwierdzać, że w 1945 r. kamienica 

dość wcześnie została spalona. 

Pogorzelisko penetrowane było z pewnością 

przez ciekawskich, poszukiwaczy 

skarbów oraz szabrowników, polują- 

13. Hansheinrich Trunz, „Apotheker und 

Apotheken in Ost- und Westpreußen 1379–1945. 

Ein Namen-, Orts- und Literaturverzeichnis” 

T.1, Hamburg 1992, s. 247; T. 2, Hamburg 1996, 

s. 488. 

14. Do połowy lat 20. XX w. „Apteka pod 

Lwem” pozostać miała jedyną apteka w tej części 

miasta. Dopiero w 1924 r. przybyła w tym rejonie 

kolejna oficyna, „Kopernikus-Apotheke”, otwarta 

przy ob. ul. Dąbrowszczaków 34. Liczba pięciu aptek 

utrzymała się w Olsztynie do roku 1945. 

15. Encyklopedia Gutenberga, T.1, Warszawa 

[1929], s. 258, hasło: „Apteka”. 

16. „Adressbuch für die Regierungshauptstadt 

Allenstein für 1909“, Allenstein 1908. 

17. „Adressbuch für die Regierungshauptstadt 

und den Kreis Allenstein, Ausgabe 1913.“, 

Allenstein 1912. 

18. Szlarafia („próżniacy”) – powstała w Pradze 

w 1859 r. organizacja, mająca na celu pielęgnowanie 

„kultury i humoru”. W Olsztynie należeli do 

niej pisarze, wydawcy, artyści, nauczyciele, urzędnicy, 

architekci, lekarze i farmaceuci. Rohfleisch w 

r. 1930/31 posiadał stopień „Osiadłego Rycerza” i 

przydomek „Officinus von der Loewenburg”; por.: 

„Die allensteiner Schlaraffen: [w:]„Allensteiner 

Brief” nr 3/1981, s. 13. 

19. Finanzamt Allenstein. Einheitswertakten 

betreffend Miethwohngrundstück Max Rohfleisch, 

Königstr.2 (Adolf-Hitler-Allee); WAPO 

sygn. 630/5. 

20. Idem, ibid. 

21. „Einwohnerbuch von Allenstein 1938.“ 

[Allenstein, b.r.w.]. 

22. Trunz, 1992, s. 247. 

cych na przedmioty z metali kolorowych 

(w gruzach znaleziono już przeważnie tylko 

ich pogięte i połamane resztki). Mury 

rozebrane zostały potem na cegłę. Nasi 

poprzednicy nie wysilali się zbytnio – wiele 

nie zniszczonych cegieł trafiło wraz z 

gruzem do piwnicy. Mury parteru tylnych 

partii budynku przysypano ziemią. Tylko 

od frontu rozbiórka była bardziej dokładna, 

sięgnęła stropów piwnicy, z których 

wyrwane zostały nawet stalowe belki. 

Niewykluczone, że część z odnalezionych 

w ruinach przedmiotów trafiła 

tu wtórnie, wraz z gruzem i śmieciami, 

którymi po wojnie zasypywano piwnice. 

Inne, jak niemiecki hełm lub rosyjski rewolwer, 

mogły zostać przywleczone na 

gruzowisko przez bawiące się w wojnę 

dzieci. Reszta jednak znalezisk przynależy 

do wystroju i dawnego wyposażenia 

kamienicy – ilustrować może jej historię 

oraz codzienne życie mieszkańców, 

przerwane gwałtownie w styczniu 1945 r. 

Liczę, że zobaczymy to wszystko na wystawie, 

której idea narodziła się podczas 

wykopalisk. 

Rafał Bętkowski 

r.betkowski@wp.pl 

autor książki „Olsztyn, 

jakiego nie znacie. Obraz 

miasta na dawnej pocztówce”, 

z zamiłowania historyk, 

publicysta i społecznik, 

wiceprezes Stowarzyszenia 

„Święta Warmia” 

Rafał Bętkowski 

23. Trunz, ibid., s. 258. Leo Scharnick przeżył 

wojnę i od r. 1946 mieszkał w Ottesberg k. Bremy. 

24. Stanisław Piechocki, „Dzieje olsztyńskich 

ulic”, Olsztyn 1998, s. 172. Do budynków znajdujących 

się w gruzach na przełomie l. 40./50. XX 

w. zaliczono przy al. Wojska Polskiego następujące 

parcele: 2/3, 8, 9, 10, 11, 12, 15–16, 24, 24a, 25, 26, 

26a, 27, 28, 28a, 40, 46, 47, 61, 64, 70, 72, 73, 74, 

75, 76, 78, 79, 80, 81, 84, 85. Por.: Zarząd Miejski 

w Olsztynie, Rejestr Nieruchomości m. Olsztyna 

1949–55 WAPO, sygn. 411/292. 

25. „Rozmowa z Panem Władysławem Karbownikiem” 

[w:] Maria Przytocka, Krzysztof 

Zienkiewicz, „Historia komunikacji miejskiej w 

Olsztynie 1907–2007”, Olsztyn 2007, s.163–164. 

26. Por.: „Allenstein in 144 Bildern”, Leer 

1992, s. 59. 

27. Pierworys geodezyjny rejonu ul. 1 Maja, 

Partyzantów i al. Wojska Polskiego, skala 1:1000. 

Przedsięb. Geodez. i Gosp. Kom. „Wschód“ w 

Warszawie. Wydział Produkcyjny w Olsztynie. 

1957. WAPO, sygn. 1457–25–72(19a) 

28. Podziemną komorę, która okazała się 

stacją ejektorową IV pneumatycznego systemu 

kanalizacji Olsztyna oraz ruiny kamienicy nr 2 

badał zespół w składzie: Małgorzata Birezowska, 

Jacek Strużyński i Rafał Bętkowski; Por.: Rafał 

Bętkowski, „Angielski system” [w:] „Debata” nr 

9(36)2010, s. 43. Dzięki czujności członków zespołu 

udało się dokonać jeszcze jednego odkrycia 

– u wylotu ul. Dąbrowskiego odnaleziono tablicę 

z inskrypcją, stanowiącą niegdyś część odsłoniętego 

w r. 1923 pomnika poległych 10. pułku dragonów. 

43

Kamienica „Apteki pod Lwem” cd. ze s. 43 

Kamienica przy ówczesnej König-Str. nr 2 wg fotografii z lat 1923-25. Lewą 

stronę parteru zajmują witryny „Apteki pod Lwem”, prawą – sklepu z artykułami 

papierniczymi i piśmiennymi „Willy Weiß” (w drzwiach właściciel). Widoczne 

balkony oraz bogaty detal architektoniczny fasady budynku. Fragm. 

pocztówki wyd. nakładem „H. Rubin & Co., Dresden-Blasewitz” ze zb. autora. 

Znalezione w ruinach butelki apteczne dokumentują los budynku, 

spalonego w 1945 r. przez czerwonoarmistów. (Fot autora). 

Ruiny kamienicy „Apteki pod Lwem” przy al. Wojska Polskiego odsłaniane przez archeologów. Fotografia autora, wrzesień 2010. 

Wyżej: porcelanowy szyld z drzwi mieszkania odnaleziony w ruinach. Urzędnik Paul Mascherek był sąsiadem państwa Rohfleisch. W kamienicy 

mieszkał już w 1912 r. Zajmował 3-pokojowe mieszkanie na I piętrze budynku - jego okna widać na pierwszej z fotografii ponad sklepem 

papierniczym. Na liście lokatorów jego nazwisko figurowało jeszcze w 1941 r. (Fot. autora) 

44 DEBATA Numer 11 (38) 2010

Kamienica „Apteki pod Lwem” - Debata

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?