Dylematy etyczne księgowych – Jacek Kmieć - Poznań
Dylematy etyczne księgowych – Jacek Kmieć - Poznań
Dylematy etyczne księgowych – Jacek Kmieć - Poznań
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
1<br />
<strong>Poznań</strong>, dnia 30 października 2012r.<br />
Konferencja NADUŻYCIA GOSPODARCZE Z PUNKTU WIDZENIA SŁUŻB FINANSOWO-<br />
KSIĘGOWYCH<br />
DYLEMATY ETYCZNE KSIĘGOWYCH<br />
<strong>Jacek</strong> <strong>Kmieć</strong><br />
Celem niniejszego referatu jest wskazanie istotnych wartości, które reprezentowane<br />
są przez środowisko zawodowe <strong>księgowych</strong> na tle innych kodeksów etyki zawodowej.<br />
Konferencja jest areną, na której jakże często prezentowane są ostro zarysowane<br />
poglądy, założenia, które co do zasady poddawane są powszechnemu, zbiorowemu<br />
oglądowi, a w konsekwencji ich weryfikacja poprzez krytykę. Punktem wyjścia do<br />
dyskusji o dylematach etycznych uzasadnionym staje się dokonanie rozważań,<br />
poczynienie preliminariów definicyjnych bo jak praktyka wskazuje mamy do czynienia<br />
z dylematem a wręcz paradoksem, który można przedstawić następująco. Istnieje<br />
etyka, moralność, o której jesteśmy przekonani, że z uwagi na jej powszechność<br />
jasność definicyjna jest oczywista, jednak w praktyce nie potrafimy ich dowieść.<br />
Rozumienie versus zrozumienie. Stąd też z mojej strony świadomy ekskurs od<br />
moralizowania i prezentowania książkowych dylematów <strong>księgowych</strong> a skupieniu się<br />
na wartościach, których wyrazem ma być zewnętrzny poklask i uznanie dla zawodu.<br />
Etyka: dział filozofii zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem nowych<br />
systemów, zasad moralnych o charakterze powszechnie obowiązującym.<br />
Etyki nie należy mylić z moralnością. Moralność to z formalnego punktu widzenia<br />
zbiór dyrektyw wyrażonych w formie zdań rozkazujących typu „NIE ZABIJAJ”, których<br />
słuszności nie da się dowieść ani zaprzeczyć, gdyż zdania rozkazujące nie są zdaniami<br />
w sensie logicznym. Celem etyki jest dochodzenie do źródeł powstawania moralności,<br />
badanie efektów jakie moralność bądź jej brak wywiera na ludzi oraz szukanie<br />
podstawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których dałoby się<br />
w racjonalny sposób tworzyć zbiory nakazów moralnych.<br />
Moralność to zjawisko społeczne każdorazowo ukształtowane historycznie<br />
w określonym społeczeństwie, którego zadaniem jest regulacja całokształtu<br />
stosunków między jednostką a jednostką oraz pomiędzy poszczególnymi jednostkami<br />
a grupami społecznymi. Moralność to faktycznie funkcjonujące w społeczeństwie<br />
poglądy i przekonania, znajdujące swój odpowiednik w postawach ludzi wobec<br />
innych, w ich postępowaniu i współżyciu. W tej mierze moralność jest społeczną<br />
formą kontroli, rodzajem systemu normatywnego, najbliższego obyczajowi i prawu.
2<br />
O ile jednak obyczaj zawiaduje jedynie konwencjonalną stroną zachowań ludzkich<br />
a prawo traktuje człowieka jako obywatela (członka zbiorowości społeczno <strong>–</strong><br />
politycznej), to moralność jest adresowana tak do człowieka jako człowieka, jak<br />
i indywiduum. Stąd pojęcie „moralny” „niemoralny” pełni często rolę określenia<br />
wartościującego ludzkie postawy, intencje i czyny jako dobre lub złe, negatywne<br />
z punktu widzenia określonego systemu moralnego.<br />
KODEKSY ZAWODOWE<br />
Kodeks <strong>księgowych</strong>, lekarzy, psychologów, sportowców (casus Armstronga).<br />
Jak należy definiować odpowiedzialność i moralność wtedy, gdy rozważamy sferę<br />
życia zawodowego? Czy istnieje coś takiego jak moralność zawodowa? Jak określić<br />
zespół norm wyznaczających obowiązki moralne związane z wykonywanym zawodem<br />
i społecznymi stosunkami zawodowymi? Uporządkowane logicznie systemy takich<br />
norm nazywa się kodeksami deontologicznymi. Powstają one poprzez konkretyzację<br />
teorii moralności przyjętych przez dane społeczeństwo, które następnie<br />
dostosowywane jest do specyfiki konkretnych zawodów. Tworzenie etyki zawodowej<br />
jest bardziej potrzebne w przypadku zawodów, których wykonywanie łączy się z<br />
wartościami powszechnie uznawanymi za istotne, stąd etyka lekarska, księgowa,<br />
prawnicza itd. Historia powstawania kodeksów etycznych nadaje im znaczącego<br />
kolorytu, często w barwach ciemnej historii przypadków zawodowych. Wystarczy<br />
wspomnieć o zmaganiach prawników, systemu prawa z rozwoju instytucji kary a tym<br />
samym urzędu kata (niewinne pozbawionych życia), który w Polsce przetrwał do 1988<br />
roku. Z kolei w etyce lekarskiej jedna z naczelnych zasad primo non nocere (po<br />
pierwsze nie szkodzić) było wynikiem przyjętych eksperymentalnych metod<br />
badawczych, których skutki rodziły <strong>–</strong> wyrażając się eufemistycznie <strong>–</strong> wiele do<br />
życzenia. Otóż wydaje mi się, że charakterystycznym zjawiskiem w społeczeństwie<br />
polskim po 1989 r. jest zanik etosu zawodowego. Dziś dużo mówi się o korporacjach<br />
w znaczeniu pejoratywnym, wręcz jako o genetycznym źródle korupcji i terenie<br />
załatwiania interesów osobistych. Tymczasem dawniej na korporacjach właśnie<br />
wspierał się etos zawodowy. A przestrzeganie etosu w ramach każdego zawodu jest<br />
wszak podstawą kondycji moralnej społeczeństwa. Etosy nauczycieli, lekarzy,<br />
oficerów, pracowników nauki, rzemieślników, kolejarzy były przed wojną dobrze<br />
znane i sprawiały, że właśnie korporacje różnego typu strzegły przestrzegania norm<br />
moralnych zawodu. Osoby łamiące etos zawodowy podlegały przede wszystkim<br />
surowemu osądowi własnej grupy. Osoby te bowiem uznane były za takie, które<br />
hańbią dany zawód. Znana jest chyba do dziś kategoria „zhańbienia zawodu oficera”,<br />
ale to samo dotyczyło innych zawodów. Poza surowym formalnym sądem wewnątrz
3<br />
danych korporacji, osoby „hańbiące” swój zawód były wykluczane ze środowiska. Dziś<br />
sytuacja przedstawia się odwrotnie. Korporacje to wspieranie się w obronie<br />
wspólnych interesów zawodowych i osobistych przeciw „reszcie świata”, a nie ranga<br />
i szacunek społeczny danej grupy w społeczeństwie i dla społeczeństwa.<br />
Z tego wynika postawa wobec etosu zawodowego. Nie można powiedzieć, że grupy<br />
zawodowe zrezygnowały całkowicie z etosu. Jednakże wówczas, gdy etos ten jest<br />
łamany (co zdarza się względnie często, choć niektórzy w życiu własnym przywiązują<br />
dużą wagę do tego etosu), wówczas czyn taki nie tylko nie jest potępiany, ale wręcz<br />
przedstawiciele korporacji uważają, że muszą przejawić zawodową „solidarność”,<br />
szukają wytłumaczeń dla osób łamiących normy. O ile u osób młodych postawa<br />
tłumaczenia i permisywizmu (bezgraniczna tolerancja wobec zachowań innych osób)<br />
wobec łamania norm etycznych wiąże się ze światopoglądową tolerancją i jest<br />
w pewnym sensie postawą uogólnioną, o tyle wśród społeczeństwa pełniącego role<br />
zawodowe, polityczne i społeczne tendencje tłumaczenia, przyzwolenia i obrony<br />
występują tylko wobec „swoich”. Często natomiast, gdy grupę uznaje się za obcą,<br />
a tym bardziej za konkurencyjną i wrogą, wówczas czyny członków tej grupy<br />
podlegają bardzo surowej ocenie moralnej. W ten sposób normy moralne nabierają<br />
charakteru instrumentalnego. Ich przywoływanie służy konkurencji, walce,<br />
napiętnowaniu „innych”, tracą natomiast swą moc kontroli społecznej. Jeśli dawniej<br />
gwarantem przestrzegania norm w życiu społecznym była wewnętrzna kontrola<br />
środowiska zawodowego, o tyle teraz owe środowisko „tłumaczące” i stanowiące<br />
„tarczę ochronną” przed światem stwarza co najmniej klimat przyzwolenia,<br />
zachęcający niemal do łamania norm, a w każdym razie nie-przywołujący ich<br />
znaczenia i rangi. Można mówić zatem o rozprzężeniu moralnym społeczeństwa<br />
polskiego.<br />
Pomimo w pewnej mierze ucieczce od wartości na rzecz korzyści ekonomicznych<br />
następuje pozytywny zwrot ku wartościom zawodowym, społecznym, osobistym<br />
czego już klasyczny przykład stanowi firma Body Shop, której cała strategia<br />
marketingowa została oparta na stworzeniu wizerunku moralnej prawości: żadnego<br />
zatruwania środowiska, żadnych prób na zwierzętach, żadnego lansowania<br />
nieosiągalnego ideału kobiecej piękności itp.,<br />
W drodze starań zarządu, członków, komisji etyki, powstał kodeks etyki zawodowej<br />
w rachunkowości, który prezentuje naczelne zasady dla wszystkich tych, którzy<br />
pośrednio czy też bezpośrednio związani są z zawodem księgowego. Ów kodeks<br />
wskazuje na zasady, których przestrzeganie stanowi sine qua non by praca, usługa,<br />
służba, którą wykonuje księgowy uznana była za dobrą robotę.
1) kompetencji zawodowych,<br />
2) wysokiej jakości pracy,<br />
3) niezależności zawodowej,<br />
4<br />
4) odpowiedzialności za przygotowywane i prezentowane informacje z zakresu<br />
rachunkowości,<br />
5) właściwego postępowania w relacjach z osobami, jednostkami i instytucjami<br />
powiązanymi z nimi zawodowo,<br />
6) właściwego postępowania w przypadkach sporu i sprzeczności interesów,<br />
7) właściwego postępowania w szczególnych sytuacjach jednostki prowadzącej<br />
rachunkowość,<br />
8) zachowania tajemnicy zawodowej,<br />
9) właściwego oferowania usług z dziedziny rachunkowości.<br />
Natomiast wartości moralne, których przestrzeganie jest fundamentem wykonywania<br />
zawodu księgowego są:<br />
<strong>–</strong> uczciwość,<br />
<strong>–</strong> wiarygodność,<br />
<strong>–</strong> obiektywizm,<br />
<strong>–</strong> uprzejmość,<br />
<strong>–</strong> szacunek,<br />
<strong>–</strong> odpowiedzialność społeczna.<br />
Należy być wyczulonym na sytuacje mogące stanowić zagrożenie dla zachowania tych<br />
fundamentalnych zasad. Zidentyfikowane zagrożenia wymagają oceny<br />
i odpowiedniego działania w celu ich wyeliminowania lub zredukowania<br />
do akceptowalnego poziomu.<br />
Zagrożenia mogą wynikać z:<br />
a) czerpania korzyści własnych, (badania Nieka Hoogevorsta)<br />
b) autokontroli,<br />
c) promowania interesów klienta,
d) nadmiernej zażyłości,<br />
e) zastraszenia. (relacja władzy).<br />
5<br />
Pomimo wielu założeń, koncepcji naukowych trudno mówić o jednej uniwersalnej<br />
zasadzie, której reifikacja spowodowałaby odwrót od anomii społecznej i ponowne<br />
rozpatrzenie uniwersalnego systemu wartości. Wydaje się to być konsekwencją<br />
natury ludzkiej <strong>–</strong> determinowanej głównie poprzez kulturę, w której wzrastał i której<br />
jest uczestnikiem - gdzie nad przepaścią wartości człowiek podąża między<br />
skrajnościami jakimi są dobro <strong>–</strong> zło, sprawiedliwość <strong>–</strong> niesprawiedliwość itd.<br />
Fatum C. K. NORWID<br />
I<br />
Jak dziki zwierz przyszło Nieszczęście do człowieka<br />
I zatopiło weń fatalne oczy...<br />
- Czeka - -<br />
Czy człowiek zboczy?<br />
II<br />
Lecz on odejrzał mu - jak gdy artysta<br />
Mierzy swojego kształt modelu -<br />
I spostrzegło, że on patrzy - co? skorzysta<br />
Na swym nieprzyjacielu:<br />
I zachwiało się całą postaci wagą<br />
- - I nie ma go!<br />
Z drugiej zaś strony jego konstrukcja psychiczna, nad której istotą naukowcy<br />
pochylając się nie mogą konsensusu osiągnąć. Mamy dwa zasadnicze kierunki.<br />
Pierwszy to racjonalizm, zakładający że człowiek jest istotą racjonalną i dokonuje<br />
przemyślanych często zdroworozsądkowych wyborów oraz drugi odwołujący się do<br />
emocjonalnej strony ludzkiej psychiki, w której porywy ducha rządzą rozumem.<br />
Do tych rozważań można „dołożyć” trzecią drogę <strong>–</strong> nam wszystkim znany egoizm.<br />
Wg. Kurta Baiera Termin egoizm ma wiele znaczeń. Mówi się o egoizmie w sensie<br />
potocznym, egoizmie psychologicznym, egoizmie jako ideale w sferze ekonomicznej,<br />
egoizmie racjonalnym i egoizmie etycznym. W sensie potocznym egoizm jest pewną<br />
ludzką wadą wyrażającą się w tym, że człowiek dąży wyłącznie do swych korzyści<br />
kosztem innych osób i wbrew przyjętym zasadom moralnym. Według stanowiska<br />
zwanego egoizmem psychologicznym nasze działania są zawsze motywowane troską<br />
o własne jak największe dobro. Egoizm w sferze ekonomicznej <strong>–</strong> propagowany za
6<br />
sprawą m.in. Adama Smitha zakłada, że dążenie każdego przedsiębiorcy do własnego<br />
dobra jest skutecznym środkiem do osiągnięcia powszechnego dobrobytu. Egoizm<br />
psychologiczny i egoizm jako ideał w sferze ekonomicznej są nie do utrzymania.<br />
Odpowiadając na pytanie: jakie wartości są najważniejsze w wykonywaniu zawodu<br />
księgowego, musimy zastanowić się nad sobą samym i na podstawie naszej wiedzy,<br />
doświadczenia podjąć właściwą decyzję bo wybór moralności to również wybór<br />
procesu decyzyjnego, pewnego modelu, schematu postępowania. Przyjmując<br />
stanowisko racjonalizmu <strong>etyczne</strong>go możemy a priori do naszych rozważań przyjąć<br />
metody matematyczne czy statystyczne jednak zdecydowanie częściej wystarczy<br />
zdrowy rozsądek. Dylemat etyczny, niezależnie od charakteru wykonywanej pracy czy<br />
zawodu to sytuacja, w której stajemy przed wyborem alternatywy A lub alternatywy<br />
B. W wielu jednak przypadkach to wybór tzw. „mniejszego zła” i jest to wybór de<br />
facto intuicyjny. Trudno sobie wyobrazić, że mamy zawsze 100% informacji<br />
o wszystkich czynnikach zewnętrznych i wewnętrznych, które są istotne dla podjęcia<br />
właściwej decyzji. Stąd nader często pejoratywnie rozumiana rachunkowość<br />
kreatywna. Należy postawić pytanie czy jest ona z definicji zła? Kiedy będzie zła?<br />
A może należy mówić o nie matematycznej, nie statystycznej optymalizacji działań?<br />
W biznesie i w życiu jest tak, że matematyka, statystyka i analizy to jedno a wyczucie<br />
i intuicja to drugie. Stąd przekonanie, że rachunkowość kreatywna jest dobrym<br />
działaniem pod warunkiem funkcjonowania w ramach przyjętych norm prawnych <strong>–</strong><br />
i nie koniecznie falandyzacji <strong>–</strong> poszanowaniu zasad i wartości, które zaprezentowane<br />
są w Kodeksie Etyki Zawodowej w Rachunkowości oraz poszanowanie godności<br />
i wartości osobistej osób współpracujących. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi co do<br />
uniwersalności wartości i rozwiązywania problemów decyzyjnych <strong>–</strong> bo tak należy je<br />
nazywać <strong>–</strong> w zawodzie <strong>księgowych</strong>. Dylemat etyczny to dylemat czy szczegółowiej<br />
proces decyzyjny, którego konsekwencją jest wypracowanie takiego stanowiska,<br />
które będzie możliwie uniwersalnym z poszanowaniem prawa, moralności czy szerzej<br />
etyki, obyczajów, systemów normatywnych itd. Już Fryderyk Nietzsche zasiał ziarno<br />
niepokoju twórcom koncepcji etycznych, kodeksów moralnych, stwierdzając, że są<br />
one niejako marzeniami i wyobrażeniami myślicieli o ideałach, których zreifikować<br />
prawdopodobnie się nie da, co w dużej mierze podyktowane jest naturą człowieka.<br />
Pokora, uznanie naszej niewiedzy jest definicją wartości, która definiuje jakość<br />
naszego działania, które nie może być nastawione na blichtr (próżnych ludzi) , lecz na<br />
mocno prakseologicznie ugruntowane podstawy wykonywania zawodu <strong>księgowych</strong>.<br />
Zastanawiając się nad rozwiązaniem dylematu <strong>etyczne</strong>go rozwiązujemy zagadkę<br />
hierarchizacji wartości <strong>–</strong> głównie kodeksowych i w moim przekonaniu tą wartością<br />
najwyższa jest dobra robota jako wartość szczególna. Natomiast w szerszym
7<br />
kontekście tj. zawodu księgowego, wartością ogólną jest organizacja SKwP, która jest<br />
wyznacznikiem kierunku kształtowania się poszanowania dla wartości i strażnikiem<br />
ich przestrzegania zarazem.<br />
PROCES DECYZYJNY i Zastosowanie modeli podejmowania etycznych decyzji<br />
w biznesie, zawodzie<br />
John E. Fleming proponuje wykorzystanie ośmioetapowego modelu.<br />
• Jak decydujemy, co jest właściwym działaniem?<br />
1. Jakie są fakty?<br />
2. Jakie są kwestie <strong>etyczne</strong>?<br />
3. Jakie są możliwości?<br />
4. Kogo dotyczy decyzja?<br />
5. Jaka jest etyczna ocena różnych możliwości<br />
6. Jakie są ograniczenia?<br />
- Niewiedza lub niepewność?<br />
- Zdolności?<br />
7. Jaka decyzja powinna zostać podjęta?<br />
8. Jaka decyzja powinna być wprowadzona w życie?<br />
Cztery podejścia do etapu 5. czyli <strong>etyczne</strong>j oceny różnych możliwości:<br />
• Model utylitarystyczny/konsekwencjalistyczny<br />
• Podejście oparte na prawach<br />
• Podejście oparte na obowiązkach<br />
• Podejście oparte na sprawiedliwości.
PRZYKŁAD<br />
8<br />
Biegły rewident zastanawia się, czy ulec naciskom klienta, aby wydał opinię bez<br />
zastrzeżeń, mimo że wie o błędności sprawozdań finansowych.<br />
Wg podejścia konsekwencjalistycznego /utylitarystycznego audytor powinien<br />
najpierw wziąć pod uwagę wszystkich tych, na których może mieć wpływ jego<br />
decyzja.<br />
• Inwestorzy mogą ponosić straty, jeśli będą kupowali akcje po cenach opartych<br />
na błędnej informacji zawartej w oszukańczym sprawozdaniu finansowym.<br />
• Wszyscy pracownicy badanej spółki są potencjalnie wrażliwi na decyzje. Wiele<br />
wewnętrznych decyzji operacyjnych w firmie podejmowanych jest na<br />
podstawie danych <strong>księgowych</strong> wykorzystywanych w sprawozdaniach<br />
finansowych. Jeśli te informacje są błędne, to bardzo prawdopodobne jest<br />
podejmowanie decyzji ze szkodliwymi skutkami, takimi jak niższe zyski<br />
i premie lub nawet bankructwo spółki<br />
• Pracownicy mogą przystąpić do funduszy emerytalnych, które inwestują<br />
w akcje spółki; jednak mogliby poszukać innych funduszy, gdyby<br />
przeanalizowali poprawnie przygotowane sprawozdania finansowe.<br />
• Potencjalni pracownicy mogą przyjmować posady, których by nie wybrali,<br />
gdyby znali faktyczne SF<br />
• Banki i inni pożyczkodawcy mogą podejmować błędne decyzje oparte na<br />
nieprawdziwych informacjach.<br />
• Biegły rewident może być pozwany do sądu lub być narażony na inne działania<br />
prawne za wystawienie nierzetelnej opinii po zbadaniu ksiąg.<br />
• Rodzina biegłego może być przedmiotem ostracyzmu społecznego.<br />
• Reputacja partnerów biznesowych audytora i jego pracowników wpływa na<br />
pogorszenie sytuacji w firmie.<br />
Podejście oparte na prawach i obowiązkach<br />
• Użytkowników sprawozdań finansowych, takich jak potencjalni akcjonariusze<br />
lub kredytodawcy, mający prawo do otrzymywania prawdziwych sprawozdań<br />
finansowych.
9<br />
• Społeczeństwo, które nie ufa rynkom kapitałowym, a te z kolei opierają się na<br />
właściwej informacji, toteż społeczeństwo ma prawo oczekiwać, że spółki<br />
giełdowe będą publikowały rzetelne sprawozdania finansowe.<br />
• Pracownicy spółki mający prawo do prawdziwej informacji na temat<br />
przedsiębiorstwa.<br />
Podejście oparte na sprawiedliwości<br />
• Zidentyfikowanie wszystkich, na których decyzja ma wpływ<br />
• Zidentyfikować różne kategorie tych osób<br />
• Zastanowić się, czy wszystkie osoby należące do tej samej kategorii są<br />
traktowane w ten sam sposób, tj. że wszyscy są traktowani równo<br />
i sprawiedliwie.