Rzętała - Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego ...

UNIWERSYTET ŚLĄSKI 

WYDZIAŁ BIOLOGII I OCHRONY ŚRODOWISKA 

WYDZIAŁ NAUK O ZIEMI 

KSZTAŁTOWANIE ŚRODOWISKA 

GEOGRAFICZNEGO 

I OCHRONA PRZYRODY NA OBSZARACH 

UPRZEMYSŁOWIONYCH 

I ZURBANIZOWANYCH 

37 

Katowice - Sosnowiec 2006

UNIVERSITY OF SILESIA 

FACULTY OF BIOLOGY AND ENVIRONMENT PROTECTION 

FACULTY OF EARTH SCIENCES 

THE MANAGEMENT OF GEOGRAPHICAL ENVIRONMENT 

AND NATURE PROTECTION 

IN INDUSTRIALIZED AND URBANIZED AREAS 

37 

Katowice – Sosnowiec 2006

Rada Naukowa 

PRZEWODNICZĄCY 

RENATA DULIAS 

MAŁGORZATA STRZELEC 

CZŁONKOWIE 

WIACZESŁAW ANDREJCZUK 

ADAM CHOIŃSKI 

JAN HAVRLANT 

ALEKSANDER HERCZEK 

ANDRZEJ T. JANKOWSKI 

PIOTR S. ŁOPUCH 

ANDRZEJ ŚWIECA 

STANISŁAW WIKA 

RECENZENCI 

ANDRZEJ T. JANKOWSKI 

TADEUSZ SZCZYPEK 

STANISŁAW WIKA 

Druk zeszytu sfinansowano ze środków przekazanych 

przez Miejski Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach 

All rights reserved for Authors 

Druk: Pracownia Komputerowa Jacka Skalmierskiego, Gliwice, 

nakład 300 egz. 

Zdjęcia na okładce: 

„Skarpa w Gorzyczkach” – obfite stanowisko Galanthus nivalis (śnieżyczki przebiśnieg) 

w dolinie Olzy w pobliżu projektowanej autostrady A-1 (M. Wesołowski)

SPIS TREŚCI 

Stanisław CABAŁA , Anna ORCZEWSKA, Teresa ZAUFAL 

Stan zachowania zbiorowisk lasów bukowych w Górnośląskim Okręgu 

Przemysłowym i perspektywy ich ochrony …........................................................5 

Edward DUŚ 

Przemiany użytkowania ziemi i rolnictwa na obszarze 

Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego ………..…………..…………………..…..……17 

Robert MACHOWSKI, Martyna RZĘTAŁA, Mariusz RZĘTAŁA 

Procesy i formy brzegowe w obrębie jeziora poeksploatacyjnego 

w początkowym okresie funkcjonowania na przykładzie 

zbiornika Kuźnica Warężyńska ……………………………………..….………………29 

Anna NITKIEWICZ-JANKOWSKA 

Międzynarodowe źródła prawa ochrony środowiska ……….……..…………………37 

Edyta SIERKA, Łukasz PIERZCHAŁA 

Skutki wprowadzenia świerka na siedliska lasów liściastych 

na przykładzie Srebrnej Góry (Wyżyna Śląska) …………………………………..…47 

Wojciech SMOLAREK, Marek RUMAN 

Charakterystyka zjawisk krenologicznych na obszarze miasta Sosnowca ….……54 

Małgorzata WISTUBA, Jan Maciej WAGA 

Struktura zagospodarowania terenów nadrzecznych Katowic ...…...………………62

Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach 

uprzemysłowionych i zurbanizowanych, WBiOŚ, WNoZ UŚ, Katowice-Sosnowiec 

37: 5-16., 2006 

STAN ZACHOWANIA ZBIOROWISK LASÓW BUKOWYCH 

W GÓRNOŚLĄSKIM OKRĘGU PRZEMYSŁOWYM I 

PERSPEKTYWY ICH OCHRONY 

Stanisław Cabała, Anna Orczewska, Teresa Zaufal 

Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu 

Śląskiego, Katowice 

Cabała S., Orczewska A., Zaufal T. THE STATE OF PRESERVATION OF THE BEECH 

FOREST COMMUNITIES IN THE UPPER SILESIAN INDUSTRIAL REGION AND 

THE PERSPECTIVES FOR CONSERVATION. As a result of the phytosociological studies 

and the analysis of the data available in the literature it appears that among the beech communities 

Luzulo pilosae-Fagetum association is the most frequently occurring one and it occupies the 

biggest area of the Upper Silesian Industrial Region. An opposite tendency is observed in case of 

the Dentario glandulosae-Fagetum community. Since the nineties of the 20 th century, together with 

the reduction of emission of pollutants, being a consequence of either closure or a modernisation of 

many industrial plants, and an application of new technologies, in many cases the level of naturalness 

and the health conditions of beech forests are gradually increasing. A return and an increase in 

abundance of many diagnostic and rare plant species, which disappeared in the past from those 

communities as a result of human impact, is observed. The most valuable parts of beech forests of 

the area of the Upper Silesian Industrial Region have been taken into a legal protection in a form of two 

nature reserves, two nature-landscape complexes and the complex of the Jurassic Landscape Parks. 

Цабала С., Орчевскa A., Зауфал Т. СОСТОЯНИЕ СООБЩЕСТВ БУКОВЫХ ЛЕСОВ НА 

ТЕРРИТОРИИ ВЕРХНЕСИЛЕЗСКОГО ПРОМЫШЛЕННОГО ОКРУГА И ПЕРСПЕКТИ- 

ВЫ ИХ ОХРАНЫ. В результате проведенных фитосоциологических исследований и анализа 

литературы выявлено, что самым частым сообществом, с самой большой площадью и находящимся 

в наилучшем состоянии, на территории Верхнесилезского Промышленного Округа 

выступает т. наз. кислая низменная бучина Luzulo pilosae-Fagetum. Ассоциацией, сохраненной 

в самом плохом состоянии и только частично, является т. наз. карпатская бучина 

Dentario glandulosae-Fagetum. С начала 1990-х гг., из-за сокращающейся эмиссии загрязнений 

(вследствие ликвидации или модернизации промышленных предприятий, а также изменений 

технологических процессов), состояние буковых лесов, вместе с целительностью их древостоев, 

постепенно улучшается. Повторно появляются и расширяют свою количественную 

долью некоторые диагностические и редкие виды растений, которые в прошлом исчезли 

вследствие отрицательного антропогенного воздействия. Самые ценные, по природной точке 

зрения, фрагменты буковых лесов Верхнесилезского Промышленного Округа уже охраняются в 

виде 2 заказников, Комплекса Юрских Ландшафтных парков и 2 природно-ландшафтных 

комплексов. 

5

WSTĘP 

Lasy, pierwotnie porastające ponad 90% powierzchni Polski, w wyniku 

różnorodnej działalności gospodarczej człowieka, a zwłaszcza rolnictwa i przemysłu, 

ulegały na przestrzeni wieków postępującej degradacji, a ich powierzchnia 

znacznemu zmniejszeniu. W chwili obecnej zalesienie w naszym kraju wynosi około 

28% jego powierzchni, chociaż w poszczególnych regionach znacznie się różni, 

uzyskując udział w powierzchni od poniżej 10% na Żuławach do powyżej 50% 

w Karpatach. 

Regionem, w którym oddziaływanie gospodarcze człowieka na szatę leśną 

zachodziło w największym stopniu i wciąż należy do największych w Polsce jest 

Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP). Zaliczany był on już w średniowieczu do 

czołowych pod względem uprzemysłowienia w naszym kraju, szczególnie w zakresie 

wydobycia i przetwarzania rud srebra i ołowiu (Żmuda 1973, Nyrek 1975, Aparta, 

Jania 1980, Aparta 1987). Od około 200 lat należy do najbardziej uprzemysłowionych 

i zurbanizowanych obszarów nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Od 

początku lat 90. XX wieku sytuacja pod tym względem zaczyna się poprawiać. 

W wyniku likwidacji licznych zakładów przemysłowych, modernizacji wielu z nich, 

a także zmiany technologii, szkodliwe oddziaływanie na środowisko przyrodnicze 

poprzez emisje zanieczyszczeń do atmosfery, wód i gleb wyraźnie się zmniejsza. 

W wyniku długotrwałej antropopresji, w tym także wadliwie prowadzonej 

gospodarki leśnej, pierwotnie bogata i zróżnicowana szata leśna na omawianym 

obszarze w znacznym stopniu się przeobraziła. Jej powierzchnia zmniejszyła się aż do 

około 28% w chwili obecnej, a większość zbiorowisk leśnych uległo znacznej 

degeneracji. Odzwierciedleniem tego jest zubożenie i zmiana składu florystycznego 

w większości fitocenoz oraz stosunków ilościowych i struktury pionowej. Podobnie 

jak wiele innych zbiorowisk leśnych również i lasy bukowe w GOP były w wyniku 

wymienionych oddziaływań wycinane i dewastowane. 

Celem prezentowanego artykułu jest: 

• przedstawienie aktualnego stanu zachowania zbiorowisk lasów bukowych na 

obszarze GOP (rys. 1), 

• szczegółowa charakterystyka fitosocjologiczna najlepiej zachowanych fitocenoz 

zespołu kwaśnej buczyny niżowej (Luzulo pilosae-Fagetum) i porównanie 

ich z fitocenozami z terenów podlegających antropopresji w znikomym stopniu, 

• przedstawienie rozmieszczenia największych i najcenniejszych przyrodniczo płatów, 

• określenie istniejących zagrożeń dla prawidłowej egzystencji kwaśnej buczyny 

niżowej, 

• przedstawienie podjętych działań dla ochrony najlepiej zachowanych kompleksów 

lasów bukowych oraz prognoz ich zachowania na obszarze GOP-u. 

6

Rys. 1. Występowanie najlepiej zachowanych płatów kwaśnej buczyny niżowej Luzulo 

pilosae-Fagetum W. Mat. et A. Mat. 1973 na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego 

Objaśnienia symboli: C – Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Uroczysko Buczyna” (Chorzów); 

M – rezerwat „Las Murckowski” (Katowice); R – Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Park 

w Reptach Starych – przełom Dramy” (Repty); S – rezerwat „Segiet” (Bytom) 

Fig.1. Distribution of the best preserved plots of the Luzulo pilosae-Fagetum community 

within the area the Upper Silesian Industrial Region 

Explanations: C - "Uroczysko Buczyna" nature-landscape complex (Chorzów); M - "Las Murckowski" 

reserve (Katowice); R - "Park w Reptach Starych - przełom Dramy" nature-landscape 

complex (Repty); S - "Segiet" reserve (Bytom) 

7

CHARAKTERYSTYKA GÓRNOŚLĄSKIEGO OKRĘGU PRZEMYSŁOWEGO 

Górnośląski Okręg Przemysłowy występuje w centralnej części województwa 

śląskiego obejmując jego najbardziej uprzemysłowione i zurbanizowane tereny. 

Przebieg jego granic u poszczególnych autorów wykazuje pewne różnice (Sendek 

1981, 1984, Kondracki 2001). W niniejszym ujęciu przyjęto wersję o największej 

powierzchni. GOP jest największą w Polsce konurbacją miejsko-przemysłową, 

której powierzchnia wynosi około 3 tys. km 2 . W jej granicach usytuowanych jest 

15 dużych miast, tj.: Będzin, Bytom, Chorzów, Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, 

Katowice, Mikołów, Mysłowice, Ruda Śląska, Siemianowice Śl., Sosnowiec, 

Świętochłowice, Tarnowskie Góry i Zabrze oraz otaczające je, uprzemysłowione 

tereny. W czasach świetności, to jest w latach 60-70. XX wieku, gęstość zaludnienia 

na tych terenach wynosiła około 925 osób/km 2 , a w przemyśle GOP-u pracowało 

około 12,5% wszystkich zatrudnionych w Polsce. Motorem napędowym przemysłu 

w tym regionie były eksploatowane już od XVIII wieku złoża węgla kamiennego. 

Jeszcze w latach 80. ubiegłego stulecia czynnych tu było 45 kopalń mających 

około 70% udziału w wydobyciu węgla w Polsce, działało 15 hut, w tym największa 

w kraju „Huta Katowice” w Dąbrowie Górniczej, kilka wielkich elektrowni 

wytwarzających około 15% krajowej produkcji, koksowni, kopalń rud cynku i ołowiu 

oraz przetwarzających je hut, zakładów chemicznych, z najbardziej znanym „Azoty” 

w Chorzowie, i wiele innych. 

To ogromne skupienie zakładów przemysłowych, aglomeracji miejskich 

oraz gęsta sieć szlaków komunikacyjnych powodowało emisję olbrzymich ilości 

różnego rodzaju zanieczyszczeń, w większości wielokrotnie przekraczających 

dopuszczalne normy i szkodliwie oddziaływujących na środowisko przyrodnicze. 

Ten bardzo niekorzystny stan dla środowiska przyrodniczego i życia mieszkańców 

zaczął się poprawiać od początku lat 90. XX wieku i proces ten trwa do dzisiaj. 

METODYKA BADAŃ 

Dla oceny stanu zachowania i charakterystyki występujących w GOP 

zbiorowisk lasów bukowych wykorzystano powszechnie stosowane w Polsce metody 

fitosocjologiczne Braun-Blanqueta (1964), wykonując głównie w charakteryzowanym 

zespole Luzulo pilosae-Fagetum w GOP-ie oraz na powierzchni porównawczej 

poza jego obszarem 54 zdjęcia fitosocjologiczne. Zestawienie wybranych zdjęć 

prezentuje tabela 2. Do analizy zachodzących w zespole lasów bukowych przemian 

wykorzystano również liczne, historyczne dane florystyczne (do lat 70. XX 

wieku w tym regionie praktycznie nie prowadzono badań fitosocjologicznych), 

zawarte w pracach publikowanych (Fiek 1881, Schube 1903, 1904, Pax 1915, 

Kozłowska 1936) oraz zrealizowane w czasach późniejszych, począwszy od lat 60., 

niepublikowane opracowania fitosocjologiczne (Myczkowski 1962, Celiński, 

Cabała 1976, Celiński i in. 1978, Cabała 1990), a także operaty urządzenia lasów. 

8

OCENA STANU ZACHOWANIA ZBIOROWISK LASÓW BUKOWYCH W GOP 

W pierwotnej pokrywie leśnej omawianego obszaru zbiorowiska lasów 

bukowych miały znaczny udział powierzchniowy. Były tu reprezentowane przez 

większość ich zespołów występujących w tej części Polski. Na podstawie danych 

historyczno-florystycznych (udział gatunków charakterystycznych i wyróżniających 

dla poszczególnych zespołów) i fitosocjologicznych (literatura cytowana), analizy 

operatów urządzeniowych oraz wyników badań z ostatnich lat stwierdzono, że 

pierwotnie występowały tu i wielu przypadkach wciąż jeszcze występują, lecz 

na dużo mniejszych powierzchniach i często w postaci silnie zubożałej, niektóre 

zbiorowiska lasów bukowych (tab. 1). 

Tabela 1. Zbiorowiska lasów bukowych występujące na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego 

Table 1. Beech forest communities appearing within the area of the Upper Silesian Industrial Region 

Lp. Nazwa zbiorowiska 

1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

Luzulo pilosae-Fagetum W. Mat. et A. Mat. 

1973 

(kwaśna buczyna niżowa) 

Dentario glandulosae-Fagetum W. Mat. 

1964 ex Guzikowa et Kornaś 1969 

(żyzna buczyna karpacka) 

Dentario enneaphylli-Fagetum Oberd 1957 

ex W. et A. Matuszkiewicz 

(żyzna buczyna sudecka) 

Galio odorati-Fagetum Rubel 1930 

ex Sougnez et Thill 1959 

(żyzna buczyna niżowa typu pomorskiego) 

Zbiorowisko Fagus silvatica-Cruciata 

glabra 

(ciepłolubna buczyna małopolska) 

Podzwiązek Związek 

Luzulo Fagenion 

Dentario glandulosae 

Fagenion 

Dentario glandulosae 

Fagenion 

Galio odorati-Fagenion 

Cephalanthero-Fagenion 

Fagion silvaticae 





Większość płatów zbiorowisk buczyny wyróżnionych w GOP uległa do chwili 

obecnej tak dużemu przeobrażeniu, że poza kwaśną buczyną niżową i nielicznymi 

fragmentami innych zbiorowisk niemożliwe jest zaklasyfikowanie ich fitocenoz 

do konkretnych jednostek. Stan zachowania z uwzględnieniem najistotniejszych 

elementów ich charakterystyki prezentuje tabela 2. 

Aktualnie największą powierzchnię spośród zbiorowisk lasów bukowych na 

omawianym obszarze zajmują często dobrze wykształcone i zachowane płaty 

kwaśnej buczyny niżowej (tab. 3). W większości fitocenozy tego zespołu pod względem 

składu florystycznego, stosunków ilościowych, struktury wieku i kondycji drzewostanów 

nie różnią się niczym od porównywanych płatów tego zespołu z terenów nie 

podlegających antropopresji (miejscowości Pazurek, rezerwatu „Parkowe” w Złotym 

Potoku i innych), a pod względem jakości drzewostanów (wysokości i pierśnicy) są 

nawet porównywalne z najlepiej wykształconymi fitocenozami tego zespołu w kraju. 

Największe powierzchnie zespołu Luzulo pilosae-Fagetum znajdują się w kompleksie 

9

10 

Tabela 2. Stan zachowania zbiorowisk lasów bukowych stwierdzonych na obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego 

Table 2. The state of preservation of the beech forests appearing in the Upper Silesian Industrial Region 

Ocena analizowanych 

cech 

Miejsce 

występowania 

i zajmowana powierzchnia 

Wykształcenie 

struktury 

pionowej 

Typowość 

składu i wiek 

drzewostanów 

Kondycja 

drzewostanów 

Maksymalna 

grubość drzew 

średnica w cm 

Maksymalna 

wysokość 

drzew w m 

Luzulo pilosae-Fagetum W. Mat. et A. Mat. 1973 

Odnowienie 

buka 

Występowanie 

gatunków 

charakterystycznych i 

wyróżniajacych dla 

zespołu i podzwiązku 

Występowanie 

gatunków 

charakterystycznych 

dla związku i rzędu 

Bytom Miechowice 

typowe typowy dobra 80 30 słabe niepełne właściwe dla tego 

> 60 ha 

80 – 130 lat 

zespołu 

Bytom Segiet 

typowe typowy bardzo dobra 100 35 dobre prawie kompletne właściwe dla tego 

< 5 ha 

100-200 lat 

zespołu 

Chorzów > 20 ha typowe typowy dobra 100 36 średnie prawie kompletne właściwe dla tego 

100-170 lat 

zespołu 

Dąbrowa Górnicza > 100 ha typowe typowy bardzo dobra 70 30 średnie prawie kompletne właściwe dla tego 

80-100 lat 

zespołu 

Łaziska > 100 ha typowe typowy bardzo dobra 90 34 średnie prawie kompletne łaściwe dla tego 

80-130 lat 

zespołu 

Katowice – Murcki > 50 ha typowe typowy zróżnicowana 120 36 średnie prawie kompletne właściwe dla tego 

80-200 lat 

zespołu 

Repty Stare k. Tarnowskich typowe typowy bardzo dobra 120 36 bardzo prawie kompletne właściwe dla tego 

Gór > 100 ha 

80 – 170 lat 

dobre 

zespołu 

Dentario glandulosae-Fagetum W. Mat. 1964 ex Guzikowa et Kornaś 1969 

Bytom Segiet < 5 ha typowe typowy dobra 100 36 bardzo 

brak nieznaczne 

100 -200 lat 

dobre 

zmniejszenie udziału 

Katowice Murcki < 20 ha typowe typowy 

100 – 200 lat 

zróżnicowana 120 35 słabe brak nieliczne 

Repty Stare k. Tarnowskich nie w pełni typowy dobra 90 36 bardzo 

brak nieliczne 

Gór < 20 ha 

typowe 100-150 lat 

dobre 

Dentario enneaphylli-Fagetum Oberd. 1957 ex W. Et A. Matuszkiewicz 1960 

Dąbrowa Górnicza 40 – 60 ha typowe typowy dobra 80 32 średnie tylko jeden gatunek 

70-120 lat 

D. enneaphyllos 

Galio odorati-Fagetum Rubel. 1930 ex Sougnez et Thill 1959 

nieznacznie 

zmniejszona

lasów murckowskich w Katowicach, w Reptach Starych koło Tarnowskich Gór, 

w Dąbrowie Górniczej i w Łaziskach. Większość płatów w tych miejscach jest 

klasycznie wykształcona. Fitocenozy w podobnie dobrym stanie, lecz na znacznie 

mniejszych powierzchniach występują ponadto w Bytomiu (fot. 1) i Chorzowie (fot. 2). 

Drzewostan w większości płatów tworzy prawie wyłącznie buk zwyczajny. 

W niektórych przypadkach w domieszce występują brzoza brodawkowata i bardzo 

rzadko świerk pospolity oraz dąb szypułkowy. 

Drzewostany kwaśnej buczyny niżowej w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym 

charakteryzują się dobrą kondycją, dorodnością i pokaźnym wiekiem. W wielu 

przypadkach są to buki uzyskujące ponad 100-150 lat, a niektóre nawet ponad 

200 lat. Ich wysokość wynosi często ponad 30-35 m, a grubość około 100 cm średnicy. 

W fitocenozach tego zespołu w Chorzowie i Bytomiu wiele drzew ma wymiary 

drzew pomnikowych (Cabała, Zygmunt 2004). Podszyt jest wykształcony typowo 

dla lasów bukowych. Uzyskuje na ogół zwarcie 5-20%. W fitocenozach charakteryzowanego 

zespołu budują go głównie podrost buka zwyczajnego z nieznaczną domieszką 

brzozy brodawkowatej, jarząbu pospolitego, dębu bezszypułkowego, kruszyny 

pospolitej oraz bzu czarnego. Skład florystyczny runa w płatach kwaśnej buczyny 

niżowej w GOP-ie jest typowy dla tego zespołu. Jego pokrycie wynosi w poszczególnych 

miejscach od 20 do 70%. Największą rolę, prawie we wszystkich 

płatach, odgrywają: Vaccinium myrtillus, Luzula pilosa, Deschampsia flexuosa, 

Majanthemum bifolium, Poa nemoralis, Epipactis helleborine, Athyrium filixfemina, 

Dryopteris carthusiana i Oxalis acetosella. Warstwa mszysta jest słabo 

wykształcona. Uzyskuje pokrycie na ogół od + do 5%, a często jej brak. Najczęściej 

i z największym pokryciem występują w niej Atrichum undulatum, Dicranella 

heteromalla i Mnium hornum. Omawiane zbiorowisko jest ogólnie ubogie 

florystycznie, co jest typowe dla tego typu układów. W większości zdjęć fitosocjologicznych 

wykonanych w jego płatach liczba gatunków roślin wynosi od 9 do 21, 

rzadziej jest większa (tab. 3). 

Wszystkie pozostałe zbiorowiska w GOP-ie cechuje wyraźna degeneracja, 

objawiająca się głównie zubożeniem florystycznym. Na ogół nie uległy degradacji 

siedliska tych zbiorowisk, które w odniesieniu do poszczególnych zespołów nie różnią się 

prawie niczym od terenów nie podlegających większej antropopresji. Na ogół struktura 

pionowa, skład gatunkowy drzewostanów oraz ich kondycja i intensywność 

odnowienia są właściwe dla tego typu zespołów. Zubożenie florystyczne i zmiany 

stosunków ilościowych zaznaczają się w nich głównie w runie. W większości 

zespołów brak jest prawie wszystkich gatunków charakterystycznych i wyróżniających, 

które były podawane z miejsc ich występowania w opracowaniach florystycznych 

jeszcze z początku XX wieku. 

Degeneracja w poszczególnych zespołach, z pominięciem Luzulo pilosae- 

Fagetum, przejawia się następującymi cechami: 

11

12 

Fot. 1. Buczyna w rezerwacie "Segiet" (A. Orczewska) 

Fot. 1. Beech forests of the "Segiet" nature reserve (A. Orczewska) 

Fot. 2. Buczyna w zespole przyrodniczo-krajobrazowym "Uroczysko Buczyna" (S. Cabała) 

Fot. 2. Beech forest of the "Uroczysko Buczyna" nature-landscape complex (S. Cabała)

1. Dentario glandulosae-Fagetum - całkowity brak gatunków charakterystycznych 

i wyróżniających dla zespołu, zmniejszona liczba gatunków charakterystycznych 

dla podzwiązku, związku i rzędu. 

2. Dentario enneaphylli-Fagetum – poza jednym stanowiskiem w Dąbrowie Górniczej, 

gdzie odnotowano obecność Dentaria enneaphyllos, brak jest gatunków charakterystycznych 

i wyróżniających dla zespołu, a liczba gatunków charakterystycznych dla 

podzwiązku, związku i rzędu jest zmniejszona. 

3. Galio odorati-Fagetum – tylko na jednym stanowisku (Repty Stare) z gatunków 

charakterystycznych i wyróżniających dla zespołu występuje jedynie Melica 

uniflora, zmniejszony jest udział gatunków charakterystycznych dla podzwiązku, 

związku i rzędu. 

4. Zbiorowisko Fagus silvatica-Cruciata glabra – najmniej zdegenerowane, poza 

Luzulo pilosae-Fagetum, zwłaszcza w rezerwacie Segiet i w Dąbrowie Górniczej. 

Z gatunków wyróżniających dla zespołu występuje Cephalanthera rubra, a z 

charakterystycznych i wyróżniających dla podzwiązku Cephalanthera damasonium, 

C. longifolia, Epipactis atrorubens, E. helleborine, Campanula persicifolia, 

C. rapunculoides i Polygonatum odoratum. Zmniejszony jest udział gatunków 

charakterystycznych dla związku i rzędu. 

ZAGROŻENIA I PERSPEKTYWY OCHRONY LASÓW BUKOWYCH NA 

GÓRNYM ŚLĄSKU 

Zmniejszające się ciągle od początku lat 90. XX wieku oddziaływanie 

zanieczyszczeń emitowanych przez przemysł pozytywnie wpłynęło na funkcjonowanie 

wszystkich zbiorowisk leśnych na obszarze GOP. Dotyczy to także w dużym 

stopniu lasów bukowych. Zaznacza się to w zwiększonym przyroście gatunków 

drzewiastych, ogólną poprawą ich kondycji i zdrowotności, zmniejszoną aktywnością 

szkodników i znacznie lepszą efektywnością odnowień. Większość fitocenoz 

zespołów buczyn tu występujących nabiera cech coraz większej naturalności. 

W niektórych miejscach i zbiorowiskach stwierdzono w ostatnich latach powrót 

pewnych gatunków charakterystycznych i wyróżniających, np. dla podzwiązku 

czy wyższych jednostek, a także wzrost ich liczebności podobnie jak wiele innych 

niediagnostycznych lecz dawniej również rzadziej występujących. Przykładem 

tego procesu jest zbiorowisko Fagus sylvatica-Cruciata glabra w rezerwacie 

„Segiet” w Bytomiu, gdzie od kilku lat obserwuje się pojawienie i wzrost liczby 

osobników dwóch gatunków storczyków, tj. Cephalanthera damasonium i C. longifolia. 

Pomimo zdecydowanej poprawy warunków środowiska przyrodniczego dla egzystencji 

omawianych zbiorowisk buczyn, wciąż na tym obszarze istnieją poważne zagrożenia, 

które mogą przyczynić się do ich zdegenerowania, a nawet zagłady. Do najważniejszych 

należą: rozbudowa miast i osiedli coraz bliżej granic terenów leśnych, ich 

wpływ na zmianę warunków siedliskowych, np. zmianę stosunków wodnych, czy 

właściwości gleb, budowa nowych dróg, a zatem rosnące zagęszczenie szlaków 

komunikacyjnych, często w bezpośrednim sąsiedztwie cennych przyrodniczo partii 

13

lasów oraz bezpośrednie i pośrednie oddziaływanie na nie, jak to ma miejsce w 

przypadku zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Uroczysko Buczyna” w Chorzowie, 

nadmierne wycinanie drzew i usuwanie posuszu, zbyt silna penetracja poszczególnych 

zespołów buczyn przez bardzo licznie zamieszkujących ten region ludzi, tworzenie, 

często w sposób niekontrolowany, zbyt licznych, nieuporządkowanych dróg i ścieżek, 

pozyskiwanie i niszczenie rzadkich przedstawicieli flory i fauny, a także nadmierne 

wydeptywanie i zaśmiecanie, niekontrolowane tworzenie składowisk śmieci, 

przenikanie z sąsiedztwa, np. z ogródków działkowych, gatunków obcych naszej 

rodzimej florze. 

Tabela 3. Kwaśna buczyna niżowa Luzulo pilosae-Fagetum W. Mat. et A. Mat. 1973 

Objaśnienia symboli: C – Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Uroczysko Buczyna” (Chorzów); 

M – rezerwat „Las Murckowski” (Katowice); P - planowany rezerwat „Pazurek” (powierzchnia 

porównawcza); R – Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Park w Reptach Starych – przełom 

Dramy” (Repty); S – rezerwat „Segiet” (Bytom) 

Table 3. Luzulo pilosae-Fagetum community 

Explanations: C - "Uroczysko Buczyna" nature-landscape complex (Chorzów); M - "Las Murckowski" 

reserve (Katowice); P – “Pazurek” reserve planned (comparative area); R - "Park w Reptach 

Starych - przełom Dramy" nature-landscape complex (Repty); S - "Segiet" reserve (Bytom) 

Numer zdjęcia w terenie 1 2 3 8 9 10 14 15 16 18 19 20 25 26 27 

14 

Data 

21. 

07. 

2004 

21. 

07. 

2004 

21. 

07. 

2004 

05. 

06. 

2002 

05. 

06. 

2002 

05. 

06. 

2002 

Leśnictwo (miejscowość) R R R S S S M M M C C C P P P 

Ekspozycja - - NNW SW SW SWW - S - - - - NW - SE 

Nachylenie w stopniach - - 5 5 15 10 - 3 - - - - 3 - 2 

Zwarcie warstwy drzew a 

[%] 

80 70 50 90 80 90 80 80 80 90 90 80 80 80 70 

Zwarcie warstwy krzewów b 

[%] 

5 50 50 - - 10 20 20 + - 10 20 40 20 5 

Pokrycie warstwy zielnej c 

[%] 

60 50 50 30 20 60 70 60 50 30 30 60 40 60 70 

Pokrycie warstwy mszystej d 

[%] 

- - + - - - 10 - + 10 20 10 - - - 

Liczba gatunków w zdjęciu 22 17 21 20 17 21 24 21 22 15 17 17 11 14 12 

Ch+D # Luzulo pilosae-Fagetum + + Luzulo-Fagenion* + Fagion silvaticae 

Fagus sylvatica a 5.5 4.4 3.3 5.5 5.5 5.5 4.4 5.5 5.5 5.5 5.5 3.3 5.5 5.5 4.4 

Fagus sylvatica b 1.1 3.3 3.3 2.2 2.1 + + 2.1 2.1 3.3 2.1 1.1 

Fagus sylvatica c 2.2 2.2 1.1 + 1.1 1.1 1.1 1.1 + 

Luzula pilosa +# +.2 +.2 + + 1.2 2.2 +.2 2.2 +.2 +.2 +.2 + + + 

Vaccinium myrtillus* # 3.4 3.3 2.3 2.3 1.1 3.3 2.2 2.2 2.2 3.3 3.3 3.3 4.4 

Deschampsia flexuosa* # +.2 +.2 +.3 +.3 1.3 1.3 2.3 1.3 1.3 1.3 

Carex pilulifera +# +.2 +.2 

Dicranella heteromalla* # d 1.3 +.3 

Mnium hornum* # d +.3 

Festuca altissima 

CH. Fagetalia silvaticae 

r 

+ + 

Querco-Fagetea 

Acer pseudoplatanus + a 2.2 

Acer pseudoplatanus + b 1.1 + 

Acer pseudoplatanus + c r + + 

Tilia cordata a 2.2 

Tilia cordata b 1.2 + 

Tilia cordata c + 1.1 + + + 

Epipactis helleborine + r r + r 1.1 + + + 

Poa nemoralis + r + +.2 + 1.2 +.3 1.3 

23. 

08. 

2002 

23. 

08. 

2002 

23. 

08. 

2002 

14. 

07. 

2003 

14. 

07. 

2003 

14. 

07. 

2003 

11. 

08. 

2003 

11. 

08. 

2003 

11. 

08. 

2003

Festuca gigantea + + + + 

Viola reichenbachiana + r 1.1 + 

Gatunki sporadyczne: Acer platanoides b i c 14, 15; Atrichium undulatum d 14 , 16, 18 2.3, 19 2.3; Brachypodium sylvaticum 1, 19, 

+ Carex sylvatica 14; +Circaea lutetiana 10; +Daphne mezereum c 10; +Dryopteris filix-mas 1, 20; Euonymus europaea c 16, 26, 

27 1.2; Impatiens noli-tangere 1; Melica nutans 9 1.2, 10 1.2; +Milium effusum 1 1.2, 2, 8 1.2, Paris quadrifolia 1; +Polygonatum 

multiflorum 2 1.2, 8, 10; +Scrophularia nodosa 14, 19 

Gatunki towarzyszące 

Betula pendula a 3.3 1.1 + 3.3 

Betu lapendula b 1.1 

Betula pendula c 

Picea abies a 

Picea abies b 1.1 r 

Picea abies c r r 

Quercus robur a + 1.1 

Quercus robur b + 

Quercus robur c 1.1 + 

Sorbus aucuparia b + 1.2 + + 

Sorbus aucuparia c + 1.2 r 1.1 1.1 + + + + + + r 

Frangula alnus b 2.+ 1.1 

Frangula alnus c + 2.+ r + + + + + + 

Sambucus nigra b 2.3 1.1 

Sambucus nigra c + r 1.1 1.1 1.1 + + + 

Majanthemum bifolium 3.3 2.3 3.4 2.3 2.2 1.1 1.3 1.1 + + 

Athyrium filix-femina 1.2 1.2 + 3.3 r +.2 +.2 +.3 + 

Mycelis muralis 1.1 + 1.1 1.1 + + 1.1 1.3 + 

Dryopteris carthusiana + 1.1 + + + + 

Oxalis acetosella 1.1 1.3 +.2 1.1 1.2 2.3 

Deschampsia caespitosa +.2 + + 2.2 + +.2 

Pteridium aquilinum 2.2 + 2.2 + + + 

Rubus idaeus r r + + 

Rubus hirtus r +.2 3.3 2.3 2.3 1.3 

Senecio fuschii + 1.1 + + + 

Cardaminopsis hallerii +.3 +.3 +.3 

Vaccinium vitis-idaea + + + 

Gatunki sporadyczne: Abies alba b 25,26; Agrostis capillaris 20; Calamagrostis arundinacea 15, 16 1.2, 18; Calamagrostis 

epigejos 3 2.2, Carex brizoides 15 2.3, 16 1.3; Dryopteris dilatata 10; Equisetum sylvaticum 3; Galeopsis bifida 16; Hieracium 

lachenalii 18, 19; Impatiens parviflora 16; Lysimachia vulgaris 2 1.1, 20; Orthilia secunda 25 1.2; 26 1.1, 27; Padus serotina c 1; 

Pyrola minor 8; Plagiothecium lactum d 14; Pohlia nutans d 16; Polygonatum veticillatum 2 1.2; Populus tremula c 19; Quercus 

rubra c 3; Robinia pseudoacacia c 16;Viburnum opulus c 20 

Perspektywy ochrony i zabezpieczenia najlepiej zachowanych i najcenniejszych 

przyrodniczo kompleksów lasów bukowych w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym 

są optymistyczne. Wiele z nich o bardzo wysokich walorach, głównie botanicznych 

została już objęta jedną z obowiązujących w Polsce form ochrony. Są to: rezerwat 

Las Murckowski (Katowice), o powierzchni 102,56 ha, rezerwat Segiet (Bytom) 

– 24,65 ha, Zespół Jurajskich Parków Przyrodniczo-Krajobrazowych (obejmuje także 

lasy Dąbrowy Górniczej); Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Park w Reptach 

Starych – przełom Dramy, o powierzchni 5520 ha, na granicy gmin Tarnowskie 

Góry i Zbrosławice oraz Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Uroczysko Buczyna” 

w Chorzowie, o powierzchni 65,32 ha. Potencjalnie, jedną z wymienionych form 

ochrony mogą jeszcze zostać objęte kompleksy lasów bukowych o równie cennych 

lub zbliżonych do nich walorach przyrodniczych, znajdujące się w okolicy miejscowości 

Łaziska i Mikołów. Ponadto należy przypuszczać, że w miarę dalszej, szczegółowej 

eksploracji przyrodniczej obszarów GOP-u mogą zostać odkryte dalsze, chociaż 

z pewnością już nieliczne fragmenty lasów bukowych o cennych walorach, które 

można by objąć ochroną. 

15

Dotychczasowe warunki egzystencji wszystkich kompleksów lasów bukowych, 

zarówno chronionych, jak i tych nieobjętych ochroną na obszarze GOP-u, mogą 

być zabezpieczone lub poprawione jedynie poprzez złagodzenie, lub wyeliminowanie 

wszystkich negatywnych, wymienionych oddziaływań i zagrożeń ze strony gospodarczej 

działalności człowieka. 

LITERATURA 

Aparta M. 1987. Wpływ górnictwa kruszcowego na zagospodarowanie terenów pogórniczych w 

okolicach Tarnowskich Gór. [W:] Problemy geograficzne górnośląsko-ostrawskiego regionu 

przemysłowego. Mat. Sympozjum polsko-czechosłowackiego. WNoZ UŚ, Katowice-Sosnowiec: 6-11. 

Aparta M., Jania J. 1980. Niektóre zagadnienia antropogenizacji rzeźby na Wyżynie Śląskiej. 

[W:] Przeobrażenia środowiska geograficznego w obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych. 

Mat. VI Sympozjum polsko-czechosłowackiego. WNoZ UŚ, Sosnowiec-Kozubnik: 4-6. 

Cabała S. 1990. Zróżnicowanie i rozmieszczenie zbiorowisk leśnych na Wyżynie Śląskiej. Prace 

Nauk. UŚ, nr 1068, Ser. Biol., Katowice: 142s. 

Cabała S., Zygmunt J. 2003. Przyroda zespołu przyrodniczo-krajobrazowego "Uroczysko Buczyna" 

w Chorzowie. Przewodnik po ścieżce dydaktycznej. Przyrodnicze Ścieżki Dydaktyczne 

Województwa Śląskiego 9, Katowice: 92s. 

Celinski F., Cabała S. 1976. Geobotaniczne podstawy zagospodarowania ośrodka wypoczynkowego 

"Kochłowice" w Leśnym Pasie Ochronnym GOP. UŚ, Katowice: 35s. 

Celiński F., Rostański K., Sendek A., Wika S., Cabała S. 1978. Nowe stanowiska rzadkich roślin 

naczyniowych na Górnym Śląsku i terenach przyległych. Cz. 4., Zesz. Przyr. OTPN, 18: 3-18. 

Fiek E. 1881. Flora von Schlesien J. U. Kerns Ver. Breslau: 571s. 

Kondracki J. 2001. Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. 

Kozłowska A. 1936. Szata roślinna województwa śląskiego. Katowice, Instytut Śląski. 

Myczkowski S. 1962. Zbiorowiska leśne nadleśnictwa Murcki na Wyżynie Śląskiej. Acta Soc. 

Bot. Pol. 13: 191-218. 

Nyrek A. 1975. Gospodarka leśna na Górnym Śląsku od połowy XVII do połowy XIX wieku. 

Prace Wrocł. Tow. Nauk., Seria A. 168: 234s. 

Pax F. 1915. Schlesiens. Pflanzenwelt. Jena G. Fischer Verl. 

Schube T. 1903. Die Verbeitung der Gefässpflanzen in Schlesien, preussischen und österreicheischen 

Anteils. Druck von. R. Nischovsky, Breslau: 361s. 

Schube T. 1904. Flora von Schlesien. Breslau V. G. Korn's Verlag. 

Sendek A. 1981. Analiza antropogenicznych przemian w szacie roślinnej Górnośląskiego Okręgu 

Przemysłowego. Prace Nauk. UŚ, nr 457, Katowice: 119s. 

Sendek A. 1984. Rośliny naczyniowe Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Zesz. Nauk. OTPN, 

PWN, Warszawa-Wrocław. 

Żmuda S. 1973. Antropogeniczne przeobrażenia środowiska przyrodniczego konurbacji górnośląskiej. 

ŚIN Katowice, Warszawa-Kraków: 211s. 

16



37: 17-28., 2006 

PRZEMIANY UŻYTKOWANIA ZIEMI I ROLNICTWA 

NA OBSZARZE GÓRNOŚLĄSKIEGO OKRĘGU 

PRZEMYSŁOWEGO 

Edward Duś 

Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec 

Duś E. CHANGES OF SOIL AND AGRICULTURE USAGE ON THE UPPER SILESIAN 

INDUSTRIAL REGION. In the past bigger towns had well-developed feed zones intended for 

production of articles which were not able for long time transport. An agricultural problem in the 

Upper Silesian Industrial Region is numerous group of very small farms and degradation of 

agrarian fields caused buy the progress of hard industry. Market economy rules applied for 

privateer sector of farms strictly showed the negative effects resulting from missing preparation 

for competition. The feature of agrarian of soil in Silesian area is long-time progressing extensification 

process or even disappearing of agrarian production. The most important effect is huge development 

of fallows area. Agrarian usage of soil characterises of dynamic changes, which results for 

differentiation of poverty forms and spatial system. The reason of changes was the out of 

agrarian activity development and continuous urban processes in economic and spatial level. 

Дусь Э. ИЗМЕНЕНИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЗЕМЛИ И СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА 

НА ТЕРРИТОРИИ ВЕРХНЕСИЛЕЗСКОГО ПРОМЫШЛЕННОГО ОКРУГА. В прошлом 

вокруг больших городов существовали зоны с производством сельскохозяйственных продуктов, 

которые боялись длинного транспорта. Проблемой сельского хозяйства на территории 

Верхнесилезского Промышленного Округа является многочисленная группа небольших 

хозяйств, а также деградация сельскохозяйственных угодий, вызванная развитием тяжелой 

промышленности. Правила рыночного хозяйства, которые применили к мелким хозяйствам, 

указали отрицательные результаты, связанные с недостатком их подготовки к конкуренции. 

Четрой сельскохозяйственного использования земли в Силезском регионе выступает продолжающийся 

процесс экстенсификации и даже сокращения сельхозпродукции. Последствием 

этого является очень высокий прирост площади залежей и паров. Сельскохозяйственное 

использование земли отличается большой динамикой преобразований, результатом чего 

является дифференциация форм собственности и пространственнхых отношений. Причиной 

изменений стали развитие внесельскохозяйственной деятельности и поступающие 

урбанизационные процессы, как экономического так и пространственного плана. 

WPROWADZENIE 

W przeszłości większe miasta posiadały wykształcone strefy żywicielskie 

przeznaczone do produkowania przede wszystkim artykułów nie znoszących długiego 

transportu. Miasta starożytnej Grecji i rzymskie starano się lokować w warunkach 

17

możliwie najbardziej sprzyjających zaspokojeniu podstawowych potrzeb żywnościowych 

mieszkańców. Podobnie w średniowieczu tuż za murami miejskimi 

znajdowały się intensywniej wykorzystywane tereny rolnicze, które stanowiły 

organiczną całość z miastem. Lokacyjne nadania gruntów ornych, łąk i lasów 

umożliwiało miastom funkcjonowanie w znacznym stopniu jako samowystarczalnych 

jednostek pod względem wyżywienia (Jankowski 1968). Wiele podmiejskich 

osad służebnych w średniowieczu miało głównie charakter rolniczy i hodowlany, 

o czym świadczą nazwy: Rybaki, Owczary, Świniary. 

Cechą wykształconego w strefie żywicielskiej specjalnego typu rolnictwa jest 

wysoka intensywność produkcji, określana wielkością nakładów ponoszonych w 

procesie produkcyjnym i rozwojem postępu rolniczego. Przejawami intensyfikacji 

było lepsze wyposażenie w sprzęt techniczny, większe zużycie nawozów 

sztucznych i środków ochrony roślin oraz pasz przemysłowych. Szerzej też stosuje się 

postęp biologiczny w postaci kwalifikowanego materiału siewnego i zarodowego 

oraz występuje mniejsze zagrożenie występowaniem chorób i epidemii w rolnictwie. 

Te zwiększone nakłady pokrywają uzyskiwane przez rolników wyższe ceny 

rynkowe wytwarzanych produktów. 

Wokół wielu miast obserwuje się obszary specjalizujące się w produkcji 

warzyw, ziemniaków, owoców, nabiału i mięsa drobiowego. Charakteryzuje je 

specyficzna struktura upraw z dużym udziałem warzyw i roślin okopowych 

zajmujących do 30% powierzchni gruntów ornych, znacznym udziałem roślin 

pastewnych i mniejszym udziałem zbóż w porównaniu do innych terenów rolniczych. 

W zależności od warunków środowiska geograficznego i odległości od terenów 

zwartej zabudowy można wyróżnić kilka podstref. Pierwsza z nich znajduje się 

w samym mieście, niejednokrotnie w obrębie zwartej zabudowy. Jest reprezentowana 

przez liczne ogrody działkowe i przydomowe oraz intensywną uprawę warzyw i 

kwiatów pod osłonami, a rzadziej owoców. W bezpośrednim sąsiedztwie zwartej 

zabudowy, w granicach administracyjnych lub już poza nimi wyróżnia się 

bardzo intensywny rejon warzywniczo-hodowlany z produkcją roślin dobrze 

plonujących lub opłacalnych kierunków rolnictwa. W większej odległości od granic 

miasta występują rejony hodowlano-warzywnicze oraz z uprawą ziemniaków 

lub drzew owocowych (Bromek 1966, Jankowski 1968, Luchter 1990). Zagadnienie 

rozmieszczenia produkcji rolniczej wokół jednego centralnie usytuowanego 

rynku zbytu, przedstawił w 1826 roku J. H. Thünen w formie modelu stanowiącego 

pierwszą teorię lokalizacji przestrzennej. 

O powstaniu strefy żywicielskiej decydowały czynniki o charakterze przyrodniczym 

i społeczno-ekonomicznym. Stąd przybierała ona różny kształt, formę 

oraz wykazywała odmienność w procesie późniejszej ewolucji. Strefy żywicielskie 

wyraźnie wykształciły się na terenach posiadających korzystne warunki rolniczej 

przestrzeni produkcyjnej, a zwłaszcza glebowe i klimatyczne. Rzutowało to na 

ekonomiczne warunki związane z kwestią opłacalności produkcji. Ze względu na 

dużą zmienność lokalnych warunków środowiskowych, a przede wszystkim mozaikę 

gleb nie ma jednego zwartego rejonu, lecz kilka skupień produkcyjnych upraw w strefach 

18

żywicielskich miast (Kraków, Łódź, Warszawa, Wrocław). Występują na nich 

najcenniejsze inwestycje rolne jak: inspekty i szklarnie, namioty foliowe urządzenia 

nawadniające czy duże budynki inwentarskie (Straszewicz 1954, Bromek 1966, 

Jankowski 1968, Zgliński 1994). Istniejące tutaj i dobrze prosperujące gospodarstwa 

mają często udokumentowaną działalność sięgającą ponad 150 lat. 

PRZEMIANY UKŁADU OSADNICZEGO I UŻYTKOWANIA ZIEMI 

W GÓRNOŚLĄSKIM OKRĘGU PRZEMYSŁOWYM 

Rozwój GOP-u w przeszłości był kształtowany przez wiele czynników, 

których oddziaływanie było zmienne w czasie i w przestrzeni. Najważniejszy wpływ 

na układ struktury osadniczej i użytkowanie ziemi oraz przebieg procesów społecznogospodarczych 

miało rozmieszczenie bazy surowcowej i lokalizacja zakładów 

przemysłowych, a także przynależność polityczna do różnych organizmów państwowych. 

Przeważały układy rozluźnione na dosyć dużym obszarze, które często 

łączyły się z terenami rolnymi. Z upływem czasu coraz większe znaczenie miała 

działalność planistyczna oraz układ infrastruktury technicznej, w tym zwłaszcza 

sieci kolejowej i drogowej. Wytworzył się tu charakterystyczny model wykorzystania 

przestrzeni, w którym obok przeciwstawnych układów miejsko-przemysłowych 

i rolniczych występowały formy przejściowe w zakresie użytkowania ziemi. 

W rejonie uformowanego w późniejszym okresie GOP-u było brak tradycji i 

presji na wykształcenie się strefy żywicielskiej w formie obserwowanej w dużych 

i zwartych przestrzennie miastach. Ponadto zamieszkująca na tym terenie ludność 

była w XIX wieku jeszcze silnie związana z rolnictwem. Charakterystyczny zwłaszcza 

dla rejonu GOP-u rozwój liczebny grupy ludności chłopsko-robotniczej był wynikiem 

długotrwałego procesu historycznego zapoczątkowanego w końcu XVIII w., 

kiedy to właścicieli ziemscy otrzymali prawo wyłącznej eksploatacji kopalin na 

swoim terenie. Ówczesne prawo umożliwiało przejmowanie ziemi chłopskiej w zamian 

za zniesienie ciężarów feudalnych, co zabezpieczało właścicielom duże zasoby 

siły roboczej do pracy w kopalniach i fabrykach we wczesnej fazie rozwijającego 

się przemysłu kapitalistycznego. Z kolei posiadanie niewielkiego areału 

ziemi zmuszało chłopów do podejmowania stałej pracy poza rolnictwem. Procesy 

rozdrabniania w wyniku postępujących rodzinnych podziałów spadkowych doprowadziły 

do stanu, w którym wiele gospodarstw nie dawało dostatecznych środków 

do utrzymania własnej rodziny (Grzywocz 1967). Zmniejszająca się powierzchnia 

ziemi w rękach chłopskich oraz postępujące podziały rodzinne przyczyniły się do 

powstania dużej liczby karłowatych gospodarstw, a w końcu działek przydomowych. 

Posiadanie domu i niewielkiego gospodarstwa w okresie przed II wojną 

światową dawało poczucie bezpieczeństwa socjalnego na wypadek utraty pracy i zapewniało 

lepsze zaopatrzenie w artykuły żywnościowe. Stanowiło też formę 

rekreacji po pracy i rozwijania własnych zainteresowań oraz kultywowania rodzinnych 

tradycji rolniczych. W późniejszym okresie nie bez znaczenia były trudności w otrzy- 

19

maniu mieszkania w miastach, a także chęć posiadania własnego domu przy 

szeroko rozwiniętych możliwościach dojazdów do pracy. Liczba gospodarstw 

chłopsko-robotniczych szybko wzrastała i odgrywała znaczącą rolę jako źródło 

zasobów siły roboczej oraz produkcji artykułów rolnych. Był to główny nurt przemian 

społecznych zachodzących po II wojnie światowej na wsi, ze szczególnym 

nasileniem w regionie górnośląskim. Wraz z poprawą dostępności komunikacyjnej 

procesy urbanizacyjne doprowadziły do powstania silnie zurbanizowanej strefy 

obejmującej coraz większe obszary. 

Sposoby użytkowania ziemi stanowią odzwierciedlenie działalności gospodarczej 

człowieka i jego aktywności ekonomicznej. Użytkowanie ziemi jest 

do pewnego stopnia zewnętrznym wyrazem funkcji oraz specjalizacji produkcyjnej 

lub usługowej, jakie poszczególne części przestrzeni spełniają w całokształcie 

gospodarki. Czynnikami, które przyczyniły się do powstania współczesnych układów 

form i struktury użytkowania ziemi był rozwój produkcji i postępujące w ślad za 

tym procesy urbanizacyjne w płaszczyźnie społeczno-ekonomicznej i przestrzennej. 

Bardzo duży udział terenów położonych w granicach administracyjnych miast 

sprawia, że województwo śląskie charakteryzuje się wyraźną odmiennością w 

porównaniu z innymi regionami kraju. Polega ona na wyższym procentowym 

udziale terenów zainwestowania technicznego, które zajmują 11,6% w regionie śląskim 

oraz 6,6% średnio w Polsce. Użytki rolne są główną formą użytkowania ziemi z udziałem 

51,9% w ogólnej powierzchni województwa, wobec wartości średniej 59,2% w kraju. 

Średni udział użytków rolnych w miastach regionu śląskiego wynosi 39,7% podczas 

gdy na obszarach wiejskich stanowi 54,7%. 

Czynniki decydujące o rozmieszczeniu poszczególnych form użytkowania ziemi 

oraz ich wewnętrznej strukturze są wielorakie i zróżnicowane w zależności od miejsca 

położenia. Na obszarach stanowiących obrzeża województwa śląskiego największą 

rolę odgrywają czynniki o charakterze środowiskowym, a przede wszystkim 

rolnicza przydatność gleb. Na terenach najbardziej zurbanizowanych zasadniczy 

wpływ na ukształtowane struktury użytkowania ziemi wywarły czynniki o charakterze 

społeczno-ekonomicznym (Duś 1999). Wynika to z dużego nasycenia obiektami 

o charakterze technicznym, które razem z innymi terenami miejskimi i nieużytkami 

stanowią główną pozycję w strukturze wykorzystania ziemi. Maksymalne wartości 

osiągają w Świętochłowicach, gdzie zajmują 89,3% i w Chorzowie - 58,4% ogólnej 

powierzchni miast. Użytki rolne zajmują tylko 10,3% w Świętochłowicach oraz 

16,1% w Chorzowie. W 22 miastach GOP-u stanowiących jądro przemysłowego 

regionu udział użytków rolnych wynosi tylko 33,4% ogólnej powierzchni. 

Dla zilustrowania problemu przemian w użytkowaniu ziemi porównano 

powierzchnię użytków rolnych według powiatów z końca 60-tych lat i z 2002 

roku w obecnych granicach administracyjnych województwa. Powierzchnia użytków 

rolnych zmniejszyła się w tym okresie z 681,0 tys. ha do 617,1 tys. ha, tj. o 63,9 tys. 

ha. Oznacza to spadek o 9,4%, w tym wyższe tempo spadku odnotowano w przypadku 

gruntów ornych – 10,5% oraz niższe – 5,7% dla użytków zielonych. Największą 

dynamiką wypadania użytków rolnych z produkcji rolnej charakteryzowały się 

20

najbardziej zurbanizowane tereny województwa. I tak, powierzchnia użytków 

rolnych zmniejszyła się o 27,4% w przypadku 13 powiatów grodzkich tworzących 

zespół miejski GOP-u, a ponadto o 22,1% na obszarze powiatu rybnickiego i miasta 

Rybnika oraz o 21,3% w powiecie będzińskim. Wpływ na to miał przede wszystkim 

proces intensywnego uprzemysłowienia i rozwoju budownictwa mieszkaniowego 

oraz inne inwestycje towarzyszące procesom urbanizacji. Z kolei najmniejszą 

dynamikę spadkową, o mniej niż 1%, wykazały bardziej rolnicze powiaty raciborski i 

kłobucki, w których powierzchnia użytków rolnych nie uległa większym zmianom. 

Wrona (1977) analizował przemiany 5 głównych form użytkowania ziemi, 

tj. gruntów ornych, użytków zielonych, lasów, użytków technicznych i nieużytków 

w zachodniej części GOP-u. W latach 1900-1970 nastąpiły bardzo znaczące zmiany 

w strukturze związane z ubytkiem pierwotnych form użytkowania ziemi, tj. użytków 

rolnych i lasów oraz bardzo dynamiczny wzrost użytków technicznych o 81,8% oraz 

nieużytków o 549,3%. Udział tych ostatnich zwiększył się z 0,6% do 3,8%, a użytków 

technicznych z 7,8% do 14,2% w strukturze badanego terenu. Podobne tendencje 

zmian w użytkowaniu ziemi występują na obszarze całego GOP-u (Wrona 1975). 

Inną cechą użytkowania ziemi w województwie śląskim jest duży udział 

terenów stanowiących pozostałe grunty sektora publicznego. Zjawiska w takim 

rozmiarze nie spotyka się w innych regionach kraju, gdyż tutaj potęgowane są 

one procesami urbanizacji i industrializacji, a zwłaszcza eksploatacją górniczą. 

Jest to grupa bardzo zróżnicowana pod względem form władania, co wynika z 

przemysłowo-miejskiego charakteru i tworzenia różnorodnych form osadniczych. 

Stanowią ją różnego rodzaju grunty państwowe i społeczne nie będące gospodarstwami 

rolnymi, które zostały przekazane różnym podmiotom w zarząd lub 

wieczyste użytkowanie albo stanowią zasoby gruntowe samorządów lokalnych lub 

Agencji Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa (dawne grunty Państwowego 

Funduszu Ziemi). Ta grupa użytków w okresie transformacji ustrojowej wykazuje 

największą dynamikę przemian form własności. 

KSZTAŁTOWANIE SIĘ STREFY ŻYWICIELSKIEJ 

Na obszarze GOP-u brakuje terenów odznaczających się korzystnymi 

warunkami do rozwoju rolnictwa. Produkcja ogrodnicza rozwinęła się jedynie w rejonie 

Piekar Śląskich (Dąbrówka Wielka, Świerklaniec). W warunkach dynamicznego 

rozwoju przemysłu i gwałtownego przyrostu liczby ludności w XX w. pojawił się 

problem zaspokojenia rosnących potrzeb żywnościowych. Stąd strefa żywicielska 

wykształciła się w większej odległości, w rejonie Pszczyny i Raciborza, które są 

predysponowane do uprawy wymagających pod względem glebowym roślin, a jednocześnie 

ważnych dla zaspokojenia potrzeb aprowizacyjnych mieszkańców. Tereny 

te od dawna były związane profilem produkcji rolnej z miejscowym rynkiem zbytu. 

W łagodzeniu problemu wyżywienia w regionach przemysłowych ważną 

rolę spełniało ogrodnictwo działkowe. Zakładanie ogrodów działkowych w XIX w. 

było formą pomocy materialnej dla biednych i stąd we wszystkich krajach europejskich 

21

osło zapotrzebowanie na działki z dominującą funkcją żywicielską. Wokół miast 

powstały duże skupiska tymczasowych poletek ziemniaczano-warzywnych, 

szczególnie w czasie wojen i kryzysów gospodarczych oraz związanego z tym 

masowego bezrobocia. Zakładane w niewielkiej odległości od miejsc zamieszkania 

tworzyły formę pierścienia o promieniu 0,5-3 km od centrum miast. W krajach 

zachodniej Europy od 50-tych lat XX wieku obserwuje się wyraźny spadek 

zainteresowania użytkowaniem ogrodów i proces likwidacji wielu z nich. 

Na początku XX wieku zorganizowano pierwsze ogrody działkowe na 

Górnym Śląsku, który stał się obszarem największej ich koncentracji i odgrywał 

czołową rolę w organizacji tego ruchu na ziemiach polskich. W sposób zorganizowany 

i niezorganizowany powstało największe skupisko ogrodów działkowych 

w Polsce i jedno z największych w Europie. Działkowcy zajmowali na ten cel grunty 

zdegradowane i o niskiej wartości użytkowej dla rolnictwa (Łucka, Sznura 

1959, Duś 1990). Powierzchnia ogrodów działkowych wykazywała stałą tendencję 

wzrostową, lecz po okresie przemian rynkowych w gospodarce uległa pewnej 

stabilizacji. Obecnie częściej też dostrzega się znaczenie funkcji rekreacyjnej, 

zdrowotnej, ekologicznej i społecznej, gdyż ogrody stawały się urządzeniami 

użyteczności publicznej. 

Potrzeby w zakresie wyżywienia mieszkańców GOP-u stanowią przedmiot 

zainteresowania władz planistycznych oraz rozważań w publikacjach naukowych w 

różnych okresach czasu. Szczególnie wyraźnie są widoczne po integracji w ramach 

jednolitego organizmu państwowego po II wojnie światowej. Dla rozwiązywania 

tego oraz innych problemów powstał „Plan regionalny GOP”, zatwierdzony 

Uchwałą Prezydium Rządu w 1953 roku. W wielu opracowaniach podkreślano 

deficytowy charakter GOP-u pod względem miejscowego zaopatrzenia i spożycia 

świeżych warzyw (Łubkowski 1959) oraz potrzeby dowozu z zewnątrz (Sznura 

1958). W sporządzanych studiach formułowano postulaty dotyczące między innymi: 

zmniejszenia udziału zbóż i roślin przemysłowych oraz zwiększenia produkcji 

pasz dla krów mlecznych poprzez wzrost powierzchni uprawnej roślin motylkowych 

i uprawę poplonów. 

W obszernym opracowaniu dotyczącym produkcji rolnej w GOP-ie, Raszeja- 

Tobiasz (1961) przedstawiła wytyczne dotyczące potrzeby rozwoju produkcji 

warzyw, owoców i mleka, które były artykułami najbardziej deficytowymi na 

rynku żywnościowym GOP-u. W przypadku warzyw sugeruje, że 50% może być 

pokryte produkcją miejscową w wyniku zmian w sposobach uprawy, zwiększenia 

powierzchni, w tym upraw szklarniowych i obniżenia wysokich kosztów uprawy. 

Przy właściwej uprawie drzew owocowych zakładała podwojenie produkcji, która 

zaspokoi 20% potrzeb bez zwiększania powierzchni sadów. Lokalna produkcja 

może pokryć 40-45% zapotrzebowania na mleko. Postulowała też oparty na racjonalnych 

zasadach rozwój drobnej produkcji rolnej w osiedlach robotniczych i w 

pracowniczych ogrodach działkowych. Również Tobiasz (1964) w kompleksowej 

charakterystyce rolnictwa w GOP-u uznał za celowe rozwijanie produkcji 

warzywniczo-sadowniczo-mlecznej. 

22

Rozwiązanie albo złagodzenie problemu zaopatrzenia w warzywa miała 

zapewnić budowa w GOP-ie nowych szklarni i zakładów ogrodniczych w gospodarstwach 

państwowych oraz wykorzystanie do ich ogrzewania odpadowego ciepła 

przemysłowego (Mierzwiński, Wilgusiewicz 1958, Majerski 1962). Miejscem 

ewentualnych lokalizacji zakładów szklarniowych miały być zachodnie i południowe 

obrzeża GOP-u z wyłączeniem części centralnej ze względu na problemy z osadzaniem 

się nalotów przemysłowych na obiektach szklarniowych. W procesie 

podnoszenia i intensyfikacji produkcji roślinnej dostrzegano potrzebę nawadniania 

upraw. Dostrzegano wprawdzie problemy zagrożeń sanitarnych i zdrowotnych 

dla ludności oraz zanieczyszczenia wód gruntowych, lecz wedle ówczesnej wiedzy, 

nie w pełni uświadamiano sobie szkodliwości związane z występowaniem w ściekach 

związków arsenu, cyjanków, fenoli i wielu innych związków chemicznych. 

Przyjmowano optymistyczną wizję, że ze względu na szybki rozkład w glebie 

lub niską ich koncentrację nie szkodzą roślinom i że stanowią raczej element 

nawożenia mikroelementami (Wierzbicki 1958). Postulowano szczególnie wykorzystanie 

ich do nawożenia upraw polowych warzyw, roślin pastewnych i przemysłowych, 

użytków zielonych oraz sadów (Filipowicz, Mazur 1959, Mazur, Borys 1962), 

a nawet stawów rybnych. 

Miejscowe zapotrzebowanie na warzywa miały pokrywać duże kombinaty 

ogrodnicze produkujące pod szkłem w sektorze uspołecznionym rolnictwa. 

Wiele propozycji związanych z rozwojem produkcji ogrodniczej i hodowli 

niektórych zwierząt nie doczekało się praktycznej realizacji ze względu na duże 

nakłady inwestycyjne, a także późniejsze zmiany związane z dynamicznym 

rozwojem przemysłu i licznymi ograniczeniami o charakterze ekonomicznym, 

przestrzennym oraz wynikającymi z pogarszających się warunków środowiska. 

W praktyce zrealizowano je na obrzeżach GOP-u w Tychach (zlikwidowany), w 

Paczynie k. Gliwic, w rejonie Pszczyny oraz w Malinowicach k. Będzina, gdzie 

wykorzystuje się ciepło odlotowe z elektrowni „Łagisza”. Każdy z nich posiadał 

powierzchnię kilku hektarów. Ponadto powstawały mniejsze obiekty szklarniowe i 

produkcja pod folią w gospodarstwach prywatnych, szczególnie na południe od 

GOP. Czynnikiem, który przyczynił się do ograniczenia realizacji nowych inwestycji 

i rozwoju strefy żywicielskiej miast GOP była intensyfikacja produkcji rolnej, 

postęp w technologiach wytwarzania w rolnictwie oraz w transporcie na odległość. 

Raszeja-Tobiasz (1961) podaje, że opłacalne było sprowadzanie warzyw spoza 

GOP, nawet z odległości 300-400 km, a zasięg dostaw mleka z odległości do 100-200 km. 

Po II wojnie światowej w gospodarstwach państwowych i spółdzielczych 

położonych na obrzeżach GOP-u zlokalizowano kilkanaście dużych ferm 

hodowlanych, głównie w rejonie Pszczyny i Rybnika oraz w pobliżu Gliwic. 

Tempo wzrostu produkcji było wyraźnie wyższe w sektorze uspołecznionym, co 

było związane z wyraźnymi preferencjami w przydziale środków produkcji. 

Szlaki komunikacyjne i sąsiedztwo nowych zakładów przemysłowych odegrały 

istotną rolę w procesie intensyfikacji produkcji ze względu na niższe koszty 

transportu płodów rolnych na rynek i czasu dojazdu do pracy. 

23

W gospodarstwach indywidualnych wykształciły się specyficzne typy 

użytkowania ziemi i kierunki produkcji rolnej przy jednoczesnym korzystaniu z 

dodatkowych źródeł dochodów pozarolniczych. Ukształtował się typ intensywnej 

produkcji rolnej o kierunku ogrodniczo-warzywniczym i rozwojem produkcji 

zwierzęcej ze znacznym udziałem chowu drobiu, owiec i trzody chlewnej. 

Produkcja rolna z własnego gospodarstwa zaspokajała zapotrzebowanie na podstawowe 

artykuły spożywcze, a dochody z pracy w przemyśle były przeznaczane 

głównie na zakup artykułów przemysłowych. Grzywocz (1967) stwierdził, że 

produkcja globalna na 1 ha jest nieco wyższa w gospodarstwach chłopskorobotniczych, 

lecz właściciele ich wykazywali mniejsze zainteresowanie wzrostem 

dochodów z gospodarstwa, co z upływem czasu wpływało na wolniejszy przyrost 

produkcji rolnej w małych gospodarstwach. Gospodarstwa do 3 ha zwracały 

mniejszą uwagę na dalszą specjalizację i intensyfikację produkcji rolnej. W tej 

grupie najszybciej postępowały procesy dalszego rozdrabniania gospodarstw. 

Z upływem czasu małe gospodarstwa wyraźnie ograniczały swoją produkcję lub 

wytwarzały artykuły z przeznaczeniem na samozaopatrzenie. Spadek pogłowia 

zwierząt zmniejszył zapotrzebowanie na pasze i w konsekwencji spowodował 

wyraźne ograniczenie produkcji roślinnej. Zmniejszyła się powierzchni użytkowanych 

łąk i pastwisk oraz upraw roślin pastewnych. 

Z upływem czasu związki zaplecza z miastem zmniejszały się w wyniku 

pojawiania się nowych możliwości w zakresie konserwacji i przechowalnictwa 

produktów oraz ich dystrybucji. Należy dodać, że od 60-tych lat XX wieku w krajach 

rozwiniętych gospodarczo pojawił się względny dostatek produktów spożywczych 

na rynku, a wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa dostępność do nich dla 

większości obywateli. Najważniejszym czynnikiem był jednak postęp w rozwoju 

szybkiego i masowego transportu produktów rolnych z dalszych odległości, który 

został zapoczątkowany już w II połowie XIX wieku. Konsekwencją takiego rozwoju 

sytuacji jest pojawienie się zjawiska „odwróconych kręgów Thünena”, które 

oznacza zwiększenie wydajności z jednostki powierzchni i wzrost jakości 

produkcji wraz z oddalaniem się od miasta. 

W procesie ograniczania funkcji rolniczych w GOP-ie, nie bez znaczenia była 

rosnąca świadomość zagrożeń wynikających z dynamicznego rozwoju przemysłu 

ciężkiego i wzrastającego zanieczyszczenia środowiska. Zdaniem wielu autorów 

prowadzi to do spadku plonów, gromadzenia się w roślinach substancji toksycznych 

i pogorszenia jakości konsumpcyjnej płodów rolnych (Warteresiewicz, 1979, 

Langhamer 1990). W innych opracowaniach podkreśla się zagrożenia dla 

zdrowia w przypadku rolniczego wykorzystywania ziemi. Kucharski (1988) 

stwierdził, że najbardziej toksyczne są związki ołowiu i kadmu. Wskaźniki 

skażenia gleb są od kilku do kilkudziesięciu razy wyższe w centralnej części 

regionu w porównaniu z wartościami stwierdzanymi na jego obrzeżach (Kucharski, 

Marchwińska, Karpińska 1986). Przykładowo w Katowicach zawartość kadmu 

w glebach kształtuje się w granicach 1,6-51,7 mg Cd/kg gleby przy wartości 

5 mg Cd/kg gleby jako najwyższej tolerowanej przez rośliny. 

24

ZMIANY W ROLNICTWIE W OKRESIE GOSPODARKI RYNKOWEJ 

W warunkach kształtowanych przez państwo cen, decyzje podejmowane 

przez rolników zmierzały do wzrostu wydajności z jednostki powierzchni i dominowały 

nad dążeniem do osiągania wysokiej wydajności pracy. Liberalizacja cen 

i ograniczenie dotacji do żywności spowodowało drastyczne obniżenie dochodów 

rolniczych. Szczególnie niekorzystne dla rolnictwa były relacje cenowe ukształtowane 

w początkowym okresie transformacji. W latach 1990-1991 ceny materiałów 

do produkcji rolnej wzrosły dwukrotnie więcej niż ceny produktów rolnych. Jak 

podaje Goraj (2005) dla uzyskania 100 zł produkcji końcowej w 1990 roku rolnik 

musiał zaangażować 40 zł kapitału, co dawało nadwyżkę ekonomiczną w wysokości 

60 zł, określaną pojęciem dochodu rolniczego netto. W 2000 roku w średniej 

wielkości gospodarstwie ta nadwyżka wynosiła już tylko 25 złotych. 

Biorąc pod uwagę strukturę rolnictwa GOP-u, okazało się, że stworzone w 

okresie przemian rynkowych warunki ekonomiczne spowodowały drastycznie dużą 

niewydolność dochodową podstawowej liczby indywidualnych gospodarstw 

rolnych. Reakcją wielu drobnych rolników było porzucanie uprawy ziemi w 

warunkach pogorszenia się sytuacji w zakresie obsługi rolnictwa i poprawy 

zaopatrzenia w żywność. Wpływ na to miała również relatywnie korzystniejsza 

w regionie śląskim sytuacja na rynku pracy. W latach 90-tych nastąpiło załamanie 

produkcji rolniczej w rejonach stanowiących otoczenie przemysłowego regionu 

GOP-u ze względu na upadek kółek rolniczych i brak alternatywnych form 

usług dla rolników, zwłaszcza w zakresie mechanizacji prac polowych. Ponadto 

młodsze pokolenie wykazuje mniejsze zainteresowanie prowadzeniem gospodarstw 

rolnych. Rozwój bardziej pracochłonnych i opłacalnych ekonomicznie kierunków 

ograniczają skromne możliwości kapitałowe lub też warunki ekologiczne. 

Cechą rolniczego użytkowania ziemi w regionie śląskim jest postępujący 

od dłuższego czasu proces ekstensyfikacji produkcji rolnej. Procesy eliminacji 

produkcji rolniczej w strefie oddziaływania GOP-u są widoczne w zaprzestaniu 

rolniczego użytkowania ziemi w długim okresie czasu. W zestawieniach geodezyjnych 

rozliczeń powierzchni w województwie śląskim wykazano w 2002 roku 

617,1 tys. ha, podczas gdy Powszechny Spis Rolny z 2002 roku odnotował tylko 

543,8 tys. ha użytków rolnych. Różnica stanowi pokaźny areał 73,3 tys. ha 

(11,9%) użytków rolnych, które w rzeczywistości od dawna nie spełniają takiej 

funkcji. Użytkownicy rezygnowali z uprawy najczęściej ze względu na niską 

wartość rolniczą gleb. Dużą ich część stanowią dłużej nie wykorzystywane 

użytki zielone, które nie służą już produkcji rolnej, lecz jednocześnie nie zostały 

przekwalifikowane pod względem geodezyjnym. W krajobrazie niektórych terenów 

tworzą duże, zwarte powierzchnie w formie wieloletnich odłogów lub terenów 

porośniętych pojedynczymi lub bardziej zwartymi zespołami roślinności krzewiastej 

i drzewiastej. Częściowo są to powierzchnie zdegradowane na skutek 

przesuszenia, podtopienia, składowania odpadów i innych czynników, co definitywnie 

wyeliminowało je z produkcji rolnej. Najwięcej tego typu użytków występuje w 

25

miastach centralnej części GOP-u, gdzie stanowią ponad 30% powierzchni 

użytków rolnych (Jaworzno – 40%, Piekary Śląskie – 37%, Mysłowice – 34%, 

Dąbrowa Górnicza – 29%). Wśród powiatów ziemskich najwyższym udziałem 

charakteryzują się powiaty: rybnicki – 32%, mikołowski – 30% oraz częstochowski i 

zawierciański po 24% powierzchni użytków rolnych Z kolei najmniej jest ich w 

rolniczym krajobrazie powiatów raciborskiego – 2% i pszczyńskiego – 8%. Bliższa 

analiza wykazuje duży związek pomiędzy masowym występowaniem tej 

kategorii użytków, a niekorzystnymi warunkami rolniczej przestrzeni produkcyjnej, 

położeniem w pobliżu dużych miast oraz rozdrobnieniem gospodarstw. 

Najbardziej znaczącym efektem ekstensyfikacji rolniczego wykorzystania 

ziemi jest bardzo duży wzrost powierzchni ugorów i odłogów. Proces odłogowania 

ziemi ma swoje różnorodne uwarunkowania lokalne. Chodzi tu o niekorzystne 

warunki naturalne i niską opłacalność produkcji, ponoszenie zbyt dużych nakładów 

siły roboczej w stosunku do uzyskiwanych efektów produkcyjnych, brak siły 

roboczej i pociągowej w gospodarstwie, spadek produkcji zwierzęcej czy ograniczone 

możliwości w zakresie nawożenia użytków rolnych, co odbija się na wynikach 

produkcyjnych rolnictwa (Duś 1999). W procesie tym z reguły oddziałuje cały 

zespół czynników lokalnych, chociaż w ostatnich kilkunastu latach wiązał się z 

pogorszeniem makroekonomicznych warunków dla rolnictwa w Polsce. 

O postępującej ekstensyfikacji rolnictwa świadczy też systematyczny 

wzrost udziału zbóż w powierzchni zasiewów z 55,4% w 1967 roku do 72,8% w 

2002 roku. Wzrost ten dokonał się kosztem roślin intensyfikujących z 31,9% do 21,7%, 

w tym zwłaszcza ziemniaków z 22,1% do 9,7% i warzyw z 3,6% do 1,1% w 2002 roku. 

Jednocześnie zwiększył się udział pozostałych upraw intensyfikujących z 6,0% 

do 10,8% w strukturze zasiewów, głównie za sprawą upowszechnienia się uprawy 

kukurydzy i rzepaku. Nastąpił też radykalny spadek udziału roślin pastewnych z 

11,5% do 5,4%, co wynika z dużego spadku pogłowia zwierząt gospodarskich, 

zwłaszcza bydła. Jest to sytuacja bardzo niekorzystna ze względów agrotechnicznych, 

gdyż rośliny te spełniają ważną rolę w zmianowaniu upraw polowych. 

W przypadku ubytku roślin motylkowych następuje też zmniejszenie dostaw do 

gleby związków azotowych produkowanych przez te rośliny. 

W strefie stanowiącej bezpośrednie zaplecze miast GOP-u nastąpiło 

radykalne ograniczenie chowu zwierząt gospodarskich. Spadek pogłowia nastąpił 

w wyniku ograniczenia, a często likwidacji chowu w małych gospodarstwach 

rolnych. Sytuacja makroekonomiczna rolnictwa stała się powodem ograniczonego 

rozwoju chowu wielkostadnego. Chów fermowy odgrywa podstawową rolę w 

produkcji drobiarskiej, która jest ważnym składnikiem produkcji towarowej 

rolnictwa regionu śląskiego. W rejonie Rybnika i Pszczyny oraz w północnej 

części GOP-u (Tarnowskie Góry, Piekary Śląskie) występuje znacząca w skali kraju 

koncentracja produkcji jaj i mięsa drobiowego. 

Potrzeba wyżywienia dużej liczby ludności, w warunkach utrzymującego się 

deficytu produktów spożywczych na rynku sprawiła, że rolnictwo GOP-u przez 

cały okres rozwijało się jako element swoisty i do pewnego stopnia autonomiczny. 

26

Wytworzyło formy użytkowania ziemi, jakie rzadko spotyka się w innych 

częściach Polski. Obecnie straciło na znaczeniu i znajduje się w fazie wyraźnego 

ograniczenia zakresu działalności, a nawet upadku, co można określić mianem 

urbanizacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. 

LITERATURA 

Bromek K. 1966. Użytkowanie ziemi w Krakowie i przyległych częściach powiatu krakowskiego 

około 1960 roku. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 14, Kraków. 

Duś E. 1990. Ogrodnictwo działkowe w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Geographia. 

Studia et dissertationes, 14, UŚ Katowice: 93-117. 

Duś E. 1999. Rolnictwo. [W:] A. Szajnowska-Wysocka (red.) Studium wiedzy o regionie śląskim. 

Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, 1755: 161-193. 

Filipowicz J., Mazur Z. 1959. Zagadnienia zdrowotności i względy estetyczne przy rolniczym 

wykorzystaniu wód ściekowych. Biuletyn Komitetu dla Spraw GOP, 30: 77-92. 

Goraj L. 2005. Ekonomiczno-rynkowe uwarunkowania przekształcenia w sektorze indywidualnych 

gospodarstw rolnych. Wieś i Rolnictwo, 4: 11-21. 

Grzywocz J. 1967. Społeczno-ekonomiczne problemy gospodarstw rolnych chłopów-robotników 

w województwie katowickim. Biuletyn ŚIN, 78, Katowice. 

Jankowski T. 1968. Wyznaczanie strefy żywicielskiej miasta na przykładzie Wrocławia. 

PWN, Warszawa. 

Kucharski R. 1988. Profilaktyka ekologiczna terenów przemysłowych w aspekcie zmniejszenia 

narażenia człowieka. Instytut Ochrony Środowiska, Prace habilitacyjne i doktorskie, 

Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 

Kucharski R., Marchwiska E., Karpińska B. 1986. Skażenie gleb uprawnych na terenie województwa 

katowickiego, [W:] E. Konstantynowicz (red.) Problemy ochrony środowiska i zasobów 

naturalnych w województwie katowickim. PTPNoZ Oddział Górnośląski, Sosnowiec: 68-76. 

Langhamer L. 1990. Warunki przyrodnicze produkcji rolnej – województwo katowickie. 

IUNiG, Puławy. 

Luchter B. 1990. Przestrzenne związki użytkowania ziemi w Krakowie. Dokum. Geogr., z. 2-3. 

Łubkowski Z. 1959 Stan i analiza produkcji roślinnej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. 

Biuletyn Komitetu dla Spraw GOP, 32: 7-52. 

Łucka M., Sznura S. 1959. Pracownicze ogrody działkowe w GOP. Stan istniejący i założenia 

rozwojowe. Biuletyn Komitetu dla Spraw GOP, 32: 53-95. 

Majerski S. 1962. Stacje cieplne kombinatów szklarniowych ogrzewanych ciepłem odlotowym. 


Mazur Z., Borys J. 1962. Doświadczenia i obserwacje nad rolniczym wykorzystaniem ścieków i 

osadów miasta Gliwic w latach 1958-1959. Biuletyn Komitetu dla Spraw GOP, 53: 9-32. 

Mierzwiński S., Wilgusiewicz W. 1958. Możliwości budowy obiektów ogrodnictwa szklarniowego 

w GOP w oparciu o tanią energię cieplną zakładów przemysłowych. Biuletyn 

Komitetu dla Spraw GOP, 18: 61-82. 

Raszeja-Tobiasz E. 1961. Rolnictwo Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Warunki rozwoju 

i kierunki produkcji rolniczej w GOP. PWRiL, Warszawa. 

Straszewicz L., 1954, Problemy rolnicze strefy podmiejskiej Łodzi. Przegląd Geograficzny, z. 4. 

Sznura S. 1958. Zaopatrzenie w warzywa ludności Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. 


Tobiasz J. 1964. Rolnictwo okręgu przemysłowego (Problemy struktury przestrzennej i typologii 

rolnictwa na przykładzie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego). Problemy Rejonów 

Uprzemysławianych, 5, Warszawa. 

27

Warteresiewicz M. 1979. Oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza dwutlenkiem siarki na wybrane 

gatunki roślin w rejonie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Archiwum Ochrony 

Środowiska, 1: 95-114. 

Wierzbicki J. 1958. Możliwości i sposoby użytkowania ścieków w rolnictwie i ogrodnictwie 

GOP. Biuletyn Komitetu dla Spraw GOP, 17: 13-36. 

Wrona A. 1975. Główne kierunki przeobrażeń użytkowania ziemi w Górnośląskim Okręgu 

Przemysłowym. Problemy Postępu Technicznego, 2: 22-27. 

Wrona A. 1977. Zmiany użytkowania ziemi w zachodniej części w Górnośląskiego Okręgu 

Przemysłowego. Archiwum Ochrony Środowiska, 2: 107-130. 

Zgliński W. 1994. Kształtowanie się strefy żywicielskiej aglomeracji warszawskiej. Prace 

Geograficzne IGiPZ PAN, nr 162, Warszawa. 

28



37: 29-36., 2006 

PROCESY I FORMY BRZEGOWE W OBRĘBIE JEZIORA 

POEKSPLOATACYJNEGO W POCZĄTKOWYM OKRESIE 

FUNKCJONOWANIA NA PRZYKŁADZIE ZBIORNIKA 

KUŹNICA WARĘŻYŃSKA 

Robert Machowski, Martyna A. Rzętała, Mariusz Rzętała 


Machowski R., Rzętała M.A., Rzętała M. SHORE PROCESSES AND LANDFORMS WITHIN 

POST-EXPLOITATION LAKE IN INITIAL STAGE OF FUNCTIONING (A CASE STUDY 

OF KUŹNICA WARĘŻYŃSKA WATER RESERVOIR). Water reservoirs located in post-sand 

excavations are relatively new elements of the geographical environment of the Silesian Upland. 

Kuźnica Warężyńska water reservoir is the third in size post-exploitation water reservoir in 

the Upper Silesian region and the forth one in Poland (on the list of the largest artificial water 

reservoirs in respect of capacity it takes the place in the second group of ten). It was filled 

with water in 2005 year. Field investigations, carried out since the beginning of its functioning have 

given the unique material considering initial stage of development of shore processes and landforms. 

Unusually distinct morphological changes occur within shore zone which was artificially shaped 

by human being in natural rocky material. Abrasion processes developing on high shores are 

of predominating importance. Only at small section of shoreline it is possible to find small accumulation 

landforms, mainly of ephemeral character. 

Маховски Р., Жентала М. A., Жентала М. БЕРЕГОВЫЕ ПРОЦЕССЫ И ФОРМЫ РЕЛЬЕФА 

В ПРЕДЕЛАХ ПОСТЭКСПЛУАТАЦИОННОГО ОЗЕРА НА НАЧАЛЬНОЙ СТАДИИ 

ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ НА ПРИМЕРЕ ВОДОЕМА КУЗЬНИЦА ВАРЕНЖИНЬСКА. 

Водоемы расположенные в пределах песчаных карьеров выступают относительно молодой 

составляющей географической среды Силезской возвышенности. Водохранилище 

Кузьница Варенжиньска – третий по величине постэксплуатационный водоем на территории 

верхнесилезского региона и четвертый в Польше (в списке искусственных водоемов, 

самых больших по объему, занимает место во второй десятке). Был наполнен водой в 2006 г. 

Результаты полевых исследований, проводимых с самого начала его функционирования 

– уникальный материал по начальной стадии развития береговых процессов и форм рельефа. 

Чрезвычайно четкие морфологические изменения происходят в береговой зоне искусственно 

образованном человеком естественном материале. Доминирующую роль играют абразионные 

процессы высоких берегов. Только на небольшом участке берега обнаруживаются малые, 

в основном эфемерические формы. 

29

WSTĘP 

Na obszarze Wyżyny Śląskiej występuje wiele antropogenicznych zbiorników 

wodnych o różnej genezie. We wszystkich tych obiektach z różną intensywnością 

zachodzą procesy brzegowe prowadzące do powstania określonych form. Jak 

podaje Rzętała (2003), rozwój procesów morfologicznych zachodzących w strefie 

kontaktu wód limnicznych z lądem, uzależniony jest od kilku czynników. Do 

najważniejszych zalicza się: ukształtowanie i ekspozycję wybrzeży, głębokość i wielkość 

zbiornika, falowanie, litologię, roślinność, pokrywę lodową, zasilanie powierzchniowe. 

Dodać należy, że duże znaczenie ma także działalność człowieka, przejawiająca 

się m. in. w postaci celowych zabiegów technicznych prowadzących do skutecznego 

utrwalenia brzegów zbiornika, co w istotny sposób ogranicza, a nawet całkowicie 

hamuje rozwój wspomnianych procesów, tym samym ogranicza powstawanie 

określonych form. 

Zbiorniki wodne zlokalizowane w wyrobiskach popiaskowych są stosunkowo 

nowym elementem środowiska geograficznego Wyżyny Śląskiej. Odznaczają się 

różną powierzchnią, a niektóre z nich należą do jednych z największych na tym 

terenie, np.: zbiorniki hydrowęzła Kłodnicy (Dzierżno Duże, Dzierżno Małe, 

Pławniowice), Dziećkowice, Rogoźnik, Balaton, Sosina. W tej grupie znajdują 

się także zbiorniki położone w Kotlinie Dąbrowskiej (Pogoria I, II, III) oraz 

należący do największych w Polsce, opisywany zbiornik Kuźnica Warężyńska (rys. 1), 

potocznie nazywany Pogorią IV. Geneza wszystkich wymienionych obiektów 

jest związana z eksploatacją czwartorzędowych piasków podsadzkowych dla kopalń 

węgla kamiennego. Najstarsze z powstałych zbiorników funkcjonują w środowisku 

już od kilkudziesięciu lat. W obrębie tych obiektów całokształt procesów brzegowych 

doprowadził na przestrzeni wielu lat do wytworzenia szeregu form brzegowych 

związanych zarówno z abrazyjną, jak i akumulacyjną działalnością wód stojących 

(np. Rzętała 1994, Rzętała 1998). Najmłodszym obiektem jest właśnie zbiornik 

Kuźnica Warężyńska, który został napełniony wodą w 2005 roku. Wydobycie piasków 

rozpoczęto na tym obszarze w 1967 roku, a powierzchnia wyrobiska górniczego 

do czasów obecnych zajęła powierzchnię 8 665 106 m 2 . Przy maksymalnym poziomie 

piętrzenia wody powierzchnia powstałego zbiornika wodnego wynosi 550 ha. 

Krótki okres funkcjonowania zbiornika w wyrobisku popiaskowym jest doskonałą 

okazją do obserwacji zmian zachodzących w jego strefie brzegowej w młodocianym 

stadium rozwoju. Ponadto, jak podają Michalewicz, Rzętała i Wach (1995), ten 

typ genetyczny zbiorników wodnych odznacza się najbardziej wyrazistymi zmianami 

morfologicznymi zachodzącymi w obrębie strefy brzegowej. 

PROCESY I FORMY BRZEGOWE 

Duże znaczenie w rozwoju procesów brzegowych w obrębie zbiorników 

w wyrobiskach popiaskowych odgrywają działania związane z technicznymi 

przygotowaniami zagłębienia pod zalanie. Bardzo często tego typu zabiegi odgrywają 

30

Rys. 1. Położenie zbiornika Kuźnica Warężyńska 

Fig. 1. Location of Kuźnca Warężyńska water reservoir 

decydującą rolę w późniejszym przekształcaniu strefy brzegowej podczas napełniania 

misy jeziornej. Jak podaje Rzętała (2003), największe zmiany w ukształtowaniu 

brzegów oraz dna wynikają z działań na etapie odkrywkowej eksploatacji piasku 

poprzedzającej powstanie zbiornika. W większości przypadków utworzone zagłębienia 

odznaczają się płaskim dnem oraz stromymi zboczami. Podobnie jest w przypadku 

Kuźnicy Warężyńskiej. W trakcie badań terenowych stwierdzono, że większość 

brzegów, pod względem ukształtowania, należy do wybrzeży wysokich, a tylko na 

nielicznych i krótkich odcinkach są to brzegi płaskie. Podobna sytuacja występowała 

w innych zbiornikach powstałych w wyrobiskach popiaskowych (Rzętała 1994, 

Rzętała 2003). Wybrzeża wysokie reprezentowane są przez brzegi klifowe występujące 

na całej długości północno-wschodniego sektora zbiornika (rys. 2). Wysokość klifów 

w tej części zbiornika jest zróżnicowana – najniższe z nich nie przekraczają kilkudziesięciu 

centymetrów, natomiast najwyższe partie brzegu osiągają rozmiary niespotykane 

w tego typu zbiornikach na Wyżynie Śląskiej, dochodząc nawet do 8-10 metrów 

wysokości (fot. 1). Pionowe ściany klifów pozbawione są całkowicie roślinności, 

31

32 

Rys. 2. Klasyfikacja brzegów zbiornika Kuźnica Warężyńska: 

1 – wybrzeża płaskie, 2 – wybrzeża wysokie, 3 – wybrzeża antropogeniczne 

Fig. 2. Classification of shores Kuźnica Warężyńska water reservoir: 

1 – flat shores, 2 – high shores, 3 – anthropogenic shores

jednak na pewnych odcinkach górne części klifów porasta roślinność trawiasta i krzewiasta. 

Występowanie takiej roślinności na brzegach wysokich nie ma większego 

wpływu na rozwój procesów abrazyjnych, bowiem jej system korzeniowy rozwija się 

do zbyt małej głębokości by związać podłoże i w istotny sposób zapobiec podmywaniu 

brzegu. Z uwagi na małą zwięzłość materiału budującego brzegi zbiornika (luźne 

piaski, miejscami przewarstwione ilastymi wkładkami) obrywaniu i odpadaniu 

ulegają całe fragmenty brzegu (fot. 1). Ponadto intensywność rozmywania linii 

brzegowej po wschodniej stronie zbiornika wzmagana jest przez fale wywołane 

wiatrami z sektora zachodniego, które na tych terenach występują najczęściej 

(rys. 3). Wymienione czynniki sprawiają, że obecnie cofanie linii brzegowej następuje 

stosunkowo szybko. Nie jest to zjawisko odosobnione, o czym wspominają m.in. 

Jaguś, M A. Rzętała i M. Rzętała (1998). Na tym etapie morfologicznej ewolucji 

strefy litoralnej, brzegi w obrębie zbiornika zmierzają do osiągnięcia profilu równowagi, 

którego końcowym efektem jest złagodzenie nachylenia oraz powstanie u jego podnóża 

platformy abrazyjnej. Podobny proces, ale na nieco mniejszą skalę, zaobserwować 

można w południowo-wschodniej części zbiornika, gdzie także występują brzegi 

o charakterze klifowym. Wysokość zboczy w tej części zbiornika osiąga wysokość 

dochodzącą do 15 metrów, jednak ich nachylenie jest mniejsze od poprzednio wymienionych, 

a ponadto ich powierzchnia jest w całości zadarniona, oraz porośnięta przez 

młode drzewa (topole, brzozy). Z obserwacji wynika, że nawet tak znaczny stopień 

pokrycia nachylonej powierzchni brzegowej przez zwarte płaty roślinności nie 

jest w stanie zahamować podcinania wybrzeża. W wyniku tego procesu u podnóża 

klifu nagromadziły się duże ilości szczątków roślinnych, a także całe krzewy i drzewa. 

Na tym odcinku powstał szereg inicjalnych podciosów brzegowych o szerokości 

dochodzącej do 2,5 m i wysokości kawern do 1,3 m. Powstanie tych form było 

i nadal jest możliwe dzięki obecności luźnych piasków budujących brzeg zbiornika w 

tym miejscu. Osypujący się materiał pochodzący z niszczenia stromego zbocza 

stanowi budulec powstałej u podnóża brzegu platformy o zmiennej szerokości. 

Największe rozmiary osiąga ona w miejscach najintensywniejszego tempa cofania 

klifu i na tych odcinkach brzegu jej szerokość dochodzi do 2 metrów, natomiast 

w miejscach, gdzie brzeg jest nieco mniej podatny na podcinanie jej szerokość nie 

przekracza 1,3 m. 

We wschodniej części zbiornika, na odcinku gdzie wysokość brzegu nie 

przekracza 30 cm wytworzyły się mikrozatoki. Rozwój tych form jest związany 

z falowaniem wiatrowym, ale także z roślinnością porastającą brzegi zbiornika. 

Kępy traw oraz niewielkie krzewy swym systemem korzeniowym tymczasowo wiążą 

materiał budujący brzeg, stanowiąc jednocześnie wyciągnięte w kierunku wody 

ramiona powstałych zatok. Formy te zaliczyć należy do efemerycznych, gdyż w 

momencie wystąpienia intensywnego falowania dojdzie do ich całkowitego rozmycia 

i zaniku. W związku z niewielkimi rozmiarami mikrozatok sądzić należy, że fale 

wiatrowe osiągające wysokość 20-25 cm są już w stanie zniszczyć opisywane formy. 

Rozwój tego typu fal jest dosyć częstym zjawiskiem, gdyż wiatry z sektora zachodniego 

33

występują przez 43,3 % dni w roku (rys. 3), ich powstaniu sprzyja także wydłużony 

kształt zbiornika oraz jego znaczna szerokość. 

W niedalekiej odległości od wspomnianych mikrozatok stwierdzono występowanie 

zadarnionych brzegów, które z uwagi na inicjalny charakter roślinności porastającej 

wyrobisko popiaskowe, występują na niewielkim odcinku linii brzegowej. Na skutek 

podmywania brzegu utworzyły się w tych miejscach zerwy darniowe. Podobne 

formy stwierdził Rzętała (1994) na brzegach zbiornika – Pogoria III, przy czym 

w Kuźnicy Warężyńskiej nie powstały darniowe wały brzeżne, jak miało to miejsce 

w jeziorze Pogoria III. 

Rys 3. Kierunkowa i prędkościowa róża wiatrów dla stacji meteorologicznej w Ząbkowicach 

z lat 1961-1990 (wg Charakterystyka klimatologiczna..., 1992). 

34 

Fig. 3. Direction- and velocity wind rose for meteorological station in Ząbkowice in the 

years 1961-1990 (acc. to Charakterystyka klimatologiczna..., 1992). 

Wybrzeża płaskie nad jeziorem Kuźnica Warężyńska występują jedynie w 

południowo-wschodniej części zbiornika (rys. 2). Na tym odcinku brzegu stwierdzono 

występowanie wałów piaszczystych o szerokości do 30 cm, długości od 1,0 m 

do 2,0 m i wysokości w najwyższych miejscach nie przekraczającej 15 cm. Tego 

typu formy mają charakter efemeryczny i w bardzo krótkim czasie ulegają zatarciu 

w morfologii brzegu. Poza piaszczystymi wałami brzegowymi zidentyfikowano 

wiele form będących pozostałością morfologicznego układu dawnego pola eksploatacyjnego. 

Można sądzić, że na ich bazie będą rozwijać się naturalne 

procesy rzeźbotwórcze i formy brzegowe, aczkolwiek obecnie są to w dalszym ciągu 

antropogenicznie ukształtowane elementy wybrzeża. 

Zdecydowanie największa długość linii brzegowej przypada na wybrzeża 

antropogeniczne (rys. 2). Rozpościerają się one na całej długości brzegu zachodniego 

oraz w południowej strefie jeziora. Techniczne zabiegi zmierzające do trwałego 

umocnienia brzegu polegały na usypaniu narzutu kamiennego, który następnie 

pokryty został drucianą siatką spajającą wszystkie kamienne bloki. Wyżej leżące 

partie brzegu dodatkowo przykryto materiałem ziemnym i obsiano trawami.

Fot. 1. Klifowe wybrzeża we wschodniej części zbiornika Kuźnica Warężyńska (R. Machowski) 

Photo 1. Cliff shores of eastern part of Kuźnica Warężyńska water reservoir (R. Machowski) 

35

Obecnie ta część wybrzeża jest całkowicie zadarniona, jednak po intensywnych 

deszczach w kilku miejscach powstały rozcięcia erozyjne o długości do 2 m i zróżnicowanej 

szerokości (30–70 cm). 

PODSUMOWANIE 

Zbiornik Kuźnica Warężyńska jest trzecim, co do wielkości zbiornikiem 

poeksploatacyjnym w regionie górnośląskim i czwartym w Polsce (na liście 

największych pod względem pojemności sztucznych jezior w Polsce plasuje się 

w drugiej dziesiątce). Prowadzone od początku funkcjonowania zbiornika badania 

terenowe dostarczyły unikalnego materiału na temat inicjalnego stadium rozwoju 

procesów i form brzegowych. Najbardziej widoczne zmiany morfologiczne zachodzą 

w obrębie strefy brzegowej sztucznie ukształtowanej przez człowieka w naturalnym 

materiale skalnym. Na tym etapie funkcjonowania zbiornika dominującą rolę 

odgrywają procesy abrazyjne rozwijające się na brzegach wysokich. Jedynie na 

niewielkim odcinku linii brzegowej można odnaleźć małe formy akumulacyjne, 

głównie efemeryczne. W miarę upływu czasu wzajemne relacje pomiędzy procesami 

abrazyjnymi a akumulacyjnymi będą ulegały zmianie. Stopniową przewagę będą 

uzyskiwały te drugie, w rezultacie w morfologii brzegu będzie można odnaleźć 

szereg form akumulacyjnych (np. kosy, mierzeje, cyple i wały piaszczyste). Z uwagi 

na ukształtowanie czaszy jeziora oraz dominujące kierunki wiatrów ich koncentracja 

będzie największa w południowo-wschodniej części zbiornika. 

LITERATURA 

Charakterystyka klimatologiczna województwa katowickiego. IMiGW, Katowice 1992. 

Jaguś A., Rzętała M. A., Rzętała M. 1998. Morfologia strefy litoralnej jako indykator ewolucji 

sztucznych zbiorników wodnych. [W:] K. Pękala (red.) Główne kierunki badań geomorfologicznych 

w Polsce. Stan aktualny i perspektywy. Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, 

Instytut Nauk o Ziemi UMCS, Komisja Zmarzlinoznawstwa Komitetu Badań Polarnych 

PAN, Lublin: 413-414. 

Rzętała M. 1994. Klasyfikacja wybrzeży i procesy brzegowe wybranych zbiorników antropogenicznych 

Kotliny Dąbrowskiej. [W:] Kształtowanie środowiska przyrodniczego i ochrona przyrody na 

obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 14, WBiOŚ UŚ, WNoZ UŚ, Katowice- 

Sosnowiec: 29-37. 

Rzętała M. A. 1998. Procesy brzegowe w obrębie zbiornika Dzierżno Duże. [W:] Geographia. 

Studia et dissertationes, T. 22. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice: 29-51. 

Rzętała M. A. 2003. Procesy brzegowe i osady denne wybranych zbiorników wodnych w warunkach 

zróżnicowanej antropopresji (na przykładzie Wyżyny Śląskiej i jej obrzeży). Wyd. 

Uniwersytetu Śląskiego, Katowice: 147 s. 

Michalewicz M., Rzętała M., Wach J. 1995. Procesy brzegowe w obrębie antropogenicznych zbiorników 

wodnych na Wyżynie Śląskiej. [W:] Procesy geomorfologiczne – zapis w rzeźbie i osadach. 

III Zjazd Geomorfologów Polskich. WNoZ UŚ, SGP, Sosnowiec: 54-56. 

36



37: 37-46., 2006 

MIĘDZYNARODOWE ŹRÓDŁA PRAWA OCHRONY 

ŚRODOWISKA 

Anna Nitkiewicz-Jankowska 


Nitkiewicz-Jankowska A. INTERNATIONAL LEGAL REGULATIONS ON NATURE PRO- 

TECTION. The origins of the law on the environment, which is also known as the nature protection 

law, were multi-stage and consisted mainly in individual actions of particular countries and 

international agreements. The environment, being a system built up of biotic and abiotic factors 

between which continuous interactions occur, is subject to effects of human activities. Anthropopressure 

is a phenomenon that should be controlled and economic activities of man should be 

subject to the principles of sustainable development. In order to globally protect the environment, 

whose condition is deteriorating significantly, international organizations are established and 

numerous international law regulations created. International agreements and conventions that 

are enforced protect particular components of the environment and point to safe directions of 

their use. Documents of international law are superior to interior legal regulations of countries; 

they are therefore essential regulations which should be put into force foremost among others. 

It should be kept in mind, however, that the condition of the environment depends on our environmental 

awareness and readiness to act according to ecodevelopment. 

Ниткевич-Янковская A. МЕЖДУНАРОДНЫЕ ИСТОЧНИКИ ПРАВА ОХРАНЫ СРЕДЫ. 

Генезис права среды, называемого также правом охраны среды, был многоэтапный и состоял, 

прежде всего, в индивидуальных деяниях отдельных государств и международных 

договорах. Среда, как система сложена биотическими и абиотическими составляющими с 

определенными интеракциями между ними, подвергается антропогенным влияниям. 

Они должны быть контролируемыми и хозяйственная деятельность человека должна 

подвергаться принципу сбалансированного развития. Для глобальной охраны среды, 

состояние которой все ухудшается, создаются международные организации и появляются 

многочисленные источники международного права. Международные конвенции и договоры 

способствуют охране отдельных составляющих природной среды и указывают безопасные 

направления их использования. Документы международного права выступают вышестоящими 

относительно внутренних правовых оснований государств. Из-за этого они становятся 

очень существенными и должны выполняться в первую очередь. Однако, надо помнить, 

что фактическое состояние среды зависит от нашего экологического сознания и желания 

деяний согласно экоразвитию. 

37

WPROWADZENIE 

Geneza prawa środowiska, zwanego również prawem ochrony środowiska 

była wieloetapowa. Najważniejszymi etapami były działania indywidualne, do 

których należą pierwsze regulacje wewnętrzne, oraz wspólne działania państw, a więc 

porozumienia międzynarodowe, zgodne z zasadą dobrego sąsiedztwa (Grabowska 

2001). Jak podaje cytowana autorka prawo środowiska należy do młodych dyscyplin 

prawniczych, które określa środowisko jako wszystko to, co nas otacza i na nas 

oddziałuje. Pojęcie to zostało poszerzone o ogół warunków, które umożliwiają 

jednostce lub całym społeczeństwom życie na odpowiednim „poziomie”. 

Podczas Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, które odbyło się 

26.05.1969 r., Sekretarz Generalny ONZ U Thant w swoim Raporcie „Człowiek 

i jego środowisko”, nazwał środowisko „fizycznym i biologicznym otoczeniem 

człowieka, bez względu na to, czy chodzi o środowisko naturalne, czy też o środowisko 

będące wynikiem działalności ludzkiej”. W rozdziale Raportu dotyczącym 

„zasięgu działalności” pojawia się również ujęcie, podkreślające wpływ środowiska 

na człowieka, co zwiększa znaczenie zjawisk społeczno-ekonomicznych i społeczno-kulturalnych 

(Biuletyn …1969). Środowisko jest różnie definiowane. Według 

Mierzwińskiego (1991) jest to „system składający się z powierzchni Ziemi 

łącznie z glebą, powietrza, atmosfery, kopalin, wody, świata roślin, świata zwierząt 

oraz krajobrazu”. W definicji tej występują pewne niedomówienia, gdyż krajobraz 

jest kompozycją wymienionych elementów, a kopaliny występują zarówno na, 

jak i pod powierzchnią Ziemi; pominięte zostały też elementy będące tworami 

działalności człowieka (np. elementy kulturowe). W zależności od przeważających 

elementów dzieli się środowisko na: naturalne (przyrodnicze), antropogenicznie 

przekształcone (geograficzne) lub zdegradowane (Mierzwiński 1991). Flis (1982) 

określił środowisko przyrodnicze, zwane również biologicznym, jako ogół przedmiotów 

i zjawisk, otaczających organizm, mających wpływ na warunki jego 

życia. Środowiskiem geograficznym nazywa natomiast naturalne warunki, jakie 

dane terytorium stwarza dla gospodarczej działalności społeczeństw. Według 

Winpennego (1995) środowisko, w ujęciu popularnym, to warunki, w których 

żyje człowiek. Rozszerzając tę definicję, środowiskiem są różnego rodzaje warunki, 

relacje i okoliczności zorganizowania i funkcjonowania całego systemu, który 

ma charakter fizyczny, chemiczny oraz biologiczny. 

Gospodarcza działalność człowieka oddziałuje na poszczególne komponenty 

środowiska przyrodniczego, a jej skutki niejednokrotnie pojawiają się po dłuższym 

okresie czasu. Procesy nieszkodliwe w wyniku lokalnych uwarunkowań, stać się 

mogą procesami szkodliwymi dla środowiska lub zdrowia ludzi. Tak złożony 

system przyrodniczy, powoduje liczne trudności związane z trafnym podejmowaniem 

decyzji zmierzających do ochrony środowiska. Decyzje te będą trafne, tylko wtedy, 

gdy będą podejmowane na podstawie wiedzy dotyczącej skutków środowiskowych 

określonej działalności społecznej i gospodarczej. W celu zmniejszenia ryzyka 

podejmowanych przedsięwzięć wprowadzono w prawie międzynarodowym obowiązek 

38

dokonywania analiz, ocen oddziaływania na środowisko projektowanych działań 

(Ciechanowska-McLean 2001). 

Antropopresja, czyli wszelkie oddziaływanie na środowisko wynikające z 

gospodarczej i komunalnej działalności człowieka wpływa na to środowisko 

negatywnie, a natężenie tego procesu jest bardzo duże. Skutki antropopresji nie tworzą 

prostych zależności, lecz cały skomplikowany system uzależnień i wzajemnych 

relacji. Ogólnie można podzielić skutki na bezpośrednie (pierwotne i wtórne) oraz 

pośrednie. Powodują one straty gospodarcze, społeczne i ekologiczne, doprowadzając 

do sytuacji zwanych: odwetem ekologicznym, kryzysem ekologicznym i katastrofą 

ekologiczną (Dobrzański i in. 1993). 

Ochrona środowiska jest bardzo ważnym elementem naszego funkcjonowania 

na Ziemi. Funkcje, jakie środowisko pełni są niezbędne nie tylko dla naszej 

egzystencji, ale również dla egzystencji pozostałych istot żywych naszej planety. 

Winpenny (1995) wyróżnia trzy podstawowe funkcje środowiska, zwane również 

użytkami środowiska, a mianowicie: 1/ wspieranie procesów życiowych, 2/ dostarczanie 

surowców i energii wykorzystywanych gospodarczo (zasoby odnawialne 

i nieodnawialne), 3/ pochłanianie ubocznych skutków i produktów działalności 

społecznej oraz gospodarczej człowieka, przy czym funkcja pochłaniacza w wyniku 

przesycenia środowiska może zostać bezpowrotnie wyczerpana. W związku z tak 

ważną rolą, jaką pełni środowisko, niezbędna jest jego skuteczna ochrona, która 

będzie możliwa, jeśli problemy z nią związane potraktuje się wieloaspektowo, 

co pozwoli dostrzec wiele możliwości realnych działań. Wyróżnia się trzy 

podstawowe aspekty ochrony środowiska: gospodarczy, zachowawczy i sanitarny. 

Aspekt gospodarczy zmierza do zapewnienia racjonalnego gospodarowania 

zasobami przyrodniczymi kraju, stanowiącymi podstawę jego rozwoju społecznogospodarczego, 

przy wykorzystaniu odpowiednich instrumentów prawnych, 

a zwłaszcza drogą ustalenia i egzekwowania określonych prawem zasad reglamentacji 

korzystania z zasobów środowiska. Aspekt zachowawczy oznacza ochronę 

określonych elementów lub walorów środowiska przed ich zniszczeniem lub 

degradacją ze względów: ekologicznych i spełnienia przez roślinność i zwierzęta 

funkcji biologicznej na rzecz środowiska, naukowo-badawczych, historycznopamiątkowych, 

kulturowych, estetycznych lub innych. Natomiast aspekt sanitarny 

oznacza ochronę życia i zdrowia ludzkiego przed zagrożeniami lub szkodliwymi 

uciążliwościami środowiska, takimi jak odpady, zanieczyszczenia, hałas, wibracje, 

promieniowanie jonizujące i elektromagnetyczne, a także ochronę zasobów zdrowotnych 

oraz miejsc wypoczynku lub rekreacji (Paczuski 2000). 

Wieloaspektowy charakter ochrony środowiska wynika przede wszystkim 

z charakteru współczesnej gospodarki światowej, w wyniku której pojawiają się 

globalne problemy kształtowania i ochrony środowiska. Rozwiązania pojawiających się 

problemów winny być w interesie i zainteresowaniu wszystkich społeczności 

międzynarodowych. Złożony charakter skutków antropopresji wymaga współdziałania 

międzynarodowego wszystkich podmiotów gospodarki światowej (państw, 

organizacji międzynarodowych i in.), na co zwraca uwagę Budnikowski (1998). 

39

FUNKCJA PRAWA W OCHRONIE ŚRODOWISKA 

Prawo jest podstawowym instrumentem realizacji polityki ochrony środowiska. 

Prawem międzynarodowym nazywamy wszelkie normy prawne, które wyrosły 

na podłożu stosunków międzypaństwowych. Spełnia ono dwie najważniejsze 

funkcje: reguluje stosunki zewnętrze państw (m.in. ustala ogólne zasady postępowania 

państw we wzajemnych stosunkach, reguluje konkretne stosunki między 

państwami, reguluje zasięg władzy terytorialnej poszczególnych państw, ustala 

reguły postępowania na obszarach, które nie podlegają niczyjej suwerenności) 

oraz oddziałuje na stosunki wewnętrzne państw (Ostaszewska, Wrzosek 1995). 

W ogólnoświatowej strategii ochrony środowiska, jest ona traktowana jako 

podstawowa funkcja każdego państwa. Organy realizujące zadania z tego zakresu 

obowiązane są do „stosowania systemowego podejścia interdyscyplinarnego, 

zapewniającego zintegrowane wykorzystanie nauk przyrodniczych oraz sztuki 

planowania i zarządzania ochroną środowiska w procesach podejmowania decyzji 

mających wpływ na stan środowiska. Według Paczuskiego (2000) można 

wyróżnić następujące funkcje prawa: 

• organizacyjna - polega na tworzeniu podstaw prawnoustrojowych ochrony 

środowiska; na podstawie różnych aktów prawnych powoływane są do życia 

różnego rodzaju instytucje jako podmioty zorganizowanego działania, 

• reglamentacyjno-ochronna - polega na wprowadzaniu ograniczeń i zasad 

korzystania z zasobów środowiska (np. korzystanie z wód, powierzchni 

ziemi, składowania odpadów, eksploatacji złóż kopalin) lub nadawaniu 

poszczególnym elementom środowiska albo nawet całym ekosystemom 

charakteru obiektów prawnie chronionych, 

• ochrony praw podmiotowych - głównie o charakterze majątkowym, polega 

na zaspokojeniu, w granicach i formach przewidzianych w kodeksie cywilnym, 

różnego rodzaju roszczeń typu kompensacyjnego (naprawianie 

szkody majątkowej, wypłacenie odszkodowania) albo przywrócenie stanu 

poprzedniego, 

• stymulatora procesów gospodarczych - polega na stosowaniu odpowiednich 

środków ekonomiczno-prawnych, stanowiących pewien system oddziaływań 

motywacyjnych na podmioty gospodarcze, w celu zachęcenia ich do działań 

korzystnych dla środowiska bądź powstrzymania się od działań niekorzystnych 

dla środowiska - są to np. podatki środowiskowe, dotacje, korzystne kredyty, 

opłaty za korzystanie ze środowiska, kary za przekroczenia dopuszczalnych 

norm, 

• wdrażania postępu technicznego - wdrażanie dyrektyw technik służących 

ochronie środowiska następuje za pomocą norm i przepisów technicznych; 

precyzują one warunki techniczne korzystania ze środowiska lub wprowadzania 

w nim zmian, oparte na gruntownych osiągnięciach nauki i techniki 

np. określają dozwolone poziomy zanieczyszczeń, 

40

• represyjna prawa - polega na ustanowieniu surowych sankcji karnych za 

naruszenie prawa ochrony środowiska, zakwalifikowane jako przestępstwa 

(zbrodnie albo występki) lub wykroczenia - środki karne spełniają rolę 

represyjno-wychowawczą – mają na celu powstrzymanie osób od działań 

przestępczych, 

• ochrony walorów lub zasobów środowiska o znaczeniu ponadpaństwowym. 

Wielofunkcyjność prawa ochrony środowiska sprawia, iż obejmuje ono 

nie tylko normy, których zadaniem jest regulacja zanieczyszczeń i innych szkodliwych 

działań, lecz również przepisy mające na celu zapobieganie, zmniejszanie lub 

przeciwdziałanie zagrożeniom dla środowiska. Jak zauważa Ciechanowska- 

McLean (2001), najważniejszym zadaniem międzynarodowego prawa ochrony 

środowiska jest tworzenie kompromisowych rozwiązań łączących podstawową 

dla prawa międzynarodowego zasadę suwerenności oraz konieczność rozwoju 

społeczno-gospodarczego. 

ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO OCHRONY ŚRODOWISKA 

Prawo międzynarodowe nakłada na państwa obowiązek przestrzegania 

pewnych standardów i metod postępowania poprzez honorowanie nadrzędności 

prawa międzynarodowego nad prawem wewnętrznym każdego z państw (Ostaszewska, 

Wrzosek 1995). Zasady obowiązujące w prawie ochrony środowiska określono w 

Deklaracji Sztokholmskiej z 1972 roku, gdzie podzielone one zostały na dwie grupy 

(Ciechanowska-McLean 2001): 

1. zasady ogólne, które są ekstrapolacją ogólnych zasad prawa międzynarodowego, 

takie np. jak zasada dobrego sąsiedztwa i zakaz nadużycia prawa, 

2. zasady szczegółowe dysponowania i użytkowania środowiska: 

• obowiązek współpracy w dziedzinie ochrony środowiska między państwami, 

• zasada racjonalności i słuszności stosowania do użytkowania środowiska 

i podziału korzyści, 

• obowiązek informowania i konsultacji z państwami, z którymi dzielone 

są zasoby, w sprawie wszelkich działań wpływających na ich stan 

naturalny, 

• obowiązek zawierania umów w przedmiocie ochrony i eksploatacji 

zasobów, wolność badań naukowych służących ochronie środowiska, 

• obowiązek ostrzegania i informowania o zdarzeniach niebezpiecznych, 

• odpowiedzialność międzynarodowa za zniszczenia i szkody w środowisku, 

• obowiązek pokojowego wykorzystania zasobów naturalnych. 

Źródłem prawa międzynarodowego, uznaje się zewnętrzny wyraz procesu, 

który doprowadził do powstania normy prawnej (Bierzanek i Symonides 1994). 

Powstała umowa międzynarodowa, która jest wspólnym oświadczeniem 

podmiotów prawa międzynarodowego, może być również określona jako: traktat, 

41

konwencja, układ, porozumienie, deklaracja, protokół, modus vivendi, pakt, statut, 

karta, konstytucja lub konkordat. 

Ostaszewska i Wrzosek (1995) do źródeł prawa międzynarodowego 

zaliczyli: zwyczaje i umowy międzynarodowe, ogólne zasady prawa, uchwały 

organizacji międzynarodowych oraz orzeczenia sądowe. Ochrona środowiska, 

według autorów, polegać ma między innymi na: ustanowieniu ekologicznie 

celowego reżimu w zakresie wykorzystywania zasobów przyrodniczych, międzynarodowej 

ochronie pomników przyrody i rezerwatów oraz regulowaniu współpracy 

naukowo-technicznej państw. 

Przedmiotem regulacji międzynarodowej w zakresie ochrony środowiska 

mogą być różne jego komponenty, które można m.in. pogrupować w następujące 

dziedziny (Ostaszewska, Wrzosek 1995, Paczuski, 2000, Ciechanowska- 

McLean 2001): 

• ochrona środowiska morskiego, 

• ochrona atmosfery, 

• ochrona flory i fauny, 

• ochrona rzek i jezior, 

• ochrona środowiska przed wypadkami radiologicznymi, 

• ingerencja w środowisko w wyniku działań militarnych, 

• ochrona przestrzeni kosmicznej i jej pokojowe wykorzystanie. 

Od początków XX wieku na licznych konferencjach, państwa wymieniają 

się spostrzeżeniami, badaniami i opiniami dotyczącymi środowiska i jego stanu, 

a także zagrożeń płynących z jego użytkowania. Wynikiem tych spotkań są różnego 

rodzaju konwencje, porozumienia i układy (tab.1), które to stanowią podstawowe 

źródła prawa międzynarodowego w zakresie ochrony środowiska. Większość 

z tych dokumentów została ratyfikowana przez Polskę i wdrożona w życie. Nad 

koniecznością stosowania się do zapisów w nich zawartych czuwają organizacje 

międzynarodowe oraz prawo poszczególnych państw zobowiązujących się do 

ich stosowania. 

PODSUMOWANIE 

Istnienie rozbudowanej procedury prawnej, licznych norm, przepisów, 

ustaleń nie wystarczy do skutecznej ochrony środowiska. Niezbędnym elementem 

jest poczucie własnej odpowiedzialności za środowisko i jego stan, które to 

skutkuje odpowiedzialnymi decyzjami. 

Wyróżnia się dwie odmiany odpowiedzialności: sprawczej i zachowawczej. 

Ogólnie można powiedzieć, że odpowiedzialność człowieka winna się 

skłaniać, ku samoograniczeniu w tworzeniu środowiska technicznego i ustaleniu 

pewnych granic nieprzekraczalnych pod rygorem naruszenia warunków zdrowego 

życia (Interdyscyplinarne … 1993). 

42

Tab. 1. Źródła prawa międzynarodowego w sprawie ochrony środowiska (opracowanie własne na 

podstawie Ciechanowska-McLean 2001, Ostaszewska, Wrzosek 1995, Mering 1998, Konwencje…2002, 

Budnikowski 1998) (ratyfikowane przez Polskę, nie ratyfikowane przez Polskę) 

Table 1. International legal regulations on nature protection (own compilation basing on 

Ciechanowska-McLean 2001, Ostaszewska, Wrzosek 1995, Mering 1998, Konwencje…2002, 

Budnikowski 1998) (act ratified by Poland, act by Poland not ratified) 

Data i miejsce Nazwa 

19.03.1902 Paryż Konwencja o ochronie ptaków pożytecznych dla rolnictwa 

24.09.1931 Genewa Konwencja o uregulowaniu połowu wielorybów 

05.04.1946 Londyn Konwencja w sprawie regulowania oczek sieci rybackich i wymiarów ryb 

12.05.1954 Londyn Międzynarodowa konwencja o zapobieganiu zanieczyszczeniu 

morza olejami 

29.04.1958 Genewa Konwencja o szelfie kontynentalnym 

29.04.1958 Genewa Konwencja o morzu pełnym 

01.12.1959 Waszyngton Układ w sprawie Antarktydy 

28.07.1962 Warszawa Porozumienie o współpracy w zakresie rybołówstwa morskiego 

20.12.1962 Sztokholm Porozumienie w sprawie ochrony zasobów łososia w Morzu 

Bałtyckim 

21.01.1972 Sztokholm - Protokół zmieniający Porozumienie w 

sprawie ochrony zasobów łososia w Morzu Bałtyckim 

21.05.1963 Wiedeń Konwencja Wiedeńska o odpowiedzialności za szkodę jądrową 

05.08.1963 Moskwa Układ o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni 

kosmicznej i pod wodą 

13.09.1964 Kopenhaga Konwencja Międzynarodowej Rady Badań Morza 

27.01.1967 Moskwa, Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania 

Londyn, Waszyngton przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi 

23.10.1969 Rzym Konwencja w sprawie ochrony zasobów biologicznych Południowo- 

Wschodniego Atlantyku 

29.11.1969 Bruksela Międzynarodowa konwencja o odpowiedzialności cywilnej za szkody 

zanieczyszczeniem olejami 

19.11.1976. Londyn - Protokół do Międzynarodowej konwencji o odpowiedzialności 

cywilnej za szkody zanieczyszczeniem morza olejami 

03.08.1970 Kopenhaga Protokół do Konwencji Międzynarodowej Rady Badań Morza 

02.02.1971 Ramsar Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie między- 

(22.03.1978 ratyfikowana) narodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego 

11.02.1971 Moskwa, Układ o zakazie umieszczania broni jądrowej i innych rodzajów broni 

Waszyngton, Londyn masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu 

18.12.1971 Bruksela Międzynarodowa konwencja o utworzeniu Międzynarodowego Funduszu 

Odszkodowań za szkody spowodowane zanieczyszczeniami morza olejami 

29.03.1972 Moskwa, Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody 

Londyn, Waszyngton wyrządzone przez obiekty kosmiczne 

10.04.1972 Londyn, Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów 

Moskwa, Waszyngton broni bakteriologicznej (biologiczne) i toksycznej oraz o ich zniszczeniu 

01.06.1972 Londyn Konwencja o ochronie fok antarktycznych 

23.11.1972 Paryż Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego 

i naturalnego 

43

29.12.1972 Londyn, 

Meksyk, Moskwa i 

Waszyngton 

44 

Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczeniu morza przez zatapianie 

odpadów i innych substancji 

17.02.1978 Londyn - Protokół z 1978 r. dotyczący Międzynarodowej 

konwencji o zapobieganiu zanieczyszczeniu morza przez statki 

02.11.1973 Londyn Międzynarodowa konwencja dotycząca interwencji na morzu pełnym 

w razie zanieczyszczenia morza substancjami innymi niż olej 

13.09.1973 Gdańsk Konwencja o rybołówstwie i ochronie żywych zasobów w Morzu 

Bałtyckim i Bełtach 

02.11.1973 Londyn Międzynarodowa konwencja o zapobieganiu zanieczyszczeniu morza 

przez statki 

03.03.1973 Waszyngton Konwencja Waszyngtońska o międzynarodowym handlu dzikimi 

(12.12.1989 ratyfikowana) zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (CITES) 

22.03.1974 Helsinki Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza 

(1980 ratyfikowana) Bałtyckiego (stara) 

Konwencja Helsinska 1992 r. (nowa) - Helsinki HELCOM 

(24.06.1999 ratyfikowana) 

13.07.1976 Moskwa Porozumienie o współpracy w dziedzinie badań i wykorzystania 

przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych 

19.11.1976 Londyn Konwencja o ograniczeniu odpowiedzialności za roszczenia morskie 

14.04.1977 Moskwa Porozumienie o utworzeniu Międzynarodowego Towarzystwa 

Gospodarczego „Interwodooczystka” 

18.05.1977 Genewa Konwencja o zakazie używania technicznych środków oddziaływania 

na środowisko w celach militarnych lub jakichkolwiek innych celach 

wrogich 

19.05.1978 Moskwa Konwencja o przekazywaniu i wykorzystywaniu danych ze zdalnego 

badania Ziemi z Kosmosu 

24.10.1978 Ottawa Konwencja o przyszłej wielostronnej współpracy w rybołówstwie na 

Północno-Zachodnim Atlantyku 

23.06.1979 Bonn Konwencja Bońska o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt. 

(01.05.1996 ratyfikowana) Impulsem była Konferencja Narodów Zjednoczonych w 1972 r. w 

Sztokholmie „Środowisko i człowiek” wraz z Deklaracją Sztokholmską 

1990 – Porozumienie o ochronie fok Morza Waddena – zawarte przez 

Danie, Niemcy i Holandię, 

1992 (1996 ratyfikowane) – Porozumienie o ochronie małych waleni 

Bałtyku i Morza Północnego (ASCOBANS) – zawarte przez Belgię, 

Danię, Finlandię, Niemcy, Holandię, Polskę, Szwecję, Wielką Brytanię, 

1991– Porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie EUROBATS, 

1995 – Porozumienie o ochronie afro-euroazjatyckich wędrownych ptaków 

wodnych (AEWA) z Europy, Azji, Ameryki Północnej, Azji Mniejszej i Afryki, 

1996 – Porozumienie o ochronie waleni obszaru śródziemnomorskiego 

i Morza Czarnego (ACCOBANS), 

2001 – Porozumienie o ochronie albatrosów i petreli półkuli południowej 

19.09.1979 Berno Konwencja Berneńska o ochronie dzikiej fauny i flory europejskiej 

(01.01.1996 ratyfikowana) oraz ich siedlisk naturalnych 

1989 utworzenie Sieci obszarów chronionych o szczególnym znaczeniu 

(ASCi) zwana również siecią Emerald, 

1995 Sofia – przyjęcie Paneuropejskiej strategii różnorodności 

biologicznej i krajobrazowej (PEEN), 

tworzenie Sieci Natura 2000 (w Polsce również Krajowy System 

Obszarów Chronionych KSOCh)

13.11.1979 Genewa 

(17.10.1989 ratyfikowana) 

Konwencja w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza 

na dalekie odległości 

28.09.1984 Genewa (14.09.1998 ratyfikowana) - Protokół do Konwencji 

Genewskiej z 1979 r. w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia 

powietrza na dalekie odległości dotyczący długofalowego finansowania 

wspólnego programu monitoringu i oceny przenoszenia zanieczyszczeń 

powietrza na dalekie odległości w Europie, 

1985 Helsinki - Protokół helsiński (siarkowy) w sprawie redukcji 

emisji siarki o 30%, 

1988 Sofia - Protokół sofijski w sprawie ograniczenia emisji tlenków 

azotu i ich transgranicznego przemieszczania, 

1998 Aarhus - Protokół z Aarhus dotyczący metali ciężkich oraz 

dotyczący trwałych zanieczyszczeń, 

1999 Goeteborg - Protokół z Goeteborga w sprawie przeciwdziałania 

zakwaszeniu, eutrofizacji i powstawaniu ozonu przyziemnego 

Konwencja o ochronie fizycznej materiałów jądrowych 

03.03.1980 Wiedeń, 

Nowy Jork 

20.05.1980 Canbera Konwencja o zachowaniu żywych zasobów morskich Antarktydy 

18.11.1980 Londyn Konwencja o przyszłej wielostronnej współpracy w rybołówstwie na 

Północno-Wschodnim Atlantyku 

1982 Konwencja Narodów Zjednoczonych „Prawo Morza” 

22.03.1985 Wiedeń Konwencja Wiedeńska w sprawie ochrony warstwy ozonowej 

(11.10.1990 ratyfikowana) Protokół Montrealski 16.09.1987 (11.10.1990 ratyfikowany), w sprawie 

substancji zubażających warstwę ozonową – redukcja zużycia i produkcji 

substancji niszczących warstwę ozonową 

Poprawki londyńskie z 1990 (02.10.1996 ratyfikowane) 

Poprawki kopenhadzkie z 1992 (02.10.1996 ratyfikowane) 

Poprawki montrealskie z 1997 (06.12.1999 ratyfikowane) 

Poprawki pekińskie z 1999 

26.09.1986 Wiedeń Konwencja o pomocy w przypadku awarii jądrowej lub zagrożenia 

radiologicznego 

26.09.1986 Wiedeń Konwencja o wczesnym powiadamianiu o awarii jądrowej 

22.03.1989 Bazylea Konwencja Bazylejaska o kontroli transgranicznego przemieszczania 

(20.03.1992 ratyfikowana) i usuwania odpadów niebezpiecznych 

25.02.1991 Espoo Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście 

(1997 r. ratyfikowana) transgranicznym 

05.06.1992 Rio de Janeiro Konwencja Narodów Zjednoczonych „Środowisko i rozwój” tzw. Szczyt Ziemi, 

- stworzono Fundusz na rzecz Środowiska Globalnego 

- Deklaracja z Rio 

- Agenda 21 „Zalecenia Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju”, 

„Program ONZ Ochrony Środowiska Ziemi do 2000 r. i Dalszej Perspektywie” 

- Konwencja Ramowa Narodów Zjednoczonych o zmianach klimatu 

(1994 ratyfikowana), 

- Konwencja o bioróżnorodności biologicznej (1996 ratyfikowana) 

- Deklaracja o międzynarodowej współpracy dla ochrony lasów 

22.05.1992 Nairobi Konwencja o różnorodności biologicznej 

1992 La Valetta Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego 

1992 Helsinki Konwencja w sprawie transgranicznych skutków awarii przemysłowych 

1992 Helsinki Konwencja o ochronie i użytkowaniu cieków granicznych i jezior 

(17.02.2000 ratyfikowana) międzynarodowych 

45

Najważniejszą zasadą, która winna przyświecać działalności człowieka jest 

zasada zrównoważonego rozwoju, zwana również ekorozwojem, która to pozwoliłaby 

w sposób naturalny wprowadzić zasady ochrony środowiska. Ochrona środowiska 

winna obejmować zespół działań i zachowań jednostek, organizacji i państw, które 

winny zmierzać do zapewnienia obecnym i przyszłym pokoleniom (zgodnie z 

ekorozwojem) korzystnych warunków życia oraz realizacji ich prawa do korzystania 

z zasobów środowiska i zachowania jego wartości, a zwłaszcza zachowania lub 

przywrócenia równowagi przyrodniczej (Grabowska 2001). 

LITERATURA 

Bierzanek R., Symonides J. 1994. Prawo międzynarodowe publiczne. PWN, Warszawa. 

Biuletyn Polskiego Komitetu do spraw UNESCO. Numer specjalny „Człowiek i środowisko” 

Raport Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta z dn. 26.V.1969. Wydawca Polski Komitet 

do Spraw UNESCO, Warszawa 1969. 

Budnikowski A. 1998. Ochrona środowiska jako problem globalny. Polskie Wydawnictwo 

Ekonomiczne, Warszawa. 

Ciechanowska-McLean J. 2001. Międzynarodowe prawo ochrony środowiska. Wydawnictwo 

Prawnicze LexisNexis, Warszawa. 

Dobrzański G., Dobrzańska B.M., Kiełczowski D., Łapińska E. 1993. Ochrona środowiska 

przyrodniczego. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok. 

Flis J. 1982. Szkolny słownik geograficzny. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. 

Grabowska G. 2001. Europejskie prawo środowiska. Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa. 

Interdyscyplinarne podstawy ochrony środowiska przyrodniczego. Kompendium do nauczania 

i studiowania. Red. B. Prandecka. Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław, 

Warszawa, Kraków 1993. 

Konwencje i porozumienia przyrodnicze ratyfikowane przez Polskę. Narodowa Fundacja Ochrony 

Środowiska, Warszawa 2002. 

Mering L. 1998. Prawo ochrony środowiska. Wydawnictwo Prawnicze LEX, Sopot. 

Mierzwiński A. 1991. 1000 słów o ekologii i ochronie środowiska. Wydawnictwo Bellona, Warszawa. 

Ostaszewska M., Wrzosek S. 1995. Międzynarodowe źródła prawa ochrony środowiska. Wydawca 

Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych w Białymstoku, Białystok. 

Paczuski R. 2000. Prawo ochrony środowiska. Oficyna Wydawnicza Branta. Bydgoszcz. 

Winpenny J.T. 1995. Wartość środowiska. Metody wyceny ekonomicznej. Państwowe Wydawnictwo 

Ekonomiczne, Warszawa. 

46



37: 47-53., 2006 

SKUTKI WPROWADZANIA ŚWIERKA 

NA SIEDLISKA LASÓW LIŚCIASTYCH NA PRZYKŁADZIE 

SREBRNEJ GÓRY (WYŻYNA ŚLĄSKA) 

Edyta Sierka, Łukasz Pierzchała 

Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu 

Śląskiego, Katowice 

Sierka E., Pierzchała Ł. RESULTS OF SPRUCE INTRODUCTION IN DECIDUOUS FORESTS 

HABITATS (EXAMPLIFIED BY THE SREBRNA GÓRA IN THE SILESIAN UPLAND). 

The paper presents the results of investigations on impact of spruce introduced on deciduous 

forests habitats in the area of the Srebrna Góra Mt. In this work comparison of natural deciduous 

forests and anthropogenic spruce monoculture, both growing in the similar habitats, was presented. 

The results demonstrated that: average stand density of the tree in the beech wood is about15 % 

higher that in spruce monoculture (fig. 2). Species of herb layer belong to syngenetic groups: 

communities of the Querco-Fagetea class in deciduous forests and to the Epilobietea angustifolii 

class in spruce monoculture (fig. 3). The soil reaction in anthropogenic spruce monoculture is not 

very acidified (fig. 4). The impact of spruce on the deciduous forests of the Srebrna Góra area is 

rather insignificant. 

Сиєрка Е. Пиежхала Л. РЕЗУЛЬТАТЫ ПРOВОДЕНИЯ ЕВРОПЕЙСКОЙ ЕЛИ НА 

ПРИЮТ ЛИСТВЕННЕГО ЛЕСА НАПРИМЕРE СЕРЕБРЯНОЙ ГОРЫ (СИЛЕЗКAЯ 

ВОЗВЫШЕННОСТЬ). В статье представлены результаты исследований влияния европейской 

ели, которая была приводена на приют лиственных лесов на територии Серебряной Горы. 

В работе сравнено природные лиственные леса и антропогеничные еловые монокультуры, 

которые растут похожи на приютах. Резулътаты проявили: среднее замыќание леса в 

буковом лесу былo об 15 % выше чем в еловой монокультуре (рис. 2). Роды растителъной 

покровы леса относятся к сынгенетическим группам: класса Querco-Fagetea в лиственном 

лесу и класса Epilobietea angustifolii в еловой монокультуре (рис. 3). Почвы еловoй монокультуры 

не были заметно закиснуты (рис. 4). Влияние на приют лиственнoго леса на територии 

Серебрянoй Горы небольшое. 

WPROWADZENIE 

Dzisiejszy stan lasów Górnego Śląską jest efektem prowadzonej od XIX wieku 

gospodarki leśnej, która była całkowicie podporządkowana celom gospodarczym. 

W tym okresie procentowy udział lasów liściastych zmniejszył się znacznie na 

korzyść lasów iglastych a jednym z preferowanych gatunków lasotwórczych był 

świerk, głównie ze względu na jego wszechstronne zastosowanie w przemyśle 

(Nyrek 1975). Efektem tego kierunku działań, w okresie od XVII do XIX wieku na 

47

terenie Górnego Śląska, był wzrost udziału świerka w drzewostanach zbiorowisk 

leśnych, rosnących na zróżnicowanych siedliskach, z 20 do 25% (Nyrek 1975). 

W prezentowanej pracy przedstawiono wyniki badań, których głównym 

celem było wskazanie skutków wprowadzenia monokultur świerkowych na siedliska 

lasów liściastych. 

OBSZAR BADAŃ 

Badaniami objęto obszar Srebrnej Góry, położonej w obrębie Garbu 

Tarnogórskiego - mezoregionu Wyżyny Śląskiej (Kondracki 2001) (rys. 1). 

Podłoże geologiczne badanego terenu zbudowane jest głównie z osadów 

środkowotriasowych, reprezentowanych przez różne warstwy skał węglanowych 

i pozbawionych pokrywy czwartorzędowej. Jedynie miejscami na powierzchni 

zalegają utwory polodowcowe w postaci piasków. Znaczną część terenu Srebrnej 

Góry tworzą pokłady dolomitów kruszconośnych, zawierające związki żelaza oraz 

cynku i ołowiu z domieszkami srebra (Hadaś 2000). 

48 

Rys. 1. Lokalizacja obszaru badań (Kondracki 2001, zmienione). 

1- lasy, 2- miasta, 3- teren badań 

Fig.1. Localization of study area (Kondracki 2001, modified). 

1- forests, 2- towns, 3- the study area 

Gleby wierzchołka Srebrnej Góry to głównie gleby brunatne wykształcone na 

utworach jurajskich oraz rędziny wytworzone z dolomitów i wapieni. Stoki natomiast 

obejmują, cechujące się dużą zawartością węglanu wapnia i azotu gleby brunatne. 

Część gleb uległo tu zniszczeniu w wyniku działalności górniczej, prowadzonej 

na tym teranie i aktualnie znajdują się w różnym stadium rozwojowym (Hadaś 2000).

HISTORIA LASÓW SREBRNEJ GÓRY 

Do XII wieku Srebrną Górę porastał las bukowy z dużym udziałem jodły 

zwany „Lasem Segieckim”. Intensyfikacja górnictwa i zmiana sposobu pozyskiwania 

kruszców z odkrywkowej na podziemną, która nastąpiła na przełomie XV 

i XVI wieku, doprowadziła do wybicia pod Srebrną Górą odwadniającej ten teren 

sztolni zwanej „Starą Sztolnią”, a u podnóża góry założenia osady górniczej o nazwie 

Strzebnica (Hadaś 2000). Wraz z rozwojem górnictwa i osadnictwa następowała 

intensyfikacja trzebieży lasów. Mapa Homanna z 1736 roku ukazuje wycięte fragmenty 

Lasu Segieckiego w części Repeckiej i na wierzchołku Srebrnej Góry. Natomiast 

Wegiel (1804) podaje, że zachodnia część Srebrnej Góry została sztucznie odnowiona 

monokulturami jodłowymi. Od lat czterdziestych XIX wieku sukcesywnie zaczęto 

wycinać drzewostany jodłowe i bukowe, doprowadzając w czasie około 30 lat do 

ponownego, prawie całkowitego wylesienia zachodnich połaci tego obszaru. 

Kolejnym etapem działań leśniczych na tym terenie było zalesienie całości 

obszaru monokulturami świerka. Jednak w pierwszej połowie XIX wieku na szczycie 

Srebrnej Góry założono kopalnię rud cynku „Segiet”, pozbawiając ten fragment 

sztucznie nasadzonych świerczyn. W połowie XIX wieku, ze względu na wyczerpanie 

kruszcu, kopalnia została zamknięta a zaprzestanie bezpośredniego oddziaływania 

działalności człowieka na środowisko przyrodnicze umożliwiło samoczynne, powolne 

odnowienie drzewostanu bukowego. 

Pod koniec XIX wieku zainteresowano się natomiast występującym na tym 

obszarze dolomitem i z tego powodu kolejny raz wykarczowano lasy na wschodnim 

stoku Srebrnej Góry i założono kamieniołom „Blachówka”, sięgający strefą eksploatacji 

aż do wierzchołka tego wzniesienia (Cempulik 1997). 

Działania te budziły sprzeciw przyrodników, dostrzegających wartości przyrodnicze 

odnowionych na drodze naturalnej sukcesji drzewostanów bukowych. 

Pierwsze próby objęcia ochroną tego obszaru miały miejsce już w 1918 roku. Jednak 

rezerwat przyrody obejmujący 25 ha lasu bukowego o charakterze zbliżonym do 

naturalnego został utworzony dopiero 1953 roku (Cempulik 1997). Do dziś w sąsiedztwie 

rezerwatu znajdują się nasadzane monokultury świerkowe, które w ramach prowadzonej 

gospodarki leśnej są sukcesywnie wycinane. 

METODYKA GROMADZENIA DANYCH 

Dane gromadzono na 4 powierzchniach w obrębie fitocenozy buczyny na 

terenie rezerwatu przyrody „Segiet” i 4 powierzchni w obrębie sztucznie nasadzonych 

świerczyn, zlokalizowanych w sąsiedztwie. Badane powierzchnie miały kształt 

kwadratu o powierzchni 100 m 2 . Na poszczególnych powierzchniach oceniono: 

skład gatunkowy drzewostanu i runa, zaliczając poszczególne gatunki do grup 

syngenetycznych oraz oceniono procentowe zwarcie drzewostanu i procentowe 

pokrycie gatunków runa w 10 kwadratach o boku 1m (10 m 2 ) w skali, co 10%. 

49

Nazewnictwo roślin przyjęto za Mirkiem i in. (2002). Z głębokości 30 cm pobrano 

mieszane próby glebowe celem oznaczenia odczynu podłoża. 

Analiza danych obejmowała: porównanie powierzchni w obrębie fitocenoz 

buczyn i sztucznych świerczyn pod względem: składu florystycznego drzewostanu 

i runa oraz zwarcia i pokrycia w poszczególnych warstwach; a także wartości odczynu 

podłoża. Istotność statystyczną różnic pomiędzy analizowanym parametrami 

obu typów fitocenoz wykazano testem chi 2 z wykorzystaniem pakietu programów 

Statistica 5.0. 

WYNIKI 

Struktura zbiorowisk lasów bukowych i monokultur świerkowych 

Oba typy badanych fitocenoz charakteryzują się dominacją pojedynczego 

gatunku w drzewostanie (rys. 2). W zbiorowisku buczyny w 100% drzewostan 

buduje buk (Fagus sylvatica) natomiast w świerczynie - świerk (Picea abies). 

Badane fitocenozy różnią się istotnie statystycznie (p< 0,0473) pod 

względem średniego zwarcia drzewostanu na poszczególnych powierzchniach. 

Drzewostan lasu bukowego wykazuje średnio o 15% większe zwarcie w 

porównaniu z drzewostanem świerczyny (rys. 2). 

50 

Średnie procentowe zwarcie 

drzewostanu [%] 

Average percentage cover of 

the stand [%] 

100 

80 

60 

40 

20 

0 

70 

Fagus sylvatica Picea abies 

80 

80 

70 

60 60 60 60 

1 2 3 4 

Powierzchnia badawcza 

Research area 

Rys. 2. Średnie procentowe zwarcie i udział gatunków budujących drzewostan w zbiorowisku 

buczyny (Fagus sylvatica) i monokultury świerkowej (Picea abies) 

Fig. 2. Average percentage cover and participation of stand species in the beech wood 

community (Fagus sylvatica) and the spruce monoculture (Picea abies) 

Pod względem przynależności gatunków runa do grup syngenetycznych w 

fitocenozie lasu bukowego dominują gatunki zaliczane do klasy Querco-Fagetea 

(lasów liściastych) i stanowią 52%, natomiast w świerczynie najliczniej reprezentowane 

są gatunki porębowe z klasy Epilobietea angustifolii a ich udział wynosi 38% (rys. 3).

Udział procentowy [%] 

Percentage participation [%] 

Średnia wartośc pH (H 2O) 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

4 

38 

52 

19 

24 

8 

20 

Ea QF VP inne 

Grupa syngenetyczna 

Syngenetic group 

Ryc. 3. Procentowy udział syngenetycznych grup gatunków warstwy runa 

w zbiorowisku buczyny (B) i monokultury świerkowej (Ś) 

Fig. 3. Percentage participation of syngenetic groups of herb layer species 

in the beech wood community (B) and the spruce monoculture (Ś) 

Average value of pH (H 2O) 

5,2 

5 

4,8 

4,6 

4,4 

4,2 

4 

5,1 

4,4 

B Ś 

Zbiorowisko roślinne 

Plant community 

Rys. 4. Średnia wartość odczynu podłoża pH (H2O) w zbiorowisku buczyny (B) 

i monokultury świerkowej (Ś) 

Fig. 4. Average value of pH (H2O) in the beech wood community (B) 

and the spruce monoculture (Ś) 

34 

B 

Ś 

51

Odczyn podłoża 

Odczyn pH gleby w zbiorowisku buczyny na głębokości 30 cm przyjmuje 

średnią wartość 5,1 i waha się w zakresie od 4,87 do 5,38 (s = 0,216). W zbiorowiskach 

świerczyn natomiast waha się w zakresie od 4,04 do 5,16 i średnio wynosi 4,4 (s = 0,483) 

(rys. 4). Różnice wartości pH w badanych fitocenozach nie są istotne statystycznie. 

DYSKUSJA 

Zwarty drzewostan bukowy oraz skład gatunkowy runa, fitocenozy powstałej 

w wyniku spontanicznej sukcesji wskazuje, że jest to zubożała postać żyznej buczyny 

niżowej (Matuszkiewicz 2002). Potwierdzają to badania prowadzone na tym terenie 

przez Cabałę (1990). 

Mniejsze, w porównaniu do zwarcia drzewostanu lasów liściastych, zwarcie 

warstwy drzew monokultury świerkowej jest wynikiem, m. in. prowadzonych w 

drzewostanie świerkowym koniecznych cięć sanitarnych, wymuszonych gradacjami 

szkodników. Zjawisko prześwietlenia drzewostanu tej fitocenozy potwierdza znaczny 

udział gatunków porębowych z klasy Epilobietea angustifolii w warstwie runa, 

co odnotowano w prowadzonych badaniach. 

Udział gatunków z klasy Querco-Fagetea w warstwie runa, może wskazywać 

tendencje dynamiczne tego zbiorowiska w kierunku lasu bukowego. Podobny proces 

sukcesji w monokulturach świerkowych na siedlisku lasów liściastych, odnotowano 

na terenie m. in. Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Michalik, Szary 1997). 

Wyniki pomiaru pH gleby w fitocenozie lasu liściastego zawierają się w 

zakresie przyjętym dla żyznej buczyny niżowej (Matuszkiewicz 2002). Badania pH 

wierzchnich warstw gleby w świerczynach wykazały tylko nieznaczne zakwaszenia 

gleby, a w przypadku jednej z badanych powierzchni proces ten nie nastąpił wcale. 

Prawdopodobnie jest to związane z buforującym oddziaływaniem gleb bogatych 

w węglan wapnia, jakie występują w rejonie Srebrnej Góry. 

Wyniki badań, wbrew początkowym założeniom, wskazują, że nasadzenie 

świerka na siedlisko lasów liściastych, na obszarze Srebrnej Góry nie spowodowało 

całkowitego zaniku gatunków charakterystycznych dla zbiorowiska lasu liściastego 

oraz nie doprowadziło do przewagi udziału gatunków borowych w warstwie runa. 

Nieznaczne, zakwaszające oddziaływanie monokultur świerkowych na glebę, 

odnotowane w przeprowadzonych badaniach, najprawdopodobniej nie spowodowało 

nieodwracalnych zmian degeneracyjnych badanych siedlisk lasów liściastych, 

jak to ma miejsce w przypadku np. Gór Sowich (Pender 1975). 

Uzyskane wyniki potwierdzają rezultaty badań Modrzyńskiego (1998), w 

których stwierdzono, że na silnie alkalicznych, dobrze zbuforowanych glebach 

eutroficznych, a takie występują na terenie Srebrnej Góry, nie stwierdza się znacznego 

zakwaszenia po wprowadzeniu monokultur świerka ani też zmniejszenia produktywności 

tego typu siedliska. 

52

PODSUMOWANIE 

Na obszarze Srebrnej Góry, oddziaływanie monokultur świerkowych na 

siedlisko lasów liściastych, nie spowodowało znacznych jego przekształceń i jak 

się wydaje powrót do lasów bukowych na tym terenie po usunięciu świerka nie 

napotka większych problemów. 

LITERATURA 

Cabała S. 1990. Zróżnicowanie i rozmieszczenie zbiorowisk leśnych na Wyżynie Śląskiej. Prace 

Nauk. UŚ, nr 1068, Katowice: 77-83. 

Cempulik P., Dobosz R. 1997. Ścieżka po Garbie Tarnogórskim. 1 - Las Segecki. Katowice: 3-9. 

Hadaś T. 2000. Środowisko geograficzno - przyrodnicze. [W:] J. Drabina (red.) Historia 

Tarnowskich Gór: 695-730. 

Kondracki J. 2001. Geografia regionalna. PWN Warszawa: 243-247. 

Matuszkiewicz J. 2002. Zespoły roślinne. Polski. PWN Warszawa: 198-202. 

Michalik S., Szary A. 1997. Zbiorowiska leśne na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. 

Ośrodek naukowo-dydaktyczny Bieszczadzkiego Parku Narodowego: 154s. 

Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes 

of Poland a checklist. W. Szafer Institute of Botany, PAN. 

Modrzyński J. 1998. Zarys ekologii świerka. [W:] Boratyński A., Bugała Wł. (red.) Biologia świerka 

pospolitego. Poznań: 357-359. 

Nyrek A. 1975. Gospodarka leśna na Górnym Śląsku od poł. XVII do poł. XIX wieku. Prace 

Wrocław. Tow. Nauk., Wrocław: 8-63. 

Pender K. 1975. Zbiorowiska leśne Gór Sowich. Acta Univ. Wratislaviensis, Prace Botan. 20: 1-75. 

Weigel J.A.V. 1804. Geographische Beschreibung des souverainien Herzogthumus Schlesien 

VII Theil. Die Fürstenthümer Pleß Oppeln, der Leobschützer Kres die freie Standherr. 

Schaft Beuthen, Himburgische Pouchhandlung Berlin: 271s. 

53



37: 54-61., 2006 

54 

CHARAKTERYSTYKA ZJAWISK KRENOLOGICZNYCH 

NA OBSZARZE MIASTA SOSNOWCA 

Wojciech Smolarek, Marek Ruman 


Smolarek W., Ruman M. CHARACTERISTICS OF CRENOLOGICAL PHENOMENA IN 

THE AREA OF SOSNOWIEC CITY. The intensive human impact into underground water 

resources in the area of Sosnowiec city is connected with more than 100 year lasting hard coal 

exploitation. Owing to coal mines draining the great lowering of underground water and forming 

of depression cone, covering the larger part of the city, happened. Despite of apparently unfavourable 

conditions for crenological phenomena occurrence, the presence of at least two 

outflows of underground water with features similar to sources was noticed. The both sources have 

fissure and porous character and drain the area of hills built of the Triassic limestones and 

dolomites, deposed on the Carboniferous formations. From hydro-chemical analyses (tab. 2) 

carried out in the hydrological year of 2004 results that in both cases the water has tetra-ionic 

HCO3-SO4-Ca-Mg character (according to modified classification by Altowski - Szwiec), numbered 

among the class Ib (according to classification accepted by PIOŚ). 

Cмoларэк B., Руман М. ХАРАКТЕРИCТИКА КРЕНОЛОГИЧЕCКИX ЯВЛЕНИЙ B РАЙО- 

НЕ ГОРОДА СОСНОВЕЦ. Значительное вмешательство человека в ресурсы подземных 

вод в районе города Сосновец связано с более чем 100-летней эксплуатацией каменного 

угля. Осушивание шахт привело к значительному понижению уровня подземных вод и 

возникновению конуса депрессии охватывающего бóльшую часть города. Несмотря на 

видимо неблагорпиятные условия для выступания кренологических явлений в исследуемом 

районе обнаружено существование не менее двух выходов подземных вод напоминающих 

истоки. Имеют они щелевой характер и дренируют район холмов построенных из кальция 

и триасовых доломитов лежащих на отложениях карбона. Результаты гидрохимических 

анализов (таб. 2) проведенных в 2004 гидрологическом году показывают, что в обоих этих 

случаях это четырехионная вода HCO3-SO4-Ca-Mg (по модифицированной классификации 

Алтовского-Швеца) зачисленная в класс Ib (соответственно классификации принятой PIOŚ). 

WSTĘP 

Na obszarze miasta Sosnowca ingerencja człowieka w zasoby wód podziemnych 

związana jest głównie z ponad 100 – letnią eksploatacją węgla kamiennego. Za sprawą 

odwadniania kopalń, doszło do znacznego obniżenia zwierciadła wód podziemnych 

w utworach karbonu i powstania leja depresji obejmującego swym zasięgiem większą 

część miasta (Mapa hydrogeologiczna…1985). Na badanym terenie – poddanym

silnej antropopresji – mimo pozornego ubóstwa źródeł wykazanego w literaturze 

(np. Dynowska 1986, Atlas zasobów, walorów...1994), stwierdzono obecność co 

najmniej dwóch, jak się wydaje naturalnych wypływów wody podziemnej. W tej 

bardzo zurbanizowanej i uprzemysłowionej części Wyżyny Śląskiej nie jest to 

odosobniony przypadek, czego potwierdzeniem może być obecność źródeł na 

terenie pobliskich Katowic, badanych wcześniej przez Matysik i Molendę (1999). 

Sosnowiec położony jest we wschodniej części Wyżyny Katowickiej, będącej 

jednym z mezoregionów Wyżyny Śląskiej (Kondracki 2000). Obszar miasta zbudowany 

jest głównie z utworów karbońskich, w dużej części przykrytych dolomitami 

i wapieniami triasowymi. Skały karbonu i triasu występują pod pokrywą utworów 

czwartorzędu lub bezpośrednio na powierzchni terenu (rys. 1) (Mapa geologiczna…1980). 

1 

2 

3 

4 

5 

Brynica 

Czarna Przemsza 

Bobrek 

Biała 

Przemsza 

0 2 km 

Rys 1. Szkic geologiczny obszaru miasta Sosnowca (na podstawie Mapy geologicznej…1980) 

1 – piaski i gliny czwartorzędowe, 2 – utwory węglonośne karbonu, 

3 – wapienie i dolomity triasu, 4 – rzeki, 5 – granice miasta 

Fig. 1. Geological sketch of the area of Sosnowiec city (on the base of Mapa geologiczna…1980) 

1 – Quaternary sands and clays, 2 – Carboniferous coal-bearing deposits, 

3 – Triassic limestones and dolomites, 4 – rivers, 5 – boundaries of the city 

W niniejszej pracy omawiając zjawiska krenologiczne na terenie Sosnowca, 

scharakteryzowane zostały dwa źródła. Zlokalizowane są one w centralnej części 

miasta, zbudowanej z dolomitów i wapieni triasowych (rys. 1). Jedno z nich znajduje się 

w dzielnicy Klimontów, a drugie pomiędzy dzielnicami Środula i Zagórze (rys. 2). 

Określony został rodzaj badanych źródeł, charakter warstwy wodonośnej, a także 

podstawowe właściwości fizyko – chemiczne ich wody. Próby wód źródlanych do 

oznaczeń laboratoryjnych, wykonywanych m.in. wg metod opisanych przez Krawczyk 

(1999), pobrano cztery razy w ciągu całego roku hydrologicznego 2004. 

55

HYDROGEOLOGICZNE WARUNKI WYSTĘPOWANIA ŹRÓDEŁ 

NA TERENIE MIASTA 

W świetle regionalizacji hydrogeologicznej obszar Sosnowca jest położony 

w obrębie regionu śląsko – krakowskiego, na terenie dwóch subregionów: triasu 

śląskiego i górnośląskiego (Paczyński i in. 1995). Badane źródła położone są w pierwszym 

z subregionów. Drenują one szczelinowo – krasowo – porowy poziom wodonośny 

serii węglanowej triasu, położony w skrajnie wschodniej części GZWP Bytom 

(Różkowski, Chmura, Siemiński 1997). 

Wśród skał triasowych występujących na terenie Sosnowca brak jest dolomitów 

kruszconośnych, występujących w pozostałej części GZWP Bytom. Długoletnia 

eksploatacja rud Zn – Pb w centralnej części tego zbiornika (okolice Bytomia, Piekar 

Śląskich) spowodowała całkowite sczerpanie zasobów statycznych wód poziomu 

wapienia muszlowego oraz obniżenie zwierciadła wody do poziomu wyrobisk 

górniczych. Doprowadziło to do całkowitego zaniku zjawisk krenologicznych w 

środkowej części GZWP Bytom, natomiast we wschodniej jego części zjawiska 

te nadal funkcjonują, czego przykładem jest obecność źródeł na terenie Sosnowca. 

56 

Rys. 2. Lokalizacja badanych źródeł 

1 – badane źródła, 2 – rzeki, 3 – granice miasta 

Fig. 2. Location of springs investigated 

1 – springs investigated, 2 – rivers, 3 – boundaries of the city 

Do całkowitego zaniku źródeł na badanym obszarze nie zdołała przyczynić się 

także prowadzona tam eksploatacja węgla kamiennego i związana z nią obecność 

leja depresji w utworach karbonu. Spowodowane jest to występowaniem warstw

izolujących w utworach triasu. Taką funkcję spełniają iły warstw świerklanieckich, 

utwory marglisto – ilaste dolnego retu oraz iły niższego pstrego piaskowca. Warstwa 

słaboprzepuszczalna w postaci iłu witriolowego, a także marglistych utworów 

stropowej części wapieni gogolińskich, zachowała się również pomiędzy poziomem 

wodonośnym wapienia muszlowego i retu (tab. 1). Na obszarze GZWP Bytom, 

jedynie podrzędnie, w zasięgu pasa ciągnącego się od Wojkowic poprzez Grodziec 

po Czeladź – Piaski, poziomy wodonośne wapienia muszlowego i retu tworzą jeden 

wspólny kompleks wodonośny serii węglanowej triasu (Różkowski, Chmura, 

Siemiński 1997). 

Tabela 1. Profil hydrostratygraficzny triasu w okolicy Sosnowca (opracowano na podstawie 

profilu stratygraficznego S. Kotlickiego 1980) 

Table 1. The hydrostratigraphic section of the Triassic in the neighbourhood of Sosnowiec 

(made on the base of the stratigraphic section by S. Kotlicki 1980) 

Jednostka 

stratygraficzna 

Facja 

Trias środkowy wapień muszlowy 

Trias dolny 

ret 

niższy pstry 

piaskowiec 

wapienia 

muszlowego * 

** 

retu * 

** 

* 

** 

* 

Poziomy wodonośne * 

i słabo przepuszczalne ** 

kompleks 

wodonośny 

serii węglanowej 

triasu 

dolnego retu i niższego 

pstrego piaskowca 

warstw świerklanieckich 

Zasilanie warstwy wodonośnej drenowanej przez sosnowieckie źródła następuje 

poprzez bezpośrednią infiltrację wód opadowych w rejonach występowania wychodni 

wapieni i dolomitów triasu oraz pośrednio przez przepuszczalne utwory czwartorzędowe. 

Bardzo prawdopodobne jest, iż źródła zasilane są również wodami 

uciekającymi z nieszczelnej sieci wodociągowej oraz ściekami przesączającymi się 

z sieci kanalizacyjnej i z szamb. Według Piechurskiego (1997) dla miast Górnego 

Śląska straty z sieci wodociągowej są szacowane najczęściej na 25 – 35%. Wielkość 

zasilania ściekami z sieci kanalizacyjnej oraz szamb trudno jest ustalić. 

W związku z brakiem większego skupionego drenażu ujęciami studziennymi 

wód podziemnych z węglanowego kompleksu wodonośnego triasu na terenie 

Sosnowca, nie wydaje się możliwe, aby znaczące zasilanie warstwy wodonośnej drenowanej 

przez źródła następowało poprzez ucieczki wód z cieków powierzchniowych. 

57

CHARAKTERYSTYKA BADANYCH ŹRÓDEŁ 

Sosnowieckie źródła drenują szczelinowo – krasowo – porowy poziom wodonośny 

wapienia muszlowego. Ze względu na położenie względem pobliskich form 

ukształtowania terenu można zaliczyć je do źródeł podzboczowych, natomiast 

biorąc pod uwagę kryterium siły powodującej wypływ wód uznać je należy za źródła 

descensyjne (zstępujące). 

Obydwa źródła charakteryzują się dość zmiennymi w ciągu roku wydajnościami. 

Bywają okresy, kiedy wypływ ze źródeł ustaje. Szczególnie dotyczy to 

źródła w Klimontowie (fot. 1), którego wydajność w roku hydrologicznym 2005, 

w okresie wiosennym wynosiła około 0,12 l/s, natomiast w pozostałych porach 

roku źródło nie funkcjonowało. Dla porównania w roku hydrologicznym 2004 

wydajność źródła była znacznie większa osiągając wiosną i latem wielkość około 

3 l/s, a jesienią i zimą spadając poniżej 0,5 l/s. Zmiany wydajności omawianego 

źródła są także związane z faktem, iż naturalny wypływ znajduje się kilkanaście 

metrów powyżej ujścia zabudowanego, na terenie prywatnej posesji, a woda bezpośrednio 

ze źródła wykorzystywana jest przez właściciela. Odprowadzenie wody 

rurami za pobliski nasyp kolejowy oraz obudowę nowego wypływu wykonano 

w latach 50 – tych ubiegłego wieku. 

W przypadku drugiego źródła, położonego pomiędzy dzielnicami Środula 

i Zagórze trudno było ustalić dokładne wydajności, ze względu na specyfikę jego 

położenia. Znajduje się ono bowiem na zboczu nasypu drogi, z którego woda 

wypływa z kilku miejsc, zasilając od razu przyległy mały zbiornik wodny (fot. 2). 

Z danych szacunkowych wielkości odpływu ze zbiornika zasilanego m.in. przez 

badane źródło, można przyjąć, iż posiadało ono wydajności mieszczące się w 

przedziale od 1 – 10 l/s. 

Wody badanych źródeł pod względem typu hydrochemicznego, według 

zmodyfikowanej klasyfikacji Altowskiego–Szwieca (Maciaszczyk 1987), wykorzystywanej 

m.in. dla potrzeb regionalnego monitoringu wód podziemnych województwa 

śląskiego, należały do wód prostych, czterojonowych: HCO3–SO4–Ca–Mg. 

Taki typ hydrochemiczny związany był z litologią utworów skalnych warstwy 

wodonośnej. Wybrane właściwości fizyko–chemiczne wód badanych źródeł 

zestawione zostały w tab. 2. 

Zgodnie z klasyfikacją przyjętą przez PIOŚ w 1995 roku (Wskazówki 

metodyczne…1995), w zakresie oznaczonych wskaźników, wodę badanych źródeł 

można było zakwalifikować do klasy Ib (woda wysokiej jakości). W przypadku 

wód klasy Ib należy podkreślić, że mimo podwyższonej zawartości azotanów są 

one zdatne do picia. Istnieje jednak niebezpieczeństwo okresowego zwiększenia 

stężeń tych jonów i przekroczenia normy przewidzianej dla wody do celów 

spożywczych, wynoszącej 50 mg/dm 3 NO3 (Rozporządzenie…2002). 

58

Fot. 1. Okresowe źródło w Sosnowcu – Klimontowie (W. Smolarek) 

Photo 1. Periodic spring in Sosnowiec – Klimontów (W. Smolarek) 

Fot. 2. Zbiornik wodny zasilany wodami ze źródła znajdującego się pomiędzy dzielnicami 

Środula i Zagórze (W. Smolarek) 

Photo 2. Water reservoir supplied with waters from the spring located between residential 

districts Środula and Zagórze (W. Smolarek) 

59

Pomimo tego, że nie były wykonywane badania mikrobiologiczne, pewnym 

przybliżeniem stanu bakteriologicznego badanych wód źródlanych jest ich 

zanieczyszczenie azotanami. W porównaniu z wodami źródeł pobliskich obszarów 

rolniczych Wyżyny Śląskiej (Smolarek, Kopeć, Rzętała 2005, Smolarek i in. 

2005) wartości stężeń azotanów w wodach źródeł na terenie Sosnowca są 

zdecydowanie niższe. Wynika to z faktu, iż strefą ich zasilania jest w większości 

skanalizowany obszar miasta, pozbawiony głównych rolniczych ognisk zanieczyszczeń 

w postaci nieskanalizowanych obszarów zabudowy wiejskiej, niewłaściwie nawożonych 

pól uprawnych oraz ferm hodowlanych. 

Badane źródła, mimo podobnych wielu właściwości fizykochemicznych 

ich wód (tab. 2), znacznie różniły się pod względem termiki. Źródło w Klimontowie 

charakteryzowało się zbliżonymi temperaturami wody podczas całego roku, przy 

średniej 10,8 o C i amplitudzie poniżej 1 o C, natomiast drugie ze źródeł odznaczało się 

bardzo zmiennymi temperaturami, spadającymi zimą poniżej 5 o C i wzrastającymi 

latem do ok. 13 o C. 

Tabela 2. Wybrane właściwości fizyko – chemiczne wód badanych źródeł (wartości średnie 

z roku hydrologicznego 2004) (badania własne) 

Table 2. Selected physico – chemical properties of waters in springs investigated (average 

values in the hydrological year 2004) (made by author) 

60 

Źródło pH 

C Ca 2+ Mg 2+ Na + K + HCO3 - SO4 2- Cl - NO3 - PO4 3- 

µS/cm mg/dm 3 

Klimontów 7,3 728 104,7 18,9 15,9 3,6 262,0 119,4 31,6 19,8 0,22 

Środula/Zagórze 7,6 724 113,7 16,7 15,7 3,2 275,4 105,7 36,4 12,1 0,11 

PODSUMOWANIE 

Pod wpływem długoletniej ingerencji człowieka w środowisko wód podziemnych 

na obszarze miasta Sosnowca, objawiającej się głównie odwadnianiem 

kopalń, doszło do znacznego obniżenia zwierciadła wód podziemnych w utworach 

karbonu i powstania rozległego leja depresji. Te pozornie niekorzystne warunki 

do występowania źródeł nie zdołały przyczynić się do całkowitego ich zaniku. 

Decydujący wpływ na istnienie zjawisk krenologicznych na badanym terenie, 

wywarła obecność warstw izolujących w wodonośnych utworów triasu oraz 

stosunkowo niewielkie ich antropogeniczne odwadnianie. 

Źródła uprzemysłowionych obszarów miejskich, takich jak Sosnowiec, 

w dużej mierze zatraciły naturalny charakter. W przypadku źródła położonego 

pomiędzy Środulą i Zagórzem, zmiany ukształtowania powierzchni najbliższego 

otoczenia w postaci stworzenia dużego nasypu drogowego, przyczyniły się bezpowrotnie 

do przekształcenia miejsca wypływu. Sosnowieckie źródła mimo tego, 

iż nie posiadają większych walorów estetycznych i krajobrazowych, z punktu

widzenia naukowego są ciekawymi obiektami, mogącymi dostarczyć wielu 

informacji na temat środowiska wód podziemnych środkowej części miasta 

zbudowanej z utworów triasu. 

LITERATURA 

Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski 1:2 000 000, PAN, IGiPZ, 

Warszawa, 1994. 

Dynowska I. 1986. Regionalne zróżnicowanie źródeł w Polsce. Folia Geogr., Ser. Geogr.–Phys., 18: 5–30. 

Kondracki J. 2000. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. 

Kotlicki S. 1980. Ogólna charakterystyka geologiczna. [W:] A. Różkowski, Z. Wilk (red.) Warunki 

hydrogeologiczne złóż rud cynku i ołowiu regionu śląsko–krakowskiego. Wyd. PIG, Warszawa: 

40–52. 

Krawczyk W. 1999. Hydrochemia. Ćwiczenia laboratoryjne dla III roku geografii. Wydawnictwo 

Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. 

Macioszczyk A. 1987. Hydrogeochemia. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 

Mapa hydrogeologiczna Polski 1:200 000, arkusz Kraków, Wydawnictwa Geologiczne, 1985. 

Mapa geologiczna Polski (utworów powierzchniowych) 1:200 000, arkusz Kraków, Wydawnictwa 

Geologiczne, 1980. 

Matysik M., Molenda T. 1999. Wstępna charakterystyka hydrograficzna i hydrochemiczna wybranych 

źródeł na terenie Katowic. [W:] Pełka–Gościniak J., Rzętała M. (red.) Górnośląsko–ostrawski 

region przemysłowy. Wybrane problemy ochrony i kształtowania środowiska. Materiały 

sympozjum polsko-czeskiego, Sosnowiec: 141–146. 

Paczyński B. i in. 1995. Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000, PIG, Warszawa. 

Piechurski F. 1997. Wykorzystanie diagnostyki sieci wodociągowej rozdzielczej dla zmniejszenia 

strat wody. [W:] Rola GPW w systemie zaopatrzenia w wodę dziś i jutro. Ustroń: 83–102. 

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002 r. w sprawie wymagań dotyczących 

jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, Dz. U. Nr 203, poz. 1718. 

Różkowski A., Chmura A., Siemiński A. (red.) 1997. Użytkowe wody podziemne GZW i jego 

obrzeżenia. Prace PIG, 150, Warszawa. 

Smolarek W., Pałęga–Kopeć M., Kopeć M. 2005. Charakterystyka hydrograficzna i hydrochemiczna 

źródła w Psarach (Wyżyna Śląska). [W:] R. Machowski i M.A. Rzętała (red.) Z badań 

nad wpływem antropopresji na środowisko, 6, Sosnowiec: 98–104. 

Smolarek W., Kopeć M., Rzętała M. 2005. Jakościowa charakterystyka wód wybranych źródeł 

w północno–wschodniej części Wyżyny Śląskiej. [W:] Przegląd Geologiczny, 53, 11: 1075–1076. 

Wskazówki metodyczne dotyczące tworzenia regionalnych i lokalnych monitoringów wód 

podziemnych. Bibl. Monit. Środ., PIOŚ, Warszawa, 1995. 

61



37: 62-72., 2006 

62 

STRUKTURA ZAGOSPODAROWANIA TERENÓW 

NADRZECZNYCH KATOWIC 

Małgorzata Wistuba, Jan Maciej Waga 


Wistuba M., Waga J. M. RIVERSIDE AREAS MANAGEMENT STRUCTURE IN KATOWICE. 

Katowice is situated in the area of the Odra - Wisła watershed. Despite it rivers and streams have 

played a great role in spatial development of city. It is recorded not only in a legible till today 

original settlement structure and in a road system, but also in names of city quarters and streets. 

Six models of riverside areas management in Katowice were distinguished. In their limits one have 

pointed several examples of different landscape elements organization into belts withdrawing from 

a valley axis towards its slopes (tab. 1). One have stated that after valley bottom landscape degradation 

time, especially in downtown and industrial quarters, a natural or culture-natural revitalization 

of the most modified fragments of riverside areas is necessary, mostly along the river Rawa. 

Вистуба М., Вага Я. М. СТРУКТУРА БЛАГОУСТРОЙСТВА ПРИРЕЧНЫХ РАЙОНОВ 

КАТОВИЦ. Катовице расположены в области водораздела I порядка бассейнов рек Одры 

и Вислы, тем не менее реки сыграли важную роль в их пространственном развитии. Это 

нашло отражение не только в первоначальной структуре размещения поселений и сети дорог, 

сохранившейся до сегодняшнего дня, но и в названиях микрорайнов и улиц города. Выделено 

шесть моделей благоустройства приречных районов водных артерий Катовиц, а в их пределах 

показано по несколько примеров организации разных элементов ландшафта полосами, 

отдаляющимися от оси долины в сторону его склонов (табл. 1). Установлено, что после периода 

ландшафтной деградации дна долин, особенно в городских и промышленных микрорайонах, 

необходима естественная или культурно-природная ревитализация наиболее преобразованных 

участков приречных районов, прежде всего реки Равы. 

ZNACZENIE RZEK W DZIEJACH KATOWIC 

Długość cieków wodnych w Katowicach wynosi łącznie około 107 km, a średnia 

gęstość sieci dolinnej prawie 0,4 km/km 2 (Kupka 2000). Ze względu na położenie 

Katowic - w strefie działu wodnego I rzędu zlewni Wisły i Odry, są to jednak górne 

odcinki biegów rzek o wąskich korytach i niewielkich przepływach. Większość 

z nich ma swój początek na terenie miasta, charakter tranzytowy ma jedynie Rawa 

i Brynica. 

Mimo wododziałowego położenia Katowic ich historia i teraźniejszość silnie 

splatają się z ciekami wodnymi. Widoczne jest to w nazwach dzielnic, np.: Zawodzie, 

Załęże, czy Bagno w Szopienicach – historycznie związanych z rzeką Rawą, dawniej

nazywaną Roździanką (Widera 2003). Rola cieków utrwaliła się także w 

nazwach kilkudziesięciu katowickich ulic. 

O wpływie powierzchniowej sieci hydrograficznej na funkcjonowanie 

miasta świadczy jego układ urbanistyczny. W części północnej i centralnej Katowic 

wyraźna jest powtarzalność ciągów ulic i linii kolejowych w kierunku nawiązującym 

do biegu Rawy. Rzeka ta była osią wczesnego rozwoju miasta, wzdłuż niej powstawały 

kuźnice, manufaktury i zakłady przemysłowe, stawy hutnicze i osadniki 

górnicze. Podobnie jest w Panewnikach, gdzie Kłodnicy towarzyszy główna arteria 

komunikacyjna – ulica Panewnicka. W części południowo–zachodniej Katowic układ 

dróg i linie zabudowy wpisują się w dolinę Mlecznej oraz zajmują grzbiety między 

jej dopływami. 

Dawniej nawet niewielkie cieki decydowały o organizacji przestrzeni Katowic. 

W późniejszym okresie przestały być jednak istotnym czynnikiem lokalizacyjnym, nie 

stanowiły już ograniczenia dla rozbudowy infrastruktury. Zostały więc funkcjonalnie 

zmarginalizowane lub wręcz zdegradowane do roli kanałów ściekowych, co było 

powszechne na terenie całego GOP-u. W system kanalizacji deszczowej i ściekowej 

włączone zostały np. potoki Wełnowiecki i Załęski (Lamparska-Wieland 2004). 

Przegląd krajobrazów nadrzecznych Katowic jest zatem z jednej strony działaniem 

retrospektywnym, a z drugiej wybiega w przyszłość np. poprzez analizę możliwości 

utrzymania dolinnych połączeń przyrodniczych i przywrócenia rzekom godnych 

funkcji kulturowych. 

WSPÓŁCZESNA STRUKTURA ZAGOSPODAROWANIA TERENÓW 

NADRZECZNYCH MIASTA 

Katowice prezentują dziś pełne spektrum typów użytkowania przestrzeni: 

od znacznych powierzchni leśnych z rezerwatami przyrody, przez tereny rolnicze, 

luźną zabudowę jednorodzinną, czy wysokokondygnacyjne osiedla mieszkaniowe, 

po ścisłą zabudowę śródmieścia oraz nieużytki poprzemysłowe i związane z infrastrukturą 

transportową. Podobnie jest z ciekami wodnymi. W mieście można wyróżnić 

kilka typów zagospodarowania koryt rzecznych i ich brzegów, a co za tym idzie 

całych krajobrazów nadrzecznych (tab. 1, rys. 1). Znajdziemy tam zarówno rzadkie 

już odcinki rzek o nie zmienionym lub słabo zmienionym rozwinięciu koryta (fot. 1) 

przez stosunkowo częste przypadki koryt uregulowanych, mogących jednak 

stosunkowo dobrze spełniać funkcje przyrodnicze (rys. 2), do koryt skanalizowanych 

(rys. 3). Występuje zmienność od paranaturalnych i kulturowych-wiejskich 

krajobrazów nadrzecznych do krajobrazów miejskich tzw. „wenecji” i przemysłowych 

- z betonowymi kanałami przerzutowymi (fot. 2). Zagospodarowanie tych obszarów 

w różnym stopniu sprzyja, bądź utrudnia utrzymanie funkcji przyrodniczych, a przede 

wszystkim warunkuje zachowanie ciągłości sieci ekologicznej miasta. 

W tabeli 1 przedstawiono kilka modeli zagospodarowania obszarów nadbrzeżnych 

katowickich rzek i strumieni, obejmujących po kilka przykładów 

pasowego rozmieszczenia różnych elementów krajobrazu. W badaniach wykorzystano 

63

ortofotomapę z roku 2005 i zastosowano metodę wizji terenowych. Analizowano 

pasy terenu o szerokości przynajmniej 50 m, biegnące wzdłuż cieków tj. po 25 m na 

każdym z obu brzegów, a niekiedy także nieco szersze tło. 

W południowej części Katowic większość analizowanych den dolin rzecznych 

charakteryzuje się symetrycznym układem krajobrazu, przede wszystkim o cechach 

rolniczych. W części północnej układ lustrzany niejednokrotnie jest zastępowany 

przez asymetryczny. Sytuacja taka ma miejsce np. w dolinie Rawy między ulicami 

Bankową i Bogucicką. 

Rys. 1. Schematyczne rozmieszczenie typów zagospodarowania terenów nadrzecznych w Katowicach 

wg wydzieleń przedstawionych w tab. 1 

Fig. 1. Schematic distribution of riverside area management models in Katowice 

according to those distinguished in table 1 

64

Rys. 2. Profil przez tereny nadrzeczne Rawy na Dolnym Tysiącleciu 

Fig. 2. Cross-section through the Rawa riverside areas in the quarter Dolne Tysiąclecie 

Rys. 3. Profil przez tereny nadrzeczne Rawy przy ul. Bogucickiej 

Fig. 3. Cross-section through the Rawa riverside areas nearby Bogucicka Street 

UWAGI O MOŻLIWOŚCIACH REWITALIZACJI PRZYRODNICZEJ I 

PRZYRODNICZO-KULTUROWEJ TERENÓW NADRZECZNYCH 

Pojedyncze fragmenty dolin rzek w Katowicach są już dzisiaj chronione 

w ramach Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych (ESOCh). Są to: 

- stawy na Osiedlu Tysiąclecia w dolinie Rawy (użytek ekologiczny), 

- źródła Kłodnicy (użytek ekologiczny), 

- dolina górnej Ślepiotki (rezerwat florystyczny „Ochojec”). 

65

Do ochrony, jako użytki ekologiczne, proponowane są także: 

- obszar źródliskowy potoku Kokociniec, 

- dolina Kłodnicy w Starym Panewniku, 

- dolina Boliny Zachodniej w rejonie stawów Janina i Barbara, 

- dolina Boliny Południowej w okolicy Stawu Górnik, 

- dolina Ślepiotki powyżej rezerwatu „Ochojec”, 

- łąki w dolinach Pstrążnika i Mlecznej. 

Doliny rzeczne docelowo mają pełnić dużą rolę w Ekologicznym Systemie 

Obszarów Chronionych Katowic, co dowodzi, iż doceniono ich znaczenie jako 

obszarów o bogatych siedliskach, terenów występowania cennych zbiorowisk roślinnych: 

łęgów, borów bagiennych, roślinności wodnej, miejsc lęgowych płazów, 

siedlisk ptaków wodno – błotnych. Uznano je ponadto za miejsca atrakcyjne krajobrazowo, 

ze względu na: zachowane naturalne meandry, bogate zbiorowiska łąkowe, tradycyjne 

użytkowanie ziemi (Kupka, Krysiak bez daty). 

Niezadowalający jest stan rzek i potoków na terenach leśnych Katowic – 

niektóre z nich, jak Pstrążnik, Mleczną czy Ślepiotkę w Lasach Panewnickich, 

poddano niepotrzebnej z punktu widzenia ekologii regulacji. Należy dążyć do 

przywrócenia im naturalnego biegu, gdyż incydentalne wylewy rzek w rozległych 

kompleksach leśnych nie są zagrożeniem dla ludzi i ich majątku, za to chronią 

obszary położone w dolnym biegu przed zalaniem. Regulacja spowodowała także 

przesuszenie siedlisk wzdłuż brzegów i zanik typowej roślinności nadrzecznej. 

Wzorcowym dziś przykładem naturalnego cieku na obszarze śródleśnym może 

być odcinek Kłodnicy w Starym Panewniku (fot. 1). 

W przypadku wielu, nie tylko leśnych, potoków Katowic wskazane wydaje się 

także usunięcie starej, zaniedbanej zabudowy koryt. Nie spełnia ona obecnie 

żadnej funkcji, gdyż koryta samorzutnie powracają do stanu sprzed regulacji. 

W Katowicach na większości odcinków tereny nadrzeczne nie są zabudowane. 

Nawet w strefach poprzemysłowych i w dzielnicach mieszkaniowych, zabudowa 

rzadko schodzi do samych koryt rzek, które płyną zielonymi korytarzami. Często 

dominuje tam jednak roślinność niska, która nie zapewnia cienia. Korzystne byłoby 

odtworzenie wzdłuż ich brzegów kilku- do kilkunastometrowej szerokości pasów 

wielopiętrowej roślinności, o składzie gatunkowym zgodnym z siedliskiem. 

Na obszarze Katowic planowano przeprowadzenie renaturyzacji niektórych 

rzek, np. potoku Ślepiotka (Krysiak 2000). Prace te miały obejmować: 

- eliminację nielegalnych źródeł ścieków, 

- uporządkowanie kanalizacji burzowej, 

- likwidację nielegalnych składowisk śmieci, gruzu i ziemi w dolinie, 

- usuniecie zbędnych elementów betonowej i kamiennej regulacji koryta, 

- zróżnicowanie morfologii koryta: utworzenie bystrzy i głęboczków, 

- odtworzenie dawnych stawów, spiętrzeń, starorzeczy i mokradeł, 

- odtworzenie zadrzewienia gatunkami zgodnego z warunkami lokalnymi, 

- wyjaśnienie statusu własnościowego gruntów w dnie doliny, 

- wprowadzenie chronionej strefy korytarza potoku. 

66

Fot. 1. Meandry Kłodnicy na pograniczu Panewnik i Lasów Kochłowickich (M. Wistuba) 

Photo 1. Meanders of the Kłodnica at the border of Panewniki and Kochłowce Forests (M. Wistuba) 

Fot. 2. Żłób betonowy prowadzący wody Rawy w Szopienicach (M. Wistuba) 

Photo 2. Concrete channel carrying waters of the Rawa in Szopienice (M. Wistuba) 

67

Model 

Koryto nieuregulowane o swobodnym rozwinięciu 

Model I – Odcinki cieków i nadrzecznych 

partii dolin o charakterze naturalnym i 

paranaturalnym 

Koryto uregulowane, przekształcone 

Model II – Odcinki cieków i dolin w strefie 

krajobrazu rolniczego otwartego i terenów 

rekreacyjnych 

Model III – Odcinki cieków i dolin 

należące do krajobrazu rolniczoosadniczego 

oraz podmiejskiego 

68 

Tab. 1. Modele zagospodarowania terenów nadrzecznych w Katowicach. 

Table 1. Models of riverside areas management in Katowice. 

zniską, luźną zabudową, a także 

Pasowy układ elementów krajobrazu nadrzecznego 

(poczynając od rzeki w kierunku zboczy doliny) 

- brzegi pokryte roślinnością zielną, krzewami, starorzecza , 

- las, 

- krajobraz leśny o charakterze naturalnym lub paranaturalnym 

- brzegi pokryte roślinnością zielną, krzewami, starorzecza , 

- korytarz śródleśny, 

- krajobraz leśno – łąkowy o charakterze naturalnym lub 

paranaturalnym 

- brzegi pokryte roślinnością zielną, szpaler drzew, starorzecza , 

- dalej łąki, pola, 

- krajobraz rolniczy otwarty 

- brzegi pokryte roślinnością zielną, starorzecza, 

- dalej łąki, pola, 

- krajobraz rolniczy otwarty 

- brzegi pokryte roślinnością zielną, krzewami, 

- dalej łąki, pola, ogrody, 

- krajobraz rolniczo – osadniczy z luźną zabudową jednorodzinną 

- brzegi pokryte roślinnością zielną, krzewami, 

- dalej strefa zadrzewienia, 

- zielony korytarz w strefie o zwartej jedno- i wielorodzinnej zabudowie 

mieszkaniowej 

- brzeg utrwalony, 

- pokrycie roślinnością zielną, korytarz śródleśny 


- pokrycie roślinnością zielną oraz krzewami (pojedynczymi, 

występującymi w grupach lub strefa krzewów) 


- pokrycie roślinnością zielną, 

- roślinność wysoka – szpaler, 

- roślinność zielna z krzewami i pojedynczymi drzewami 



- pola orne 



- aleja spacerowa z obustronnym szpalerem drzew, 

- zbiornik wodny 


- pokrycie roślinnością zielną (niekiedy pojedyncze drzewa, a także 

szpaler roślinności wysokiej), 

- zbiornik wodny 



- łąki, 

- pojedyncze, rozproszone zabudowania jednorodzinne i gospodarcze 

z sadami zwykle od strony rzeki lub bez sadów 


- roślinność wysoka (drzewa nieowocowe), 

- zabudowania jednorodzinne i gospodarcze 



- zabudowa jednorodzinna lub jednorodzinna i gospodarcza 

zagęszczona lub zwarta z sadami zwykle od strony rzeki lub bez 

sadów 

Przykłady odcinków rzek 

Ślepiotka w Rezerwacie 

Ochojec 

Kłodnica poniżej Starych 

Panewnik; Bolina 

Południowa powyżej stawu 

Górnik 

dopływ Kłodnicy poniżej 

Starych Panewnik 

Kłodnica w Starych 

Panewnikach; Rów Cetnik w 

Zarzeczu 

środkowy odcinek Mlecznej; 

Ślepiotka w Ochojcu i Zadolu 

Pstrążnik, południowy 

odcinek Mlecznej; Kłodnica 

w Starych Panewnikach 

Kłodnica w Panewnikach; 

Bolina w Janowie, Brynica 

w Dąbrówce Małej 

Rawa na Osiedlu 

Tysiąclecia, Roździeń 

Krynica w Borkach, Rów 

Cetnik i Rów Kaskadnik w 

Zarzeczu 

Rawa na Dolnym 

Tysiącleciu – okolice stawu 

Rawa w Szopienicech 

Mleczna; Rów Kaskadnik; 

Bagnik – Zarzecze 

Ślepiotka – Ochojec; 

Kłodnica – Brynów 

Odcinek źródłowy Mlecznej; 

Ślepiotka – Ochojec; 

Kłodnica – Brynów

Koryto uregulowane, przekształcone 

Model IV – Odcinki cieków i dolin 

należące do stref krajobrazu miejskiego o 

małej i średniej intensywności zabudowy 

Model V – Odcinki cieków i dolin z 

zachowanymi strefami nadrzecznej 

zieleni izolacyjnej, należące do stref 

Model VI – Odcinki cieków i dolin, 

pozbawione nadrzecznej zieleni izolacyjnej. 

należące do stref krajobrazu miejskiego o bardzo 

mieszkaniowej i usługowej 

krajobrazu miejskiego dzielnic 

intensywnej zabudowie mieszkaniowej, 


- pokrycie roślinnością zielną , 

- zabudowa jednorodzinna ciągnąca się zwartym pasmem, z ogrodami 

niemal do rzeki, oddzielona od niej ciągłym ogrodzeniem 

(układ zwykle jednostronny) 



- ogródki działkowe 


- pokrycie roślinnością zielną i krzewami, 

- pokrycie roślinnością zielną, pojedyncze drzewa, 

- wał ziemny, 

- zabudowa techniczna 


- pokrycie roślinnością zielną i krzewami, 

- pokrycie roślinnością zielną, pojedyncze drzewa, 

- mur oporowy lub ściana budowli, 

- zabudowa techniczna 



- pojedyncze drzewa i ich grupy, 

- roślinność wysoka – szpaler, 

- zabudowa mieszkaniowa wielokondygnacyjna 

- rzeka uregulowana, 



- hale przemysłowe, place składowe lub parkingowe o utrwalonej 

powierzchni asfaltowej, szutrowej, albo żużlowej 



- szpaler roślinności wysokiej, 



- brzeg utrwalony w postaci pionowej ściany betonowej, 

- place publiczne, skwery z zielenią urządzoną, 

- obiekty handlowo-usługowe 





- place publiczne i ciągi komunikacyjne, 

- obiekty handlowo-usługowe 


- ściany budynków 


- koryto w postaci żłobu betonowego częściowo przesklepione 

belkami rozporowymi, 


powierzchni asfaltowej, szutrowej, albo żużlowej, tereny 

poprzemysłowe 

- pełne sklepienie kanału (rzeka płynie w profilu zamkniętym) 

Ślepiotka w Ligocie; 

Kłodnica w Brynowie 

Kokociniec, Bolina 

Południowa – Giszowiec; 

Bolina – Janów; Rawa w 

Załężu 

Okolice oczyszczalni 

ścieków na Tysiącleciu 

Okolice supermarketu 

Auchan na Tysiącleciu 

Ślepiotka na Zadolu, Potok 

Kokociniec 

Rawa powyżej ul. 

Sokolskiej; Rawa w 

Roździeniu 

Okolice Huty Baildon 

Rawa w okolicach ul. 

Bankowej 

Rawa w dzielnicy Roździeń 

Rawa w centrum miasta 

tzw. ”wenecja” katowicka 

nad Rawą w centrum miasta 

Okolice Huty Baildon; Rawa 

w Szopienicach 

Rawa w centrum Katowic 

69

Należy podkreślić, że realizacja podobnych projektów byłaby pożądana nie 

tylko w przypadku Ślepiotki, ale także innych katowickich potoków. Wśród korzyści 

można wymienić: zwiększenie ich zdolności do retencji i samooczyszczania, 

powrót wielu gatunków roślin i zwierząt oraz przywrócenie dolinom funkcji rekreacyjnych. 

Obecnie płaskodenne, nieocienione koryta, o rwącym nurcie, szczególnie 

w czasie wezbrań, nie stanowią dogodnych siedlisk dla organizmów, ani nie zachęcają 

ludzi do rekreacji w dolinach rzek. 

Mimo problemów wydaje się, że sytuacja przyrodnicza wielu terenów nadrzecznych 

Katowic jest niezła. Wyjątkiem jest odcinek Rawy w Śródmieściu i Zawodziu. 

Jego przebudowa ma służyć ułatwieniu odpływu wody oraz ponownemu włączeniu 

terenów nadrzecznych w kulturowy krajobraz miasta. Niestety mimo zapewnienia 

funkcji sprawnego odprowadzenia wody nie ustrzeżono się zjawisk negatywnych. 

Nowe koryto Rawy to betonowy, głęboki kanał, wzdłuż którego biegną chodniki, 

w korycie gromadzą się śmieci, a duże, gładkie, betonowe powierzchnie pokrywane 

są niskiej próby graffiti. Nie tylko walory estetyczne nowego rozwiązania są dyskusyjne, 

szczególnie że woda w korycie rzeki została definitywnie odcięta od nadbrzeżnej 

tkanki przyrodniczej miasta, gdy w innych dzielnicach Rawa funkcjonuje jako element 

zieleni miejskiej (np. odcinek za wieżowcami Stalexportu i na Osiedlu Tysiąclecia). 

Należy wspomnieć, że obecnie w wielu aglomeracjach, np. w Trójmieście 

(Przewoźniak 2002), priorytetami stają się: zachowanie naturalnych walorów rzek 

i ich dolin oraz ich renaturyzacja. Przy stabilizacji brzegów rzek i skarp odchodzi się 

obecnie od ciężkich konstrukcji betonowych. Przeważać zaczynają rozwiązania 

biologiczno–inżynierskie z zastosowaniem materiałów naturalnych – drewna oraz 

roślin w powiązaniu z materiałem kamiennym (Wesołowski 2002a,b,c, Zimny 

2002). Prostowanie przebiegu cieków, nadmierne wyrównywanie skłonów brzegów, 

a także stosowanie gładkich ścianek betonowych ograniczających koryta często nie 

jest potrzebne. 

W wielu ośrodkach przemysłowych Europy dokonały się już procesy przemian 

gospodarczych. Wraz z nimi w sposób planowy restrukturyzowano przestrzenie 

poprzemysłowe i rewitalizowano tereny nadrzeczne. Odtwarzano - jak w przypadku 

potoku Läppkes Mühlenbach na granicy Oberhausen i Essen - wedle wzorców 

naturalnych koryta potoków i ich doliny lub stosowano bardzo interesujące rozwiązania 

techniczne zadowalające zarówno oczekiwania nowych użytkowników 

terenów położonych nad ciekami, np. mieszkańców osiedli, jak i zabezpieczające 

potrzeby przyrody (rys. 4) (Zerressen, Radomski 1993). W Katowicach, wykorzystując 

wzorce wypracowane np. w IBA Emscher Park, wielu gatunkom roślin i zwierząt 

można dać szansę na migrację i osiedlenie się nad rzekami bez utrudnienia 

głównych funkcji tranzytowych cieków tj. prowadzenia wody także w czasie 

wezbrań i powodzi. 

70

Rys. 4. Projekt proekologicznego zagospodarowania terenów nadrzecznych na obszarze Parku 

Krajobrazowego Emszery w Zagłębiu Ruhry 

Fig. 4. Project of a riverside area proecological management in Emscher Park (Ruhra Basin) 

Wydaje się, że negatywne działania regulacyjne wynikały w przeszłości 

głównie z braku zrozumienia i zaakceptowania roli jaką na obszarze zurbanizowanym 

powinno pełnić środowisko przyrodnicze. Obecnie na etapie intensywnych przemian 

w regionie należy naprawić dawne zaniedbania i błędy. Autorzy zdają sobie sprawę, 

iż pełne oddanie przyrodzie katowickich rzek jest niemożliwe, a renaturyzację 

ogranicza niekorzystny lub niejasny status własnościowy terenów nadrzecznych, 

silnie rozwinięta na terenie miasta infrastruktura, a często i zanieczyszczenie wód 

rzek. Warto jednak podkreślić, że na korzyść tych działań przemawia paradoksalnie 

położenie Katowic - w strefie wododziałowej. Sprawia to, że większość cieków 

miasta ma swoje źródła na jego terenie – porządkowanie gospodarki ściekowej, 

poprawa jakości wody są więc ułatwione, gdyż nie wymagają koordynacji z innymi 

jednostkami administracyjnymi i są w pełni uzależnione od działań władz jednego 

miasta. Trudniejsza sytuacja jest w przypadku rzek „tranzytowych” Rawy i Brynicy, 

których stan sanitarny jest zresztą najgorszy, ale i z tym problemem można sobie 

w przyszłości poradzić. 

WNIOSKI 

Analiza stanu nadrzecznych terenów Katowic pozwala na przedstawienie 

następujących wniosków: 

1. Najbardziej naturalne odcinki den dolin rzecznych występują w Katowicach 

między Panewnikami i Lasami Kochłowickimi. 

2. Odcinki przeobrażone, charakterystycznie dla krajobrazu wiejskiego występują 

w Zarzeczu, Piotrowicach i Kostuchnie. 

3. Bardziej zaawansowany stopień przeobrażeń krajobrazu w kierunku fizjonomii 

dzielnic podmiejskich występuje w dolinie Ślepiotki. 

4. Odcinki usytuowane w dzielnicach o mniejszej intensywności zabudowy 

zachowują liczne funkcje przyrodnicze, dzięki utrzymaniu się na terenach 

71

nadbrzeżnych zieleni niskiej, średniej i wysokiej, a także wprowadzeniu 

zieleni urządzonej. 

5. Najbardziej niekorzystne przeobrażenia obszarów nadbrzeżnych cieków 

występują w centrum Katowic i w Szopienicach. 

6. Wśród funkcji terenów nadbrzeżnych szczególnie ważne dla Katowic jest 

to, że są one: 

• miejscami wypływu, spływu i retencji wód, 

• osiami systemu przewietrzania miasta, 

• najlepszymi korytarzami ekologicznymi – pełniącymi pierwszoplanową 

funkcję w utrzymaniu drożności sieci przyrodniczej, 

• miejscami rekreacji i wypoczynku. 

7. Należy przywrócić i utrwalać te funkcje oraz chronić, restytuować i rozwijać 

walory przyrodnicze i estetyczne stref nadrzecznych, tak by mogły ponownie 

służyć przyrodzie i społeczności lokalnej. W tym celu należy wykorzystać 

projekty opracowane w zrestrukturyzowanych okręgach przemysłowych 

Europy, np. szczególnie cenne rozwiązania z Parku Krajobrazowego Emszery. 

LITERATURA 

Krysiak A. (red.) 2000. Renaturyzacja katowickiego potoku Ślepiotka. Urząd Miasta Katowice: 4. 

Kupka R. 2000. Zainteresowanie samorządu lokalnego ochroną dolin rzecznych (na przykładzie 

Miasta Katowice). [W:] Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach 

uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 30, WBiOŚ, WNoZ UŚ, Katowice – Sosnowiec: 15-18. 

Kupka R., Krysiak A. bez daty. Ekologiczny System Obszarów Chronionych w Katowicach. 

Wydawnictwo Kubajak: 4 s. 

Lamparska-Wieland M. 2004. Sztolnie wodne Katowic. [W:] Kształtowanie środowiska geograficznego 

i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 35, 

WBiOŚ, WNoZ UŚ, Katowice – Sosnowiec: 22-28. 

Przewoźniak M. 2002. Kształtowanie środowiska przyrodniczego miast. Przykłady z regionu 

gdańskiego. Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej, Gdańsk: 186 s. 

Widera B. 2003. Nimfy, ryby i sport. Śląsk. Miesięcznik Społeczno – Kulturalny Nr 8 (94) R. IX, 

Górnośląskie Towarzystwo Literackie, Katowice: 20-22. 

Wesołowski A. 2002a. Rekultywacja rzek i zbiorników wodnych, cz. I. Ekopartner, nr 6 (128): 6-7. 

Wesołowski A. 2002b. Ekologiczna rekultywacja rzek i zbiorników wodnych, cz. II. Ekopartner, 

nr 7 (128): 29s. 

Wesołowski A. 2002c. Ekologiczna rekultywacja rzek i zbiorników wodnych cz.III. Ekopartner, 

nr 9 (128): 24-26. 

Zerressen M., Radomski S. (red.) 1993. Ecological Regeneration of the Emscher River System. 

[w:] The Emscher Park International Building Exhibition, IBA Emscher Park: 6-7. 

Zimny H. 2002. Renaturalizacja a fitomelioracja. [w:] Problemy Ekologii, vol. 6, GWSP im. 

Kardynała A. Hlonda w Mysłowicach, WSEiA w Bytomiu, Mysłowice: 270-278. 

72

Rzętała - Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?