Nyaata Beeylada fi Sirna Nyaachisaa: - Norman Borlaug Institute for ...

Itiyoophiyaatti Sagantaa Sadarkaalee Saniitariifi Faayitoosaniitarii fi Gabaa Beeyladaafi Fooni 

(SPS-LMM) 

Yuunivarsiitii Teeksaas A fi M 

Nyaata Beeylada fi Sirna Nyaachisaa: 

Maanuwaalii Furdistoota Beeyladaa fi Hojjetoota Misoomatiif Qophaa’e 

Qopheessaan: Addunyaa Toleeraa (PhD) 

SPS-LMM fi Yuunivarsiitii Hawwaasaa 

Afaan Oromootti kan hiikan: Dirribaa Galatii fi Addisuu Abbashuu 

Mudde 2003 A.L.I. 

Finfinnee

ii 

Nyaataa Beyladaa fi Sirna Nyaachisa 

Qophii fi maxxansi maanuwaalii kanaa dhugomuu kan danda’e gargarsa saba Aamerikaa karaa Ejensii 

Misooma Addunyaa Aamerikaa (USAID) tiin waligaltee walgargarsaa lakkoofsa 663-A-00-05-00437 

godhameeni. Qabentaan barreeffamichaa gutuma guutuutti itti gaafatamumaan isaa kan Sagantaalee 

Saanitariifi Faayitoosanitarii fi Gabaa Beeyladaafi Foonii Itoophiyaa yoo ta’u illaalcha Ejensii Misooma 

Addunyaa Aamerikaa ykn kan Mootumaa Aamerikaa kan mul’isu miti.

iii 


Itiyoophiyaatti Sagantaa Sadarkaalee Saniitariifi Faayitoosaniitarii fi Gabaa Beeyladaafi Fooni 

(SPS-LMM) 

Yuunivarsiitii Teeksaas A fi M 

Nyaata Beeyladaa fi Sirna Nyaachisaa:Maanuwaalii 

Furdistoota Beeyladaa fi Hojjetoota Misoomatiif Qophaa’e 

Qopheessaan: Addunyaa Toleeraa (PhD) 

SPS-LMM fi Yuunivarsiitii Hawwaasaa 

Afaan Oromootti kan hiikan:Dirribaa Galatii 

Giddu-galeessa Qorannoo Qonnaa Bishooftuu 

fi 

Addisuu Abbashuu 

Ejensii Misooma, Fayyaa fi Gabaa Beeyladaa Oromiyaa 

Mudde 2003 A.L.I. 

Finfinnee

iv 


Baafata 

1.Seensaa .......................................................................................................................................................... 1 

2. Rakkoolee foonii fi beeylada gara gabaa biyya alaatti erguu irratti mul’atan ..................................... 1 

2.2. Dhiheessaa fi qulqulina nyaataa ................................................................................................. 2 

2.3. Rakkoowwan hir’ina qabiyee nyaata beeyladaa waliin walqabatan .......................................... 2 

3. Hojiwwaan horii furdisuu gurguddaa (commercial feedlots) fi xixiqqaa (small-scale fattening) ....... 2 

4. Nyaata waliin makuu (ration formulation) fi sirna nyaachisuu ............................................................. 4 

4.1. Gatii garii ta’een raashinii qindeessuu ........................................................................................ 5 

4.2. Nyaata waliigalaa waliin makame (Total mixed ration) ............................................................. 6 

5. Gosoota nyaata adda addaa hojii horii furdisuuf oolan .......................................................................... 9 

5.1. Gosa nyaatotaa qabiyee nuutreentii olaanaa qaban (concentrates) ........................................... 9 

5.2.1 Buuyyoo (hay) ......................................................................................................................24 

5.2.2. Haftee midhaan biilaa, agadaa fi dheedhii ..........................................................................29 

5.2.3 Baala fiixee shonkoraa .........................................................................................................31 

5.2.4 Qola midhaanota adda addaa (hulls) ...................................................................................32 

5.2.5 Marga uumamaa ..................................................................................................................33 

5.2.6 Soorata beeyladaa namaan facaasaman ..............................................................................35 

5.3 Nyaatota beeyladaa gosa adda addaa .........................................................................................40 

5.3.1. Balfaa mana keessaa ba’uu fi haftee kuduraa fi muduraa. .................................................40 

5.3.1. Boqqollo fi mishingaa irraa baala ciruu fi haphisuu ...........................................................41 

5.3.3. Hidda mixaaxisaa ................................................................................................................41 

5.3.4. Baala kasaavaa fi soorata kasaavaa. ...................................................................................42 

5.3.5. Biqiltuu muuzii, warqqee fi haftee isaanii ...........................................................................43 

5.3.6 Adaamii ................................................................................................................................46 

5.3.7 Baalaa fi sootala (pod) muka fi saaxoo (shrub) uumamaan biqilan irra argaman ...............46 

6. Soorrata beeyladaa karoorsuu ................................................................................................................ 47 

8. Xumura ...................................................................................................................................................... 49 

9. Maddaawwan odeeffannoo (References) ................................................................................................ 50 

Annex ............................................................................................................................................................. 51

v 


List of Tables 

Gabatee1. Fakkeenyaa korma Booraanaa gabbissuf nyaata wali-gala walitti makamee ............. 8 

Gabatee 2. Qabentaa qulqullina (nutrient content) nyaata waligalaa qindaa’e qophaa’ee........... 8 

Gabatee 3. Gosa nyaatota qulqullina olaanu qaban (concentrates) fi qaaccaa olaanu 

qabaachuunbeekama(roughages) hojii horii furdisuu keessatti qooda qaban …………………… 

Gabatee 4. 

Gabatee 5. 

Gabate 6. 

Gabate.7 

Gabate.8 

Gabatee 9. 

Gabatee 10. 

Gabatee 11 

Gabatee 12. 

Gabatee 13. 

Gabatee 14 

Addaa addummaa qabentaa wantoota adda addaa (chemical composition) fi 

tilmaama daakamuu (in vitro digestibility) faagulloo nuugii mala adda addaan 

cuunfame…………………………………………………………………………………. 

Dhiibbaa malii cuunfaa (extraction methods) faguulloo ija jirbii qabentaa wantoota adda 

addaa (chemical composition) fi si’ayina nyaatni gogaan itti daakamu 

(IVDMD) irraatti qabu……………………………………………………………….. 

Qabentaa qulqullinaa (chemical composition) fi tilmaama daakamuu nyaata gogaa (IVDM 

cuunfama faagulloo talbaa utuu hin haammaccamin /hin bilchaatin 

15 

ykn eerga haafeelame/bilchaate cuunfamee…………………………………………. 

Qabentaa qulqullinaa (chemical composition) qola qamaadii/ fruushkkaa, caccabaa 

qamadii/ Fruushkeello fi Fruushkkaa /qola ruuzii…………………………………… 

Qabiyee keemikaala adda addaa fi tilmaama daakamuu wanta organikii 

‘’invitro organic matter digestibility” asandaaboo Interpiraayizii Misooma 

Qonnaa Baalee irraa sassaabame...................................................................................... 

Qabentaa qulqullinaa ija jirbii dhedhiifayyaa (nutritive value of whole cottonseed) 

Sadarkaa qulqullinaa (nutritive value) hafte warshaa biiraa fi calalii alkoolii......... 

Qabiyyee albuudaawwanii adda addaa biyyoo albuuda Ityioophiyaa keessatti 

argaman............................................................................................................................. 

Qabentaa qulqullinaa (nutritive value) hooka (buuyyoo) marga fi baala.................. 

Deebiree Libaanoos, giddu gala baddaa Itoophiyaatti qulqulina buuyyoo marga 

umamaa yeroo adda addaatti haamame (Suitte, 2000)................................................. 

Qabentaa qulqullinaa (chemical composition and in vitro digestibility) barsii 

midhaan biilaa fi dheedhii............................................................................................... 

9 

12 

13 

17 

19 

21 

23 

24 

25 

26 

30

vi 


Gabatee 15. Qabentaa qulqullinaa (nutritive value) qola ija jirbii fi qola midhaan adda addaa 

Gabatee 16 Qabentaa qulqullinaa (nutritive value) dheedhicha uumamaa walmakaa 

(grass & legume), Cenchirus ciliaris (Buffelgrass) fi Cynodon dactylon (Coqorsa; 

Bermuda grass.................................................................................................................. 

Gabatee 17. 

Gabate 18. 

Gabate 19. 

Qabentaa qulqullinaa (nutritive value) haftee Fuduraa fi Kuduraa .......................... 

Qabentaa qulqullinaa (nutiritive value) qaama biqiltu Warqee ……………………… 

Qabentaa qulqullinaa (nutiritive value) qaama biqiltu Warqee 

33 

34 

40 

43 

45

List of Fiigures 

vii 


Fakkii 1. Fagulloo nuugii……………………………………………………………………… 12 

Fakkii 2. 

Faguulloo ija jirbii…………………………………………………………………… 14 

Fakkii 3. Furushkaa (qola qamadii)…………………………………………………………… 16 

Fakkii 4. Sinaanaatti hungulaallii midhaan qamadii nyaata horii haala fooyya’aa ta’een 

hoorsiifaman itti faayyadaman..................................................................................... 18 

Fakkii 5. Ija aramaa asandaaboo nyaata beeyladaaf qophaa’aa jiru…………………………… 19 

Fakkii 6. Molaassisii taankii kuusaa isaa keessatti..................................................................... 

Fakkii 7. Nannoo Finfinnee gara Sulultaatti buuyyoo marga uumamaa erga yeroon darbe 

Haamame..................................................................................................................... 

Fakkii 8. Buyyoo haamamee utuu hin hidhamiin tuulame......................................................... 

Fakkii 9. Buyyoo hidhamee geejjibeessamuuf mijaa’ee taa’e …………………………………28 

Fakkii 10. Cidii xaafii tuulame..................................................................................................... 

Fakkii 11. Intarpraayizii Misooma Qonnaa Huntee Baalee keessaatti tuulaa barsii qamadii 

baayyee hidhaadhaan kuffamee ta’u horii haala ammayyaa ta’en 

nyaachisudhaaf ……………………………………………………………………. 

Fakkii 12 Naannoo Hawaasaatti kan argamuu Wandoo Washaa bakka jeedhamutii 

Horsiisooni Horii fiixxee Shonkoraa gurgurtaa dhaaf dhiheesan ….………........... 

Fakkii 13. Aanaa Adaamii Tulluu Jiddoo Kombolchaatti manduubee qotee bula irratti mukka 

Luukiinaa msoome....................................................................................................... 

35 

Fakkii14. Marga arbaa (Napier grass)......................................................................................... 

Fakkii 15. Marga Roodasii hookaf faayyadamuuf “Falchii”dhaan haamamaa jiru…………. 

Fakkii 16. Sinaara (Aanaa Shaashamannee)……………………………………………………. 39 

Fakkii 17. 

Gayyoo……………………………………………………………………………… 

Fakkii 18. Biqiltuu warqee……………………………………………………………………… 45 

22 

27 

28 

29 

31 

32 

36 

38 

39

Galata 

viii 


Qophii maanuwaalii kanaaf jalqabarratti yaadni kan buurqe Itiyoophiyaatti Sagaantaa Sadarkaalee 

Saniitariif Faayitoosaniitarii fi Gabaa Beeyladaaf Fooni (SPS-LMM) jedhaamuun yommuu ta’u 

sagantichis kan raawwatamu Aameriikaatti Yunversiitii Teksaas A fi M yoo ta’u gargaarsa mallaqaa kan 

godhuuf immoo Aameriikaattii Ejensii Misooma Addunyaa (USAID) dha. 

Hojii addeemsisaa SPS-LMM kan ta’an Dr. Hank Fitzhugh qophii manuwaalii kaanaaf jajjabina taasisanii 

fi yaada bu’a qabeessa fi geegeessaa qajeelaa isaaniif galateeffachuun barbaada. Itti aanaa gaggeessaa 

sagantichaa kan ta’an Obbo Balaachoo Hurrisaas hojii kanaaf gargaarsa fi hordooffii dhihoo taasisanif 

gaalata guuddaan dhiheessaaf. Piroofeeser David Hutcheson maanwaalii sadarka duraa irra yeroo jiru 

irratti yaadaa ijarsaa naaf kennaniif keessumaa malaa shalagaa raashinaa baasuu fi sirnaa nyaata 

ilaalchisee muuxxannoo garii naaf guumachaniif galata guddaan isaani dhiheesuu barbaada; akkasumas Dr. 

Salvador Fernandez-Rivera oddeefanno gosa madda nyaata hoori Itiyoophiyaa keessatti argamanii walitti 

qabuudhaan akkaataa ittifayyadamtootaaf tajaajilaaniitti akka qophaa’u yaada kaa’umsa dhiyeessaniif nan 

galateeffadha. 

Yeroo qophii maanuwaalii kanaatti baareeffama qoraannoo adda addaa kan hin maxxansaamiin fi 

maxxansaaman kan dubbifaman yoo ta’u, biyya keenyaatti sirna qorannoo qonna keessa qorattoota fi 

beektota yuuinvarsiitii keessa hojjetaaniin kan maxxansaman waraqaa joornaalotaa fi piroosiidiingotaa 

baayyeen hojii kaanaaf oolaniiru. Dabalataanis waraqaalee PhD fi MSc dhaaf barreeffaman adda addaa 

keessumaa Yuunivarsiitii Haaramayaa fi Hawwasaa keessaatti kan barreefaman hojii kanaaf madda 

oddeefanno garii ta’auu isaanittin baayyina irra kan ka’ee maqaa isaanii taarreessuu waan hin 

danda’amneef baarreefamoota sana warren qopheessan barattootaa fi gorsitoota isaaniif walumaagala 

dinqisifannaa koo ibsuun baarbaada. Dhuma irrattis daataabeezii gargaarsa mallaqaa USAID karaa SPS- 

LMM kenneen Inistiitutii Qorannoo Beeyladaa Addunyaa (ILRI) fi Inistiitutii Qorannoo Qonnaa 

Itiyoophiyaatiin kan qophaa’e akka madda odeeffannootti gargaaramukoo ibsuun barbaada.

Tarreeffama jeechoota tokko tokko baallinaan 

Jeecha teeknikaa 

Afaan Ingilifaan 

Hiika dhiyoo afaan 

oromootiin n 

Concentrate Nyaata qaaccaa xiqaa 

ofkeessa qabu 

ykn hinqabne 

Roughage Nyaata qaaccaa 

of keessaa qaban 

Ibsaa hiikaa bal’iinaan 

ix 


Maqaa nyaati qaaccaa baayyee gadi aanaa ta’e 

fi nyaata garii keessumaa qabiyyee humna 

fi pirootiinii tiin ol-aanaa kan ta’an nyaati 

beeylada kan ittin waamamuudha. 

Nyaata beeyladaa kan akka hokaa fi qola qabiyyee 

qaaccaa ol-aanaa kan qaban kara tokkoon garu, 

nyaati qulqullina gaarii qabu baayyee gadi aanaa 

kan ta’e gosni nyaata beeyladaa kan ittin 

waamamu maqa wali galaatti 

Dry Matter Qabiyyee wanata gogaa Bishaani alaa kan ta’e qabiyyee nyaata beeyladaati 

NEm Annisa qulqulluu 

beeylada lubbuudhaan 

tursiisuuf gargaaru 

NEg Annisa qulqulluu beeyladaaf 

ulfina qaamaa dabaluuf 

gargaaru 

Ration formulation Soorata/reeshina 

shalaguu/ 

nyaata wal-madalsisu 

Legume Midhaan dheedhii/baalaa 

qualqullina olaanaa nyaata 

beelladaaf ol aanaa 

Feedlot Buufata ammayyaa/ 

bal’aa beeylada itti furdisan 

Nyaata horii tokko guyyaatti barbaachisuu fi fayyadu 

qopheesu jechuudha 

Kan akka atara, baaqelaa, siddisaa jechudha. 

Nyaata qulqllina qabuu fi sadarka isaa kan eeggate sirna 

soorata irratti hunda’uudhaan ammayya’aa haala 

horii furdisuu. 

Nutrient Bishaan dabalatee waliigalati hooriidhaaf jireenya, 

guudina, ulfina qama dabaludhaa fi sadarkaa 

oomishtummaa horii irraa barbaadamu 

dhugoomsuuf nyaata barbachisaan 

jechuudha

1.Seensaa 

1 


Itiyoophiyaan gosa beeyladaa hedduu fi qilleensa mijaa’aa horsiisa isaanii fi oomisha nyaata isaaniif 

mijatu bal’aa qabdi. Hata’u malee horsiisni beeyladaa irra caalaan kan adeemsifamu sirnna oomishaa 

harkaa-afaanitti ta’ee fi kanin ittin beekamu horsisa bayyee gadi anaa (xiiqa) ta’e fi omishaa 

xinnaadhaani. Haata’u malee waggoota dhihoo darbanii kaassee horsiisi beeyladaa gabadhaan 

oogganamu suuta suutaan uumamaa jira. 

Mootummaan Itiyoophiyaa foonii fi beeylada biyyaa alaatti ergamu guddisuudhaan guddina 

dinagdee gabaadhaan oogganamu argamsiisuuf fi hiyyummaa balleessuuf xiyyeefatee hojjechaa jira. 

Sagantaan garagarsa mallaqaa Amarikaanitti Ejensii Misooma Addunyaa (USAID) gageefamuuf 

Sadarkaalee Saniitarii fi Faayitoosaniitarii fi Gabaa Beeyladaa fi Fooni (SPS-LMM) jedhamuun 

beekamu tattaaffii mootumma kana kan deeggaru dha. Kaayyoon isaas baayy’ina foon loonii, hoolaa 

fi re’ee waggaatti Itiyoophiyaa irraa biyya alaatti ergamu dachaa sadiin guddisuudhaa. Kaayyoo 

kana fixaan baasuudhaaf rakkoon inni tokko dhiyeessa beeyladootaa sadarkaa qulqullina gabaa 

biyya alaa guutan dhabudha. Kana kan murteessu gosa beeyladaa furdisamuuf “feedlot” galan haala 

fayyaa beeyladaa fi dhiheessaa fi qulqullina nyaata irratti murtaa’a. 

2. Rakkoolee foonii fi beeylada gara gabaa biyya alaatti erguu irratti 

mul’atan 

2.1. Beeyladaawwan ulaagaa gabaa alaa guutan haala ga’aa ta’ee fi wal irraa hin cinneen 

dhiheessuu dadhabuu 

Maddi beeylada furdisamanii fi gabaa alaatti ergamanii irra caalaan naannoo horsiisee bulaa yoo ta’u 

harka xiqqaan immoo naannoo horsiisota qonna wal-makaa raawwatan irraati. Qonnaan bultoonni 

xixiqqaa fi horsiisee bultoonni kun lakkoofsa horii murtaa’e qofa horsiisu. Sirni horsiisaa fi haalli 

qabiyyee isaaniis gabaaf dhiyeessuu kan kaayyeffate miti. Sirna qabiinsa beeylada gad-aanaa 

horsiisaa fi qonnaan bultootaa irraa kan ka’e oomishnii fi oomishtummaan beeylada isaaniis gadaanaadha. 

Maddi nyaata beeyladaa inni guddaan marga uumamaa fi haftee midhaaniiti. 

Ittifayyadamni gosa nyaataa isaan kanaan alaa bittaadhaan argamanii fi callaa guddistoonni kan 

biroo bayye xiqaa ykn immoo kan hin jirredha. Hanqinni nyaataa fi sirna nyaachisa beeyladaa gadaanaa 

horsiistotaa fi qonnaan bultoota biratti mul’atu kun hojiwwan horii furdisuu keessatti 

beeyladoota barbaachisan haala wal-irraa hin cinneen dhiyessuu irratti gufuu guddaa ta’eera. Kana 

malees baayyina fi qulqullinni oomishaas akka gad aanaa ta’u godheera.

2.2. Dhiheessaa fi qulqulina nyaataa 

2 


Itiyoophiyaa keessatti qulqullinni (nutrient content) nyaata beeyladaa gad-aanaa ta’uun 

oomishtummaa beeylada gad-buusuu keessatti qooda guddaa qaba. Beeyladoonni fayyumaatti ykn 

qalamanii biyya alaatti ergaman naannoo horsisee bulaa irraa argamu. Nyaanni isaaniis hedduminan 

kan maddu marga uumamaa yeroo eeggate bokkaa uumamaan margudha. Beeyladoonni kun osoo 

nyaata fooyya’aa hin argatiin gabaatti waan dhiyaataniif carraa uulfina ,oomisha fooni (dressing 

percentage) fi uumurii ni xinesa. Haa ta’u malee qulqullinni nyaata beeyladaa keessattuu yeroo 

bonaa bayyee gadi aanaa dha. Akkasumas baayyina dabala uummata irraa kan ka’e baayyinni 

beeyladootaa dabalaa jira,beeyladoon abbaa tokkoon horsiisamu qaban yeroodhaa yerootti sababa 

lafti qotamaa deemeef xinnaachaa deemaa jira. Kana irrattis lafti bal’aan naannoo horsiise bulaa 

sababa micireen qabameef dheedumsaaf mijaa’aa ta’uu dhabee jira. Naannoo qonna walmakaatti 

nyaanni beeyladaa ijoon marga uumamaa fi barsii ykn haftee midhaaniiti. Kaloo/hokaa yeroo 

bonaaf qusachuun akka waligalaatti iddoo maraatti biyaa keessatti kan baratame miti. 

2.3. Rakkoowwan hir’ina qabiyee nyaata beeyladaa waliin walqabatan 

Horsiisa gabaa irratti xiyyefatuuf hanqinni nyaataa rakkoo guddaadha.Kunis beeyladoota guddachaa 

jiran akka guddina gadaanaa agarsiisan, oomisha xinnaa kennani fi walhormaataa gadi aanaa akka 

qaban tasiisa. Beeyladoonni nyaata qulqullina gahaa qabu hinlaatamiiniif oomisha foonii fi aannanii 

xinnaa kennu. Akkasumas hanqinni qulqullina nyaata yeroo isaan itti hormaatta ga’an ni tursiisa, 

yeroo dhala giddu jiru ni dheeresa. akka isaan dafan gara rimaatti hin dhufne isaan godha. Akka 

waliigalaatti oomishini uumurii isaanii keessatti kennan ni xinnaata. Beelladoonni nyaata qulqullina 

hin qabne yeroo nyaatan ulfina qalamuu isaan dandeessisu jalaa tursa, foon beeyladoota kanaas 

qulqullina barbaadamaa ta’e hin qabaatu. Yeroo qulqullini nyaata isaanii gadi aanaa ta’u 

beelladoonni nyaata dhiyaateef gahaa uulifina ittin dabalan hin nyaatan sababaa guddina xinnaa 

qabanif uulifina gabaan barbaadu oso hin gahin duloomu,kanaaf foon qulqullina gahaa barbaadamu 

oso hin argatin hafa. Itti fayyadamini dhangaa nyaata gahaa ta’u baachuu kan danda’ef %85 qaama 

suphuf waan olufi. Sirna dirirree jiru kana keessaa bahuf hatataman jijirama haalan nyaachissuu, 

kunuunsa fayyaa fi akka waligalaatti kunuusa gara maraanuu godhamu beeyladoota hedduu 

biyyoolessatti godhu dha.Nyaanni gahaan haala sirrii ta’e fi hangi barbaachisuu laatamuufii qaba. 

Nyaanni gahaan barbaachisuu nyaata dabalata bu’aa warshaa, bu’a kuduraa, midhaan baraxa’e fi 

midhaan baayinan omishame irra argamu ni danda’a. 

3. Hojiwwaan horii furdisuu gurguddaa (commercial feedlots) fi xixiqqaa 

(small-scale fattening) 

Itiyoophiyaa keessatti hojiiwwan horii furdisuu gurguddaa fi xixiqqaan ni raawwatamu. Isaan 

gurguddaan beeyladoota heddu kan qabatanidha. Baayyinni horii isaan qabatan kan gad aanu 20 

hanga 50 kan ga’u yoo ta’u kan hanga beeyladoota 5000 qabachuu danda’anis ni jiru. Hojii isaanii

3 


raawwachuuf hundumti isaanii kan fayyadaman nyaata beeyladaa bitaman (concenrates) fi 

hokaadha. Lafa waan hin qabneef nyaata isaan barbaachisu oomishuu hin danda’an. 

Furdistoonni gurguddoon kun hedduminaan kan argaman Zonii Baha Shawaa Mootummaa 

Naannoo Oromiyaa keessatti. Keessumaa naannaa Moojoo, Adaamaa, Wanjii fi Malkaasaattidha. 

Naannoo kanatti argamuun isaaniis gosa nyaata aagiroo-industrii irraa argaman kan akka qola 

qamadii (wheat bran), faagulloowwan cuunfaa zayitaa irraa argaman fi molaasesii akka dhiyeenyatti 

argataniif isaan gargaareera.. Margi gogaa naannoo Sulultaa kaaba Finfinnee irraa aragamu, 

akkasumas barsiin xaafii fi qamadii dhiyeessa nyaata beeyladaa keessatti qooda guddaa kan 

qabaniidha. 

Intarpiraayiziin Misooma Qonnaa Baalees iddoo itti horii furdisuun sadarkaa bal’aa ta’een itti 

gaggeeffamuudha. Maddi nyaata intarpiraayizii kanaas hedduminaan haftee midhaan adda addaa yoo 

ta’u kan akka barsii, calala midhaanii (screenings), ija midhanii adda addaa ulagaa nyaata namaaf 

barbaachisu hin guunnee fi sanyii aramaati. Barsiin qamadii fi garbuu intarpiraayizichaan ballinaan 

kan oomishamuufii nyaata horiiwwan furdatanii keessatti qooda guddaa kan qabuudha. Gosoonni 

nyaataa iddoo biraa bitamanii dhiyaatan faagulloo talbaa, molaasesii fi darbee barbee immoo qola ija 

qamadii (wheat bran) yoo ta’an qolli qamadii iddoowwan baayyeetti ija gosa margaa faalaariis 

(Phalaris seed) jedhamuun bakka bu’aa jira. Keessuma ijji sanyii margaa kanaa qonna Hunxee irratti 

ballinaan oomishamaa jira. 

Gama biraatiin beekumsaa fi sirna aadaa irratti hundaa’uudhaan iddoowwan adda addaatti 

horiiwwan maalaa fi bushaayee furdisuun ni raawwatama. Isaan kunis naannoo qe’eetti gosa nyaata 

adda addaa qe’ee qonnaan bulaatti argaman irratti hundaa’u. Sirni akkanaa kun keessuma naannaa 

Walayitaa fi Harargeetti baayyee kan amaleeffatamaniidha. Naannaa Walayitaatti gosa nyaataa 

naannootti argamaniin qonnaan bultoonni sangaa furdisuudhaan aadaa waggaa dheera qabu. Sangaa 

tokko ykn sangoota lama baatii sadii hanga afurii keessatti furdisuudhaan yeroo ayyaana waggaa kan 

akka masqalaa fi qilleetti gabaaf dhiyeessu. Gosoonni nyaataa isaan fayyadamanis kan akka hiddaa 

fi hudduu soogiddee, boqqolloo gobbate haphisuuf biqiltuuwwan buqqa’anii ba’an, baala warqee 

boqqolloo fi kotoree afeelame waliin makame, atalaa fi qola bunaa fa’i. 

Naannoo Bahaa fi Lixa Harargee Mootummaa Naannoo Oromiyaattis haaluma walfakkaatuun 

boqqolloo buqqa’ee maasii keessaa ba’u, baala boqqolloo fi mishinga, margaa fi aramaa maasii 

keessaa ba’an fi haftee adda addaa maasii irraa argaman kan akka hidda soogiddee fi kan kana 

fakkaatan irratti hundaa’uudhan horii furdisuun ni raawwatama. Naannoo Arsii Nagalleetti hojiin 

furdisuu ballinaan atala araqee, barsii qamadii, qola ija qamadii (wheat bran) fi faagulloo talbaa fi 

midhaan zayitaa biroo waliin makame irratti hundaa’uun ni gaggeeffama. Haaluma walfakkaatuun 

horii naannaa qe’eetti furdisuun Zoonii Kaaba Shawaa Mootummaa Naannoo Oromiyaa keessatti 

naannaa Salaaleetti akka raawwatamu hubatameera.

4. Nyaata waliin makuu (ration formulation) fi sirna nyaachisuu 

4 


Nyaata waliin makuun (ration formulation) adeemsa gosoota nyaataa adda addaa walitti qindeessuun 

nyaata (ration) fedha beeyladaa guutuu fi kaayyoo horsiisa beeyladaa sana dhugoomsuu danda’uun 

qindeessuu jechuudha. Nyaata madaalamaa (balanced ration) jechuun nyaata qulqullina barbaachisu 

(nutrients) qabu akkasumas baayyinaan ga’aa ta’e fi horii tokkoof saa’atii 24f haala gaariin 

deeggaruu danda’u jechuudha. Kana cinatti nyaata goggogaa (dry matter) beeyladni tokko sa’atii 24f 

isa barbaachisus hubannoo keessa galchuun baayyee barbaachisaadha. Kaayyoon saganta nyaachisu 

tokko horii tokkoof nyaata ga’aa fi qulqullina barbaachisu qabate yeroo barbaadametti 

dhiyeesuudhaan sadarkaa oomishtummaa fi bu’aa barbaadame dhugoomsuudha. Nyaata qindeessuu 

fi oomishtummaa beeyladaa nyaatni sun kennameef tilmaamuuf, nyaata hangamii beeyladni sun 

fudhachuu danda’u tilmaamuun barbaachisaadha. Baayyinni nyaata goggogaa beeyladni tokko 

fudhachuu danda’u tilmaamaan dhibbantaa ulfina qaama isaanii 2 – 3 kan ta’uu danda’u dha 

jedhamee ni yaadama. Nyaatni tokko qulqullinaan madaalawaa ta’ee kan qindaa’u fedha nyaata 

qulqulluu beeyladni tokko jiraachuufis ta’e oomisha kennuuf barbaadu akka argatu gochuufidha. 

Haaluma kanaan hojii furdisuu keessatti oomisha jechuun dabaliinsa ulfina qaamaa fi fooyya’iinsa 

haala qaamaa beeylada jechuudha. Kanaaf horiiwwan sagantaa furdisuu keessa galan nyaata 

qulqulluu jireenyaa fi ulfina qaamaa akka dabalan isaan gargaaru barbaadu. Nyaatni tokko yeroo 

qindaa’u wantoota armaan gaditti tarreessaman jechuun;. 

• Qabiyyeen isaa wantoota (nutrients) annisa ga’aa burqisiisuu danda’an qabaachuu isaa 

• Wantoota qaama gabbisan (proteins) haala ga’iinsaa fi qulqullina qabuun qabaachuu isaa 

• Albuudaawwan (minerals) haala ga’aa fi walmadaalaa ta’een qabaachuu isaa 

• Vitaaminoota barbaachisan qabaachuu isaa akkasumas 

• Garaachi horii (rumen) seeraan akka hojii isaa raawwatuuf “roughage” ykn “bulk” ga’aa ta’e 

qabaachuu isaa hubannoo keessa haala galchuun ta’uu qaba 

Fedhiin annisaa beeyladoonni barbaadan annisaa qulqulluu lubbuu tursuuf gargaaru (net energy of 

maintenance; (NEm) ykn annisaa qulqulluu ulfina qaamaa dabaluuf gargaaruu (net energy of gain; 

NEg) jedhamee ibsama. Sirni annisa qulqulluu (net energy) annisa beeyladan fudhatamu iddoo 

lamatti kan qoodu yoo ta’u isaanis annisa ulfina qaama horii iddoosaatti akka jiraatu godhanii 

(maintenance) fi annisa ulfinni qaama horii akka yeroo yerootti dabalu godhudha. Bu’aan ykn hojii 

irraa olmaan (partial efficency) annisaa qulqulluu lubbuu tursuuf gargaaru (NEm) kan annisaa 

qulqulluu ulfina qaamaa dabaluuf gargaaruu (NEg) irra ni caala. 

Annisaa qulqulluun lubbuu tursuuf gargaaru (NEm) kan hundaa’u ulfina qaamaa meetaboliikii 

beeyladaa irratti yoo ta’u kunis haala kanan gaditti ibsameen hojjetama. 

NEm (meggaa kaaloorii guyyaatti) = 0.077 x (ulfina qaamaa kiiloo giraamaan) 0.75

5 


Gama biraan sirni annisaa qulqulluun (net energy) baayyina nyaataa fedha annisa beeylada tokko 

guutuuf barbaachisu fi nyaata humna barbaachisu kana argamsiisuu danda’u qabentaa nyaata gogaa 

irratti hundaa’uudhaan qindeessuuf ni gargaara. Pirootiiniin guddina qamaaf kan fayyadudha. 

Beelladoonni yeroo gara sadarkaa bilchinaatti (maturity stage) dhiyaatan guddinni qaama isaanii fi 

fedhiin isaan pirootiiniif qaban ni hir’isa. Kana waan ta’eef fedhiin pirootiinii beeyladaa yeroo 

ijoollummaa isaanii fi guddina irratti argaman kan olka’u yoo ta’u yeroo umurii dullumaatti siqan 

kan hir’isu ta’a. 

Horiin gosa foonii akaakuu nyaataa marga goggogaa (roughage) fi gosa nyaata qabiyyee dhangaatiin 

caalmaa qaban (concentrates) ni fayyadamu. Nyaata beeyladoota furdifaman qindeessuu keessatti 

madaaliinni gosa nyaata lamaan kanaa (roughage: concentrate ratio) kan hundaa’u umurii 

beelladichaa fi sadarkaa nyaachisaa (stage of feeding) irratti yoo ta’u dimshaashumaan gara dhuma 

furdisuu irratti gosni nyaataa qulqullinni isaanii olka’aa ta’ee dabalaa ni deema. Horiin tokko 

guyyaatti ulfinni qaama isaa kiiloo giraama tokko oliin akka dabalu yoo ni barbaadama ta’e gosni 

nyaataa qulqullinni isaa gad’aanaa ta’e (roughages) dhibbanta 15 hanga 20 caaluu hin qabu. Ulfina 

qaamaa ol’aanaa argachuuf, gosoota nyaataa madda annisaa ta’an kan akka boqqolloo beeyladoota 

furdifamaniif kennuun baayyee murteessaadha. Ulfinni qaamaa guyyaa guyyaan akka dabalaa 

deemuun, annisni ulfina qaamaa dabalu (net energy of gain) akkasuma kan dabalu yoo ta’u ulfinni 

qaamaa iddoosatti akka turu kan godhu (net energy of maintenance) jijjiirama ni agarsiisu. 

Gosni nyaataa Itiyoophiyaa keessatti horii furdisuuf oolan (kan akka haftee aagiroo-industrii, marga 

gogaa ykn qarmii midhaanii) qabentaan kaalshiyeemii isaanii baayyee gad-aanaadha. Gama biraatiin 

immoo qabentaan foosfarasii isaanii kaalshiyeemii irra kan caalu yoo ta’u kunis qaama horii 

keessatti hir’ina kaalshiyeemii kan fidu ta’uu isaati. Nooraan (lime stone) kaalhiyeemiidhaaf madda 

gaarii yoo ta’u nyaata beeylada furdisuuf qopheessaman keessatti dhibbantaa 1 hanga 1.75 tti yoo 

dabalame rakkoo hir’ina kaalshiyeemiin dhufuu danda’u ni hanbissa. 

Nyaatni (rations) horiiwwan furdisuuf qophaa’an yeroo yerootti qindaa’uu fi haara’uun kan 

barbaachisu yoo ta’u kunis hir’ina ykn baayyina wantootaa (nutrients) ni hambisa. Hir’inni 

qulqullina nyaataa kun horiiwwan kan quucarsu yoo ta’u bayyinni isaanii immoo baasii nyaata 

beeyladaaf ta’u heddummaachisuun bu’aan argamu akka xiqqaatu ni godha. Nyaata sirriitti waliin 

makuun odeeffannoo qulqullina nyaataa qabaachuu kan barbaachisu yoo ta’u qulqullinni kunis gosa 

nyaataa tokko irraa isa tokkotti addaa addummaa qaba. Odeeffannoowwan yeroo dheeraan dura 

galmaa’anii jiranis qulqullina nyaatota kana ibsuudhaaf kan gargaaran miti. 

4.1. Gatii garii ta’een raashinii qindeessuu 

Raashinii (nyaata) qopheessuudhaaf, wantoota kan akka pirotiinii, hiddaa (fiber), albuudaa fi 

vitaaminii ilaalcha keessa galchuun barbaachisaadha. Nyataa wal-madaalaa ta’e qopheesuutti 

dabaluudhan horiif nyaata qopheesuu keessaatti kan hubatamu qabu inni tokko nyaati horiif ke

6 


nnamu sun feedhii nyaata gatii gaariidhaan guutu danda’u mirkaneessudha. Gatii gaariidhaan nyaata 

qopheessuun kan inni irraatti hundaa’u saddan oddefannoo kana gaditti caqasamaniidha. 

a. Feedhii nyaata qaama gabbisu ilaalcha keessa galchu 

b. Qabiyyee gosa nyaataa adda addaa nyaata (ration) sana qopheesuudhaaf walitti makaman 

c. Gatii gosa nyaatota walitti makamanii 

Sagantaan koompuutara “Excel” gatii garii herregu kan biyya kanatti yeroo duradhaaf hojiirra 

olchee/beeksise Dr. David Hutcheson kan jedhamani ogeessa ol’aanaa haala ammayyaattiin akkaataa 

ittiin beeylada furdisan biyya Amarikaani Teeksaas (Texas) keessatti akkasumas addunyaa irraatti 

biyya adda addaatti nama gorsa kennudhaan beekamanidha. Mala kanan meeshaan ittifayyadamu 

qabamu herreega nyaata keesaatti dura kan murta’u qabu, qabiyyee nyaata protinii fi humna 

akkasumas gatii isaanii yaada keessa galchuudhaan ta’uu qaba. Sagantaan kun kan faayyadamu 

“simultaneous equation” dha. Hikoo gatii hunda (over all values) meesha tokko tokko ilaalcha 

keessa galchudhaan meeshalle lamaan isaani waliin dorgomsisuun jechuun tokko prootiini fi inni 

kan biraa kan humna. Nyaatti inii garaagarummaa guddaa pozetiivii ta’e qabu nyaata garii bitamuu 

qabudha. 

Kanaafuu raashiniin fedhii nyaata horii guutudhaaf wal-madaluu qaba. Fedhii nyaata horii kan 

miidhu umurii fi ulfina qaama horii, sadarka (rate) gudina, wal-simsisuu fi walin makuu gosa nyaata 

adda adda, nyaata reeshiniin kun qabachu qabu sirrii kan ta’e pirootiinii, humna (kaarboohydireetii fi 

cooma) albudaa fi vitaminii fedha. Nyaata sirriitti akka itti fayyadaaniif bishaan ga’aa ta’ee 

kennuunis barbaachisaadha. 

4.2. Nyaata waliigalaa waliin makame (Total mixed ration) 

Nyaata waliigalaa waliin makkame jechuun maal jechuudha? 

Nyaata waliigalaa walitti makamee jechuun nyaata guutuu ta’e gosa nyaata hunda ofkeessa qabu 

jechuudha. Gosoni kunis nyaata goga (roughages), nyaata daakamaa (concentrates), albuudaa fi 

vitaminii fa’i. Nyaatni kunis fedhi beeyladaa haala guutuun kan qindaa’udha. Gosotni nyaataa adda 

addaa kun haala walqixa ta’een waan walitti makamaniif yeroo beeyladootni nyaata kana 

fudhatanitti goosotni adda addaa kun haala madaalawaa ta’een horiin fudhatamu. Nyaachisuun 

nyaata wal maka waligala kun garachi beeyladaa keessatti fayyadamni nyaatas ta’e oomishtummaan 

beeyladaa akka fooyya’u ni godha. 

Fayiidaa nyaata waliigalaa waliin makamee 

a) Raashinii guutuun waliti makame filannoo horiin nyaatni yeroo qofaatti kennammuf godhu 

hambisudhaf ni gargara. Kunis kan ta’uu danda’u gosni nyaataa marga (rhoghages), pirootiinii fi 

humna keenuu akkasumas albuda fi vitamina akka gariitti waan walitti makamaniifidha. Yoo

7 


margi gogaa (roughages) fi nyaatni daakamaan qofaatti nyaachifamee horiin marga goga ykn 

nyaata daakamaa filachuu ni danda’u. Horiin akkasii kun ulfina qaamaa barbaadamu ga’uu 

hindanda’an. Karaa tokkon beeyladni marga gogaa dhisanii, midhaan dheedhii (grain) ykn 

nyaata daakaama (concentrate) qofa fayyadamuu ni danda’u. Kun immoo dhibee garachaa kan 

akka “acidosis” jedhamu fiduu ni danda’a. Kunis midhaan dheedhii hedduminaan fudhatanii fi 

gosa nyaataa “structural carbohydrates” waan hin fudhanneefidha. Yoo raashinii guutuu walitti 

makame faayadamne, filannoo horiiwwan nyaata adda addaa gidduutti raawwatan ni hir’ata. 

b) Raashinii gutuun wal-makame wanta goggogaa (dry matter) fi fudhannaa (intake) beeyladaa 

sirriitti murteessuuf nama gargaara. Sirritti nyaatii wal-makkamee horiin garee gareedhaan 

akkata umurii ykn ulfina isaaniitti wayitii soramani fi hanga quufanitti akka nyaatan yeroo 

godhaman, horiiwwan kun wantoota barbaachisan kan akka annisaa, pirootiinii, albuudaa fi 

viitaminii haala barbaadaniin akka fudhatan akkasumas oomishtummaa barbaadame 

dhugoomsuuf ni gargaara. 

c) Nyaatni qulqullina ol’aanu qabu (concentrate) gosa nyaata gogaa (roughage) walin haala gariin 

yeroo waliin makamee dhiyaatu, beeyladni sadarkaa ol’aanaa ta’een akka nyaatatti fayyadamu 

godha. Horiin hanga feedhi isaani akka nyaatan fi oomishtumma eegamus akka dhugomsan isaan 

goha. 

d) Nyaata kennamee fi kan horiin itti fayyadame seeraan to’achuu fi akkasumas baasii nyaataa 

to’achuuf ni gargaara 

e) Gosa nyaata adda addaa fi kan biro yeroo baayyee beeyladan hin fudhatamne akka itti 

fayyaamnu nu gargaara. 

Rakkoolee ittifayyadama nyaata waliigalaa walitti makamee waliin walqabatan 

Saganta nyaachisaa bu’a qabeessa ta’e gaggeessuuf, (nyaata) raashiinii waliigalaan sirriitti qabamuu 

qaba. Haalli qabiinsaa murteessoo ta’an haala armaan gad jiruun tarreessamaniiru 

a) Beeyladoota umurii fi ulfina qaama walfakkattuun qooduun dirqamadha. 

. 

b) To’annoon fudhannaa nyaata gogaa (DM intake) fi qabiinsi nyaataa gaarii ta’e baayyee 

barbaachisaadha. Oomishtummaa horiiguddisuuf nyaata sirriitti qindeessuu fi nyaata gogaa 

beeyladaan fudhatame to’achuun baayyee barbaachisaadha. Odeeffannoon fudhannaa (intake 

information) qulqullina qabu qabaachuu baannaan nyaata ulfina beeyladaa dabaluuf gargaaru 

sirriii qindeesuun rakkisaadha. Hanga barbaadamu gad nyaachisuun oomishtummaa kan hir’isu 

yo ta’u kan barbadamu ol nyaachisuun immoo baasii guddaaf nama saaxila.

8 


c) Akka gariitti wal simsisanii walin makkun gosa nyaata adda adda barbachisadha. Kana 

gochuudhaaf immoo murmurtun gosa nyaata (roughages) iddoo xixiqatti murmuruuf ni 

barbachisa. 

Gabatee1. Fakkeenyaa korma Booraanaa gabbissuf nyaata wali-gala walitti makamee 

Gosa nyaata % dhaan 

Boqqolloo 34 

Qola Qamadii/Furuushkaa 23 

Caacabaa qamadi/Furushkeloo 15 

Faagulloo nugii 10 

Barsii xaafi murmuurame 8 

Molaasesii i 8 

Nooraa (lime stone) 1.75 

Ashaboo 0.25 

Ida’ama 100 

Madda: Hutcheson, 2007 kan barreese irraa 

Eerga murmuramee boodallee margii gogaa fi molaasesiin rakkina waliin makuu ni mudata. 

Kanaafu, meeshaa walitti maku (horizontal mixer) jedhamu marga cicitaa fi molaasesii walitt 

makudhaaf gargaaru qabaachuun barbaachisaadha. Iddoo meesha kana hin argannetti, margii 

gogaan murmurame, molaasesii fi nyaatni daakamaan lafa qulqulluu simmintoodhaan hojetame 

irratti akaafaadhaan waliin makuun ni danda’ama. 

Gabatee 2. Qabentaa qulqullina (nutrient content) nyaata waligalaa qindaa’e qophaa’ee 

Qabentaa qulqullina (nutrient) Akka nyaatamutti Wanta gogaa irratti 

(as fed) 

hundaa’uudhan (DM basis) 

Wanta gogaa ( %) 92.4 100 

Annisaa qulqulluu lubbuu tursuuf gargaaru 

(NEm) (Mcal/kg WG) 

1.55 1.67 

Annisaa qulqulluu ulfina qaamaa dabaluuf 

gargaaru (NEg) (Mcal/kg WG) 

0.94 1.05 

Pirootiinii (%) 12.6 13.7 

Kaalshiyeemii (%) 0.87 0.94 

Foosferesii (%) 0.70 0.75 

Hubachiisaa: WG (wanta gogaa) jechuun “DM”; Annisaa qulqulluu lubbuu tursuuf gargaaru 

jechuun “net energy of maintenance”; Annisaa qulqulluu ulfina qaamaa dabaluuf gargaaru jechuun 

“net energy of gain”; Pirootiinii jechuun “crude protein”; Kaalshiyeemii jechuun “Calcium”; 

Foosferesii jechuun “Phosphorus” jechuudha.

5. Gosoota nyaata adda addaa hojii horii furdisuuf oolan 

9 


Akka kanaa ol kutaa 2ffaa keessatti ibsametti, furdistoonni baayyeen kan hundaa’an nyaata 

qulqullinaan ol’aanaa ta’anii fi gosa nyaata gogaa (roughages) irrattidha. Gosni nyaata qulqullinaan 

ol’aanaa ta’an kun (concentrates) madda annisaa fi/ykn pirootiiniitti. Kanaaf gosni nyaatotaa kun 

madda annisaa ykn immoo pirootiinii ykn immoo kan lamaaniiyyuu jedhamanii qoodamu. Gosni 

nyaatotaa kan isaan kanaan addaan ba’an immoo qabiyyeen qaaccaa (fibre content) isaanii ol-aanaa 

kan ta’e yoo ta’an qabiyyeen annisaa fi pirootiinii isaanii immoo gad aanaadha. Gabatee 3 armaan 

gad jiru keessatti gosoonni nyaatotaa armaan olitti isbaman tarreesamaniiru. 

Gabatee 3. Gosa nyaatota qulqullina olaanu qaban (concentrates) fi qaaccaa olaanu qabaachuun 

beekaman (roughages) hojii horii furdisuu keessatti qooda qaban 

Gosa Nyaata qabiyyee olaanaa qaban (concentrates) Gosoota nyaata qaaccaaa 

Gosoota nyaata madda Gosoota nyataa madda Gosoota nyaataa mad olaanaa qabaachuun 

annisaa ta’an pirootiini ta’an 

annisaa fi pirootiinii beekaman (roughages) 

• Midhaan agadaa • Cuunfaa midhaan • Furushkaa • Dirqoosha marga 

(Boqqolloo, Sinaara, dibataa 

• Furushkeelloo • Barsii midhaani kan 

Garbuu, Qamadii, o Faagulloo nuugii • Caccabaa qamadii akka cidii xaafii 

Boobee) 

o jibrii 

• Qola ruuzii • Calala midhaan biilaa 

• Molaasesii 

o Salixii 

• Ija jirbii 

(screenings) 

o Loozii 

o Suufii 

o Talbaa 

• Kuusii lukkuu 

• Siicoo/atalaa biiraa 

• Haftee warshaa alkoolii 

(distillers grain) 

• Qola baaqelaa 

• Qola Missiraa 

• Qola garbu, baaqelaa, 

ruuzii, jirbii 

5.1. Gosa nyaatotaa qabiyee nuutreentii olaanaa qaban (concentrates) 

Gosni nyaatotaa kun kan ittiin beekaman baayyina qabentaa annisaa fi/ykn pirootiinii dhaani. Gareen 

kun gara caalu kan inni ofitti hammatu hafte warshaa qonnaa (agro-industrial byproducts) adda 

addaa fi darbee darbee haftee midhaani fi harca’aa midhaanii dha. Gosni nyaatota kanaa baayyinaan 

isaan armaan gaditti caqasaman ofkeessatti hammata. 

� Haftee mana daakuu ( (furushkaa, furushkeelloo, funyaan qamadii, qola ruuzii) 

� Cuunfaa mana zayitaa (faagulloo nuugii, faagulloo ija jirbii, faagulloo loozii, faagulloo talbaa, 

faagulolo salixii, fagullo suufii k.k.f. 

� Molaasesii 

� Ija jirbii akka jirutti 

� Midhaan yeroo tokko tokko akka tasa hafu ykn midhaan yeroo qaopha’u/oomishamu caccabu

10 


Argamiinsaa fi gatii irratti hundaa’udhaan nyaatonni (raashiniin) haala ammayaatiin horii furdisuuf 

qophaa’an %75- 95 kan ta’an gosa nyaataa qulqullina olaanaa (concentrate) i qaban yoo ta’u 

maddi annisaa hanga % 90 ta’u immoo kan argamu midhan irraatti. 

5.1.1. Hafteewwan warshaalee qonna irraatti hundaawan (agro-industrial byproducts) 

Hafteen warshaalee qonna irraatti hundaawanii (aagiroo-industrii) haftee midhaan yeroo dura 

qopha’u irra kan argamu kan akka qolaa (habaqii) fi kan akka haftee mana baaburaa midhaanii irra 

hafu, hafte midhaan dibata warshallee gurgudaa fi xixiqaa irra arrgamani fi hafte warshaa 

shukkaaraa kan akka molaaseesii dabalata. 

Hafteewwan kun yeroo kan biroo wajiin waliin madaalaman qulqullina ol’aana qabu. Hafteen 

agroo indusrtii kan akka haftee warshaa daakuu midhaanii (furushkaa, furushkeelloo, furushikaa 

ruuzii kkf.), haftee warshaaa cuunfaa zayitaa (faggullowaan adda addaa) fi haftee warshaa 

shukaara (molaasesii) nyaata beeylada haala ammayyaa’aa ta’een furdisuuf qophaa’an keessatti 

qooda guddaa kan qabaniidha. 

5.1.1.1. Faagulloowwan mana cuunfaa zayitaa irraa argaman 

Faagulloon adeemsa midhaan dibataa irraa zayitii baasuuf godhamu irraa haftee argamudha. Isaanis kan 

akka faguulloo nugii, ija jirbii, ocholonii, talbaa, salixii, suufii fi k.k.f. Itiyoophyaa keessatti midhaan 

dibataa baayyeen haala qilleensaa giddu galeesa fi gammoojjii kan biqilan kan akka talba, ocholonii, 

sanyii raafuu, salixii, suffii, sanyii jirbii fi nugiin ni argamu. 

• Midhaan dibataa irraa zayitii baasuuf adeemsi raawwatamu sadarkaa gurguddaa fi xixiqqaa 

jedhamee qoodamuu ni danda’a. Humni isaan midhaan dibataa irraa zayitii baasuuf 

fayyadamanis (degree of efficiency) addaa addummaa ni qaba. Warshalleen jiran hundi Addiis 

Mojjoo irra kan haafe kan faayadaman adeemsa “expeller (mechanical) method” kan jedhamu 

yoo ta’u Addiis Moojoon garuu adeemsa “solven extraction) jedhamu fayyadama. 

• Faagulloon midhaan dibaataa kun qabiyyee pirootiinii ol’aanaa qabu. Kanaaf raashinii beeyladaa 

qopheessuu keessatti akka madda pirootiiniitti ni fayyadu. Adeemsa cuunfaan itti raawwatamee 

fi gosa midhaan dibataa irratti hundaa’ee qabiyyeen pirootinii % 20-25 ga’uu ni danda’a. 

Qabentaan pirootiinii harka caalu garuu % 28-35 gidduu ta’uun isaa hubatameera. Baayeen 

Faguulloo midhaan dhibaata “essential amino acid”, cystine fi methionine” kan jedhaman 

qabiyyee hanga ta’e qabu. Akkassumas qabiyye “lysine “ xiqaa ni qabu. 

• Mala zayita omishu irratti hunda’’udhaan faguulloon midhaan zayita naayitrojiinii hidda (fiber) 

wajjin walitti hidhame qabu. Kunis si’aayina naayitiroojiiniin sun ittiin daakamu hir’isuu ni

11 


danda’a. Haalli kun adeemsa cuunfaa zayitaa sadarkaa xixiqqaatti raawwatau irratti kan mul’atu 

yoo ta’u oomishtoota warra babal’aa fi adeemsa cuunfaa “solvent extraction” jedhamu kan 

fayyadaman irratti garu rakkinni akkasii bada hin mul’atu (Moges, 1992) Ho’ina dhibbitii 

guddaa fayyadamuun pirootiinii faguulloowwan kan keessa jiru hedduu kan miidhu yoo ta’u 

qulqullina fi sia’yina inni ittiin daakamus hir’isuu ni danda’a. . 

• Mala cuunfaan ittinn raawwatame irratti hundaa’ee faguulloon midhaan dibataa annisa olaanaa 

qabaachuu ni danda’a. Baayyinni annisaa (Mcal/Kg WG dhan) 2.03 - 3.7 ta’uu kan danda’u yoo 

ta’u, “Net Energy of Gain” immoo 1.36 hanga 0.71 (Mcl/kg WG dhaan ) ga’uu ni danda’a. 

Zayita cuunfun sicoo qabiyee cooma zeeroodha eegalee hanga % 12 tti qabachuu ni danda’a. 

Kunis haala fi akkata cunfaa zayitaitti raawwatame irratti hundaa’a. “Solvent extraction” 

faayadamun zaiyta hunda midhaan dibataa keessa baasuu ni danda’a. Sicoo keessatti % 1 hafuu 

hin danda’u. 

• Faguulloon midhaan dibaata mala humna cuunfuudhaan (mechanical extraction) yoo 

raawwatame qabiyyee coomaa baayyee fi qaccaa fi pirootiinii xiqaa ni qabaata. Ho’ini guddani 

fi dhibaan gudan jechuun “expeller extraction” tarii pirotiinii keekii midhaan dibaata keessa jiru 

qabiyye isaa baleesu ni danda’a. Akkasumas sadarkaa inni itti bulbulamu (digestibility) isaa 

hirrisu ni danda’a. Qabiyyeen kalshiyeemi wanta gogaa keessatti hanga % 0.17- 0.72 gadi 

aanadha. Qabiyyeen faguulloo fosferesii giddaa yoo ta’u kunis hanga % 0.75 hanga 1.31 ga’uu 

ni danda’a. . Akka wali galaatti keekii midhaan dibaata keessatti qabayyee foosferesii, 

pootashiamii,maaginiziyeemii baayyee fi qabiyyee kaalshiyeemii fi sooddiyeemii xiqqaadha 

(Solomon, 1992). 

• Yoo haftee ija jirbii ilaalle, qabiyyeen pirootinii fi qaccaa garaagarummaa gudda qaba. r). 

Nyaatamuun faguulloo ( kan kanaa kan inni irratti hunda’u yoo ijji (seed) cuunfamu kan 

quncifame ykn kan hin quncifamne ta’uu isaa irratti hundaa’a. . Quncifamuun midhaan dibaata 

utu zaayita hin cuunfiin dura qabiyee qaaccaa fi qolaa ni baleessa. Quncisuun fudhaana fi 

nyaatamuu faagulloo midhaan dibataa ni baaleessa. Quncisuu jechuun hafte buukii fi qola ija 

irraa baasuu jechudha. Faaguulloon midhaan dibaata qabiyee keemikalaadhanis gargaruma 

guddaa akka inni qabaatu ni goha. . Qabiyeen pirootiinii keekii ochoolonii fi quncifama ija jirbii 

keessa ijru isaa kan bira calaa baayyeedha. Qabiyyeen pirootiinii inii xiqaan kan argamu 

faaguullo sanyii jirbii isa hin quncifamiin keessatti. Qaaccaan (NDF fi ADF) faguullo sanyii 

jirbii hin quncifamnii baayyinaan ol’aanaadha. Faagulloon loozii quncifamaan qabiyee qaaccaa 

gadaanaa offkeessa qaba. 

Faguullo nuugii 

Itiyoophiyaa keessatti faaguulloon nuugii nyaata beeyladaa fooyyessuuf akka nyaata dabalataatti kan 

faayidaa guddaa kennu keessaa isa tokkodha. Waggatti nugii hanga toonii 84,802.34 ta’u kan 

oomishamu yoo ta’u cuunfaan zayita isaas ballinaan kan raawwatamu adeemsa cuunfaa 

“mechanical extraction” jedhamunii fi mashinoota dulloomaniin ta’uu isaa hubachuun ni 

danda’ama (CSA 2003). Faguullo sanyii nugii oomishamu nuugii zayita oomishuuf oolu keessa 

harka (50 %) kan ta’u ta’uun isaa hubatameera. kun kan agarsiisu faguullon sanyii nuugii wagaa

12 


tokko keessatti oomishamu tonii 42,401.17 kan ta’uu danda’u ta’uu isaati. Sanyii nugii baayyeen 

laftini itti oomishamu gara lixa biyyaatti, keesuuma nannoo lixa oromiyaa (Lixa fi Kiba Lixa Shawa, 

baha Wallagaa, Horroo Guduruu fi Lixa Amaara (Gojamii fi Gondar) keesaatidha. 

Fakkii 1. Fagulloo nuugii 

Qabiyyeen pirootiini faguulloo nugii %28-38 kan ta’u yoo ta’u yeroo baayyee kan hubatamu %30 fi 

35 ta’uu isaati (Gabatee 4). Qabiyyeen dibataa ykn zayitii (fat) %2.4-2.6 kan ta’u yoo ta’u giddu 

galeessan %8.4 kan ta’u yoo ta’u qabentaan annisaa (energy value) giddu-galaan Mcal 2.37/kg DM 

ME akka ta’u barameera. 

Gabatee 4. Addaa addummaa qabentaa wantoota adda addaa (chemical composition) fi 

tilmaama daakamuu (in vitro digestibility) faagulloo nuugii mala adda addaan cuunfame 

Adeemsa “mechanical extraction” Adeemsa “solvent 

Qabentaa wantootaa 

Affeellaa duraa Affeellaa duraa extraction ” 

malee (pre-cooking) waliin 

Cooma (%WG) 12.2 (7.8-20.1)* 10.2 (6-16.5) 28 

Pirootiinii dimshaashaa (%DM) 31.4 (27-34.2) 30.9 (27.6-33.8) 33.4 

Qaaccaa dimshaashaa (% WG) 36.7 (32.1-42-7) 35.9 (31.8-42.9) 32.7 

Liigninii (% WG) 13.3 (11.5-21.1) 12.4 (10.5-13.6) 14.6 

Tilmaama daakamuu nyaata gogaa (%) 61.8 (59.5-64.3) 62.8 (59.5-71.5) 58.8 

Hubachiisaa: WG (wanta gogaa) jechuun “DM”; Cooma jechuun “ether extract”; Pirootiinii 

jechuun “crude protein”; Qaccaa dimshaashaa jechuun “Neutral detergent fibre” ykn “NDF” 

Ligniinii jechuun “lignin”; Tilmaama daakamuu nyaata gogaa jechuun “in vitro DM digestibility” 

jechuudha. 

* lakkoofsi uwwistuu keessatti kaa’aman ballina addaa addummaa (ranges) agarsiisu 

Yeroo faagullowwan midhaan dibata biro waliin madaalamu hidda (fiber) olaanaa (34.4.% NDF fi 

liiginiinii % 8.4) fi si’aayina ittiin daakamau gad aanaa ta’e (in vitro DM digestibility % 61.7%)

13 


qaba. Faagulloon nuugii yeroo cuunfamu qolli isaa yoo irraa ka’uudhaa baate qabentaan hidda isaa 

olaanaa ta’uu ni danda’a. Haa ta’u iyyuu malee qabentaan pirootiinii dimshaashaa (crude protein) 

olaanaa waan ta’eef nyaata beeyladaa keessatti akka nyaata dabalataatti faayidaa irra ni oola. Yeroo 

gosa nyaatotaa madda annisaa ta’anitti dabalamu, fudhatama nyaata, sadarkaa daakamuu nyaataa fi 

oomishtummaa beeyladaa ni fooyyessa. Qabentaan pirootiinii dimshaashaa fi coomaa faagulloo 

nuugii toftaa zayitiin ittiin cuunfamee fi cimina adeemsa cuunfaa irratti hundaa’uudhan adaa 

addummaa ni qabaata. 

Faagulloo ijja jirbii 

Hafteen ija jirbii erga ijji jirbii cuunfamee booda mala lamaan (humnaan cunfudhan fi buulbuldhan 

cuunfanii bassuudhaan) kan argamuudhaa. Qabiyyee pirootiinii guddaa % 36 kan caalu ni qaba. 

Akkasumas qabiyyeen pirootiinii faagulloo sanyii jirbii baayinan % 40 ni ta’a. Haata’u malee qola 

daakamaa itti dabaluudhaan lakkoofsa kana gad buusuun ni danda’ama. Akka waligalaatti 

horiiwwan alala guuranif akka nyaata dabalataatti fayyaduu kan danda’u nyaata dabalata baayyee 

gaarii ta’eedha. Haata’u male vitaminii “D”, karrootinii fi kaalshiyamiidhan hanqina ni qaba. 

Foosfereesii garu baayee ni qaba. Tarii waan haadha’aa (toxic substance) “gossypol” jedhamu 

qabachu ni danda’a. Keemiikaalli kun immoo horii ijoolee (young) ta’an fi garachi isaani hojii isa 

haala gaariin raawwachu hin jalqabne irratti miidhuu ni danda’a. Horiiwwan warra gurguddoo ta’an 

keemikaala kana summii akka inni itti hin taane garachaa isaanii keessatti gochuu waan danda’aniif 

isaan irratti yaaddoo homaallee hin fidu. 

Gabatee 5. Dhiibbaa malii cuunfaa (extraction methods) faguulloo ija jirbii qabentaa wantoota 

adda addaa (chemical composition) fi si’ayina nyaatni gogaan itti daakamu (IVDMD) irraatti qabu 

Qabentaa wantoota 

adda addaa (%) 

Qolii kan irra ba’ee Qolii kan irra hin ba’in 

Humnaan 

Bassuu (Press) 

Bulbuuludhaan 

baasuu (solvent) 

Humnaan 

bassu (Press) 

Cooma (%WG) 7.6 1.9 8.5 1.6 

Bulbuuluudhaan 

baasuu (Solvent) 

Pirootiinii (% WG) 44.5 51.1 25.0 26.6 

Qaaccaa dimshaashaa (%WG) 23.5 21.1 48.9 55.2 

Liigninii (% WG) 4.6 4.8 10.7 11.0 

Tilmaama daakamuu nyaata gogaa (%) 77.8 78.6 56.7 53.2 

Annisa meetabolaayizaabilii (MJ/ kg 

WG) 

12.3 8.5 



Ligniinii jechuun “lignin”; Tilmaama daakamuu nyaata gogaa jechuun “in vitro DM 

digestibility”; annisa meetabolaayizaabilii jechuun “metabolizable energy” jechuudha.

14 


Sanyiin jirbii qola furdaa ija isaa haguugu ni qaba. Qolli kunis , hidaa (fiber) olaanaa waan qabuuf 

sadakaa daakamuu (digestibility) faagulloo jirbii gad buusuu ni danda’a. Qulqullinni isaas akkasuma 

gadaanaa ta’uu ni danda’a. Kanaaf ijji garbuu qolli isaa irraa hin ba’iin horiiwwan gurguddoo alala 

guuran qofaaf fayyada. Qolli kunis ija jirbi kana kaakka’uudhaa fi qulleessuudhaan irraa addan 

baasuun ni danda’a. Kunis qulqullinni isaa akka dabalu ni godha. Walumaa galatti qabentaan 

pirootiinii ija jirbii %25 hanga 51 ta’uu kan danda’u yoo ta’u qabentaa hida dimshaashaa (NDF) 

immoo % 21 hanga 55 ga’uu kan danda’u ta’uun isaa barameera. Kunis mala zayitiin ittiin 

cuunfamee fi ijji kun utuu gara cuunfaatti hin galiin qolli isaa irraa ka’uu fi hin kaanee irratti 

hundaa’a. 

Faguulloo Ijja talbaa 

Fakkii 2. Faguulloo ija jirbii 

Faaguulloon ija talbaa qabiyyee pirootiini hanga % 30 ni qaba. Faguulloon talbaa nyaata pirootiini 

akka dabalataatti gargaaru olaanaa qaba. Kanaafis fudhatamni isaas olaanaadha. Fayyaan beeyladaas 

akka gaarii ta’u ni godha. Kunis “laxative effect” waan jedhamu waan qabuufidha. Faaguulloo 

midhaan dibaata isa kan irra adda kan isaa godhuu % 3 hanga 10 kan ta’u haphee/ancaa qabachu 

isaatti. Akka waligalaatti,qaamni beeyladaa nyaata kanaan furdatan waan calaqqissu/cululuquuf hojii 

furdisuu keessatti qooda guddaa qaba. Qamni horii furdatan kana bitus cululuqaa iaanii irraa kan 

ka’e gammadee bita.

15 


Gabate 6. Qabentaa qulqullinaa (chemical composition) fi tilmaama daakamuu nyaata gogaa 

(IVDMD) cuunfama faagulloo talbaa utuu hin haammaccamin /hin bilchaatin ykn 

eerga haafeelame/bilchaate cuunfamee 

Akkakuu/Gosa Utuu hin haammaccamin Eerga haammaccame Booda 




jechuudha. 

Faguulloo Loozii 

G/Galeessan 

(Mean) 

Reenjii 

(Range) 

G/Galeessan 

(Mean) 

Reenjii 

(Range) 

Cooma (%WG) 16 10.8-22.0 12.9 8.2-18.1 

Pirootiinii (% WG) 29.1 24.1-30.5 28.2 26.0-31.6 

Qaaccaa dimshaashaa (%WG) 34.1 26.0-41.1 31.6 26.8-39.1 

Liigninii (%WG) 7.1 5.6-12.4 8.4 6.7-9.6 

Tilmaama daakamuu nyaata gogaa 

(%) 

70.5 61.6-72.1 72.1 71.5-72.6 

Faaguulloon loozii kan oomishamu yeroo zayitiin loozii irra cuunfamudha. Qabiyyee pirootiini 

baayyee (gara %50) qaba. Kunis kan agarsiisu keekii midhaan dibataa isa kaan kan caalu ta’uu isati. 

Faagulloon kun kan baayyee jaalatamuu fi qulqullina olaanaas kan qabuudha.Haa ta’u malee 

faagulloowwan biroo wajjiin yeroo madaalamu amiinoo-aasiidii “methionine” jedhamu gadaanaa 

qaba. Faaguulloon loozii zayiti %2 hanga 7 kan ta’u kan qabu yoo ta’u qabentaan hiddaa (fibre 

content) isaa immoo gadaanaadha. Faguulloo loouzzii iddo jidhaa ta’eetti kuusuun tarii omisha sumii 

off keessa qabu akka oomishu tasisu ni danda’a. Kunis “aftlatoxin” kan jedhamu yoo ta’u fangasii 

“aspergilus flaveus” kan jedhamuun dhufa. Loouzin gara caluu kan oomishamu Baha Harrargee 

keesattidha. Faguulloo loozii kan ballinaan oomishu warshaa zayitaa nyaataa Hamareessa naannoo 

magaalaa Hararitti argamuudha. 

5.1.1.2 Hafteewwan warshaa midhaan daaku irraa argaman 

Haafteen warshaa midhaan daakuu irra argaamu kan inni of keessaatti qabatuu habaqii fi hafte 

daakuu warshaa kan akka furushkaa qamadii, furshkelloo qamadii, habaqii/qolaa ruuzii, fi harca’aa 

midhaan adda addaa ti. Hafteen kun kan oomishamu midhaan nyaata namaaf ooluu yoommuu 

daakaamudha. Qolli/habaqiin qaamadii biyya kana keessatti baayyee kan beekamudha. Harca’aan 

qamadii, ija qamadii caccabaa, cooligaa kosiiwwan biroo yeroo midhaan kun qullaa’u kan akka ija

16 


aramaa jechuudha. Hafteewwan adda addaa kun hojii horii furdisuu keessatti qooda guddaa kan 

taphataniidha. Hafteewwan kun, molaasessii fi caccabaan midhaanii kun akka madda annisaatti 

fayyadu. Gama biraan molaasesiin immoo madda annisaa dafee daakamu (readily soluble 

carbohydrates) kan qabauudha. 

Qola Qamadii (furuushkaa) 

Midhaan qamadii qabiyyee miciraani hanga %82, Qolaa %15 fi mari’immaan %3 qaba. Biyya 

Itiyoophiyatti qolii qamadii hafte midhaan daakuu baabura isa aangafa nyaata horiif fayyada irra ola 

jiruudha. Hafteen kun golgaa ija qamadii yeroo midhaan kun daakami miciraanii fi marimmaan irraa 

addaan ba’uudha. Hafteen kun yeroo itti bu’am kan shaakitta’uufi kan salphatuudhas. Qabentaan 

pirootiinii isaa %14 hanga 18 kan ga’u yoo ta’u annisa meetabolaayizabilii ta’e kiiloo giraama 

tokkotti hanga megaa juulii 12 ni qabaata. Annisa qulqullu hori lubbuun tursuu danda’u nyaata 

gogaa kiiloogiraama tokkootti megaa kaaloorii 1.63 fi annisa qulqulluu ulfinni qaama horii akka 

dabalu godhu immoo meggcaalorii 1.03 qaba. Qabentaan foosfarasii isaa olaanaa (1%) yoo ta’u kan 

kaalshiyeemii immoo xiqqaadha (0.1%). 

Fakkii 3. Furushkaa (qola qamadii) 

Qollii qamadii ni mi’aaya, maruummaan akka qullaa’u gochudhaanis bayyee beekamadha. Kunis 

sababa bookokuu fi bishaan offitti qabachuu/kufachuu danda’uuf. Sababni kanaas hidda baayyee 

(fiber) fi kaarboohaaydireetii istarchii hin taa’in waan qabuufi. Qoli qamadii madda annisaa faayida 

gudda qabu fi kaarboohaayidireetii salphaatti daakaman ((-linked polysaccharides) qaba. Nyaatonni 

akkasii garaacha beeyladaa keessatti dafanii kan daakaolaanaas kan maddisiisanidha. Qolii qamadii 

akkasuma qabiyyee gudda prootiini hanga %17, akkasumas qabiyyee garii Vitaminii bishaanin 

bulbulamu danda’an, “niacin” kan jedhamu irra kan hafte baayee ni qaba. Qola qamadii keessa 

pirootiinii baayyee daakamu (hanga % 75 ) ta’u ni qaba. Qabiyyeen hidda (fiber) fi humna qola 

qamadii qulquliina qamadii dakkamu fi mala inni ittin omishamu irratti hundaa’a. Qolii qamadii yoo

17 


mada nyaata prootiin itti dabalamee, fudhaana nyaata, nyaatamu fi hala gudina horii fooyyeessu ni 

danda’a. 

Qola qamaadii daakuu wajjiin walmake (furushikeello; wheat middlings) 

Qolii qamadii daakuu wajjiin walmake warshaa daakuu irraa kan argamu isa tokkodha. Kunis 

miciree fi daakuu baayy’ee kan qabuudha. Hafteen kun harca’aa midhaanii, qola qamadii, miciree fi 

harca’aa daakuu ni qabaata. Gosni nyaataa kun hojii horii furdisuu keessatt ballinaan faayidaa 

kennaa kan jiruudha. Pirootiinii fi annisa akka dabalatatti gargaaruu danda’us haala gaariin 

qabateera. Boqqolloo waliin yeroo madaalamu qabentaa annisaa % 92n kan caaluu fi qabentaa 

pirootiiniinis caalama kan qabuudha. Hafteen kun hidda dimshaashaa (NDF) %40 ga’u kan qabu yoo 

ta’u kunis garacha keessatti haala gaariin kan daakamuudha. Beeyladaafis yeroo kennamu haala 

gariin kan fudhatamu yoo ta’u raashinii walmakamee qophaa’u keessattis % 15 hanga 25 kan ta’uun 

itti dabalamuu ni danda’a. 

Qola (furushikaa) ruuzii 

Oomishtti ruuzii yeroo dhiyoo keessa biyya Itioophiyaa keessaatti kan barama dhufee fi iddo/ bakka 

murasa ta’e keessaatti kan argamudha. Hanga %86 kan ta’u ruuziin kan Oomishamu Nannoo 

Amaraa keessatti yeemu ta’u kan hafe %14 garuu kan oomishamu Oromiyaa, Benishaangul Gumuzii 

fi Nannoo Gambeelaatti. Iddowaan ruuziin itti oomishamuu fi nyaataf qophaa’utti qollii, habaqii fi 

caccabaan ruuzii akka hafteetti ni argama. 

Gab.7 Qabentaa qulqullinaa (chemical composition) qola qamaadii/ fruushkkaa, caccabaa 

qamadii/ Fruushkeello fi Fruushkkaa /qola ruuzii 

Gosa/akaakuu Qola qamadii Cacabaa/funyaan Qola (Fruushkaa) 

(Fruushkaa) qamadii (Fruushkeelloo) ruuzii 

Wanta gogaa (%) 89.7 92.7 92.3 

Albuuda dimshaashaaaa (%WG 6.6 5.0 17.7 

Pirootiiniin (%WG) 16.8 17.8 8.9 

Qaccaa dimshaashaa (%WG) 45.9 44.4 40.7 

Ligniinii (%WG) 2.8 3.4 5.9 

Kaalshiyeemii (%WG) 0.15 0.14 0.10 

Foosferesii (%WG) 1.20 1.15 0.68 

Hubachiisaa: WG (wanta gogaa) jechuun “DM”; Albuuda dimshaashaa jechuun “ash”; Pirootiinii 


Ligniinii jechuun “lignin”; Kaalshiyeemii jechuun “calcium”; Foosferesii jechuun “Phosphorus” 

jechuudha.

18 


Qolli ruuzii golgaa ija ruuzii, qola ija isaa irraa ba’uu fi ija ruuzii caccabaa kan dabalatuudha. 

Hafteen kun kaalshiyeem kaarbooneetii isa adeemsa ruuzii nyaataaf qopheessuu keessatti itti 

dabalamus ni qabata. Walumaa galatti hafteen ruuzii amala adda addaa kan akka hidda (fibre) 

olaanaa, fi annisa gadaanaa qabaachuun beekamu (Gabatee 7). Qolli ruuzii (rice bran) qulqullina 

olaanaa isaan kaan caalu kan qabuudha. Qabentaan pirootiinii isaa % 9 yoo ta’u qabentaan coomaa 

(fat content) immoo % 8 ta’uun isaa barameera. Pirootiinii fi zayita cinatti qolli ruuzii kun 

vitaaminoota B fi E haala gaariidhaan qabata. Qabentaan zayita isaa olaanaa ta’uun isaa immoo 

annisni haftee kana irraa argamu akka olaanaa ta’u godheera. Haa ta’u malee amalli kun yeroo 

hafteen kun iddoo ho’aa fi qilleensi jiidhaan jiru keessatti yoo kuusame ”rancidity” waan jedhamu fi 

fudhatama haftee kanaa gadbuusuu fi summeessu danda’u fiduu danda’a. 

5.1.1.3 Midhaan yeroo tokko tokko fayyadama irraa hafu ykn midhaan yeroo qopheessan 

faayidaan ala ta’u. 

Midhaan yeroo qopha’u faayidaa ala ta’u fi darbe darbe kan fayyadama irraa hafu akka dabalata 

nyaata humnaatti faayyadamuun ni danda’ama. Hungulaallin fi midhaan cacabaan baayyeen kan 

argamuu/ oomishamu yeroo midhaan qindeesanii fi sanyii qulqulleesaniidha. Midhaan kan bakka 

bu’u madda nyaata wal madaalaa ta’e iddo dheeraa ta’etti geejibsifamu kan danda’u gatiin isaa kan 

biraa irraa rakasa kan ta’edha. Gosni sanyii midhaanotaa kan akka boqolloo qamadii, garbuu, 

sinaara, mishingafi ruuzii salphaatti kan daakman (% 80 hanga 85), annisa guddaa kan ofkeessa 

qaban fi qabentaa pirootiinii olaanaa (8 hanga 12 kan ta’u) ni qabu. Gama kanaan boqolloon abdii 

guddaan kan irratti gatamuudha. Kunis kan ta’uu danda’e boqolloon qabentaa annisaa olaanaa, 

baayyinaan kan argamuufii gatiin isaas yeroo baayyee kan sodaachisu waan hin taaneefidha. 

Fakkii 4. Sinaanaatti hungulaallii midhaan qamadii nyaata horii 

haala fooyya’aa ta’een hoorsiifaman itti faayyadaman 

Hamma yeroo dhiyootti gatiin boqqolloo gatii qola qamadii waliin walitti dhiyaataadha. Yeroo 

dhihoo as garuu gatiin boqqolloo gatii nyaataa akka addunyaattuu rakkoo guddaa ta’aa dhufe waliin

19 


walqabatee baayyee dabalaa jira. Midhaanonni kun kaalshiyeemii gadaanaa waan qabaniif nooraa itti 

dabaluun baayyee barbaachisaadha. Midhaan baayyisanii nyaachisuun ykn beeladoonni daddafanii 

akka fudhatan gochuun dhukkuba adda addaa fkf bokoksaa garaa fi “acidosis” kan jedhamu fiduu ni 

danda’a. 

Hungulaalliin qamadii fi garbuu (Fak.4) soora beeyladaa qopheessuu keessatti qooda guddaa qabu. 

Harca’aan garbuu sadarkaa arfaffaa jedhamee beekamu pirootiinii dishaashaa % 12 ta’u, hidda 

dimshaashaa (NDF) fi qabiyyee ”ADF” jedhamu walduraa duubaan, % 21.5 fi % 7.8 qabu. Si’aayina 

inni ittin garachaa keessatti daakamus % 83 kan ta’u ta’uun isaa hubatameera. 

5.1.1.4 Ijaa aramaa asandaaboo (Phalaris) 

Ijii aramaa asandaaboo qabiyyee protiini giddu-galeesa, qaaccaa dimishaashaa (NDF) gad aanaa fi 

sadarkaa olaanaa ta’een daakamuu kan danda’uudhaa. Yeroo ammaa ijii aramaa asandaaboo 

Interpiraayizii Misooma Qonnaa Baalee keesattii beeylada furdisuuf fayiidaa guddaa kennaa kan 

jirudha (Gabatee 8). 

Gab.8 Qabiyee keemikaala adda addaa fi tilmaama daakamuu wanta organikii ‘’invitro 

organic matter digestibility” asandaaboo Interpiraayizii Misooma Qonnaa Baalee irraa 

sassaabame 

Akkakuu Giduu-Galeesaan Reenjii 

Wanta gogaa r (%) 94.7 94.4-95.1 

Albuuda dimshaashaa) (%WG) 5.8 3.2-9.1 

Pirootiinii (% WG) 13.3 12.1-14.1 

Qaccaa dimshaashaa (%WG) 22.1 19.1-25.6 

Qaccaa asiid diitarjentii (%WG) 8.6 6.1-10.7 

Tilmaama daakamuu nyaata gogaa (IVDMD) (%) 79.5 77.7-81.1 




jechuudha. 

Fakkii 5. Ija aramaa asandaaboo nyaata beeyladaaf qophaa’aa jiru

5.1.1.5 Ija jirbii dheedhii 

20 


Ijji jirbii dheedhii (kan hin cuunfamiin) gosa lama qaba. Isaanis adii fi gurraacha ykn isa 

daamacame jecdhamuudhaan hiramu. Sanyii jirbii adii jechuun ija daamacamee hafe irraa 

kan argamu ija jirbii qulqulluu hin taanedha. Ija jirbii adiin nyaata Beeyladaaf kan baayyee 

filatamuudha. Ijji jirbii jirbiin isaa irra ba’e yeroo baayyee akka sanyiiti kan tajaajila 

kennudha. 

Ijji jirbii madda pirootiinii fi annisaa ta’uudhaan ni tajaajila. Gosni nyaata kun dhibbantaan 

cooma isaa (crude fat content) 18-22 yoo ta’u qabentaan pirootiinii isaa immoo dhibbantaa 

20 ni ga’a (Gabatee 9). Ijji jibii qofaa isaa ykn nyaata biraa wajjin walii makamee beeyladaaf 

dhiyaachuu ni danda’a. Qophii adda ta’es hangana hin qabu. Haa ta’u malee dafaquun 

garachaa Beeyladaa keessatti akka inni dafee daakamu kan godhu ta’uun isaa hubatameera. 

Meeshaan Beeyladaaf ittiin dhiyeessan iddoo hin jirreetti, ijji jirbii gurguddaa waan ta’eef 

lafuma irratti naqamee yoo dhiyaate rakkoo hin fidu. Molaasesii waliin waliin makanii 

dhiyeessuun uhatama isaa ni fooyyessa. Nyaata gogaa kan akka hokaa, barsii fi baala mukaa 

ija jirbiin waliin makanii beellaadaaf dhiyeessuun rakko garaa kaasaa baayyina qabiyyee 

coomaan (fat content) irraan dhufu hambisuuf gargaara. 

Baayyinni ija jirbii horiif kennamu: 

• Balaa keemiikaalli (chemical residue) isa keessa jiru fiduu danda’u. 

• Baayyina dibaata fi garaacha Beeyladaa irratti dhiibbaa inni fidu 

• Balaa summii “gossypol” jedhamu (keessumaa %30 ol yoo ta’e) irratti hundaa;a. 

Ijji jirbii jabbiiilee umurii ji’a 4 gadiitiif hin kennamu. Kunis garaachi isaanii waan hin 

guddatiiniifidha. Jabootaa umuriin isaanii baatii 5-12 ta’eef killoo graama lama ol kan ta’u 

kennuun gaarii miti. Akka waliigalaatti ija jirbii horii tokkoof guyyaatti kiiloo giraama 2.5 ol 

kennuun gaarii miti. Hanga danda’ametti nyaata goggogaan (roughage) iddoo hin jirretti ija 

jirbii nyaachisuun gaarii hn ta’u.

21 


Gabatee 9. Qabentaa qulqullinaa ija jirbii dhedhiifayyaa (nutritive value of whole cottonseed) 

Gosa /qabiyee Sona /gatti 

Wanta gogaa (%) 90-93 

Cooma (% WG) 18-22 

Pirootiinii (% WG) 20.5 

Qaaccaa dimshaashaaa(% WG) 48.9 

Liigniinii (% WG) 12.2 

Kalshiyeemii (% WG) 0.15 

Fosferesii (% WG) 0.75 

Annisa meetabolaayizaabilii (Mcal kg -1 WG) 3.11 

Annisaa qulqulluu lubbuu tursuuf gargaaru (Mcal kg -1 WG) 2.12 

Annisaa qulqulluu ulfina qaamaa dabaluuf gargaaru (Mcal kg -1 WG) 1.45 



Ligniinii jechuun “lignin”; Kalshiyeemii jechuun “Calcium”; Fosferesii jechuun “phosphorus”; 

Annisa meetabolaayizaabilii jechuun “metabolizable energy”; Annisaa qulqulluu lubbuu tursuuf 

gargaaru jechuun “net energy of maintenance”; Annisaa qulqulluu ulfina qaamaa dabaluuf 

gargaaru jechuun “net energy of gain” jechuudha. 

5.1.1.6. Molaasesii 

Molaasiisin qabiyyee sukkaaraa guddaa kan ofkessaa qabuu fi dafee garaacha keessatti kan 

daakkamuu dha. Akkasumas albuudota kan akka kalshiyeemi, salferii, pootashiyeemi fi 

albuudoota xixiqqaa kan ofkeessaa qabuudha. Akkasumaas yeroo bonaa akka nyaata dabalataatti 

kan gargaaruu danda’uudha. Molaasasiin madda nyaata humnaa yeroo dheeraadhaaf turu 

danda’udha. Qabiyyeen pirootiini molassisi keessa jiru waan xiqqaa ta’ee fi yeroo baayyee 

nyaata pirootiinii qulqulina guddaa qabu wajjin ykn yuuriyaa wajjin nyaachisuun barbachisaa 

dha. Molassisiiin akka baattuu yuriyaatti ni faayyada. . 

Bilookiin yuuriyaa fi molaasesii akka nyaata dabalataatti qooda guddaa kan qabuudha. Haa ta’u 

malee faayidaa gosa nyaataa kana irraa argamu irraa fayyadamoo ta’uuf madda molaasesiiti 

dhiyaachhuun barbaachisaadha. Iddoo madda molaasesii irraa fagaannaan baasiin inni ittiin 

geejjiibeessamu baayyinaan ni dabala.

5.1.1.7 Kusii lukkuu 

. 

Fakkii 6. Molaassisii taankii kuusaa isaa keessatti 

22 


Kusiin lukkuu bu’aa ykn gosa nyaataa iddoo horsiisa lukkuu irraa argamuudha. Gosni nyaataa 

kun kusii lukkuu, haftee wantoota mana lukkuuf akka afaatti fayidaa irra oolanii fi harca’aa 

nyaata lukkuu qabata. Qulqullina wantoota arman olii irratti hundaa’ee qabentaan pirootiinii isaa 

% 15 hanga 35 ga’uu ni danda’a. Kusiin lukkuu qabentaa albuudaa ol’aanaa kan akka 

kaalshiyeemii, foosfarasii, pootaasiyeemii, maaginiiziyeemii,, salfarii fi kooperii ni qabaataa. 

Gosni nyaataa kun akka madda naayitiroojiinii (fermentable vitrogen) fi albuudota barbaachisoo 

qaba. Qabentaan kalshiyeemii isaa %2.1 kan foosfarasii immoo %1.8 ta’uun isaa barameera. 

Qabenntaan hiddaa (fiber content) immoo wantoota mana lukkuu keessatti akka afaatti tajaajilan 

irratti hundaa’uudhaan addaa addumma ni qabaata. 

5.1.1.8 Haftee warshaa biiraa 

Warshaaleen biiraa biyyattii keessatti iddoo adda addaatti argaman hafte biiraa heedu oomishaa 

jiru. Hanga yoonatti garuu haala gaariin faayidaa hin laannee. Warshaalee biiraa gurguddaa 

cinatti sadarkaa xixiqaatti kan hojjetmanis kan akka araqee fi farsoos ni argamu. Gareen lamaan 

iyyuu madda nyaata dabalataa oomishuu keessatti qooda guddaa qabu. Gosni nyaataa kun 

qonnaan bultoota naannoo fi keessa magaalaa jiraniif bu’aa guddaa qaba. Gosni nyaatota kanaa 

qabentaa pirootiinii fi annisa olaanaa kan qabanii fi haala gaariin kan daakamaniidha (Gabatee 

10). Atalaan farsoo fi araqee hojiiwwan horii furdisuu xixiqqaa naannoo qe’eetti raawwatamaniif 

akka nyaata dabalataatti tajaajila guddaa kennuu. Fakkenyaaf naannaa Arsi-Nagallee fi 

Salaaleetti gosni nyaatota kun shoora guddaa kan qaban ta’uun isaa qorannoo godhameent 

hubatameera.

23 


Gabatee 10. Sadarkaa qulqullinaa (nutritive value) hafte warshaa biiraa fi calalii alkoolii 

Akkaku/gosa Haftee warshaa 

Biiraa gogaa 

Siicoo farsoo Siicoo Araqee 

Wanta gogaa (%) 92.2 13.2 14.0 

Wanata orgaanikii (% WG) 95.8 95.7 96.2 

Pirootiinii (% WG) 24.4 20.2 17.8 

Cooma (% WG) 3.9 7.8 OH o 

Qaccaa dimshaashaa (% WG) 55.1 52.8 37.0 

Ligniinii (% WG) 4.7 9.7 5.1 

Tilmaama daakamuu nyaata gogaa (%) OH 66.1 78.8 

Annisa meetabolaayizaabilii (MJ/kg WG) 8.4 9.7 OH o 

*OH = Oddeffannon hin jiruu 

Hubachiisaa: WG (wanta gogaa) jechuun “DM Wanata orgaanikii jechuun “organic matter”; 

Pirootiinii jechuun “crude protein”; Cooma jechuun “Ether extract”; Qaccaa dimshaashaa jechuun 

“Neutral detergent fibre” ykn “NDF” Ligniinii jechuun “lignin”Tilmaama daakamuu nyaata gogaa 

jechuun “in vitro DM digestibility”; Annisa meetabolaayizaabilii jechuun “metabolizable energy” 

jechuudha. 

5.1.1.9 Nyaata dabalataa albuudaa fi vitaaminii 

Horiiwwan yeroo dheeraaf mana keessatti furdifamaniif nyaata dabalataa albuudaa fi 

vitaaminii kennuun barbaachisaadha. Beeyladni gosa nyaata jidhaa (magariisuu) yeroo 

dheeraaf hin arganne hir’ina vitamiin A fi E tiin ni hubamu. Hirinni kaalshiyeemii nyaata 

Beeyladoota furdatan keessatti kan quunnamu yoo ta’u foosfarasiin garuu baayyinaan ni 

argama. Kunis kan ta’uu danda’e gosni nyaatota ija midhaanii fi haftee warshaalee biiraa fi 

alkoolota biroo irraa argaman qabentaan kaalshiyeemii isaanii baayyee gadaanaadha. 

Kaalshiyeemii fi foosfarasiin haala walmadaalaa hin taaneen (Ca:P ratio) yoo jiru ta’e hir’ina 

kaalshiyeemii ni fida. Nooraa (limestone) xiqqooshee (%1.5-2.0) gosa nyaatota kanaa 

keessatti dabaluun rakkoo hir’ina kaalshiyeemiitiin dhufu hir’isuu keessati qooda ni qabaata. 

Rakkoo hanqina soodiyeemiitiin dhufu hir’isuuf immoo ashaboo xiqqoo (% 0.25-0.50) 

dabalataan kennuun baayyee barbaachisaadha. Akkasumas biyyoowwan albuudota adda 

addaa ofkeessa qaban naannoo haroowwan dhooqa sululaa (rift valley lakes) fi iddoowwan 

biroo irraa waan argamaniif isaan kanaan fayyadamuunis ni danda’ama. Foosfarasiin garuu 

baayyinaan biyyoowwan kana keessatti hin argamu.

24 


Gabatee 11. Qabiyyee albuudaawwanii adda addaa biyyoo albuuda Ityioophiyaa keessatti 

argaman 

Qabiyyee Boolee (Haroo 

Abbayyaa) 

g/Kg DM 

Addo ykn 

Maggadua 

(Haroo 

Abbayyaa) 

Boolee 

(Haroo 

Abijataa) 

Boolee 

(Haroo 

Dambal) 

Boolee 

(Haroo 

Shaalaa) 

Kaalshiyeemi 34.1 8.0 7.2 3.5 17.0 2.0 

Biyyoo Diimaa 

(Asalla) 

Foosfereesii 0.30 0.5 0.2 0.2 10.1 

Pootashiyeemi 7.80 11.9 8.2 5.9 7.3 10.3 

Magniiziyeemi 4.70 5.5 16.0 0.2 15.0 19.0 

Sodiyeemi 54.10 128.2 30.0 35 103.0 0.1 

mg/kgDM 

Sulfeerii - - 530 30 230 910 

Ayireenii 807.4 473.4 510 600 650 1900 

Mangaaniizii 451.6 483.9 83900 63500 47100 680000 

Koopperii 11.5 6.2 600 15000 1300 32000 

Zinkii 53.2 30.0 3600 83000 62000 100,000 

5.2 Nyaatota goggogaa (Roughages) 

5.2.1 Buuyyoo (hay) 

Nyaata beeyladaa akka buuyyoo fi awwaallootti kuusuun aadaa ballinan jiru miti. Haa ta’u malee 

naannoo Finfinneetti aadaan marga haamanii gogsanii kuusuu kun ballinaan ni raawwatama. 

Naannoo kaabaa fi lixa shawaa Oromiyaatti hojiin kun baayyee kan barameedha. Marga 

haamuun kan raawwatamu meeshaa “scythe” ykn “falch” jedhamuun yoo ta’u iddoo biratti 

immoo haamtuudhaan fayyadamu. Qonnaan bulaa naannootiin margi gogaan qophaa’u kun hojii 

horii furdisuu keessatti qooda guddaa qaba. Haa ta’u malee qulqullinni marga gogaa kanaa addaa 

addummaa guddaa kan qabu yoo ta’u kunis wantoota armaan gaditti tarreessaman irratti 

hundaa’a. 

• Gosa margicha (botanical composition and species) 

• Sadarkaa guddinaa itti haamame 

• Haala margichi itti haamame, gogsamee fi tuulame

25 


Gosa margicha 

Gosni midhaan nyaata beeyladaa tokko tokko marga gogaa/buuyyoo qopheesuuf haalaan mijaa’u. Gosni 

midhaanotaa dhimma kanaaf mijaa’an kan dhuka dheeraa, baala baayyee fi guddinaan oldhaabbatan 

ta’uu qabu. Sanyiiwwan margaa kan akka Roodas, Giinii fi oot dhimma kanaaf baayyee filatamodha. 

Gosa baalaa (legume species) keessaa immoo kan akka alfalfaa, guwaayaa beeladaa, laablaabii fi 

kaawoopiin ni caqasamu. Qulqullinaan suuyyoon gosa nyaata baalaa irraa argaman warra sanyii margaa 

irraa argam irra ni caalu. Buuyyoo baala irraa argaman keessatti qabentaan hiddaa gad-aanaa yoo ta’u 

kan pirootiinii, annisa fi albuudotaa immoo olaanaadha (Gabatee 12). Naannowwan baddaatti ootii fi 

guwayyaan waliin makamanii faca’an buuyyoo opheessuu keessattii haalaan mijaa’oodha. 

Gabatee 12. Qabentaa qulqullinaa (nutritive value) hooka (buuyyoo) marga fi baala 

Parameetira qulqulina 

Buuyyoo Margaa Buuyyoo Baalaa 

nyaata 

Marga Margaa Buuyyoo Buuyyoo Buuyyoo Buuyyoo Buuyyoo 

uumamaa Roodesi Sinaraa alfaalfaa Gayyoo Ataraa loonii Lablaabii 

Wanta gogaa (%) 92.3 92.3 96 89.3 87.7 92 91.1 

Wanta orgaaniikii (%WG) 90.3 90.2 92 88 89.3 90.4 87.5 

Qaaccaa dimshaashaa %(WG) 73.2 72.9 74 42.6 50.7 42.3 41.2 

Ligniinii (%WG) 7.5 5.9 8.0 7.2 11.4 7.7 6.5 

Pirootiinii ( WG) 6.4 7 8.8 19.2 19.1 14.4 18.2 

Tilmaama daakamuu 

nyaata gogaa (%) 

Annisaa qulqulluu lub 

buu tursuuf gargaaru 

(kcal/Kg WG) 

Annisaa qulqulluu ulfina 

qaamaa dabaluuf 

gargaaru (kcal/Kg WG) 

57.2 58.6 58.8 66.3 65.8 68.5 66.6 

0.92 1.28 1.27 139 1.5 1.5 1.39 

0.23 0.7 0.7 0.81 0.91 0.9 0.81 

Foosfarasii (% WG) 0.01 0.32 - 0.23 - 0.34 0.32 

Kaalshiyeemii (%WG) 0.24 0.44 - 1.6 - 1.08 1.51 

Hubachiisaa: WG (wanta gogaa) jechuun “DM”; Wanta orgaaniikii jechuun “organic matter”; 

Pirootiinii jechuun “crude protein”; Qaccaa dimshaashaa jechuun “Neutral detergent fibre” ykn 

“NDF”; Ligniinii jechuun “lignin”; Tilmaama daakamuu nyaata gogaa jechuun “in vitro DM 

digestibility”; Annisaa qulqulluu lubbuu tursuuf gargaaru jechuun “net energy of maintenance”; 

Annisaa qulqulluu ulfina qaamaa dabaluuf gargaaru jechuun “net energy of gain”; Foosfarasii 

jechuun “Phosphorus”; Kaalshiyeemii jechuun “Calcium” jechuudha.

Sadarkaa bilchinaa yeroo haammii 

26 


Yeroo haammii sadarkaa bilchinaa midhaan marga/baalaa irra jiru qulqullina buuyyoo kan 

murteessudha. Qulqullinni olaanaan kan argamu danda’u yeroo midhaanichi xobbummaatti 

(vegetative/immature) haamamudha. Baalli qaama midhaanii keessa isa qulqullina qabuudha. 

Yeroo dhuka (stem) waliin madaalamu baalli pirootiinii fi kaarboohaayidireetii olaanaa 

akkasumas haalaan kan daakamudha. Akka umuriin dabalaa deemuun sadarkaan baalaa gadbu’a; 

qulqullinni fi fudhatamni (intake potential) ni hir’ata. Walumaa galatti midhaan nyaata 

beeyladaa abaaboon dura ykn immoo yeroo daraaruu jalqabutti haamamuu qaba. Sadarkaa itti 

haamamuu qaban irra bultii kudhanillee dabarsanii haamuun wantoota dimshaashumaan 

daakaman (total digestible nutrients) % 20, qabentaan pirootiinii immoo % 40 ni hir’isa. Kanatti 

dabaluudhaan yeroo haammii ykn sassaabbii tursuun daakamuu nyaataa % 20 kan gad buusuu fi 

harca’iinsa baalaa irraa kan ka’e sadarkaan qulqullinaa immoo % 20 ni hir’isa (Gabatee 13). 

Gabatee 13. Deebiree Libaanoos, giddu gala baddaa Itoophiyaatti qulqulina buuyyoo 

marga umamaa yeroo adda addaatti haamame (Suitte, 2000). 

Yeroo itti haamame 

Qulqulina nyaatuma isaa 

Onkolooleessa Sadaasa 

Oomisha marga gogaa (t/ha) 5.1 5.1 

Pirootiinii (%WG) 9.6 5.8 

Oomisha pirootiinii (%WG) 600 350 

Pirooporshinii baalaa (%WGDM) 11 5.8 

Qaaccaa dimshaashaa (%WG) 61.8 66 

Hubachiisaa: Pirootiinii jechuun “crude protein”; Qaccaa dimshaashaa jechuun “Neutral 

detergent fibre” ykn “NDF” jechuudha. 

Haala sassaabbii fi goggogsuu 

Haalli qilleensaa fi adeemsi margi haamame ittiin goggogu qulqullina margaa irratti dhiibbaa 

guddaa qaba. Guyootiin ifa gaarii fi aduu qaban buuyyoo qopheessuu keessatti daran 

barbaadamu. Adeemsa goggogsuu keessattii bokkan yoo roobe oomishaa fi qulqullina marga 

gogaa hedduu kan gad buusuu fi gurgurtaadhaafis akka inni hin oolle godha. Bokkaan yeroo 

buuyyoon qophaa’aa jiru roobu midha inni geessisu haala armaan gadiin ibsameera. 

Wantoonni barbaachisoo ta’an nyaata keessaa akka cuunfamanii ba’an godha (leaching) 

Yeroo bokkaan roobu wantoonni qaama nyaataa keessatti barbaadaman cuunfamanii waan 

ba’aniif qulqullinni nyaata baayyee gad bu’a. Wantoonni bokkaadhaan xuruursamanii ba’an kun 

garaacha beeyladaa keessatti haala gaariin kan daakamaniidha. Isaan keessaa 

kaarboohaayidireetiin haalaan daakamu ykn bulbulamu, naayitiroojiiniin qulqullina olaanaa 

qabu, albuudonnii fi coomni caqasamuu ni danda’u. Wantoota xuruurfamanii ba’uu danda’an

27 


keessaa harka lama irraa tokko kan ta’u kaarboohaayidireetii haalaan daakamuu ykn bulbulamuu 

danda’uudha. 

Harca’iina baalaa 

Adeemsa goggosuu keessatti bokkaa fi aduun yeroo irratti waljijjiiru baalli midhan nyaata 

beeyladaa buuyyoon irraa qophaa’u ni harca’a. Rakkina bokkaan fidu maqsuuf jecha yeroo 

gaggalagalchuun raawwatamu harca’iinsi baalaas akkasuma dabala. 

Samsitoonni akka wal-horan godha (mould growth) 

Bokkaan wantoonni nyaaticha samsan akka wal-horan haala waan mijeessuuf qabentaan wanta 

goggogaa akka tortoruu fi akka badu ni godha. 

Fakkii 7. Nannoo Finfinnee gara Sulultaatti buuyyoo marga uumamaa erga yeroon darbe haamame 

Haala kuusaa: Margi gogaan hidhamee ykn utuu hin hidhamiin tuulamuu ni danda’a. Margi 

hidhame tuuluufis ta’e geejjibeessuuf baayyee mijaa’aadha. Ha ta’u malee marga hidhuun 

mashinii hidhuu danda’u barbaada. Humna hedduu kan barbaadu ta’uu isaati malee saanduqa 

marga hidhuuf gargaaru akka filannootti fayyadamuun ni danda’ama. Utuu marga hin hidhiin 

dura qabentaa jiidhina isaa % 20 gad ta’uun isaa hubatamuu qaba. Margi qabentaan jiidhina isaa 

% 20 ol ta’e hidhanii tuuluun qebeentaan wantaa goggogaa ho’inaa fi samuu irraan kan ka’e 

hedduminaan hir’achuu ni danda’a. Iddoo tokko tokkotti haalli kun balaa abidas kaasuu ni 

danda’a. 

Margi erga goggogee booda hidhamees ta’e utuu hin hidhamiin iddoo gogaan filatamee 

kuusamuu qaba. Kun bokaa fi aduu hamaaf akka hin saaxilamne godha. Marga gogaa bakkeetti 

tuuluun dirqama yoo ta’e bokkaan keessa seenee akka hin mancaasneef qinaaxxii isaa 

olkaasuudhaan (sloppy) tuuluun barbaachisaa ta’a. Kana malees lafa osoo hin taane siree 

(ribraabii) olka’iinsi isaa lafarraa meetira 0.5 ta’u irratti tuulamuu qaba. Kun tortoriinsi, rirmii fi 

hantuutni akka hin mancaafne gargaara. Margi gogaan iddoo dheeraatti kan geejjibeessamu yoo

28 


ta’e hidhuun baayyee barbaachisaadha. Kan hidhame isa hin hidhaamiin irra baayyee 

mijaa’aadha (Suura 9). Dirqoosha oomishuuf hojiiwwan raawwatamuu qaban keessaa margichi 

gosa baalaa (legumes) akka qabaatu; magariisummaa isaa akka hin banneefii tortoriinsaa fi 

wantoota hin barbaadamne irraa bilisa akka ta’an gochuun barbaachisaadha. 

Fakkii 8. Buyyoo haamamee utuu hin hidhamiin tuulame 

Fakkii 9. Buyyoo hidhamee geejjibeessamuuf mijaa’ee taa’e 

Qulqullina buuyyoo gamaaggamuu 

Buuyyoo gamaaggamuuf qabxiilee armaan gad taa’an yaada keessa galchuun 

barbaachisaadha. 

1. Halluu: Margi gogaan gaariin halluu magariisa ni qabaata. Magariisummaan isaa yoo 

bade qulqullina gadaana kan qabu ta’uu isaa mullisa. 

2. Baala qabaachuu isaa: Margi gogaan baala hedduminaan qabaannaan qulqullinni isaa 

olaanaa ta’uu isaa agarsiisa. 

3. Sadarkaa bilchinaa: Dirqooshni sadarkaa gaarii irratti haamame jedhamu isa utuu 

midhaanichi utuu hin daraariin dura haamameedha. 

4. Foolii: Dirqooshni gaariin foolii nama hin jibbisiisne qabaachuu qaba.

29 


5. Wantoota hin barbaachisne irraa bilisa ta’uu isaa: Dirqooshni qulqulluun aramaa fi 

wantoota hin barbaachisne irraa bilisa ta’uu qaba. 

6. Tortoraa fi ilbiisa adda addaa irraa kan bilisoome ta’uun isaa baayyee barbaachisaadha. 

5.2.2. Haftee midhaan biilaa, agadaa fi dheedhii 

Hojii horii furdisuu keessatti barsiiwwan qooda guddaa qabuu. Gosni midhaan adda addaa midhaan 

nyaataa namaaf oolan ala barsii fi qarmiiwwan heddu argamsiisu. Kunis barsii ykn haftee midhaan 

adda addaa kan akka xaafii, garbuu, boqolloo fi bisingaa fi kkf akkasumas kan midhaan dheedhii 

fakeenyaaf boloqqee, daangulee, shimbiraa, talbaa, ocholoonii fi kkf ta’uu ni danda’u. Hiddi 

mixaaxisaa, baalli kaasaavaa, kanshonkoraa fi warqeeyeroo ammaa kana horii furdisuu keessatti 

qooda guddaa qabu. Haa ta’u malee caalmaan qooda guddaa kan gumaachaa jiran barsii midhaanota 

agadaa, biilaa fi dheedhotaa adda addaatti. Gama kanaan baallii fi agadaan erga midhaan 

funaananmee argaman shoora isaan qaban olaanaadha. , 

Fakkii 10. Cidii xaafii tuulame 

Hafteewwan midhaan nyaataa beeylada furdisuuf oolan akka hir’atan wantoonni godhan 

hedduudha. Isaanis baasiiwwan adda addaa sassaabbii, geejjibeessuu, kuusuu fi qopheessuuf 

ba’u, yeroo muraasaaf qofa kan argaman ta’uu isaanii, faayidaa biroofis kan oolan ta’uu fi 

manca’iinsa gama adda addaan ga’an ta’uu ni danda’u. Hafteewwan kun nyaata beeyladaa qofaaf 

kan oolan qofaa miti. Barsiiwwan tokko tokko wan namni irra ciisu hojjechuuf yoo gargaaran, 

kan biraan immoo ijaarsaaf, biyyo xaa’essuu, qoraaniitti fi akka madda galiitti fi kkf ni oolu. 

Qulqullinni hafteewwanii wantoota adda addaa irratti kan hundaa’udha. Haluma kanaan sanyii 

midhaanichaa, sadarkaa guddinaa itti sassaabaman haala qabiinsaa fi haala itti kuusaman 

caqasamuu ni danda’u. Dimshaashaan hafteen midhaan adda addaa qulqullina gadaanaa 

qabaachuudhaan beekamu. Gama biraan barsiiwwan tokko tokko kan akka kan xaafii, garbuu fi 

sinaaraa qulqullinni isaanii dirqoosha sadarkaan qulqullina isaa giddugaleessa ta’e waliin

30 


walsimata. Buuyyoo (hay) marga uumamaatti aanee barsiin qulqullina gaarii qabu horii furdisuu 

keessatti akka mada nyaata tti fudhatamuu ni danda’a. 

Qulqullinni barsii fi qarmii midhaanota agadaa adda addaa, qolli midhaan dheedhi (legume 

haulms) fi/ykn hidda midhaanota kan akka mixaaxisaa waliin yeroo madaalamu gadaanaadha 

(Gabatee 14). Qolli midhaan dheedhii pirootiinii %5 hanga 12 ta’u ni qaba. Nyaatonni 

goggogaan (roughages) tuullaa guddaa (bulk) fi qulqullina gadaanaa qabaachuun beekamu. 

Kunis isaan geejjibeessuuf baasiin ba’u akka heddummatu godheera. Kana waan ta’eef dhiheessi 

isaanii keessatti maddi isaanii dhiyoo ta’uu isaa yaada keessa galchuun dirqama ta’a. Hanga 

danda’ametti gosa nyaatotaa kana iddoo dhiyootti gatii gadaanaa ta’een argachuu danda’uun 

barbaachisaadha. Iddoo fgoodha kan geejjibeessaman yoo ta’e garuu dhiitamanii kan hidhan 

(dense) fi qulqullina olaanaa (highly digestible) ta’uun isaanii dirqamadha. Kunis baasiin isaan 

irratti ba’u akka xiqqaatu ni godha. 

Gabatee 14. Qabentaa qulqullinaa (chemical composition and in vitro digestibility) barsii 

midhaan biilaa fi dheedhii 

Parameetirra 

Mukka/ Barsii midhaan biiaa Qola/ Barsii midhaan dheed 

Qulqullina nyaataa 

Xaafii Garbuu Sinara Boqqolloo Baaqelaa Misira Lawwzii 

Wanta gogaa (%) 91.9 93.4 92.2 91.0 91.5 92.4 91.1 

Wanta organiikii 

(%WG) 

91.4 91.0 92.2 92.1 87.0 92.0 90.2 

Qaccaa dimshaashaa (%WG) 72.3 74.4 61.9 73.5 48.3 59.8 59.6 

Liigniinii (%WG) 5.4 6.9 5.2 4.7 7.3 9.1 16.5 

Pirootiinii WG) 4.8 4.4 5.7 4.0 10.2 7.7 11.4 

Tilmaama daakamuu nyaata gogaa (%) 53.2 50.4 57.9 56.1 65.1 54.3 69.1 

Annisaa qulqulluu lubbuu tursuuf gargaar 1.09 1.14 1.26 1.21 1.05 1.15 1.45 

(kcal/Kg WG) 

Annisaa qulqulluu ulfina qaamaa dabaluu 0.53 0.58 0.69 0.65 0.5 0.59 0.86 


Foosferesii (% WG) 0.31 0.14 0.18 0.11 0.14 0.21 0.4 

Kaalshiyeemii (%WG) 1.18 0.36 0.25 0.31 0.89 0.73 059 

Hubachiisaa: WG (wanta gogaa) jechuun “DM”; Wanta organiikii jechuun “organic matter”; 


“NDF”; Ligniinii jechuun “lignin”; Tilmaama daakamuu nyaata gogaa jechuun “in vitro DM 

digestibility”; Annisa meetabolaayizaabilii jechuun “metabolizable energy”; Annisaa qulqulluu 

lubbuu tursuuf gargaaru jechuun “net energy of maintenance”; Annisaa qulqulluu ulfina qaamaa 

dabaluuf gargaaru jechuun “net energy of gain”; Foosfarasii jechuun “Phosphorus”; 

Kaalshiyeemii jechuun “Calcium” jechuudha.

31 


Fakkii 11. Intarpraayizii Misooma Qonnaa Huntee Baalee keessaatti tuulaa barsii qamadii 

baayyee hidhaadhaan kuffamee ta’u horii haala ammayyaa ta’en nyaachisudhaaf 

5.2.3 Baala fiixee shonkoraa 

Naannoo Wanjii fi Mataahaaraatti baalli mataa shonkoraa irraa argamu nyaata horii furdisuuf 

dhiyaatu keessatti qooda guddaa qaba. Naannoo Wandoo Gannatitti gosni nyaataa kun tajaajila 

guddaa kennaa kan jiru ta’uun isaas beekameera. Haala walirraa hin cinneen nyaata kana 

dhiyeessuudhaaf mariin warshaalee sukkaaraa kana walin godhamuu qaba. Agadaan sukkaaraa 

bishaan %50 kan qabu yoo ta’u qabentaa qaama goggogaa keessaa harka 50 kan ta’u sukkaara. 

Kan hafe immoo hiddadha. 

Beeyladoota alala guuraniif baalli shonkoraa qooda guddaa kan qabu haa ta’u iyyuu malee 

geejjibeessuun isaa baasii guddaa kan gaafatuudha. Kunis bishaan baayyee waan qabatuufidha. 

Kana waan ta’eef faayidaan nyaata kanaa naannoo warshaalee keessatti olaanaa yoo ta’u iddoo 

fagootti garuu hanganatti miti. 

Baalli shonkoraa wanta gogaa % 25 hanga 30, pirootiinii % 4 hanga 6, qaaccaa % 35 hanga 40, 

albuuda dimshaashaa % 8 hanga 10 fi cooma immoo % 2 gad kan ta’u qaba. Gama biraan 

immoo wantoota dimshaashaan daakamuu danda’an (TDN) % 50 qaba. 

Kanattis dabalee annisa qulqulluu jireenyaaf barbaachisu (NEm) 0.97 (Mcal per Kg DM) fi 

annisa qulqulluu ulfina qaamaa dabalu (NEg) immoo 0.42 (Mcal per Kg DM) qaba. Qabeentaan 

pirootiinii isaa gadaanaa waan ta’eef itti fayyadama gosa nyaata kanaa fooyyessuuf nyaata

32 


dabalataa kan akka yuuriyaa ykn immoo baalota adda addaa barbaachisaadha. Nyaatotni 

dabalataa kan akka kasaavaa fi mixaaxisaa qulqullina baala shonkoraa fooyyessuu ni danda’u. 

Keessumaa furdiftoota xixiqqoo ta’anii fi sirna qonnaa midhaanonni kun keessatti oomishaman 

keessa jiraatan fayyadamoo ta’uu ni danda’u. 

Qabentaan foofarasii fi kaalshiyeemii baala shonkoraa gadaanaa waan ta’eef hanqina albuudota 

kanaa maqsuuf nyaata dabalataa albuudota kana qabaniin fayyadamun barbaachisaadha.Nyatni 

dabalataa pirootiinii fi albuudaa hojii furdisuuf baayyee kan barbaachisu yoo ta’an kunis sirna 

furdisuu hedduminaan baala shonkoraa irratti hundaa’uuf baayyee murteessaadha. 

Fakkii 12. Naannoo Hawaasaatti kan argamuu Wandoo Washaa bakka jeedhamutii 

Horsiisooni Horii fiixxee Shonkoraa gurgurtaa dhaaf dhiheesan 

5.2.4 Qola midhaanota adda addaa (hulls) 

Qolli ija jirbii fi midhaanota dheedhii biroo nyaata beeyladaa qopheessuu keessatti qooda guddaa 

qabu. Isaan kunis kan argaman adeemsa zayitii cuunfuu fi daakuu qopheessuuf godhamu irraati. 

Qolli jirbii baayyee horiidhaan fudhatama kan qabuu fi nyaatota biroo wajjiin salphaatti waliin 

makamuu kan danda’uudha. Qabentaan pirootiinii fi annisa isaa gadaanaa haa ta’u iyyuu malee 

qabentaan hidda isaa (effective fiber) olaanaadha (Gabatee 15). Qola jirbii nyaata guutuu ykn 

nyaata dimshaashaa waliin makame keessatti %30 hanga 35 dabalamuu ni danda’a. Qolli jirbii 

qofaasaatti akka nyaata tokkootti dhiyaachuu kan danda’u yoo ta’u yeroo baayyee garuu 

buuyyoo margaa fi awwaalloo waliin makamee kennama. 

Gatiin furushkaa fi keekota warshaa cuunfaa zayitaa irraa argamanii olka’aa waan dhufeef qolli 

midhaan dheedhotaa adda addaa kan akka baaqelaa, talbaa, daangulee fi guwaayyaa hojiiwwan 

horii furdisuu Itiyoophiyaa keessatti faayidaa guddaa kennaa jiru. Haa ta’u malee qabentaan 

pirootiinii gadaanaa fi kan hiddaa immoo olaanaa ta’uun isaa beekameera. Qabentaan annisaa fi 

sadarkaan isaan itti daakamanis yeroo qola qamadii waliin madaalamu gadaanaadha. Kana waan

33 


ta’eef qolli midhaanota kanaa gosa nyaatota kan akka qola qamadii fi keekii ija jirbii gonkumaa 

bakka bu’uu hin danda’an. 

5.2.5 Marga uumamaa 

Gosa nyaatota kana jalatti margi uumamaan argamu, baaonnii fi mukootiin adda addaa ni 

hammatamu. Baayyinnii fi qulqullinni nyaata uumamaa addaa addummaa kan qabu yoo ta’u 

kunis olka’iinsa iddoo, baayyina bokaa, gosa biyyee fi sirna oomishaa irratti hndaa’a. Sadarkaa fi 

facaatiin albuudotaa biyyee keessaa fi bishaan gama kanaan qooda guddaa qabu. 

Naannoo baddaatti lafa qooraa fi xaa’oo qabu irratti oomishtummaan marga uumamaa toonii 

tokkoo hanga lamaa kan ga’u yoo ta’u iddoowwan bishaan qabatan (water logged) irratti immoo 

toonii afurii hanga ja’aa ta’uu ni danda’a (Mengistu, 1987). Yeroon bonaa akka galaa deemuun 

qulqullinnii fi oomishtummaan marga uumamaa gad bu’a. Qabentaan pirootiinii fi sadarkaan itti 

daakamaniis akkuma umuriin midhaan margichaa dabalaa deemuun gad bu’aa kan deemu yoo 

ta’u sadarkaa haalaan gad aanaa irra kan ga’u immoo yeroon bonaa (gogiinsi) akka seenuuni. 

Gabateen 16 armaan gad jiru dhimma kana sirriitti ibsa. 

Gabatee 15. Qabentaa qulqullinaa (nutritive value) qola ija jirbii fi qola midhaan adda addaa 

Qabentaa Qola ija Qola Qola Qola Qola 

jirbii missira baaqilaa Atara Guwayaa 

Wanta gogaar (%) 88.5 87.9 89.7 89.3 90.2 

Cooma (%WG) 1.4 NI* NI* NI* NI* 

Pirootiinii (% WG) 4.1 16.0 9.2 8.0 11.0 

Qaaccaa dimshaashaa (%WG) 89.8 49.4 69.0 66.3 7.5 

Liigniinii (%WG) 19.3 OH* OH* NI* NI* 

Tilmaama daakamuu nyaata gogaa 

(% WG) 

Annisaa qulqulluu lubbuu tursuuf 


Annisaa qulqulluu ulfina qaamaa 

dabaluuf dabaluuf gargaaru 

(kcal/Kg WG) 

27.0 50.9 56.9 47.8 71.5 

- 0.75 0.99 0.62 1.54 

- 0.22 0.44 0.09 0.95 

*OH = odeefannoon hinjiru 

Hubachiisaa: WG (wanta gogaa) jechuun “DM”; Cooma jechuun “Ether extract”; Pirootiinii 

jechuun “crude protein”; Qaccaa dimshaashaa jechuun “Neutral detergent fibre” ykn “NDF”; 

Ligniinii jechuun “lignin”; Tilmaama daakamuu nyaata gogaa jechuun “in vitro DM digestibility”; 

Annisaa qulqulluu lubbuu tursuuf gargaaru jechuun “net energy of maintenance”; Annisaa 

qulqulluu ulfina qaamaa dabaluuf gargaaru jechuun “net energy of gain” jechuudha.

34 


Qonni midhaan nyaata babal’achaa yoo deemu lafti marga uumamaan qabamu akkasuma 

hir’achaa deema. Dheedichi beeyladaa ittifayyadama lafa naannoo horsiisaan bulaatti ballinaan 

mul’atuudha. Naannoon horsiisaan bulaa waggaatti bokkaa inni argatu milii meetira 600 hanga 

700 ni ga’a. Naannoo baddaa Itiyoophiyaatti biyyeen gaariin midhaan nyaata namaaf ta’u 

oomishuuf kan oolu yoo ta’u dirreen tabbarraa fi bishaan qabatu garuu dheedicha horiif kan 

ooludha. Iddoo baddaa tokko tokko keessatti kuusama bishaanii irraa kan ka’e lafti dheedichaaf 

kan hin oolle ta’uu isaa ni hubatama. Baayyina sabaa fi baballina oomisha midhaanii irraan kan 

ka’e lafti dheedichaa yeroodha gara yerootti hir’achaa jira. Magaalaan baballachuun ijaarsii fi 

iddoowwan bashannanaa baayyachaa dhufuun, oomishni kuduraa fi muduraa akkasumas ijaarsi 

industirii baayyachaa dhufuun isaa lafa dheedichaa xiqqeessaa kan dhufaa jiru ta’uun isaa 

hubatamaa jira. Kana irraa kan ka’e hojii furdisuu keessatti qoodni margi uumamaa qabu 

xiqqaadha jechuun ni danda’ama. Dhaabbileen beeylada furdisanii gabaa alaaf dhiyeessan 

baayyeen isaanii keessaa fi naannoo magaalota kan akka Adaamaa, Wanjii, Malkaasaa, Moojoo 

fi Bishooftuu yoo ta’u isaanis marga uumamaa irraa hangana waan fayyadaman hin qaban. 

Gabatee 16. Qabentaa qulqullinaa (nutritive value) dheedhicha uumamaa walmakaa (grass & 

legume), Cenchirus ciliaris (Buffelgrass) fi Cynodon dactylon (Coqorsa; Bermuda grass) 

Dheedhicha uumamaa Buffel Berumda 

Parameetra Qulqulinaa Nyaataa 

wal-makaa 

grass grass 

Wanta gogaa (%) - 33.7 20.9 

Wanta orgaaniikii (%WG) 91.0 85.9 90.2 

Qaccaa dimshaashaa %(WG) 66.3 66.9 78.8 

Qaccaa asiid diitarjentii(%WG) 38.8 38 36.3 

Liigniinii asiid diitarjentii (%WG) 4.7 5.2 4.5 


Tilmaama daakamuu nyaata gogaa (%) 62 59.2 55.0 

Annisaa qulqulluu lubbuu tursuuf gargaaru 

(kcal/Kg DM) 

1.34 1.21 1.14 

Annisaa qulqulluu ulfina qaamaa dabaluuf 


0.77 0.65 0.58 

Foosfarasii (% WG) 0.21 0.27 - 

Kaalshiyeemii (%WG) 0.55 0.26 - 

Hubachiisaa: WG (wanta gogaa) jechuun “DM”; Wanta orgaaniikii jechuun “organic matter”; 


“NDF”; Qaccaa asiid diitarjentii jechuun “acid detergent fibre” ykn “ADF”; Ligniinii jechuun 

“lignin”; Tilmaama daakamuu nyaata gogaa jechuun “in vitro DM digestibility”; Annisaa 

qulqulluu lubbuu tursuuf gargaaru jechuun “net energy of maintenance”; Annisaa qulqulluu ulfina 

qaamaa dabaluuf gargaaru jechuun “net energy of gain”; Foosfarasii jechuun “phosphorus”; 

Kaalshiyeemii jechuun “calcium” jechuudha.

5.2.6 Soorata beeyladaa namaan facaasaman 

35 


Nyaata beeyladaa haala ammayyaa’aa ta’een oomishuuf sanyii midhaan nyaata beeyladaa haala 

qilleensaa fi biyyee naannoo waliin walsimatee bu’aa kennuu danda’u qabaachuun 

barbaachisaadha. Mijaa’inni midhaan nyaata beeyladaa tokko waan heddu irratti kan hundaa’u 

yoo ta’u isaan kunis oomishtummaa, utuu hin badiin yeroo dheera kan turu ta’uu isaa, qulqullina 

isaa, midhaan nyaata beeyladaa biroo waliin makamee guddachuu kan danda’u ta’uu isaa fi 

horsiisuun ykn baballisuun kan nama hin rakkisne ta’uu isaanii irratti. Sanyileen midhaanotaa 

nyaata beeladaaf oolan hedduminaan sirna nyaachisaa haamanii dhiyeessuuf (cut-and-carry 

system) kan oolanii fi sirna nyaataa haftee midhaanii fi marga uumamaa irratti hundaa’eef akka 

nyaata dabalataatti kan gargaaraniidha. Gosni midhaanota nyaata beeyladaa yeroo baayyee 

naannoo baddaatti oomishaman kan akka marga arbaa (Pennisetum purpureum) marga Roodasii 

(Chloris gayanaa), marga Giinii (Panicum maximum) fi sinaaraa (Avena sativa) fa’i. Gosa 

baalotaa (shrub legumes) keessaa immoo kan akka desmoodiyeemii (Desmodium spp.), alfaalfaa 

(Medicago sativa), laablaab (Lablab purpureus), kaawoopii ykn atara sa’aa (Vigna unguiculata) 

yoo ta’u gosa mukootaa keessaa immoo luukiinaa (Leucaena spp.), sasbaaniyaa (Sesbania spp.), 

kaalaandiraa (Calliandra calothyrsus), Gliricidia (Gliricidia sepium), atara bullaallaa (Cajanus 

cajan) fi kkf. Naannoo baddaatti sanyiin mukaa tagasaastee (Chamaecytisus palmensis) jedhamu 

hedduminaan beekama. 

Fakkii 13. Aanaa Adaamii Tulluu Jiddoo Kombolchaatti 

manduubee qotee bula irratti mukka Luukiinaa misoome 

Haala ammayyaatiin nyaata beeyladaa oomishuu keessatti sanyiileen oomishtummaa olaanaa 

kennaniif dursa kennuun murteessaadha. Akka fakkeenyaatti sanyiin margoota kan akka marga 

arbaa, roodasii, giinii fi baafelii (Cenchrus ciliaris) caqasamuu ni danda’u. Sanyiin nyaata baalaa 

(legumes) akka madda naayitiroojiinii, wanta uumamaan dafee daakamuu fi albuudaatti tajaajilu.

36 


Sanyiiwwan margaa keessaa margi arbaa oomisha guddaa kennuudhaan baayyee beekamaadha. 

Haala qilleensaa fi xaa’ummaa biyyoo irratti hundaa’ee addaa addummaa qabaachuu garuu ni 

danda’a. Xaa’oo naayitiroojiinii fi dikee fayyadamuun oomishtummaa fi qulqullina isaa ni 

fooyyessa. Margich yeroo baayyees haamamuu ni danda’a. 

Marga Arbaa (Napier grass, Pennisetum purpureum ) 

Margi Naapiir marga arbaas ni jedhama. Itiyoophiyaa keessatti iddoo baayyeetti ni guddata. 

Olka’iinsa sadarkaa galaanaa irraa kaasee hanga meetira 2000tti ni ta’a. Iddoowwan bokaa ga’aa 

argatanitti haala gaariin ni guddata. Sirna hiddaa gad-fagoos waan qabuuf yeroo bonaa gogiinsa 

isa quunnamu ni damdamata. Ho’iinsa digrii seentiigireedii 25 hanga 40 gidduutti sirriitti 

guddata. 

Margi arbaa akka nyaata beeyladaatti qooda guddaa kan qabuudha. Sirna adda addaatiin 

qophaa’ee tajaajila kennuu ni danda’a. Yeroo yeroodhaan muranii horiif dhiyeessuudhaan, 

dheechisuudhaanii fi awwaalloodhaan (silage) qophaa’ee kennamuu ni danda’a. 

Ijoollummaadhaan yoo murame akka buuyyottis (hay) qophaa’uu ni danda’a. Utuu hin muramiin 

yoo ture garuu baayyee jabaachuu ni danda’a. Yeroo muramu ykn dheechisamu hojjaan isaa 

meetira tokkoo gad bu’uu hin qabu. Qophaasaattis ta’e midhaan biroo wajjin yoo guddatu 

oomisha olaanaa kennuu ni danda’a. Desmoodiyeemii fi luukiina waliin haala gaariin walsimatee 

guddachuu nu danda’a. 

Fakkii14. Marga arbaa (Napier grass)

Fayyida marga arbaa 

Margi arbaa oomisha olaanaa margoolii biroo caalu kenna. 

37 


• Wagaatti marga gogaa toonii 10 hanga 40 ni kenna. Giddugalaan immoo toonii 16 kan 

kennu yoo ta’u kunis xaa’ummaa biyyee, haala qilleensaa fi qabiinsa irratti hundaa’a. 

Hir’inni bishaanii oomishtummaa isaa kan gad buusu yoo ta’u kunis qabentaa pirootiinii 

isaa irratti dhiibbaa qaba. Ho’i guddaan naannoo bonaa yoo isa quunname sadarkaa inni 

garaacha keessatti itti daakamu ni hir’isa. 

• Deddeebi’anii haamuun hangana miidhaa irraan hin ga’u. Toran 6 hanga 8 keessatti 

deddeebia’mee muramuu kan danda’u yoo ta’u kunis waggaatti si’a 8 haamsisuu 

dandeessisa. Haa ta’u malee oomishtummaan isaa kunis itti fayyadama xaa’oo, baayyinaa 

fi facaatii bokkaa irratti hundaa’aa. 

• Margi arbaa gosa gabaabaa fi dheeraa qaba. Inni gabaabaan ykn gosni “mott” hojjaan isaa 

hanga meetira 1.5 guddachuu kan danda’u yoo ta’u baala baayyee kan qabuu fi kan hin 

daraarredha. Warri dheeroon immoo amala shenkoraan walfakkaatu qabu. 

• Dhuka isaa kukkutuudhaan ykn hidda isaa murmuruudhaan baayyisuun/horsiisuun ni 

danda’ama. Waggaa dheeraas turuu kan danda’uu fi sirna hiddaa jabaataa ta’e qaba. 

• Margi kun qophaa isaas ta’e midhaan nyaata beeyladaa biroo waliin guddachuu ni 

danda’a. Marga arbaa wajjiin midhaanonni walsimatan kan akka desmoodiyeemii, 

guwaayyaa beeylada, istaayiloo, akzilarii fi kkf. Marga kana sanyii baalota kana waliin 

biqilchuun oomishtummaa fi qulqullina nyaataa fooyyessu irratti qooda guddaa qaba. 

• Dheedamuu, muramee kennamuu ykn immoo owwaalamee ykn haamamee gogee yeroo 

biraaf kuusamuu ni danda’a. Erga dhuka baasee booda muruun si’aayina inni ittiin gogu 

boodatti harkisuu ni danda’a; gogus dhukni isaa waan baayyee jabaatuuf nyaachisuuf 

baayyee hin mijaa’u. 

• Owwaalanii akka saayileejiitti itti fayyadamuun mala kuusaa gaariidha. Hanga inni 

bilchaatutti tursuun qulqullina isaa gad buusa. Gaarummaan ykn qulqullinni saayileejii 

marga arbaa irraa qopheessamu wantoota armaan gaditti tarreessaman irratti hundaa’a. 

• Qulqullina marga jiidhaa: yeroo inni itti haamamu yeroo gaarii ta’uu qaba 

• Adeema saayileejichi itti qophaa’e: adeemsa laaktiik asiidiin akka heddummatu godhuun 

fayyadamuun barbaachisaadha.

38 


• Wantoota akka dabalataatti fayyaduu danda’aniin gargaaramuu: qabentaan shukkaara isaa 

gadaanaa waan ta’eef madda annisaa kan ta’an wantoota biroo kan akka molaasesii fi 

furushkaa itti dabaluun qulqullina saayileejichaa olkaasa 

Marga Roodas 

Margi Roodas margoota beekamoo buuyyoo (hay) qopheessuuf gargaaran keessa isa tokkodha. 

Gosa biyyoo adda addaa irratti gudachuu ni danda’a. Haa ta’u malee biyyee kootichaa bishaan 

qabatuu fi asiidii qabu irratti haala gaariin hin oomishamu. Hongees ni damdamata; baayyina 

bokkaa milii meetira 750 hanga 1500 ga’u keessatti ta’uu ni danda’a. Sanyii fi hidda isaatiin 

salphaatti horuu ni danda’a. Dafeeguddata; kanaafuu jiidhinni jiraannaan torban 6 hanga 8 

keessatti haamamuu ni danda’a. 

Fakkii 15. Marga Roodasii hookaf faayyadamuuf “Falchii”dhaan haamamaa jiru 

Haammii isa duraa tokkoffaa hanga sadaffaatti oomishaa gaarii kennuu kan danda’u yoo ta’u 

isaan booda garuu oomisha guddaa argachuuf xaa’oo itti naquun barbaachisaadha. Margi kun 

waggaa 3 hanga 5 turuu ni danda’a. Baalaa fi dhuka qaqalloo waan qabuuf dirqoosha 

qopheessuuf baayyee mijaa’aadha. Qabentaan pirootiinii buuyyoo marga Roodasii % 3 hanga 7 

kan ga’u yoo ta’u kunis sadarkaa margichi itti haamamee fi haala ittiin qabame irratti kan 

hundaa’udha.

Shamaamee/Sinaara 

39 


• Midhaan biilaa umurii waggaa tokko (annual) fi baal’inaan nyaata horii dhaaf ooludha; 

• Itiyoophiyaa keessatti gara caluu baddaatti (high land) sirriiti ta’a. 

• Qofaa isaa facaasuunis ta’e kan akka gayyoo wajjin facaasuun ni danda’ma. 

• Gaayyoo wajjin kan faca’u qophii hookaa ykn gafaraa fi dha. 

• Haamuu, harkanis buqqisuun salphaa dha. 

• Hokaa qopheessuuf mijaa’aa dha. 

• Hookaan shamaamee qabiyyee pirootiinii hanqa % 7 ga’u qaba. 

Fakkii 16. Sinaara (Aanaa Shaashamannee) 

Fakkii 17. Gayyoo

40 


5.3 Nyaatota beeyladaa gosa adda addaa 

Nyaatota beeyladaa gosa adda addaa kana jalatti warri armaan gaditti tarreessaman ni 

hammatamu 

• Balfaa mana keessa ba’uu fi haftee kuduraa fi muduraa 

• Biqiltuuwwan boqqolloo fi mishinga maasii keessaa funaanamanii fi baala midhanota 

kanaa yeroo adda addaatti quncifamanii ba’an 

• Hiddaa fi hudduu mixaaxisaa 

• Baalaa fi nyaata kasaavaa 

• Baalaa fi haftee muuzii fi warqee 

• Kaktesii 

• Baalaa fi firii mukootaa uumamaan argamanii 

Gosni nyaatota kana furdistoota xixiqaaf kan mijatan yoo ta’u warra gurgudaaf garuu 

hangana kan mijaa’an miti. Kunis kan ta’e iddoo tokkotti kan argamu baayyee xiqqaa fi 

jiidhina olaanaa waan qabaniif kara fagootti geejjibeessuun mijaa’aa wan hin taaneefi. 

5.3.1. Balfaa mana keessaa ba’uu fi haftee kuduraa fi muduraa. 

Balfaan mana keessaa ba’u madda nyaata dabalataa gaariidha. Oddoowwan kuduraa fi mudurri 

adda addaa oomishamanitti hafteen isaan irraa argamu horii keessumaa bushaayee furdisuuf 

baayyee ni gargaara (Gabatee 17). Harca’aan baala bunaa faayidaa hanga ta’e kennuu kan 

danda’u yoo ta’u naannoowwan bunni ballinaan oomishamutti qolli bunaa haala gaariin faayidaa 

kennaa kan hin jirre ta’uun isaa ni hubatama. 

Gabatee 17. Qabentaa qulqullinaa (nutritive value) haftee Fuduraa fi Kuduraa 

Qabiyyee Balfaa/Gataa Qola/Quncisaa Qola/Quncisaa 

Raafuu Burtukanaa Muuzii 

Wanta gogaar (%) 14 28.1 10 

Wanta orgaaniikii(% WG) 88 94.6 75 


Cooma (%WG) - - - 

Qaaccaa dimshaashaaa (%WG) 27.2 19.9 38.4 

Liigniinii (%WG) - - - 

Tilmaama daakamuu nyaata gogaa (%) 80.4 82.6 72.9 

Annisa meetabolaayizaabilii (MJ/Kg WG) 17.5 28.1 16 

Hubachiisaa: WG (wanta gogaa) jechuun “DM”; wanta orgaanikii jechuun “organic matter”; 

Pirootiinii jechuun “crude protein”; Cooma jechuun “Ether extract”; Qaccaa dimshaashaa jechuun 

“Neutral detergent fibre” ykn “NDF”; Ligniinii jechuun “lignin”; Tilmaama daakamuu nyaata 

gogaa jechuun “in vitro DM digestibility”; Annisa meetabolaayizaabilii jechuun “metabolizable 

energy” jechuudha.

5.3.1. Boqqollo fi mishingaa irraa baala ciruu fi haphisuu 

41 


Haftee ykn qarmii erga midhaan sassaabame argamu malee maasii boqqolloo fi mishingaa 

irraa oomisha nyaataa guddaan argamuu ni danda’a. Kunis biqiltuuwwan midhaanota kanaa 

kaayyoo fi sababa adda addaaf buqqa’anii ba’anii fi baala isaanii ta’uu ni danda’a. 

• Yeroo baayyee qonnaan bultoonni rakina biqila sanyii irratti uumamuu danda’u 

maqsuuf sanyii ija lama iddoo tokkotti yeroo facaasan ni hubatama. Dhuma irratti 

lamaanuu yeroo biqilan inni tokko akka aramaatti buqqa’ee ba’a. Kunis nyaata 

Beeyladaaf oolu ni danda’a 

• Baala midhaanota kanaa irraa quncisuudhaan nyaata qulqullina gaarii qabu 

oomishuunis ni danda’ama. Kunis baala godaa qabee hanga gubaatti yeroo adda 

addaa folloqsuudhaan raawwatama. Baalli boqqolloo jiidhaan qabentaa pirootiinii 

ga’aa ta’e kan qabu yoo ta’u albuudota baayyee barbaachisoo ta’an fi annisa ulfinni 

qaamaa akka dabalu godhus qaba. Kunis ilmoolee hoolaaf ulfina qaamaa guyyaatti 

giraama 100 ta’uu fi fudhannaa nyaataa (feed intake) guyyaatti giraama 770 

akkasumas dandeetti nyaata qaamatti jijjiiruu (conversion efficiency) 8 hanga 10 ta’u 

argamsiisuu ni danda’a. 

• Erga boqqolloon cirriiqfatee bodas baala boqqolloo gara fiixee irra jiraniifi sandaaboo 

irraa muruudhaan nyaata heddu argachuun ni danda’ama. Humna baayyee kan 

barbaadu haa ta’u iyyuu malee tarsiimoon kun nyaata qulqullinaan qarmii caaluu 

argachuu kan dandeessisuudha. 

• Boqqolloon asheetii isaatti erga folloqsamee booda qarmiin magariisuun argamuu fi 

qarmii isa gogaarra qulqullina qabu nyaata horiif fayyaduu ni danda’a. Boqqolloon 

maseenee fi dirree sanyiin boqolloo diqaalaa irratti oomishamu irraa toorri madda 

sanyii dhiiraa (male line or pollen source) daraaree erga cirriiqquu irratti dhangala’ee 

booda haamamanii maasii keessa ba’u. Kunis nyaata beeyladaa shoora guddaa 

qabuudha. 

5.3.3. Hidda mixaaxisaa 

Hiddi mixaaxisaa kaarboohaayidireetii gadaanaa haa qabaatu iyyuu malee qabentaan pirootiinii 

fi hidda (fiber content) isaa olaanaadha. Hiddi mixaaxisaa caalmaadhaan akka madda pirootiinii 

fi viitaminiitti tajaajila. Oomishni hektaara tokko irraa argamu danda’u toonii 4 hanga 6 kan ga’u 

yoo ta’u qabentaan pirootiinii isaa % 20 akkasumas sadarkaan daakamuu isaas (digestibility) 

immoo % 70 ta’uun isaa barameera. Fudhatmni isaas baayyee gaariidha. Qabentaan bishaan isaa 

olaanaadha (%83 hanga 88). Kana waan ta’eef re’ootni hidda mixaaxisaa nyaatan bishaan 

dabalataa hangana isaan hin barbaachisu.

42 


Hidda isaa malees hudduun mixaaxisaa nyaata namaaf hin oolles akka nyaata beeyladaatti 

fayyaduu ni danda’a. Walmakaan hiddaa fi hudduu mixaaxisaa yeroo yuuriyaa muraasa wajjiin 

waliin makamee dhiyaatu ulfina horii foonii haalaan kan dabaluu fi bu’aa olaanaa kennuu kan 

danda’u ta’uun isaa hubatameera. Walumaa galatti iddoo sirna qonnaa baayyinni sabaa itti 

baayyatu fi lafti ballinaan hin jirretti mixaaxisni akka nyaata Beeyladaatti abdiin guddaan kan 

irratti gatamuudha. Kunis kan ta’e midhaan kun dafee guddatee kan haamamuu fi kunuunsi isaa 

hanganatti kan nama rakkisu waan hin taaneefidha. 

Mixaaxisni ji’a 4 hanga 5nii giddutti kan ga’uudha. Olka’iinsaa fi ho’ina adda addaa keessatti 

kan biqiluu fi aramaa waliin waldorgomee oomisha gaarii kan kennuu danda’uudha (Scott, 

1992). 

5.3.4. Baala kasaavaa fi soorata kasaavaa. 

Kasaavaan midhaan hidda/qoccee (tuber) balinaan biyya “tropical” fi ”sub-tropical’’ ta’e 

keessatti qotamudha. Yeroo dhiyoo asi kibba Itoophiya keessatti oomishama kan jalqabeedha. 

Hiddi (qocceen) qabiyyee nyata anniisaatiin badhaadhedha. Haa ta’u malee qabiyee pirootiinii, 

albudaa fi vitaminaan gadi aanaa dha. Baallii fi hafteen yeroo nyatni namaaf ta’u irraa qophaa’u 

argaman akka madda nyaata beeyladaatti ni tajaajilu. Hiddi (qocceen) isaa madda annisaa yoo 

ta’u qabentaan pirootiinii, albuudaa fi vitaaminii isaa baayyee gadaanaadha. Qocceen (tuber) isaa 

ballinaan nyaata namaaf kan oolu yoo ta’u nyaata beeyladaa qopheessuu keessatti akka madda 

annisaatti itti fayyadamuun ni danda’ama. Qolli kaasaavaa jiidhaanis ta’e gogaan isaa nyaata 

horii maalaa fi bushaayee keessatti akka madda annisaa dabalataatti dhiyaachuu ni danda’a. 

Qoccee kasaavaa keessa % 15 qola isa qunca’ee ba’u yoo ta’u kan hafe immoo jechuun % 85 

mar’immaan isaati. 

Yeroo qocceen kasaavaa nyaata namaaf qotamee ba’u baalli baayyeen akka hafteetti ni 

sassabama. Baalli kasaavaa jiidhaan isaa nyaatamuu kan danda’u haa ta’u iyyuu malee ”cyanide” 

waan jedhamu keemikaalli waan qabuuf kun immoo akka beeylada hin summeessine cooligsuun 

barbaachisaadha. Baalli kasaavaa qabentaa pirootiinii olaanaa (%20) kan qabu yoo ta’u 

qabentaan hidda isaa (fiber content) immoo baayyee xiqqaadha. Qabentaan pirootiinii olaanaa 

ta’uu cinatti piroofaayiliin aminoo-asiidii isaa baayyee gaariidha. Amiinoo-asiidota kan akka 

methionine, isoleucine, leucine fi lycine buuyyoo (hay) baala kasaavaa keessatti argaman kan 

alfaalfaa waliin yeroo madaalaman ni caalu (Wanapat et al, 2000) (Gabatee 18). 

Fudhatamni (intake) fi sadarkaan daakamuu (digestibility) baala kasaavaa jiidhaa gadaanaa yoo 

ta’u kun tarii qabentaan keemikaalaa taaniin jedhamurraa kan ka’e ta’uu ni danda’a. Baala 

kasaavaa umurii ji’a saddi keessatti haamanii gogsuun qabentaa taaniinii fi asiidii haaydiroosiyaaniik 

jedhamu akka gad bu’u gochuun qulqullina isaa fooyyessuun ni danda’ama. Baala 

kasaavaa aduun gogsuun asiidiin haayidiroo-siyaanik jedhamu kun akka hir’isu ni godha. 

Haaluma kanaan baala kasaavaa qopheessanii akka dabalata madda pirootiiniitti itti

43 


fayyadamuun nyaata horii qarmiimidhaanii irratti hundaa’e fi qulqullinni isaa gadaanaa ta’e 

fooyyessuun ni danda’ama. 

Gabatee 18. Qabentaa qulqullinaa (nutritive value) hokaa kassavaa fi alfalfaa 

Parametra Buuyyoo Kassaavaa Buuyyoo Alfaalfaa 

Wanta gogaa (%) 93.4 90.0 

Albuuda dimshaashaa (%WG) 6.6 91. 

Pirootiinii (%WG) 24.9 17.0 

Qaaccaa dimshaashaaa (%WG) 34.4 46.0 

Qaaccaa asiid diitarjentii (%WG) 27.0 35.0 

Liigniinii asiid ditarjentii (%WG) 3.8 9.0 


jechuun “crude protein”; Qaccaa dimshaashaa jechuun “Neutral detergent fibre” ykn “NDF”; 

Qaaccaa asiid diitarjentii jechuun ”acid detergent fibre”; Ligniinii jechuun “lignin” jechuudha. 

Kasaavaan haala qilleensaa midhaanota biroof hin mijoofne keessatti guddachuu ni danda’a. 

Kasaavaan akka madda pirootiinii fi nyaata beeyladaa oomisha guddaa kennuutti oomishuun ni 

danda’ama. Oomishni kasaavaa haala kanaan raawwatamu waggaa 2 hanga sadiitti kan itti fufuu 

danda’u yoo ta’u kanas fiixaan baasuuf xaa’oo dikee itti dabaluun barbaachisaadha. Haaluma 

kanaan oomisha kaarboohaayidireetii olaanaa (jechuun qoccee (tuber) isaatiin) ykn immoo 

pirootiinii (karaa baala isaa) akka argamsiisutti oomishuun ni danda’ama. Oomisha hiddaatiif 

kasaavaan ji’a 6 hanga 12 kan barbaadu yoo ta’u dhuma irratti biqiltuun hundeerraa qotamee ni 

ka’a. 

Yoo kaayyoon oomisha pirootiinii olaanaa argachuuf ta’e baalli isaa ji’a lamaa hanga sadii 

gidduutti lafaa’ol seentiimeetira 50 hanga 60tti muramuu ni danda’a. Yeroo kanatti hudduun 

(qocceen) isaa guddinni baalaa akka milkaa’uuf akka madda nyaataatti ni deeggera jechuudha. 

Sirni oomishaa baalaa fi hundee isaa irratti xiyyeeffatus mijeeffamuu ni danda’a. Yeroo kana altokko 

ykn al-lama baalli isaa nyaata beeyladaaf erga ka’ee booda yeroo hafu keessatti immoo 

hundeen isaa nyaata namaaf ta’u akka guddatuuf carraan ni kennamaaf jechuudha. 

5.3.5. Biqiltuu muuzii, warqqee fi haftee isaanii 

Muziin midhaan firii kennuu fi hedduminaan naannoowwan bokkaa olaanaa argatan (humid and 

sub-humid tropics) keessatti biqila. Akka madda nyaata namaa fi beeyladaatti faayidaa guddaa 

kan qabuudha. Firiin isaa istaarchii olaanaa kan qabu yoo ta’u baalli, somaayyoo (stem) fi qolli 

firii isaa irraa ba’u immoo akka nyaata Beeyladaatti ni fayyada. Qabentaan pirootiinii qaama isaa

44 


% 15 kan ga’u yoo ta’u somaayyoon isaa immoo akka madda annisaatti ni gargaara. Kanaaf 

baallii fi somaayyoon muuzii nyaata beeyladoota marga uumamaa fi qarmii midhaanii irratti 

hundaa’eef akka nyaata dabalataatti kennamuu ni danda’a. 

Oomishni dimshaashaa muuzii irraa argamu baayyee hedduudha. Waggaatti oomishni baalaa fi 

somaayyaa muuzii toonii 13 hanga 20 ga’uu ni danda’a (Ffoulkes et al, 1978). Baalli muuzii 

babal’oon warri jalaa muraman waggaa guutuu beeyladaaf kennamuu kan danda’an yoo ta’u 

kunis oomisha firii isaa irratti dhiibbaa hangana jedhamu hin qabu. 

Sadarkaan daakamuu baala muuzii (digestibility) % 65 yoo ta’u kan somaayyoo isaa immoo % 

75 ni. Haa ta’u malee lamaan isaanii iyyuu qabentaa naayitiroojiinii gadaanaadhaan beekamu. 

Kana waan ta’eef gosa nyaataa akka madda pirootiiniitti gargaaru kan akka yuuriyaa, baalota 

(legumes) qulqullina nyaata olaanan beekaman fi hiddi mixaaxisaa dabalataan kennuun 

barbaachisaadha. Somayyoo jidhaan yeroo yeroo horri kennamu bishaan baayyeen kana waliin ni 

fudhatama. Kunis nyaatni gogaan ga’aa ta’e horii sanaan akka hin fudhatamne ni godha. 

Fudhannaan nyaata gogaa qabentaan pirootiinii somaayyoo muuzii gadaanaa ta’uun isaa irraan 

kan ka’es dhufuu ni danda’a. Gama biraan immoo addaa addummaan fudhannaa (intake) baalaa 

fi somaayyoo muuzii gidduu jiru addaa addummaa sadarkaa isaan ittiin daakamaniin 

(digestibility) ibsamuu danda’a. Akka baayyinni baalaa dabaluun fudhatamni (DM intake) kan 

dabalu yoo ta’u kunis garaacha horii keessa turtiin isaa gadaanaa ta’uu isaa agarsiisa. Kun 

immoo gama biraan daakamni (apparent digestibility) gadaanaa ta’uu isaa mulisa. 

Warqeen biqilaa guddaa muuzii fakkatuudha (Suura 18). Warqeen naannoo baddaa kibbaa fi 

kibba-lixa Itiyoophiyaatti kan argamedha. Innis gara caalu kan oomisha nyaata namaaf dabalees 

immoo kan beeyladaaf oomishama. Somaayyoo fi hudduun isaa akka madda nyaata namaatti kan 

tajaajilu yoo ta’u qaamni isaa hundi immoo akka madda nyaata beeyladaatti ni gargaaru. Baalli 

warqee fi warqeen yeroo hojiin haphiisuu raawatamu funaanamee ba’u akka madda nyaata 

beeyladaatti ni tajaajila. 

Jirmi warqee qabentaa wanta gogaa (DM) xiqqaa kan qabu yoo ta’u kunis fudhannaan wanta 

gogaa (DM intake) akka xinnaatu ni godha. Haa ta’u malee iddo rakkinni bishaan dhugaatii 

beeladaa jirutti kunis akka faayida qabeessa ta’eetti fudhatamuu ni danda’a (Fekadu and Ledin, 

1997). Qabentaan pirootiinii baala warqee olaanaa ta’uun isaa faayida inni akka nyaata 

beeyladaatti qabu olaanaa ta’uu isaa mul’isa (Gabatee 18).

Fakkii 18. Biqiltuu warqee 

Gabate 19. Qabentaa qulqullinaa (nutiritive value) qaama biqiltu Warqee 

45 


Qabiyyee GutummaJirmaa 

Kormii ykn Baala 

warqee (pseudo- stem) amichoo warqee 

Wanta gogaaDry matter (%) 10.0 14.4 20.2 12.4 

Wanta orgaaniikii (% WG) 88.1 91.9 94.1 84.8 

Pirootiinii (% WG) 6.7 3.6 3.0 17.5 

Qaaccaa dimshaashaaa r (% WG) 50.1 62.0 48.8 59.6 

Ligniinii (%WG) 5.1 10.3 6.8 1.4 

Kaalshiyeemii Calcium (%WG) 0.55 0.42 0.16 1.12 

Foosfarsii (% WG) 0.29 0.41 0.24 0.39 

Si’aayinaa nyaatni gogaan itti daakamu (%) - - - 69.2 

Annisa meetaabolaayizaabilii (MJ/Kg WG) - 12.7 13.9 9.0 



Ligniinii jechuun “lignin”Tilmaama daakamuu nyaata gogaa jechuun “in vitro DM digestibility”; 

Annisa meetabolaayizaabilii jechuun “metabolizable energy”; Annisaa qulqulluu lubbuu tursuuf 

gargaaru jechuun “net energy of maintenance”; Annisaa qulqulluu ulfina qaamaa dabaluuf 

gargaaru jechuun “net energy of gain” jechuudha.

46 


Qabentaa pirootiinii somaayyoo warqee garuu gadaanaadha (%7). Kana waan ta’eef gosa 

nyaatota pirootiinii olaanaa qaban akka dabalataatti fayyadamuun barbaachisaa yoo ta’u kunis 

fudhannaa fi faayidaan hudduu warqee fi somaayyaa isaa akka fooyya’u ni goodha (Nurfeta, 

2008). 

5.3.6 Adaamii 

Adaamiin (Opuntia ficus-indica) sanyii biqilaa gogiinsa damdamachuu danda’uu fi naannolee 

gammoojjii gogiinsi itti hammaatutti guddachuu danda’uudha. Adamiin bara bonni dheeratee fi 

naannolee gogiinsi itti hammaatutti baayyee faayida qabeessadha. Biyyoo borqii irratti 

guddachuun oomisha guddaa akkasumas beeladaan fudhatamni isaa baayyee gaarii kan ta’eedha. 

Haa ta’u malee albuudaawwan wal-simatoo haala ta’een waan hin qabanneef akkasumas immoo 

wantoonni qulqullina isaa faallessan waan keessa jiraniif bu’aan isaa gadaanaadha. 

Dimshaashumaan qabentaan wanta gogaa (DM), pirootiinii, foosfarasii fi kaarboohaayidireetiin 

seelwoolii isaa gadaanaadha. Haa ta’u malee garaacha beeyladaa keessatti haalaan kan daakamuu 

fi qabentaan istraakcheraal kaarboohaayidireetii fi kaalshiyeemii isaa olaanaadha (Tegene, 2001; 

Gebremariam et al, 2006). 

Yeroo bonaa fi iddoowwan gogiinsaan miidhaman keessa jiidhina isaa eeggatee kan turuu 

danda’u fi nyaata jiidhina qabu, firii akkasumas akka madda bishaaniitti ni tajaajila. Biqiltuun 

kun dandeetti bishaan wanta gogaatti jijjiiruu kan qabu yoo ta’u dandeettin isaa kun dandeetti 

marga hundaa ni caala. Waggaattis oomisha wanta gogaa heektaaraan toonii kudhan ta’u 

oomishuu ni danda’a. Gama biraan qabentaan pirootiinii fi hiddaa (fibre) gadaanaa kan qabu yoo 

ta’u albuudaa fi istraakcheraal kaarboohaayidireetiin isaa immoo gadaanaadha (Degu et al, 

2008). Qabentaan pirootiinii isaa gadaanaa ta’uun isaa rakkoo guddaa nyaata kanaa yoo ta’u 

rakkina kana hiikuudhaaf gosa nyaatota pirootiinii olaanaa qaban kan akka faagulloo warshaa 

cuunfaa zayitaa irraa argamaniin fayyadamuun ni danda’ama. 

5.3.7 Baalaa fi sootala (pod) muka fi saaxoo (shrub) uumamaan biqilan irra argaman 

Saxoo fi mukoolii qabentaan pirootiinii isaanii olaanaa ta’e (legumes) fayyadamuun kan 

danda’amu yoo ta’u yeroo bonni dheeratuu fi naannolee gammoojjii gogiinsi hubu keessatti 

haala ga’aan waan hin argamneef faayidaan isaanii xiqqaadha. Baalli mukoota kan akka gosa 

laaftoo adda addaa, sanyii mukaa Balanites aegyptica akkasumas sootalaa fi ijji sanyii mukoota 

Prosopis fi laaftoowwan adda addaa akka madda gosa nyaatotaa pirootiinii olaanaa qabaniitti 

fayyaduu ni danda’a. Walumaa gala gosni nyaatota akka dabalataatti kennaman (supplements) 

nyaata beeyladaa isa ijootti (roughages) muraasaan itti dabalamu. Isaan kunis itti fayyadamni 

nyaata warra ijoo haalaan akka fooyya’u ni godhu. Kana irraa kan ka’e gatiin isaaniis olka’aa 

yoo ta’u iddoo fagootti geejjibeessuun ni danda’ama. 

Naannoo baddaatti baalli mukoolii madda nyaata Beeyladaa isa gudhaadha. Qonnaa fi horsiisaan 

bultoonni yeroo bonaa baala mukootaa kana irraa ciruudhaan akka nyaata dabalataatti ni

47 


fayyadamu. Isaan kun keessumaa re’ootaa fi bushaayeedhaf ni barbaadamu. Naannoowwan 

gammoojjii gogiinsi itti hammaatu keessatti saaxoowwanii fi mukootiin baala magariisaa 

nyaatamuu danda’u baayyee kennu. Qabentaan pirootiinii isaaniis marga naannoo kanatti 

uumamaan argamu irra kan caaludha. Sirna hiddaa gad-fagoos waan waan qabaniif mukootiin 

kun albuudaawwanii fi bishaan iddoo gad-fagootii harkisuuf dandeetti qabu. Yeroo marga 

uumamaa fi qarmii/barsii midhanii waliin madaalamu, qabentaan pirootiinii isaanii olaanaa yoo 

ta’u qabentaan hidda (fiber) isaanii immoo gadaanaadha. 

Kana waan ta’eef haala tarsiimo’aa ta’een akka nyaata dabalataatti gosa nyaatota kanaan 

fayyadamuun oomishtummaan beeyladaa akka hin hir’isne ni godha. Haa ta’u malee yeroodhaa 

gara yerootti sanyiin mukootii kanaa badaa kan jiru ta’uu isaa hubachuun ni danda’ama. 

Kanaafuu mukootii kana badiinsa irraa baraaruuf yaalii gochuun barbaachisaadha. 

6. Soorrata beeyladaa karoorsuu 

Hojii horii furdisuu bu’a qabessa gochuuf, horiiwwan furdatan kun nyaata ga’aa fi qulqullina 

qabu nyaachisamuu qabu. Nyaatni sirriitti hin madaalamiin beeyladaaf dhiyaatu naanni beelladdf 

dhiyaatu haala bu’a qabeesa ta’een akka faayidaa irra hin oolle godha. Kunis kenniinsi nyaataa 

yeroo gabaabaa fi dheeraa keessatti saganteeffamuu kan qabu ta’uu isaa agarsiisa. 

1.1 Karoora yeroo dheeraa 

Karoorri yeroo dheeraa baayyina beeyladootaa waggaa guutuu furdifamanii fi baayyina nyaataa 

isaan soruuf barbarchisu karoorsuu jechuudha. Kun hojii horii furdisuuf akka karoora ijootti kan 

fudhatamu yoo ta’u kana keessatti dhimmoonni asiin gaditti tarreessaman yaadannoo keessa 

galuu qabu. 

• Baayyinaa fi gosa nyaataa (marga dheedichaa, buuyyoo, awwaalloo, haftee midhaanii fi 

kkf) maasii furdistoota irratti oomishame 

• Gareen beeyladoota furdifamanii, yeroo itti nyaachifamanii fi dabaliinsa ulfina qaamaa 

isaan irraa eegamu 

• Sagantaa nyaachisuu irratti hundaa’ee nyaata garee horiiwwan furdataniif waggaa guutuu 

keessatti barbaachisu 

• Haa jiru irratti hundaa’ee baayyina beeyladoota altakkaatti nyaachisamuu danda’an 

• Fedha nyaata dabalataa iddoo biraa bitamanii dhufanii (nyaata qulqullina olaanaa qaban, 

albuudota,buuyyoo, barsii fi kkf) 

6.2 Karoora yeroo gabaabaa 

Inni kun keessumaa kan xiyyeeffatu to’annoo fi raawwii karoora yeroo dheeraa yoo ta’u 

dhimmoota armaan gaditti tarreessaman yaadannoo keessa kan galchuudha.

48 


• Beeyladoota furdisamuuf galan ulfina, yeroo galanii fi cimina isaanii irratti 

hundaa’uudhaan garee gareedhaan qooduu 

• Gareewwan adda addaaf karoora nyaachisuu baasuu 

• Nyaatni barbaachisu jiraachuu isaa mirkaneessuu (sagantaa bittaa yeroodhaan 

baasuudhan) 

• Yeroo rakkinni nyaataa uumamu filannoo biraa barbaaduuf yaalii gochuu 

7. Dhiheessa bishaanii 

Horii nyaachisuu fi fayyaa horii eeguu keessatti bishaan qooda guddaa qaba. Sadarkaa guddina 

horii hundaa keessatti bishhaan ga’ee guddaa qaba. Qaamni jabbii yeroo dhalootaatti bishaan % 

75 hanga 80 kan qabu yoo ta’u sadarkaa bilchinaatti immoo % 55 hanga 65 ni qabaata. Bishaan 

qaama beeyladaa keessatti bu’aa guddaa kan qabu yoo ta’u isaanis asiin gaditti tarreessamaniiru. 

• Raawwiiwwan keemiikaalaa (chemical reactions) qaama beeyladaa keessatti 

adeemsifaman dhiheessa bishaanii irratti hundaa’u 

• Nyaatni akka bulbulamee qaama horii keessa dhangala’u ni godha 

• Balfaan qaama horii keessaa akka ba’uuf ni gargaara 

• Ho’inni qaama horii akka madaala’u ni godha 

• Asiidiin dhangala’a qaamaa akka madaala isaa eeggatu ni godha 

Bishaan beeyladootaaf barbaachisu bishaan dhugaatii, bishaan karaa nyaata gara qaamaatti galuu 

fi bishaan meetaboliik oksideeshinii coomaa fi pirootiinii irra argamu irra madduu ni danda’a. 

Bishaan beeyladni dhugan fi inni nyaata walin fudhatamu fudhannaa bishaanii (water intake) 

Beeyladaa agarsiisa. 

Bishaan beeyladni fudhatan yoo hir’atu fudhannaan nyaataa fi naayitiroojiiniin qaama keessatti 

hafuu kan hir’atu yoo ta’u fi naayitiroojiiniin bobbaatii horii wajjin ba’ee akka manca’us ni 

godha. Gama biraan immoo yuuriyaan fincaan wajjiin akka ba’u ni godha. Beeyladni ulfinni 

qaama isaanii babaluu irratti argamu warra ulfinni isaanii hir’isaa jiru irra bishaan baayyee 

barbaadu. Horiin tokko coomni qaama isaa keessaa hundi fi pirootiiniin walakkaan isaa yoo 

dhume jiraachuu kan danda’u yoo ta’u bishaan qaama keessaa harka kudhan keessaa tokkollee 

yoo dhume jiraachuu hin danda’u. Kanaaf beeyladni jiraachuuf dhiheessii bishaanii walirraa hin 

cinne barbaadu. Fudhannaan bishanii Beeyladootaa wantaa baayyee irratti kan hundaa’u yoo ta’u 

isaan keessa sanyii, ulfina qaamaa, ho’ina qilleesaa fi bishaanii dhiheessii fi qabentaa bishaanii 

nyaataa, fudhannaa ashaboo fi oomishtummaa Beeyladaa caqasuun ni danda’ama.

8. Xumura 

49 


Beeylada gabaa alaatti erguuf furdisuun nyaata annisa guddaa kennuu danda’u barbaada. Kunis 

foon beeyladaa qulqullina qabu fi gabaa addunyaa irratti fudhatama qabu argachuuf 

gargaara.Hojii furdisuu keessatti baasii guddaan kan nyaataaf ba’uudha. Itoophiyaa keessatti 

sirna nyaataa fooyyessuun nyaatni beeyladaa haala bu’a qabeessa ta’een akka itti 

fayyadamamuuf gargaara. Gosni nyaatota dhimma kanaaf ooluu danda’an kan akka faagulloo 

warshaa cuunfaa zayitii irraa argamanii fi hafteewwan warshaa daakuu irraa argaman kan akka 

qola midhaanii (bran) fa’i. Isaan kun beeyladaaf madda nyaata gaarii yoo ta’an baasiin isaanii 

garuu baayyee guddaadha. Haa ta’u malee beelada gabaa addunyaaf ooluu danda’u oomishuuf 

akka filannootti faayidaa kennuu kan danda’an gosootni nyaata biroos kan jiran ta’uu hubachuun 

barbaachisaadha.

9. Maddaawwan odeeffannoo (References) 

50 


CSA,2003,Statistical Report on Area and production of Temporary crops part III A: Ethiopian 

Agricultural Sample Enumeration, 2001/02(1994 E.C.). Central Statistical Agency, Addis 

Ababa. 

Degu. A. Melaku. S. and berhane. G. (2008). Supplementation of isovitrogenous oil seed cakes 

in cactus (opuntia ficus- indica)-tef straw (Eragrostis tef) based feeding of Tigray highland 

sheep. Animal Feed Science and Technology (in press).Doi 10.1016 /janifeedsci 2008.03.014 

Fekadu, D. and Ledin, I., 1997. Weight and chemical composition of the plant parts of enset(Ensete 

ventricosum) and the intake and degradability of enset by cattle. Livestock Production Science, 

49,249-257. 

Foulkes, D., Espejo, S., Marie, D., Delpeche, M. and preston, T.R., 1978. The banana plant as cattle 

feed: Composition and biomass production . Tropical Animal production, 3, 45-50. 

Gebremariam. T. Melku. S. and Yami. A. (2006) Effect of different lecels of cacus pear (Opuntia 

ficus indica) inclusion on feed intake, apparent digestibility and body weight gain in sheep fed 

on tef straw. Animal feed Science and Technology 131. 43-52 

Mengistu, A., 1987. Feed resources in Ethiopia. In: Kategile, J,.A., Said, A.N and Dzowela, 

B.H.(Eds.). Animal Feed Resources for Small Scale Livestock Producers. Proceedings of the 

Second PANESA Workshop, held in Nairobi, Kenya, 11-15 November, 1985, IDRC. 

Mogus, M., 1992. The Effect of Processing Method of Oil seed Cakes in Ethiopia on Their Nutritive 

Value: In Vitro N-Degradability and N-Metabolism in Growing Sheep Fed a Basal Diet of 

Maize Stover. PhD Thesis, University of Bonn, Germany, 152 P. 

Nurfeta, A., 2008. Evaluation of the nutritive value of enset (Ensete Ventricosum) as livestock feed 

in southern Ethiopia. PhD Thesis, Norwegian University of Life Sciences, Norway. 

Oteino, K., Onim, J.F.M. and Semenye, P.P., 1992 . Feed production and utilization by dual purpose 

goats in Smallholder production systems of westem Kenya. In: Stares, J.E.S., Said , A.N. and 

Kategile, J.A. (eds.). The complementarity of deed resourees for animal production in Africa. 

Proccedings of the joint feed resources networks workshop heldin Gaborome, Botswana, 4-8 

March 1991. African Feeds Research Networks, ILCA (International Livestock Centre for 

Africa), addis Ababa, Ethiopia. 

SSA Feeds and Ethiopian Feed Resources Databases. A web-based software and database that 

provides information on the nutritive balue of a large number of livestock feeds from subsaharan 

Africa and Ethiopia. http:// www. Vslp. Org/Feed DB. html 

Suite, J.M., 2000. Hay and straw Conservation – For Small Scale Farming and Pastoral 

Communities. FAO Plant Production and Protection Series No. 29, FAO (Food and Agriculture 

Organization of the United Nations), Rome. 

Tegegne, F., 2001. Nurtitional value of Opuntia ficus-indica as a ruminant feed in Ethiopia. In: 

Mondragon, C. and Gonzalez S.P. (eds.). Cactus (Opuntia spp.) as forage. FAO Plant 

Production and Protection Paper 169. Pp. 91-99. 

Wanapat, M., Puramongkon, T. and Siphuak, W., 2000. Feeding of cassava hay for lactating dairy 

cows. Asian –australasian Journal of Animal Science, 13(4),478-482.

Annex 

Qabentaa qulqullinaa (nutritive value) soorata/nyaata beeylada beekamo ta’aanii fi Itiyoophia keessatti argamaanii 

51 


Gosa nyaata WG WO QD Ligninii P Ka Fos TDNG AM AQLTG AQUQDG 

% WG % Macal/kg WG 

Hooka goga 

Hooka marga umama 92.3 90.3 73.2 7.5 6.4 0.24 0.01 57.2 1.98 1.13 0.57 

Hooka marga Roodesii 92.3 90.2 72.9 5.9 8.3 9.44 0.32 60.2 2.0 1.15 0.59 

Hooka marga sinaraa 96.0 92.0 74.0 8.0 8.8 - - 58.8 1.91 1.07 0.51 

Hooka marga alfalfa 89.3 88.0 72.6 7.2 19.2 1.6 0.23 66.3 2.37 1.49 0.90 

Hooka marga gaayyoo 87.7 89.3 50.7 11.4 20.8 - - 65.8 2.46 1.57 0.97 

Hooka marga lablabi 91.7 87.5 41.2 6.5 18.2 1.51 0.32 66.6 2.26 1.39 0.81 

Hooka marga atara looni 92.0 90.4 43.3 7.7 14.4 1.08 0.34 68.5 2.38 1.50 0.91 

Trifolium tembense (Siddisa) 91.6 90.9 47.0 6.6 23.1 - - 69.9 2.45 1.56 0.96 

(clover), Aerial, mature 

Barsii 

Barsii midhaan bilaa 

Barsii midhaan garbuu 91.4 91.7 74.4 6.9 4.4 0.36 0.14 50.4 1.82 0.98 0.43 

Barsii midhaan qamadii 91.8 89.0 74.7 6.2 3.1 0.25 0.08 51.3 1.74 0.90 0.36 

Barsii xaafii 91.9 91.4 72.3 5.4 4.8 1.18 0.31 53.2 1.97 1.12 0.57 

Barsii sinara 92.2 92.1 61.9 5.2 5.7 0.25 0.18 57.9 2.12 2.26 0.69 

Baarsii ruuzii 93.4 81.2 - - 2.8 0.24 0.36 - - - - 

Baarii dagujaa 91.2 91.5 69.5 4.0 3.3 0.55 0.22 55.5 1.97 1.12 0.56 

Qola booqollo 91.0 92.1 73.5 4.7 4.0 0.31 0.10 56.1 2.10 1.25 0.68 

qola boobee 91.3 87.7 68.9 6.1 5.6 0.55 0.25 59.5 2.02 1.17 0.61 

Barsii midhaan dheedhi 

Barsii Baaqiilaa 91.5 87.0 48.3 7.3 10.2 0.89 0.14 65.2 2.23 1.37 0.79 

Barsii ataraa 91.6 87.4 49.1 6.2 11.6 0.64 0.18 69.8 2.36 1.48 0.89 

Barsii misiraa 92.4 92.0 59.8 9.1 7.7 0.73 0.21 54.3 2.0 1.15 0.59 

Barsii ataraa guggee 92.2 89.1 53.1 8.5 6.2 0.87 0.07 51.8 1.91 1.07 0.51


52 


Gosa Nyaata WG WO QD Ligninii P Ka Fos TDNG AM AQLTG AQUQDG 


Qola loozzi 91.1 90.2 59.6 16.5 11.4 0.59 0.1 69.1 2.33 1.46 0.87 

Qola boolooqee 91.7 90.8 63.6 8.3 5.2 51.4 1.61 0.77 0.24 

Barsii talbaa 

Hafte kan biro 

92.5 93.3 64.6 13.9 5.2 48.8 1.81 0.97 0.42 

Baala qoccoo/warqee 11.2 85.3 50.6 5.5 15.1 1.10 0.33 49.2 1.66 0.82 0.28 

Soomayyoo kan fookatu 8.3 88.2 56.5 2.4 4.17 0.47 0.27 81.5 2.87 1.92 1.28 

qoccoo/warqee 

Amichoo/corm 18.9 91.0 43.1 1.1 3.4 0.15 0.18 88.4 3.13 2.14 1.46 

Baala shonkora agaadaa 75.8 81.2 3.3 1.46 0.08 

Hidda maxaxishaa 19.4 77.3 35 19.4 13.4 1.33 0.24 71.1 2.40 1.52 0.92 

Baala kaassava 21.9 90.7 35.1 8.7 22.1 1.24 0.23 68.2 2.36 1.48 0.89 

Gataa raafuu 14.0 88.0 27.2 14.4 80.4 2.79 1.86 1.22 

Quncisaa muuzzi 10.0 75.0 38.4 8.3 0.54 72.9 2.48 1.59 0.99 

Quncisaa burtukanaa 28.1 94.6 19.9 5.8 1.53 0.06 82.6 2.88 1.93 1.29 

Qola fi qula’aa midhaani 

Qola baaqilaa 89.7 96.5 69.0 9.2 0.93 0.03 56.9 1.83 0.99 0.44 

Qola misiraa 87.9 94.7 49.4 16.0 0.82 0.34 50.9 1.59 0.75 0.22 

Qola gaayyoo 90.2 96.0 71.5 11.0 0.74 0.08 71.5 2.43 1.54 0.95 

Qola ataraa 89.3 97.1 66.3 8.0 0.87 0.18 47.8 1.46 0.62 0.09 

Qola Sanyii jiribii 88.5 96.9 84.1 19.8 4.4 0.14 0.12 

Qola sanyii suufii 97.2 96.6 88.4 9.3 3.4 

Bula’aa /Bixxarii qamadii 88.4 96.2 15.3 

Bula’aa Bixxarii gaarbuu 94.1 91.4 61.0 7.0 7.9 56.3 

Nyaatahiddahinqabne(concentrate) 

madda prootinii 

faguulloo midhaan dibaata 

Faguulloo Nuugii 92.3 89.6 39.2 8.4 31.7 0.73 1.12 61.3 2.14 1.28 0.71 

Faguulloo sanyii jirbii 92.1 92.1 39.3 6.5 38.5 0.27 1.53 70.4 2.52 1.62 1.02 

Faguulloo talba 92.5 92.2 32.6 6.3 29.3 0.48 0.83 70.4 2.56 1.66 1.05 

Faguulloo Loozzii 92.7 92.4 16.7 1.7 46.1 0.14 0.61 80.9 2.98 2.02 1.36 

Faguulloo Salixxaa 93.1 84.3 17.4 3.3 30.7 0.77 1.54 79.3 2.55 1.65 1.05


53 


Gosa Nyaata WG WO QD Ligninii P Ka Fos TDNG AM AQLTG AQUQDG 


Faguulloo Suufii 93.1 93.9 40.1 9.7 25.5 0.45 0.97 58.9 2.18 1.32 0.74 

Faguulloo sanyii raafuu 90.9 91.2 27.6 8.1 36.4 0.69 1.18 72.3 2.58 1.68 1.07 

Hafte warsha biraafi alkooli 

Hafte biraa 92.2 95.8 55.1 4.7 24.4 

Hafte biraa (Irshoo) 91.9 92.3 48.3 

Siccoo farsoo 13.2 95.7 52.8 9.7 20.2 0.63 0.25 66.1 

Siccoo Araqee 14.0 96.2 37.0 5.1 17.8 0.61 0.59 78.8 

Hafte kan biro 

Gutuma sanyi jiribii 91.8 94.2 50.9 10.9 23.9 0.17 0.87 56.1 2.10 1.25 0.08 

Xeqqoo lukkuu 90.8 83.1 55.9 7.2 17.8 2.10 1.80 56.6 1.95 1.10 0.55 

Madda nyaata Humna hafte 

warshaa daakuu 

Frushkaa Qamadii 89.7 93.4 45.9 3.4 16.8 0.15 1.2 72.4 1.37 0.78 

Galaabaa Qamadii 91.1 95.3 19.6 1.8 18.9 

Frushkkeelloo qamadii 92.7 95.0 44.4 2.8 17.8 0.14 1.15 88.9 1.75 1.07 

Frushkaa ruuzii 92.3 82.3 40.7 5.9 8.9 0.10 0.68 

Frushkaa Bisingaa 89.9 97.7 47.7 3.9 13.0 0.39 0.07 

Midhaan bilaa 

Midhaan booqqolloo 90.3 98.2 13.7 1.6 9.9 0.08 0.25 1.99 1.31 

Midhaan sinaraa 93.3 95.3 37.0 2.0 8.7 0.09 0.34 67.0 1.6 1.0 

Midhaan garbuu 91.4 96.5 39.3 2.5 9.9 0.13 0.4 68.3 1.61 1.0 

Midhaan Bishingaa 89.6 98.3 10.2 0.04 

Hubachiisa: 

WG = wanta gogaa (DM) ; WO = wanta organiikii (OM) ; QD = Qaccaa dimshaashaaa (NDF) ; P = Pirootiinii (CP); Ka = Kalshiyeemii 

(Calcium); Fos = Fosfarasii (Phosphorus); TDNG =Tilmaama daakamuu nyaata gogaa (in vitro DM digestibility); AM = annisa 

metaabolaayizaabilii (metabolizable energy); AQUQDG = Annisaa qulqulluu ulfina qaamaa dabaluuf gargaaru (net energy of gain); AQLTG = 

Annisaa qulqulluu lubbuu tursuuf gargaaru (net energy of maintenance)

54 

Nyaataa Beyladaa fi Sirna Nyaachisa

Nyaata Beeylada fi Sirna Nyaachisaa: - Norman Borlaug Institute for ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?