metod i bolka

METOD I BOLKA
(kon avtobiografsko "tetovirawe# na
kni`evnata teorija)
†Literaturata e prostor,
kade{to pra{awata za prirodata na li~niot
identitet, se najprovokativno artikulirani#.
Endrju Benet / Nikolas Rojl
†Nema vsu{nost teorija, koja {to ne e
gri`livo podgotven oddel na nekoja avtobiografija#.
Pol Valeri
Pome|u pismoto (literaturata) i samootkrivaweto, vospostavuvaweto na
subjektot, otsekoga{ postoela, pomalku ili pove}e otkriena, a sepak dlaboka,
imanentna proniknatost i povrzanost, posebno intrigantna za filosofite, a
denes, s¢ pove}e, i za teoreti~arite na literaturata.
Vo znamenitata rasprava †Za gramatologijata# (1967 g.), vo celost posvetena
na problematikata na pismoto, kako poa|ali{te na edna nova interpretacija
na filosofskata i kulturnata tradicija, obrazlo`uvaj}i ja apokalipti~nata
teleologija i testamentarniot, zavetniot karakter na Biblijata (Svetoto
pismo), @ak Derida go zasega problemot, za konstitutivnoto zna~ewe na
pismoto za subjektot, vo procesot na vospostavuvaweto na svesta za smrtta, vrz
~ija{to osnova, pismoto go ozna~uva vospostavuvaweto i na subjektivitetot,
kako svest za li~nite granici i mo`nosti.
Upatuvajki na damne{nata praktika na starite Grci, sozdavaweto
bele`nici (hypomnenata), od fragmentite, od li~nite se}avawa, nau~enite,
pro~itanite ili ~uenite mudrosti ili zapisi, ~ija {to cel bila - pottiknuvaweto
i vostanovuvaweto na jastvoto, preku askezis (u~ewe za sebesi preku
sebe) i postignuvawe posovr{en odnos kon sebesi i Mi{el Fuko, od svoja
strana, vo instancata na pismoto razotkriva edna †tehnologija na jastvoto#,
dotolku pozna~ajna, {to e oblagorodena so opredeleni (avto) terapevtski
sodr`ini, mo`nosti i u~inoci (†Pismoto go razgonuva vnatre{niot mrak#), koi
re~isi se grani~at i so nekoi {amanski ve{tini i misterii (blagodarenie na
pismoto, ~ovekot stanuva vra~ samiot na sebesi, se samoizlekuva i samopoznava,
bele`ejki gi svoite vnatre{ni promeni, zreewa, sostojbi).
Dokolku si pripomnime na edno intrigantno tolkuvawe na Platon, za ambivalentnata
priroda na pismoto kako farmakon (lek, koj{to, zavisno od
3

Elizabeta [eleva MAGOR
doziranata koli~ina, mo`e da prerasne i vo - otrov), toga{, stanuva neophodno
da uka`eme na faktot, deka niza filosofi, vo pismoto na filosofijata
otkrivaat svoeviden oblik na avto biografska ispoved, soteriolo{ki
(spasitelski) vrednosti, predizvik i povod za li~na transformacija, so toa odbivaj}i
go nadmeniot imperativ i predominacijata na sistemskiot um.
Koga vo svojot esej †Zboguvaweto so filosofijata#, Emil Sjoran }e
napi{e: †£ go svrtev grbot na filosofijata, koga uvidov, deka e nevozmo`no da
otkrijam kaj Kant, nikakva ~ove~ka slabost, nikakva vistinska traga na tagata,
kaj Kant i site filosofi#, toga{ neminovno, vo se}avaweto, iskrsnuvaat
srodni~kite opredelbi i imiwa na [openhauer, Kerkegor, Ni~e, Bewamin,
Buber - koi{to, tokmu vo priznakot na avtobiografi~nosta, gledaat ontolo{ki
garant i preduslov na samoto postoewe i priznavawe na pismoto; odnosno na negovata
transformativna, preobrazuva~ka, transcedira~ka mo} i funkcija.
Sojuzni~koto, kooperativnoto (namesto soperni~koto, konfliktno)
zna~ewe na iskustvoto, vo oblikuvaweto i prodlabo~uvaweto na filosofskoto
soznanie, pregnantno go iska`uva najnapred Ni~e, na prvite stranici od
†Veselata nauka#: †Nie nemame pravo da ja odvojuvame du{ata od teloto, u{te
pomalku du{ata od duhot. Nie ne sme `abi so studena utroba, ne sme aparati za
objektivirawe i registrirawe, nie sekoga{ morame, na{ite misli da gi ra|ame
od na{ite bolki, i kako majka da im davame s¢ od sebe, od krv i od meso, od ogan,
zadovolstvo, strasti, maka, sovest, sudbina i zla kob#.
Koga eden filosof vnesuva tolku strast, entuzijazam, vqubenost -
doka`uvajki ja integralnosta na telesnoto i na du{evnoto iskustvo (kopne`ot,
radosta, bolkata, ekstati~nosta), vo korpusot na filosofskoto soznanie i
pismo - toga{, mo`eme da nasetime vitalni naznaki na edna `estoka pobuna
protiv otu|eniot um, protiv apstraktna suvoparnost na znaeweto, protiv tiranijata
na studeniot metod i nakonteniot akademizam...
4
†S¢ mi e dozvoleno, no s¢ ne mi e polezno#
Sveti Avgustin
†Mo`ebi, ne go sakam ona {to go znam,
i go sakam ona, {to ne go znam
Marsilio Fi~ino
†Soznanieto go ubiva deluvaweto#
Fridrih Ni~e

Pogolemiot broj na novite pretstavnici na kni`evnata teorija, kon
sredinata na 80-tite godini, ja po~ustvuvaa i potcrtaa raste~kata nelagoda, pred
dotoga{ {iroko rasprostranetata redukcija i sveduvaweto na kriti~kio - teoriskiot
subjekt, isklu~ivo vo ramkite i do nivoto na eden apstrakten
soznava~ki subjekt, (anonimna, bezosetna, otu|ena kni`evna kompetencija), kade
pridobivkite na konkretniot, empiriski ~itatel, negovoto egzistencijalno
iskustvo, strasta, janyata, qubovta... poradi svojata navodna nenau~nost, gubat
sekakov validitet i legitimitet.
Neo~ekuvaniot uvid, vo paradoksalniot u~inok na kni`evno - teoriskoto
znaewe, ~ij{to buren raste` i akumulacija ja obele`i najnovata etapa od razvojot
na kni`evnata nauka; seriozno uka`a i predupredi na toa, deka, paralelno so
svoite pozitivni, prosvetitelski pridobivki, takvoto znaewe sepak mo`e ponekoga{
da deluva neproduktivno - zadu{uvaj}i go i ubivaj}i go, vo literaturnata
nauka, neophodniot zanes, kreativnosta, avtenti~nosta - dotolku pove}e, dokolku
slepo i nekriti~ki se poveduvame po ne retko totalitarnite predznaci i
barawa na scientisti~kite metodi (kako, na primer, strukturalisti~kata, so
nejzinata simptomati~na maksima, za smrtta na ~ovekot / subjektot i posledovatelniot
triumf na sistemot / jazikot).
Razni{anata doverba vo apsolutnata nadmo} na kni`evnata teorija
(onakva, kakva {to do sega voglavno preovladuva{e), nejzinite sovremeni eksponenti
gi dovede vo sostojba, sli~na na onaa, vo koja se najde M. Fi~ino, koga,
otfrlaj}i go ve}e poznatoto nasledstvo i predanie, zapo~na da kopnee po, da
me~tae za - s¢u{te nepoznatoto, nedoprenoto - zo{to da ne, zabranetoto znaewe...
Vo takvi uslovi, dojde do neminovnata †razgradba na teoriskata meta - naracija#,
so ogled na koja, analiti~arite govorat za tkn. †antropologiskiot
presvrt#, odnosno, †postkolonijalnost# na kni`evnata teorija, mislej}i imeno
tokmu na buntovni~koto sprotivstavuvawe kon tiranijata na metodot (na
†totalitetot#), {to taa go vospostavi kako svoj dominanten modus na odnesuvawe,
nasprema neporekliviot avtoritet i avtoritarnite streme`i na tradicionalnata
kni`evna nauka (i teorija).
Bi bile me|utoa, nepravedni, dokolku ne go spomneme i faktot, deka vo
rasteweto i podgrevaweto na somne`ot, vo celesoobraznosta i opravdanosta na
apsolutiziranoto znaewe, odnosno na hipertrofiraniot racionalizam, svoj
pridones imaa nekoi konvergentni iskustva i soznanija, proizlezeni od
po{irokiot kulturen kontekst, na denes aktuelnite procesi vo domenot na epistemologijata
(filozofijata na naukata), ideologijata, politikata i kulturata.
Vo entropiskiot napliv i razmno`uvaweto na †beskone~niot tekst# na
znaeweto, tekst koj{to posebno e voo~liv vo opkru`uvaweto na tkn. kiberkultura;
avtobiografskiot †sdvig# / presvrt vo kritikata i teorijata, daleku od
5

Elizabeta [eleva MAGOR
toa da bide slu~aen i proizvolen; poprvo e preventiven, spasuva~ki zafat, pred
mo`nosta za neveselo tonewe na edinkata vo paranoidniot (s¢prisuten, odnapred
zadaden, progonuva~ki) sistem na beskone~noto, nedoseglivoto kulturno
znaewe i pametewe.
Soo~en so neporeklivata nesomerlivost pome|u op{toto kolektivnoto i
li~noto, poedine~noto znaewe, sovremeniot teoreti~ar, dopolnitelno optovaren
so kulturolo{ki sozdadenata kriza na identitetot; re~isi e prinuden
na prevzemawe i redovno praktikuvawe na anarhisti~ki gestovi, zaradi
odr`uvawe i vospostavuvawe na svoja samo -legitimaciska osnova i raspoznatlivost.
Toj se nao|a vo eden vid edipovska situacija, kako {to ubavo zabele`uva
Tomas Kevan, mislej}i imeno na paternalisti~kiot nadzor i mentorskiot odnos,
{to redovno se vospostavuva pome|u institucionalnoto znaewe, od edna - i teoreti~arot
pretendent, od druga strana.
Me|utoa, ne samo uvidot vo entropiskiot rast i nesomerlivosta na
znaeweto, tuku mo`ebi i u{te pove}e, razotkrivaweto na ideolo{kata pozadina
i instrumentalizacija na znaeweto (vo instituciite na obrazovniot sistem),
dopolnitelno ja motivira i potkrepuva epistemolo{kata rezerva i pretpazlivost,
svojstvena tokmu na privrzanicite na avtobiografskata kritika i
teorija. Dokolku se zemat predvid i se respektiraat uka`uvawata na pragmatikata
odn. teorijata na iskazot (tekstot), ili metalingvistikata (kako {to u{te
ja narekuvaat), toga{, stanuva izvesno toa, deka sekoj eden iskaz, vklu~itelni
nau~niot; neminovno podle`i na imanentna, hermenevti~ka i retori~ka
prerabotka, proekcija, preobrazba, odn. avtorizacija, soodvetno na kontekstualnite
faktori i okolnosti, {to go opkru`uvaat komunikaciskiot sistem
(tekst). So drugi zborovi, duri i zad navidum strogiot, neutralen, impersonalen
ton, svojstven na tradicionalniot model na nau~niot diskurs, se krijat i razobli~uvaat
ideolo{kite konturi i pozicii na eden konkreten subjekt na
iska`uvaweto.
So toa, od edna strana, se demaskira ideolo{kata zadnina, ne samo na
politi~kiot, tuku, u{te pove}e, na kni`evno - teoriskiot govor, negovite
mo`ni ambicii i pretenzii kon mo}ta i nejzinoto dosegawe, odn. sproveduvawe
vo delo, eventualnata `edba kon institucionalizacijata (instalacijata) na
postoe~kiot model na znaewe i kon odr`uvaweto na dostignatoto epistemolo{ko
status kvo. Navistina, manipulativnite mehanizmi i pretenzii, duri i
na gri`livo pedanteriskata, i zad kulisite na neporo~nata nau~nost, lucidno
prebojadisana terija, voop{to ne se mali, nitu za potcenuvawe! Kako {to nepogre{livo
dijagnosticira Mi{el Fuko: †Sekoj obrazoven sistem e politi~ki
na~in da se so~uva ili da se promeni prisvojuvaweto na diskursite , znaewata i
mo}ta, koja {to tie ja nosat so sebesi#. (1992:21)
6

Manipulativnata zloupotreba na teorijata, zatskriena zad navidum strogo
nau~nite motivi i kriteriumi na rigoroznosta, ni pomalku, ni pove}e, upatuva
na inaku mo{ne profanite (no zatoa daleku pomo}nite) sodr`ini od sferata na
politi~kite (kolonizatorsko - imperijalni, gospodare~ki) ambicii...
Iskustvata na pragmatikata, osven {to se polezni i dragoceni, za razobli~uvaweto
na ideolo{ko - institucionalnite mehanizmi, strategii i
rasporeduvawa na Znaeweto, od druga strana, go razgoruvaat qubopitstvoto, odnosno
interesot kon aktuelizacijata i identifikacijata na iskazniot subjekt,
vo na{iot slu~aj, kon avtorskiot subjekt na teoreti~arot i kriti~arot.
Sledej}i ja tragata na genijalniot vtemeluva~ na metalingvistikata - Mihail
Bahtin - Osvald Dikro proniklivo uka`uva na toa, deka, nitu samiot
proces na prenesuvaweto na znaewata, inaku su{testven za nau~niot iskaz, ne e
(nitu bi mo`el da bide); ~isto, dezinteresirano, isklu~ivo didakti~ko posreduvawe:
so ogled na toa, {to †prenesuvaweto# (naj~esto praktikuvano vo forma na
citirawe) isto taka, podle`i na suptilnite mehanizmi i filtri na dijalogi~nata,
smislovna i retori~ka preobrazba, odnosno personalisti~kiot kontekst
i †arhitektonika#.
Avtobiografskiot presvrt vo teorijata, odnosno podemot na teoriskata
avtobiografija, so ogled na toa, ne ja razotkriva samo †socijalnata,
politi~kata i klasnata dimenzija na teorijata# (Biti), tuku u{te pove}e, partikularnata
instanca i avtorizacija, {to ja modelira i razgrani~uva kreativnata
postapka na kriti~arot, negovata avtenti~nost, †anarhi~nost#, †asketskiot#
samoopit, li~nata preobrazba niz znaeweto (i u{te pove}e u~eweto),
emancipirano od avtoritarnosta (ne samo od tu|ata, tuku i od svojata); razotu|uvaweto
od instrumentalniot um i †egzistencijalnoto tetovirawe# (Peter
Sloterdajk), so neodoliviot {arm i †za~in# na `ivotnoto iskustvo i istorijata.
Pokraj ve}e spomenatite entropiski karakteristiki, odnosno
ideolo{kite prerogativi i instrumentalizacijata na znaeweto, vrz podemot na
†avtobiografskata teorija# (Laura Markus), ne mala uloga ima{e u{te edna golema,
vo istorijata na filosofijata, vo nekolku navrati, apostrofirana nesomerlivost:
nesomerlivosta, odnosno nesvodlivosta na `ivotot, realnosta -
protekot, †fluksot#, pulsaciite na umetnosta - na nekakvi apriorni (bez
razlika na toa kolku dobronamerni i elasti~ni) epistemolo{ki obrasci i eksplanatorni
modeli.
Sovremenata kni`evna teorija, kako da se najde vo pozicijata na Dedal,
mitskiot anti - junak i neuspe{en graditel, onaka kako {to lucidno go tolkuva
hermenevtikata na Pol Dil, gledajki vo nego `rtva na sopstveniot (izopa~en,
7

Elizabeta [eleva MAGOR
izobli~en) intelekt, {to soumee da napravi samo ve{ta~ki krilja za letnuvawe
i zatvorski lavirint, vo kogo samiot }e se zarobi.
Pod naplivot na vakvi i sli~ni dilemi, okolu statusot i funkcionalnosta
na znaeweto, vo so~eluvaweto so literaturata, pri neodamne{noto
~itawe na novoobjaveniot roman od srpskiot pisatel Vladislav Bajac †Druidot
od Sindidunum#, ne mo`ev, a da ne raspoznaam refleksii, sosema bliski do duhot
i opredelbata na sega{nata rasprava.
Na edno mesto vo romanot, glavniot lik se drznuva da pomisli, da se posomneva,
da se zapra{a - dali druidskoto znaewe samoto po sebe donesuva, odnosno
pretstavuva izvor na mo}, ili pak toa se dol`i i e proizvod i rezultat na
edna nadli~na, institucionalno vostanovena tradicija na predanija, od i kon
izbranite (druidskite sve{tenici). Dilema, {to, }e se soglasime, navistina e
soodvetna na konstataciite na italijanskiot semioti~ar Umberto Eko, spored
kogo: †Da se poseduva klu~ot na interpretacijata - toa e mo}# (1995:60). Ne tolku
znaeweto samo po sebe, tuku procesot na negovata institucionalna verifikacija,
pridonesuva za toa, da se sozdade, zajakne i opstoi avtoritetot i vlasta
na znaeweto - a onie koi (sli~no na strukturalistite i site drugi - isti) uporno
ja zagovaraat ortodoksnosta, vo teoriskiot pristap kon literaturata - vo pozadinata
na svoite streme`i, ja imaat vsu{nost borbata i `edbata kon Mo}ta, a
ne kon hermenevti~koto samorazbirawe i estetskoto samooblikuvawe.
Na drugo mesto vo romanot na Bajac, se uka`uva na interesniot podatok,
vrzan so poimaweto na, i odgovornosta kon znaeweto kaj Druidite. Glavniot lik
se osvrnuva na toa, deka kaj Druidite postoi i takov vid (grupa) znaewa, koi se (i
ostanuvaat do krajot) intimni, li~ni, tajni, koi imaat neprenosliv karakter, i
zna~at privilegija na onoj {to gi steknal, bez da postoi pri toa, obvrska za nivnoto
ponatamo{no razdavawe, transfer (prenos) ili predavawe (poduka).
Konceptot na li~noto znaewe, †connaitre# odnosno mudrost, za razlika od
intelektualnoto znaewe, ili nauka, †savoir# vo osnova blisko do razli~nite misteriski,
misti~ki (gnosti~ki) pristapi - e tokmu ona, {to se nayira, kako
teleolo{ki princip i ideal na avtobiografskata kritika. Vo nea, imeno, se
rehabilitiraat, odnosno preferiraat kvalitetite na li~noto znaewe, isto kako
{to se istaknuvaat na~elnite pote{kotii i nevozmo`nosti za ostvaruvawe
idealen transfer (prevod, prenos) * na znaeweto. Vo samata teorija, od edna
strana, vo igra vleguvaat i libidinalnite mehanizmi i osnovi na soznajnoto
iskustvo (do`ivuvaweto, intuitivniot uset, kopne`ot, isto taka, se vbrojuvaat
me|u elementite na heuristi~koto soznanie), koi, vo na~elo se smetaat za neprenoslivi
i idionsikrati~ni kategorii na neizreklivoto, atopi~noto, fluktualnoto,
ekstati~noto iskustvo.
8

Poa|aj}i, od druga strana, od problematskiot pristap kon teorijata (†Go
predavate vsu{nost ona po koe {to tragate, a ne ona, {to ve}e go znaete# - @il
Delez, 1994 :114), avtobiografskiot model ne gi zaobikoluva nitu dilemite,
vrzani so kone~nata cel i smisla na znaeweto i vo literaturata.
Zaedno so vtemelenosta vo ekstati~noto poa|ali{te na kni`evnoto
do`ivuvawe, zemaj}i ja predvid idiografskata priroda (nemo`nosta
kni`evnata nauka da se podredi na prerogativite na nomoteti~koto, univerzalno
soznanie), zagovornicite na avtobiografizmot vo teorijata, so polno
pravo, ja vospostavuvaat i neguvaat skepsata, kon strogo obrazovnite,
propedevti~ki celi na teorijata, namesto niv, poso~uvajki ja alternativata na
samovospituvaweto, te`neeweto kon sebesi, avtoterapevtskite pridobivki, estetizmot,
samooblikuvaweto i zadovolstvoto vo tekstot - kako protivte`a na
†zakoravenosta vo dosada, nedru`equbivosta, intelektualnata nadmenost# (Vitold
Gombrovi~ ,od dnevnikot), i u{te pove}e, protivte`a na opasnosta od nivelacija
i obezli~uvawe, na koja otporano predupreduva{e i Ni~e.
†Da se tolkuva edno delo,
zna~i da se tolkuva{ samiot sebesi, na eden na~in,
da pravi{ avtoportret, avtokritika#
@an Starobinski
†Ako vo ime na naukata i nau~noto,
vie nastojuvate da ja eliminirate
dramata, so toa, go eliminirate ona,
{to e esencijalno#
Anri Lefevr
Navistina, dokolku e to~no (ili barem prifatlivo) stojali{teto, spored
koe, tokmu literaturata e ona povlasteno podra~je, kade najintenzivno se
vkrstuvaat i prelomuvaat problemite na li~niot identitet, toga{, zo{to, od
taa premisa, bi ja isklu~uvale kni`evnata kritika i teorija, vo posledno vreme,
s¢ pove}e i s¢ poprovokativno, postavena i oblikuvana kako svoeviden `anr, inkorporiran
me|u ostanatite kni`evni `anri?
Zarem e tolku ~udno i neo~ekuvano, dokolku i vo kni`evnata teorija, se
otkrijat intencionalni streme`i ili naznaki, ne pove}e kon samoponi{tuvawe,
tuku kon samoosoznavawe, kon avtenti~niot pristap i stil, kon samosvoen na~in
na ~itawe (tolkuvawe) i iska`uvawe, ne samo na retori~ki {arm, tuku i na
neobi~nost, o~uduvawe, inventivnost - {to dosega do granicite na `anrovskata
9

Elizabeta [eleva MAGOR
inovativnost (praktikata na sovremenata kritika ve}e uka`uva na primeri na
kriti~ki tekstovi, predo~eni niz `anrovskite modaliteti na dramskiot dijalog,
dnevni~kite zapisi, avtobiografskite se}avawa, pismata, antologiite na
citati).
So ogled na toa, se podvlekuva konstatacijata, deka, namesto klasi~nata
teorija na literaturata, denes se pi{uva i praktikuva kni`evna teorija,
kni`evna dotolku pove}e, dokolku {to, vo nea, sekoj go izbira (ja nosi odgovornosta
za) svojot itinerer (V. Biti, 1997:V), svojot pat, svojata potraga, svojot
`anr, svojata etika i estetika na samosozdavawe.
Slabeeweto na epistemolo{kiot rigorizam na kni`evnata teorija,
mo`ebi najevidentno go potvrduva izjavata na edniot od negovite porane{ni
gorlivi privrzanici, @erar @enet, koga toj, za sostojbite vo sovremenata
francuska kritika; govori na sledniot na~in: †Sega, sekoj raboti za sebe, sekoj
na svoj na~in, bez golema gri`a za metodolo{ka determinacija, za specifikacija
za {kolata# (1995:101). Po izminuvaweto na eden dolg i trnliv pat za
sopstvenata legitimacija, afirmacija i, kone~no, institucionalizacija; teorijata
gi vozobnovuva svoite najdlaboki somne`i gi potkopuva svoite fundamenti
i traga po novite modaliteti na natamo{noto opstojuvawe, koi, mo`ebi korenito,
vlijaat vrz menuvaweto na kni`evno - teoriskiot modus, vo pravec na
edna sekoga{ vozbudliva i neizvesna, egzistencijalna hermenevtika, na prv pogled
paradoksalna, no, sepak, vo opredelena smisla, i koherentna so razvojnite
tekovi na teorijata.
Sledejki gi navodite na U. Eko, za teorijata kako †}erka na hermenevtikata#
(1995), stanuva jasno, deka proektivnata metoda, svojstvena tokmu na avtobiogravskata
kriti~ko - teoriska orientacija, ne mora da zna~i simptom na nedozvoleno
skr{nuvawe od, i radikalna iznevera na esencijalnata priroda na teorijata,
dokolku se zeme predvid, deka praktikata na proektirawe na
sopstvenite misli vo (bibliskite) tekstovi; prvi~no proizleguva i e nasledena
vsu{nost od samata hermenevtika - koja{to e majka, ne samo na drevnoto
misti~ko - kabalisti~ko, tuku i na modernoto, teorisko iskustvo.
Aktuelnoto nesoglasuvawe so pozitivisti~kata orientacija ,odnosno
tendencija kon gola deskripcija, kvantitativno natrupuvawe na faktite (i
znaewata), i oportunisti~kata status quo orientacija, fakti~ki go nalo`uva
hermenevti~kiot (proektivniot) princip na samopromisluvawe, {to teorijata
ja prenaso~uva kon zapostaveniot kontekst na †transformisti~kata misla#,
~ii{to klu~ni pridobivki i kategorii pretstavuvaat "svesta, subjektot,
otu|uvaweto, transcendencijata# (Vernik, vo Fekete, 1984).
Bez ogled na nekoi , denes isto taka aktuelni tendencii vo duhovnata
sfera, transformisti~kata misla go poddr`uva pravoto i smislata na person-
10

alisti~koto dejstvuvawe, {to, vo oblasta na kni`evnata teorija, bi zna~elo, od
edna strana, razotu|uvawe od rigidniot um i od strogiot epistemologizam, kako
i probiv odnosno protkaenost na kni`evnata teorija so predizvicite i aspektite
na egzistencijalnata hermenevtika.
U{te pokonkretno ka`ano, takvoto transformisti~ko naso~uvawe na
kni`evnata teorija, vo prv plan bi gi imalo i istaknalo intersubjektivnite
odnosi (odnosite me|u jas i drugite, namesto subjekt - objekt odnosite, koi neminovno
zavr{uvaat vo reifikacija, opredmetuvawe i umrtvuvawe na neporeklivata
`ivotnost i pulsacijata na egzistencijalnoto iskustvo, {to se proektira i
vrz relacijata me|u ~itatelot i tekstot.
Edna od sto`ernite to~ki na teorijata kako avtobiografiziran diskurs,
ponatamu, isto taka, bi bila odgovornosta: odgovornosta pred kompleksot na
tkn. †smrtni pra{awa# (Tomas Nejgel), pra{awa od univerzalna va`nost za sekoj
poedinec, isto kako i odgovornosta (ili poprvo zada~ata, †nalogot#) - da se
iska`at, soop{tat ili objavat †stravotnosta ili ekstati~nite potencijali na
sopstvenoto vreme#, obvrskata za †homeopatsko inficirawe# na teorijata, so
predizvicite i isku{enijata na svoeto sovremie (Peter Sloterdajk).
Na toj na~in, se aktivira i tretiot, latenten, no ne pomalku zna~aen
aspekt ili nivo na odgovornost: odgovornosta pred znaeweto, odmeruvaweto na
negoviot potencijalen balast, budnoto sledewe na negovata mo`na alienacija
(otu|uvawe) od i iznevera na pojdovniot imperativ na samoosvetluvaweto (samoizlekuvaweto),
preispituvaweto iprevrednuvaweto na konkretnite, heuristi~ki
dostreli, mo`nosti i granici na eden opredelen nau~en metod ili
{kola, (vo {to, mo`ebi predni~at zastapnicite na feministi~kata kritika i
dekonstrukcijata).
†Potrebno e da se `ivee, toa {to se raboti#
Paulo Koeqo
†Apokalipti~koto, ili so drugi
zborovi, golemoto otkrivawe,
ja razotkriva vsu{nost, gladta po sebesi#
@ak Derida
Egzistencijalno obuslovena, dlabokata potreba za hermenevtikata na
samorazbiraweto, {to ja ovozmo`uva i zagovara pismoto (a vo tie ramki, denes
s¢ porasprostranetoto avtobiografizirano teorisko pismo), ja razotkriva po
malku zapostavenata i nepravedno potturnata koncepcija na kritikata - kako -
11

Elizabeta [eleva MAGOR
pogled - na - svet i kako praksis (odnosno, praktika, {to e nerazdelna od sevkupnosta
na `ivotnoto i duhovnoto iskustvo na kriti~arot), kako koncepcija, {to
najtesno se vrzuva za iskustvoto i opusot na pretstavnicite na egzistencijalisti~kata
kritika (ili, pak, nim bliskite avtori, kako {to se na primer, Mihail
Bahtin so svoite iskazi za arhitektonskata vkorenetost i nepovtorlivost
na sekoj hermenevti~ki ~in, ili Ser` Dubrovski, so svojata koncepcija za
kritikata kako egzistencijalna psihoanaliza).
Vo ramkite na vaka postavenata kriti~ko-teoriska aktivnost, telosot na
znaeweto, od informacija (deskripcija), se prenaso~uva kon li~na transformacija
(generativnost, samosozdavawe), podvlekuvaj}i go, na toj na~in, fundamentalnoto
zna~ewe na teorijata, za sevkupnata egzistencijalna modifikacija, od
edna strana, i predominacijata na energetskiot princip na preskokot, prestapot,
igrata (za smetka na materijalniot princip: rigoroznosta, krutosta) od
druga strana.
So drugi zborovi, avtobiografskata teorija neizbe`no se potpira vrz, i
se napojuva so telesnoto i duhovnoto samoinvestirawe na svojot avtor vo pismoto,
{to se sozdava, blagodarenie na †li~nata trauma# i †tetoviranata
povest#, kako egzistencijalni korektivi na suvata teoriska paradigma na
kni`evnata nauka.
12
†Dali e antropologijata proizvod na
egzistencijalniot izbor ili pak vokacija?#
Xo{ua Harari
Ne obiduvaj}i se povtorno da se navrati kon anahronite, nadminati
postapki na impresionisti~kata kritika, naj~esto izvedeni vo forma na banalni
preraska`uvawa na li~nite vpe~atoci od deloto, iska`ani vo eden
neobvrzen, intelektualno-eruditiven pristap, bez soodvetna i neophodna kompetencija
od kni`evno-teoriski karakter - avtobiografskata teorija denes, ima
takov profil, {to e naso~en kon voobli~uvaweto, dolovuvaweto i osoznavaweto
na intelektualnata biografija na kriti~arot, negovata avtenti~na, singularna,
dlaboko li~na traektorija na sozrevaweto, samooblikuvaweto i samovospituvaweto.
Vo taa smisla, intelektualnite avtobiografii na Rolan Bart, Cvetan Todorov,
Emil Sjoran... svedo~at za gorlivata potreba na teoreti~arot, razvojot i
oblikot na svoite interesi, da go voobli~i so posredstvo na testimonijalniot
zapis, na toj na~in, ostavaj}i traga i konturi, za sledewe i raspoznavawe ne samo
na negoviot li~en (i epistemolo{ki) identitet, tuku i na predizvicite i is-

ku{enijata, {to go sledat sekoj duhoven i kni`evno-teoriski potfat, koj se
fa}a vo kostec so zamkite na pismoto.
Takvite streme`i, ~ii{to inicijalni potvrdi i zastapnici ve}e postojat
i vo na{ata sredina, se ~ini, mo`at da stanat plodotvorni i zna~ajni vo kontekstot
na makedonskata kritika i teorija, kade{to, do sega, se polarizirani dva,
podednakvo ekstremni modela: nedopustlivo labaviot, nekompetenten, trivijaliziran
impresionisti~ki pristap, i - negoviot †surov# oponent: rigidniot, pretenciozen,
od †zadocnetata evolucija# iskompleksiran, scientisti~ki model.
Pridvi`uvaweto na makedonskata kritika, kon predizvicite i
mo`nostite, {to gi sodr`i i gi nudi aktuelniot trend na post - modernisti~kite
teoriski avtobiografii, mo`e da zna~i, ne samo sovladuvawe i premostuvawe
na poedine~nite ograni~uvawa i ekstremite, svojstveni na ovie dva,
prethodno spomenati pristapi, tuku u{te pove}e, mo`nost (doega nedovolno ili
voop{to neispitana), za kreativno, inovativno, li~no, vozbudlivo
preispi{uvawe na teorijata, kako atopi~no ({to }e re~e, disperzivno hibridno,
`anrovski neprinudeno) pismo, so svoj osoben, sve`, {armanten, dopadliv
jazik i stil.
Da zaklu~ime: podemot na avtobiografskata teorija, denes, blagodarenie
na postoe~kata, intencionalna naso~enost kon aktuelizacija, vpi{uvawe i rehabilitacija
na bolkata - kako - metod, heuristi~ka strategija i pulsira~ki intertekst
({to e eksplicitno naglasen kaj Emil Sjoran), neo~ekuvano, i zatoa
intrigantno, vo svoite krajni implikacii, vodi kon dobli`uvaweto na
kriti~ko - teoriskata praktika, kon sferata na misti~kite iskustva i posvetenost,
koga pismoto, od profesija, prerasnuva ili se pretvora vo - vokacija
(sudbina), za svoja primarna doblest, smetaj}i go, imeno, li~noto znaewe (mudrosta)
i samovozvi{uvaweto, do {to povisok stepen na duhovnoto i kreativnoto
sovr{enstvo (naslada).
13

Elizabeta [eleva MAGOR
POST-TEORIJA ILI NOVA ORTODOKSIJA
(pred aktuelnite problemi na kni`evnata teorija)
Ako soznava~kiot razum e podelen,
ako toj ne e monolitna celina,
ako protivre~i na sebesi samiot -
nie ne treba da se prepravame deka toa ne e taka
Pavel Florenski
Obiduvaj}i se da progovorime za aktuelnite sostojbi vo kni`evnata teorija
i metodologija, prvoto ne{to koe ni dojde na um, be{e predupreduvaweto
na otec Florenski, deka, vo oblikuvaweto na sekoe znaewe, neminovno u~estvuva
i eden (aspekt) segment na apofati~koto, nesvodlivoto iskustvo...
Od pove}e komplementarni pri~ini, podra~jeto na kni`evnata teorija, se
~ini, posebno e podatlivo tokmu na ovoj apofati~ki princip, osobeno koga se
ima predvid razvojniot period od poslednite 30 godini, {to, paradoksalno,
uka`uva na postoeweto ili obnovata na vitalnata vrska, odnosno, kontinuitetot
pome|u navidum arhai~nite i recentnite epistemolo{ki na~ela, vo kontekstot
na denes aktuelnite struewa, pravci, {koli vo kni`evnata nauka.
1. Teoriska era
Notoren e faktot, deka od 1968 godina navamu, kni`evnata nauka se
soo~uva so podemot i naplivot na tn. teoriska era (V. Biti, 1997), {to zna~i, so
predominacijata i naglaseniot podem na epistemolo{kiot impuls vo
kni`evnata nauka.
Sostojbata na rivalitet pome|u razli~nite kni`evni teorii i {koli,
postojanite vzaemni debati, konflikti, odnosno epistemolo{kiot pluralizam,
dijalogizam i eklekticizam - ja obele`uvaat aktuelnata razvojna faza na
kni`evnata nauka.
Vo svojot komentar kon ovie procesi, H. Felpern konstatira, deka, so
ogled na toa, {to "teorijata na literaturata popu{tila pred naletot na teorijata
na kritikata# (1997:5) - vo kni`evnata sfera se oformuva edna nova religija,
religija na teorijata.
I ne samo toa, so ogled na zgolemeniot broj epistemolo{ki presvrti, terminolo{ki
transformacii i metodolo{ki opcii- nastapuva i svoevidnata "in-
14

formati~ka trauma# (M. Ep{tajn, 1998); odnosno entropiskoto razmno`uvawe i
uslo`nuvawe, kako rezultat na koe, se ~ini, deka, korpusot na impersonalnoto
znaewe i kulturnata tradicija, odnosno, "slobodata, (paranoidno) go nabquduva
~itatelot# (Z. Ro{ko, 1998:192). Slobodata (i, ne pomalku, kompetentnosta) na
~itatelot, stanuva opasno zagrozena od nesovladliviot napliv na metateoriskite
novini, od s¢ pogolemiot i poobemniot fond znaewa, neophodni za primerno
raspolagawe so kulturnata tradicija. So drugi zborovi, znaeweto poka-
`uva tendencija da prerasne vo neprijatel, vo rival, vo debnee~ka opasnost i
nesonica... namesto, da bide sojuznik i ute{itel.
Ekspanzijata na kni`evnata teorija, inaku, se dol`i na pove}e pri~ini:
imanentno, no i kontekstualno (duhovno-istoriski) zasnovani.
"Verojatno, postoi vrska pome|u rascutot na teorijata i te{kite
politi~ki vremiwa#, razmisluva, po povod na toa, K. Noris (1995:1).
Istoriskata obuslovenost i socio-kulturnata vkorenetost na kni`evnata
teorija, T. Iglton (1996:3), ja objasnuva na sledniot na~in: "Teorijata od visok
rang te`nee da se pojavi toga{, koga rutinskata op{testvena ili intelektualna
praktika, }e zapadne vo }orsokak, nevolji i zatoa itno bara da se preispita#.
Ili, u{te poprecizno, kako E. Foks-Genoveze: "Epistemolo{kata kriza na
na{eto vreme ja otslikuva krizata na gra|anskoto op{testvo, krizata na svesta,
sigurnosta, hierarhijata i materijalno vtemelenite op{testveni odnosi#
(1989:219).
2. "Dekadencija na ~etivoto#
Kni`evnata nauka, vo poslednite decenii, e naso~ena kon rastvorawe, desupstancijalizacija
na svojot predmet; nejzina prioritetna analiti~ka cel, denes,
pove}e ne pretstavuva isklu~ivo kni`evno-umetni~kata literatura, tuku,
rasko{nata lepeza na kulturata, vo site nejzini, dlaboko provokativni manifestacioni
oblici.
Sosredoto~ena vrz isklu~itelno zanimlivite problemi na identitetot,
vrz aspektite i modalitetite na raspredelbata na mo}ta, vlasta i kapitalot -
tradicionalnata terminolo{ka opredelba "kni`evna teorija#, s¢ pove}e se potisnuva,
vo prilog na po{irokiot epistemolo{ki oblik "kriti~ka teorija#,
{to ozna~uva podem na edna nova, s¢opfatna, humanitarna metadisciplina, nare-
~ena i kulturolo{ka kritika, kulturna antropologija, odnosno teorija na tekstot
(D. Talak, 1995).
15

Elizabeta [eleva MAGOR
Paraleno so taa dekadencija na ~etivoto (za koja, inaku govori H. Blum,
imaj}i go predvid podemot i dominacijata na masovnite mediumi vo sovremenata
kultura), kni`evnata nauka se soo~uva i so razmno`uvaweto na metodite,
poto~no, so mo`nostite za radikalna samokritika i dekonstrukcija na samiot
poim na teoriskiot metod, odnosno `anr.
Od edna strana, iskustvoto go poso~uva principot na samouni{tuvaweto
(self-consumption), kako zaedni~ka karakteristika na site meta-teorii (^. Levin,
1984:48). Teoriite se, bez isklu~ok, osudeni na samoukinuvaweto kako svoj
zavr{en i imanenten ~in! Me|u drugoto, i poradi vladeeweto na principot na
"falsifikacija#, t.e. vremenskoto korodirawe i erodirawe na informacijata.
3. Korenite na teorijata
Me|utoa, rasvetluvaweto na ovie, dlaboko presvrtni~ki procesi, {to se
slu~uvaat vo ramkite na aktuelnata teorija, ne e mo`no samo od aspektot na aktuelnite
socio-kulturni procesi, {to ja sledat ekspanzijata i dominacijata na
masovnite mediumi, odnosno dalekuse`nata kriza na sovremenata kultura.
Neophodno e da se vratime kon imanentnite motivi na burniot teoriski
razvoj i, za taa cel, da se osvrneme nanazad, kon etiologijata na teoriskiot
`anr.
Toga{, od edna strana, nesomneno "okularnata etimologija# na terminot
teorija (D. Kolar, 1998:4), upatuva na prosvetluva~kiot karakter na znaeweto i
so samoto toa, na potencijalno otvorenata mo`nost za dopolnuvawe, zbogatuvawe,
modifikacija i zamena na postoe~kite, so nekoi novi, alternativni
"uvidi#.
Od druga strana, istoriskiot prethodnik na teorijata - srednovekovnata
hermenevtika (U. Eko, 1995), kako ve{tina na tolkuvawe na bibliskite tekstovi;
go rasvetluva inherentnoto svojstvo i upatenost na teorijata kon potencijalnata
beskone~nost na interpretaciite, {to, vo slu~ajot na konsekventno,
sistemati~no, programski kontinuirano zamislenite izvedbi; }e rezultira so
oformuvawe i artikulacija na specifi~na teoriska {kola.
Vo teorijata, otsekoga{ e prisutno i zadr`ano edno paradoksalno sodejstvo,
pome|u viduvaweto, uvidot, kreativnata "mistagogija# (ili, voved vo tajnite
- @ak Derida, 1995) - odnosno, potencijalnata mno`estvenost, pluralnost
na individualnite gledni (tolkovni) perspektivi, od edna strana-isto kako
{to, od drugata strana, postoi i edna "nasledna#, idiopatska sklonost i poten-
16

cijalna (dosega prili~no ~esto zloupotrebuvana) opasnost od sholasti~ko
mudruvawe, beskone~ni u~eni raspravi, samocelna erudicija, itn...
Na{eto pra{awe, me|utoa, glasi: vo koja mera i vo kakov oblik mo`e da
opstojuva teorijata denes, i dali taa poprvo ne e meta-teorija, ili poprvo postteorija?
4. Kon post-teorija (teorijata kako `anr)
"Zborot "teorija# se pomesti od funkcijata na avtenti~nost na ona, {to
samiot nejzin izraz poka`uva deka navistina se slu~ilo, kon potpolno
razli~nata funkcija na spoznavaweto na jazi~nata sloboda, vrzana za bilo koja
referenca# - veli T. Kevan (1997:34).
Po definicija isklu~ena i nezamisliva vo klasi~niot protokol na
kni`evnata teorija; "ekskluzivnata prednost na teoreti~arot#, denes,
prerasnuva vo conditio sine qua non na sovremenata kni`evna teorija. Vo vremeto,
koga vo ulogata na klu~en kni`evno-teoriski imenitel, se javuva terminot
"tekst#, teoreti~arot prerasnuva vo "mesto na odgovornosta za koherentnosta i
zna~eweto#.
Najnapred, vo sklad so podemot na pragmatikata, do izraz dojde dosega nepostoe~kiot
(i nedozvolen) interes, za samocelno prou~uvawe i tipolo{ka
opredelba na "teoretskiot iskazen subjekt# (K. Hamburger), odnosno, na "jastvoto
na kni`evnata teorija# (Andrea Zlatar, 1995). Minuvaj}i niz pove}e razvojni
etapi i duhovni stadiumi, odnosno niza filozofski {koli, krizi i prerodbi;
sovremenata kni`evna teorija, poprvo nalikuva na platonovskiot tip
avtobiografija (Mihail Bahtin, 1989:247), odo{to na rigidna i doktrinarna, a
pred s¢, na impersonalna opredelba za literaturata. So ogled na recentnoto
samorazvlastuvawe na subjektot vo sovremenata filozofija i psihologija, subjektot
na kni`evnata teorija (teoreti~arot), isto tolku go ~uvstvuva imperativot
na vnatre{noto, imanentno samopodvojuvawe.
"Moeto pi{uvawe e pove}e erotika, otkolku logika na tekstot# - veli
sovremeniot teoreti~ar Peter Sloterdajk, nedvosmisleno soop{tuvaj}i go pravoto
i privilegijata na denes aktuelnata teorija. Namesto prethodnite fiksaciski,
silni "strong# ~itawa; sovremenata kritika i teorija se svrtuvaat kon
tn. fluidni, kreativni, parodiski, tantri~ki ~itawa, vo koi ortodoksnosta na
metodot, £ otstapuva prostor na "umetni~kata#, prekrasnata, zabavnata, lud-
17

Elizabeta [eleva MAGOR
isti~kata performativnost (avtenti~nata, nepovtorlivata izvedbenost),
smetaj}i ja tokmu nea za najgolema doblest na kriti~ko-teoriskiot tekst. Porano
poznata predimno kako propedevti~ka disciplina, teorijata na literaturata
sega odnovo se promovira, no, kako eden od aktuelnite, kni`evnoumetni~ki
`anri...
Verojatno pod vlijanie i na Ni~eanskata entuzijasti~ka poetika, se sozdava
relacionalnata, hibridna teorija - kade, li~noto iskustvo, naukata, filozofijata,
umetnosta; ili, kako {to veli Vilem Fluser (1997:126), so-znanieto
(naukata) i pri-znanieto (umetnosta), kreativno se vkrstuvaat. Toa go pottiknuva
sozdavaweto na tn. li~na (personalna) kritika (L. Markus, 1992); postmodernisti~kata,
teoriska avtobiografija (M. [uvakovi}, 1997) - kako vo
primerite na Rolan Bart, Julija Kristeva, Cvetan Todorov; geopoetikata na
Kenet Vajt; ili, pak, ispovedni~kata, konfesionalnata filozofija-kako-pismo
na Emil Sioran, Peter Sloterdajk, @il Delez, itn.
So ogled na toa, {to ramnopravno go prisvojuva svoeto mistagogisko
poa|ali{te, kako i svojot ekstati~ki tanc (povtorno, vo dosluh so platonovskiot
pristap, definiraj}i se sebesi kako metod na preotkrivawe na
vrodenata, vnatre{nata mudrost, ili "sofija#; dosegnata so pomo{ta na vnatre{noto
oko); teorijata i nejziniot iskazen subjekt, denes, ne se povrzuvaat
samo so svojot tradicionalen prosvetitelskiot moment (demistifikacijata);
tuku, isto taka, i so svojot iskonski, inicijaciski, {amanski zanes! Teorijata
kako inicijacija; kako voved vo iskustvoto na vnatre{nata janya, {to go
razjaduva sovremeniot ~ovek; kako spasonosen krik, pred ~eli~nata stega na
apokalipti~nata civilizaciska trauma...
5. Predavaweto, transfer ili predavstvo?
Podemot na filozofijata na jazikot, pragmatikata (interesot za neposrednite
i konkretni u~esnici, sogovornici vo komunikativniot ~in), za smetka
na lingvistikata kako rigorozna nauka, od edna strana; kako i metodolo{kiot
relativizam i pluralizam, {to go inducira podemot na anti-esencijalizmot vo
filozofijata (dekonstrukcijata na @ak Derida), od druga strana - go prenaso~ija
vnimanieto na sovremenata teorija kon fundamentalnoto pra{awe na
metodot, u~eweto, znaeweto, vospituvaweto.
Od edna strana, se nao|aat kontroverzite na samiot, propedevti~ki proces
i ~in na predavaweto, imanentno svrzan so prenosot, preveduvaweto, transferot
na iskustvata, znaewata, poimite, metodite-neophodni vo so~eluvaweto so, i
analiti~kata prosudba na, tekstot.
18

Kako {to umesno predupreduva Derida, transferot, dislokacijata,
premestuvaweto, odnosno pomestuvaweto, neminovno se prosledeni so opredeleni,
iako odnapred nepredvidlivi semanti~ki promeni, modifikacii, uslo-
`nuvawa, metaforizacii... So drugi zborovi, ne postoi takvo ne{to, kako
originalen jazik, i so samoto toa, ne{to kako idealen (~ist, impersonalen) prevod.
So ogled na imanentnoto, derivativno ustrojstvo na jazikot kako medium, vo
kni`evnata nauka i teorija, postojano deluva tn. bela mitologija, nezapirlivata
intralingvisti~ka aktivnost i semanti~kata interferencija, "zakonot na
divoto pismo#.
Tipi~no kolonijalnata zabluda i ostrata razlika pome|u U~itelot, razbran
kako vospituva~ i prosvetlen gospodar, od edna strana i U~enikot, pretstaven
kako vospitanik i neprosvetlen sluga, od druga strana - se menuva, vo
prilog na demokratskiot model na kreativniot Dijalog; vo kogo, obete strani se
podlo`eni na promena na ulogite, i ednata na drugata si pomagaat vo makotrpnata
i neizbe`na zada~a na samovospituvaweto.
Kako povtorno da se vra}a na scena, platonovskiot ideal na mudrosta, koga
"u~eweto ne e predavawe ili prodavawe na znaeweto, tuku e vzaemno samoispituvawe#
(E. Koleva, 1994:19).
6. Zo{to teorija - elitizam ili potreba?
Teorijata nesomneno ima svoja povesna, istoriska dimenzija, vtemelenost
i opravdanost; a taa, mo`ebi, najdobro se potvrduva vo t.n. antropolo{ki
presvrt, {to nastapuva vo kni`evnata teorija, vo 80-tite godini, koga, vo zakrilata
na post-strukturalizmot, se sozdavaat nekolku komplementarni {koli,
kako {to se: Noviot istoricizam, kulturnite studii, feministi~kata kritika,
post-kolonijalnata kritika.
"Onie, koi{to vladeat, mo`at sebesi da si dozvolat da bidat oslobodeni
od kritika i od konceptualna analiza; no, onie, {to se nao|aat pod nivnata
vlast, toa ne go mo`at# (T. Iglton, 1996: 10).
Razmisluvaj}i ponaglaseno za politi~koto zna~ewe (i politi~kata borba
na nivoto na) na teorijata, odnosno za op{testvenoto prisvojuvawe i raspolagawe
so mo}ta, izvedeno so posredstvo na diskursot na obrazovanieto; sovremenata
teorija se {potvrduva i kako "{kola na nezadovolstvoto# (H. Blum,
1994), taka {to, ja doka`uva svojata vitalna, `iva, egzistencijalna vtemelenost,
opravdanost, zasegnatost, voznemirenost pred akutnite socio-kulturni
fenomeni i egzistencijalni problemi na literaturata, kulturata i ~ove{tvoto.
19

Elizabeta [eleva MAGOR
Nejzinata smisla i neophodnost, pome|u drugoto, }e opstojuvaat s¢
dotoga{, dodeka socio-kulturnite neramnomernosti go zasegaat i obespokojuvaat
~ove~koto bitie, negoviot duh i qubopitstvo. Pra{aweto na teorijata (bez
razlika na toa, vo koj od svoite oblici, taa se nao|a i se realizira, dali kako:
teorija na kni`evnosta, kni`evna teorija, teorija na kritikata, kriti~ka teorija)
- ostanuva pra{awe na opstanokot i osmisluvaweto na ~ovekoviot
tvore~ki (intelektualen) potfat...
I, ne pomalku, pra{awe na bukvalniot, fizi~kiot opstanok i konzervacijata
na kulturnata tradicija, imanentno svrzana so arhai~niot kult na smrtta:
"za da ja osigura svojata reprodukcija, op{testvoto e prinudeno da ja izmisli
tradicijata, obrazovanieto-siot simboli~ki register, povrzan so kultot na
smrtta# (R. Mo~nik, 1997).
Vo tie i takvi, fundamentalni ramkovni opredelbi - bez ogled na toa,
kakvi natamo{ni transformacii go o~ekuvaat fenomenot, nare~en teorija; denes,
pove}e od bilo koga, teorijata e megdan za odmeruvawe na dioniziskata ekstaza
so kreativno oblagorodenata izvedba i konfesionalno naso~enata, egzibicionisti~ka
erudicija na teoreti~arot-{aman. Namesto dosadnoto i suvoparno
predavawe i nametnuvawe na sterilnite dogmi, {to go zagovaraat oddelnite
nekadarni epigoni; vo svoite najdobri i najradikalni primeri, teorijata
denes, s¢ pove}e, mi li~i na tanc so erosot na vistinata i tajnata... S¢
pove}e me provocira...
A, toa e najdobroto {to mo`e da £ se slu~i na bilo koja aktivnost.
20

Fridrih Ni~e
Rolan Bart
KON DIONIZISKA OBNOVA NA
KNI@EVNATA TEORIJA
Samata interpretacija e oblik na voljata za mo}, {to egzaltira kako
strast
Pi{uvaweto e nauka za nasladite na jazikot,
negovata kamasutra
Sakam s¢ {to znam
D-r Falus; lik od dramata "MME...# na Dejan Dukovski
Iako pojdovno obele`ana so svojot apofati~ki, neizrekliv, racionalno
neobjasniv karakter; so svoeto konstituitivno svojstvo, da bide "iskustvo, nesoop{tlivo
so idei#; qubovta, kako {to svedo~i eden od nejzinite nesomneni
poznava~i, Oktavio Paz; ve}e dolgo vreme pretstavuva i teoretska tema par ekselans,
dotolku pove}e {to, po~nuvaj}i so trubadurskata poezija, taa, qubovta,
prerasnuva i vo svoevidna institucija.
Sudej}i spored najdlabokite filozofski uvidi, qubovta e vbroena me|u
metafizi~kite kvaliteti, grani~ni sostojbi i smrtni (fatalni) pra{awa;
opredeluva~ki za ~ovekovata egzistencija tokmu so ogled na ~ovekovata fatalna
zadadenost i sudbonosna kone~nost, vo svetot. Vo toj apokalipti~en kontekst, na
qubovta £ se prepi{uva odredena hermenevtika na prestapot i transcendencijata;
zaedno so sotiriolo{kata (spasitelska), katarzi~na, heuristi~na, svetotvorna
i duri - utopiska konotacija i mo}! Ovozmo`uvaj}i razli~ni nivoi na podelba,
qubovta kako fenomen, minuva i e podlo`na na nekolku transformacii:
spored svojot oblik, taa mo`e da bide strast, ekstaza, filija (kako kaj Tristan i
Izolda), ili pak misti~en zanes, nirvana, agape (kako kaj religioznite
isku{enici); spored svojot predmet, taa mo`e da bide apstraktna qubov kon
qubovta bespredmetna; odnosno univerzalna kosmi~ka qubov - ili, pak, mo`e da
21

Elizabeta [eleva MAGOR
bide konkretna, kon nekoe ili nekolku su{testva naso~ena i isklu~iva qubov;
spored na~inot na svoeto iska`uvawe, qubovta mo`e da bide deklarativna, objavena
na nivo na leksisot, stilizirana ili kategorija imeno na stilot, performativna
(izvedena i doka`ana, samodovolna tokmu na nivoto na jazikot), ili
pak qubovta mo`e da bide dejstvitelna sila, potvrdena na nivo na praksisot, so
opredelen ~in, samo`rtva, eti~ko delo. Sudbonosna, fatalna, neizbe`na, kakva
{to e, nosej}i i odredeni demonski aspekti na teloto i telesnosta; potopena vo
mra~ni, iracionalni pobudi, qubovta e mo`ebi prvenstveno ili pred s¢ (al)hemiska
pojava, nepredvidliva struja, {to te`nee kon soedinuvawetp, sintezisot;
kon edna svoevidna, kosmi~ka (s¢op{ta)svadba, ~estvuvawe, harmonija na edinkata
so svetot, siboliziran preku sakanoto lice...
Ne navleguvaj}i ponatamu vo ova isklu~itelno delikatno i slo`eno podra~je
na razmisluvawe, koe, vpro~em i ne e cel na ovoj prilog; sakavme da podvle~eme,
deka qubovta voobi~aeno egzistira kako tema, povod, problem; dodeka
kni`evniot diskurs, kako diskurs Za qubovta, pretstavuva nejzino meta-nivo.
Za razlika od mno`estvoto prilozi, koi qubovta ja tretiraat kako svoja
TEMA, vo nedogled sporej}i okolu nejzinite modaliteti, teleologijata i simbolika;
na{ata ambicija se sostoi vo toa, qubovta da bide (da prerasne vo)
PRISTAP kon literaturata, da bide imanentno vgradena VO diskursot, koj bi
bil, kako takov, nejzina manifestacija, potvrda i nerazdelnost.
Koga go velime ova, mislime na epistemolo{ki rez/prelom, {to go pravi
aktuelnata post-teorija, reafirmiraj}i gi vrednostite na homeopatskiot,
magiski princip na zarazenost; egzistencijalno - ekstati~na inficiranost i
intoniranost na teoretskiot pristap i u{te pove}e - govor! Mislime na s¢ ponaglasenoto
i ve}e neporeklivo ESTETSKO zna~ewe na sovremenata teorija, vo
koja{to, srede fundamentalnata kriza i preispituvawe na temelite, sekoj e
osuden na toa "samiot da go odbira svojot `anr i vo nego, sopstveniot itinerer#
(V. Biti, 1997:V).
Osudenosta na sebe, na svojata avtokontekstualizacija, koja pozitivno gi
prevrednuva pridobivkite na individualnoto do`ivuvawe na tekstot; pred s¢
modalitetot na libidiranata po`ednost, kopne`ot (kako dlaboko soznatelen, i
heuristi~ki mo}en), vodi kon inicijaciski model na kni`evna teorija; koja{to,
namesto mediokritetski poslu{nici kon rigiden teoriski sistem, }e pretpo~ita
strasni, potentni, lucidni i, na svoeviden rizik podgotveni, vqubenici,
vo sekoga{ neizvesnata avantura na tekstot.
Sli~na na sokratovskata, "erotska anamneza# (Peter Sloterdajk, 1992:55),
so svoeto vulkanski `ivo i pulsira~ko, aktuelisti~ko poa|ali{te - vakavata
estetizirana post-teorija, ne samo {to "se vra}a vo kopne`ot, {to go nadminuva
sekoj predmet# (1992:55), tuku, se stisnuva i nad epistemolo{kiot horizont na
22

kni`evnata nauka; za kone~en ishod i zo{to da ne - ideal - imaj}i ja tokmu
li~nata samopreobrazba, samonadgradba, askezisot (samootkrivaweto i samooblikuvaweto,
so pomo{ na intertekstualniot trud i teoriskata aktivnost).
Poa|aj}i, zna~i, od qubovta kako pretpostavka na dijalogot (a istiot toj,
dijalogot, spored u~eweto na Bahtin, iskrenat na nivoto na ontolo{ki, svetski
princip), post-teorijata kako svoi legitimni sostavki gi implicira i hedonizmot,
u`ivaweto vo tekstot, ~itaweto, kritikata; igrata, odnosno, estetizmot, do
toj stepen, {to otvoreno se imenuva "ubava teorija# (Elizabet Brus), "Teorija
kako umetnost# (Fransoa Liotar), "malcinskata umetni~ka forma# (Teri Iglton);
"teoriska fikcija# (@an Belmen Noel).
Vo duhot na Ni~eanskite tradicii na intelektualnata umetnost, taa go gradi i
~uva svojot artisti~ki {arm, postapkata na o~uduvawe (do skoro svojstvena samo
na umetni~kata literatura); divertismenot, dosetkata, efektot na estetskata
poentiranost.
Nejzinata vtemelenost vo qubovta kako pojdoven modus na op{teweto so
literaturata, me|u drugoto, se prepoznava vo indikativnata opredelba na
~itaweto kako transfer, obele`en so niza erotski, strasni priznaci i
kvaliteti. So ogled na toa, @ak Derida }e napi{e deka "eden tekst saka / qubi
drug#, i deka takvata imanentna tekstovna qubov i afinitet, e, vsu{nost, motivaciska
osnova na vkrstenoto, intertekstovno ~itawe; paradigmati~no za metodata
na dekonstrukcija na pismoto (vo slu~ajov, post-teoriskoto pismo), pome|u
drugoto, ja otkrivame na nivo na etimolo{ka sli~nost: vo tradicijata na
trubadurskata lirika i erotika, kade centralno zna~ewe zavzema tokmu qubovniot
ispit - assai (na provansalski), a koj podrazbira ritualna inicijacija i
ritualno posvetuvawe na sakanata `ena, vo site etapi od nejzinoto sekojdnevie,
vklu~itelno doteruvaweto, soblekuvaweto, legnuvaweto na po~inka itn. Terminolo{ki
sosema nalik na ovoj starofrancuski `anr ESEJOT iziskuva edno isto
tolku ritualno, kolku i qubovno posvetuvawe i taktalen odnos kon kni`evnoumetni~kiot
tekst, predizvik, obiduvaj}i se i samiot da go dopolni, da mu
parira so svojata sopstvena ubost, dopadlivost, kreativen {arm i avtenti~nost,
dotolku pove}e {to, isto taka, mu pripa|a na, i se vkotvuva vo - pismoto.
23

Elizabeta [eleva MAGOR
P. Brukner / A. Finkilkrojt
QUBOV VO DISKURSOT, QUBOV ZA TEKSTOT
†Da se ostane vo sistemot,
ODVNATRE razbivaj}i go...#
Ekstati~na, neskrotliva vo zadaden ili kone~en oblik; sudbonosna, fatalna
strategija na postoeweto, vo koja se sosredo~uvaat komplementarnite principi
na @ivotot i Smrtta, Sozdavaweto i Uni{tuvaweto - qubovta e nepredvidliva,
OPASNA, no istovremeno (mo`ebi, tokmu poradi toa) heuristi~ka,
spoznatelna, otkriva~ka, kreativna, tvore~ka, oblikotvorena; otade, mo`ebi
daleku poprikladna da bide PRISTAP, odo{to tema na izlagaweto.
Pred ova, denes o~igledno, progresivno, nesopirlivo LADEWE na svetot,
{to se odviva so posredstvo na kompjuterskite monitori; srede ironi~no
imenuvanata "ekstaza na komunikacijata# (@an Bodrijar), virtuelnata realnost
i tehno-estetikata i tehno-retorikata; vo podemot i nezale~livoto vlijanie na
patolo{ki platonizam (kako {to Ernesto Sabato ja narekuva, voobi~aenata za
filozofite, nelagoda pred telesnoto, `enskoto, plodnoto, pulsira~koto, egzistencijalnoto,
pove}e od bilo koga, raste potrebata za obnova na taktilnosta kon
tekstot, literaturata, pismoto, taktilnost, smelo i strastveno isprovocirana
vo spisite na Ni~e, koj svoite zalo`bi gi pi{uva{e "so svojata krv# (@or`
Bataj), ne sokrivaj}i gi i ne preoblekuvaj}i gi, so studeno meta-jazi~no obleklo,
svoite "radosti i svoite bolki# naprotiv. Streme`ot na Ni~e za sozdavawe na
edna anarhi~na i samoispovedna, artisti~ka (protiv)nauka; streme`, {to n¢
inficiral site nas, koi u~estvuvame vo sekoga{ aktuelnata drama na qubovta;
treba da ja o`ivotvori neraskinlivata sprega pome|u qubovta i teorijata, da go
afirmira erotskiot pristap kon tvore{tvoto; qubovta kon tekstot; ~itatelskiot
eros, strast; difuznata obzemenost i pretopenost; meandriraweto niz
edna misti~na ekstaza, kakva {to e sredbata so i do`ivuvaweto na literaturata.
Prepoznatliva niz hermenevtikata na optekot, "fluksot# (Delez i Gatari),
panvitalisti~koto struewe i kru`ewe na energijata, ontologizacijata na
`elbata, metaforikata na nomadstvoto i skitni{tvoto, principite na body
criticism-ot; post-torijata, so potpis na aktuelnata poetika na androginiot in-
24
II

ter(s)-(t)ekstualen identitet na tekstot, osven {to go nudi programskoto nadminuvawe
na binarnata logika i ma{ko-`enskata sprotivstavenost, isto taka
nastojuva, tekstot da go spoi so svetot / kosmosot, vo POHOTATA gledaj}i ja
slavata na `ivotot; kolku i slavata na pismoto.
Dotolku pove}e, {to fenomenot na qubovta, post-teorijata go sogleduva i
tolkuva imeno niz prizmata na intertekstualnosta; vo nea otkrivaj}i go fatumot
na edna sekoga{-ve}e prisutnost, zadadenost, vkodiranost: "Ja poznavam
qubovta pred da ja do`iveam, izvesnosta na sakaweto sekoga{ e vo prepoznavaweto#
(P. Brukner, 1989:110).
Citira~kiot karakter na qubovta (efektno poentiran od strana na lucidniot
Umberto Eko, vo negovata postmoderna vertira na klasi~nata qubovna izjava),
pome|u drugoto, n¢ predupreduva, evolutivnata ontologija i geneologija na
qubovta, da ja barame vo magi~noto skrivali{te na tajnite (intertekstulani)
{epotewa, vo erotolo{kite arhepi i {ifri na kultura.
Ferid Muhi}
III
†Pred s¢, dali i nad s¢,
filozofijata e sostojba na vqubenost#
Sakal da go priznae toa ili ne, so svojata vrodena, imanentna nevernost (i nenasitnost)
samo od eden tekst (ili teoriski metod) - kriti~arot neminovno e eden
od zastapnicite na don-`uanskiot mit (kako {to ubavo, zavodlivo pora~uva
Akile Boniot Oliva).
Ako qubovta e kategorija na izborot, vo svojata osudenost na qubov (kon,
no ne isklu~ivo vo ramkite na tekstot), kriti~arot nomadski se prepu{ta na
poligamnite nasladi, {to podatlivo mu gi predo~uva i prepora~uva pismoto.
Znaej}i za golemiot, narasnuva~ki kompleks na tkn. crni dupki na znaeweto i
naukata, blokiraweto na transparentniot um i podemot na paralogiite vo
domenot na dosega egzaktnite nauki; post-kriti~arot pove}e ne se stesnuva, ili
srami, od toa {to, na momenti, tangencijalno se dopira so sferata na mistikata,
neizreklivoto, ekstati~noto.
25

Elizabeta [eleva MAGOR
Ako Ludvig Vitgen{tajn solomonski pora~uva, deka: "Za ona, za koe ne
mo`e da se zboruva, treba da se mol~i#; denes, @ak Derida, "go pravi, ona {to go
veli# (Gregori Ulmer, 1983 ) so svoite esei, ovozmo`uvaj}i im suprema-cija,
predimstvo na tipi~no erotskite (tantri~ki) tehniki na prekinot,
interpuktivnosta i odlagaweto, kola`ot i monta`ata.
Vo svojot govor i pismo za qubovta, taka i nie treba da go pravime, odnosno
vovedeme vo ramkite na svojot praksis, ona, za koe{to eve denes i ovde sme
sobrani da zboruvame.
Niz edna mala parafraza na kultniot hipi slogan, toa zna~i "da vodime qubov, a
ne vojna# so tekstovite, so literaturata, so magijata na umetni~kiot oblik; da ja
neguvame i pottiknuvame, pothranuvame tekstovnata qubov, erosot kon deloto -
namesto sterilniot, zadu{uva~ki, aroganten i rigiden (kvazi) scientisti~ki,
inkvizatorski odnos.
Ne zaboravaj}i pri toa, na sjajnata pouka, {to, vo eden od svoite posledni
zapisi, |avolesto ja izrekuva {armantniot Danilo Ki{: "Ne dozvoluvajte
literaturata da vi ja zameni qubovta. I taa e - opasna...#.
Ne dozvoluvaj}i da izbledne ili is~ezne primarniot imperativ na
egzistencijalniot erotizam; qubovta - taa kvintesencija na postoeweto i vrven
zalog na `ivotnata alhemija (svadba) vo koja protivre~nostite vzaemno se
privlekuvaat, sozdavaj}i povisoko edinstvo.
26

Fridrih Ni~e
Rolan Bart
TELOTO NA DISKURSOT
Aleksandriskiot ~ovek, e vsu{nost
bibliotekar i korektor, bedno oslepen
od kni`nata pra{ina i pe~atnite gre{ki.#
†Pismoto e nauka za nasladite na jazikot,
negova komasutra#
Po~nuvaj}i so ekstati~kite zapisi na Ni~e, vo modernata kritika i teorija,
so voobli~uvaat konturite, zagatkite i provokaciite na edna
†artisti~ka protivnauka#, koja{to, niz meandrite na svoevidniot epistemolo{ki
skandal i svojata zavodliva penetrantnost, gi reafirmira, razotkriva i
reinkarnira polivalentnite aspekti i kvaliteti na Teloto; preku metaforata
(i metaforizacijata) na teloto, celej}i kon osve`uvawe, regenerativno
podmladuvawe i provokacija na klasi~niot, matejazi~no i metafizi~ki orientiran,
model na kriti~kot-teoriskiot diskus.
Vospostaveno kako (nov) ontolo{ki garant za izvornosta na soznanieto
(poto~no, do`ivuvaweto); vo vremeto koe gi osporuva i decentrira transcedentalnite
(falogocentri~ni) ozna~iteli i vrednosti: kako svoj epistemolo{ki
pandan i korelat, teloto go implicira principot na zadovolstvo, nasladata,
u`ivaweto, samoinvestiraweto, samoopitot, homeopatskiot, inicijaciski
model, senzualnosta, †egzistencijalnoto tetovirawe#, †opasnoto razmisluvawe#
(Peter Sloterdajk).
Otvoraj}i se sebesi vo nasoka na dioniziskoto, difuznoto, pulzionelnoto,
subverzivnoto energetsko deluvawe, fluksusot, protekot, dvi`eweto - gledaj}i
vo vistinata, pred se, eden inventiven Tanc, presvrt, preskok, kreativen predizvik,
so ogled na kogo, †postoeweto na svetot biduva opravdano samo kako estetski
fenomen# (Ni~e, 1983); ovaa †artisti~ka protivnauka#, gi istaknuva imeno
erotskite vrednosti i aspekti na tekstualnata praktika; bazi~nata plodnost i
taktilnost; pluralitetot na u`ivawata vo tekstot (podednakvo na ~itaweto,
27

Elizabeta [eleva MAGOR
kako i na pi{uvaweto); hedonisti~kiot pristap; po`ednosta na i kon tekstot;
negovata libidinalna, potentna dimenzija.
Re~isi kulten pretstavnik (poto~no pripadnik) na vakvata erotizirana
†kritika#, Rolan Bart, samiot ~estopati povikuvaj}i se na radikalnite premisi
na Ni~e, odnosno na @or` Bataj; decidno se ograduva od †frigidniot tekstdrdorko#;
od puritanskata, cenzorskata, staratelskata, zatvorena hermenevtika;
od pedagogijata; od naukata i metodot - vo ime i vo prilog na interpretacijata
kako strast, atopija, skandal, avantura, provokacija.
†Sekoj tekst za zadovolstvoto sekoga{ samo }e zaobikoluva. Toj }e bide voved vo
ona, {to nikoga{ nema da se napi{e# - veli Bart, sonuvaj}i tokmu za takov †nevozmo`en#,
†neodr`liv# tekst, {to vo sebe gi obedinuva obete zna~enski konotacii
na latinskiot zbor †korpus# - teloto i tekstot.
Ne odbegnuvaj}i go svoevidniot egzibicionizam na kriti~arot (negovoto
javno hipostazirawe i supstancijalizacija), tantri~kata kritika se sostoi vo
samata †predigra i odlagawe# (Xon O’Nil), sledej}i go imperativot na fragmentarnosta,
inkonkluzivnosta, korporalnite stilski odliki, so~nosta, subjektivnosta,
zadovolstvoto, kako nov parametar na ~itatelskata penetracija vo
tekstot.
Otade, mo`eme da govorime za izvesno razlikuvawe (omeknuvawe) na logocentri~niot
model na kriti~ko-teoretskiot diskurs i negova dekonstrukcija -
koja{to konsekventno vodi kon edno polimorfno, †branovidno#, nomadsko, so
haos povrzano, †vtorostepeno# mislewe (Kenet Vajt). Taka na primer, obnovuvaj}i
go majeuti~kiot negativizam na Sokrat, Peter Sloterdajk ja istaknuva negovata
mudra (i vo podocne`nata filozofska tradicija zapostavena) orijentacija
kon maj~instvoto; kon poroduvaweto (i osloboduvaweto) od teoriskata
naduenost, preoptovarenost, zagrozenost. Sosema sli~no, Kenet Vajt ja apostrifira
mitskata prikazna za Metis, `enata i bo`ica-majka, koja bila vodena i
mnogulika (androgina), znaej}i pove}e od kogo bilo na svetot, so ogled na svojata
oktopodijalna difuznost i lizgavost.
Zagatnata vo trudovite na Julija Kristeva, intertekstualnosta svedo~i
tokmu za kinet~nosta, proto~nosta, difuznosta, fluktualnosta na diskursot,
zemaj}i go predvid prvenstveno subverzivnite u~inoci na `enskoto, semioti~koto,
pulzionelnoto na~elo, koe rakovodi so pismoto, na toj na~in, {to
postojano predizvikuva imanentni preobrazbi, transmutacii, transkodirawa.
Da ne zaboravime, sepak, deka Mihail Bahtin, prv vo kni`evnata teorija i
antropologija, uka`a na revolucionernite potencijali na materijalnotelesniot
princip vo narodnata (karnevalska) kultura na (mra~noto) Srednovekovie,
intencionalno naso~eno kon suzbivaweto na telesnosta i u`ivaweto
vo ovozmo`enite zadovolstva.
28

Afirmiraj}i ja interaktivnosta, vzaemnosta, korelativnosta, odnosno dijalogi~nosta
pome|u egzistencijalnoto iskustvo (`ivotot kako tekst) i kreativniot
tekstualen zapis (tekstot kako `ivot, t.e. karneval), {to se potvrduva i
na nivoto na t.n. raznojazi~nost, pove}estilnost, hibridnost, kako dominantni
kvaliteti na modernata proza, Bahtin ne se stesnuva od toa vo personalisti~kata
oboenost na epistemolo{kiot tekst, da gi so~uva kvalitetite na
fragmentiranata, apofati~kata, nedofatlivata, protiv-sistematska, egzistencijalno
†tetoirana# izvedba.
Tokmu so ogled na Bahtinovata, dijalo{ka proekcija na dijalogi~nost, nesamoidenti~en,
umno`en subjekt-vo teloto, isto taka, mo`eme da razgatneme svojstva
na eden svoeviden intertekst. Semioti~koto tolkuvawe na teloto kako
znak, kako kulturen interpretant, ovozmo`uva samoto telo da go razgleduvame,
zaedno so site negovi manifestacii (gestovi, odnesuvawe, govor, oblikuvawe,
itn.) kako eden Tekst, kako smisleno tkaewe i sozdavawe.
Taka, Moris Merlo Ponti, teloto go interpretira kako praktika, no i
kako proekt, mislej}i imeno na kreativnite potencijali za samosozdavawe i
proektualno, kon virtualnata idnina naso~eno, dejstvuvawe.
Rolan Bart, pak, od svoja strana, govori za pluralnoto telo (setilno,
emotivno, parisko, selsko, javno itn.) - pretvoraj}i go teloto vo efektna metafora
za o`ivotvoruvawe na epikurejskata dimenzija na kritikata, no i za osloboduvawe
na lascivnata, zabraneta, opskurna, tabuzirana terminologija:
re~nikot na seksualnite verbalni nasladi.
Verojatno, blagodarenie i na udelot na teoretskata psihoanaliza na
Lakan, vo teorijata, sledime podem na eden seksualiziran diskurs, Mi{el Fuko,
@il Delez, Alen Finkelkrojt; diskursot sosredoto~en okolu libidinalnite
dobivki i aspekti na sovremenata kultura (vo koja ne malo zna~ewe dobiva
problemot na zaveduvaweto - jazi~no-ideolo{koto zaveduvawe, elaboriran od
strana na @an Bodrijar, [o{ana Felman, Julija Kristeva). Provokacijata na
teloto, ili teloto kako provokacija na aktuelnata teorija, nesomneno se nao|a
vo opredelen dosluh so imanentnite pottici od estetskata sfera, koi gi istra`uvaat
i artikuliraat transformaciite, preobrazbite na tkn. kreativno
telo.
Osobeno vo post-avangardnata, multimedijalno vtemelena umetni~ka praktika,
s¢ pove}e, jakne predizvikot, retorikata i pismoto na teloto - ovojpat,
za razlika od klasi~noto telo na umetnosta, vospostaveno bukvalno kako objekt,
materijal i medium na umetni~kiot izraz. Povikuvaj}i se na iskustvata od perforamnsot,
telesnata umetnost, dvi`eweto so simptomati~no ime - Fluksus,
hepening, ne mo`eme da odre~eme postoewe na opredelena opsesija so
telesnosta, kako posledna bariera na li~niot identitet i kako pokazatel na
29

Elizabeta [eleva MAGOR
edna darba za `iveewe, za `ivotna umetnost, {to go preferira erotizmot na
slu~ajot, nepredvidlivosta, prirodnosta migovnosta, procesualnosta.
Post-metafizi~kata estetika na teloto, so nego, so teloto, postapuva
radikalno; kako {to svedo~at i primerite od sovremenata teatarska praktika,
teloto e izlo`eno na visoki rizici, na fakti~ki opasnosti, na ekstremni
(†krvavi#) potezi i zafati; koi{to, intimno, odnatre go potvrduvaat identitetot
na bolkata i zapisot za/od nea, afirmiraj}i ja svoevidnata poetika na bolkata
(ili u`itokot) kako metod.
Ne sekoga{ imuno na isku{enijata na biolo{kiot esencijalizam (apsolutizacijata,
hipertrofijata, opsesijata od sopstvenata biologija, odnosno telesna
ili seksualna razlika), pismoto na teloto, osobeno rasprostraneto i
zna~ajno za praktikata na `enite-umetnici, gi pottiknuva denes vitalnite
pra{awa i problemi na identitetot, niz prizmata na kreativnoto (ne retko
bolno) samooblikuvawe i samoizlagawe.
†Postmoderniot subjekt, za razlika od svojot dekartovski predok, e subjekt,
~ie{to telo e integralno na negoviot identitet# (Teri Iglton, 1997).
Kni`evno-teoretskata afirmacija na telesniot princip i teloto, upatno
e da se prosledi i vo po{irokiot duhoven kontekst na postmodernisti~kite
strategii; naso~eni kon pretolkuvawe na poimot na subjektivitetot; {to go
nadminuva redukcionizmot na kartezijanskite opredelbi i izedna~uvawa na subjektot
so svesta/kogito.
Vo postmodernata epoha, kako {to konstatiraat analiti~arite Stiven
Best i Daglas Kelner, preovladuva esencijalisti~kiot koncept na `elbata, so
ogled na kogo, doa|a do †voskresnuvawe na individuata vo estetizirana
`elee~ka monada# (1996:403); decentrirana egzistencija na posakuvawe; sozdavawe
i preferirawe na rascepkano, fragmentirano, libidinalno i nomadsko
telo.
Od druga strana, anarhisti~kata epistemologija, svojstvena na istata
postmoderna duhovnost; vo prv plan, gi pomestuva i poso~uva, odnosno rehabilitira;
kvalitetite na intimnosta, lokalnosta, setilnosta, konkretnosta,
izvornosta na soznanieto - aspekti, najtesno povrzani so homeopatskiot, telesen
princip na do`ivuvaweto i poistovetuvaweto na metodot so sudbina.
Sledej}i go sodejstvoto na takvite, anti-epistemolo{ki fenomeni vo
kni`evnata i kulturnata teorija, Teri Iglton upotrebuva edna dobredojdena i
polezna sintagma-koja gi obedinuva razli~nite vidovi pismo za teloto (me|u niv
i feministi~kata kritika, odnosno body criticism). Novata somatika, so svojata
nostalgija kon setilnite sodr`ini i kvaliteti na zborot i jazikot, sozdava
edna navidum paradoksalna hibridizacija: teloto na diskursot, ili diskursot
razbien kako telo: po`elno, po`edno, zavodlivo, seksipilno, pulsira~ko.
30

Takvoto, †psihosomatsko viduvawe na tekstot# (Jovica A}in), so svojata
preferencija kon difuznoto, pulzionelnoto, taktilnoto do`ivuvawe na tekstot;
so naglasenata konvergencija pome|u egzistencijalnoto i teoretskoto (poeti~koto)
iskustvo - {to go implicira i udelot na nepredvidlivoto, slu~ajnoto,
haoti~noto, neopredelivoto; so intencionalnata polimorfornost, intenzitet,
duhovno nomadstvo; niz eksperimentot, ludizmot, senzualizmot - svedo~i za, i se
sprotivstavuva na, preoptovarenosta so metajazi~ni, hiperteoretizirani, zadu-
{uva~ki sistemi i principot na materijalno, rigidno voobli~eno, pozitivno
znaewe.
Metafori~noto razmno`uvawe na paradigmatikata na teloto, so ogled na
koe, teloto zadobiva konotacii na raspr{en, nomadski, polimorfen kulturen
znak - vodi kon seksualizacija i na kni`evno-teoretskiot diskurs; kon transkodirawe
na konkretniot, setilen, senzualen jazik na erotskoto do`ivuvawe, vo
domenot na teoretskiot meta-govor; {to gi zajaknuva avtoeroti~nite aspekti na
relacijata ~itatel-tekst (Bart, na primer, govori za tekstot kako feti{, odnosno
objekt na po`ednost).
Orfejskiot (raspar~en, fragmentiran, libidinalen) identitet na postmodernata
kritika, ostanuva taka vo nezale~iv dosluh so prestapot na
klasi~nite mitski zabrani i tabui: ne uspevaj}i da go preodolee strasnoto
isku{enie na pogledot; taa, kone~no go gubi tekstot kako hermenevti~ki objekt
za prou~uvawe; vo polza na difuznata magma na erotskoto posakuvawe, vo zavodlivata
igra (lizgawe i proizveduvawe) na razlikite, vo Procepot (puknatinata,
rezot) i pomestuvaweto (atopiskoto skr{nuvawe na zadovolstvoto) kon vozbudlivite,
kreativno nesuzbienite predizvici na oslobodenata †poligrafska
praktika, koga samata †prezentacija na u`itokot# zdobiva supstancijalna vrednost
i zna~ewe! (nasproti cenzorskite mehanizmi na †teoretskata kultura#,
prkosno gledaj}i ja naukata niz optikata na umetnikot).
P. S. Tantri~kiot pristap vo kritikata, upatno e da go postavime vo po{irokiot
epistemolo{ki kontekst na tkn. post-kritika. Vospostavena pod nesomneno vlijanie na
Fridrih Ni~e, ovaa kritika i nejziniot rodona~alnik, @ak Derida, soo~eni so nepostoeweto
na transcedentnite avtoriteti, za vozvrat ja afirmiraat ontolo{kata Igra, †igrata na svetot#,
i ludisti~kiot princip, kako bazi~en epistemolo{ki stav i kako nova privilegija na
analiti~kiot subjekt.
So svojata odbivnost kon principot na reprezentacijata; falogocentrizmot (odnosno
falokratskite predispozicii na teoretskiot diskurs); vlastoqubivite implikacii i ishodi
na nau~noto znaewe; patrijarhalnite propedevti~ki streme`i za proizveduvawe nekreativni
epigoni-post-kritika (vo ~ii ramki pripa|a i feministi~kata kritika), go zastapuva takviot
model na ~itaweto kako quboven odnos, rastvarawe na subjektot); generativnata igra.
†Intelektualnata umetnost# (Bart); mobilnata anagramska demonta`a; kone~no i androginata
(biseksualna) proekcija na tekstot (pismoto); sozdadeno niz diseminacijata (raseju-
31

Elizabeta [eleva MAGOR
vaweto), kola`ot (kalmeweto) i monta`ata (erotskoto spojuvawe) na heterogenite, interseksualni
fragmenti - pri toa - se podrazbiraat...
32
DOKTOR FALUS KAKO FIGURA NA ZNAEWETO
(post-kolonijalno ~itawe na "MME...#
od Dejan Dukovski)
Primenuvaj}i go denes aktuelniot, i isto tolku provokativen, postkolonijalen
pro~it, vo kratkata analiza na eden izbran, egzemplaren fragment od poslednata
drama "MME# (1997) na momentno najeksponiraniot dramski avtor od
Makedonija - Dejan Dukovski (1969), ovoj tekst predo~uva edno alternativno
promisluvawe na odnosot pome|u znaeweto, edukacijata i `ivotnoto iskustvo.
Tekstot pretstavuva primer na "case study# (ili, "studija na konkreten
slu~aj#), kade{to e primenet intertekstualniot metod (ili, "~itawe na eden
tekst vo ramkite na drug tekst#), kako metod na vzaemno rasvetluvawe i eksplikacija
na dva ili pove}e tekstovi, od razli~ni disciplinarni sferi. Primenetata
interdisciplinarna metodologija, odnosno vkrstenoto analiti~ko
~itawe na dramata, posegnuva ne samo po soodvetnata kni`evna interpretacija,
tuku i po najdlabokite i transgresivni razmisli za politikata na znaeweto,
kako i za soodvetnata ideolo{ka mo} na znaeweto.
Otade, trgnuvaj}i od aktuelnata subverzija i preispituvawe na falogocentrizmot,
t.e. metafizi~kata tradicija na zapadnata misla - ovoj tekst }e vklu~i i
avtorefleksivna rasprava, za samite poimi na: predava~kiot metod, figurata na
U~itelot, najcenetiot model na Znaeweto, primenetata politika na znaeweto -
seto toa, vrz osnova na postmodernisti~koto podrivawe i prevrednuvawe na
fundamentite na falogocentrizmot, odnosno zapadnoevropskata metafizi~kata
tradicija. Kone~no, i za znaeweto kako svoevidno (neokolonijalno) `igosuvawe.
Spored toa, }e go pro~itame "Vera#, tretiot del od dramata "MME...#, kako egzemplarna
prikazna, t.e. narativ, indikativen za pretstavuvaweto na, i soo~uvaweto
so, nekoi recentni poimawa na znaeweto kako zaveduvawe, telesno
vpi{uvawe, alienacija, kastracija, dominacija.
Iako naslovot na ovoj del, glasi "Vera#, ~itaweto ni poka`uva, deka, so ogled na
sodr`nata na dramskiot konflikt, toj naslov e ironi~en (pa, duri i cini~en).

Dejstvieto se slu~uva vo eden specifi~en hronotop, t.e. zafrlenata germanska
kr~ma "Crno prase# (ako gi sledime uka`uvawata na Mihail Bahtin, kr~mata,
zaedno so napr. pazarite, saemite, plo{tadite i sl. - spa|a me|u onie hronotopi,
koi ja potpomagaat dijalogi~nata individualizacija na ~ovekot).
Od druga strana, dramata "MME# e napi{ana vo eden specifi~en, post-moderen
idiom, opredelen od metafizi~kiot nihilizam, odnosno radikalnoto prevrednuvawe
na osnovnite, {iroko prifateni, zapadni kulturni vrednosti i tradicii.
Isto taka, interesno e da se podvle~e toa, deka vo ovaa drama se zastapeni
pove}e referenci kon meta-teatarot, odnosno pogolem broj avtoreferencijalni
praktiki i postapki, koi vklu~uvaat raznovidni citati od
semioti~kata tradicija na dramata i teatarot.
Glavnite likovi, koi u~estvuvaat vo ovoj fragment, se: Dr. Falus (lik, so mnogu
indikativno ime, koe podocna se razotkriva kako efektivna, paronomasti~ka i
intertekstualna referenca kon Faust, glavniot lik od istoimenata poema na
Gete) - i Mladiot (anonimen dojdenec i student, obzemen od svojata "voqa za
znaewe#, kako i od bazi~no erotskiot mit za potraga).
Obata lika se ideolo{ki sinegdohi, t.e. pretstavnici na opredeleni i
zaokru`eni sistemi na poimawa i vrednosti, pretstavnici na opredeleni identitarni
ulogi, ili, po{iroko, opredeleni (i indikativni) kulturni i imagolo{ki
referenci. Tie poseduvaat pove}ekratni, vkrsteni, naporedni identiteti.
Taka, na primer, mo`e da se iscrta slednata "{ema#:
Dr. Falus Mladiot
Seksualen identitet Homoseksualec Heteroseksualec
i orientacija
travestit
Nacionalen
identitet
Germanec Makedonec
Kulturen identitet Evropjanin Balkanec
Intertekstualen Dr. Faust
Lik od
identitet
Bildungs-roman
Epistemolo{ki U~itel
Student
identitet
(volja za mo}) (volja za znaewe)
Otade, dramskiot dijalog nesomneno mo`e da se sledi i kako simulacija na
edna socijalna komunikacija, odnosno, poseben tip interaktiven konflikt, so
svoi opredeleni socijalni ulogi.
Nivniot vzaemen odnos bi mo`el da se opi{e kako inicijacija - Dr. Falus e
onoj, koj so ogled na svojata kompetentnost, obu~enost, iskustvo - treba da rakovodi
so toj proces na inicijacija, i da bide U~itelot; dodeka drugiot - Mladiot,
33

Elizabeta [eleva MAGOR
se nao|a vo ulogata na aspirant, koj treba da mine niz inicijaciskiot ritual
(koj{to, kako {to e poznato, neminovno, vklu~uva i podrazbira izvesen stepen
na telesna bolka, obele`anost i `rtva).
Sledej}i gi tolkuvawata na Derida, procesot na podu~uvawe e mnogu sli~en na
procesot na transfer (prenos, predavawe) i na prevod (adaptacija) na odreden
korpus znaewa - a, pak, site tie, se isto taka, prosledeni so eden odnos, koj e inkorporiran
i vo osnovniot psihoanaliti~kiot ~in - transferot. Stanuva zbor
za qubovta.
Ovaa dlaboka bliskost pome|u znaeweto i erotizmot, daleku od toa da bide samo
prikladna hipoteti~na konstrukcija na Derida, odamna e voo~ena, i toa, mo-
`ebi, u{te vo bibliskiot mit za progonstvoto na Adam i na Eva od rajot - poradi
nivnata neposlu{nost, ili podobro re~eno, nivnata zaguba na seksualnata
nevinost, odnosno duhovnata ignorancija.
Spored Platon, erotizmot podednakvo gi vklu~uva telesnite iskustva, kako i
iskustvata od misti~en, religiozen i filozofski vid.
Vo 17 vek, vo vremeto na prosvetitelstvoto, ima edna mo{ne provokativna
situacija: koga nao|ame sovpa|awe me|u etimologijata na zborot kniga (libre -
t.e. sloboda) i libertenskoto dvi`ewe, kako i novi argumenti za na{eto
prou~uvawe na bliskite vrski pome|u znaeweto i erotizmot.
Sekako, da ne go ispu{time od predvid Ni~e, ~ij{to poim "vesela nauka#, kako i
celinata na negoviot opus, mo`at da bidat sogledani kako svoevidna apologija
na ekstati~niot filozofski subjekt...
Pome|u drugite, i poimot "erotska ironija# na Tomas Man, upatuva tokmu na
neizbe`nata (i, na momenti, sepak, poni`uva~ka i podredena) uloga na duhovnoto,
za smetka na senzualnoto, telesnoto, `ivotno pulsira~kto... iskustvo.
No, da se vratime na Dr. Falus!
Toj ne se nao|a samo vo uloga na majstor i u~itel, tuku i vo uloga na Zavodnik.
Spored teoreti~arite, zaveduvaweto ne e cel samoto za sebe cel: tuku, prvenstveno,
e medium za steknuvawe nadmo} nad Drugiot (provociraj}i ja i budej}i ja
negovata `elba, `edba i u`ivawe).
Spored Delez, figurite na u~itelite i instruktorite ispolnuvaat vsu{nost
falokratski, edipizira~ki, kastrira~ki ulogi. U~itelot e golemiot, kastrira~ki,
ma{ki Drug. Zatoa, niz poimot na edukacijata kako telesno
vpi{uvawe, nie stanuvame svesni (predupredeni) za penetrantnite, otu|uva~ki,
nasilni~ki (kakvi {to se vpro~em i vo ovaa drama), duri i paranoidni (dekomponira~ki)
efekti, {to gi ostvaruva znaeweto, koga }e po~ne da se zakostenuva
vo sistem (interesno sovpa|awe, vo na{iot slu~aj e - podnaslovot na "MME# -
paranoja). Taka se pokrenuva rasprava za mo`nosta od ideo-politi~ka zloupotreba
i manipulacija so znaeweto vo ramkite na falogocentri~niot model .
34

Takvata manipulacija e podednakvo vozmo`na na horizontalnata, t.e. intrakulturalnata,
kako i na vertikalnata, t.e. inter-kulturalnata oska. Spored
uka`uvaweto na Mi{el Fuko, "sekoj edukativen sistem e politi~ki na~in, kako
da se za{titi, so~uva ili promeni usvojuvaweto na diskursite, znaeweto i
mo}ta, {to tie ja nosat so sebe#. So drugi zborovi, sekoe znaewe, kako i
procesot, odnosno na~inot na steknuvawe i akumulirawe na znaewata, neminovno
gi vklu~uvaat strategiite na mo}ta, ~ii{to ideo-politi~ki konotacii,
voop{to ne treba da se zanemaruvaat.
Vo dramskiot fragment, {to e predmet na na{iot interes, i istovremeno,
provokacija za potraga po nekoi alternativi na falogocentri~niot sistem na
obrazovanie, znaewe i poduka-pome|u drugoto, se aktuelizira- binarnata, interkulturna
opozicija pome|u Balkanot i Evropa: vo ramkite na toj dramatur{ki
East-West diskurs, Dr. Falus go pretstavuva evropskiot, kolonijalendodeka
Mladiot, balkanskiot, post-kolonijalen subjekt.
Spored postoe~kite imagolo{ki standardi, Evropa e pozitivnata referentna
grupa, kon koja Mladiot go naso~uva svoeto aspirativno Jas, prilagodeno
na propi{anite evropski modeli i o~ekuvawa.
Istovremeno, negovoto u~ewe, ili doa|awe do znaeweto, n¢ potsetuva na axilak,
patuvawe, pat (od svoja strana, dosta blisko do anti~kite praktiki na
samospoznavaweto i samoedukacijata - preku patuvawata i avanturite).
No, se postavuva slednoto pra{awe: dali posakuvaniot transfer na znaeweto e
voop{to vozmo`en? Dali e toj recipro~en ili pak asimetri~en? Dali e vtemelen
na ma`estvenot ili na demokrati~nost (interesna e zabele{kata na
Tomas Man, deka ma`estvenosta i demokratijata se po priroda nespoivi)? Dali,
zad seto toa, se krie u{te ne{to?
Sekako, da. Se krie - homotopija: simboli~en prostor, za sozdavawe i konstruirawe
na identiteti (A. ]osev). Toj simboli~ki prostor operira so sekoga{-ve}e
prisutni, dlaboko dejstvuva~ki, neizbe`ni kulturni predrasudi.
A takvi homotopii, vo ovaa drama, se tokmu Balkanot, od ednata, i - Evropa, od
drugata strana. Tie go proizveduvaat fundamentalniot strukuralen rascep
pome|u Nas (Zapadno-evropjanite, doma}inite, liberalnite, kompetentnite) i
Niv (Jugoisto~no-evropjanite, dojdencite, neliberalnite, neupatenite). Ne
samo vo ovaa drama, denes n¢ ubeduvaat, deka: ovoj interkulturen jaz ne samo {to
ne mo`e, tuku, i ne treba voop{to da bide premosten.
Zatoa {to, samoto opstojuvawe na ovoj jaz, na Zapadno-evropskite golemi
maestra im go ovozmo`uva i ~uva ekskluzivnoto pravo da go proglasuvaat,
potvrduvaat, ~uvaat, pripi{uvaat - ne samo znaeweto po sebe, tuku i mo}ta (manipuliraweto,
represijata, vlijanieto, vladeeeweto so drugite), odnosno, opredelenata
politika na znaeweto. Toa, pak, od druga strana zna~i, deka tie se
35

Elizabeta [eleva MAGOR
privilegirani, soodvetno na svoite sopstveni i egoisti~ni interesi - da gi
rakovodat, naso~uvaat ili ureduvaat idnite razvojni procesi vo tn.
vtorostepeni, vtoroklasni balkanski zemji.
No, da se vratime nazad, kon erotskite mo`nosti na Dr. Falus. Negoviot, spored
mene, najvpe~atliv iskaz glasi, deka: "Jas go sakam, seto ona {to go znam#.
Sekako e neobi~en u~itel, onoj, koj prvenstveno ja igra ulogata na zavodnik. A,
u{te edna od va`nite osobini na zaveduvaweto, spored @an Bodrijar e, subverzijata
na mo}ta i avtoritetot na sistemite. Dali, ako vovedeme poinakov vid
znaewe (pottiknuvaj}i ja negovata erotska su{tina), mo`eme da ja izbegneme golemata
zloupotreba na znaeweto? Ili, barem, da se obideme da gi nadmineme negovite
o~iledni limiti?
Mo`ebi, treba da se svrtime kon poinakov vid znaewe, ne samo kon postojnoto
anamnesti~ko, reproduktivno-tuku i kon ekstati~noto, kreativno samo-spoznavawe?
Mo`ebi, namesto za znaewe, poprvo treba da govorime za alternativata
na li~na mudrost? Ili, sledej}i go [openhauer, vo znaeweto poprvo bi trebalo
da gledame medium na samootkrivaweto i li~na soteriologija? Mo`ebi, treba
vo pogolema mera da gi po~ituvame prednostite na "egzistencijalnoto tetovirawe#,
za koe se zastapuva Peter Sloterdajk?
Nekoi od aktuelnite misliteli ve}e se svrteni kon vrednostite, svojstveni na
tn. telesno soznavawe, koe e legitimen, polnopraven segment i duri garant na
smislata i opravdanosta na znaeweto.
Dr. Falus se potsmeva so tradicionalniot poim i slika na znaeweto - toj avtoironi~no
se deklarira kako kompleksna kurva. Svojata nauka, ja imenuva kako
"kuromantija#. Taka i tradicionalniot tip na znaewe e kumulativen, konsumentski,
kvantitativno naso~en - naj~esto nemo}en da postigne zadovolitelen
u~inok vrz subjektot. Zatoa, dr. Falus sekoga{ ispa|a nezadovolen, razo~aran,
prazen...
Dodeka, Mladiot sekoga{ biduva uloven, zaroben, neuspe{en, (mentalno) siluvan,
`igosan (da se potsetime, deka identifikacijata zna~i, nekoj da se poistoveti,
so i preku drugite- kako Drug).
A, negovoto veli~estvo, znaeweto postojano nedostasuva... i ne zavr{uva...
Dodeka, na{ata dlaboka predodredenost e da kopneeme po znaeweto...kako
fatalna strategija, kako zakanuva~ka sila i iskustvo...
Nikoga{ definitivno (da) ne sme nau~eni!
[to n¢ vra}a kon Lakanovata formula za frustriranoto pismo, pismoto (vo
na{iot slu~aj -znaeweto), {to e osudeno da ne ja dostigne svojata vistinska cel,
da bide i ostane plove~ko, fluidno, nomadsko.
Kako {to, vpro~em, pora~uva i Cvetan Todorov, vo svojata opredelba za
dijalo{kata kritika: "Pove}e sakam da tragam po vistinata, otkolku da ja imam
36

na svoe raspolagawe#. Taa kritika, imeno, razgovara so tekstovite, i ne mu se
obra}a samo na razumot, tuku i na imaginacijata. Dijalo{kiot princip, vtemelen
vo deloto na Bahtin, i zasnovan vrz iskustvenata podloga na humanistikata,
vrz tn. `ivotna "arhitektura# na analiti~arot -ja odbiva pred s¢ sopstvenata
reifikacija.
Zatoa, dokolku go prifatime dijalo{kiot pristap kako predizvik, i nie, ovde,
na Letnata {kola, bi mo`ele malku i samite sebesi da se analizirame. Mo`ebi,
i vakvite letni {koli se del od tn. "drugi (isklu~eni) heterotopi~ni prostori#,
za koi govori M. Fuko. Taka, samoto postoewe na vakvi mesta, doka`uva,
deka op{testvoto e vo situacija da go isklu~i, lokalizira, ograni~i- svoeto
vnatre{no drugo (samokriti~noto znaewe).
Sposobno da ja izvr{uva svojata heterotopi~na funkcija, znaeweto e vo
sostojba da se dekonstruira duri i samoto sebesi, i tokmu toa, e mo`ebi edna od
pri~inite na negovata primamlivost... Taka i predavaweto (podu~uvaweto) ne e
samo transfer (prenos) i prevod (adaptacija), tuku i transgresija (preskok
otade) znaeweto.
A vo toa mo`eme da se uverime, gledaj}i ja bizarnata fotografija na tehno-dizajniraniot
@an Bodrijar, snimen vo kazinoto vo Las Vegas, pokraj edna
"zaja~ica#, za vreme na svoeto mnogu poseteno predavawe ...
37

Elizabeta [eleva MAGOR
38
AH, TIE BALKANCI!
ili-diskursot na dekolonizacijata
(slu~aj: Makedonija)
"Onie, koi{to upravuvaat mo`at da si dozvolat, da bidat
oslobodeni od kritika i od konceptualna analiza, no, onie, koi
se pod nivna uprava - toa ne go mo`at#.
Teri Iglton (1996)
Prv del - Osudeni na analiza
1. Vo posledno vreme, svedoci sme na edna dlaboka, za nas u{te i frustrira~ka,
bolna podelba (polarizacija) na svetot na Nie i Tie. Vo kontekstot
na recentnite procesi, {to go karakteriziraat tkn. nov svetski poredok i podemot
na neo-liberalizmot, ve}e stanuva jasno, deka samiot toj rascep, dekompozicija,
ili opozicija, stanuva eden od za{titno-odbrambenite mehanizmi, so
pomo{ta na koi, vrz osnova na `igosuvaweto, otfrlaweto, isklu~uvaweto na
Drugiot, od edna strana, se etablira, ili esencijalizira spomenatiot antagonizam,
dodeka, od drugata strana, se stabilizira i odr`uva, hegemonisti~kata neprikosnovenost
i uloga na kategorijata †Zapad#, nasprema kategorijata †Istok#.
U{te pokonkretno, se esencijalizira u{te edna stigmatizacija, `igosuvawe,
koe, daleku od toa da bide samo geo-strate{ko, vsu{nost, pretpostavuva
ideolo{ko (ideologizira~ko) stojali{te: vo ramkite na koe, tkn. †balkanizam#,
se zema kako argumentaciona osnova za vospostavuvawe, odr`uvawe i opravduvawe
na edna, vo osnova, neo-kolonijalisti~ka podelba me|u Nie i Tie, a pak taa,
od svoja strana, implementira eden, vo kulturnata istorija (ve}e) iskompromitiran
evropocentri~en diskurs, vtemelen vrz arogantnata distinkcija me|u
varvarite od edna, i civiliziranite, od druga strana (N. A{erson, 1997).
Od druga strana, vo kni`evnata i kulturnata teorija, poslednive dve decenii
se afirmira edna opredelba, {to te`nee kon toa, da gi revidira skrienite
imperijalisti~ki predrasudi i tendencii, vgradeni vo akademskiot diskurs i
prou~uvaweto, na tkn. ne-evropski, ili kulturi od tkn. tret svet. Po~nuvaj}i so
knigata na Edvard Said †Orientalizam# (1978 g.), kni`evnata nauka se zbogati

u{te so edna epistemolo{ka mo`nost, za soo~uvawe so, i revidirawe na,
sopstvenite imagolo{ki zabludi, sopstvenite manipulatorski avtokonstrukcii.
Ovaa nasoka na akademskite prou~uvawa dade silen zamav za podemot
na tkn. post-kolonijalna kritika, koja, vo prvo vreme, meta-kriti~ki go
prosuduva{e samiot diskurs na (imagolo{kite i, so toa, ideolo{kite deformacii
vo) kni`evnata nauka - za podocna, da opfati i po{iroki aspekti na sociokulturnata
emancipacija, koi se odnesuvaat na razotkrivaweto na strukturata
na implicitnite mehanizmi i procesi na ekonomskata, politi~kata, kulturnata
eksploatacija, manipulacija, odnosno, pot~inuvaweto, {to go pretrpuvaat tkn.
"kolonijalni# i kolonizirani kulturi.
Denes, blagodarenie na kompleksnite post-fundamentalisti~ki prestrojuvawa
vo post-modernata teorija, atributot postkolonijalen, mo`e da se razbere
i vo naj{irokata epistemolo{ka konotacija, {to podrazbira "opirawe na
umot sprema tiranijata na totalitetot# (V. Biti, 1998), zna~i, ne samo vo sociopoliti~kata
smisla, {to ja promovira{e sintagmata "zarobeniot um# (^eslav
Milo{), tuku, pred s¢, vo pogled na bukvalnoto osloboduvawe na umot, od robuvaweto
kon gotovite i kruti, kulturolo{ki, no, isto taka, i epistemolo{ki
stereotipi.
Vo toj kontekst, pod pra{awe se dovede esencijalisti~kata, stati~na,
fiksna koncepcija na identitetot, vo prilog i vo polza na konstruktivisti~kata
teorija za identitetot, koja, so polna svest, predupreduva na toa, deka
sekoja naracija za identitetot, neminovno e obuslovena od egzistencijalnata
pozicija, od statusot na nejziniot avtor i raska`uva~.
Otade, so podemot na post-kolonijalnata kritika, vo sovremenata kritika
i teorija, s¢ pove}e, se aktueliziraat problemite na samo-identifikacijata i
samo-legitimizacijata, odnosno pravoto na pot~inetite za zdobivawe so
"akademska glasnost# vo naukata i vo teorijata (N. Govedi}, 1999), potragata po
avtohtonosta, samo-osoznavaweto i samo-afirmiraweto, ne samo na kulturite od
tkn. Tret svet; no, kako {to, vo posledno vreme, se slu~uva, i inicijalnite
naznaki za etno-kulturnata rehabilitacija i predvrednuvawe i na kategorijata
na tkn. mali narodi i kulturi.
Diskursot na post-kolonijalnata emancipacija, poleka, no sigurno, navleguva,
nao|a svoe mesto i reprezenti, vo ramkite i na makedonskiot kni`even i
kulturen prostor - zna~i, vo literaturnite dela, vo dramite, no, isto taka, i
duri pove}e, vo publicistikata, vo novinarskite esei, i drugite `anri, posebno,
vo kolumnite.
Spored moe mislewe, ovoj fenomen zaslu`uva posebno vnimanie, bidej}i,
so ogled na site svoi karakteristiki i pokazateli, toj nesomneno svedo~i za
39

Elizabeta [eleva MAGOR
emancipatorskite uvidi na makedonskite intelektualci, za nivoto na postojnata
socio-kulturna samosvest, koja sebesi se obiduva da se locira, vo
isklu~itelno kompleksnoto, socio-ekonomsko i socio-politi~ko opkru`uvawe.
Taa, vo raspon od skoro cela decenija, se nao|a vo akuten i, isto tolku
dramati~en, proces na tranzicija: otprvin, izleguvaj}i od institucionalnite
ramki na federativnata dr`avna celost na SFRJ; a, potoa, i od ramkite na edno
socio-politi~ko ureduvawe, kako socijalisti~koto samoupravuvawe. Od edna
strana, vo novite uslovi, Makedonija s¢u{te se nao|a vo edna latentna (neo-kolonijalisti~ka)
opasnost, zaradi akutnoto osporuvawe i zagrozenosta na nejziniot
nacionalen, jazi~ki, i kulturen identitet, pred s¢, od strana na nejzinite
neposredni sosedi - koe opstojuva poradi postoe~kiot, tipi~no balkanskiot
mentalitet, odnosno, sindrom na kompulsivno "menuvawe, korekcija# na
postoe~kite i "vra}awe# vo domenot na (posakuvanite, idealnite) tkn. prirodni
granci (Qubi{a Georgievski, Balkani, Dnevnik, april-maj 1999). Od druga
strana, kako i site isto~no-evropski, t.e. post-komunisti~ki zemji, Makedonija
e soo~ena u{te so eden, podednakvo traumati~en i kompleksen, imperativ, za
sopstveno (i povtorno, neo-kolonijalno) prestrojuvawe i prisposobuvawe kon
barawata na noviot svetski poredok i bezuslovnite zalo`bi na neo-liberalnata
demokratija.
Zo{to traumati~en i zo{to kompleksen?
Kako {to uka`uvaat soznanijata od psihologijata, procesot na steknuvaweto
na ne~ij (li~en, ili kolektiven-odnosno-nacionalen, polov, kulturen,
itn.) identitet, pretpolaga i ~in na separacija, odvojuvawe (@an Mari
Domenak) od nekoja prethodna, "idealna# celina, odvojuvawe, so ogled na koe, govorime
i za opredelena trauma na identitetot, odnosno, za traumati~noto iskustvo
na inicijacija (@. Delez/F. Gatari), kako i stigmatizacija, `igosuvawe
na edinkata, po odnos na nekoj Drug, hipostaziran vo likot na op{testvoto.
Identitarniot proces, so ogled na toa, zna~i odvojuvawe od primarnoto
simbioti~ko opkru`uvawe (so drugi zborovi, sovladuvawe, nadminuvawe na "najsilnoto
nivo na fiksacija# - incestuoznata simbioza, pred s¢, so likot na majkata,
a potoa, i so nejzinite natamo{ni ekvivalenti i instanci, kako {to se:
semejstvoto, plemeto, nacijata, zemjata itn. - Erih From, 1996:93). Na toj na~in,
identitarniot proces, sekoga{, go vklu~uva i go podrazbira Drugiot, no, ne
samo kako kontrastiven, tuku i kako konstitutiven, princip na subjektivacijata,
t.e. na sopstvenoto osoznavawe i legitimirawe. Istovremeno, vo takvata
slo`ena i delikatna postavenost, se ogleduva seta egzistencijalna dramatika na
subjektot, koj e primoran da se ottrgne od najbliskoto, da go nadmine pojdovnoto
40

identitarno okru`uvawe, za da uspee da dojde do, i da se ostvari sebesi. I toa, ne
samo kako Razlika, tuku, i kako Pravo na razlika.
Tokmu takvata sloboda za oddeluvawe od nekakva "tiranija na totalitetot#,
vo prilog na sopstvenoto (duhovno, intelektualno, kulturno) osloboduvawe
i emancipacija, e eden od osnovnite motivi na aktuelnata postkolonijalna
kritika. Vo kontekstot na vakvite razmisluvawa, mo`eme da go
razbereme i pra{aweto na golemiot ruski re`iser Nikita Mihalkov:
"Zo{to morame bezuslovno da se sporeduvame so Zapad? Zo{to ne so Kina,
Japonija?# (1998); koe, fakti~ki, go otslikuva negovoto negoduvawe protiv
identitarnata tiranija na Zapadot, odnosno, negoviot status na edinstven vrednosen
parametar za aktuelnite kulturni dvi`ewa i pridobivki. Isto, kako {to
neodamna, duri i Xorx Soros, elitniot pretstavnik na liberalnata demokratija
i istovremeno golem donator, otvoreno gi iska`a svoite stravuvawa po odnos na
posledicite, {to proizleguvaat od momentno vladea~kiot trend na pazarniot
fundamentalizam, odnosno vladea~kata "tiranija na (ovojpat, ekonomskiot-zab.
moja) totalitet#.
Osudenosta na sloboda, pak, od svoja strana, pokrenuva i aktuelizira niza
pra{awa, tokmu od krugot na etikata (odnosno, na izborot): koja paradigma, koj
model na identifikacija treba da se pretpo~ita i do koja merka? Dali potpolno
ili delumno? Dali kriti~ki ili podani~ki?
Takvite dilemi na identitetot posebno ja zasegaat Makedonija, kako del
od Balkanot, kako dr`ava vo tranzicija, kako "mala kultura#, kako zemja od
"periferijata#, i kako Druga ...
2. Poznato e deka tokmu od periodot na renesansata navamu, zapo~nuva nesopirliviot
proces na socio-kulturno razgrani~uvawe, odnosno, stratifikacija
na svetot, kako sostaven del na socio-politi~kite strategii na mo}ta,
pred s¢ zasegnata od pragmati~kite interesi za sopstvenoto samoodr`uvawe. Toa
razgrani~uvawe, od svoja strana, se opravduva so sozdavawe i konstrurawe na
tkn. "isklu~eno Drugo#, odnosno, diskriminirano, marginalizirano, kompromitirano
Drugo - ~ie{to onepravduvawe i manipulacija, se opravduva so samiot
fakt na isklu~uvaweto - poradi koe, Drugoto se postavuva "od onaa strana# na
institucionaliziranite op{testveni zakoni. Drugoto e vo domenot na
razgrani~enoto, {to zna~i, vo domenot na odnapred dogovoreniot i so toa - dozvoleniot
- prestap.
Takvoto sankcionirano, dozvoleno pre~ekoruvawe na zakonot i denes opstojuva
i e delotvorno, nasproti site deklarativni zalo`bi na neoliberalizmot,
tokmu blagodarenie na rascepot, ili antagonizmot, kako konstitutiven za
41

Elizabeta [eleva MAGOR
samiot oblik na liberalnata demokratija (Slavoj @i`ek, 1996:39). Otade, sr`ta
na site socio-kulturni usilbi vo svetot denes (vklu~uvaj}i ja i Makedonija), se
sveduva na navidum apsurdnata, i, isto tolku, utopiska "borba za mesto vnatre#,
zna~i, vo ramkite i vo granicite na toj poredok na liberalnata demokratija
(~itaj - EU, NATO), nadvor od kogo vladee samo ta`niot (no isto taka i dozvolen)
princip na Prestapot, ili "onaa strana na zakonot#: haosot, nasilstvoto,
oskudicata.
Takvata kulturna segmentacija, kako {to poka`uvaat istra`uvawata,
poseduva svoja intrigantna, ne samo sociolo{ka, tuku i psiho-patolo{ka struktura
i dimenzija. Spored nekoi psihoanaliti~ki soznanija, funkcionalnata
opravdanost na samiot ~in na op{testveniot prestap (~itaj - nepravda), {to se
sproveduva za smetka na nekoj drug, se sostoi vo negovata silna (i, pri toa, potsvesno)
integrativna, kohezivna uloga, {to istiot ja ostvaruva. Vospostavuvaweto
na grupnata narcisoidnost (Erih From), t.e. grupniot fantazam,
od svoja strana, kako cel go ima - potisnuvaweto i uni{tuvaweto na Drugiot, t.e.
negoviot nedosegliv, zastra{uva~ki, s¢mo}en "vi{ok na u`ivaweto# (Slavoj
@i`ek), odnosno, nepredvidliv, libidinalen potencijal. Samiot ~in na "`igosuvaweto#
(odnosno, razgrani~uvaweto, ili, diskurzivnoto proizveduvawe na
Drugosta), blagodarenie na svoite tri inherentni aspekti: afektivniot
(predizvikuvawe na strav), kognitivniot (sozdavawe na sterotipi) i biheivioralniot
(sproveduvaweto socijalna kontrola nad povedenieto), nesomneno,
pretstavuva mo}no sredstvo za instrumentalizacija na, i manipulacija so,
~ove~kite individui i op{testva (Marija Todorova, 1999).
Zna~i, treba da se ima predvid i sociolo{ki aspekt na `igosuva~kata podelba
Nie-Tie, koj ni uka`uva na toa, deka celta na podelbata e dlaboko-konzervativna
i pragmati~na: socio-kulturnata "~istota#, t.e. preglednost; treba da ja
ozakoni - fundamentalnata socijalna neednakvost i opozicija, i da ja naturalizira
eksploatacijata (T. Iglton, 1996), odnosno, privilegijata na bogatite
(Gospodarite), za smetka na siroma{nite, pot~inetite (slugite).
Zna~i, vo samiot identitaren proces, se vgradeni i dejstvuvaat pove}e instrumentalizira~ki
(no, i imperijalizatorski) tendencii, aspekti, i strategii),
~ie{to razobli~uvawe i raspoznavawe vleguva vo domenot tokmu na postkolonijalnata
kritika. Otade, samorazbirliviot, esencijalen poim na identitetot,
taa go sogleduva kako imagolo{ka (ideologizira~ka) kategorija i
strategija.
So ogled na toa, vo post-kolonijalnata kritika, od edna strana, se sproveduva
"op{testvena partikularizacija na ona, {to be{e univerzalen teoriski
subjekt# (V. Biti, 1999:38) i se ras~istuva so predrasudata, deka mo`e da postoi
~isto, egzistencijalno i ideolo{ki neposreduvano znaewe (odnosno, nauka), do-
42

deka, sledstveno na toa, od drugata strana, se razotkrivaat tokmu manipulativnite
strategii i ambivalentnite u~inoci na tkn. metropolitenska nauka, odnosno,
nejzinite skrieni, kolonizira~ki ambicii i dostreli, po odnos na naukata
i kulturata na potisnatite, †mali# narodi i kulturi.
Seto toa, im dava golem zamav na interesite, za imagolo{koto i interkulturnoto
prou~uvawe na golemite kulturni i regionalni kategorizacii i celosti,
koi, blagodarenie na vladea~kite pretpostavki za postoeweto na, i respektot
kon, "univerzalniot teoriski subjekt#, s¢ dosega, ni se ~inea samorazbirlivi,
iskustveno vtemeleni i so toa - legitimni.
Pristapot na postkolonijalnata kritika, vo najgolema mera, sosredoto~en
na samata egzistencijalna asimetrija i bitnata razlika, pome|u onoj {to ja podnesuva
(odnosno, prakti~no ja `ivee) i onoj {to ja objavuva (odnosno, teoriski ja
sproveduva) postkolonijalnata pozicija - pred s¢, vodi smetka, za neminovno
kontekstualnata priroda ({to zna~i, ograni~enost) na vlijatelnite (poto~no,
imperijalnite) kulturolo{ki termini i tipologizacii. A, pak, toa, od druga
strana, kaj malite narodi, za vozvrat, ja jakne skepti~nata rezerva kon takvite
(makro) tipologizacii i nivnata soodvetnost vo lokalni uslovi .
Vtor del - Demonskiot pohod na razlikata - ili,
razobli~uvawe na balkanizmot
"Balkanot -toa se drugite#
(Rastko Mo~nik, 1999)
"Velat, na Balkanot ne e mo`no da se rodi{ i da
umre{ vo ista dr`ava#
(Goran Stefanovski)
Vo korpusot na studiite i delata za Balkanot, pokraj neporeklivite
socio-istoriski i kulturni fakti, sovremenite kulturni antropolozi
otkrivaat i fantazmati~en, imagolo{ki diskurs, koj, imenuvan so pove}e
razli~ni termini i sintagmi, vo osnovata, se odnesuva na edna ista, analogna
pojava na apriorna ideologizacija, t.e. takvo tolkuvawe i vrednuvawe na Balkanot,
koe{to, produciraj}i pove}e soznajni predrasudi, vo golema mera, go kompromitira
i go diskriminira svojot analiti~ki predmet.
Od edna strana, Balkanot e preoptovaren od istorijata, od istoriskite
traumi i se}avawa (vo toj kontekst, intertekstualno se prepletuvaat:
43

Elizabeta [eleva MAGOR
ironi~niot iskaz na britanskiot dr`avnik ^er~il: "Balkanot proizveduva
pove}e istorija, otkolku {to mo`e da konsumira#, kako i stihovite na makedonskiot
poet Z. An~evski: "Od premnogu minato/ni mir/ni sega{nost ima#). Od
druga strana, Balkanot go opsednuvaat i mnogute aktuelni, gore{ti, nere{eni,
krizni podra~ja i problemi. So ogled na svojata opravdana `elba za korektna i
iscrpna legitimizacija i prezentacija pred svetot, spored na{e mislewe, Balkanot,
pretstavuva re~isi idealno "zamor~e#, t.e. istra`uva~ka provokacija za
post-kolonijalnata kritika.
Po analogija so vostanoveniot termin "orientalizam#, sakaj}i, za razlika
od nego, da uka`e na postoeweto na u{te eden imagolo{ki fenomen, oformen
pod vlijanieto na tipi~no evropocentri~nite strategii na percepcija,
prou~uvawe i vrednuvawe-bugarskata istori~arka Marija Todorova, vo svojata
(za prv pat, na angliski jazik objavena i, zasega edinstvena od toj vid) studija
"Imaginaren Balkan# (1996), go izveduva, denes, ve}e prifateniot, termin "balkanizam#.
Ne{to porano, nejziniot sonarodnik i kulturen antropolog, so evropska
reputacija, Aleksandar ]osev (1995), po soodvetstvo so fukojanskiot termin
"heterotopija#, za Balkanot govori, kako za "homotopija#, t.e. ideolo{ka proekcija
i mesto za proizvodstvo na identiteti. Vrz osnova na toa, vo Balkanot se
raspoznava homotopija so visoko "eroti~en i temen potencijal#, kade se proektira
"potsvesta na Evropa#, taka {to samiot proces na sozdavawe homotopii, za
svoja kone~na cel i funkcija, go ima tokmu nivnoto disciplinirawe i kontrola.
Razotkrivaweto na vakvite skrieni, manipulativni, ideolo{ki proekcii
vo diskursot na balkanisti~koto prou~uvawe, me|u prvite go prevzede hrvatskiot
teoreti~ar Vladimir Biti. Blagodarenie na soznanijata od komparativnata
kni`evna nauka, vakvite sliki se razobli~uvaat kako "mira`i# (prividi),
t.e. ekstremni, deformirani, ideologizirani pretstavi za eden region, narod
ili kultura. Kako {to n¢ predupreduva Biti, nesomnenata "idealizacija na
Sredna Evropa#, nasproti neumolivata "satanizacija# i ocrnuvaweto na Balkanot,
vo o~ite na zapadniot svet, e u~inok i rezultat na postoeweto i opstojuvaweto,
tokmu na takvite proektivni ideologii na Zapadot (1994).
Vo toj kontekst i vo prilog na toa, mo`e da se povikame na u{te na eden
luciden i zanimliv prilog. Iako, pojdovno napi{an, po povod filmot na Martin
Skorsiz, "Drakula#, tekstot na Dejvid Glover, vo me|uvreme, ja iznesuva
mo{ne provokativnata teza, proizlezena od smelata pretpostavka, deka, ne
slu~ajno e podvle~eno mestoto, od kade poteknuva vampirot Drakula: toa e Transilvanija,
Romanija, edna od nedovolno poznatite (isto~ni) zemji. Stravot od
nepoznatoto, nelagodnoto, voznemiruva~koto-koe, so ogled na svojata Drugost,
44

inakvost, mo`e da go kontaminira zapadniot ureden svet, spored Glover, proizleguva
tokmu od demonizacijata (odnosno, morbidnata imagolo{ka proekcija) na
Balkanot, Istokot - demonizacija, ~ija{to pozadina se krie vo nacionalisti~kite
i rasisti~kite diskursi na Zapadnata, arievska ideologija na "krvta,
po~vata i potekloto#. Kako, vpro~em i denes nametnatiot, puristi~ki diskurs
na etnokratite...
Sledej}i gi nasokite na teoriskata psihoanaliza, razvieni od strana na
u~eweto na Slavoj @i`ek, mo`eme da go postavime slednoto pra{awe i pretpostavka;
dali "balkanizmot# e, vsu{nost, rezultat na deluvaweto na fantazmatskiot
strav na Zapadot, od vi{okot na u`ivawe, za koe e sposoben i {to
mu e svojstven samo na balkanskiot Drug? Dali se raboti za strav na Zapadot, od
sopstvenata `edba kon balkanskiot Istok, kako fantazmati~no "mesto na
zabraneta naslada#, koe, po "definicija#, e po`elno, no isto taka i zakanuva~ko:
lizgavo, nedosti`no, i zaradi toa - traumati~no?
Na krajot, vo eden od poslednite, lucidni i relevantni uvidi, vo vrska so
ovaa problematika, slovene~kiot sociolog i antropolog Rastko Mo~nik, govori
za balkanizmot kako za "ideologija na borci za severnata granica#, vo nego
otkrivaj}i delotvoren primer (ili, `rtva) na diferencijalisti~kiot rasizam
(1999:177), odn. kulturniot diferencijalizam, vostanoven so epistemolo{kiot
podem na prioritetniot, post-strukturalisti~ki koncept - konceptot na
Razlikata. Inaku, posebno intrigantno svojstvo na balkanizmot, e samata vrednosna
asimetrija i hipokrizija, {to vladee po negovata horizontalna i vertikalna
oska: na prvata, oskata na odnosite kon i so sosedite (ili, maliot drug),
ideologijata na balkanizmot redovno se izrazuva i se temeli na neprijatelstvo,
napnatost i odbivnost - ili, bi dodale nie - ksenofobija; dodeka, pak, na vertikalnata
ili oskata na odnosite-kon i so Evropa (Zapadot - t.e. golemiot Drug),
za razlika od toa, ja manifestira svojata servilnost, samoponi`uvawe i laska~ko
dodvoruvawe - ili, bi dodale nie - ksenomanija.
Vo svojot najnov, eseiziran raskaz, vo duhot na istiot imagolo{ki princip,
Aleksandar Prokopiev zaklu~uva: "povlastenosta na stranecot raste so
geografskata oddale~enost. Kolku e toj poblisku, razlikite stanuvaat s¢
postresni, odbrambeniot stav kon tu|oto s¢ poizrazen, sozdavaweto negativni
stereotipi za drugiot - s¢ polesno# (1999).
Ideolo{kata strukturiranost na balkanizmot, so ogled na toa, e
{izoidna: taa, istovremeno, vklu~uva dve, vzaemno protivre~ni tendencii
(ksenofobijata i ksenomanijata) i istite gi promovira vo faktor na svojot opstanok!
45

Elizabeta [eleva MAGOR
Zarem, toga{, treba da za~uduva toa, {to avtoimagolo{kite pretstavi na
Balkancite izobiluvaat so ambivalentni i melanholi~ni ~uvstva, samokriti~ki
sudovi i negativni, neprijatelski `igosuvawa na svojot sopstvenproblemati~en,
krizen, raskolen identitet i kultura?
A, imeno, takvata fizionomija na "afektivnoto pi{uvawe#, kako i aktuelizacijata
na "op{testvenata teorija na bolkata i stradaweto#, zaedno so
sloganite za multikulturnosta i operativniot poim na identitetot, gi pretstavuva
paradigmati~nite svojstva i zalo`bi na samata post-kolonijalna kritika.
Za razlika od scientisti~ki naso~enite ambicii i impersonalnite obra}awa
na egzaktnata (strukturalisti~ko-semioti~ka) metodologija, tekstualnata
praktika na post-kolonijalnata kritika e, naprotiv, afektivna, individualizirana,
fragmentarna, "von-sentenciozna# (dekolonizirana i oslobodena, od
robuvaweto kon tiranijata na re~eni~niot i epistemolo{kiot totalitet, od
pedago{kata predvidlivost, od sigurnosta), tokmu poradi svojata vtemelenost
vo traumati~noto egzistencijalno iskustvo, na "onie koi stradale, zaradi presudata
na istorijata# (Homi Baba, 1998).
I, tokmu vo olicetvoruvaweto na takvoto "melanholi~no#, podvoeno
jastvo - gledame svedo{tvo za svoevolnoto prifa}awe na paranoidnata pozicija,
od strana na Balkancite; koi "go zavzemaat mestoto na Drugiot vo svojot
sopstven pogled# (Zoran Ro{ko, 1998:192), bez pri toa da se zapra{aat, kakva e
eventualnata soobrazenost i prikladnost - na denes aktuelnite kulturolo{ki
stereotipi za Balkanot, i dali tie, mo`ebi, se motivirani od celite na edna
mo}na, neo-kolonizatorska i manipulativna ideolo{ka strategija, fakti~ki
zainteresirana za negovoto dolgoro~no i efikasno (samo) pot~inuvawe.
Tokmu takvata, latentna dimenzija na nau~niot imperijalizam, ja poso~uva
afirmiraniot bugarski antropolog Ivajlo Di~ev (1999), koga govori za zakonomernata
povrzanost na procesite na daruvaweto i koloniziraweto: dokolku, pod
prvata stavka - daruvaweto, go zememe predvid daruvaweto znaewa (vo oblik na
opfatni teoriski sistemi, metodi, no i tekovni, imagolo{ki stereotipi) - toga{,
duri i samata, "metropolitenska# po svoeto poteklo nauka, ostvaruva dvosmisleni,
ambivalentni celi: zna~i, ne, kako {to dosega se veruva{e, isklu~ivo -
ostvaruvaweto na Faustovskata emancipacija, tuku, istovremeno, i, u~inokot na
nevidlivata, Mefistofelovska-kolonizacija, t.e. pot~inuvaweto na tkn.
periferni kulturi, isto taka.
Zavr{nata replika na evropejskiot u~en, Dr. Falus (lik od dramata
"MME# na Dejan Dukovski), slikovito i efektno go poentira dvosmisleniot (a,
ponekoga{ i perverzen) u~inok, {to imperijalnata nauka i kultura go ostvaruva,
pri nekriti~koto so~eluvawe na malite evropski kulturi, polni so
46

iluzii za nea. Vo svoeto obra}awe kon Mladiot (balkanski stipendist), vo
kr~mata "Crno prase#, Dr. Falus (mo`ebi, intertekstualen anagram na Dr.
Faust, evropskiot simbol na demonskata glad po znaewe) najnapred veli: "Tebe
ti treba znaewe. Ti treba dobar u~itel. U~itelot znae s¢. Sega }e ti poka`e
ne{to u~itelot. ]e nau~i{ ne{to. dojdi da te nau~i malku u~itelot! Znaewe?
Gledaj kako vleguva znaewe vo tebe?!#- za potoa, perverzno da go primeni i bukvalizira
svojot iskaz, siluvaj}i go mladiot dojdenec od Makedonija.
Na takvata, "kolateralna# {teta, od nekriti~koto apsorbirawe, kako i na
opasnosta od (paradoksalnoto) samo-asimilirawe vo uvezenite, zapadni
ideolo{ki floskuli, predupreduva i Agne{ Heler. Taa uka`uva na toa, deka i
multikulturalizmot mo`e da ima pove}e lica, ednoto od niv, koe se poka`uva
kako ekstremno i ofanzivno, so ogled na toa, {to, po sekoja cena gi prenaglasuva,
gi izdvojuva i duri gi apsolutizira razlikite sami po sebe, na krajot,
doveduva do efekti, sprotivni od pojdovnite, nominalni zalo`bi za multikulturnosta.
Ofanzivniot multikulturalizam, kakov {to go imame i kaj nas, vo
diskursot na etno-centri~nite politi~ki partii (posebno, onie od tkn. albanski
blok), namesto kon me|ukulturna tolerancija i so`ivot, vodi tokmu kon secesija,
podvojuvawe, baraj}i celosna identifikacija na subjektot so kulturnata
zaednica, vo koja{to toj, avtomatski, biolo{ki (no, sepak, ne i - isklu~ivo)
pripa|a.
Takvata politika na identitetot, e samo prividno i povr{no multikulturalisti~ka
- vo svoite krajni zalo`bi, taa e pove}e restriktivna - i, namesto
da ja brani dadenata kultura i edinka od diskriminacija i asimilacija, poprvo
sozdava "specimeni# (Rada Ivekovi}, 1999), tipi~ni prestavnici na tipi~ni
identiteti (so svojata kompetentnost na eks-jugoslovenski intelektualec vo egzil,
Dubravka Ugre{i}, takvoto voajeristi~ko producirawe na traumati~ni
prikazni za identitetot, ve}e go razobli~uva kako vid mr{ojadstvo, "intelektualno
porno#, "promovirawe na tu|ata nesre}a# (1999). Toa e, vsu{nost, izvezuvawe
i nametnuvawe na "sopstvenite teorii#, vrz osnova na parazitiraweto vrz
"tu|ite podatoci#, odnosno egzistencijalni iskustva i nesre}i, {to Gajatri
Spivak, go osuduva - tokmu kako bezobyirno i kolonizira~ko.
Od druga strana, totaliziraniot koncept na razlikata, ne ostava (nitu,
pak, predviduva), nekakov dopolnitelen prostor ili mo`nost za kompleksnost,
pove}estranost, individualen izbor na identitetot. Spored soznanijata na
Heler, tokmu toj ofanziven (i povr{en) oblik na multikulturalizmot, vodi kon
svojata sprotivnost, kon - monokulturnosta, a tokmu taa pretstavuva edna od
opasnostite na nekriti~ki uvezenite i ekstremizirani zapadni slogani za identitetot,
zabele`itelni i vo diskursot na balkanizmot.
47

Elizabeta [eleva MAGOR
Tret del: Slu~ajot Makedonija
1.
48
Drugoverec, drugozemec
Frenec li si ili Nemec
Ti ne gibaj naravi na{i
S kleti ludi modi va{i
Rajko @inzifov "Drugozemec#
No, stanuva i so tivok kikot vo sebe
go yirna niz mene Balkanot - kafez
Bogomil \uzel "High tea, Richmond#
Balkanizmot, koga se raboti za makedonskata kulturna sfera, kako i s¢
drugo, e prikazna, po i za sebe, prikazna, iskomplikuvana so brojni specijaliteti
od lokalen karakter.
Pred s¢, zanimliv (ako ne i unikaten) e tretmanot, {to Makedonija go
do`ivuva vo pove}e razli~ni sferi: kako nacija, kultura, ili, prosto, dr`ava.
Na primer, duri i vo recentnata studija "Imaginarniot Balkan#, na Makedonija,
odnovo, ne £ e sudeno da izleze od temniot vilaet na istoriskite imagolo{ki
zabludi, ne £ e dozvoleno nitu duri da bide soodvetno identifikuvana kako
takva. Dodu{a, na dve-tri mesta, Makedonija figurira, no, samo kako geografska
odrednica, ili kako edna od biv{ite ju-republiki, a {to se odnesuva do nejzinata
nacionalna i kulturna klasifikacija, (kako {to e obi~aj vo bugarskite
nau~ni krugovi), taa e krajno zamaglena, difuzna, hibridna. Ili, kako {to,
uka`uva Aleksandar Bo{kovi}, (zaedno so u{te nekoi balkanski dr`avi),
Makedonija spa|a vo redot na hiperrealnoto vo zavisnost od glednata to~ka, t.e.
konkretnata pozicija (pred s¢, nacionalnata pripadnost) na govornikot, Makedonija
- ili postoi, ili, pak, intencionalno se osporuva, odnosno, se negira vo
nekoj od nejzinite oddelni aspekti (na primer - jazi~niot, nacionalniot,
dr`avniot, pa duri i onomasti~kiot - vo famozniot "problem so imeto#, {to taa
go "ima# so Grcija). Pove}e od o~igledno e, deka (kako del od Balkanot, no i
samata po sebe), Makedonija e tipi~en primer na tkn. kriti~en prostor (Pol

Virilio, 1997), kade, namesto prostornata, geopoliti~ka-preovladuva vremenskata,
hronopoliti~ka opredelba, kriti~nata razlika i granica, problemati~nosta
na istoriskiot identitet.
Od druga strana, za nas, vo ovaa prilika, stanuva mo{ne indikativen i avtoimagolo{kiot
tretman na Makedonija, vo nekoi od publicisti~kite ili
kni`evno-umetni~kite tekstovi na makedonskite intelektualci. Tie go sozdavaat,
no, istovremeno, i go pretstavuvaat ona, {to se narekuva "kulturen
diskurs# (Agne{ Heler, 1995). Namesto da gi re{ava problemite, ili da gi
otkriva faktite, ovoj diksurs, "po pat na preispituvawe, poprvo gi problematizira
i gi sozdava pra{awata#. Tokmu, aktuelizacijata i podemot na kolumnite
kako momentno najvirulenten `anr vo na{ata publicistika, e eden od na~inite
za ostvaruvaweto, kako i argument za postoeweto na plodotvorniot predizvik,
za oformuvawe na noviot kulturen diskurs.
So ogled na dvojniot tranzicionen proces, ili premin (od federativna
kon avtonomna dr`ava; od socijalizam vo kapitalizam), kako i na ve}e
poslovi~nite, postojani osporuvawa na svojot identitet - Makedonija, i vo toj
kontekst, makedonskite intelektualci, denes, vo ramkite na svoite obidi za
samoosoznavawe, samolegitimizacija, odnosno, vospostavuvawe na svojot kulturen
diskurs, stradaat od dve, "traumati~ni to~ki#: sindromot na potisnuvawe i
osporuvawe na svoeto, eks-jugoslovensko iskustvo, od edna strana i kritikata i
otfrlaweto na tkn. politi~ko ednoumie, od druga strana.
Del od na{ite intelektualci, smetaat deka noviot "suveren#, makedonski
identitet }e bide ostvaren i potvrden, tokmu vrz osnova na negiraweto i zaboravot
na ovie dve, spored niv, nevralgi~ni to~ki.
Takviot streme`, vo posledno vreme, dobiva i novi dimenzii, so prisustvoto
na u{te poradikalni, ofanzivni i (paradoksalno!) samokolonizira~ki
nastojuvawa: ponesena od apsurdniot, "samokolonizira~kiot# `ar, eden del od
etabliranata makedonska inteligencija, ve}e go poreknuva i samoto postoewe
na makedonskiot nacionalen i kulturen identitet. Smetaj}i go istiot za odnadvor
nametnata, nelegitimna impostacija, taa go narekuva "makedonizam#, odnosno,
konspirativen proizvod i rezultat od postoeweto na nekakov komunisti~ki,
"kominternovski zagovor#.
Na sli~en na~in, prethodniot, poluvekoven period na vladeewe na komunisti~kata
ideologija, vo aktuelniot ideo-politi~ki `argon, se `igosuva kako
"ednoumie#; oznaka, {to, od edna strana, treba da go sankcionira nepostoeweto
na demokrati~nost, liberalnost, otvorenost za etablirawe na pove}e alternativni
politi~ki opcii, partii, diskursi - vo ramkite na toj period; dodeka, od
druga strana, treba - da go nametne kulturniot samozaborav kako imperativ,
49

Elizabeta [eleva MAGOR
poto~no, patosot na bezgre{nosta, {to podrazbira nepokoleblivo osporuvawe,
kako i otfrlawe na s¢vkupnoto kulturno iskustvo i pametewe, vrzano so koordinatite
na toj (ideolo{ki inkriminiran) period.
Kako {to mo`e da se zabele`i, del od makedonskite intelektualci, ja
praktikuvaat postapkata na samoodrekuvawe i licitacija so svoeto minato,
postapkata na samozaborav, i samoponi{tuvawe.
Od edna strana, toa se dol`i na vkorenetiot, avtoimagolo{ki kompleks na
predgradieto, delotvoren kaj pove}eto Balkanci, vklu~itelno, i Sloveni, kako
porazitelna svest za sopstvenata dislociranost i osudenost na toa, da bidat sinonim
za evropska periferija, palanka, provincija (Ivan Dorovski, 1998).
Vo uslovi na epohalni, krizisni, socio-kulturni provokacii, ve}e opasno
demoraliziraniot, rezigniran, defetisti~ki nastroen, deprimiran, i, s¢
pove}e, osiroma{en makedonski intelektualec, kako da im podlegnuva na prividno
oportunite re{enija, pred s¢, na isku{enieto za samorasproda`ba. Toj
nastojuva da se rastovari od istoriskata "vina# i odgovornost. Toj se nadeva,
preku samoodrekuvaweto i samonegiraweto, t.e. principot na negativen identitet
i primenata na dobrovolnata samo-kolonizacija, preku no} i po sekoja
cena, da se protne vo vozot na evropskata integracija i globalizacija.
No, dali nekriti~kata apologija na uvoznite, kowukturni modeli na globalizacija,
e op{t simptom na kulturniot diskurs vo Makedonija, ili e samo individualno
svojstvo na nekoi, pred s¢, pragmati~ki naso~eni i novope~eni
ideolozi i politi~ari, na nivniot pat kon brzata (i naj~esto - somnitelna)
zarabotuva~ka?
2.
Vo posledno vreme, re~isi kaj site pozna~ajni intelektualci i tvorci vo
Makedonija, se filtriraat naznakite za oblikuvaweto na edna lucidna, vozbudliva,
vo golema mera, konfesionalna, i od sopstveniot egzistencijalen opit,
pottiknata, (uslovno da ja nare~eme) post-kolonijalna kriti~ka perspektiva.
Toa, pred s¢, ja doka`uva kulturnata samosvest i kriti~kata distanca na ovie
lu|e, koi odbivaat da mu se pot~inat na terorizmot na razlikata, odbivaat da
bidat postaveni i sogledani samo vo ulogata na balkanski "specimeni#, odbivaat
da bidat izmanipulirani od postojnite (avto) imagolo{ki proekcii i predrasudi
za Balkanot.
Po~nuvaj}i so pogore citiranata pesna na Rajko @inzifov, "Drugozemec#,
pa s¢ do dramskite hitovi na Dejan Dukovski "Bure barut# (1995) i "MME...#
50

(1997) i Venko Andonovski "Slovenski kov~eg# (1998), preku romanite na
Slavko Janevski za Kukulinskiot ciklus, poezijata na Bla`e Koneski, Bogomil
\uzel "Haos# (1998) ili Zoran An~evski "Balkanska rakatka" (1998), raskazite
na Dragi Mihajlovski "Tripolskata kapija# (1999), prozata †Balkanski klu~#
(1995) od Luan Starova, stripot †Malcinstvata na realnosta# (1998-9) od Aco
Stefanovski - ponatamu, kreativnite esei na Jordan Plevne{ "Evropa i Balkanot:
me|u tragedijata i samotijata# (1997), Eftim Kletnikov "Poet na sma~kano
pleme# (1999), Goran Stefanovski "Balkanskite senki na zaboravenite pretci"
(1998) i "Prikazni od Diviot Istok# (1999); Aleksandar Prokopiev "Dale~nite
stranci i nie# (1999), vklu~uvaj}i gi tuka i kolumnite na Qubi{a Georgievski
"Balkani# (1999), redovnite napisi na "alternativecot# Nikola Gelevski, vo
magazinot "Forum# (a, me|u niv, posebno: "Ve~niot Orvel# i "Lagata kako
politika# - 1999), prilozite na likovniot kriti~ar i istori~ar Neboj{a Vili}
"Po yidot# i "Na pustinskata {ir# (1999) ili poslednite intervjua na
re`iserot Mil~o Man~evski (avtor na eklatantno "balkanisti~kiot# avtoima`,
vo filmot "Pred do`dot# - 1994) - vo na{iot kulturen prostor, sozreva
poinakva, samosvesna pozicija, odnosno, distanca, kon aktuelnoto vostoli~uvawe
na dvete, resko sprotivstaveni (spored iska`uvaweto na G. Stefanovski)
"masternaracii#: onaa na Istokot i onaa na Zapadot.
Od gnevnite stihovi na Bla`e Koneski: "Taka rika{e makata vo mene / oti
sum roden vo sma~kano pleme#, do cini~nite stihovi za Balkanot na Zoran
An~evski: "Kloaka e na eresi / i eretici / {to Evropa gi pali / i gi gasne po
svoite kladi# - se ocrtuva traektorijata na duhovniot i kreativniot revolt,
{to go ~uvstvuvaat, reflektiraat i izrazuvaat na{ite umetnici i intelektualci.
Vo svoeto najnovo intervju, dramskiot pisatel Goran Stefanovski, koj
ve}e 7 godini `ivee vo Britanija, zabele`uva: "Na{ata pravoslavna ortodoksija
e edna kolektivisti~ka vertikala, edna ma{ka oska, vo koja{to `iveat istovremeno
site ~ukundedovci, pradedovci, dedovci, tatkovci i sinovi... Vo temnite
odai na na{ata svest, kako i vo celata na{a literatura, se slu~uvaat samo
me|ugeneraciski bitki me|u pokolenijata i sekoga{ koga }e otvorite plakar,
me|u memlivite jambolii kle~at senkite na zaboravenite pretci. Vo vakviot
svet nema nitu prostor, nitu potreba od `enski prava, tolerancija i demokratija"
(Forum, 13. Mart 1999).
Na sli~en na~in, vo edna scena od dramata "Slovenski kov~eg# (1998) na
Venko Andonovski, dramskiot lik Zmija, inaku Avstriec po poteklo, vo svoeto
obra}awe kon balkanskiot dojdenec Kukla, pra{uva "Ka`ete eden slovenski
bog? Ne znaete. Hristos vi e vtor bog. Ve posvoi. Mislam deka se kae. Nema
51

Elizabeta [eleva MAGOR
drugo pleme na zemjava, koe tolku si gi mrazi predcite... Za vas ne e va`no koj ve
rodil. Vie sekoga{ izbirate duhoven tatko. Biolo{kiot go otfrlate#.
Pokraj negoduvaweto zaradi konstantniot me|ugeneraciski sudir i samozaborav,
ovoj dramski lik, ponatamu, na Slovenite i na Istokot, mu go
pripi{uva genetskoto i fantazerskoto ludilo, "drskiot, isto~en separatizam#
i poseduvaweto svoj "rezerven svet#, "straotnata slovenska redukcija# na svetot
i vostoli~uvaweto na sonot kako ideologija, kako i nezdravata balkanska strast
po intimnoto sogoluvawe i "poka`uvawe na utrobata#. Se razbira, site ovie
atributi na slovensko-balkanskoto bitie, iako izleguvaat od poganata "usta# na
stranecot, fakti~ki £ pripa|aat na sopstvenata, od Zapad introicirana i usvoena,
(avto)imagolo{ka pretstava na balkanskiot Sloven.
Povtorno, no, ovojpat, od eden transgredienten (iskosen) agol, {to (verojatno)
mu go ovozmo`uva tokmu negoviot dolgogodi{niot prestoj i rabota vo
SAD, najafirmiraniot makedonski filmski re`iser, Mil~o Man~evski, se
osvrnuva na slabite to~ki na balkano-slovenskiot mentalitet: "na{eto
pasivno-agresivno odnesuvawe, neosnovaniot strav pred tu|incite, nedostigot
od fokus, neargumentiranosta, paralizira~kata mrza# (Dnevnik, 16. sept. 1999).
I toj, kako i nekolkumina drugi umetnici, negoduva poradi kolektivisti~kiot
mentalitet, "plemenskata kultura#, nedovolniot respekt kon individualnosta,
frustrira~koto dejstvo na sredinata po odnos na ambicioznite
nastojuvawa na poedinecot ("vo malata sredina, site moraat da bidat podednakvo
mali# - pi{uva Darko Markovi}, vo "Denes#, 1999; dodeka, kultniot rok-muzi~ar
Risto Vrtev, i, avtor na provokativniot tekst za pesnata "Uber Makedonische#,
izjavuva: "Nie sme frustrirani, poradi sozdadeniot sistem, vo koj ~ovek ne
mo`e da se realizira i postepeno stanuva zol# - Dnevnik, oktomvri, 1999).
Tokmu zaradi toa, i bez razlika na sopstvenata ideo-politi~ka ili partiska
opredelba i pripadnost, site avtori podednakvo gi `igosuvaat i osuduvaat
samorazornosta, avtodestruktivnosta, fatalizmot, imanentni na balkanskiot
mentalitet.
"Mali sme i nemo}ni. Nemame sigurni prijateli ni vnatre, ni nadvor. I
samite na sebe ne sme si prijateli. Za nas istorijata e s¢u{te janya#. (Eftim
Kletnikov, "Poet na sma~kano pleme#, Dnevnik, 1999).
Na Balkanot, kako {to lucidno uviduva i politi~ki aktivniot tetarski
re`iser, Qubi{a Georgievski, "istorijata i geografijata se skarani na krv i
no`#, granicite pretstavuvaat "odmazda vrz etni~kata logika#, i "sekoj ima
pravo da satanizira sekogo# ("Balkani#, Dnevnik, 1999).
Edno od svojstvata na mediteranskite (vklu~itelno i na balkanskite)
narodi e tokmu "epskiot nagon, da se identifikuvaat vo mitskoto i istoriskoto
minato, a so toa da ja doka`at sopstvenata superiornost i avtohtonost#, kako i
52

"dramskiot streme` da se bide konfliktno prisuten vo sega{nosta#, odnosno
"nedorazbiraweto kako konstanta# - pi{uva Katica ]ulavkova ("Pripadnosta
na makedonskata kni`evnost na tn mediteranska kulturna sfera#, 1998:240).
Imaj}i ja predvid ovaa karakteristika, vo na{ite kolumni ve}e se "ozakoni#
i se upotrebuva sintagmata "balkanski kurnazi#: {to se odnesuva na onie,
lu|e, koi go ignoriraat i mu se sprotivstavuvaat na poredokot, zakonot, pristojnosta,
moralot, vzaemnata tolerancija...
Od druga strana, eden del od makedonskite kulturni dejci, kako element na
balkanskata simptomatologija, so nezadovolstvo go prepoznavaat i pri toa go
osporuvaat pregolemiot udel i povlasteniot status, {to, na ovie prostori, go
u`iva politikata!
Sepak, vo donesuvaweto na kone~nite zaklu~oci, treba da se bide vnimatelen,
za{to ovoj revoltot za kogo raspravame, po pravilo, ima dvoslojna
struktura, dve nasoki: ednata e samokriti~no svrtena kon sebe (odnosno, kon
atavizmite na sopstvenoto "pleme#; i nativniot, balkanski prostor); dodeka,
drugata e upatena kon "evropskiot# Drug (odnosno, negovoto potcenuva~ko, licemerno
odnesuvawe i ignorirawe na Balkanot).
Taka, na primer, dramskiot pisatel Jordan Plevne{, koj, podolgo vreme,
`ivee vo "dobrovolen egzil#, vo edna od imperijalnite evropski kulturi, kakva
{to e Francija - se pra{uva: "{to najmnogu gi vrzuva Evropa i Balkanot?# - i
vedna{ potoa, so ironi~en prkos, koj ja osporuva aktuelnata "{engenska# dislokacija
na Balkanot, prodol`uva - "toa se, bez somnenie, ra|aweto i tradicijata.
Ra|aweto, bidej}i Evropa e rodena na Balkanot. So ogled na faktot, {to
sovremenite specijalisti za tragedija, tvrdat, deka taa e ~ista evropska izmislica,
za da go so~uva pravoto na monopol nad tragedijata, Evropa }e mora da go
tretira Balkanot, kako svoj sopstven del#. (vo zbornikot "Kni`evni istra`uvawa#,
1997).
Vo ekot na kosovskata vojna, koja nesomneno dade va`en pottik za postkolonijalnata
identifikacija na golem del od makedonskite intelektualci, lucidniot
kolumnist na magazinot "Forum#, Nikola Gelevski, pod svojot
voobi~aen psevdonim: Koqa Mrakovski, negoduva ne samo protiv etnonacionalisti~kite
koncepti, {to dominiraat na Balkanot, tuku i - protiv hipokrizijata
i totalitarizmot, {to fakti~ki se otkrivaat zad `argonot na
politi~kata korektnost, denes, inaku omileniot retori~ki trend vo
vladea~kata idelogija na Zapadot .
"No, stepenot na manipulativnost, perfidnost i sebi~nost, {to izminative
meseci go demonstrira Zapad, mora da se registrira za pamet i za skepsa.
Besplatno sirewe ima samo vo stapicata za gluvci, e pribli`no poukata {to
53

Elizabeta [eleva MAGOR
mo`eme da ja izvle~eme, taka ponizno kleknati pred golemiot Zapadwak,
stra{niot sopstvenik na {areni staklenca# (21. maj 1999).
Ne pomalku zajadliva e i konstatacijata na eden lik, od poslednata kniga
raskazi na Dragi Mihajlovski: koja e, nesomneno, iska`ana pod vlijanieto na
voenata intervencija na NATO, vo proletta 1999 g.: "tie bombardiraat, eksplozii
se slu{aat do Skopje, a nie vovedovme amerikanski kulturolo{ki
studii i gi stimulirame decata toa da go u~at. Kolku zaludno potro{eni pari za
amerikanski profesori, struja, ziroksi, a nivnata kultura mo`ela prakti~no i
besplatno da se u~i. Taa ednostavno pa|a od nebo# (1999:188).
Poln e so indignacija i kratkiot iskaz na Dejan Dukovski, inaku, vo Evropa,
najizveduvaniot makedonski dramski avtor: koj bukvalno veli: "]e staneme
mutanti. Na{ite paso{i va`at samo vo Bugarija i Srbija. Sekade sme degradirani
majmuni. Duri i koga }e dobie{ viza, }e te stavat na posebna lenta#.
(Dnevnik, oktomvri, 1999). Ne premol~uvaj}i go svojot gor~liv revolt, Dukovski
ja na~nuva traumati~nata tema za besprimernata izolacija i degradacija na
makedonskite i voop{to balkanskite patnici na Zapad, od koja ne se po{tedeni
nitu eminentnite umetnici i kulturni dejci.
3.
Inaku, ve}e mo`eme da govorime i za naznaki na akademskata recepcija
aktuelizacija i primena na post-kolonijalnata kritika, vo na{ata sredina,
po~nuvaj}i, pred s¢, od kratkiot, programski tekst (objaven vo nedelnikot "Denes#
od 4. 06. 1998 g.) na Branislav Sarkawac, kako i negovoto izlagawe za postkolonijalizmot
i nomadizmot (od simpoziumot na SVP '99). Za prv pat i vo eksplicitna
forma, ovoj teoreti~ar (po svoeto obrazovanie, inaku filozof), go
nabele`uva svoeto o~ekuvawe za nastap na tkn. "postkomunisti~ki postkolonijalizam#,
vo Makedonija, vklu~uvaj}i gi tuka i temite, karakteristi~ni za postkolonijalniot
diskurs: za etni~kite konflikti, za jazikot, za zemjata kako
po~va, tatkovina, za hibridnosta na znaeweto i identifikacijata, za nasilstvoto.
Svoj prilog kon rasvetluvaweto na imagolo{kite (vo toj kontekst, i na
nekoi od postkolonijalnite) problemi, od interdisciplinaren aspekt, sekako,
dade i Prvata me|unarodna letna {kola "Slikata na Drugiot#, {to, vo juli i
avgust 1999 g., se odr`a tokmu vo Skopje, pod rakovodstvoto na kuratorkata m-r
Suzana Milevska. Avtorkata na ovoj tekst, na spomenatiot sobir, odr`a predavawe
za postkolonijalniot pro~it (pove}ekratnosta na identitetite, opozicijata
Balkan-Zapad, falocentri~nata politika na znaeweto, vrskata me|u znae-
54

weto i instituciite na mo}ta), vrz primerot na dramata na Dejan Dukovski
"MME...#.
Brojni soznanija, plodotvorni za imagolo{kata i interkulturnata hermenevtika,
bea izneseni i na me|unarodniot nau~en sobir, "Makedonskata literatura
i kultura vo kontekstot na mediteranskata kulturna sfera#, {to, vo oktomvri
1996 g., pod institucionalnata zakrila na MANU, go rakovode{e akad.
Milan \ur~inov, osniva~ot na makedonskata komparativistika. U{te vo 1992 g.,
aktueliziraj}i gi za prvpat kaj nas, Bahtinovite zalo`bi za dijalogizmot, kako
op{t kulturen model, \ur~inov govori za principot na kulturniot pluralizam,
"kako mo`en pristap... pri objasnuvaweto na fenomenite na balkanskiot
kni`even i kulturen prostor#. Vo 1995 g., toj se javi i kako avtor na prviot, kaj
nas objaven prilog, posveten na problematikata na kulturniot identitet (dvata
teksta mo`at da se najdat vo knigata "Komparativni studii#, 1998) kade{to
posebno mesto zavzema koncepcijata na francuskiot filozof @an Mari
Domenak, za identitetot kako vokacija, a ne determinacija; a, spored \ur~inov,
ne pomalo zna~ewe za aktuelnite epohalni predizvici, so koi e soo~ena i Makedonija,
imaat i negovite sogleduvawa za raspnatosta na Evropa me|u planetarizacijata
i getoizacijata.
Zna~i, na gorespomenatiot nau~en sobir, za prvpat, i na sistematski
na~in, be{e predo~ena mo`nosta za po{iroko, interkulturno osoznavawe na
makedonskiot kulturen identitet, vo ramkite na mediteranskata kultura. Taka,
po~nuvaj}i od sredinata na 60-tite godini, vo na{ata literatura, po~nuva
afirmacijata na mediteranizmot, kako nov i kompenzatoren mit, ~ija{to su{testvena
cel vo vremeto na negovoto pojavuvawe, spored uka`uvawata na Vlada
Uro{evi}, se sostoela vo - emancipiraweto na makedonskata literatura od
"prokletstvoto# na balkanizmot, t.e. nejzinoto avtoimagolo{ko osloboduvawe,
od balkanisti~kite predrasudi i frustracii za svojata navodna inferiornost,
duhovna provincijalnost, izoliranost, zaboravenost.
Pokraj toa, sekako, treba da se odbele`i i sobirot, koj se odr`a po povod
30-godi{niot jubilej na MANU, vo 1997 g., vo Skopje i koj obedini 16 akademici
od razli~ni zemji, da raspravaat za mo{ne aktuelnata tema: "Naukata i kulturata
za zaedni~kata idnina na Jugoisto~na Evropa#. Zbornikot trudovi od
ovoj sobir, objaven vo 1998 g., nudi interesni i intrigantni sogledbi, zna~ajni za
tolkuvaweto na kategorijata nacionalen i kulturen identitet, ponatamu, za aktuelizacijata
na noviot (eufemisti~ki) naziv: Jugoisto~na Evropa (voveden, za
smetka na stariot, "kompromitira~ki# poim Balkan), za uvidot vo eventualnite
me|u-kulturni sudiri, vo 21. Vek, otkrivaweto na istoriskata zadnina na jazot
55

Elizabeta [eleva MAGOR
me|u Slovenite i Evropa itn. - {to, s¢ zaedno, iako eksplicitno ne govori za
metodot i pristapot na postkolonijalna kritika, fakti~ki e konvergentno i
komplementarno, so osnovnite nejzini zalo`bi, postulati i opredelbi i, kako
takvo - e polezno za nejzinata natamo{na primena, ovde i kaj nas.
Vo tie ramki, indikativno e tokmu razmisluvaweto na akad. \ur~inov, koe
gi zasega i nekoi od klu~nite zabele{ki, {to £ se upatuvaat na postkolonijalnata
kritika, vo vrska so oddelni nejzini ekstremi, kako {to se: apsolutiziraweto
na etni~kata razlika, etnokratijata, odnosno "ofanzivniot multikulturalizam#:
"Ova e ta`no vreme, vo koe kulturniot i kreativniot dijalog e sveden na
etni~kosta, vo koe konfliktot na pripadnosta, stanuva opsesija i e pova`en, od
pra{aweto za vrednosta# (1998:60).
Povtorno vo duhot na bahtinovskite opredelbi za me|ukulturniot dijalog,
vo soglasnost so koncepcijata za identitetot kako vokacija (Domenak), primenuvaj}i
ja lucidnata distinkcija na Isidora Sekuli}, povle~ena pome|u patriotizmot
i nacionalizmot, \ur~inov uka`uva na konstruktivnata mo`nost,
etni~kosta da se sfati kako pra{awe na vokacijata i kretivniot stimulans. Vo
toj slu~aj, ne se afirmira isklu~iviot i ograni~uva~ki nacionalizam, tuku
kreativniot i humanisti~ki patriotizam: ili, †takviot vid qubov kon ne~ij
narod i zemja, {to osloboduva i vodi kon sorabotka so drugite narodi i ima doverba
vo niv... {to tvore~ki ja zbogatuva ne samo sopstvenata, tuku i site drugi
nacii i zemji# (1998:61).
Koga sme kaj qubovta i sorabotkata, vredi da se odbele`i odr`uvaweto na
nau~niot sobir, vo Bitola, 1998 g., kako i objaveniot zbornik trudovi, pod
naslov: "Fenomenot qubov vo balkanskite literaturi i kulturi# (Skopje, 1999
g.) - koj, pod rakovodstvo na d-r Aleksandar Prokopiev i vo organizacija na Institutot
za makedonska liteartura, isto taka, prilo`i dosega nezasegnati
oblici na promisluvawe na balkanskata kulturna sfera i umetni~koto
tvore{tvo, aktueliziraj}i go tokmu utopiskiot i `ivotvorniot aspekt ili
fenomen na qubovta, kako modalitet na duhovnata alternativa i otpor, kon ovie
tradicionalno, vo omrazata, potopeni prostori.
Verojatno, eden od zna~ajnite pottici za vospostavuvawe i osvedo~uvawe
na mostovite na balkanskata kulturna sorabotka, pretstavuva i inicijativata,
dadena pred nekolku godini, od strana na makedonskiot izdava~ "Kultura#, za
vostanovuvawe na kni`evnata nagrada "Balkanika#.
Zaklu~ok: dvojniot lik na dekolonizacijata
56

1.
Aplikativniot potencijal na postkolonijalniot diskurs, kako {to se
vide i od primerite vo makedonskiot kulturen prostor, posebno e naglasen vo
dramati~nite i krizisni okolnosti, {to se sozdavaat, so ogled na vospostavuvaweto
na tkn. nov svetski poredok.
Zna~ajno e pri toa da se odbele`i, deka, vo svetot, ovoj koncept, ve}e
do`ivuva ostri kriti~ki zabele{ki (pred s¢, od strana na svojot najglasen
kriti~ar, Noam ^omski), zaradi toa {to vodi kon novo zasiluvawe na kolonijalisti~kite
tendencii, odnosno, kon ekonomski neo-kolonijalizam i ekspanzija
na golemite zapadni multinacionalni korporacii, za smetka na eksploatacijata
i "uslu`livosta#, koja mu e nametnata na tradicionalno poslabo razvieniot Jug.
Vo izvesna smisla, postkolonijalnata kritika, zna~i i kritika na multinacionalniot
i globalniot kapitalizam, koj, vo svoite fundamentalni zalo`bi
za zgolemuvawe na profitot, fatalno gi zagrozuva drugite, osobeno zemjite, koi
se vo tranzicija. Sveduvaj}i se na prinuda za evtino otstapuvawe na sopstvenite
resursi, za nedovolno ravienite zemji, tkn. globalizacija, odnosno, tolku posakuvanata
integracija so Zapadot, na krajot, duri izleguva, "polo{a od izolacijata#
(R. Mo~nik).
I koga sme tuka, bi go poso~ile zanimliviot i prv od toj vid prilog, od
Dona Kolar-Panov (Kulturen `ivot, 199), kade se poso~uvaat efektite na globalizacijata
vo na{iot socio-kulturen prostor: podemot na {oping-kulturata,
vostoli~uvaweto na trgovskite centri vo kulturni i komunikativni sredi{ta,
mimikrijata na stranskite nazivi itn., vrz primerot na najnoviot skopski centar
"Beverli Hils#.
Od druga strana, stoi i soznanieto, za toa, deka opsesivnata potreba za
samodoka`uvawe na sopstvenata avtohtonost, damne{nost i "odbranost#, dominantna
vo aktuelniot javen diskurs na balkanskite narodi, e vsu{nost "uvezena#
odnadvor - i pretstavuva prirodno (iako zadocneto) zaokru`uvawe na procesot
na evropskite dr`avo-formotovorni nacii. Od druga strana, preokupiranosta i
vremeto {to se tro{i za realiziraweto na taa potreba, kako takva, im odi vo
prilog na manipulativnite stategii na Zapadot, za odr`uvawe na postoe~kata
kulturna i neokolonijalna marginalizacija na Balkanot:
57

Elizabeta [eleva MAGOR
"Dodeka nie se zamajuvame so fundamentalnite i traumati~ni pra{awa na
identitetot i negovoto iznao|awe, vo silniot napliv na sebeotkrivaweto, }e gi
zaboravime praznite stomaci i nema da zabele`ime, kako n¢ odminuva civilizacijata#
- predupreduva Mirjana Naj~evska (Po praznikot, Dnevnik, 15. maj
1999).
So drugi zborovi, opsednatosta so dijahronijata (opsesivnoto kopawe po
nacionalnite koreni, etnokratijata), na krajot, rezultira so zapostavuvawe ili
zaostanuvawe zad sinhronijata, odnosno zad globalnite civilizaciski zalo`bi
za ostvaruvaweto na ekonomski i drug vid progres, odnosno zaedni~ka solidarnost.
2.
"Da se dekolonizira od sebe samiot, za eden evropski nau~nik zna~i da ja
prifati komparativisti~kata asketska logika na ednakvost i reciprocitet -
duri i koga ne e komparativist po profesija-zaedno so toj {to se dekolonizira
od Evropa vo eden svet, koj{to ve}e stanal... "postkolonijalen#. - Armando
Wi{i (1999).
Pome|u post-kolonijalnata kritika i komparativnata kni`evnost postojat
pove}e zaedni~ki mostovi i komplementarni istra`uva~ki modaliteti.
Pred s¢, ne treba da se zaboravi faktot, deka potekloto i nastanuvaweto na
post-kolonijalnata kritika e vo dlaboka i neraskinliva vrska so edna od komparativisti~kite
disciplini, kako {to e imagologijata. Vo promisluvaweto na
svoite klu~ni kategorii, kako {to se diskursot za identitetot i avtohtonosta,
tekstualizacijata na znaeweto, interesot za me|ukulturnite vrski i prou~uvawa
itn., postkolonijalnata kritika e nu`no upatena i povrzana so teoriskite dostreli
na komparativistikata. No, mo`ebi, najzna~ajniot od nejzinite aspekti,
koga }e ja zememe predvid, na{ata, makedonska literatura, e tokmu aktuelizacijata
i potcrtuvaweto na problemot na tkn. mali literaturi. Voo~uvaj}o go vo
svojata posledna kniga "Jazovi i mostovi na me|utekstovnosta# (1999),
postoeweto na "nepremostlivite diskriminatorski prepreki za malite literaturi#,
bugarskiot u~en Nikola Georgiev pledira za nivno demokratsko povrzuvawe
so golemite literaturi, vo tie ramki, za prvpat, postavuvaj}i go i
pra{aweto za tkn. mali nauki za literaturata, podednakvo soo~eni so imperijalizmot,
ovojpat, na bo`emno nadnacionalnata kni`evno-nau~na "teorija# itn.
58

Kon ova bi go dodale slednoto uka`uvawe, {to tokmu za nas, ne samo kako
za edna od "malite#, tuku i kako za edna od balkanskite literaturi i kulturi,
stanuva s¢ pove}e aktuelno. Stanuva zbor za potrebata, prisustvoto i delotvornosta
na tkn. post-kolonizatorski ili de-kolonizatorski rakurs kaj nas, da bide
potkrepena so kriti~koto prevrednuvawe na avtoimagolo{kite pretstavi, {to
gi oblikuvaat umetni~kite dela od ovie prostori, a koi, kako takvi, ponatamu,
se prezentiraat pred svetskata javnost. Kako {to, vo tekstot, posveten na poetikata
na balkanskiot film, utvrdiv i jas, takvite avotimagolo{ki pretstavi,
neretko im povladuvaat tokmu na vladea~kite imagolo{ki i kulturni stereotipi
za Balkanot, {to, imeno, zapadniot auditorium, kako takvi (zna~i, kako
"specimeni#): potajno o~ekuva da gi vidi i da gi nagraduva.
Otade, me|u imperativite na postkolonijalnata kritika, spa|a, ne samo
dekolonizacijata od Drugiot (vo slu~ajot, Zapadot), tuku isto taka i sopstvenata
dekolonizacija, dekolonizacijata od samite Nas. Pokraj drugoto, me|u
celite na na{ata dekolonizacija (ovojpat, od sebesi samite) spa|a i samokriti~koto
razobli~uvawe (pa duri i osloboduvaweto) od aktuelnite imagolo{ki
sterotipi, {to samite nie gi sozdavame i gi poddr`uvame.
Tokmu mo`ebi zaradi toa, i ne slu~ajno, postkolonijalnata kritika,
zaedno so u{te nekoi drugi aktuelni teorii, vo ramkite na antropolo{kiot
pristap) se etiketira kako "{kola na nezadovolstvoto# (Harold Blum), koja,
izleguvaj}i nadvor od epistemolo{kiot krug na raspravi, isklu~ivo svrzani "so
pra{awata na teoriskiot metod# (Teri Iglton), za vozvrat, go potvrduva svojot
neskrien interes za delotvoren, kulturolo{ki i emancipatorski anga`man.
Diskusijata zna~i i natamu prodol`uva ...
P.S. Makar {to, vo dosega{nite teoriski sogledbi, ve}e postoi svest za kompatibilnosta
na postkolonijalisti~kata i feministi~kata kritika, razgleduvaweto na toj problem,
gi nadminuva mo`nostite na ovoj prilog, od prosta pri~ina, {to pra{aweto za `enata kako
koloniziran subjekt ({to bi zna~elo, subjekt, koj e zato~en vo svojata Drugost, ne ostvaruvaj}i
ja mo`nosta za sopstven glas, odnosno, pravoto za samopretstavuvawe) e tolku opse`no i
kompleksno, {to, bezdrugo, iziskuva poseben prilog i podetalen tretman. Dotolku pove}e,
{to soznanijata za balkanisti~kiot diskurs kako isklu~ivo ma{ki, upatuvaat, na neminovniot
zaklu~ok, deka, `enata na Balkanot, fakti~ki e izlo`ena na dvojna koloniziranost;
duhovito opi{ana i vo statijata na Nikos Dimu "Nesre}ata da si Grk#: "Dodeka Grkot treba
da se bori za da se oslobodi od sebesi, Grkinkata treba da vojuva, da se oslobodi od Grkot. Potoa,
}e dojde vremeto, taa da se bori so sebesi# (1996).
Kone~no, primenata na postkolonijalnata pozicija kaj nas, vrz osnova na s¢stranata
analiza na "mestoto na tolkuvaweto#, vklu~uvaj}i ja tuka i rodnata pripadnost na istra`uva~kiot
subjekt, treba da go pottikne pokrenuvaweto na pra{aweto, za traumati~nata
premol~anost, zaobikolenost, ili usporenata valorizacija na teoriskiot pridones na `enite
vo javniot kulturen prostor.
59

Elizabeta [eleva MAGOR
60
FILMOT VO BALKANSKIOT INTERTEKST
Glavnata metodolo{ka to~ka, od koja poa|a ovoj tekst proizleguva od semioti~ko-tipolo{kiot
pristap na Tartuskata semioti~ka {kola vo ~ii ramki, a
pod nesomnenoto vlijanie i pottik na Mihail Bahtin kako najzna~aen filozof
na literaturata i kulturata vo XX vek, e postulirana premislata za izomorfizmot
me|u kni`evnosta, ili koja bilo druga umetnost, vo slu~ajov - filmot
od edna i kulturata od druga strana, kako kompleksen Tekst, sostaven od pove}e
razli~ni semioti~ki sistemi.
Ako filmskiot tekst, po analogija so kni`evniot, go sfatime kako podvid na
tekstot na kulturata, kako {to tvrdi Jurij Lotman, toga{ do|ame do konstatacijata
deka †vnatre{nata organizacija na umetni~kata kni`evnost (vo ovoj primer
- na filmot, zab. moja) e izomorfna na kulturata kako takva, t.e. gi povtoruva
op{tite principi na nejzinata organizacija#.
Taka, poimot na kulturata se zema kako po~eten, a vo strukturnata organizacija
na umetni~kiot tekst (film, zab. moja) se traga po izomorfnite svojstva i
karakteristiki, koi uka`uvaat na dlabokata i neporekliva kulturolo{ka obuslovenost
na umetni~kiot model, t.e. na modelativniot sistem na konkretno
dadeniot film.
Prezemaj|i go, od druga strana, i metodolo{koto ramni{te na komparativnata
kni`evna nauka, doa|ame do vtorata metodolo{ka nasoka, relevantna za na{iot
pristap kon makedonskiot film: teorija za polisistematskata pripadnost na
umetni~kite fenomeni od edna nacionalna kni`evnost, po analogija - edna nacionalna
kinematografija.
†Sekoja nacionalna kni`evnost e monoliteraturen sistem za sebe, no re~isi
sekoja pojava mo`e da bide prisutna i vo drug sistem, bilo da e toa epohalen, regionalen
ili `anrovski# - veli akademikot Zoran Konstantinovi}, eminenten
evropski komparativist od Insbruk.
Vo na{iov slu~aj toa zna~i, deka makedonskiot film, osven na svojata mati~na
nacionalna kinematografija, istovremeno mo`e da im pripa|a i na nekoi drugi
sistemi: na primer, epohalniot sistem na postmodernata kultura, `anrovskiot
sistem na akcioniot, istoriskiot pli nekoj drug vid filmski `anr, i kone~no
na regionalniot sistem na Balkanot, {to vo sebe obedinuva mnogubrojni komponenti:
geopoliti~ki, no isto taka, i kulturolo{ki.

†Nema da go sfatime nitu eden balkanski narod, nacija, ili etni~ka grupa i
nivnata literatura i kultura, ako gi prou~uvame izolirano, bez zemawe predvid
i celobalkanskoto miqe, bidej}i Balkanskiot Poluostrov pretstavuva ne samo
posebna geografska, tuku i istoriska i kulturna celina# - smeta ~e{kiot komparativist
od makedonsko poteklo, akademikot Ivan Dorovski.
Navleguvaj}i vo podra~jeto na kulturolo{kite studii i interkulturalnite
prou~uvawa {to gi nalo`uva edna takva kompleksna pojava, kakva {to e Balkanot,
go aktualizirame i tretoto relevantno metodolo{ko izvori{te, {to se
vklu~uva vo na{iot tekst: podra~jeto na imagologijata, nekoga{ isklu~ivo
komparativisti~ka, a denes i po{iroko kulturolo{ka oblast, nare~ena mentality
research (prou~uvawe na mentalitetot).
Vo domenot na ovaa oblast se rekonstruiraat strukturite na svesta, †mitovite,
ideologiite i utopiite, {to ja oblikuvaat kolektivnata svest i sledstveno,
onaa na pisatelot#, a mo`at da bidat izrazeni preku razli~ni mediumi: na
primer, umetni~kiot `anr, stilot, ili, poednostaveno, odnosot na poedinecot
sprema razli~nite institucii na sekojdnevniot `ivot (brakot, religijata, op-
{testvoto itn.).
Imalogijata, odnosno mentality research, e nu`no interdisciplinarna, spored svojot
epistemolo{ki profil, so ogled na toa {to nejzin predmet se pojavite od
pove}e razli~ni kulturni sferi.
So toa, kone~no go precizirame i poslednoto epistemolo{ko ramni{te
vklu~eno vo na{iot tekst, ramni{teto na t.n. poetika na kulturata, ili kulturalnata
kritika, oblikuvano spored metodolo{kite reperi na Noviot istoricizam:
†Ovoj proekt (se misli na kulturnata poetika, zab. moja), ja prenaso~uva
oskata na intertekstualnosta, zamenuvaj}i go dijahroniskiot tekst na
avtonomnata kni`evna istorija, so sinhroniskiot tekst na kulturniot sistem# -
veli vo svojot programski naso~en tekst, eden od vode~kite pretstavnici na ovaa
{kola, teoreti~arot Luis Montrous.
Ako se obideme toa povtorno da go formulirame, so ogled na na{iot analiti~ki
zafat, toga{ }e ka`eme deka makedonskiot film treba da se posmatra i prou-
~uva intertekstualno, vo ramkite na pokomleksniot sistem na Balkanskata
kultura, vo po{irokiot kontekst na ovaa poseopfatna poetika na kulturata,
~ii{to fundamentalni toposi izomorfno go predo~uva i gi modelira, oblikuvaj}i
go specifi~niot fenomen na balkanskiot film, ili pak po{iroko na
balkanskiot kulturen sindrom.
2.
61

Elizabeta [eleva MAGOR
Dalekuse`nata misla na Aleksandar Blok deka †~ovekot e proizvod na Mestoto,
i negov pretstavnik me|u lu|eto#, odnosno deka †sekoj go ima seteno negoviot
jarem vrz svojata sudbina#, mo`ebi nikade ne e tolku prakti~no potvrdena, kako
vo slu~ajot so balkanskata topografija na prokletstvoto.
Kako {to potvrduvaat imagolo{kite ili homotopskite istra`uvawa na bugarskiot
teoreti~ar Aleksandar ]osev (praveni spored epistemolo{kiot urnek na
francuskiot istra`uva~ na menatalitetot Mi{el Fuko), Balkanot e homotopija,
ili mesto za sozdavawe identiteti, koe{to ima naglaseno temen
eroti~ki potencijal, izrazen i vo sintagmata †temen balkanski subjekt#:
†Balkanot e institucionaliziran vo zapadnite masovni mediumi kako potsvest
na Evropa. Vo toa evropsko Es se potisnuvaat site stravovi, neciviliziranite
strasti, sramnite `elbi i povesnite grevovi na Evropa# (]osev, 1995:146).
Prezemaj}i ja inicijalnata teza na ova iska`uvawe, hrvatskiot teoreti~ar
Vladimir Biti, so polna metakti~ka svest, gi razobli~uva vakvite †mira`i#,
t.e. deformirani, ekstremni pretstavi za eden region, narod, ili kultura, sozdadeni
kako rezultat na ednostranite proektivni ideologii na Zapadot, vo ramkite
na koi, nasprema nesomnenata †idealizacija na Sredna Evropa#, se sproveduva
neumolivata †satanizacija na Balkanot#, kako prostor (homotopija) n
Drugosta, objektnosta, odbivnosta, nelagodnosta, demoniziranata istorija.
No, duri i ako se i izostavat imagolo{kite ekstremi vo predo~uvaweto na Balkanot,
ostanuvat i natamu zaedni~kite svojstva na ovoj mentalitet, obi~aite,
senzibilitetot, zaemnite me|u~ove~ki odnosi, folklornoto tvore{tvo, urbanite
i, voop{to, ikonografskite aspekti, formata na istoriskiot razvitok,
kako i kulturnata semioza, {to ja voobli~uva i pravi prepoznatliva i osobena
paradigmatika na ovoj multikulturen, i prepoln so paradoksi, prostor.
Taka, na primer, najnapred se uka`uva na specifi~nata kulturna hibridizacija,
me{awe, preto~uvawe i prepletuvawe na vizantisko-orientalnite civilizaciski
temeli, so elementite i reliktiite na paganskata kultura. Kako rezultat,
na taa stroga neizdiferenciranost na kulturnite identiteti na ovoj prostor,
ili poradi samiot fakt na polietni~kata i polikulturnata rascepkanost na
ovoj prostor, se sozdava i †avtoima`ot#, ili sopstvenata pretstava za Balkanot
- kako evropsko predgradie, periferiska naselba, i voop{to palanka, provincija,
izdignata na nivo na globalnata metafora za ozna~uvawe na
su{tinskata dimenzija ne samo na urbanite celosti, tuku i na samiot kulturenistoriski
model na razvitokot.
Imenuvan so terminologijata na Fernan Brodel, toj vid istoriski razvitok, za
kogo e svojstvena istorijata so baven ritam i so dolgo traewe (da se potsetime
samo na vladeeweto i dolgoto opstojuvawe na vizantiskoto carstvo ili pak na
Otomanskata imperija) - ja ozna~uva t.n. long term history, istorija na dolgi
62

(bavni) otse~ki. Seto toa, pak, se reperkuira vo poleto na kulturnata samosvest
i otade se javuvaat celi nizi zaemno obuslovuva~ki konsekvenci: traumati~niot
fatalizam (Leh Mjodinski), korenskiot mentalitet, svrzan so nesposobnost
za nadminuvawe i preovladuvawe na sopstvenoto minato (Vladimir Biti), identifikacijata
na ~ovekot so geografskiot region, so nacionalnata zaednica, etnikumot,
na koj bez ostatok se sveduva i mu pripa|a (Ivan Dorovski), kopne`ot
po drugite po{iroki prostori i horizonti, dlabokata nostalgija i
neizle~ivata, gor~liva melanholija, ~uvstvoto na napu{tenost, neprifatlivost,
otfrlenost, `elba za zaminuvawe vo drug svet (Predrag Palavestra), no
isto taka stra{nata frustracija, tegobnost, proma{enost, klaustofobi~nost,
po koj se ra|a i podgreva konfliktnosta, omrazata sprema drugiot, netrpelivosta,
islku~ivosta, ksenofobijata (P. Palavestra), kako i samodestrukcijata,
samorazornosta, erotizacijata na terminanta, na smrtta, fatalizmot,
paralizata na voqata, prepu{tenosta kon porocite: kon alkoholot i kon kartite.
Ako gi sledime implikaciite na ontolo{kiot pristap kon umetnosta, poto~no
navodite na ~e{kiot teoreti~ar karel Kosik, vo koi umetni~koto delo, istovremeno
se postulira kako †izraz na stvarnosta# - no i kako ne{to {to †ja
sozdava, tvori i umetni~ki ja proizveduva samata taa stvarnost#, pretvoraj}i se
vo †grade`en element na toj svet# - toga{, vo prou~uvaweto na fenomenot na
makedonskiot film, }e go zememe predvid osven spomenatiot kulturolo{ki,
isto taka i ovoj, ontolo{ki aspekt.
Toa, vsu{nost, podrazbira dijalo{ka proekcija na filmot, koj od edna strana,
rekovme, ima modelativna sposobnost da gi preslikuva paradigmati~nite elementi
i odnosi, na na~in {to e izomorfen, sovpadliv so dadenata †strukturna
organizacija na svetot# (t.e. kultura) - dodeka, od druga strana, i samiot toj, kako
semioti~ki fenomen, vo nea u~estvuva, se vklopuva, i kako komplementarno
del~e od mozaikot ja dopolnuva, oblikuva i sozdava, odnosno ja prezentira,
mo`ebi vo najgolem obem, vo sporedba so preostanatite umetnosti, blagodarenie
tokmu na svojot sinkreti~ki i sinteti~ki karakter.
So aktuelizacijata, prezentacijata na opredelenite verbalni, jazi~noretori~ki
modeli, stilovi i iskazi (idiolekti, sociolekti), natamu, so
predo~uvaweto na kompletnite ikonografski aspekti (arhitektonski, enterierni,
kostimografski), so izborot na muzi~kata podloga itn. - filmot,
fakti~ki ovozmo`uva idealen, plasti~en i kompleksen kulturolo{ki presek;
uvid vo paradigmata na eden vremenski period ili daden geopoliti~ki i sociokulturen
prostor; osoznavawe i prepoznavawe na distinktivnite semioti~ki
fenomeni (i rituali), svrzani so opredelen vreme-prostor (ili hronotop, kako
{to bi rekol Mihail Bahtin).
63

Elizabeta [eleva MAGOR
Tokmu zatoa, i zemaj}i predvid nekolku primeri, t.e. filmovi koi im pripa|aat
na pove}e nacionalni kinematografii (filmovite na Emir Kusturica, Ademir
Kenovi}, Mil~o Man~evski, Stojan Stoji~i} i dr.) - vo ovoj tekst, bi sakale da
ja zagatneme mo`nosta za prou~uvawe i osoznavawe na semiotikata na balkanskiot
film, pra{aweto za postoewe i funkcionirawe na edna posebna,
umetni~ki i kulturolo{ki obedineta celost, vo koja se prepletuvaat srodni
tematski preokupacii, duhovni {timunzi i strukturi na svesta, umetni~ki
postapki i avtorski poetiki, spored koi mo`e da govorime za poetika na balkanskiot
film, ili nekakva uslovno nare~ena balkanska {kola, kako nositel na
opredelena poetika na kulturata.
Kako paradigmati~en primer i najsoodveten argumentaciski materijal za ovaa
prigoda go izbravme filmot {to momentno se nao|a na na{iot repertoar, a spored
pove}e svoi svojstva, eklatantno se vrzuva i umetni~ki ja modelira imagolo{ki
voobi~aenata slika na Balkanot, do toj stepen {to ja repetira, ovojpat
kako svoja sopstvena avtoimagolo{ka tvorba.
Od aspekt na scenaristi~kata predlo{ka na filmot, romasierskata proza
†Ne~ista krv#, od Borisav Stankovi} - a sudej}i spored pove}e zastapeni toposi
vo nea, mo`eme da ja nasetime dlabokata kulturolo{ka vtemelenost na ova delo:
kulturolo{ka osnova na balkanskiot model na svetot, †temniot vilaet# i temniot
balkanski subjekt vo nego.
Vovedniot kadar i {picata na filmot pretstavuvaat simboli~na najava na
su{testvenite problemi ili predmetnosti okolu koi se fokusira ova delo: od
edna strana, belite kowi i nivnoto nepre~eno slobodno dvi`ewe niz prostorot
- aluzivno se vrzuvaat za pretstavata na primordijalnite, arhetipski porivi,
prirodni impulsi, atavisti~ki nagoni - koi samite po sebe se ~isti, neizvalkani,
stihijni, divi. Od druga strana, naslovnata sintagma †ne~ista krv#,
zlokobno upatuva na pretstojnoto valkawe, me{awe, naru{uvawe na toj primaren
i idili~en paganski red - negovo vkrstuvawe so mitovite na eden drug,
socio-kulturen poredok, olicetvoren vo umetni~kiot hronotop, tipi~noto poluurbano
mesto †nekade na Balkanot#, su{testveniot topos na balkanskata kultura,
provincijata.
Znaej}i za imagolo{koto lokalizirawe na Balkanot kako periferija po odnos
na evropskite civilizaciski centri, seto ona {to se odigruva vo ramkite na
ovoj hronotop mo`eme da go smetame za metonimski imenitel na provincijalnosta,
kvintesencija na balkanskoto Predgradie, promisluvawe na Balkanotkako-Predgradie.
[to se odnesuva do aktancijalnata {ema na filmot, iako se govori za nekolku
sto`erni likovi (efendi Mita, gazda Marko, Sofka, Agim, Tom~o), vo osnovata,
sepak, preovladuva homologiskiot princip na karakterizacija - podvle~en vo
64

muzi~kiot semiozis na pesnata †Zajdi, zajdi jasno Sonce#, koja ja pretstavuva
zavr{nata {pica ili umetni~kata ramka na deloto - ovoj princip, zaedni~ki za
egzistencijalnata drama na site likovi, ja vtemeluva paradigmata na zaludno
potro{enata, prisvoena, otu|ena mladost; li~niot neizle~iv raskol; konfuznosta
na individualnite identiteti, ~uvstvoto na li~na nerealiziranost i
proma{enost, nostalgi~nata bolka i se}avaweto, utehata na retrospektivata.
Neslu~ajno, konstitutiven element na filmskata postapka e samata poetika na
sonot, kopne`ot, me~tata, koi, so svojot nadrealen naboj i visok erotski potencijal,
ja dograduvaat paganskata simbolika i magiskiot fluid, vo kogo plovat
likovite, obzemeni od iskonskoto zna~ewe na drevnite rituali (ritualnoto
kapewe na Sofka, `rtveniot ritual na ven~avkata, ritualniot imperativ na
krvnata odmazda, ritualot na zbratimuvaweto, ritualot na opivaweto so ha{i{
itn.).
Vo tie i takvi rituali, sekoj i sekomu barem po edna{ e @rtva, {to zna~i deka
tokmu principot na `rtvenosta e izdignat do nivoto na univerzalen kulturolo{ki
obrazec, vo kogo ma|epsaniot krug - circulus vitiosus, ve~noto vra}awe i
povtoruvawe na istoto, na eden neumoliv na~in gi potvrduva fatalisti~kata
proekcija, rezignacijata i defetizmot. Imperativot na sebepretvoraweto vo
`rtva. Ili, na `rtvata vo sudbina.
Efendi Mita, nasproti svojata otmenost i povlasteniot socijalen status, e
`rtva, od edna strana na sopstvenite poroci i bolesta na voqata, a od druga,
`rtva na novoto vreme koe doa|a, vremeto na robusnite, nedokvakani skoroevci.
Gazda Marko e, isto taka, `rtva: `rtva na svojata egzaltiranost, probivnost,
bezobyirnost. Tokmu toj e prezreniot dojdenec i natrapnik od planinite, komu
strasta sprema parite i steknuvaweto imoti, mu narasnuva do taa mera, {to incestuozno
posega po `ivotot, mladosta i qubovta na svojot sin, obiduvaj}i se
odnovo da go ukrade nepovratno izgubenoto vreme na kopne`ot i bolkata.
Sofka e klu~nata `rtvena figura, vo qubovniot ~etiriagolnik, {to go
so~inuvaat tatko £ Mita, svekorot - vtor tatko i qubovnik Marko, soprugot i vo
isto vreme dete Tom~o, pohotliviot brat po krv Agim. Nea, nesomneno, ja
do`ivuvame kako pove}ekraten sparagmos, `rtven zalog, so kogo tatkoto gi pla}a
svoite rasipni~ki dolgovi, odnosno mu ja prodava na prezreniot, robusen
tu|inec. Marko, pak, od svoja strana ja zema, posakuva i prisvojuva Sofka kako
`rtva na sopstvenite nagonski porivi i `elbi sprema setilnata, ubava, nedoprena
mladost. Kone~no, Sofka e i (tipi~no balkanska) sopru`ni~ka `rtva na
Tom~o, koj{to ja odbiva, ignorira i poni`uva kako `ena, koristej}i gi, pritoa,
sepak, nejzinite prislu`ni~ki, doma}inski kvaliteti. Sofka e `rtva na patrijarhalniot
kulturen poredok, kako {to, vpro~em, e toa i nejzinata majka, svekrva,
i na krajot, vo samo aluzivnite, no dovolno zlokobni nagovestuvawa i
65

Elizabeta [eleva MAGOR
malata }erka Sofija. Site tie, biduvaj}i `eni, se ograni~eni i svedeni na onoj
tesen doma{en prostor, koj denes, po malku ubla`eno, se narekuva rozovo geto
(pink geto - M. Valdes), a go so~inuvaat koordinatite na kujnata i spalnata, dvete
prostorii, vrzani za †mra~niot predmet na setilnite `elbi#. Vo balkanskiot
kulturen prostor, Sofka e samo `ena, zna~i (bezglasen) objekt na tu|ite potrebi
i posegawa, ili simboli~no sredstvo za razmena, {to ja vr{at i za koja
re{avaat drugite, ma`ite, na koi im e dadena privilegijata da raspolagaat so
glasot na Drugiot i vo ime na drugiot.
No, osven asimetrijata vo me|upolovite relacii i aktancijalnite ulogi, balkanskata
kultura ja karakterizira u{te edno, mo`ebi u{te podalekuse`no, a
dosega nedovolno argumentirano i istaknato, svojstvo - incestuoznosta! -
poto~no, incestuoznosta od vtor tip.
Za razlika od klasi~nite primeri na incestuoznost, ovde, rodoskrnaveweto se
odviva indirektno, posredno, implicitno, a sepak, dovolno silno i vpe~atlivo,
spored svoite posledici, spored †konfuzijata na identitetite# i simboli~koto
naru{uvawe na semjanite konfiguracii.
Odnosot {to se razviva me|u Sofka i tatkoto na nejziniot soprug Marko e
primer tokmu za ovoj incest od vtor tip, koj{to, spored navodite na
francuskata teoreti~arka Fransoaz Eretier, ima duri i po{tetni posledici
od klasi~nite primeri na incest, bidej}i vo nego †supstancijata i identietot na
tatkoto ja dopira i posega po supstancijata i identitetot na sinot, i obratno, so
posredstvoto ili preku zaedni~kiot quboven partner#.
Transferot na ovie supstancii me|u tatkoto i sinot, pokraj bio-fiziolo{ki,
ima isto taka i zna~itelni i dalekuse`ni simboli~ni i socijalni posledici i
implikacii: pred s¢, naru{uvaweto na mestata vo semejnata konfiguracija; potoa,
pre~ekoruvaweto na granicite na li~niot identitet; kako i pra{aweto na
rivalstvoto (kako klu~no vo razbiraweto na problemot na incestot, so ogled na
toa, {to negovoto re{avawe vo sebe ja implicira smrtta na edniot od rivalite -
veli Natali Ajni{).
Vo romanot i vo filmot, indikativno nasloveni so sintagmata †ne~ista krv# se
aludira imeno na ovoj incestuozen soodnos, na ova pomestuvawe i naru{uvawe na
semjnite, kulturnite i socijalnite ulogi, na ova nesogledivo melan`irawe i
kontaminirawe na personalnite granici i identiteti, mo`ebi, na onaa
klasi~na frojdovska situacija, koga Totemot (tatkoto na rodot), ja prisvojuva i
idninata na Sinovite, potomcite, mladite.
Tokmu Tatkovcite se tie, {to vo †Ne~ista krv#, incestuozno posegaat po istorijata
i sudbinata na svoite deca, ja prisvojuvaat nivnata egzistencijalna
uloga, gi premestuvaat erotsko-`elbenite porivi. Marko go `ivee `ivotot na
66

Tom~o, simboli~ki, na toj na~in {to ja obqububa i oploduva negovata `ena
Sofka, isto taka, kako {to toa porano go storil negoviot tatko.
Indikativno e, vo tie ramki, i odnesuvaweto na Tom~o, koga toj dovolno }e sozree
za da gi uvidi simboli~kite posledici i promeni na ovoj incestuozen odnos
od vtor tip. Tom~o pove}e ne ja ~uvstvuva svojata supstancijalnost, go gubi pravoto
i temelot na sopstveniot identitet, namerno i samorazorno, se vle~ka po
voenite frontovi i po kafeanite (kafeanite - kako metafori~en imenitel na
balkanskiot eskapizam, defetizam, azilantizam). Tom~o go `ivee Ni{toto i go
propagira Ni{toto, ne vrzuvaj}i se pritoa za nitu edna intimna i cvrsta egzistencijalna
okosnica.
A Sofka e taa, koja{to samo ~eka, isto kako, {to ~eka{e Frosina (heroinata na
prviot makedonski film - zab. moja), vo toa ~ekawe dovikuvaj}i go latentno incestuozniot
dijalog od detstvoto; {to se vodel pome|u nea i tatkoto: †^ija si
ti? Tatina. A ~ija }e stane{? Ni~ija#. Taka odnovo li{ena od cvrsto, ednozna~no
i uspokojuva~ko egzistencijalno upori{te, Sofka go minuva svojot
`ivot vo somnabulnoto obnovuvawe na svojot nekoga{en, ~ist, izvoren i bolnoto
soo~uvawe so svojot aktuelen, ne~ist, naru{en identitet, vo manirot na
endemski rasprostranetata melanholi~na rezignacija, svojstvena na homo i
femina Balcanica.
Ta`no sledeej}i go neumoliviot ~ekor na Vremeto, {to go ispi{uva svojot
plasti~en reqef vrz ~ove~kite lica, vrz sve`ata opojnost na mladosta i
soni{tata, re`iserot na filmot †Ne~ista krv#, u{te edna{ go ispi{uva
mra~niot erotski potencijal na imagolo{kite pretstavi za Balkanot, pritoa
zemaj}i ja prozata na Bora Stankovi} za svoj scenaristi~ki obrazec. Kulturolo{kata
paradigma {to ovoj film tolku plasti~no i prepoznatlivo ja modelira,
svedo~i za `ilavata opstojnost na †kultnite# balkanski simboli i toposi,
za mentalitetot, {to svojata potkrepa ja dobiva mo`ebi, tokmu od
predo~enata i dlaboko vkoreneta incestuoznost od †vtor tip#, od `rtvenata
simbolika, aluzivnot karakter i podloga na paganskite rituali na plodnosta, od
re~isi, isto tolku, incestuoznoto me{awe i prelevawe na levantinsko-orientalnite
kulturni elementi vo konfliktniot prostor na balkanskata palanka,
pretvorena od svojata bavnost, bolkata po Drugoto, kopne`ot za neostvarena
qubov.
Ako e to~na pretpostavkata na A. Blok, deka imeno kulturata e onaa, koja n¢
†osudila na izbor# - toga{, vo avtorskata poetika na re`iserot Stojan
Stoji~i}, }e otkrieme i prepoznaeme pove}e od edna potsvesna prinuda, opsesivno
da se repetiraat i forsiraat fundamentalnite kulturolo{ki pretpostavki
i arhetipski obrasci, svojstveni na semiotikata i poetikata na
67

Elizabeta [eleva MAGOR
sovremeniot balkanski film, komu doprva mu pretstoi poseriozno i po{iroko
prou~uvawe od ovoj tip.
Vakvoto prou~uvawe, me|u svoite analiti~ki celi, }e go ima osoznavaweto,
vrednuvaweto i produciraweto na imgolo{kite modeli za odredeni narodi,
kulturi i regioni, koi so posredstvoto na umetni~kite dela, se vgraduvaat i gi
predodreduvaat individualnite odnosi i pretstavi na lu|eto, sprema dadenoto
kulturno podra~je ili nacionalen entitet.
Vo uslovi koga Balkanot so svoite disperzira~ki i divergentni tendencii,
bitno go naru{uva procesot na unifikacija na evropskiot kulturen i
politi~ki prostor, pritoa evidentno zadobivaj}i go statusot na kulturna metafora,
so bogati imagolo{ki konotacii, svrzani za negoviot navodno opskuren,
nasilni~ki, devijanten, frustrira~ki, traumati~en efekt, epistemolo{kata
poenta na ova istra`uvawe i prou~uvawe na su{testvenite semioti~ki ({to }e
re~e kulturolo{ki i ontolo{ki) pretpostavki na fenomenot nare~en balkanski
film, }e treba da dovede do neophodnoto kriti~ko prevrednuvawe i preodoluvawe
ne samo na imagolo{kite, tuku i na avtoimagolo{kite pretstavi, i
†mirages# {to gi prizveduvaat i samite umetni~ki dela - pretvoraj}i go Balkanot,
vo privilegirano skrivali{te samo na temnite, atavisti~ki i anahroni
impulsi.
68

Ortega i Gaset
COGITO, [AMAN SUM!
(me|u akademskiot fakt i gore{tata realnost)
Razmisluvame, za da uspeeme da se odr`ime i pre`iveeme.
Ne sme li nie - traumirani su{testva, sposobni da sudat za realnosta,
samo vrz osnova na povredite, koi{to taa ni gi nanesuva, vrz osnova na svojata
gluvost, slepotija, nespososbnosta da sakame i razbirame?
Mihail Ep{tajn
Dodeka gi spodeluvame, so neskriena teskoba i neizvesnost, isklu~itelno
dramati~nite socio-istoriski slu~uvawa na Balkanot denes, vo fatalniot pregrab
na edna nova (bez razlika na toa, kolku sofisticirana) vojna, pove}e od
bilo koga, si go postavuvame pra{aweto za ontolo{kata smisla, poraka i sudbina
na teorijata denes. Si go postavuvame intrigantnoto pra{awe, dali i vo
koja merka, taa, teorijata e denes na{iot sojuznik, vo soo~uvaweto so site dvosmisleni
u~inoci na op{testveniot razvoj ...
^etivoto, {to e pred nas, te{ko mo`eme da go klasificirame, ili pak, da £ go
pripi{eme, samo na edna akademska disciplina, u{te pomalku, samo na edna,
predominantna metoda i epistemologija. Toa, {to ovde, vo †Teorija za dene{no
vreme#, go ispi{uva Rastko Mo~nik, ne e samo meta-kriti~ki komentar na epistemolo{kite
paradigmi na Dirkem, Mos i Levi-Stros, tuku, mo`bi u{te pove}e,
e dijalo{ki predizvik i debata so sovremieto, so ovoj dene{en mig, so Balkanijadata,
kako aktuelna kulturna metafora, pretstava, spektakl i (zo{to da ne)
apokalipti~na scena.
Hermenevti~kiot pristap na Mo~nik najsoodvetno se realizira i potvrduva sebesi,
vo ramkite i vo oblikot na interdiskursot, a toj pak e postaven vo ulogata
na nostalgi~en epistemolo{ki fantazam, za nadomestok (suplement) na denes
izgubenata, is~eznatata {amanisti~ka, iscelitelska funkcija na znaeweto.
Otade, se razbira, i podemot na cini~niot odnos (potsmevot, distancata, rezervata),
kon akademskoto teorisko nasledstvo i nadmeniot negov manir na
69

Elizabeta [eleva MAGOR
vkalapuvawe na individualniot stav, od edna strana - kako i epistemolo{koto
prevrednuvawe (rehabilitacijata) na "primitivnite#, arhai~nite, odn. setilnoiskustvenite
(duri - i telesni) oblici na mudrosta i samospoznavaweto - od
druga strana!
Sovremeniot ~ovek, konstantno izlo`en na na~elnata nesigurnost, proverka,
preispituvawe na sopstveniot identitet, postojano i bolno svesen za aporiite
(nepomirlivite protivre~nosti) koi go konstituiraat (i isto tolku, subverzivno
go potkopuvaat) nego, kako bitie - nesomneno e izlo`en na edna akutna
opasnost od du{evni bolesti i poremetuvawa, tokmu zaradi taa inherentna
neuskladivost, disfunkcija i vkrstuvawe na simboli~kite registri, postojano e
izlo`en na opasnosta od {izoidno raspa|awe i atomizirawe do anomija, neprepoznatlivost
(tuka, kako na dopolnitelen argument, mo`e da se povikame na
deloto na Delez i Gatari, "Anti-Edip#, koe {izofrenijata ja interpretira,
kako inherentna posledica na kapitalizmot) .
Tokmu vo taa to~ka na naglaseniot aktuelizam, deloto na Mo~nik se poka`uva
pove}e od opravdano: toa, od edna strana, ja zastapuva tkn. agonska teorija (Manfred
Frank), odnosno uveruvaweto, deka strukturnite konflikti, podelbi,
klasni borbi, sudiri, imaat, vo osnovata, integrativna funkcija za op{testvoto
vo celina. Toa delo od druga strana, ja izvr{uva onaa neophodna {amanska
funkcija, prosvetluva~ko dejstvo, preventivno deluvawe - po odnos na {izoidniot
u~inok na docniot kapitalizam, t.e. psihopatogenoto dejstvo na
op{testvoto vrz poedincite, koi go so~inuvaat.
Vo taa smisla, namesto da bide samo konstativna, aposteriorna - epistemologijata
na Mo~nik, se poka`uva poinakva, levi~arski nastroena, aktivna, rezistentna,
prkosna - pred traumati~niot pritisok na socio-istoriskite okolnosti i
slu~uvawa - {to, delumno, mo`ebi, se dol`i i na toa, {to "u~itelite#, na
koi{to toj ovde se povikuva, Dirkem, Mos, Levi-Stros - isto taka, se nao|ale vo
sli~na pozicija, pred re~isi sli~ni egzistencijalno-epistemolo{ki
isku{enija, traumati~ni vojni, ideolo{ki i kulturni presvrti, razo~aruvawa i
potresi. Teorijata, sepak, ne e (nitu, ne samo spored moeto mislewe, smee da
bide) napolno imuna tokmu na tie i takvi dramati~ni predizvici, na koi
fakti~ki im go dol`i svojot motiv i postoewe.
Analogiite se, kako {to rekovme, pove}e od o~igledni i istovremenopredupreduva~ki.
Respektiraj}i go prvenstveno hermenevti~koto stojali{te na
sega{nosta i kriti~kiot aktuelizam, Mo~nik uspeva vo toa, mo}nite dostreli
na francuskite kulturno-antropolo{ki teorii, da gi aplicira, potvrdi i dopolni
- vrz ilustrativniot materijal na - "Balkanijadata#, nesomneno gore{ta,
akutna i traumati~na konstanta na `itelite od ovie (ne samo eks, i ne samo JU)
prostori.
70

Na mo{ne luciden i bespo{teden na~in, razotkrivaj}i go Balkanot, pred
s¢, kako proektivna ideologija ("Balkanot, toa se drugite#), Mo~nik, u{te
edna{, ja potvrduva otporano osoznaenata topi~nost na op{testvenite registri,
neizbe`noto lizgawe na realnoto, konstitutivnata potreba za opozicii, vo i
pome|u, op{testvata, funkcionalnata neophodnost od nacijata, kako "nulta institucija#,
integrativen simboli~ki ozna~itel.
Analiziraj}i go diskursot na balkanskite ideologii, Mo~nik vo balkanizmot
sogleduva varijanta na "kulturniot diferencijalizam#, potvrden vo
dvete svoi, bolno protivre~ni dimenzii: vertikalnata - koja podrazbira servilno
odnesuvawe kon pomo}niot, evropski adresat; i horizontalnata- koja
manifestira neprijatelstvo i konfliktnost, kon neposredniot, balkanski sosed.
Neporeklivo ubedeni vo opravdanosta i vtemelenosta na ovaa struktura na
relacii, {to, spored Mo~nik, ja konstituira balkanskata matrica - ne mo`eme,
a da ne se soglasime so konstatacijata deka, mitot za Evropa, kako "ideologija na
granicata# - dramati~no go zasega, obespokojuva i onepravduva tokmu balkanskiot
prostor vo celina, nametnuvaj}i mu gi "standardite# na edna vtorostepena,
marginalna, primitivna i vremenska, vrednosna (a ne samo prostorna) zona, od
"onaa strana# na pravoto i ramnopravnosta. Balkanot, so drugi zborovi, denes
prvenstveno funkcionira kako "homotopija# (Aleksandar ]osev), {to zna~i,
kako konzervativen i za Zapadot plodotvoren imagolo{ki konstrukt, koj gi
"opravduva# mnogubrojnite zapadno-evropski implementacii na arogantnata
logika na onoj identitet, koj mora da ostane (da se zadr`i) "od onaa strana# na
{engenskata granica, okovan vo "balkanskata zarobeni~ka dilema# (kako {to
ironi~no zaklu~uva Mo~nik, vo tragedijata, izbor imate, samo dokolku nemate
nikakov izbor).
Poentata na Mo~nik, vo ovoj slu~aj, se sostoi vo demaskiraweto, sogoluvaweto,
razotkrivaweto na skrienata, komplementarna struktura, vrz ~ija{to
osnova funkcioniraat mitovite za Balkanot i Evropa: pri toa, pretstavata na
Balkanot ("toa se drugite#) ja ima tokmu ulogata na preventiven stereotip, t.e.
"dopolnitelna distanca#, {to ja konzervira, osiguruva, simboli~ki ja markira
granicata, razlikata, neprikosnovenosta, superiornosta na mitot za Evropa -
{to, denes, }e si dozvolime edna vakva pretpostavka, mo`ebi zna~i, po~etok i
najava na eden nov, globalen, aktuelen proces na transponirawe (prenos, prevod)
na klasnite konflikti (borba), t.e. intra-kulturnite - vo domenot na interkulturnite
opozicii, sprotivstavenosti, sudiri i konflikti.
71

Elizabeta [eleva MAGOR
Kako {to ve}e spomenavme, pridonesot na Mo~nik e relevanten vo pove}e
disciplini (ili, kako {to bi rekol toj, registri) - taka, ovoj konkreten primer
so balkanskata imagologija e posebno zna~aen, vo ramkite na komparativnata
kni`evna nauka, vo aktuelniot trend na interkulturnata hermenevtika, koja go
prou~uva i rasvetluva, tokmu dijalo{kiot soodnos i komplementarnata priroda
na imagolo{kite pretstavi i stereotipi na razli~nite kulturi, koi, osobeno
denes, ne ostanuvaat "mirni#, usidreni isklu~ivo vo neutralniot i virtuelen
domen na literaturata.
Edna od nesomnenite prednosti na eksplikacijata na Mo~nik, pretstavuva
kriti~kiot aktuelizam, odbivaweto da se ostane "imun#, pred gorlivite procesi
na sega{ninata. Druga, i ne pomalku zna~ajna negova pridobivka, e metodolo{kiot
pluralizam, meta-kriti~kata distanca kon isklu~ivosta na bilo
koja teoriska doktrina, hibridnoto vkrstuvawe na razli~nite epistemolo{ki
pozicii - so ogled na toa, strukturalisti~koto antropolo{ko nasledstvo na
Dirkem, Mos, Levi-Stros - e kooptirano so komplementarnite vrednosti na istoriskiot
materijalizam (i relativizam). Ne e bezna~ajno da se uka`e i na toa,
deka stilot na Mo~nik (mo`ebi, i kako posledica na negovite bliski dopiri i
iskustva so dekonstruktivizmot), izobiluva so parentezi, zagradi, prekini, asocijativni
skr{nuvawa (i provokacii). Mo`ebi bi bilo najsoodvetno, imaj}i go
predvid nesomneniot is~ekor od disciplinarnite ograni~uvawa, kako i negovoto
neskrieno, (nomadsko), duhovno qubopitstvo, vo soglasnost so nekoi recentni
terminolo{ki re{enija, metodot na Mo~nik, da go vbroime vo ramkite
na tkn. kriti~ka teorija (Daglas Talak), odnosno prkosniot interdiskurs
(prkosen, bidej}i, podednakvo ostanuva nepokoren i nepodlo`en, na epistemolo{kiot
konformizam i slepoto poveduvawe po nekoj privilegiran epistemolo{ki
urnek, odnosno na sterilnite barawa za suv akademizam, "operiran# od
traumatskite dejstva na realnosta).
Na krajot, u{te nekoi temelni, humanisti~ki dilemi: koja ,kakva i {to e,
vsu{nost, zada~ata, celta na humanistikata? So svojot nepobitno qubopiten
luciden, pronikliv, kriti~ki pristap, samiot Rastko Mo~nik, n¢ naveduva,
odgovorot da go barame otade samozadovolniot akademski patos na nadmenata
nauka (kvazi-nau~nost), tamu, kade{to prestojuva, onaa, vo svojata osnova,
blagorodna, pottiknuva~ka alternativa na egzistencijalnata hermenevtika.
Mo`ebi, misijata na humanistikata se sostoi tokmu vo toa, tragaj}i po opskurnite
zakoni, ritualnata zadnina i predistorija na sovremenoto op{testvo i
kultura, da iznajde nasoki kon edna (subverzivna) kriti~ka hermenevtika na
socio-kulturnata trauma na ~ove{tvoto, istovremeno, nadevaj}i se, i aktivno
rabotej}i na toa, nasproti vladeja~kite stereotipi na poslu{nosta i insti-
72

tucionalniot feti{izam (na op{testvoto, podednakvo kako i na teorijata), da
gi vozobnovi, vostoli~i i reafirmira svoite nesomneni {amanski potencijali.
Seto toa vo ime na reintegrativnite perspektivi na denes razlomeniot (i obezdomen)
subjekt, vo ime na "analiti~kiot predmet# - ^ovekot, so ~ie{to ime, sebesi
etimolo{ki i epistemolo{ki se samoopredeluva, vo duhovniot horizont na
kulturnata istorija i logika.
BORN TO BE BALKAN
Dodeka, denovive, Balkanot stanuva privilegiran "izlo`ben prostor#
(spektakl) na najnovite, dosega nevideni i neisprobani voeno-tehnolo{ki
dostreli, koi, spored morfolo{kite i, re~isi, sovr{eno telematiziranite
(~itaj - "bespilotni#) performansi, grani~at so ikonografijata na SF filmovite
- dali e premnogu ereti~no i neseriozno - da se pra{ame: kako se
~uvstvuva i dali voop{to opstojuva kreativniot nepokor, potentnosta i revoltot
na Duhot, ne tolku onoj bezimen i univerzalen, tuku poprvo onoj Drug "duh#,
zaroben vo i osuden na nelaskavata kategorijalna opredelba "mal narod#...
Kako retko do sega, do ekstrem se zajaknati tokmu nemilosrdnite razlaki
na identitetot - re~isi, bez ostatok, preku no}, site nie, koi gi naseluvame balkanskite
prostori, sme osudeni da go revidirame svoeto potencijalno "univerzalisti~ko#,
kosmopolitsko poa|ali{te, baraj}i argumenti vo diskursot na avtohtonosta,
po~venosta, duri i "izbranosta#.
Naedna{, voskresnuvaat zakanite i predupreduvawata, deka za na{iot tretman
vo svetot, primarna stanuva tokmu bolnata, frustrira~ka determinanta "mali
narodi# (~itaj: marionetski strukturi i, osobeno, re`imi, ili, pak, re`imi -
de`urni "sponzoru{i#).
Pred mojata generacija, iskrsnuvaat dve, podednakvo neprifatlivi i neprimerni
alternativi:
a) apokalipti~nata obzemenost so istorijata i mitot (apsolutiziraweto na
minatoto i abdiciraweto na idninata), hipertrofijata na etni~koto samodefinirawe
i samodovolnosta;
b) isto tolku ksenofobi~niot, post-industriski (globalen) kapitalizam, negoviot
lakom (Delez bi rekol - deteritorijalizira~ki) pohod, destruktivnata
upotreba na visokata tehnologija, afirmiraweto na Silata kako pravo.
Kade sme tuka samite nie, subjektite i eksponentite na edna kultura i duhovnost,
so bitno po{iroki aspiracii, horizonti i opredelbi? Zo{to i kako,
73

Elizabeta [eleva MAGOR
dojde do taa neverojatna, vxa{uva~ka redukcija na na{iot rasko{en policentri~en,
"svetski# duh? Kade is~ezna stilot od na{ata percepcija? Dali voop{to
nekoj godinava ovde ja zabele`a i £ se nasladuva{e, na primer, na proletta?
Zo{to, odedna{, su{tinskite vrednosti na Erosot, stanaa periferni vo
sporedba so Tanatosot?
Ili, u{te podobro, dali osven etni~kite, gi ukinuvame site drugi preostanati
modaliteti na identifikacija? [to se slu~uva so, na primer, daleku pobliskiot
na~in i oblik na generaciska identifikacija?
Jas, na primer, £ pripa|am na tkn. generacija X (nare~ena taka, spored istoimeniot
kulten roman, objaven vo 1995, od mojot vrsnik, kanadskiot pisatel
Daglas Kopland).
Toa zna~i, generacija, sistematski naso~uvana kon toa da go neguva konformisti~kiot
i istovremeno konsumentskiot mentalitet, odnosno stil na
`ivot, kako svoja edinstvena socio-kulturna varijanta. Vo implicitna smisla,
pak, toa predviduva({e) neograni~ena i neprikosnovena povodlivost i prilagodlivost
(pokornost), prvenstveno, kon evro-atlantskata japi-birokratija.
Servilnosta, od svoja strana, be{e osigurana so mnogu ve{ti i suptilni mehanizmi:
pred s¢, so postuliraweto na potro{uva~kite imperativi kako vrvni
kriteriumi za ne~ija prosudba (kako ~ovek si zna~aen i vredi{, vo zavisnost od
toa - kolku i {to ima{). Toa feti{isti~ko "vrednuvawe#, u{te vo vremeto na
socijalizmot, najde svoi pandani i kaj nas: komi~no-arogantnata socijalna kategorija
na tkn. {minkeri (verojatno, bez da se svesni za toa, prekarot fakti~ki ja
demaskira nivnata izmislena, iskompleksirana, fasaderska priroda - tie
pove}e {minkaat, odo{to, vsu{nost- imaat).
Nemaj}i poinakva cel od trivijalno - potro{uva~kata - zavisno od svoite kapaciteti,
del od generacijata X bezrezervno im se predade i na duhovnite konsumentstva,
natrupuvaweto na znaewata, akumuliraweto na erudicijata kako duhoven
kapital (za {to e, neli, neophodno investirawe na prili~no golem napor
i vreme), ubedena vo toa, deka se soobrazuva so proekcijata na eden progresiven,
human, nov svetski poredok.
No, {to se slu~uva, sega i ovde, so taa generacija pozitivno a-dresirani Umovi?
Edno desetina godini nanazad, primame komplicirani i pretrupani
nara~ki za "apsorpcija#, pred s¢, na tranziciskata trauma na post-komunizmot
(promenata na socio-ekonomskiot poredok, raspa|aweto na centralno- i
isto~no-evropskite dr`avi, povampiruvaweto na plemenskite animoziteti, podemot
na piljarsko-{leperskata kasta, turbo-provincijalizmot) ...
Sepak, kako po obi~aj, {lagot doa|a posleden - a toj {lag se vika: NATOalhemija.
74

Kazneti sme da veruvame vo toa, deka paradoksalnata retorika na NATO
(urnisaj, pa gradi!) e edinstvenata balkanska alternativa i proekcija.
Nebare se raboti za vrvna erotska tehnika na odlo`ena kulminacija (orgazam),
tie vojnata ja razbiraat i tolkuvaat kako alhemija: prvin, dolga predigra,
celosno spaluvawe-pocrnuvawe (t.e. nigredo), a potoa, "Mar{alov# plan,
ili, obnova, kako "odlo`eno dobrodetelstvo#, ritualen otkup, ideolo{ko
samoopravduvawe i konstruktivna zavr{nica na nasilstvoto.
Mojata, beskrupulozno i od obete strani, ideolo{ki zloupotrebena i izmanipulirana
generacija X, sega se pretplati i stana `rtva na poinakov tip
konsumentstvo; kako hiper-potro{uva~ na TV vesti. Za nea (i ne samo za nea),
vestite stanaa prvostepen "spektakl, pretstava, no, isto taka, i presuda...
@anrot na vestite se pretvori vo egzistencijalen rekvizit, bez kogo{to pove}e
ne izleguvame od doma, nitu pak legnuvame na spiewe. Tie, vestite, n¢ osudija na
`ivot bez ostatok, bez simboli~en ili alegoriski, imaginativen vi{ok. Siot
`ivot, tie go svedoa i go izedna~ija so sega{nosta, so ubistvenoto "ovde i sega#,
{to go potkrepuva defetisti~kiot hijazam "izbor imate, samo dokolku nemate
izbor# (R. Mo~nik). Odedna{, istorijata ja sogleduvame kako eshatologija, a
sega{ninata kako ve}e-istorija. Ona {to mo`eme e samo voajerski da u~estvuvame
vo svetot, i spodeluvaj}i ja traumatologijata na "izbranite# narodi ili
prostori, da ja podnesuvame raste~kata bespomo{nost.
Mo`ebi, tokmu takvite balkanski seni{ta i fantazmi za Golemite (no, od
strana na me|unarodnata zaednica, prohibirani) dr`avi (kako {to se: Golema
albanija, bugarija, grcija, makedonija, srbija), ja igraat ulogata na kompenzatoren
mit, {to bezuspe{no mu parira na imperijalnoto istorisko iskustvo na
golemite evropski i svetski sili...
Podlegnuvame na kolektivnoto paranoidno tolkuvawe - deka istorijata ja kroi
nekakov monstruozen, masonski zagovor, deka s¢ e ve}e odnapred proigrano i
predodredeno, deka site nie sme samo pasivni objekti na svetskiot poredok (bez
razlika na pozitivno proklamiranite negovi zalo`bi), deka istorijata e fatalen,
anonimen, sekoga{ - ve}e predodreden mehanizam... nezavisen od li~nite i
individualnite ubeduvawa, zalo`bi i dejstvuvawe...
Tokmu zatoa, re~isi fatalno deluva eksplicitno s¢u{te neizre~eniot
imperativ "Balkanci od site zemji, obnovete se!# (no, preventivno, prvin
pogrebete se! - dodu{a, sekoj, na sebe svojstven na~in: Srbite - vo razru{enata
zemja, Albancite - vo egzodusot i raseluvaweto, Makedoncite - vo etni~koto,
sendvi~-komprimirawe, itn.).
Kapitalot nemilosrdno ja kaznuva nesinhroniziranosta, kako fundamentalen
"grev# na Balkancite.
75

Elizabeta [eleva MAGOR
Kapitalot ja poznava samo binarnata "ili... ili# logika na isklu~uvaweto, imanentno
zastapena i vo Hamletovskoto "da se bide ili-ne#, bez razlika na toa,
{to zapadnata post-teorija {iroko ja afirmira{e polivalentnata, "i... i#
logika, apologijata na Razlikata, rehabilitacijata na marginata...
Osudena da bidam (i da ostanam na) Balkanot - so siot svoj baga` na sega ve}e
iskompromitirani, osueteni epistemolo{ki proekcii - smeam da tvrdam, deka
sekoja vojna pretstavuva triumfalen pohod i kompenzacija za kreativno impotentnite
tolpi, za smetka na kreativno mobilnite i potentni poedinci.
Tokmu onaka, kako {to, na istiov prostor, dolgo godini, "vladea~kata
gerontokratija# (P. Krstev), bezobzirno go obeshrabruva, potcenuva i blokira,
libidinalniot potencijal na generacijata X, pretvoraj}i ja vo bezopasna,
bezna~ajna, bezrabotna marioneta, "navle~ena# na "kafi}i#, "Tineksi#,
†Verovci#... i ostanati (digitalni) protezi.
Generacija, ~ij{to prkosen kopne`, bezute{no ostanuva vo stadiumot na
obidot, vo nepravedno skamenetiot tanc na senkite bez idnina.
MEDITERANSKIOT INTERTEKST VO MAKEDONSKATA PROZA OD 80-
TITE I 90-TITE GODINI
Mediteranot, etimolo{ki: centar na svetot, {to ja ovozmo`uva denes aktuelnata
hermeneutika na centarot i na marginata, vo interpretativniot klu~
na post-modernata diseminaciska kultura na raznoobrazieto, raznojazi~nosta i
nomadizmot.
Mediteranot, kulturolo{ki gledano: univerzalen civilizaciski obrazec
(Pol Valeri), paradigmati~en logos za filozofijata, religijata, etikata (Leh
Mjodinski), lulka na evropskata kultura i umetnost.
Mediteranot, od antropolo{ki aspekt: prostor na dioniziskoto, pagansko
pribe`i{te od inhibiciite, privilegiran prostor na setilno pijanstvo i
haosot na brojnite senzacii, †rodno mesto# na tragedijata (Fridrih Ni~e).
Mediteranot, topolo{ki: se poistovetuva so patuvaweto, progonstvoto,
paganstvoto, nomadstvoto, ekstati~nosta, egzotikata, duri! Toj e svoeviden geopoeti~ki
simbol (Kenet Vajt), a posebno hronotop na strasta i vrelinata
(otade, ne slu~ajno, veli~estveniot mitski zavodnik Don @uan e ro`ba na
76

mediteranskoto, strastveno podnebje). Kone~no, Mediteranot, kako homotopija,
{to spored koncepcijata na Mi{el Fuko zna~i mesto za proizvodstvo na identiteti
(psiholo{ki, antropolo{ki, kulturni, umetni~ki itn.) So ogled brojnosta
na vo nego situiranite kulturi, Mediteranot slobodno mo`e da se opredeli
kako inter-kulturen entitet, kako polikulturna celost, so postojani
branuvawa, proniknuvawa i prelevawa - so drugi zborovi: Mediteranot, gledan
od epistemolo{ki aspekt, e eden eminenten komparativisti~ki problem.
Vo ramkite na komparativnata kni`evna nauka, Mediteranot, kako
analiti~ki topos, mo`e da se situira na nekolku problemski ili epistomolo{ki
ramni{ta:
a) Da se prou~uva kako vid na tipolo{ka analogija od klimatski vid: da
se izdvojat karakteristikite na toploto podnebje, ozra~eno i obele`ano so
prisustvo na toploto more, burnite vetri{ta, bujnata vegetacija, {to obuslovuva
i soodvetni karakteristiki na kni`evno-umetni~kiot senzibilitet (poglednato
od aspekt na teorijata na Ipolit Ten, toa bi bil faktorot, nare~en
rasa, zna~i, biolo{kite predodredenosti na podnebjeto, koi vlijaat na oblikuvaweto
soodveten tip literatura ili umetnost.
b) Mediteranot da se situira vo oblasta na nare~ena imagologija, t.e. vo
kulturalno obuslovenite pretstavi vo mentalitetot na lu|eto, koi preku literaturata
sozdavaat odredeni sliki za drugi prostori, kulturi, literaturi,
kni`evni likovi i postapki. Vo tie ramki, na primer, vleguvaat inicijalnite
distinkcii na Madam de Stal, nejzinata romanti~arski oboena i imagolo{ki
vtemelena opozicija pome|u Severot, kako podra~je na studeniloto, maglite,
mrakot, soni{tata, imaginativnite me~taewa, melanholijata - od edna strana, i
od druga strana - Jugot, prostorot na opozitnite struewa, energii i sokovi.
Tuka spa|a i znamenitata, iako skr`avo izvedena tipolo{ka diferencijacija na
Danilo Ki{, za atlantizmot i mediteranizmot, kako dve duhovno-povesni
konstanti na evropskite literaturi, me|u koi oscilira ni{aloto na
kni`evnata istorija i poeti~kata modelativnost; kako {to i na po{irok, kulturolo{ki
plan, toa se slu~uva so cirkulatornoto dvi`ewe na apoloniskiot i
dioniziskiot duhoven princip, vo tipi~no mediteranskiot mit za t.n. ve~no
vra}awe, mit koj{to se preselil i vo ramkite na istoriografijata, odnosno istoriskata
stilistika.
v) Mediteranot e tipi~en komparativisti~ki problem i od aspektot na
prou~uvaweto na kulturniot identitet, koj{to osobeno dobiva vo zna~ewe vo
sovremenite ne samo komparativisti~ki, tuku i po{iroko, postmodernisti~ki
studii. Ako ja prifatime tezata, deka: †Kni`evnosta e prostor, vo kogo{to
pra{awata za prirodata na li~niot identitet se najprovokativno artikulirani#
(Benet/Rojl. 1995) - toga{, tokmu prou~uvaweto na mediteranskite
77

Elizabeta [eleva MAGOR
aspekti na oddelnite nacionalni literaturi od ovoj region, n¢ upatuva na mnogu
aktuelnoto i va`no razotkrivawe na policentri~niot, mnogukraten idenitet
na istite. Denes, koga na{iroko se problematizira i preispituva samata kategorija
ili premisite na identitetot, i koga, vo duhot na anticipativnite
Bahtinovi sogledbi, se osoznava dijalogi~nata, inkonkluzivnata, polifoni~na
priroda na poimot identitet, koga se potcrtuva negovata procesualna dinamika
i otvorenost, toga{, se doa|a do sledniot neizbe`en zaklu~ok: †Na{iot kulturen
identitet e na{ intertekst... kulturniot identitet na dadenata nacionalna
literatura, sekoga{ odnovo se vospostavuva niz neprestajniot dijalog so
drugite literaturi# (Jola [kuq, 1992:23).
Vrz primerot na Mediteranot, toa, fakti~ki, implicira uvid vo interkulturnata
priroda na ovoj, o~igledno ne samo geopoliti~ki poimi;
proniknuvawe vo imanentnata dijalogi~nost i na~elna ramnopravnost na razli~nite
kulturi, koi zaedni~ki sou~estvuvaat vo nego i go izgraduvaat kako takov,
blagodarej}i mu na svoeto raznoobrazno specifi~no bogatstvo, no pred s¢
na dinami~niot tek i nezavr{enost na sekoga{ novoto vospostavuvawe na intertekstualniot
identitet, nare~en Mediteran.
A vo nego, kako specifi~na potcelost, bi sakale da go spomeneme Levantot,
isto~niot Mediteran, kade mo`ebi ponaglaseno inklinira i na{ata kultura
i umetnost, a posebno se karakterizira so hibridniot spoj pome|u vizantiskata
tradicija i orientalnite elementi (Gerhard Gezeman, 1995:140).
Vo toj kontekst, i imaj}i go predvid komparativisti~koto svrtuvawe kon
pogolemite kni`evni entiteti i zaedni{tva, mediteranskite literaturi, mo`e
da se tretiraat i prou~uvaat kako primer na t.n. regionalni kni`evnosti ili
centrizmi, pokraj, da re~eme, srednoevropskite literaturi, ili literaturite na
Balkanot, odnosno ju`no-amerikanskite literaturi, itn. Tokmu za regionalnite
literaturi, postoi †zaedni~kiot problem na utvrduvawe na jazi~nite i kulturnite
granici i identiteti, i dijalektikata me|u provincijata i centarot#
([truc/Cima, 1989:107). Nie ovde bi ja dodale, pokraj seto toa, mo`nosta, edna
nacionalna literatura istovremeno da pripa|a na pove}e vakvi regionalni entiteti,
so ogled na svojata geografska polo`ba ili pak kulturno-istoriska situiranost,
pa pokraj ve}e poznatite primeri za dvodomni pisateli ili poeti, da
vospostavime i potvrdime postoewe na dvokulturni ili polikulturni literaturi.
Dodeka sme kaj o~evidno najbogatoto epistemolo{ko ramni{te vo
prou~uvaweto na mediteranskite kulturi, imeno ramni{teto na t.n. interkulturalni
studii, {to s¢ pove}e dobiva renome me|u komparativistite od sovremenata
proveniencija, da spomneme, deka, vo kulturolo{ka smisla, mediteranskoto
podnebje go karakteriziraat pove}e mitovi, me|u koi Ivo Vidan gi izdvo-
78

juva, kako posebno zna~ajni i univerzalni po svojot karakter, politi~kiot mit
za vtemeluvaweto na Gradot (iska`ano vo †Eneida#) i erotskiot mit za potraga
ili progonstvo (olicetvoreno vo †Odiseja#).
g) Tokmu ovde mo`e da se vpu{time vo slednoto epistemolo{ko ramni{te,
{to e vozmo`no vo prou~uvaweto na Mediteranot: toa e ramni{teto na komparativnata
poetika, odnosno prosleduvaweto na tipolo{kite analogii me|u
poedine~nite temi ili toposi vo kni`evno-umetni~kata elaboracija, tuku i
postoeweto na sli~ni, analogii kni`evni prosedi, `anrovski modaliteti, stilisti~ko-retori~ki
izvedbi, poeti~ki modeli.
Kako {to ve}e spomenavme, tipi~nite mediteranski toposi se: patuvaweto,
nomadstvoto, progonstvoto, potragata, varvarstvoto - vo smisla na diva,
neskrotena, produktivna vitalnost i energija na po~etocite, na vtemeluvaweto;
ponatamu moreto, plovidbata, Jugot, toplinata, `e{tinata, vetri{tata, erotskiot
nemir i lamte`, probuden od rasko{nata priroda.
†Toa nebo, sonce, more, toa {to go narekov ~isti elementi na denot, ni gi
sugeriraa i nametnaa na na{ite duhovi, poimite kako beskrajnost, dlabo~ina,
soznavawe na svetot, a koi sekoga{ se predmeti na metafizikata, ~ie{to poteklo
go gledam vo prisutnosta na edna svetlina, prostranstvo, preobilna
podvi`nost# (Pol Valeri, 1980).
Dvojnata, paradoksalna priroda na Mediteranot da bide ednovremeno, buen
i neskrotliv topos; kako i metafora na metafizi~kata `edba po beskrajot, po
onostranoto i nedosti`noto, seto ona {to e duhovno, misti~no ili apofati~ko,
ne ja fascinira samo kontemplativnata priroda na Pol Valeri, tuku i na seta
umetnost, koja svesno ili ne, posega po onie neiscrpni konotacii, {to gi
sodr`i i emanira bogatata paradigmatika na Mediteranot.
No, pokraj topi~kite, postojat i drugi, generi~ki, odnosno `anrovski
analogii, koi mo`at da se prou~uvaat vo mediteranskite literaturi: ve}e
postoi i e prifateno misleweto za ironijata, kako generi~ki, `anrovski mit,
pozastapen odo{to drugite, vo kompleksot na mediteranskata literatura.
Spored plodotvornite soznanija na Nortrop Fraj, i na negoviot model na
arhetipskata kritika, arhetipska tema na ironijata i satirata, pretstavuva
†sparagmosot ili ~uvstvoto deka heroizmot i delotvornata akcija se osudeni na
propa|awe, otsutni ili dezorganizirani, i deka so ogled na toa, vo svetot vladeat
zbrka, anarhija# (Nortron Fraj, 1979:192).
Sledej}i go kontinuitetot na kanibalskata tradicija na Mediteranot,
par~osuvaweto na junakot, po~nuvaj}i od Oziris, sudbinski nameneto i na
gr~kiot pevec Orfej, odnosno neminovno za bo`jiot sin Isus Hristos; verojatno
i so ogled na †demonot na istorijata#, {to fatalno se nadvi{uva nad ova,
sekoga{ burno, krvavo i nespokojno podnebje, Dalibor Cvitan zaklu~uva deka za
79

Elizabeta [eleva MAGOR
kni`evnata svest na Mediteranot e karakteristi~na †opsednatosta so eden
kni`even ritual, opsednatosta so postoeweto na mitot na ironijata# (D. Cvitan,
1978:24).
Vo duhot na takvite genolo{ki sogledbi, zaklu~uvame i nie, plodotvorno
bi bilo istra`uvaweto i prou~uvaweto na ironijata, kako paradigmati~en `anrovski
modalitet na mediteranskite literaturi, a vo tie ramki, posebno,
prou~uvaweto i hermenautikata na sparagmosot, ~uvstvoto na fatalnata predodredenost
od istorijata, odnosno defitisti~kiot odnos kon mo`nostite za
podvig i herojstvo, potsmevaweto kon avtoritetite, ne samo od politi~ki ili
istoriski, tuku i od duhoven, intelektualen vid (za koe{to, mo`ebi,
Volteroviot †Kandid# pretstavuva egzemplaren, nezaboraven primer, kako {to
e, no vo drug `anrovski domen, Servantesoviot †Don Kihot#).
Vo tie ramki, vredi da se istakne u{te eden paradigmati~en `anr, proizlezen
od mediteranskite literaturi, i isklu~itelno vitalen, spored ona {to
go tvrdi Mihail Bahtin, za poeti~kata obnova na modernata literatura, a
posebno na romanot kako `anr.
Se raboti za t.n. menipeja (vo terminolo{kiot aparat na Fraj ozna~ena
kako - anatomija), me|u`anr, {to gi obedinuva popularnata/narodnata i
umetni~kata literatura; literaturata i filozofijata; odnosno `anrovskite
oblici i retori~kite modaliteti, {to nim im soodvetstvuvaat, vo edna vozbudliva,
hibridna tvorba, so polifoni~en karakter. Zasnovana vrz na~eloto na
karnevalzacijata, ili ru{eweto na utvrdenite socio-kulturni avtoriteti,
menipejata ja osiguruva cikli~nata obnova na mitskite si`ei, vo sklad so osnovnite
prirodni ritmi, i na toj na~in, u{te edna{ ja posvedo~uva zna~ajnata
uloga na mediteranskite impulsi.
d) Prou~uvawata vo komparativnata kni`evna nauka podrazbiraat,
me|utoa, ne samo izbor i precizirawe na analiti~kiot predmet, vo slu~ajov:
mediteranskite kultni toposi, `anrovski mitovi i oblici, tuku i neophodno
soobrazuvawe i primena na predelen metodolo{ki pristap.
Spored aktuelnite priliki vo komparativistikata, interliterarnosta,
prou~uvaweto na vlijanijata (Miodrag Radovi}, 1996) odnosno pozitivisti~koto
tragawe po izvorite i filijaciite (Zoran Konstantinovi}, 1984) denes, se
smetaat za ednostrani, nedostatni, nesoodvetni na aktivisti~kiot odnos, {to
tvore{tvoto, po sebe, go pretpostavuva. Svedeni na pasivno, re~isi mehani~ko
vospriemawe na vlijanijata, tie istra`uvawa se zadovoluvaat so prosto nivno
registrirawe, lovewe i narupuvawe, ostavaj}i go na strana procesot na vzaemna,
dijalogi~na transformacija, kreativna sorabotka i modifikacija.
Predlo`eniot mitsko-antropolo{ki pristap, iako ne strada od takvata
kauzalisti~ka metodologija, sepak, samiot po sebe, ne e dovolen, nitu pak mo`e
80

da bide edinstven, vo otkrivaweto na bogatite, `anrovski ne sekoga{ imenlivi,
nitu vidlivi oblici na soodnosi me|u mediteranskite literaturi.
Zatoa, nie ovde go predlagame, kako najkompleksen intertekstualniot
pristap: toj, ne samo {to vitalno e zasegnat od dijalogizmot i aktivnoto
proniknuvawe na tekstovite, tuku i od mno`estvoto na generativno-transformativni
procesi, {to nego go sledat, i vo ramkite na koi doa|a do transkodirawe,
transgresija, odnosno prevozmognuvawe na prvi~nite zna~enski registri,
niven preod i vidoizmenuvawe od edni vo drugi, ili kako {to toa go narekuva
@erar @enet, hipertekstualni praktiki, operacii i `anrovi.
Od druga strana, pokraj tematskite srodnosti, {to se od centralno
zna~ewe za pozitivisti~kata etapa na komparatistikata (etapa na
Stoffgeschichte), intertekstualnite prou~uvawa, vo daleku pogolema merka,
gi zasegaat drugite, pokompleksni aspekti na sporedbata: imeno, srodnostite vo
kni`evnite postapki, vo stilisti~ko-retori~kite izvedbi, vo `anrovskite modaliteti
i posebno - hibridizacii, kone~no, vo globalnata poeti~ka struktura!
II
Koga sme soo~eni so konkretniot primer na makedonskata literatura,
treba da se istaknat nekolku va`ni momenti:
1. Kulturolo{kata svest za Mediteranot i, vo tie ramki, podemot na poeti~kiot
kosmopolitizam, iako otporano nagovesten, svoja po{iroka potvrda
nao|a vo 60-tite godini, so pojavata na tretata kni`evna generacija, vo poezijata,
ne{to pomalku vo prozata i vo kritikata.
2. Prisustvoto na mediteranskiot mit ima funkcionalna uloga na kompenzatoren
kulturen mit, niz kogo makedonskata literatura i kultura, nastojuvaat
kreativno da go prevozmognat fatumot na balkanskiot provincijalizam, izolacionizam
i - ne pomalku prokletstvo!
†Is~eznuva ~uvstvoto za balkanskiot fatum, deka `iveeme vo zatvoren,
izoliran, poluuspien, so planini zagraden i so mitovi tabuiziran, zad grb
frlen vilaet. Is~eznuva ~uvstvoto za inferiornost, poradi pripadnosta kon
duhovnata provincija, duhot na Mediteranot vleguva niz site vrati vo pezijata#
- pi{uva Vlada Uro{evi}, najeksponiraniot zastapnik na meditarizmot vo 1961
g.
Prodiraweto na mediteranskiot duh, so ogled na ova iska`uvawe, odigra
kurativna uloga, vo aktivnata rehabilitacija na kulturnata svest na makedonskite
avtori, pred s¢ vo nivnoto avto-imagolo{ko osloboduvawe od predra-
81

Elizabeta [eleva MAGOR
sudite, deka mu pripa|aat samo na eden, isklu~iv, fatalen i †temen vilaet#; a
potoa i vo nivnoto arhetipsko priklu~uvawe kon onoj velikolepen, vodoploven
i kulturen prostor, {to nikoga{ ne go smetale za dale~en i tu|, naprotiv!
Vo po~etokot, evidenten prvenstveno kako hronotop, na moreto, Jugot,
svetlinata, ploveweto ili preku svoite bogati mitski konotacii, si`ei ili
junaci, Mediteranot, ve}e vo 80-tite godini, se odlikuva so poinakov vid prisustvo
vo makedonskata literatura, {to, kako proces mo`ebi, ima svoja kontekstualna
potkrepa i relacija, so vkupnite poeti~ki pridvi`uvawa na aktuelnata,
post-modernisti~ka epoha.
Aspektite na mediteranskiot mit, vo ovie godini, povtorno se
o`ivotvoruvaat, preku afirmiraweto, neguvaweto i sozdavaweto na literatura,
koja{to mo`eme da ja prepoznaeme kako aleksandriska literatura, odnosno
literatura, ~ij su{tinski izvor pretstavuva Bibliotekata, kosmopolitskata
orientacija i inspiriranost od ino-nacionalnite poeti~ki prosedei, urbanoto
nomadstvo ili samosvesnata, dlaboka predanost na Gradot (pove}e, odo{to na
poapsraktnite kolektivni simboli: na dr`avata ili, pak, nacijata); ponatamu,
gri`livata preokupacija so tekstot i sledeweto na procesite na negovoto kreativno
sozdavawe i pretopuvawe, sledewe na anatomijata na pismoto.
Podemot na prozata vo makedonskata literatura vo 80-tite godini, razvivaweto
na poinakvi tehniki i formi na gradewe i eruditsko sozdavawe na naracijata,
pridonesoa mediteranskiot kontekst na makedonskata literatura,
pokraj ve}e osvedo~enata zastapenost na mitskite matrici, ili pak plodonosnoto
zra~ewe na nadrealisti~kata poetika, da dobie novi oblici, ili aspekti:
pred s¢, darelovski respekt kon polikulturnite estetski vrednosti, i urneci, i
soobrazno na toa, kult kon poeti~kata erudicija, kon intertekstualnata igra so
tradicijata, kon poliretori~kite strategii na pismoto.
Ova mo`e da se argumentira preku avtorskite postapki na Mitko Manxukov
vo †Me|ata na svetot#, 1985, potoa, vo najizrazita i programska smisla kaj
Aleksandar Prokopiev vo †Mladiot majstor na igrata#, 1983; vo †Plovidba na
Jug#, 1987, vo †Slovo za zmijata#, 1992, kade post-modernisti~kata poetika na
pove}estilnost, hibridizacija, fragmentacija, eklekticizam, eseizam, intertekstualni
igri, se nao|a vo nesomnen sklad so aleksandriskata poetika na
u~enost, sofisticiranost i retori~ka prefinetost, odnosno svrtenost kon sebesi.
Ne slu~ajno, a so ogled na svojata bogata avtorska samosvest Prokopiev, vo
1994 g., se javi i so eseisti~kata kniga †Dali Kalimah be{e postmodernist#,
~ij{to programski naslov, eksplicitno gi posvedo~uva dlabokite sovpa|awa
pome|u duhot na aktuelnata i onoj na helenisti~kata kni`evnost, pome|u poeti~kiot
izvor na post-modernata literatura - Borhes, od edna strana, i egzem-
82

plarniot pretstavnik na aleksandrizmot - Kalimah, negoviot dale~en srodnik i
prethodnik, od druga strana.
So toa na ramni{teto na stilot se potvrduva bliskosta so u{te eden
mediteranski element, imeno so maniristi~kiot son, ispolnet so retori~nost,
me~tatelna neobi~nost, azijanisti~ki stilski postapki i duh.
Vo raskazite †Qubovnikot na ledi Alkaforida#, vo †Plovidba kon Jug#,
vo †Slovoto za zmijata#, figuriraat sliki i pretstavi za nekoj hipoteti~en
sreden vek, za eden o~uden umetni~ki hronotop, vo kogo skladno pulsiraat kulturolo{kata
boja i ornamentalna specifika na dale~nata magiska Vizantija,
videna pove}e kako virtuelen, imagolo{ki prostor, protkaen so voznemiruva~ki
paganski relikti i rituali, otkolku kako mimeti~ki preslikan,
referencijalen i konkreten vreme-prostor.
Vizantija kako umetni~ki hronotop, kako idealen prostor za eruditski
intertekstualni podigravki pome|u istorijata i umetni~kata ironija, pome|u
faktot i kni`evno-umetni~kata mitologija, pome|u dokumentot i bogatata retori~ka
orkestracija, ja sre}avame i vo ne{to podocna objavenite prozni knigi.
Ermis Lafazanovski, vo †Polovina bo`ilak# (1992), posebno vo raskazite
†Isku{enieto na Amfilehij#, †Golemiot egzarh#, †Krovovi bez ku}i# - niz edna
borhesovski vdahnovena postapka na mistifikacija na izvorniot istoriografski
materijal, se obiduva da ispi{e kreativna i avtenti~na kni`evnoumetni~ka
proza, {to go zasega opskurniot period na vizantiskoto carstvo, duhovniot
`ivot na ovie prostori, hipoteti~nite figuri na arhetipskite graditeli
i eruditi, kakov {to e Simeon Macedonijan, pri toa, sekoga{
zadr`uvaj}i ja svojata ironiska distanca i pravoto na otstapka od nekoga{
dominantnite narativni obrasci na pateti~na evokacija na istorijata.
Venko Andonovski, vo konceptualno strogo osmislenata i kompoziciski
skladno postavenata prozna kniga †Freski i groteski#, objavena 1993 g., isto
taka, se sosredoto~uva na mediteranskite toposi, po~nuvaj}i od †Odaja za
du{ata#, †Medaljonot od Pela#, svrzan so helenisti~kata epoha, pa s¢ do
†Svantovid#, †Smrtta na Evtihij#, †Posledniot makedonski rektor# itn., koi se
vklu~eni vo procesot na imaginativnata i spekulativnata kni`evno-umetni~ka
rekonstrukcija na duhovniot profil na vizantiskata epoha. Nastojuvaj}i da dopre
do podlabokite metafizi~ki koreni na makedonskata kultura, pismoto,
freskoslikarstvoto, samoto hristijanstvo, Andonovski ja gradi svojata narativna
postapka vrz principite na eruditivnata poetika, vrz kreativnite pottici
na borhesovskata metafizi~ka fantastika, i slobodnata igra na intertekstualnite
odeci.
Aspektite na o`ivotvoruvaweto na mediteranskiot kompleks, vo na{ata
proza, gi sledime vo pojavata na u{te eden, komplementaren so prviot trend, in-
83

Elizabeta [eleva MAGOR
dikativnoto razmno`uvawe na †istoriski roman#, ~ija tematika se odnesuva na
helenisti~kata, ili pak na vizantiskata epoha (toa se, na primer, romanite na
Slavko Janevski so koi fakti~ki i zapo~na ovoj trend: †Mirakulite na grozomorata#,
1984 g.) ponatamu, romanot †Aleksandar i smrtta# na Slobodan Mickovi},
od 1993 g., maliot roman na Manxukov; †Aleksandar# maliot roman so
bogati istoriski konotacii kon sovremieto †Odisej#, 1992 g., od Danilo Kocevski,
debitantskiot roman na Venko Andonovski †Azbuka za neposlu{nite# od
1994, romanot na Zoran Kova~evski: romnot na Bla`e Minevski †Crn perduv#,
potoa romanot †Krstot na Bogomil# od Boris Vi{inski itn).
Toa, {to ovie romani gi izdvojuva od poznatata `anrovska odrednica na
istoriskiot roman, e tokmu primenata na novi, specifi~ni strategii na relativizacija
i tekstualizacija na istoriskata predlo{ka, kreativnata igra i
preto~uvawe me|u realnosta i imaginacijata, svesnoto posegawe po soodvetni
retori~ki modaliteti, pasti{iraweto na arhai~ni stilovi odnosno leksika,
kako i suverenata uigranost na intelektot i igrata.
Pokraj inovantnoto i intrigantno posegawe po re~isi nedoprenata helenska
ili vizantiska epoha i duhovnost, kon koja{to se izrazuva nesomnen kreativen
voshit, respekt ili kopne` - vo ovie romaneskni dela, za prv pat, go
raspoznavame toa, {to kanadskata teoreti~arka Linda Ha~ion go imenuva so
sintagmata istoriografska metafikcija, sakaj}i da go ozna~i tokmu kreativnoto
prepletuvawe i prenaso~uvawe, na intertekstualnite tragi i zapisi, hibridizacijata
pome|u istoriografskiot i kni`evno-umetni~kiot tekst, suverenoto
pravo na romansierot da go meta-tekstualizira, zbogati i modificira
dokumentarniot materijal, gledaj}i i vo nego elementi od ne~ija tu|a interpretativna
postapka, odnosno tragi na individualna semioti~ka obrabotka i naracija.
Kako tret oblik na prisutnost na mediteranskiot intertekst vo makedonskata
litertura vo 80-tite godini, treba da go izdvoime t.n. lirski patopis,
tipi~no mediteranski `anr, vo kogo se sodr`i i iska`uva interesot,
qubopitstvoto i kopne`ot po egzoti~noto, po samiot ~in na plovidbata i paganskoto
osloboduvawe od urbanite stegi.
Zastapen u{te vo 1971 god., vo nedovolno poznatata
i prou~uvana kniga †Pustini i oazi# od Vidoe Podgorec, patepisniot `anr,
do`ivuva vistinska revalorizacija vo delata †Pat za Arka{on# od Danilo Kocevski
(1989), odnosno †Aldebaran# od Vlada Uro{evi}, (1991), vo koi vibrira
edna `anrovski apartna mikstura na intimniot zapis, esejot, patepisot.
†Sekoga{ odime niz odamna sonuvaniot son, kon edna ve}e videna slika#
veli Uro{evi}, vo tipi~no mediteranskiot duh na déja vu, na ve}e videnoto i
preku imaginacijata do`iveanoto iskustvo, na ve~noto vra}awe i povtoruvawe
84

na ne{tata. Aldebaran, Ju`nata yvezda, na koja vo 1960 g. £ e posvetena pesna, vo
ova delo, funkcionira kako metafora na Jugot i mediteranskite opsesii. Pri
toa, vrskata pome|u moreto, letoto i poetot, ne retko, ima oniri~en karakter:
†Vo dopir so moreto, ponekoga{ pove}e virtuelno, a sekoga{ vo bleskaviot krug
na letoto i vo temperaturata na negovata violetova treska, poetite najsilno go
do`ivuvaat ekstati~koto osloboduvawe od otu|enosta, vrzana za urbanata
teskobnost na Orfej#.
Moreto ima zna~ewe na arhetipski motiv, odnosno son za oslobodenata
kreativnost i spiritualna energija. Zatoa i Kocevski govori, ne samo za
vistinskoto, fakti~koto, tuku i za †nematerijalnoto patuvawe#, za, mo`ebi,
posilnoto i potemelno dejstvuvawe na imaginarnite plovidbi i patuvawa.
Dominantniot kvalitet na ovaa proza, protkaena so brojni `anrovski
elementi i †za~ini#, e sodr`an tokmu vo nejzinata bogata vizuelna vrednost; vo
likovnosta kako neodvoiv del od retori~kata struktura vo hromatskoto pismoslikarstvo.
†Mediteran: kujunxisko more, more od filigran, more na kamen,
na skr{eni amfori, na kovano srebro. Edinstveni boi: belata na branovite belata
na brodot, indigoto na moreto. I srebrenata, no samo koga }e gi zatvorime
o~ite, ne znaeme na koj predmet mu pripa|a. Nebo bez boja: varovni, `ivini,
kalajni isparuvawa, pergament od koj e izbri{ana, istriena so voda, sinata
slika# (Uro{evi}).
Vo ramkite na taka do`iveanoto, pove}e virtuelno i simboli~no more, se
nasetuva o`ivotvoruvawe i vospevawe na telesnite, ovozemni radosti, `iveeweto
vo migot, vrtoglavicata i zbesnatosta pred letoto, ba{larovskata opsednatost
od ognot kako praelement, veli~aweto na plodnosta, rustikalnata mitologija,
vrednostite na detskata razigrana optika i neskrotenost.
Mo`ebi tokmu zatoa, Uro{evi} prepoznava i fakti~ki elementi na pripadnost
i soglasnost na eden od na{ite gradovi - Ohrid, so mediteranskiot duhoven
i kulturen areal, so mediteranskiot nomadizam, i so kultniot odnos kon
vodata i son~evata svetlina, svojstven na mediteranskite narodi.
Vo zaklu~okot na ova izlagawe, mo`eme da zabele`ime, deka denes, aspektot
na klimatogenoto ili geopoeti~koto vlijanie i zra~ewe, otstapuva pred
bogatstvoto na kulturolo{kata paradigma i intertekstualnata asocijativnost
na Mediteranot. Sogledan kako prostor na sudbinski razliki i prelevawa,
kako vistinski simbol na post-modernata era na vavilonski umno`enite govori
i kulturi, Mediteranot ja potkrepuva bahtinovskata vizija na kulturite vo neprestajno
dijalo{ko proniknuvawe, zbogatuvawe, pottiknuvawe.
Toj e vistinska potvrda na tezata deka Drugosta, na kulturolo{ki plan, e
nezamenliva inspirativna slika, za tvore~koto napojuvawe i osve`uvawe na na-
85

Elizabeta [eleva MAGOR
cionalnata kni`evnost i kultura, so po{irokite kulturolo{ki vredenosti,
simboli i tradicii.
Tokmu vo polifonijata, sinkretizmot i paganskoto soobrazuvawe so
vremeto i prostorot, so prirodata i kosmosot, le`at vistinskite neuni{tlivi
izvori na mediteranskata magija, na mediteranskiot kult, {to od iskoni go
ma|epsuval i vdahnovuval tvore{tvoto, so zavodlivite vetuvawa na nezapirliviot,
nepoznat i dotolku pove}e privle~en duhoven prostor.
ASPEKTI NA KULTURNIOT IDENTITET
Postoeweto i osoznavaweto na kulturniot identitet nesomneno pretstavuva
edna od bazi~nite ~ovekovi potrebi. Zatoa, so pravo, se smeta deka krizata
na identitetot, nemo`nosta za negovata samoopredelba e isto tolku surova, kako
i fizi~kata zagrozenost na edinkata.Vo rasplinuvaweto, amorfnosta, vo slabeeweto
na identitetot, sekako, mo`eme da raspoznaeme nekoi aspekti na
procesot na smrtta i odumiraweto, depersonalizacijata i derealizacijata.
Od druga strana, denes sme soo~eni so takvi epistemolo{ki predizvici,
koi go redefiniraat poimot na kulturniot identitet, vo svetlinata na dijalo{kata
filosofsko-politi~ka opcija. Vo toj kontekst, principot na identitetot
koincidira so principot na dijalogi~nost, drugost, inkonkluzivnost,
multipliciranost i, na toj na~in, upatuva ve}e na ramni{teto i vo ramkite na
samiot subjekt, da gi sogledame vnatre{nite razliki, podvojuvawa, umno`uvawa,
raslojuvawa. So drugi zborovi, totalitarnata i avtoritarnata ideologija na
celosta, edinstvenosta, monologizmot i ednoglasnosta, denes e zameneta so ideologijata,
koja gi poso~uva, prou~uva i istaknuva pred s¢ - polovite, etni~kite,
kulturalnite - razliki, odnosno, nivnata konstitutivna nu`nost i kompleksnost.
Dualniot koncept na identitetot, kako nov epistemolo{ki fakt, od
kogo poa|aat i procesite na sovremenata evropska integracija, zatoa, ja vrednuva
tolerancijata nad supresijata; razli~nosta / heteroglosijata nad homogenosta;
slobodata nad prinudata na identitetot.
86

Analiti~ki interes
Novata orientacija kon komplementarniot identitet vo evropskite integracioni
procesi, e od posebno zna~ewe tokmu za grupata na tkn. nedominantni
narodi i kulturi, me|u koi pripa|a i Makedonija. Nacionalniot subjektivitet
na ovie narodi, ~esto podveduvan pod pra{awe, osporuvan i zagrozuvan vo nivniot
buren istoriski razvoj i iskustvo, ~esto se potpiral vrz principot na
koegzistentnost, tolerancija i interkulturalnost. Prinudeni, poradi svojata
nedovolna brojnost, da potpa|aat pod dominacijata i vlasta na posilnite,
naj~esto sosedni dr`avi, ovie narodi stanale vistinski paradigmi za dijalogizmot.
Od svoja strana, podgotvenosta na novata evropska politika da ja prifati
i respektira Razlikata, da go apsolvira apstraktniot i egocentri~en poim na
subjektot i, so toa, da go potisne, oslabnee i neutralizira ~uvstvoto na zagrozenost
kaj nedominantnite narodi i kulturi - vo presudna mera }e vlijae na toa, da
se namali agresivnata, virulentnata ideja i koncept na nacionalizmot kako
kulturna ideologija. Zo{to, vo op{testvo kade ne se poreknuva ili zagrozuva
ne~ij kulturen identitet, avtomatski e neracionalno, toj glasno da se nametnuva,
deklarira ili pak instrumentalizira.
Od druga strana, golemoto i odlu~uva~ko zna~ewe i
mesto, {to £ se dodeluva na kulturata (a koe se potvrduva vo Izve{tajot dobien
od ON), ovozmo`uva maksimalno razvivawe i kreativno, produktivno doka-
`uvawe na kulturnite potencijali na sekoj nacionalen entitet. So ogled na toa,
na~eloto na nacionalizam i {ovinizam, prirodno }e bide nadminato so po visokoto
na~elo na kosmopolitizam-~uvstvoto na pripadnost kon svetot, kon eden
globalen identitet, koj{to me|utoa ne ja bri{e i potira individualnata
razlika i specifika, tuku istata ja razbira vo polifoni~na smisla: imanentno
rasloena, umno`ena i splotena so komponentite na Drugosta. Ako ja postulirame
samata kultura kako na~elo na identitetot, toga{ nitu tkn. nedominantni
narodi nema da se ~uvstvuvaat inferiorni, marginalni ili vtorostepeni
na svetskata kulturna i politi~ka scena: i tie, kako i drugite, mo`at da ja
poka`at, potvrdat i odbranat svojata kreativna i duhovna potencija, svojata avtenti~nost
i postoewe.
Ako ja sledime mislata na Milan Kundera, deka
"borbata na ~ovekot protiv mo}ta (vlasta) e borba na pameteweto protiv zaboravot#,
toga{, vo kulturite na nedominantnite narodi mo`e da go prepoznaeme
toj mnemotehni~ki efekt, toa pametewe na svojot kulturen identitet, koj nim,
denes i ovde, im go dava pravoto da postojat pod svoe ime, da govorat na svoj
jazik, da `iveat spored nasledstvoto na svojata kultura.
87

Elizabeta [eleva MAGOR
88
Komparativen identitet
Od svoja strana, dvi`ewata vo sovremenata teorija
i filosofija, kulturnite studii, trendot na tkn. kulturizam i tekstualizam,
potvrduvaat deka †kako zaedni~ka su{tina na ~ove~nosta, kako oaza na humanite
vrednosti, kako uto~i{te na univerzalniot jazik#, kulturata ostanuva
nezamenliva sila ili, poto~no, ogledalo na identitetot, vo koe se reflektira
i, u{te pova`no, se samorealizira, vo vid na kulturen i neporekliv monument,
postoeweto na eden subjektivitet (povesen, kulturen, epohalen, kosmi~ki).
Takvoto procesualno vospostavuvawe, steknuvawe i
povtoruvawe na kulturniot identitet na nedominantnite narodi, vo opkru`uvaweto
na neoprosvetitelskite struewa na evropskite integrativni
procesi, koi ja podr`uvaat kulturnata samoidentifikacija kako univerzalno
pravo i vrednost, ima dve va`ni implikacii:
Prvata se sostoi vo priznavaweto i prifa}aweto
na ontolo{kata raznozna~nost na svetot, kako konstituitiven princip na sekoe
~ove~ko su{testvo, spored svoeto mesto, vreme i okolnosti. Vtorata
implikacija, tokmu vo dijalogizmot, vo neophodnata potreba od raspoznavawe na
pretpostavkite i elementite na tu|iot kulturen identitet, ja sogleduva edinstvenata
mo`nost za dosegawe na sopstveniot identitet. Identitetot ne e apsoluten,
toj e sekoga{ relacionalen ili pak komparativen!
Zatoa, tuka zaslu`uvaat da se spomenat proro~kite
zalo`bi na ruskiot filosof na kulturata, Mihail Bahtin, koj{to siot svoj
`ivot mu go posveti na dijalogizmot, iako samiot najmalku mo`e{e da u`iva vo
nego: "Sekoj kulturen akt su{testveno `ivee na granicata, vo toa e negovata serioznost
i zna~ewe, otstranet od granicata, toj ja gubi po~vata pod sebe, ostanuva
ispraznet, samobendisan, se izroduva i umira#.
"Tu|ata kultura samo vo o~ite na drugata kultura se
otkriva sebesi pocelosno i podlaboko. Nie £ postavuvame na tu|ata kultura
novi pra{awa, koi taa, samata sebesi ne si gi postavila. Pri takvata, dijalogi~na
sredba me|u dve kulturi, tie ne se slevaat i me{aat, tuku sekoja go
so~uvuva svoeto edinstvo i otvorena celost, a vzaemno se zbogatuvaat#.
Takvata delokalizacija na marginite i na drugiot,
vo sredi{teto na analiti~kiot interes, imanentnata kritika na monologisti~kiot
koncept, transgredientnosta ili egzotopi~nosta, ireduktibilnosta
na individualnoto kulturno nasledstvo-upatuvaat na dinami~kiot proces, na

asteweto na interesot kon nedominantnite kulturi, {to treba da se iskoristi
kako strate{ki koncept od nivnoto vitalno zna~ewe.
Bez razlika na toa, dali interesot se javuva od aksiolo{ki, epistemolo{ki,
ili drugi pobudi - nedominantnite narodi tokmu sega ja imaat edinstvenata
i nepovtorliva mo`nost-da ja potvrdat svojata komplementarna
uloga i va`nost, vo sozdavaweto na noviot evropski poredok, zasnovan vrz principite
na interaktivnost, tolerantnost, dijalogi~nost, kosmopolitizam - principi
koi, na ovie narodi, otsekoga{ im bile svojstveni, imanentni i neophodni,
vo naporite za soo~uvawe i odr`uvawe na svojot kulturen identitet.
Globalnite procesi, koi gi pottiknuvaat vakvite
vrednosti, imaat neprocenlivo zna~ewe tokmu za nedominantnite narodi koi,
oslobodeni od prinudata postojano da go samopotvrduvaat i branat svojot kulturen
identitet, od militantnite i neprijatelski nastroeni sili, vo zakrilata
na novite integrativni procesi, za prv pat, treba da ja do`iveat svojata na~elna
potvrda i ramnopravnost, vo sklad so univerzalnite humanisti~ki normi.
PROBLEMATIKATA NA INTERTEKSTUALNOSTA
Problematikata na intertekstualnosta, daleku od toa da bide samo del od trendovskata
retorika na kni`evnata teorija i metodologija, pretstavuva integralen
element od po{irokata filosofema na dijalogizmot, {to ozna~uva i
stremi kon pokrupen epistemolo{ki prelom / rez, vo metodologijata na humanitarnite
nauki voop{to.
Aktiviraj}i krug pra{awa, {to e daleku po{irok i poambiciozen od onoj,
{to go vostanovuva, odnosno postulira prethode~kata, imanentna poetika; poetologemata
na intertekstualnosta, nastojuva, aktuelniot (ob)lik na kni`evnata
teorija i metodologija, da go prodlabo~i, do nivoto na edna fundamentalna po -
etika, odnosno etika na kni`evno - nau~noto prou~uvawe; na toj na~in, {to, vo
ramkite na svoite preokupacii, efmati~ki ja naglasuva instancata i problematikata
na Drugosta / Drugiot; kako imanentna, postojano delotvorna, potencijalna,
"demonska#, no i nomadska bitijnost; ostvarena vo ramkite na kru`eweto,
optekot, "fluksot#, proto~niot, otvoreniot, dinami~en, procesualen tek.
Tekstot - kako - svet i svetot - kako - tekst, se samo dve lica na istata dijalo{ka
iskaznost; sosredoto~ena, imeno, na nesvodlivata, nezapirliva, inkonkluzivna
igra na identitetite i temporalnite dimaenzii; nepovratno zagubeni vo svojata
89

Elizabeta [eleva MAGOR
mre`olikost, vo koja, Jas i Ti, se menuvaat i osciliraat, sozdavaj}i ja konstitutivnata
amplituda na intersubjektivniot entitet; nezale~ivo razlomen vo sebe
samiot, rasto~en, nesamoidenti~en; osuden na toa, da bitisuva samo vo prostorot
"pome|u#, vo me|ubitijnosta.
Problematikata na intertekstualnosta, implicitno ja predo~uva dehierarhizacijata
na logocentri~nite poimi na jastvoto, znakot i tekstot; vo prilog na
fluidniot, hipoteti~en prostor na me|usebnosta, rabnosta, grani~nosta; so
ogled na {to, filosofemata, epistemologemata i poetologemata na intertekstualnosta,
vsu{nost, steknuva opredeleni karakteristiki i na apofati~kata
(racionalno, dokraj neizreklivata i nesoop{tlivata) vistina i metodologija.
Bitieto na tekstot, ne samo spored svojot semanti~ki, tuku i spored svojot sintakti~ki
stroe`, osoznaeno kako androgino, dvopolovo, dvojstveno, odnosno intertekstovno,
me|utekstovno - ostanuva nesvodlivo vo ramkite samo na edna
(monolo{ka) opredelba; potvrduvaj}i go svoeto pagansko (mnogubo`e~ko, mnoguobli~no)
bitie.
Epistemologemata na intertekstualnosta, kako potvrda na ni~eanskiot
instinkt na dionizisko rasto~uvawe, raspetluvawe na krutite, monolo{ki, monadolo{ki
sistemi - mu se sprotivstavuva na kvazi -, odnosno na hiper - scientisti~kiot
moral, koj go du{i i go sterilizira ekstati~noto bitie na literaturata;
nejzinoto su{tinsko svojstvo na transcedencija, premavnuvawe na
voobli~enite granici, ramki, modaliteti.
Kako epistemologema, intertekstualnosta go zastapuva imanentnoto predimstvo
na `ivotot, kako iskustvo, promena, buewe, protek; dioniziskata nezauzdanost,
{to se preto~uva - vo i niz - umetnosta (vo `ivotot sogleduvaj}i, kako {to
smeta Bahtin, svoeviden poezis, odnosno sekoga{ - ve}e umetnost / Tekst).
Intertekstualnosta, kako apologija i emfaza na difuznoto, paganskoto samosozdavawe
i samorasnewe na `ivotot - vo - tekstot i na tekstot - vo - `ivotot;
maksimalno natopen so te`inata i vistinata na intimnoto iskustvo, `ivotnoto
stradawe, divata mudrost; koja nema za cel, pot~inuvawe na umot i vladeewe so
(protiv) nego, tuku, osloboduvawe od "zloto na teoriskata kultura# (kakvo {to
zagovara{e u{te Ni~e), probiv vo sferite na misti~noto,
neiska`livoto,iracionalnoto, apofati~koto; koi se, isto taka, dlaboko
soznatelni, kolku {to se do`ivuva~ki; isto tolku mudronosni, kolku i spasonosni.
Intertekstualnosta, kako eshatolo{ka metafora, princip i potvrda na
tekstualnata reinkarnacija, mo`nost za povtorno vozniknuvawe na du{ata /
glasot na prethode~kite tekstovi, vo teloto i duhot na aktuelnite, sekoga{ -
ve}e tekstovi - kalemi.
90

Intertekstualnosta, kako uvid vo generativnite potencijali na haosot, nepodredenoto,
slu~ajnoto, no i kako implikacija na indeterminiranosta, vo
tkivoto na samata kni`evna teorija i metodologija.
Intrtekstualnosta, kako u{te edno premostuvawe na potesnite kni`evno -
teoriski prou~uvawa, vo prilog na po{irokite kulturolo{ki studii i interpretacii
(promisluvawa na socio - politi~kite, filosofskite, kriti~ko - teoriskite
aspekti i relacii pome|u jazikot, znaeweto i mo}ta; znaeweto i institucionalnite
ramki / oblici / barieri).
Ne slu~ajno nare~ena kiberneti~ka, t.e. takva vo koja dominira principot
na avtoregulacija na tekstot, intertekstualisti~kata kritika i teorija, so ostra
indignacija, go osporuva paternalisti~kiot nadzor i privilegija, pred s¢ na
avtorot, kao auktor, a potoa i na ~itatelot, kako interpretator (diktator); so
samoto toa, afirmiraj}i ja idejata za "napu{tenoto delo#, odnosno "etikata na
pismoto, kako kritika na sopstvenosta# (Levin, vo Fekete, 1984 :202).
Aksiomot na intertekstualnosta, pove}e ne mo`e da se oddeli nitu od eden
vid ili oblik na tekstualna / diskurzivna praktika, naprotiv: svojstvoto na kineti~nost,
proto~nost; kako i animisti~kite dimenzii i metafori~ni konotacii,
{to mu se pripi{uvaat; od diskursot sozdavaat Telo, podvi`nost, vitalnost,
dinami~nost; a ne pove}e stati~en nau~en predmet, koj ostanuva nezale~ivo
krut, umrtven, definiran.
Mo`ebi, isto taka, ne e slu~ajno, {to poimot tekst pottiknuva (i e proizlezen
od) sferata na arhai~nite mitolo{ki proekcii, vrzani za kosmogoniskite
procesi na nastanuvaweto na svetot. Spored soznanijata na Mir~a Elijade,
"kosmogoniskoto sozdavawe e simbolizirano so ~inot na tkaeweto: koga
Tvorecot - tkaja~, so nevidlivi konci, za sebe gi vrzuva svetovite i su{testvata,
koi{to gi sozdal / isfrlil od sebesi# (1996:128).
Povikuvaj}i se na analogni uka`uvawa na @. P. Vernan, za seksualnite (i so
toa, povtorno - svetotvorni) konotacii na ~inot na tkaeweto; zaedno so
opravdanosta i smislovnosta na arhetipskite veruvawa vo generativnite, sozdatelskite
potencijali na Haosot (amorfniot, nepredvidliviot, s¢ u{te nepodredeniot
svet); gi otkrivame i podlabokite koreni, na denes razvikanata i aktuelna
topolo{ka geometrija (teorija na katastrofite i haosot), {to ja
proniknuva i paradigmata na dijalogizmot i intertekstualnosta.
Tokmu denes, vo vremeto, koga se afirmira eden oblik na kultura, poradi
visokiot udel i dominacijata na tehnologijata (elektronskite mediumi),
nare~ena tehnokultura, odnosno kiber - kultura; aplikabilnosta (primenlivosta,
opravdanosta) na aksiomatikata na intertekstualizmot; dobiva
svoi za~uduva~ki, materijalni argumenti, realizacii i olicetvoruvawa. So
91

Elizabeta [eleva MAGOR
ne{to posovremen re~nik, odo{to e onoj na Bahtin (koj namerno go odbiva{e
jazikot na in`inerite i tehni~arite, vo svojot govor za literaturata); Bodrijar
uka`uva na toa, deka `iveeme vo vremeto na "ekstaza na komunikacijata#, vo erata
na mre`ite, povratniot odgovor (fidbekot), so~eluvaweto so kompjuterskiot
ekran (interaktivnosta), novata tehnologija na pi{uvaweto i ~itaweto
(hipertekstot).
Me|u vode~kite teoreti~ari na intertekstualizmot, so ogled na toa, raste
i interesot za tipolo{ko prou~uvawe (i, po mo`nost, razgrani~uvawe) na srodnite
modaliteti: intertekstot i hipertekstot; potoa, potrebata za kriti~ko
soo~uvawe, sogleduvawe i uramnote`uvawe so entropskiot porast i bueweto na
informaciite (tekstovite) vo prenaseleniot kulturen, ili poprvo - kiber
prostor; ~ie{to postoewe radikalno gi menuva pretpostavkite i okolnostite
na tradicionalnata, "humanisti~ka# percepcija i recepcija na kni`evnite dela;
odnosno, samiot proces na sozdavaweto novi, eksperimentalni kni`evni `anri
(kiberpankot, hiperpoezijata, interaktivnoto pismo voop{to).
Sudej}i spored prilozite na Xorx Hilis Miler "Etikata na hipertekstot#,
odnosno Majkl Rifater "Intertekstualnosta vs. hipertekstualnosta#;
modalitetot na hipertekstot, u{te podramati~no ja podvlekuva, od edna strana,
kulturolo{kata predodredenost na pismoto, na tekstot, na literaturata a, od
druga strana, preminot - kon noviot, tkn. interaktiven model, koj{to eksplicitno
ja vklu~uva borbata, agonot, izborot; odnosno, promenata na oblikot na
~itawe, kade, podednakvo tekstot, kako i ~itatelot, se ramnopravni pojavni determinanti
na po{irokoto hipertekstualno pole.
Na toj na~in, u{te edna{, se potvrduva samouni{tuva~kiot potencijal,
odnosno fatalizam; imanentno vgraden vo sekoja metateorija, vklu~uvaj}i ja i
intertekstualisti~kata. Vo svoite radikalni izvedbi, taa ponekoga{ zapa|a vo
solipsizmot na avtoreferencijalnosta (Fekete, 1984:XVII), vo svoevidna magma,
zbunuva~ka i, re~isi, totalitarna indetermiranost i fluidnost.
Sepak, paradigmatikata na intertekstualizmot, najmalku e edinstvena,
ili pak ednodimenzionalna. Vo nikoj slu~aj, ne smee da se zaboravi, ili
zapostavi faktot, deka taa, fakti~ki, zapo~na i, vo re~isi site svoi relevantni
crti, be{e zacrtana od strana na Mihail Bahtin, vo opredelbata na dijalogizmot,
koja vo sebe komprimira i brojni filosofski konotacii i implikacii.
Otade, intertekstualnosta imame pravo da ja sogleduvame i kako ontologema,
za dijalo{ko ustrojstvo na svetot, na ~ovekot, kako i na tekstot; ontologema,
vo koja {to nepovratno e vpi{an i osoznaen nesvodliviot raskol
pome|u `ivotot i poimot, pome|u iskustvoto i znakot.
Proniknat so duhot na takvite sogledbi, sovremeniot germanski filosof
Peter Sloterdajk, govori za egzistencijalnoto "tetovirawe# na pismoto i na
92

avtorot; za egzistencijalnata i kulturolo{ka tetoviranost (obele`anost, sekoga{
ve}e vre`anost ) na znacite i tekstovite, na slogovite i zapisite; {to
"od po~etokot gi sobira sekoj eden `ivot# (1992:10); vo `ivotot, gledaj}i, kako i
Bahtin, svoeviden, zaokru`en, ispi{an i tetoviran so krvavi tragi - Tekst, odnosno
Kniga (kniga na `ivotot); onaka, kako {to pripadnicite na likovnoto
dvi`ewe FLUKSUS, programski ja zagovaraa, zastapuvaa i oblikuvaa "umetnosta
na `iveeweto#.
Prenaso~uvaj}i go kriti~ko - teoriskoto vnimanie, od svetot na ~isto
diskurzivnite, kon svetot na ontolo{kite odluki - konceptualnoto i filosofskoto
jadro na poetikata na intertekstualnosta, dijalogizmot; blagodarenie na
svojot {irok eksplikativen potencijal, gi zagatna i gi ovozmo`i dvete golemi
meta teoriski struewa: od edna strana, kriti~kata teorija; kako metadisciplina,
koja{to ja supsumira samata kni`evna teorija, {irej}i go svojot interes
kon po{irokite politi~ki i filosofski promisluvawa - od druga strana, kulturnite
studii; kako napor, da se dolovat i potesno da se kontekstualiziraat
konkretnite materijalni, socioistoriski i drugi uslovi, vo koi opstojuva
dadena kultura.
Na toj na~in, od edna strogo elitisti~ka, solipsisti~ka - teorijata na intertekstualnosta,
povtorno }e mo`e da se priklu~i (odnosno, da se vrati) vo
ramkite na transformisti~kata misla (praktika) - (Vernik, vo Fekete,
1984:131); koja go pottiknuva reaktiviraweto, obnovata, u~estvoto i sou~estvoto
na kategoriite na subjektot, svesta, otu|enosta i nejzinata transcedencija, vo
emancipatorskite zalo`bi i strategii.
Vra}aweto, obnovata, presozdavaweto na edna "sou~esni~ka teorija za svetot#
kakva {to, podednakvo , gi proniknuva prirodnite nauki, kako i aktuelnata
humanitaristika (ili kriti~ka teorija, kako {to vo 1995 g. ja imenuva britanskiot
teoreti~ar Daglas Talak), vo polna merka gi opravduvaat i revitaliziraat
na{ite soznanija, za pretstojnoto i imperativnoto "vra}awe kon
Bahtin#, odnosno kon neapsolviranite vrednosti i potencijali na dijalogizmot,
kade s¢u{te, postoi mesto i dostoinstvo za singularnoto, ednokratnoto, i
zo{to da ne, utopisti~koto iskustvo i proekcija; za neophodnata kriti~ka distanca
kon poredokot, kulturata, "golemiot kod i programa#, centraliziranata
dominacija, totali-tarnata (no isto tolku, kako {to poka`uvaat Fuko, Delez i
Gatari - disperziranata, difuznata) Mo}.
Smislata na Bahtinovskiot dijalogizam stanuva posebno aktuelna (da ne re~eme
akutna) tokmu denes, koga na globalnoto geopoliti~ko, a ne samo potesnoto kulturno
- umetni~ko nivo, jakne potrebata i imperativot za generalizacija na Dijalogot
{to zna~i "pretvorawe na Svetot vo sogovornik#, "voveduvawe na site
ne{ta vo svetot vo temata na Razgovorot# (F. Muhi}, 1995).
93

Elizabeta [eleva MAGOR
U{te pove}e, dijalogizacijata na svetot, prestanuva da bide samo edno od
mo`nite humanitarni ishodi{ta na nere{livite, "metafizi~ki#, spekulativni,
teoriski problemi - so samiot razvoj na aktuelnite socio-istoriski nastani vo
svetot, denes, taa dijalogizacija na svetot steknuva status na edna akutna,
prakti~na, egzistencijalna perspektiva, so dalekuse`no (dramati~no) istorisko
zna~ewe.
94

MODA, POSTMODERNA I PARADOKSITE
NA TEKSTUALNOSTA
†Sprotivnosta me|u modernoto i klasi~noto ne e hronolo{ka.
Klasikata ne e biv{a. Modernosta e na~in na edno vreme; kako
{to se veli i na~in na odnesuvawe na masa; ili na~in na
mislewe. Taa ne se sostoi samo vo naro~noto vnimanie, svrteno
kon idninata, modernosta e klasika, a postoi i tradicija na no-
voto#.
Fransoa Liotar: Intelektualni modi
Osnovna cel na ovoj prilog, pretstavuva prevrednuvaweto na modata, kako tipolo{ki
poim, od gledna to~ka, i vo perspektiva, na denes aktuelnite teoriski
raspravi i tolkuvawa; izvedeni vrz osnova na polivalentnata logika na
protivre~nostite, aporiite, antinomiite i nesvodlivite pojmovni identiteti.
Poimot moda, etimolo{ki vrzan so kvalifikativot na modernosta, soobrazenosta
so sovremenoto i novoto; niz istorijata na literaturata, bele`i pove}e
razli~ni modaliteti na pojava, {irewe i opredelba; so ogled na koi, prerasnal
vo predmet na analiti~ki interesi vo domenot na komparativnata kni`evna
nauka.
Na{ata namera, ovde, me|utoa, se sostoi vo toa, da ja poka`eme paradoksalnata
semanti~ka evolucija, odnosno imanentnata dekonstrukcija na poimite moda i
moderno; koja nastapuva vo ramkite na postmodernata epohalna svest i duhovnost,
rezultiraj}i, na toj na~in, so poimaweto na modata kako moment na povtoruvawe,
kako iterativna struktura; vtemelena vrz fundamentalniot, i ne pomalku
paradoksalen princip; principot na edno "sekoga{ - ve}e# deluvawe,
postoewe, bele`ewe, predzna~uvawe na site duhovni tvorbi, odnosno tekstovi.
95

Elizabeta [eleva MAGOR
I samata biduvaj}i proniknata so svojata heterogena retorika, paradoksalna
priroda i kontradiktorna pojavnost, postmodernata inicira eden dijalogi~en
poim na modata, kako spoj na arhai~noto so sovremenoto; kako potvrda na
cikli~niot princip na ve~noto vra}awe (vtemelen od strana na F. Ni~e); i
primer na eden eks-centri~en model na obnova; ovojpat, razbrana ne pove}e niz
retorikata na prelomot i rupturata; tuku niz reanimacijata na minatoto, tradicijata,
kulturnata enciklopedija.
Dokolku, spored navodite na Mihail Bahtin (vo mnogu ne{ta sovmesen so aktuelniot,
postmodernisti~ki pristap kon literaturata), evolutivniot koren na
moderniot, polifoni~en roman, se nao|a tokmu vo edna arhai~na, re~isi zaboravena
obredna forma, vo karnevalskata kultura - toga{, poimot na modernoto,
mo`eme da go postulirame isklu~ivo preku optikata na eden hibriden, sinkreti~ki
prnicip na reintegracija na minatoto so sovremenosta (kako {to,
vpro~em, glasi i porakata na Venecijanskoto bienale, vo 1980 god., "prezentnost/prisustvo
na minatoto#), vo ~ii ramki, modata implicitno zadobiva status
na grani~en, dvosmisleno postaven koncept.
Takviot, dijalogi~en pristap, kon kriteriumskata opredelba na modata i modernoto;
vo golema merka, otstapuva od voobi~enata interpretacija na ovie poimi,
izvedena vrz osnova na romanti~arskite, odnosno avangardisti~kite,
prvenstveno ikonoklasi~ki opredelbi.
Implicirani od dlabokata kriza na esencijalisti~kite i transcendentalnite
avtoriteti; modalitetite na modernata esteti~ka samosvest; na mestoto
na mrtviot ili osporeniot bog; go ustoli~uvaat Avtorot; ubedeni vo negovata,
re~isi apsolutna tvore~ka nadmo}; vo neporeklivata izvornost na negovite
postapki, iskazi, dela i presvrti. Iskreno nadevaj}i se i posakuvaj}i; toj, avtorot
da gradi ex nihilo (po~nuvaj}i od Ni{toto); modernisti~kite sogledbi, na
prvo mesto na vrednosnata skala, gi istaknuvaat kvalitetite na prestapot, otstapkata,
o~uduvaweto, {okot, iznenadata!
Kako period, vo kogo "interacijata i repeticijata dominiraat vo svetot na
umetni~kata kreativnost# (Umberto Eko), posmodernata ja karakterizira takov
pristap; {to go kritikuva i osporuva poimot na originalnosta, prvobitnosta,
izvornosta, bo`estvenosta na tvore{tvoto; davaj}i mu, namesto toa, predimstvo
na intertekstualizmot, kako poetologema i filisofema na nezale~ivata
mre`olikost, pluralnost, nesvodlivost; bilo na potekloto, bilo na samiot
identitet na stvarite; posebno onie od sferata na tvore{tvoto.
Vo eksplicitna forma po~nuvaj}i od Borhes; vo literaturata se zakrepnuva
veruvaweto, za prefiguracijata na sekoe delo, vo virtualniot prostor na neminlivosta,
univerzalna Biblioteka; na ~ii polici, s¢ i sekoga{ e ve}e
vpi{ano, protolkuvano, podredeno i predvideno; gradej}i ja, na toj na~in, meta-
96

fornata na beskone~niot, monstruozno s¢opfaten, katalog - krstozbor - tekst -
zapisnik - arhiva.
Na soodveten na~in, i vo kni`evnata teorija, zapo~nuva svoeviden kult i mesijanizam
na pismoto, kako iterativna struktura, {to i samata po sebe i vo sebe,
podlo`ena na principot na ve~noto vra}awe, na anamnezata, na beskone~nata
niza na reminiscencii, odn. sekoga{ ve}e modaliteti.
Taka, na primer, Mi{el Fuko ka`uva: "Zaedno so poimite na subjektivnata
svest i kontinuitetot (kako koherten entitet), se doveduva pod pra{awe
to~kata na kreacija, edinstvoto na deloto, periodot, temata, oznakata na originalnosta
i beskone~noto bogatstvo na skrieni zna~ewa#.
Sli~no na toa, Daglas Krimp, sledej}i gi radikalnite navodi na Bart, pi{uva:
"Fikcijata na kreativniot subjekt, £ otstapuva mesto na ~istata konfiskacija,
citiraweto, ekscepcijata, akumulasijata i repeticijata na ve}e postoe~kite
sliki. Poimite na originalnosta, avtenti~nosta i prisustvoto se potceneti#.
Namesto retorikata na rupturata, prekinot i radikalniot rez, implicitni na
modata, Bodrijar ja zastapuva alternativnata retorika na simulakrumite, prividite
i konceptot na hiperrealnoto, bezizvornoto, simuliranoto tvore{tvo.
Poa|aj}i od Bahtin, vo kni`evnata teorija jaknat anafori~kite i cikli~nite
modeli na kni`evnata evolucija, taka {to, osobeno vo semiotikata, dominantno
zna~ewe po~nuva da zazema tokmu estetikata na povtoruvaweto (J. Lotman), konvenciite
i presupoziciite (X. Kaler), prepoznavaweto i enciklopedi~nosta
(M. Rifater, U. Eko).
Sprotivno na hristijanskite koncepti za apsolutna pozicija na bo`estvenoto
tvorewe, Eko decidno tvrdi:
"Semiozata nikoga{ ne izrasnuva ex novo i ex nihilo. Niedna nova kultura
ne se sozdava poinaku, osven vrz fonot na starata#.
U{te poskepti~en i vozdr`an e stavot na amerikanskiot teoreti~ar i komparativist
Xorx Stajner: "Poimot pravewe novo e komparativen po logika i supstanca.
Novo, vo spredba so {to? Duri i najtvrdoglavata viso~ina na
revolucionernoto, nema ni{to vistinski singularno#.
Dokolku za Eko e sosema prifatlivo paradoksalnoto edinstvo na povtoruvaweto
i inovacijata; dodeka, za Derida, imanentnoto prisustvo na Tragata,
kako ostatok i potvrda na eden sekoga{ ve}e prethode~ki, bezimen, seni{en
zapis; ako pesnata ne e pi{uvawe, tuku pre-pi{uvawe, kako {to pora~uva H.
Blum; toga{, se soo~uvame so edna, vo osnovata dijalogi~na proekcija i koncepcija
na novoto, sogledno sekoga{ i isklu~ivo niz prizmata na sekoga{ - ve}e
posredni{tvoto, u~estvoto i udelot na Drugiot.
Zastapena i vo imanentnite ramki na sovremenata literatura i umetnost,
samata postapka na avtomatizacijata, samorefleksijata, metatekstualna opser-
97

Elizabeta [eleva MAGOR
vacija, spekulacija, me|u drugoto zagatnata od apokalipti~nata, raste~ka "nelagoda
na kulturata#; gi nazna~uva konturite na aktuelnata kriza (mo`ebi, duri
i kraj) na umetnosta.
Ne navleguvaj}i vo takva post-hegelijanska rasprava, nie ovde bi go poso~ile
neo~ekuvanoto sovpa|awe pome|u srednovekovnata i postmodernata hermenevtika,
vo onaa to~ka, vo koja, tradicijata se tolkuva kako sistem na vzaemni, intertekstualni
prinudi i pridobivki, sled koi, nastapuva izvesno teologizirawe
na teorijata.
I navistina, denes ne retko, }e se sretne misleweto, spored koe tokmu
kriti~ko-teoriskiot diskurs e vo moda, potisnuvaj}i go, vo ~itatelskata recepcija,
nekoga{ primarnoto mesto na tkn. umetni~ka literatura. Hauard Felpern
predupreduva na aktuelnata "religija na teorijata#, dodeka Rozalind Kraus eklatantno
tvrdi, deka: "medium na postmodernata literatura e kriti~kiot tekst,
napi{an vo paraliteraturna forma#.
So drugi zborovi, dali, mo`ebi, sega bi trebalo da raspravame za kni`evnata
teorija kako moda, ili za modata na teorijata vo kontekstot na posmodernata,
avtorefleksivnata, metajazi~na kultura?
Dokolku, etimolo{ki gledano, atributot na modernoto proizleguva od zborot
modernus, {to zna~i sovremen, novovekoven - toga{, vo paradoksalnata
evolucija na ovoj koncept, {to ja sledime vo postmodernite raspravi za identitetot
na delata, pronao|ame radikalna druga, ideolo{ka poenta.
Ona {to e denes sovremeno, odnosno postmoderno, se nao|a vo neraskinliv i
nerazla~iv tekstualen dosluh so arhai~noto. Novoto denes e, pred s¢, eklekti~no,
sinkreti~no; novoto e aporeti~no; tokmu toa, {to se kalemi so kulturnata
memorija i predanieto; tradicijata; postoe~kite kni`evno-umetni~ki
paradigmi.
So ogled na takvoto prevrednuvawe na novoto, poimot na modata se razobli~uva
kako relikt na flagocentri~nite koncepti i zabludi; vo osnova, biduvaj}i
metafizi~ki poim, svrzan so esencijalisti~kata proekcija na tvore{tvoto; so
monolo{ki koncept na identitetot - kako neprotivre~en vo sebesi, ednopolen,
samoizedna~liv poim.
Taka, denes, opstojuva tolkuvaweto na kni`evnosta, niz prizmata na anafori~kata,
sekoga{ - ve}e prefiguracija, vkodiranost i vpi{anost, vo korpusot
na bezimenata tekstualnost; odnosno vo Pismoto; razbrano kako medium na kulturanata
memorija i anamneza; no i kako branik, protiv bilo{kata efemernost
na ~ove~koto op{testvo.
Vo svojata paradoksalna, antiteti~ka logika; postmodernata, kako "koncept na
preodot#, tranzitivnosta, preminot (Kenet Vajt); naporedno gi sodr`i i poddr`uva
nostalgi~noto (past) i destruptivnoto (post) iskustvo i vrednuvawe na
98

kulturata (Linda Ha~ion); ostavaj}i n¢ re~isi napolno zbuneti, iznenadeni i
nemo}ni - dokolku i nea ja vrednuvame, spored kriteriumite na binarnata, aristotelovska,
monolo{ka vistina i proekcija na svetot.
No zo{to sme voop{to (post)moderni?
Od kade proizleguva taa iskonska potreba ili imperativ?
Dokolku, vo srednovekovnata estetika, osnovnata cel se sostoela vo toa, da se
postigne soobrazuvawe so bo`estvenata volja vo ve~nosta; toga{, {to mo`e deneska,
vo erata na ontolo{ki skepticizam, da pretstavuva soliden argument i
motiv na sozdavaweto? Ili, pak, na modernosta, vo site nejzini (vklu~itelno
sufiksalni) modaliteti?
Dali mo`ebi, odgovorot go sodr`i `estokata parabola na Ki{, za Majstorot i
U~enikot; parabola, koja tvore{tvoto go samoosporuva i razobli~uva, kako oblik
na sueta i samodopadlivost? Ili, pak, mo`ebi, vo voznemiruva~kiot, tegoben
trepet na vremenitosta, koja lakomo gi soxvakuva site novopojaveni, a
tolku stari bukvi, tragi i zapisi na bezute{niot krik na ~ovekot; zapadnat vo
nepremostliviot megdan so smrtnosta i prazninata?
So drugi zborovi, dali mo`ebi postmodernata ne e u{te edna itro{tina na
~ove{tvoto, so pomo{ta na cikli~niot princip na ve~noto vra}awe i sekoga{
ve}e predodredenosta; postojano da kopnee i me~tae, po nedoseglivata zakrila na
sakralnoto i ve~noto, prkosej}i mu taka, na principot na novoto i modernoto;
imeno, tokmu poradi negovata relativnost, privremenost, istori~nost?
Za{to, kako inaku bi go objasnile podemot na hibridniot poim na modata vo
postmodernata epoha; koga taa, modata, pove}e ne se potpira vrz centarot
(sovremenosta), tuku obratno, vrz marginata (minatoto); preku dominantniot
kvalitet i aspekt na redundantosta, - ostavaj}i pred s¢ kontradiktoren,
aporeti~en, reverzibilen, repetitiven, i ne pomalku misti~no fundiran fenomen?
Ili, podobro, eden nere{liv, interogativen, epistemolo{ki modus, obzemen
od nepredvidlivata igra na eshatologijata so arheologijata!
99

Elizabeta [eleva MAGOR
100
TRANZICIJA I(LI) DEKONSTRUKCIJA
Kako i sekoe drugo vpi{uvawe, i vpi{uvaweto na poimot tranzicija ne e nimalku
nedol`no, ednozn~no, ili ednostavno - bidej}i specifi~nata "logika# na
ova vpi{uvawe predizvikuva svoevidna neodlu~livost: dali ovoj poim
isklu~ivo }e go sfatime vo bukvalna i op{testveno-istoriska smisla, ili, pak,
}e odime ponatamu - vo vitelnoto retori~ko trupawe na asocijativnite, metafori~ni
konotacii?
Od edna strana, tranzicijata upatuva na eden op{testveno-ideolo{ki
fenomen, vrzan za epohalnata struktura na postmodernata kultura. Tranzicijata
pretstavuva proekt, no i fakti~ka sostojba. Proekt, dotolku - {to gi opfa}a
op{testvenite pridvi`uvawa kon kapitalizmot, vo zemjite na nekoga{niot socijalisti~ki
blok. Sostojba, vo smisla na vospostavuvawe na postindustriskoto
op{testvo na hipertrofiranite elektronski mediumi, vo zapadnata
kulturna sfera.
Poimot i proektot na tranzicijata implicitno povlekuva nekakov premin,
raskin, preod, presvrt kon ne{to drugo, alternativno, virtuelno, s¢u{te
nedefinirano, pa sepak, na ramni{teto na tekstot i pismoto, sekoga{ ve}e
vpi{ano i zabele`ano.
Poimot i proektot na tranzicijata, vo ko-ekstenzivnoto opkru`uvawe na
duhovno-istoriskite tendencii na postmodernata, uka`uva na aktuelnata i
akutnata kriza na esencijalnite koncepti, vrednosti i avtoriteti, koja predizvikuva
metafizi~ki nihilizam, ontolo{ki somne` i raskol, a, neminovno se
reflektira i na podra~jeto na teoriskoto promisluvawe na kni`evnosta - vo
podemot na teorijata na intertekstualnosta.
Vtemelena vrz fundamentalnite premisi na Bahtinoviot dijalogizam,
novata kni`evno-nau~na spekulacija, vo prv plan gi istaknuva tokmu semioti~kite
procesi na preminot, prevodot, transferot, transkodiraweto, transpozicijata
- kako ~initeli, koi go redefiniraat poimot na kni`evniot tekst so
pomo{ na modelot na intertekstualnosta - odnosno, infinitezimalnata, latentna
produktivnost; dijalogi~nata svrtenost kon drugiot; nesvodlivata, inkonkluzivna
i polivalentnata logika i konceptot na pove}ekratniot identitet.
Poa|aj}i od aksiomot na nesvodlivoto, a-originalno poteklo, izvor i
identitet na kni`evniot tekst, izveden od edna paradoksalna, sekoga{-ve}e
vpi{ana, nadli~na i nadmo}na tekstualnost - epistemolo{kiot proekt na in-

tertekstualizmot, ja gradi svojata fizionomija vrz osnova na antiteti~nata retorika
na preminot, marginata, procesualnosta - na toj na~in, reflektiraj}i go
tranzicioniot imperativ i na samata kni`evno-nau~na teorija i metodologija.
Vo vremeto, koga, edna pokraj druga, se sre}avaat i opstojuvaat dve epistemolo{ki
tendencii: od edna strana, tehno-esteti~kata i od druga, iracionalisti~kata
(misti~kata), navistina e nevozmo`no da se somnevame vo dijalogi~noto
bitie na teorijata, kako {to e sosem anahrono i iluzorno, da me~taeme za
vospostavuvaweto na edinstvena, ednozna~na, u{te pomalku, rigidna, ezuitska
metodolo{ka paradigma.
Tehno-estetikata, pottiknata od aktuelnite tehnolo{ko-informati~ki
dostreli, nastojuva da gi predvidi novite implikacii, koi se odnesuvaat na
novoto (virtuelno ili sajber) oblikuvawe i opkru`uvawe na literaturata; fascinantnite
mo`nosti za sozdavaweto na tn. hipertekstualna (sajber) umetnost.
Vo toj kontekst, ve}e i od stranata na pro~ueni akademski avtoriteti,
kako Majkl Rifater ili Xorx Hilis Miler, se postavuvaat pra{awa za problemite
na novata performativnost, interaktivnosta, "vtorata oralnost#, serijalnosta,
virtuelnoto avtorstvo, internet-nomadstvoto i sl.
Kontroverznoto, tranziciono lice na sovremenata teorija, bi bilo,
me|utoa, nepotpolno bez vlogot na aporeti~nata tradicija, zastapena vo trudovite
na Derida i Kristeva, a koi redovno se povikuvaat na inspirativnoto
nasledstvo na Ni~e i Hajdeger. Povtornata sakralizacija na kritikata i teorijata-
najavena so krizata na naukata, za koja, na po~etokot na vekot, inspirativno
govori Edmund Huserl-svedo~i za pritaeniot kopne` na postmodernata
epoha, povtorno da se do`ivee iskustvoto na Svetoto (sepak, kako {to uka`uva
Tine Hribar, toa e svetoto bez bo`estvo), koga site granici, oblici, diskursi
se stopuvaat vo eden fluiden prostor, zasnovan na apofati~kata teleologija na
nedolovlivosta i neiska`livosta. Misti~kata (iracionalisti~kata) struja vo
kni`evnata teorija, postavuva poinakvi epistemolo{ki kriteriumi, poto~no,
svoevidna epistemolo{ka anarhija - koja, pred s¢, go respektira kreativnoto,
li~noto, avtenti~noto kni`evno-teorisko pismo. Takvo, kakvo {to, na primer,
postoi vo ramkite na aktuelnata geopoeti~ka "{kola# na {kotskiot poet i teoreti~ar
- Kenet Vajt, pottiknat od duhovnoto paganstvo, nomadskiot princip,
obnovata na arhetipskata relacija pome|u ~ovekot i prirodata.
Poimot na tranzicijata se vgraduva vo denes aktuelnata retorika, koja ja
istaknuva vrednosta na interkulturniot dijalog, problematikata na drugotnosta,
nadminuvaweto na ksenofobijata i evropocentri~nata arogancija.
Noviot koncept na identitetot, {to denes preovladuva vo kulturniot
diskurs, odi kon nadminuvawe (tranzicija) na logocentri~nite, monologi~nite,
proekcii na kulturniot identitet-a vo prilog na polivalentniot, kompleksen
101

Elizabeta [eleva MAGOR
model na pove}ekratniot identitet (kako {to veli teoreti~arkata Jola [kuq:
"na{iot kulturen identitet e na{iot intertekst# - {to }e re~e - premin,
preod, tranzicija).
I da zaklu~ime: od edna strana, poimot, procesot, proektot na tranzicijata
e vo vistinska smisla primeren na vremeto, koe ja osporuva i dekonstruira
logocentri~nata tradicija na zapadnoevropskata misla- vo prilog na
aporeti~nite koncepti, koi {to gi poznava isto~nata (i vo toj kontekst, i pravoslavnata,
ortodoksnata) tradicija.
Vo taa smisla, tranzicijata kako procesualnost, navistina e paradigmati~en
model, za opis na globalnite epohalni tekovi, na prevrednuvaweto na
op{testveno-politi~kite i kulturni promeni na krajot od 80-tite godini, a, vo
tie ramki, i na epistemolo{kite pomestuvawa kon noviot teoriski model, koj,
namesto hiperteoretizmot i prenaglaseniot akademizam, gi afirmira vrednostite
na li~noto do`ivuvawe i nesvodlivoto kni`evno iskustvo, intimnata
pobuna i skepsa kon "granicite na teorijata#.
Sepak, tranzicijata, osven kako op{testveno-istoriski fenomen, vrzan so
edno konkretno istorisko razdobje; mo`e da se postulira i kako tipolo{ki
(univerzalen) fenomen, so po{iroki aspekti i konotacii.
Na krajot, bi ja iska`ala svojata dilema i zapra{anost: dali, mo`ebi,
bitieto na kni`evnosta ne e trajno vrzano i osudeno na Tranzicija, na samonadminuvaweto
kako uslov na svojot opstanok? Vo koja mera, temata za tranzicijata
i kni`evnosta e vo osnova univerzalna (a ne samo denes aktuelna) tema? Zarem
mo`e da se izostavi isku{enieto, predizvikot, preminot -koj se nao|a vo sr`ta
na kreativniot ~in?
Edna{ protolkuvan kako "bitie na preminot# (Isaija Berlin), bitie na
tranzicijata, Demonot stanuva vtoro ime (vtoro lice ili mo`ebi samiot
obrazec) na kni`evnosta, nejzinata nedolovliva tainstvenost, magiskata zamajnost,
re~itata ti{ina i mol~ewe. Nedofatliva, nepredvidliva, opasno
bliska do polovite na sopstvenoto samoporeknuvawe, kni`evnosta, so vekovi,
im se sprotivstavuva na nespretnite obidi za kone~noto osvojuvawe na nejzinata
tajna i ubavina.
Dotolku pove}e e lucidna, konstatacijata na kanadskiot bahtinolog Klajv
Tomson,: "Nie (se misli na kriti~arite i teoreti~arite - zab. moja), sme patuva~ki
izveduva~i, artisti. Sekoga{ vo me|uprostorot, sekoga{ vo tranzit#.
Sekoga{ vo tranzicija, vo dinamikata na temporalnosta i razvojnosta.
Tranzicijata - kako na{a sudbina. Mo`ebi, uteha. Ili, kreativna
zapoved...
102

DIJALEKTIKA NA PAMETEWETO I
ZABORAVOT VO POSTMODERNATA EPOHA
"Ja otvorivme Planinata
So pomnewe
So star
Fat zborovi tajni#
Jordan Danilovski
Pome|u pismoto i kulturnata memorija otsekoga{ postoela imanentna
vrska: pismoto e eden od instrumentite za konzervacija, odr`uvawe i
so~uvuvawe na pameteweto i takvata negova mo} stanuva poseben predmet na interes,
kaj pretstavnicite na Torontskata {kola, posebno, vo "Gutembergovskite#
metafori na Mar{al Makluan. Pismoto ima svoja funkcionalna osnova,
toa e edno od mnemoni~kite sredstva, ~ija{to cel e za{titata na informacijata
od zaboravot, entropijata, smrtta. Toa uveruvawe, pome|u drugoto,
mo`e da se argumentira so arhai~nata figura (i misija) na staroegipetskiot
bog Tot, koj e, istovremeno, bog na mrtvite, no, isto taka, i za{titnik, odnosno,
bog na jazicite i na pismoto. Da ne zaboravime pri toa, deka i za{titni~kite na
umetnosta kaj starite Grci, Muzite, se }erki tokmu na Mnemosina (Memorijata).
Dlabokata vrska pome|u pi{uvaweto i se}avaweto, intuitivno e nasetena
i eden od drug nezavisno iska`ana, kaj dvajca sovremeni poeti: edniot od niv,
irskiot poet [ejmas Hini, anamnezata ja proglasuva za eden od 4 modusi na
pi{uvaweto, pi{uvaweto poezija, kako {to smeta toj, pretstavuva terapevtska
anamneza. Makedonskiot poet Ante Popovski ka`uva, deka umetnosta e op{tewe
so damninite vo sebe i vozobnovuvawe na zborovite. Eden od negovite stihovi
glasi:"Velat: ne umira. I mrtov pameti poetot#. Toa, pak, kako da go opravduva i
misleweto na Harold Blum, iska`ano vo negovata posledna kniga "Zapadniot
Kanon#, deka pameteweto e, vsu{nost, eden vid umetnost, i deka tokmu toa pretstavuva
fundamentalen instrument za literaturnata kritika: " Da se zaboravi,
vo estetskiot kontekst, e smrtonosno, bidej}i poznavaweto i znaeweto vo kritikata,
sekoga{ zavisi od pomneweto#.
103

Elizabeta [eleva MAGOR
Na po{irokoto psiholo{ko nivo, e vostanoveno soznanieto za konstitutivnata
i konstruktivna uloga i funkcija na se}avaweto, vo procesot na oformuvaweto
na individualniot, odnosno kolektivniot identitet. Frojdovata psihoanaliza
fakti~ki prestavuva nauka za se}avaweto, kako i za negovite mo`ni,
traumati~ni u~inoci i efekti, vrz podocne`niot razvoj i odnesuvawe na edinkata.
Vo kontekst na toa, histerijata, odnosno histerikot se opi{uva kako ~ovek
{to strada, {to e bolen tokmu od, i poradi svoite se}avawa. A, vo sodr`inata
na psiholo{kiot poim na se}avaweto, spa|aat: iskustvoto, emociite, stereotipite
i predrasudite.
Na u{te po{iroko, socio-antropolo{ko ramni{te, isto taka se istaknuva,
deka procesot na individualnata inicijacija (vklu~uvawe i integrirawe)
na ~ovekot vo op{tesvenata zaednica (i telo), odi tokmu po pat na edna traumati~na
inskripcija (vpi{uvawe na bolnite, traumati~ni `igovi na identitetot),
a, pak, taa ponatamu, opstojuva i dejstvuva, vrz osnova i blagodarenie na
se}avaweto - se}avaweto na prvobitniot proces na op{testvenoto "`igosuvawe#
(Delez/Gatari, Ervin Gofman), {to, vo idnina, na nekolku ramni{ta, vlijae vrz
individualnoto dejstvuvawe i odnesuvawe: afektivno (predizvikuvaj}i preventiven
strav), kognitivno (sozdavaj}i gi po`elnite, vrednosni stereotipi na odnesuvaweto)
i biheivioralno (upatuvaj}i na socijalnata kontrola, kako na svoj
ultimativen princip) (v. vo Marija Todorova). I da ne zaboravime, takvoto
tolkuvawe vo svojata argumentaciona osnova, poa|a od pretstavata za teloto
kako tekst, odnosno medium za vpi{uvawe na pe~ati i tragovi od strana na
`ivotot.
Funkcionalnata delotvornost na telesnoto pametewe, ja istaknuvaat
pove}e misliteli: na primer, Peter Sloterdijk, imaj}i gi predvid site onie
nastani, {to ja so~inuvaat "knigata# na individualniot `ivot, {to se
zaokru`uva so smrtta, govori za "egzistencijalnoto tetovirawe#, dodeka, Xefri
Hartman, mislej}i tokmu na postoe~kite istoriski traumi i nepravdi, bukvalno
veli: "Mojot um zaborava, no moeto telo gi ~uva luznite. Teloto e krvote~na istorija#.
Tokmu vakviot eti~ki imperativ, kako esencija na se}avaweto go poentira
i znamenitata misla na Milan Kundera, deka "klu~ot na politi~kata borba
na 20. vek e borbata na se}avaweto protiv zaboravot#.
Vo kni`evnata i vo kulturnata teorija, vo 80-tite godini od ovoj vek,
mo`eme da zabele`ime sozdavawe i dominacija tokmu na tkn. anamnesti~ki
model, {to go istaknuva kompleksniot karakter na tkn. kulturno pametewe:
spored ovaa koncepcija, pameteweto ne e samo akumulator (~uvar), tuku isto
104

taka i generator (sozdava~), kreativen (a ne samo imitatorski, epigonski, neinventiven)
mehanizam na estetskoto sozdavawe.
Potpren na platonisti~kata koncepcija na ideite kako se}avawa, anamnesti~kiot
model vo kni`evnata teorija, svojot genijalen predvesnik go ima vo
deloto na Mihail Bahtin, koe{to iscelo se zasnova na premisata za
generi~koto pametewe ne samo vo literaturata, tuku i vo kulturata, istaknuvaj}i
ja premisata za inkonkluzivniot, nezavr{en i nepredvidliv dijalog me|u
kni`evnite dela, me|u razli~nite kulturi, no i me|u razli~nite vremenski dimenzii.
Kako ilustracija na Bahtinovite stojali{ta za sekoga{-so-se}avawave}e-kontaminiraniot
proces na estetskoto sozdavawe, bi mo`ele ovde da go
navedeme primerot so sozdavaweto na moderniot, polifoniski roman (Dostoevski),
vrz osnova na generi~koto se}avawe, {to dosega daleku ponazad, vo
anti~kata epoha, poto~no, vo `anrot na sokratovskiot dijalog i menipejata.
Imaj}i gi predvid vakvite presvrtni~ki stojali{ta za dijalogi~niot
karakter na kni`evno-umetni~koto i kulturnoto sozdavawe, vo sredinata na 6otite
godini, Julija Kristeva }e go promovira noviot klu~en termin na
kni`evnata teorija i kritika, terminot intertekstualnost. Taa, na primer, vo
edna od kategoriite na intertekstualnosta, vo tkn. genotekst go raspoznava onoj
vid se}avawe, {to e zaslu`no za produkcijata na zna~ewata vo noviot, aktuelen
tekst.
[to se odnesuva do post-strukturalisti~kata teorija, site nejzini eminentni
pretstavnici, vo edna ili druga terminolo{ka forma ili metafora,
isto taka go poddr`uvaat anamnesti~kiot koncept na kni`evnoto sozdavawe.
@ak Derida toa go pravi so pomo{ na kategorijata "traga#, ~ija{to su{testvena
poraka se sodr`i vo soznanieto, deka samoto pismo e traga, otisok na ne{to
tainstveno, nedoseglivo, fluidno i difuzno i deka denes, vo vremeto koga e
osporeno postoeweto na boga, odnosno esencijalnata figura, fakti~ki nikoga{
nema da mo`eme da dopreme do toa posakuvano te`i{te, centar,izvor ili
sredi{te na svetot (i na pismoto), deka zasekoga{ }e ostaneme plenici i podanici
na se}avaweto (i nostalgijata).
Vo duhot na takvite razmisluvawa, Rolan Bart govori za edna demonska
intertekstualnost, t.e. za razmno`uvaweto, vkrstuvaweto i kru`eweto na brojnite
odjeci, citati, referenci, t.e. zna~enski mre`i, duhovni registri i avtorski
potpisi, {to se "zaslu`ni# za aktuelnata "smrt na avtorot# vo ime na fantomskoto
se}avawe; dodeka, @erar @enet ja upotrebuva metaforata za "palimpsestot#,
za da podvle~e, deka literaturnite dela se udvoeni zapisi, odnosno sloeviti
prerabotki i se}avawa na svoite prethodnici.
105

Elizabeta [eleva MAGOR
Na sli~en na~in, Jurij Lotman, sledej}i i dorazvivaj}i gi soznanijata na
Bahtin, ja afirmira kategorijata "kulturna memorija#: su{testvenata karakteristika
na sistemite vo kulturata e tokmu nivnata sposobnost da se se}avaat
na site svoi, prethodni sostojbi, i na toj na~in, dinami~no da se razvivaat i da
se menuvaat. A pak, toa svojstvo, od svoja strana, vodi kon dalekuse`nata konsekvenca,
{to ja izvlekuva Renate Lahman: deka vo kulturata, zaboravot, ednostavno,
ne e vozmo`en!
Zasnovan vrz ni~eanskiot, cikli~en koncept na istorijata, i vrz principot
na ve~noto vra}awe, kako tipi~no mediteranski, odnosno dioniziski
princip na postojanata obnova, ili, na déja vu (ve}e videnoto) - anamnesti~kiot
model ili {kolata na se}avaweto vo aktuelnata kni`evna teorija go svrtuva
na{eto vnimanie kon kategorijata na estetskata anamneza (po analogija so kategorijata
"erotska anamneza# na Sloterdijk, kako sostojba na "kopne`, {to go
nadminuva sekoj konkreten predmet#), kon poimaweto na se}avaweto kako poeti~ko-esteti~ki
princip, kako rezultat na koe, tekstot prerasnuva vo svoeviden
spomenik.
Navistina, vo sovremenata literatura ve}e se zboruva za podem na tkn. enciklopediski
model (A. Jerkov). Negoviot eklatanten pretstavnik Horhe Luis
Borhes, so pomo{ na tkn. ekumenska fantastika, svojata poeti~ka programa i
avtorska prepoznatlivost ja izgradi tokmu vrz modalitetot na "golemoto
se}avawe# (Sol Jurkjevi~). Motiviran od imanentno poeti~kite, no, so ogled na
enormniot porast na kulturnata tradicija, motiviran i od po{irokite, kulturolo{ki
pretpostavki, ovoj model, svojata osnova ja nao|a vo ideolo{kata sakralizacija
i, duri, feti{izacija na Bibliotekata, kako metafora na s¢opfatnoto
znaewe, kako kulten topos na besmrtnata i apsolutna mudrost. Vo toj
kontekst, elementot na pisatelskata erudicija (~itaj-asimiliranata kulturna
memorija), prerasnuva vo eden od neodminlivite konstitutenti i kvaliteti na
kni`evniot talent i estetska vrednost, isto taka.
Opi{uvaj}i go, so izvesna doza na cinizam, ovoj vid literatura, svojstvena
na epohata na postmodernizmot, kako "nekropoetika# (ili igra na posmrtnite
avtorsksi maski), Mihail Ep{tajn, se obiduva da gi otkrie i po{irokite motivaconi
pri~ini za nejzinoto sozdavawe i postoewe. Vo toj kontekst, toj se sosredoto~uva
na eden va`en fenomen, paradigmati~en za sovremenoto kulturno (i ne
samo kulturno) `iveewe: toa e, imeno, akutnoto dejstvo na tkn. informati~ka
trauma, odnosno "kulturno-informativnata# preoptovarenost i, duri,
zadu{enost, na koja e podlo`en i od koja strada sovremeniot ~ovek.
106

Ovaa sostojba, koja, patem ka`ano, ja voo~uvaat i nekoi drugi analiti~ari,
go prenaso~uva na{eto vnimanie i zagri`enost, kon fatalnite i destruktivnite
u~inoci i efekti na pameteweto. Me|u prvite, u{te Platon predupredi na
toa, deka izumot na pismoto, so sebe ja nosi i taa opasnost, da predizvika zaboravnost
(nie, denes, so poinakov jazik, ovde bi ka`ale - entropija, haos, prenatrupanost)
vo du{ite. Sovremenata semiotika, pak, uka`uva na fenomenot na
hipersemiozata, t.e. pre-ozna~enosta, pregolemata kompleksnost i umno`enost
na semioti~kite strategii, {to kru`at vo na{ata kulturna sredina (R. Lahman).
Poznatiot teoreti~ar i kriti~ar na novite, digitalni mediumi, Vilem Fluser,
uka`uva na su{testvenata metateza na ulogite i posledovatelnoto otu|uvawe na
Bibliotekata, koja kako nadredena, transcendentna senka, se nadvisnuva i demne
nad ~ovekot: namesto bibliotekata da mu slu`i na ~ovekot, denes, situacijata e
obratna, imeno, toj, ~ovekot, se nao|a vo situacija da £ slu`i na Bibliotekata i
sebesi, duri, i da se identifikuva preku nea.
Vo sovremeneta kulturna antropologija, s¢ pove}e, jakne stojali{teto na
edna apokalipti~na vizija na literaturata i kulturata: po analogija so opredelbite
na Bodrijar, vo samiot Tekst se otkriva dejstvuvaweto na edna fatalna
strategija, odnosno, mehanizam na nezapirlivo, neskrotlivo metastazirawe i
umno`uvawe na informaciite.
I tokmu tuka e mesto, da progovorime za edna korisna distinkcija, {to, so
ogled na spomenatite problemi na identifikacijata i lociraweto na preobemnoto
kulturno se}avawe, ja predlagaat nekoi teoreti~ari: distinkcijata, pome|u
pameteweto, kako latentna, fluidna, globalna, nepretstavliva struktura, od
edna - i se}avaweto, kako potesna, manifestna, konkretizirana, verbalno pretstavena,
oblikuvana i izrazena struktura, od druga strana. Proizlezena tokmu od
primenata na opredeleni zakoni (Dona Kolar-Panov), kako {to se: selekcijata
(izborot), perspektivata (glednata to~ka i, voop{to, stojali{teto), hierarhizacijata
(podreduvaweto po va`nost), sozdavaweto kauzalni vrski i paradigmati~ni
obrasci (osmisluvaweto i oblikuvaweto na smislovni celosti), strukturata
na se}avaweto se potvrduva kako eminentno narativna strategija. Toa go
potvrduva i postoeweto na posebniot kni`even `anr, memoarite, ~ija{to eminentna,
programska i generi~ka konstanta e - samoto se}avawe.
Toa soznanie ni ovozmo`uva da si gi pretstavime, objasnime i locirame
nekoi od zna~ajnite manifestacii i fenomeni, za koi pogore zboruvavme. Od
edna strana, onoj fantomski i nedosti`en intertekst ili traga, za kogo govorat
sovremenite teoreti~ari na kulturata - blagodarenie na ovaa distinkcija, sega,
vsu{nost, mo`eme da go pretstavime i vo ramkite na kategorijata na
107

Elizabeta [eleva MAGOR
pameteweto. Pameteweto e, vsu{nost, onoj "na{#, sekoga{-ve}e latenten i
prednazna~en intertekst, od kogo nema begstvo. Ili, kako {to po malku fatalisti~ki,
ka`uva Sloterdijk, nie ne ja poseduvame tradicijata, tuku, taa n¢ poseduva
nas. Od druga strana, se razobli~uva i uslovnata, fikcionalna priroda na
istorijata kako vid (pred s¢, politi~ko) se}avawe. Dokolku, po pravilo, sekoe
se}avawe e produkt na postoeweto i primenata na edna opredelena narativna
strategija, toga{, stanuva mnogu zna~ajno - kriti~koto so~eluvawe so uslovnite
zna~ewa i intepretacii, kako i prevrednuvaweto tokmu na vostanovenite naracii
(i eventualni- manipulacii) za na{eto istorisko minato (~itaj -
pametewe), {to gi sodr`i i {to nam ni gi nudi Istorijata kako prikazna, odnosno,
kako ideologija.
Tvore~kata konstrukcija (a ne samo anamnesti~kata re-konstrukcija), {to
imanentno ja nalo`uva i {to e zastapena vo modalitetot na istoriskoto
se}avawe, jadrovito ja razobli~uva Mi{el Fuko: koj predupreduva, deka nie,
vsu{nost, imame apriori dirigirani, ideolo{ki naso~uvani, selektivni,
se}avawa i pretstavi za istoriskoto minato, deka "na lu|eto im se poka`uva ne
ona {to bile, tuku, {to moraat da zapomnat deka bile#.
Mo`nite ideolo{ki manipulacii so modalitetite na istoriskoto
se}avawe, odnosno prikazna, stanuvaat posebno pokazatelni i polezni za takvi
podra~ja, kakov {to e Balkanot. Kako {to lu|eto, vo romanot na Markes "Sto
godini samotija#, stradaat od bolesta na zaboravot; taka, lu|eto na Balkanot
stradaat od bolesta na pameteweto, ili, tie, pona~esto se bolni, ili boleduvaat
od se}avawa.
Dokolku ne e zdru`eno so proektivnite kapaciteti na imaginarnoto, veli
Pol Virilio, pameteweto stanuva nevroti~na ili patolo{ka fiksacija za
minatoto. Poznatiot i avtoriteten psihoanaliti~ar Erih From, za vakvata pojava
na postojano i isklu~ivo `iveewe vo minatoto i, sledstveno, zapostavuvawe
na idninata, voveduva edna u{te poradikalna (i zagri`uva~ka) dijagnoza - nekrofilija.
Pameteweto, zna~i, mo`e da ima dvojna, ambivalentna uloga: konstruktivna,
konstitutivna, no i destruktivna, razorna. Dokolku teleologijata na
pameteweto se sostoi vo ostvaruvaweto na op{testvenata inicijacija i integracija,
ne treba da zaboravime tokmu na latentnite, regulativni, no i restriktivni
socio-kulturni mehanizmi, {to pri toj proces ja sproveduvaat neminovnata
selekcija (izbor) i negacija (otfrlawe) na seto ona {to, kako kulturna
Drugost, mo`e da bide nepo`elno, razgrani~eno i, vo krajna linija, obespraveno.
108

Pameteweto, osven konzervatorskata, vo region kakov {to e Balkanot,
mo`e (kako {to dramati~no ni potvrduva iskustvoto od poslednata decenija) da
odigra prvenstveno konzervativna (represivna) funkcija, paraliziraj}i go umot
i proektualnoto razmisluvawe, vo retrospektivnata i retrogradnata, nekrofilska
opsednatost so minatoto, koja postojano gi pothranuva tokmu paranoidnite
somne`i i predrasudi kon Drugiot. Taka, da se poslu`ime so omilenata
strukturalisti~ka opozicija, opsednatosta so dijahronijata na Balkanot, rezultira{e
so negovo zapostavuvawe na, i zaostanuvawe zad, sinhronijata (~itaj -
svetot). Ili, kako {to vo cini~en manir toa go zabele`uva Vinston ^er~il:
"Balkanot proizveduva pove}e istorija, otkolku {to konsumira#. Ili, kako {to
poetski se pra{uva Bogomil \uzel: "ima li prokletstvo i izgon od se}avaweto /
za vinovnikot i gre{nikot#.
Ottuka, zaradi odr`uvaweto na neophodnata, dijalekti~ka ramnote`a, vo
na{iot tekst, neophodno e sega da se aktivira vtorata komponenta od naslovot,
zaboravot, i, pri toa, da se zapra{ame: dali, mo`ebi, vo vremeto na informati~kata
trauma i nekrofilskata opsednatost so se}avaweto, koga toa, poleka,
no, neumitno, se pretvora vo smrt - spas i izlez treba da pobarame vo - smrtta na
se}avaweto?
Pove}e misliteli ja poso~uvaat terapevtskata uloga na zaboravot;
(izgleda ~udno, no tokmu tvorecot na filosofskiot koncept na ve~noto
vra}awe), Fridrih Ni~e vo zaboravot gleda "`ivotna neophodnost i preduslov
za zdravjeto na edinkata, narodot, kulturata#. Sli~no na nego, pro~ueniot pesimist
i insomni~ar Emil Sioran, e ubeden vo toa, deka `ivotot mo`e da se podnesuva
samo vo diskontinuitet i deka ulogata na ~ovekoviot son e tokmu vo takvoto
obezbeduvawe, makar na privremeniot zaborav. Pol Virilio, vrz osnova na
eden paradoksalen navod od Borhes (koj, se}avaweto go proglasi za svoj poeti~ki
koncept), tokmu vo zaboravot prepoznava edna neophodna, proektivna i kreativna
strategija.
Mo`ebi, }e si dozvolime da dodademe i nie, i denes aktuelnite milenaristi~ki
koncepti na post-modernata, kako i prognozite za "krajot na...# ~ovekot,
istorijata, umetnosta - svoeto ishodi{te go nao|aat tokmu vo zaboravot, koj{to,
nalik na alhemi~arskoto nigredo ("nultata sostojba# i po~nuvawe od po~etok) e
oblagoroden od zavodlivoto, i nasproti s¢, utopisti~ko Vetuvawe za nekakov
nov, po~ist po~etok... i poredok.
Dali, pri toa, mo`niot izlez od balkanskiot sindrom i nekrofilija,
treba i mo`e da se bara vo promoviraweto i afirmiraweto na metaforata na
Nomadot, koj{to, nasproti fundamentalisti~kata sprega na se}avaweto i teri-
109

Elizabeta [eleva MAGOR
torijalnosta, ja zagovara alternativata na "slobodna, avtonomna individua, bez
minato# (Delez/Gatari); vo ime na pravoto i mo`nosta, taa, tokmu kako individua
da re{ava i da tvori - za sebe.
Bla`e Koneski
110
NOMADIZMOT - POETSKI KOPNE@ I
ANTROPOLO[KA KONSTANTA
"Do kade sum ja pronesol svojata qubov -
do tamu e mojata tatkovina#.
Vo nastojuvaweto jadrovito da go imenuva i opredeli duhovniot profil na
sovremenata kulturna epoha, eden teoreti~ar neodamna se poslu`i so sintagmata
"nomadskata kultura na postmodernata# (Mi{ko [uvakovi}, 1995), vo toj
kontekst, podednakvo vklu~uvaj}i gi obete dimenzii na nomadstvoto: prostornata,
kako i vremenskata.
Nie, me|utoa, bi sakale da zapo~neme, kako {to ovde i dolikuva, so nekolku
stihovi, napi{ani, mnogu godini pred promoviraweto na ovaa, denes
kultna, epistemolo{ka i esteti~ka kategorija, stihovi od pesnata "Tatun~o#,
~ij{to avtor e osnovopolo`nikot na sovremenata makedonska poezija, Ko~o
Racin:
"Ako ku}a ne napraviv
so visoki, {im{ir porti,
ku}a cel svet bratski mi e...#.
Iska`ani so proro~kata lucidnost na eden avtenti~en kreativen, poetski
duh, vo ovie, paradigmati~ni stihovi mo`e da se raspoznae i primerno da se
rastolkuva imanentnata priroda i raznostranosta na aktelnata tema na ovoj na{
sobir.
Za razlika od principot na ogni{teto, odnosno idealot na avtohtonosta,
vkorenetosta samo vo edna po~va, ku}a, nacija, odnosno, kultura- lirskiot subjekt,
ajdutinot Tatun~o, vo ovie pregnantni poetski iskazi -go afirmira
idealot na nomadizmot, koj opfa}a takov vid egzistencija, {to se odviva vo

otsustvo na postojano mesto za prestoj, odnosno, dom, i kako takva, go neguva
principot na kosmopolitizmot, t.e. duhovnata otvorenost, naso~enosta i ~uvstvoto
na pripadnost, ne samo kon edna edinstvena, tuku kon mnogustrana,
mno`estvena, kaleidoskopska mre`a i me|nica na razli~ni kulturi i kulturni
tradicii. Ili - go afirmira do`ivuvaweto na svetot kako svoj Dom, svoja ku}a,
vo oblikot na edna priem~iva poetika i estetika na `iveeweto, kade svetot se
vospriema kako integralna celost i kako bratski entitet, kako dobronamerna,
presretliva zaednica.
Sli~na poetska evokacija na nomadizmot, kako vrven estetski i tvore~ki
predizvik, zabele`uvame i vo "Azija#, edna od poslednite pesni na Jordan
Danilovski, koga lirskiot subjekt odbiva da bide vdomen vo nekoja efemerna
~ove~ka gradba - ku}a, namesto toa, odbiraj}i gi veli~estvenite stepski prostranstva,
{to, soodvetstvuvaat na negovoto samodo`ivuvawe kako nomad i
mistik, {aman; varvarin i vra~:
"Nekoga{ gi galev
Skutovite od treva
I palev sekakov obid i pomisla
Da se kreva ni{to`na ku}a
Dom bezli~en i nejak
Nasproti ~istata ubavina
Dvi`ewa#.
Toa stojali{te, od svoja strana, iznenaduva~ki koincidira so principielnite
zalo`bi, iska`ani vo sredinata na 70-tite godini, od strana na
{kotskiot poet i teoreti~ar Kenet Vajt, vo vrska so geopoetikata kako o`ivotvoruvawe
na globalnite koncepti, kako fundamentalna poetika na svetot,
odnosno na~in, na koj ~ovekot go zasniva svoeto postoewe vo, i sozdavawe na,
svetot, vo ~ii ramki planetata Zemja se vospriema i tolkuva kako univerzalen
imenitel za ~ovekoviot dom.
Takvoto apostrofirawe ili pretpo~itawe na svetot kako svoj dom,
upatuva, vsu{nost, na predominacijata na edna od imanentnite ~ovekovi potrebi:
kako {to uka`uva {panskiot filozof Ortega i Gaset, pokraj potrebata za
hrana, voda, zatopluvawe, kaj ~ovekot postoi i potreba za preselbi, ~ekorewe,
dvi`ewe, sovladuvawe na prostorni rastojanija. Taka, preselni{tvoto, ili nomadizmot
e edna od antropolo{kite konstanti, svojstveni za ~ovekovoto bitie,
koe postojano ostanuva raspnato i osudeno na ovozemnite (materijalni) i na
onostranite (duhovni) potrebi, streme`i i kopne`i.
111

Elizabeta [eleva MAGOR
Tokmu vo redot na takvite, predimno duhovni potrebi, spa|a i potrebata
za patuvawe, no ne samo i ne isklu~ivo vo bukvalna, fizi~ka, nadvore{na; tuku i
vo prenosna, meta-fizi~ka, vnatre{na smisla. Tokmu ovaa metafori~na konotacija
na nomadizmot, ja obmisluva i Arnold Tojnbi, koga veli, deka: "Vistinskite
nomadi se tokmu onie, koi ne se pomestuvaat#, odnosno, onie, koi prevzemaat
prvenstveno duhovno, intelektualno, interno patuvawe - vo i niz sebesi; vo
i niz kulturnata i duhovnata traektorija na hermenevti~kiot dijalog so tradicijata.
Takviot, re~isi inicijaciski karakter na patuvaweto, razbrano kako duhovna
samopotraga i mobilizacija, umetni~ki e osoznaen i oblikuvan vo pove}e
raznovidni, duri i `anrovski profilirani tvorbi-po~nuvaj}i od "Zlatnoto magare#
na Apulej, pa s¢ do romanesknite bestseleri na Paulo Koeqo, ili, pak, vo
filmskiot `anr, nare~en road movie, kade{to pripa|aat antologiskite dela,
kako "Easy rider# ili "Krajot na svetot#.
Vo toj kontekst, za nas posebno interesno i pokazatelno e toa, {to makedonskata
usna kni`evnost isto taka ima svoj pretstavnik vo "`anrot# na nomadisti~kite
narativi: toa e, istovremeno, i prvata fanstasti~na makedonska
prikazna "Siljan [trkot#, po{iroko poznata blagodarenie na avtorski stiliziranata
izvedba na Marko Cepenkov. Taa gi sodr`i re~isi site semanti~ki i
simboli~ki distinktivni obele`ja na eden eklatantno nomadisti~ki diskurs za
samo-soznanieto:
a) vnatre{niot imperativ na patuvaweto (ili, kako {to duhovito se
112
veli: Patuvam, zna~i mislam)
b) inicijaciskiot karaker i zna~ewe na patuvaweto (varijacija na temata
`ivotot-kako-pat)
v) transformativnite efekti (metamorfozata, prevospituvaweto), kako
rezultat na patuvaweto
g) {to, s¢ zaedno, neminovno patuvaweto go predo~uva kako "figura# na
samoidentifikacijata.
Vo vrska so tretiot, ovde poso~en aspekt, ~uvstvuvame potreba da
poso~ime u{te na edno sovpa|awe na makedonskata prikazna, so iskustvoto i
praktikata na "istoriskite nomadi#: vo svojot prilog "Za varvarite i civiliziranite#,
Nil A{erson, pome|u svojstvata i navikite, vrzani so `ivotot na
edno od osvedo~enite nomadski plemiwa - Skitite, go vbrojuva i -u`ivaweto na
kanabisot ("skitskata uteha i zadovolstvo#, 1997). Vo nego, A{erson gleda
primer i primena na ekstati~niot princip, svojstven na nomadskite kulturi i

sodr`an vo principielnoto osporuvawe na granicite, vo slu~ajov, telesnite
granici i ramki - tokmu zaradi pocelosnoto osloboduvawe na duhot, vo prilog
na vplovuvaweto i ostvaruvaweto na imaginarnite patuvawa.
No, da se vratime na prikaznata od Cepenkov: vo ime na povisokite celi na
duhovnata poduka i sozrevawe, Siljan e "razre{en# od prangite na ~ove~koto
telo i pretvoren vo ptica, koja{to, spored svojata prirodna zadadenost, ja poseduva
mo}ta, za sovladuvawe na ~ovekovata prikovanost za tloto, po~vata, zemjata.
Toa, pak, od svoja strana, makar i metafori~no, n¢ potsetuva na iskustvoto
i telosot na misti~nata ekstaza, sodr`an vo te`nenieto, makar i privremeno, da
go napu{ti i transcendira teloto, negovite biolo{ki ograni~uvawa i barieri.
Tokmu vo taa to~ka na s¢stranoto (ili, na s¢vkupnoto) poni{tuvawe,
osporuvawe, relativizirawe na granicite, principot na nomadizmot mo`e imanentno
da se povrze so kategorijata na estetskiot kopne`, onaka, kako {to e
protolkuvan kaj Kjerkegor: imeno, kako kopne`, {to go istra`uva celiot svet;
kako strast koja ne mo`e da se smiri i zadovoli; ili, kako {to bi dodale nie:
strast-asimptota.
"Ti me ostavi da skitam po pati{tata
So site da te baram i nigde da ne te najdam
Taka me razdade, taka me uni{ti#.
Ovie nekolku stihovi, izdvoeni od pesnata "Oltar# na Ante Popovski,
upatuvaat na fundamentalnoto zna~ewe na patot i patuvaweto, kako i na negovata
aporeti~na priroda, povrzana so traeweto na ~ovekovata egzistencija.
Patot, e imeno, poentata i imenitelot na ~ovekoviot `ivot. Patot - no, tokmu
kako ve~no nedoseglivo, nedogatlivo, nedoodlivo isku{enie, predizvik, mamka.
Kako {to veli na{iot, prethodno citiran poet, "patot (nie bi dodale - a ne-
~ovekot), znae s¢ sebesi#, toj "ima svoja geometrija#, nedostapna za geografskite
atlasi, mapi i kartografii... oti, taa geometrija e prevoshodno li~na, nespodeliva,
avtenti~na, duhovna i du{evna, inventivna i kreativna.
Vo kni`evnata nauka se veli, deka eden od tipi~no mediteranskite toposi,
pretstavuva tokmu erotskiot mit za potragata, za prv pat, olicetvoren vo likot
na Odisej (i vo tradicionalnite i patrijarhalni kulturni sterotipi duri
izedna~en so samiot rodovski-gender- princip na ma{kosta, principot na ahasverskiot
nemir i talkawe, za razlika od antejskiot princip na privrzanosta
kon domot, odnosno po~vata, {to se vrzuva so rodovskiot - gender - model
`enata). Taka, doa|ame i do nekoi po{iroki, kulturolo{ki implikacii na konceptot
na nomadizmot.
113

Elizabeta [eleva MAGOR
Vo imagologijata, kako integralna sostavka na komparativnata kni`evna
nauka, ve}e se izdeleni nekolku kulturni regioni ili oddelni kulturi, vo
koi{to samiot nomadskiot princip se steknal status i zna~ewe na (samo)legitimaciski,
kulturen mit: toa se odnesuva, na primer, na slikata za
talka~kiot Evrein, no, isto taka, i vostanovenata pretstava za balkanskiot (odnosno,
mediteranskiot) identitet, kako prete`no-nomadski.
Kako ilustracija na ova, da poso~ime samo na eden fragment od recentnata
i ve}e dosta poznatata imagolo{ka studija na Marija Todorova "Imaginarniot
Balkan#, za prv pat, objavena, kako pandan na imagolo{kite prou~uvawa na "orientalizmot#
od strana na Edvard Said: za Balkanecot, Levantinecot va`i, kako
{to uka`uva avtorkata, (na Zapad) vostanovenoto mislewe, deka toj e "vo duhovna
smisla, otpadnik od sebe samiot, besku}nik# (1999:218).
Vo vrska so prou~uvaweto na kulturnite pretstavi i stereotipi, vrzani so
nomadskite narodi i kulturi, imagologijata uka`uva na edna simptomati~na pojava:
sozdavaweto i postoeweto na svoevidniot "evropski ko{mar i strav, pred
site narodi, koi se dvi`at# i tokmu zaradi toa, za Evropjanite, pretstavuvaat
povod za imagolo{ka "inkarnacija na haosot, ili na kosmi~koto bezredie# (N.
A{erson); odnosno, za imagolo{ka proekcija na Drugoto, zakanuva~koto, abjektnoto,
odbivnoto...
Tokmu ovaa predrasuda opstojuva i deluva denes, vo kontekst na nevidlivite,
no cvrsti i, re~isi, fatalni imagolo{ki granici, postaveni me|u Evropa,
od ednata, i Balkanot, od drugata (i vtorostepena) strana. Tie, mo`ebi,
proizleguvaat od prakti~niot, politi~ki strav na Zapadot od "nedofatlivite#
(kako {to, vo stara Grcija gi narekuvale nomadite) - {to, pak, vo teorijata, za
vozvrat, se kompenzira so (mo`ebi, samo povr{nata i ~isto retori~ka)
apologija kon figurata i kategorijata na nomadstvoto, apologija, {to kako {to
vidovme na po~etokot od ovoj tekst, dosega do pretvorawe nanomdstvoto vo
kulten imenitel na seta sovremena epoha.
Zatoa, vreme e da se vratime na nomadizmot, kako epistemolo{ka metafora
i kako kreativna praktika... Po~nuvaj}i nekade vo 80-tite godini, so pojavuvaweto
na programskata kniga "Traktat po nomadologija# od francuskite
filozofi @il Delez i Feliks Gatari, nomadstvoto prerasna vo edna intrigantna
i produktivna, post-moderna tema, so pomo{ta na koja, za smetka na
tiranijata na ugnetuva~kiot identitet, se afirmira konceptot na rascepkanoto,
libidinalno telo.
Takvoto te`nenie, kako {to se poka`a, od edna strana, svojata podloga ja
nao|a vo opredelenite, socio-istoriski fenomeni, pottiknati so razvojot na
tkn. docen kapitalizam ili neoliberalizam vo svetot, kako temelna struktura
na deteritorijalizacija, {to, kako svoja pojdovna motivacija, go ima tokmu ne-
114

pre~enoto dvi`ewe i samooploduvawe na kapitalot, sled koe, nastapuva podrivaweto
na fiksnite op{testveni ideniteti (Slavoj @i`ek).
Od druga strana, nomadisti~koto ishodi{te na sovremenata nauka, kultura
i duhovnost, e rezultat i na nekoi vnatre{ni, imanentni, samorazvojni tekovi
vo domenot na kulturnata tradicija.
Pri toa, gi imame predvid kreativnite primeri i li~nite iskustva na nekolku
poznati avtori: kako {to e eden Bodler, nesomneno zna~aen za imenuvaweto
i predvestuvaweto na edna od sovremenite, tipi~no urbani strasti: flaneur-ijata,
odnosno, talkaweto po zafrlenite gradski uli~ki, pasa`i, nostalgi~ni
mesta. Go imame, isto tolku, predvid proro~koto, i, denes, klasi~noto
delo na Fridrih Ni~e, "Ra|aweto na tragedijata#, vo koe {to, u{te pred eden
vek, toj ereti~ki se zastapuva{e, za vzaemno (denes, nie bi rekle - nomadsko)
obedinuvawe na filozofijata, naukata, umetnosta i `ivotot. Taka, blagodarenie
tokmu na tie i takvi "teoriski vagabonti#, skita~i i traga~i, denes, vo
prv plan, se istaknuvaat i vrednuvaat pridobivkite na metodot, nare~en "intelektualen
nomadizam# (Kenet Vajt), metodot na hibridnoto vkrstuvawe i na
mo`nite konvergencii, pome|u naukite, metodite, terminite...
Taka, doa|ame i do pottiknuva~kata (i programska-no samo onolku, kolku
{to toa go dozvoluva fleksibilniot duh na nejziniot avtor - K. Vajt) kniga, ednostavno
naslovena kako "Nomadskiot duh#.
"Vo onaa kni`evnost, {to mo`e da se nare~e nomadska, ne stanuva zbor za
razrabotuvawe na nekoe u~ewe, nitu za ka`uvawe prikazni, nitu za barawe na
odrazot na ne{tata, nitu za sledewe utvrdeni pateki. Stanuva zbor za edno
dvi`ewe na mislata, koe ne podlegnuva na kodovi, za edna geografija na duhot,
koja ne podlegnuva na sistemi" (1995:363).
Vo nea, zna~i, se afirmira pravoto na "anarhi~nata metodologija# (odnosno,
primatot na neograni~enoto duhovno qubopitstvo), razmno`uvaweto na
"divite poimi# (nepodlo`nosta na krutite epistemolo{ki obrasci), kako i
neizostavnoto u~estvo, odnosno, vlijanie na "estetikata na egzistencijata#.
Vo takvite svoi nastojuvawa, nomadologijata povtorno n¢ potsetuva na
toa, deka svojot regulativen horizont, taa go prepoznava tokmu vo umetnosta,
odnosno vo nejziniot potvrden imunitet, pred arogantnite teoriski refleksii
i okovi.
Takvoto sodejstvo, mo`ebi, se potvrduva i so postoeweto na nomadisti~kiot
esteti~ki koncept, vo domenot i na vizuelnite umetnosti - tokmu
Luksemburg, za septemvri 1999 g., se planira odr`uvaweto na grupnata izlo`ba
pod naslov "Grani~ni premini#, ~ija{to fundamentalna opredelba pretstavuva
115

Elizabeta [eleva MAGOR
tokmu preminuvaweto i osporuvaweto na granicite pome|u tradicionalnite
likovni kategorii.
Na bliskata, korelativna povrzanost pome|u umetnosta i nomadskiot
princip, pome|u drugite, n¢ potsetuva i amerikanskiot teoreti~ar Harold
Blum, koj, nezavisno od trendovskite opredelbi za nomadizmot, vo eden od svoite
posledni prilozi ({to e, preveden i kaj nas), bez nikakvo somnevawe, tvrdi,
deka: "glavniot pokrenuva~ na kni`evnosta e `elbata da se bide drugade#, da se
bide poinakov.
I tokmu na ova mesto, imame pravo i obvrska, da se povikame na, i vo
novata, nomadisti~ki oboena svetlina, da ja rastolkuvame ednata od presvrtni~kite
kni`evno-teoriski {koli, {kolata na intertekstualnoto nomadstvo.
Edniot od nejzinite eminentni vtemeluva~i @ak Derida, eksplicitno
ka`uva, deka: "pismoto ne prestojuva vo sebe samoto#, na toj na~in, implicitno
zagatnuvaj}i ja idejata za nomadskiot fatum i ahasverskoto bitie na pismoto,
ideja, ~ii{to ubedeni zastapnici (Julija Kristeva, Rolan Bart, Majkl Rifater,
Umberto Eko i dr.), potoa, ja nametnuvaat i novata vizija za literaturata kako
nomadski intertekst.
Takvata decentrirana pretstava za literaturata, kako inherenten, nomadski
i `anrovski vremeplov, u{te pred da se razgorat takvite i sli~ni nastojuvawa,
u{te vo 30-tite godini od ovoj vek, ja zagatnuva i razrabotuva genijalniot
Mihail Bahtin, vo svojata koncepcija za dijalogizmot. Vo potesnite, poeti~ki
ramki, nomadizmot, {to go razotkri Bahtin, se dol`i na neprestajnoto
(inkonkluzivno), nomadsko preto~uvawe na `anrovskite obrasci, koi talkaat i
se obnovuvaat, po traektorijata na temporalniot (inter-istoriskiot) nomadizam.
Blagodarenie na vnimanieto, {to toj mu go posveti na zna~eweto na interkulturniot
dijalog, otkrivaj}i deka revolucionernite kulturni procesi, po
pravilo, se odvivaat tokmu po dol`ina na samite kulturni granici/margini,
kulturnata antropologija vo svetot, denes, imeno, na Bahtinoviot udel, delumno
mu go dol`i i pojavuvaweto na sopstveniot interes i fasciniranost, tokmu od
Drugite, marginalni, kolonizirani, nomadski kulturi.
Po iznesenite uvidi vo problematikata na nomadizmot, redno e da
zaklu~ime, deka toj, vsu{nost, pretstavuva eden slo`en fenomen, ~ii{to semanti~ki
ramni{ta opfa}aat pove}e mo`ni konotacii i opredelbi:
I. nomadizmot kako konkretno, istorisko i egzistencijalno iskustvo,
vrzano so postoe~kata praktika na starite, "varvarski# plemiwa i kulturi
II. nomadizmot kako metafora, ili, nomadizmot vo prenosna smisla - i vo
tie ramki:
116

a) nomadizmot kako ontolo{ka zadadenost na ~ovekot, t.e. ~ovekoviot
`ivot kako pat, sozrevawe, no, i fatalno patuvawe ustremeno kon
poslednata destinacija- smrtta
b) nomadizmot kako imanentno i vrvno esteti~ko i poeti~ko kredo na
umetni~koto iskustvo, pojdovno motivirano od `elbata i potrebata
"da se bide drugade#. Tokmu vo vrska so toa, bi bilo interesno, posis-
temati~no da se prosledi i razotkrie prisustvoto na nomadskiot duh
vo sovremenata makedonska poezija, kako i primerite, {to gi
predo~uva lirikata na Radovan Pavlovski, Bogomil \uzel, Aco [opov
v) nomadizmot kako epistemolo{ki (i vo tie ramki kni`evno-teoriski)
princip i metoda, na vzaemno kreativno vkrstuvawe na razli~nite
nau~ni i filozofski podra~ja
g) nomadizmot kako kulturolo{ka oznaka na sovremenata epoha na globalizmot
i tkn. delokalizacija, odnosno poni{tuvaweto na konkretniot,
fizi~ki prostor, vo vreme, koga, blagodarenie na novite
tehnologii, s¢ pove}e, se govori i se nametnuva tkn. virtuelen ili sajber-nomadizam,
kako del od sekojdnevnata `ivotna praktika, koga,
namesto za renesansniot model na centralnost, se govori za, na prv pogled,
paradoksalnata kategorija na ne-mesto (Mitko Haxi Puqa) i za
sozdavaweto na elektronskite urbani zaednici na "modernite nomadi#
(Aneta Hristova)
d) nomadizmot kako imagolo{ka kategorija, svrzana so pretpostavenoto
"realno# iskustvo na nekoi kulturi, etni~ki grupi, regioni.
Sepak, nad s¢, nomadizmot prvenstveno im e "neprijatel na malite, zatvoreni,
paranoi~ni kulturi# (M. [uvakovi}, 1998). So svojata bitna odredenost,
protiv ona {to erih From go narekuva "incestuozna fiksacija" so majkata i
nejzinite ekvivalenti, kako {to se: semejstvoto, krvta, zemjata, nacijata - koga
stanuva zbor za kriznite `ari{ta vo svetot, tokmu duhot na nomadizmot e toj,
{to mo`e da poslu`i, kako alternativna, ideo-politi~ka strategija i kako
mo`en, spasonosen izlez od ma|epsaniot krug, {to i denes vladee, na Balkanot,
vo ekstremno izrazenite i opasni, a, vo svojata su{tina, regresivni tendencii
za postignuvawe simbioti~ko edinstvo so spomenatite "maj~inski ekvivalenti#,
117

Elizabeta [eleva MAGOR
namesto toa, afirmiraj}i go produktivnoto, kosmopolitsko stojali{te za "svetot
kako tatkovina# i modelot na univerzalnata kultura. Tokmu na toa se odnesuva
i sledniot navod od Vitold Gombrovi~, spored kogo: tokmu "univerzalnata
kultura mo`e da izleze na kraj so svetot, a nikoga{ lokalnite kulturi, nikoga{
onie, koi `iveat samo so fermentite na egzistencijata#.
Vo taa smisla, izgleda sosema opravdano, na~eloto na nomadizmot da se
prepoznae i vo denes aktuelnata retorika na tkn. politi~ka korektnost, koja, za
razlika od "mononacionalizmot, kako svoj fundamentalen orientir, go istaknuva
tokmu principot na multikulturalizmot# (Marxori Perlof).
I, sosema na krajot, dokolku se soglasime so ontolo{kiot koncept na nomadizmot,
i so prikaznata za `ivotot kako patuvawe, ni preostanuva samo da
zavr{ime so su{testvenoto predupreduvawe, iska`ano od strana na eden, isto
tolku pro~uen, kolku i enigmati~en nomad Karlos Kastaneda, a koe se odnesuva
na sekogo od nas, na na{ite pati{ta, izbori i postapki, {to gi prevzemame vo
tekot na `ivotot. Zna~i, sekomu od nas mu preostanuva, "samo# toa, da se soo~i
so, i da si odgovori na, slednovo pra{awe: "Ima li ovoj pat srce? Dokolku ima,
toj pat e dobar; dokolku nema, zaludno e da go ar~i{ `ivotot na takov pat#.
118

1. Komparativizmot kako pogled na svet
METOD I PRO[ETKA
(komparativistikata denes)
"Komparativizmot ne e samo sevkupnost na disciplini, tuku i globalen pogled
na svet, mudrost {to mo`e da se ozna~i so terminot diasofija - neprivrzana
samo kon eden edinstven lokus, i poniknata vo to~kata na presek, sodejstvo me|u
pove}e polimorfni i zaemno nesvodlivi lokusi na literaturata i kulturata#.
(Vitorio Strada, 1992:513).
Poniknata vo duhovnata zakrila na prosvetitelskiot kosmopolitizam,
dopolneta so soodvetni epistemolo{ki streme`i, da se dosegnat statusot i
idealot na pozitivnata, neporekliva nauka (kakva {to svoevremeno be{e tokmu
biologijata, odnosno Darvinovata teorija za potekloto na vidovite), komparativnata
kni`evna nauka, denes, vo epohata na globalnite duhovni presvrti, sred
vladeja~kata ideologija na mondijalizmot, steknuva nenaseteni epistemolo{ki
razmeri, fluktacii, argumenti - so ogled na koi, bitieto i fundamentalnite
odliki na komparativizmot go nadminuvaat i pojdovnoto (potesnoto) epistemolo{ko
podra~je na samata nauka za literaturata.
Dokolku, za po~etok, trgneme od filozofskite pretpostavki na germanskiot
postmodernisti~ki filozof Peter Sloterdijk, toga{, vo novite topolo{ki
konotacii {to toj mu gi pripi{uva na Geteoviot poim za svetskata
kni`evnost, }e go otkrieme podlabokoto filozofsko izvori{te i na komparativistikata,
kako posebno moduliran pogled na svet.
"Da se zboruva sega za svetskata kni`evnost, toa mo`e da zna~i deka }e gi razvivame
po~etocite na kriti~kata teorija na svetot, kako poezija i kako vetuvawe#
(Peter Sloterdijk, 1992:92).
Vo ramkite na vaka zacrtanata koncepcija na svetot - kako - poezija, poto~no
kako poetika, kako kreativno bitisuvawe i sozdavawe, Sloterdijk govori za
postoeweto na pet apriorni gestovi: poroduvaweto, itnosta, inicijativata,
odlo`uvaweto, scenata (i, kako {esti - govorot), me|u koi, t.n. neparni gestovi
(prviot, tretiot i pettiot), go otkrivaat svetot kako zaedni~ka avantura, a opstanokot
- kako egzodus i eksperimentum mundi.
Zemaj}i gi predvid pojdovnoto stojali{te na komparativistikata, diasofijata,
dvi`eweto po rabnite, marginalnite, prese~nite podra~ja i to~ki,
potoa, nejzinata na~elna sprotivstavenost sprema izolacijata, provincijali-
119

Elizabeta [eleva MAGOR
zacijata, zatvoraweto samo vo eden nacionalen, kulturen ili epistemolo{ki
model i domen, kako i preferencijata sprema site vidovi i oblici na hibridno,
sinkreti~no, interdisciplinarno vkrstuvawe i zaemno oploduvawe; vo ovaa aksiomatski
zacrtana "poetika na svetot#, zastapena vo intrigantnite predavawa
na Sloterdijk, go nasetuvame vozbudlivoto, difuzno preto~uvawe na komparativisti~kata
i "mondijalisti~kata# epistemologija.
Na mnogu sli~en, iako napolno samostoen i nezavisen na~in, britanskiot teoreti~ar
na literaturata, poet i slikar Kenet Vajt pi{uva za geopoetikata -
"dvi`ewe {to se odnesuva na samiot na~in na koj ~ovekot go zasnova svoeto
postoewe na zemjata# (1997:17).
Imaj}i go kako svoj metodolo{ki modalitet "intelektualniot nomadizam#,
odnosno "poleto na potencijalni konvergencii, koe izbiva od naukata,
filozofijata, poezijata# (1997:31) geopoetikata prvenstveno ozna~uva edna
fundamentalna poetika, proekt, kosmoegzistencijalna perspektiva, "arhai~en i
anarhisti~ki pristap#, {to gi favorizira "vtorostepenoto#, polimorfno, mno-
`estveno, raznobojno, branovidno mislewe i vklu~uvaweto na "divite poimi,
sliki i znaci# - a so samoto toa, se vklopuva vo (ili ja podrazbira) tokmu komparativistikata,
po definicija - nomadska perspektiva i opredelba.
Imanentnosta na prodlabo~enata komparativisti~ka epistemologija eklatantno
se razotkriva vo dijalogi~nata opredelba na literaturata i kulturata,
vo ramkite na bogatoto u~ewe na ruskiot teoreti~ar Mihail Bahtin. Postavuvaj}i
go principot na dijalogizmot, sredbata, zaemnosta, na nivo na op{t
imenitel na fenomenite, koi ja karakteriziraat ~ovekovata egzistencija i
sledstveno, epistemologijata na humanitarnite nauki, Bahtin na komparativnata
kni`evna nauka £ ostavi heuristika, so s¢u{te neiscrpeni aplikativni i
eksplanatorni potencijali. Prevrednuvaj}i gi vo edna ontologizirana svetlina,
poimite (i fenomenite) na sredbata, op{teweto, dijalogot, so-bitieto i
so-bitijnosta, Bahtin, me|u drugoto, ja preosmisli hermenevtikata na marginata,
granicata, rabnosta; odnosno aspektite i vrednostite na me|ukulturnata
disperzija i difuzija - na na~in {to su{testveno se sovpa|a so aksiomite na
komparativizmot, kako kulturolo{ki, odnosno antropolo{ki stav.
"Sekoj kulturen akt su{testveno `ivee na granicata, vo toa se sodr`at negovata
serioznost i negovoto zna~ewe. Otstranet od granicata, toj ja gubi po~vata pod
sebe, stanuva ispraznet, samobendisan, se izroduva i umira# (Bahtin, 1975:25).
Principot na dijalogi~nosta, kako funkcionalna matrica na svesta (a,
potoa, na tekstot i na kulturata, kako globalen tekst); nastapuvaj}i vo sodejstvo
so Bahtinovite tolkuvawa, tartuskiot semioti~ar Jurij Lotman go izdignuva do
nivoto na edna op{ta, i za produktivnite samorazvojni mehanizmi na kulturata
neophodna - pretpostavka.
120

"Za da raboti, svesta ima potreba od druga svest, tekstot ima potreba od
drug tekst, kulturata - (potreba) od druga kultura# (1981).
Dijalogi~nata, ne-esencijalisti~ka, interaktivna proekcija i koncepcija
na poimot na identitetot, podednakvo zacrtana vo genijalnite anticipacii na
Bahtin, kako i vo kriloto na aktuelnite postmodernisti~ki interpretacii;
ovozmo`uva edna nova, dosega nezasegnata teoretizacija na komplementarniot
Drug, kako imanenten aspekt na individualnata i kulturolo{kata samo-opredelba,
odnosno identifikacija - so samoto toa, ja ovozmo`uva (i ja nalo`uva)
komparativisti~kata perspektiva na internatalnosta, interkulturnosta, interesencijalnosta!
"Bidej}i nu`no sme rodeni od Drugiot, drugiot pol, drugata li~nost, drugata
kultura, smrtta na Drugiot, porano ili podocna, ja implicira sopstvenata smrt.
Spojot, a ne monisti~kiot solipsizam, kulturno ili prirodno, e plodotvoren#.
(Rada Ivekovi}, 1997: 140).
Monovalentnite, monologi~nite, logocentri~nite, monadolo{ki (id)entiteti,
metafizi~kite pretpostavki za samoidenti~nosta, falocentri~noto i etnocentri~noto
privilegirawe na metafizi~kiot subjekt - "mentalniot pejza`# na
postmodernata gi dis-locira, gi pomestuva i gi dehierarizira, davaj}i £ so toa
u{te posilen duhovno-povesen i kulturolo{ki argument na komparativistikata,
ovoj pat osoznaena i kako soodvetna, egzistencijalno proniknata metodologija
na samoopitot i samoispi{uvaweto na analiti~kiot subjekt.
"Sekoj ja `iveel, iako vo neednakvi stepeni, taa sredba na kulturite vnatre, vo
samiot sebesi: site nie sme plod na vkrstuvawa#. (Cvetan Todorov, 1997:11).
Istaknuvaj}i ja vnatre{nata disperzija na kulturnite identiteti, imanentnata
sredba, dijalog i prepletuvawe na kulturite, {to se odviva vo bitieto na sekoj
~ovek; niz fatumot na vkrstuvaweto i hibridizacijata, Todorov, vsu{nost, ja
univerzalizira ne samo svojata (bolna) egzistencijalna obele`anost (da bide i
da ostane postojano Drug, apatrid, gostin), tuku i neminovnata, me|ukulturna
podelenost na sovremeniot ~ovek, vo multikulturnoto, mas-mediumsko, pove}ejazi~no
opkru`uvawe.
"Vo komparativistikata spa|a kako virtuoznosta taka i tagata na opredelena
progoneta egzistencija, na edna vnatre{na dijaspora# - pi{uva amerikanskiot
teoreti~ar Xorx [tajner (1996:6) bezdrugo aludiraj}i na egzistencijalniot patos,
vgraden vo komparativizmot i vo negovite nastojuvawa da ostvari sloboda,
neprinudenost, bez ogled na visokata cena (i hrabrost) neophodna za takvoto
"diasofi~no#, nomadsko, pograni~no dvi`ewe i opstojuvawe.
Korespondentna so aktuelniot duhoven predizvik na mondijalizmot, so
fundamentalno zasnovanata poetika na svetot kako poezija i vetuvawe, so nomadskiot
princip na geopoetikata; so ogled na svojata {iroko zacrtana prob-
121

Elizabeta [eleva MAGOR
lematika (koja gi opfa}a problemite na identitetot, i Drugosta, odnosno filozofskite
aspekti na ~ovekovoto domuvawe i patuvawe vo svetot; isto kako i na
sokratovskata neprivrzanost samo kon eden epistemolo{ki "lokus# ili sistem);
komparativnata kni`evnost probiva vo domenot na fundamentalnata epistemolo{ka
aksiomatika, napu{taj}i gi porane{nite (pojdovnite) koordinati na
kni`evnata nauka, vo prilog na kulturnoanaliti~kite antropolo{ki raspravi -
~ija{to ambiciozna cel, sodr`ana vo proektot na egzistencijalnata hermenevtika,
gi nadminuva duri i samite granici na nau~nosta.
2. Komparativistika / problemi i pra{awa za epistemolo{kiot status
†Komparativistikata ima zada~a da gi prevede nau~nite rezultati vo
horizontot na `ivotot i da go izbegne specijalisti~koto zakostenuvawe. Nejze,
pomalku odo{to na drugite filolo{ki disciplini, £ se zakanuva specijalizacijata,
a pobliska e, vo sporedba so niv, do `ivotot, t.e. do kni`evniot `ivot,
koj denes pomalku zavr{uva na granicite na literaturata na eden jazik#. (Jano{
Ris, 1990:283).
Na~elnata epistemolo{ka otvorenost na komparativnata kni`evna nauka, nepostoeweto
edinstvena referencijalna ramka (predmet i metodi na prou~uvawe),
lebdeweto vo grani~nite, prese~ni, vkrsteni sferi - na razli~nite,
zaemno sopostaveni nacionalni literaturni /kulturni tradicii i nau~ni paradigmi;
pridonesuvaat za toa, strogo akademskata, rigidna nauka da ja procenuva
nea (komparativistikata) kako svoevidna epistemolo{ka zakana, radikalno/poinakvo
mislewe, i mnoguobrazno, nesvodlivo "opasno znaewe#; nepodlo`no
na sholasti~kata otu|enost, odnosno na (f)rigidniot scientisti~ki
aparat.
So svoeto nastojuvawe da gi relativizira imperativite i granicite na specijaliziranoto,
akademsko znaewe; so svojata ne-ortodoksna teoriska perspektiva;
so svojata neskriena egzistencijalna motiviranost, proniknatost i "tetoviranost#
(Sloterdijk); komparativnata kni`evnost - pretstavuva implicitna
kritika i problematizacija na samite epistemolo{ki pretpostavki na
kni`evnata nauka.
Komparativnata kni`evnost, koga e vo pra{awe opredelbata na nejziniot predmet,
odnosno metodologija na prou~uvaweto, s¢u{te ne mo`e da se smeta za definirana,
definitivna, rigidna nauka, odnosno disciplina. Vo svojata prva
faza, naso~ena kon prou~uvaweto na interliteraturnite sovpa|awa i vkrstuvawa
me|u razli~nite nacionalni literaturi, taa podocna se svrtuva kon inter-
122

disciplinarnite studii (vo toj pogled, najtesno upatena kon aspektite i na komparativnata
estetika), za kone~no, vo ponovo vreme, da se naso~i kon kulturnoanaliti~kata
opservacija i interpretacija, kon t.n. interkulturni istra`uvawa
(vo golema mera dobli`uvaj}i se do kulturnata antropologija, odnosno
kulturolo{kata kritika).
Vakviot nejzin meandri~en epistemolo{ki razvoj uka`uva na toa deka predmetot
na komparativnite prou~uvawa vo dosluh so intenzivniot razvoj na kni`evnoteoriskata
sfera i so samiot podem na kulturolo{kiot interes i kulturolo{kite
istra`uvawa, bele`i ekstenziven rast - se {iri i se vkrstuva so
srodnite komplementarni analiti~ki predmeti, na toj na~in, vo su{testvena
mera, ostvaruvaj}i go principot na dijalogizmot, t.e. epistemolo{koto zbogatuvawe
i hibridizacija.
"Podra~jeto na komparativnata kni`evnost iziskuva primena ne samo na eden
tuku na pove}e metodi, bidej}i ogromniot raspon na pojavi, koi toa gi opfa}a, e
podlo`en na pogolem broj modeli, a ne samo na eden#. (Klaudio Giqen, 198:25).
Poprvo odo{to disciplina, so strogo utvrden predmet i metodi na
prou~uvaweto, komparativnata kni`evnost pretstavuva {iroko zacrtano pole
na interesi; dinami~na samorefleksivna, dijalo{ka vo golema mera egzistencijalno
motivirana, difuzna, "nomadska# aktivnost, so samoto svoe bitie, nesvodliva
na rigidnite pretpostavki na pozitivniot scientizam, bezli~en objektivizam
i "monologizam#.
Od druga strana, fundamentalnata (iako ne i edinstvena, ili dovolna)
epistemolo{ka i metodolo{ka opredelba na komparativistikata, sodr`ana vo
sporedbata, kako osnoven princip na sekoj akt na razmisluvawe, vospriemawe,
~itawe - i kako na~in za identifikacija na pojavite, pridonesuva za toa, metodolo{kiot
pluralizam da prerasne vo su{testvena crta na komparativnata kni-
`evna nauka.
Osporuvaj}i gi apsolutiziraweto i privilegira-weto samo na edno teoriskometodolo{ko
ishodi{te, no isto tolku i na samata "religija na teorijata#
(Felpern, 1997), odnosno ortodoksnata epistemolo{ka perspektiva; komparativnata
kni`evna nauka, kako {to zabele`uva i [tajner, ostanuva ponastrana
od pridobivkite na rigidniot scientizam, zacrtan vo opredelbite na formalnata
i apstraktnata lingvistika, kako primer na logocentri~en nau~en model.
Ne smee, me|utoa, so ogled na toa, da se zaklu~i deka komparativistikata e ateoriska,
naprotiv! Spored soznanijata na pogolem broj analiti~ari, taa iska`uva
tolku silen interes sprema teorijata, {to prerasnuva vo integralen, a
ne poseben del od op{tata nauka za kni`evnosta:
"Komparativistikata e neprestajno preokupirana so teoriskite obrazlo`uvawa
na sopstvenite osnovi i so razgleduvaweto na metodite, so koi se slu`i, so
123

Elizabeta [eleva MAGOR
polna svest deka sekoj istoriski mig mora odnovo da gi definira svojot predmet
i metodi, deka e potrebno usoglasuvawe so sosednite nau~ni disciplini, deka
mora da se preispitaat nejzinata upotreblivost i korisnost, vo procesot na univerzitetskata
nastva#. (Jano{ Ris, 1999 :281).
Dilemite okolu epistemolo{kiot status (avtonomijata, identitetot, inkorporiranosta)
na komparativistikata, so ogled i na nejzinata tipolo{ka
evolucija kon kulturno-antropolo{kiot komparativizam, geopoeti~kiot nomadizam,
ili fundamentalnata poetika na svetot kako vetuvawe - vo golema mera
ostanuvaat otvoreni, fluidni, aktuelni.
Takvoto pluralno bitie i epistemolo{ko stojali{te na komparativistikata,
od svoja strana, na izvonreden na~in korespondiraat so denes aktuelniot
model na difuzno nazna~ena, fluktualna, heterodoksna, nesvodliva, indeterministi~ka,
"meka nauka# (K. Vajt, 1997:32), kakva {to se praktikuva i se afirmira
ne samo vo domenot na humanitarnite, tuku i vo domenot na prirodnite, nekoga{
egzaktni i rigorozni nauki, ~ii soznajni dostreli vo poslednite 20
godini se grani~at so vrtoglavite estetski imaginativni proekcii.
3. Komparativistikata vo kontekst na postkritikata
Vrz osnova na toa, sosema umesno se poka`uva nastojuvaweto komparativnata
kni`evnost da ja postavime i da ja sogledame vo po{irokiot duhoven i
epistemolo{ki kontekst na postmodernata kultura, odnosno t.n. postkritika.
Na~elno vrzana za dvigatelnite pottici vo kni`evnata i kulturolo{kata teorija,
komparativistikata denes asimilira, aplicira (ponekoga{ i samata producira)
takvi poimni i terminolo{ki kategorii, koi, vo sodejstvo i vo soglasnost
so postmodernisti~kite poeti~ki presvrti, korenito go menuvaat, go resemantiziraat,
go prevrednuvaat samiot poim na literaturata.
Toa prvenstveno se odnesuva i go zasega postmodernisti~kiot princip "sekoga{
ve}e#, princip {to ja aksiomatizira ontolo{kata i temporalnata pluralnost,
nesvodlivost, a-originalnost, nedostapnost na za~etokot (potekloto,
izvorot, odnosno transcendentalniot ozna~itel) i so samoto toa, nu`no rasloeniot,
policentri~en, mnogukraten identitet na †stvarite#.
Ovoj princip, inherenten na postmodernisti~kata poetika i estetika, dopolnitelno
ja zacvrstuva epistemolo{kata argumentacija na komparativistikata,
sodr`ana vo idejata za postoeweto latentna metaliteraturna zaemnost, vrska,
proniknatost na fenomenite od kni`evnoto i kulturnoto tvore{tvo.
Koga sme kaj aktuelnite kni`evnoteoriski struewa, treba da go registrirame
menuvaweto, osovremenuvaweto na terminolo{kiot aparat na kompara-
124

tivistikata, vo soglasnost so pridobivkite na poststrukturalizmot. Dodeka,
vo svojot po~eten stadium, komparativistikata be{e sosredoto~ena vrz
fenomenite na interliteraturnosta (prou~uvaweto na vlijanieto, kako primer
na emanacionata paradigma), dotoga{, vo ponovite svoi projavi, komparativistikata
preminuva kon i ja aplicira problematikata na dijalogizmot, recepcijata
i intertekstualizmot.
Namesto deterministi~kiot poim na vlijanieto kako ednonaso~na
relacija, eden od denes aktuelnite poimi, recepcijata, naprotiv, dozvoluva uvid
vo recipro~nite, bifokalni, dijalo{ki aspekti na kni`evno-umetni~kata komunikacija,
kreativnite implikacii na receptivniot proces vo umetni~kata
literatura (taka, na primer, eden teoreti~ar razlikuva tri vida recepcija: pasivna,
~itatelska, potoa reproduktivna, recepcija od strana na kritikata i na
krajot, produktivna recepcija, ostvarena vo samiot medium na literaturnoto
delo).
Vo ramkite na t.n. reformirana komparativistika, vo koja se vgradeni
pridonesite na poststrukturalisti~kata kritika, porano vlijatelnite i rasprostraneti
poimi na vlijanieto, izvorot, citatot, aluzijata i sl. se zameneti
so eden op{t i soodveten termin, intertekstualnosta. Taa, od edna strana, gi
nadminuva kauzalno-deterministi~kiot pristap i neophodnosta od doka`uvawe,
pronao|awe, argumentacija za postoewe neposreden kontakt me|u avtorot i negovite
prethodnici (ili sledbenici); dodeka, od druga strana, svojstvoto na intertekstualnost
go izdignuva do nivo na edna op{ta aksiomatska, presupoziciska,
obligatorna osnova na tekstualnosta.
Trgnuvaj}i od premisata deka: "tekstot postoi kako literaturen artefakt
samo dokolku (go) dopolnuva drug tekst# (Majkl Rifater), intertekstualnosta se
vospostavuva kako conditio sine qua non na samata esteti~nost, poeti~nost,
semioti~nost na kni`evnoumetni~koto delo, so ogled na koja, analiti~koto
~itawe zapo~nuva so edna bazi~na pretpostavka na intertekstualnosta, odnosno
sporedlivosta na tekstot, duri i koga ne postojat prira~ni indicii za
postoeweto na nekoj konkreten, aktueliziran, poznat intertekst.
Vo taa smisla se govori duri i za nulta-intertekstualnost, kako
bazi~na hipoteti~na sostojba na sekoj tekst, osobeno vo slu~aite koga negoviot
intertekst ostanuva da postoi samo kako potencijalna veli~ina. Razbran kako
korpus tekstovi, intertekstot, so svoite podvi`ni, labavo zacrtani granici,
ostanuva potencijalno beskone~en, otvoren, pretpostaven (Rifater, 1980:626).
Identifikacijata na intertekstot, spored uka`uvawata na poststrukturalisti~kata
kritika, mo{ne se razlikuva od onaa {to se praktikuva pri detekcijata
na izvorite i vlijanijata, vo tradicionalnata komparativistika.
125

Elizabeta [eleva MAGOR
"Mo`nosta za povrzuvawe ili sopostavuvawe na tekstovite, sepak, ne proizleguva
samo od povr{inskite sli~nosti na zborovite ili temata, dva ili
pove}e paragrafi se sporedlivi kako tekst i intertekst samo ako tie se varijanti
na ista struktura#. (Rifater, 1980:627).
Postuliraj}i go postoeweto na intertekstualnite vrski na nivoto na
strukturnata identi~nost, odnosno latentnite strukturi - reformiranata
komparativistika otvora {irok manipulativen, heuristi~ki, kreativen prostor,
za instancata na ~itatelot - od kogo direktno zavisi voo~uvaweto,
otkrivaweto, kone~no, i povrzuvaweto na dva ili pove}e tekstovi.
Spored uka`uvawata na Rifater, sekoe ~itawe, spored svojata su{tina,
sodr`i sporedbeni elementi - ne samo komparativnoto, intertekstualnoto
~itawe, tuku isto taka i udvoenoto, silepsi~ko ~itawe; obete, naso~eni kon
razre{uvaweto na agramati~nostite, so pomo{ta i na nivoto na intertekstot,
kako povisoka gramatikalnost, na koja se povikuva i se razotkriva tekstot.
Pridonesot, vlogot na poststrukturalisti~kata kritika vo epistemolo{koto
o`ivotvoruvawe na komparativistikata e re~isi o~igleden:
nastrana od pozitivisti~kite, mehani~ki, deterministi~ki istra`uvawa na
genezata (potekloto, izvorite, vlijanijata) na kni`evno-umetni~koto delo, kako
proces od primarno heuristi~ko zna~ewe denes se tretira samata interpetacija
na (inter)tekstot; probivot vo imanentnite zakonitosti na
kni`evnoumetni~kata struktura; otkrivaweto i podvlekuvaweto na alteritetot,
transformativnite mehanizmi, otstapkata, inovativnoto pomestuvawe i
prevrednuvawe; svojstveno/vgradeno vo intertekstot, kako interpretant na
tekstot - urnek.
Uvidot vo dlabinskite, generativni potencijali na kni`evno-umetni~kiot dijalog,
poso~uvaweto na aktivniot so-odnos me|u samite kni`evnoumetni~ki tekstovi,
samoto razotkrivawe na imanentniot, vnatre{en dijalogizam na
umetni~kata re~, kako i inicijalnoto voobli~uvawe na modalitetite na
kni`evnoumetni~kiot dijalogizam - kni`evnata teorija mu gi dol`i na ruskiot
genij Mihail Bahtin, bez kogo nema{e da postoi, nitu mo`e{e da se zamisli i
samata poetika (paradigmatika) na intertekstualnosta.
Makar {to za procenuvaweto i osoznavaweto na negoviot nesomnen pridones i
vkupno zna~ewe za komparativistikata bi bil neophoden pogolem, nezavisen
prilog, vo ovaa prigoda, dovolno intrigantna e i zalo`bata na italijanskiot
teoreti~ar Vitorio Strada, za povtornoto aktivizirawe na Bahtinoviot poimen
instrumentarium, koj se poka`uva superioren, vo sporedba so podocne`noto,
poststrukturalisti~ko opkru`uvawe.
Dodeka poimot na intertekstualnosta poprvo se postulira kako mehani~ki vid
soodnos me|u tekstovite, {to ne retko se sveduva i se iscrpuva so faktot na
126

elementarnoto prisustvo na eden tekst vo drug; dotoga{, poimot na dijalogot,
spored misleweto na Strada, e dinami~en, sporeduva~ki, nesimetri~en; toj
vklu~uva aktiven diskurziven odnos na pra{awe i odgovor, kako i nezanemarliv,
intersubjektiven udel.
Da zaklu~ime so konstatacijata deka, blagodarenie na Bahtin i na negovata
koncepcija na dijalogi~niot, udvoeniot identitet na tekstovite - vo
komparativnata kni`evna nauka, kvalitetot na zaemnosta, so-bitijnosta i
sou~estvoto me|u kni`evno-umetni~kite dela; od slu~aen, nadvore{en, povremen,
prerasna vo zakonomeren, imanenten, obligatoren, prvenstveno vnatre{en
princip, vrz ~ija osnova funkcioniraat polifoni~noto bitie i procesualnosta
na tekstot.
4. Kulturno-analiti~ki komparativizam
"Tu|ata kultura, samo vo o~ite na drugata kultura, se otkriva sebesi pocelosno
i podlaboko... Pri vakvata dijalo{ka sredba na dve kulturi, tie ne se slevaat i
ne se me{aat, tuku sekoja gi so~uvuva svoeto edinstvo i otvorena celost, taka
{to zaemno se zbogatuvaat#. (Mihail Bahtin, 1986:345).
Istaknuvaj}i gi stimulativnite vrednosti i heuristi~kite imperativi na
me|ukulturniot dijalog i disperzija; zna~eweto na egzotopijata, transgredientnosta,
vnenahodimosta; rabnosta i voop{to grani~nosta, kako alternativen i
isto tolku generativen, produktiven kulturen prostor, Bahtinoviot dijalogizam,
vo su{testvena mera, ja proniknuva i najnovata razvojna linija na komparativnite
prou~uvawa, od 80-tite godini navamu. Podemot na kulturnite i interkulturnite
studii svedo~i za narasnatiot interes sprema problemite i
aspektite, koi go nadminuvaat domenot na kni`evno-umetni~kite fenomeni,
{irej}i se kon aspektite na me|ukulturnata komunikacija, multikulturalizmot,
kulturnata antropologija i filozofijata na kulturata.
"Kulturniot identitet na dadenata nacionalna literatura sekoga{ odnovo se
vospostavuva, niz neprestajniot dijalog so drugite... Na{iot kulturen identitet
e na{ "intertekst#. (Jola [kuq, 1992:23).
Vrz osnova na Bahtinoviot dijalogi~en poim na identitetot, kulturniot
identitet, kako kategorija od primaren interes za aktuelnite kulturolo{ki
prou~uvawa, vo domenot na komparativisti~kiot diskurs, se razotkriva vo eden
neesencijalisti~ki, interaktiven, dinami~en, procesualen oblik i modalitet.
127

Elizabeta [eleva MAGOR
So novite teoriski izvedbi, osvedo~eni vo sodejstvo na pove}e {koli,
kako {to se: Noviot istoricizam (i negovata zalo`ba za oformuvawe na poetikata
na kulturata na edno razdobje); feministi~kata kritika (so svoite
kriti~ki razobli~uvawa na socio-kulturnite stereotipi i proekcii na seksualniot
pol); postkolonijalisti~kata kritika (sosredoto~ena vrz kulturolo{ki
obuslovenata recepcija na Drugiot); geopoetikata (so svojot blagonaklonet
odnos sprema pridobivkite i prednostite na inter-kulturniot transfer);
problematikata i hermenevtikata na kulturniot identitet, gi potvrduvaat inherentnosta
i implantiranosta na komparativisti~kiot diskurs, vo rasvetluvaweto
na fenomenite na intra i interkulturnata komunikacija i interferencija.
Toa, pred s¢, mo`ebi, se odnesuva, i ja opfa}a problematikata na kulturnite
transferi; prou~uvaweto i istorijata na mentalitetite; imagolo{kite proekcii
za Drugite vo kulturniot i kni`evniot prostor; recepcijata i hermenevtikata
na Drugosta voop{to.
Ona podra~je od kni`evnata komparativistika, koe porano se narekuva{e
imagologija (sveduvaj}i se na pretstavite za drugite narodi vo dadena nacionalna
literatura); denes evoluira vo edna po{iroka i provokativna hermenevtika,
koja, pred s¢, nastojuva da gi revidira diskriminatorskite aspekti na liberalno-humanisti~kata
kultura, nejziniot problemati~en tretman i pristap
kon Drugosta.
Prilozite na Edvard Said "Orientalizam# (1978), Cvetan Todorov "Nie i
drugite# (1982), "Osvojuvaweto na Amerika#; ili, pak, imagolo{kite istra`uvawa
vrzani za kulturniot region na Sredna Evropa, odnosno Balkanot
ili Mediteranot, svedo~at za podemot i plodotvornosta na kulturnoanaliti~kata
interpretacija, koja, vo sredbata, kontaktot i zaemnoto
so~eluvawe i zapoznavawe na razli~nite kulturi i kulturni regioni, gleda
fakt od prvenstven nau~en i spoznaen interes.
Za razlika od prethodno vladeja~kiot evropocentri~en, puristi~ki kulturolo{ki
pristap; teoreti~arite, denes, so najgolemo vnimanie se odnesuvaat i gi
respektiraat drugosta, otstapkata i razlikata; otkrivaj}i vo nivnoto postoewe
fundamentalen eksplanatoren motiv, za principot na kulturniot pluralizam i
za vrednuvaweto na kulturnata diferencijacija.
Tuka vredi povtorno da se spomene primerot na ruskiot semioti~ar Jurij
Lotman, koj, dvi`ej}i se po tragata na Bahtinovite iskustva, doa|a do zanimlivi
i korisni pomestuvawa i prevrednuvawa na kulturniot pridones na t.n. primitivni
kulturi.
Spored Lotman, kulturata treba da se nabquduva kako "otvoreno okno#, sledej}i
gi stimulativnoto zna~ewe i produktivniot del na haosot, slu~ajot, fluktuaci-
128

jata, vo oformuvaweto na kulturata kako polimorfno kodiran, poliglotski
makrotekst.
"Osnoven istoriski stimul, za vnatre{niot mehanizam na kulturniot samorazvitok,
ima sredbata so t.n. nekulturni, primitivni, haoti~ni svetovi, arhai~ni,
ednostavni kulturi# (1981 ).
Poso~uvaj}i go haoti~noto, nepredvidlivo, nesvodlivo vlijanie na transkulturalnoto
zna~ewe - Lotman pozitivno gi vrednuva iskustvata na tu|ata
kultura (odnosno inokultura, kako {to samiot ja narekuva).
So svoeto dinami~no ustrojstvo, sekoja kultura, vklu~itelno i primitivnata,
arhai~nata, ednostavnata - mo`e da ostvari ekspanzivno, povratno, inovativno
dvi`ewe i probiv, blagodarenie na {to }e ja oplodi, }e ja pottikne ili pronikne
drugata kultura.
Na toj na~in, aplikacijata na Lotmanovite kulturnoanaliti~ki postapki
ovozmo`uva da se nadmine i da se razobli~i na Zapad vkorenetata "hermenevtika
na varvarstvoto# - vo prilog na edno decentrirano, tolerantno, otvoreno,
dijalo{ko stojali{te; kakvo {to, na primer, praktikuva i Kenet Vajt,
vo svojata geopoeti~ka rehabilitacija i prevrednuvawe na kulturolo{kiot
pridones na nomadskoto iskustvo, t.e. istoriskiot nomadizam.
Kako {to poka`uvaat i tolkuvawata na Nil A{erson, vo promisluvaweto na
sopstvenite kulturni stojnosti, po~nuvaj}i od helenskata kultura, navamu, doa|a
do oformuvawe i primena na edna apriorna imagolo{ka proekcija na Istokot
kako varvarska sostojba, poradi koja se aktiviraat odbranbenite mehanizmi,
ksenofobi~nite reakcii i predrasudi na zapadnata kultura.
Fatalnata delotvornost na vakvite kulturolo{ki obusloveni apriorizmi i
atribucii na navodno varvarskite svojstva i dejstvuvawa na Drugiot, vo najnovo
vreme, se potvrduva preku tragi~noto iskustvo na poslednata balkanska vojna
{to se vode{e vo 90-tite godnini, na prostorite na biv{a Jugoslavija, povtorno,
pod znakot na edna obnovena krstonosna polarizacija, me|u Istokot i Zapadot,
me|u "varvarite# i "civiliziranite#, kako nepomirlivi imagolo{ki
proekcii.
Za razlika od toa, gledaj}i ja realnosta na me|ukulturniot dijalog, kako imperativen
faktor na kulturnoto samosoznavawe i samosozdavawe - komparativistikata
se nao|a vo situacija {to go nadminuva telosot na neposrednoto nau~no
samodoka`uvawe i afirmacija; vo prilog na edna utopisti~ka, humanisti~ka
zalo`ba i perspektiva na dijalo{koto so - tvorewe, tolerancija i proniknuvawe
na razli~nite kulturni diskursi, odnosno mentaliteti.
Delotvornosta na dijalogizmot, vo ramkite na kulturno-antropolo{kiot
komparativizam, e osobeno zna~ajna za pristapot, vrednuvaweto i samotolkuvaweto
na t.n. mali literaturi, odnosno hibridni, polimorfni, poliglotski
129

Elizabeta [eleva MAGOR
kulturi, kako {to e i makedonskata. Ovie literaturi i kulturi, koi ~esto bile
generatori na krupni, presvrtni~ki kulturni pridvi`uvawa, tokmu vo komparativisti~kiot
pristap i priod kon problematikata na kulturniot identitet, ja
nao|aat mo`nosta i {ansata da se oslobodat od predrasudite za svojata provincijalnost,
zafrlenost, tegobnost, problemati~nost.
So toa {to go decentriraat, deprivilegiraat, obezvlastuvaat stati~niot apsolutiziran
model na kulturniot identitet, vrzan za iskustvoto na imperijalnite
sili; sovremenite dijalo{ki opredelbi na identitetot kako dinami~na, tranzitivna,
hibridna, intertekstualna kategorija, za vozvrat, gi afirmiraat i im
odat vo prilog na singularnoto iskustvo i razlika na t.n. mali literaturi, gledaj}i
vo niv ramnopravni u~esnici i graditeli na globalniot kulturen razvitok.
Vo toj kontekst, nasproti skepticizmot na Rene Velek, veruvame deka komparativizmot,
su{testveno zasnovan vrz principot na dijalogi~nosta, sotvoreweto
i so-bitijnosta, sepak, mo`e, makar i na teoretski plan, da go ostvari
svojot nenaseten emancipatorski, humanisti~ki, utopisti~ki potencijal; svojot
nezamenliv vlog, {to mnogukratno }e go potvrdi i }e go doka`e komparativisti~kiot
raison d'être - nasproti postoe~kite akademski rezervi, osporuvawa,
rivalstva, premol~eni i otvoreni konfliktualni raspravi, so tradicionalisti~ki
nastroenite filolo{ki otseci, osobeno onie {to lokalnata kni`evnonacionalna
tradicija hermeti~no ja zatvoraat vo edna edinstvena, rigidna metodologija
na prou~uvaweto.
130

KOMPARATIVISTIKATA NIZ
POST-MODERNO OKO
Komparativnata kni`evnost e edna od onie nauki, ~ie zna~ewe i pridones,
ne samo vo epistemolo{ka, tuku i vo kulturolo{ka smisla, evidentno raste.
Zo{to e toa taka? Pred s¢, zaradi principielnata otvorenost, imanentna
na samiot nejzin nau~en predmet, kako i na metodolo{kite pristapi. Bez ogled
na oddelnite zabele{ki na normativisti~ki naso~enite komentatori, takvata
otvorenost nie ne ja smetame za metodolo{ki hendikep, ili pak za nedore~enost.
Komparativnata kni`evnost, imeno, e zna~ajna tokmu poradi svojot otvoren intelektualen
predizvik i osporuvaweto na provincijalizacijata, s¢edno dali vo
osnovnata, socio-kulturna opredelba, ili, pak, vo dopolnitelnata, metafori~na
smisla.
Provincijata, kako metafora, no i kako realnost (ili zakon na zatvoraweto,
izolacijata), ne se javuva samo kako problem na oddelni geografskoop{testveni
determinanti. Taa e sinonim seto ona, {to e tu|o i dlaboko
sprotivstaveno na duhot na avtenti~noto (duhovno i umetni~ko) tvore{tvo. Na
kni`evno-istoriski plan, provincijata bi zna~ela redukcija i mistifikacija
na poimot na nacionalnata kni`evnost, dodeka na kni`evno-epistemolo{ki
plan - zatvorawe, monopolizacija samo na eden, edinstven metod na kni`evno
prou~uvawe.
Za razlika od toa, komparatistikata se legitimira preku na~eloto na
pluralizmot, dodeka kni`evnosta se promisluva dvostrano: kako semioti~ki
model na odreden kulturno-istoriski sistem: no, istovremeno, i kako univerzalen
oblik na ~ovekovata duhovnost. Sledstveno na toa, potrebno e mno`estvo
teoretsko-metodolo{ki pristapi, t.e. primena na interdisciplinaren princip
na istra`uvawe; kako, i pojdovna duhovna otvorenost i qubopitstvo kon drugite
umetnosti i kulturi vo svetot.
Istoriski gledano, komparatistikata se afirmira kon krajot na 19 vek, vo
onoj moment, koga kni`evnata nauka se zasituva od faktografskata euforija na
pozitivizmot, nametnuvaj}i si sebesi poinakvi, daleku po{iroki horizonti vo
kni`evnoto prou~uvawe, pred s¢, vo vrednuvaweto i opredelbata na fenomenot
na nacionalnata kni`evna tradicija.
131

Elizabeta [eleva MAGOR
Kako {to }e istakne eden od vtemeluva~ite na sovremenata kni`evnonau~na
metodologija, Rene Velek, davaj}i mu predimstvo na kompleksnoto, sinteti~ko
poznavawe na kni`evnosta, komparativnata kni`evnost go verifikuva
imperativot za s¢strana upatenost na istra`uva~ot, kako vo teoriskite paradigmi
na samata kni`evna nauka, taka i vo interdisciplinarnite sferi, estetikata,
filozofijata i sl. Od druga strana, Velek uka`uva na toa, deka komparatistikata
ne treba da se povede po isku{enieto da mu slu`i na "kulturniot imperijalizam#
(da ja potkrepuva kni`evnata s¢mo} na edna vlijatelna
kni`evnost), ili pak na "kulturnoto knigovodstvo# (revnosnoto tragawe po isforsiranite
analogii; sitni~avoto, bespolezno od kni`even aspekt, bele`ewe
fakti).
Edna od nesomnenite zaslugi na komparatistikata (vidliva, osobeno, vo
makedonskata akademska sredina) e podemot i jakneweto na kni`evnata kritika,
teorija i metodologija, onie disciplini, {to tokmu vo tradicionalnata,
pozitivisti~ki oboenata kni`evna nauka, vidlivo bea i s¢u{te se zanemareni,
potceneti, prenabregnati.
Nasproti toa, prisustvoto, raznovidnosta i {irokata prifatenost na
kritikata i teorijata denes e tolkava i nedvosmisleno izrazena, {to govori za
sozdavaweto novo kni`evno pismo, tkn. para-kni`evnost, ~ij duhoven i kreativen
predznak e podednakvo atraktiven, ~itan i vreden, kako i onoj na
umetni~kata literatura (beletristikata). Osobeno blisko na zastapnicite na
post-modernata teorija, ova mislewe logi~no proizleze od pojdovnite principi
tokmu na komparatistikata, ~ij paradigmati~en poim pretstavuva intertekstualnosta,
odnosno konceptualnata zalo`ba za premostuvawe na `anrovskite,
predmetnite, nacionalnite, istoriskite, metodolo{kite i drugi me|i!
Objektivno (ili imanentno)prisutna vo samite kni`evni dela, vo
kni`evnata praktika, intertekstualnosta, me|utoa, s¢ do pojavata na komparativnata
kni`evnost, ne be{e nitu dovolno, nitu pak soodvetno nau~no prou~ena,
istaknata ili vrednuvana. Denes, pak, taa stanuva osoben i dominanten predmet
na teoriskiot interes na post-strukturalisti~kata kritika (vtemelena od
strana na Rolan Bart vo programskata statija "Teorija na tekstot#).
Me|utoa, korenite na intertekstualnata koncepcija na kni`evnosta,
sekako, se nao|aat kaj, mo{ne vlijatelniot vo svetski ramki, teoreti~ar Mihail
Bahtin, ~ii dela na evropskata javnost £ gi predo~ija negovite sledbenici i,
denes ugledni teoreti~ari od bugarsko poteklo, Cvetan Todorov i Julija
Kristeva (konkretno zaslu`na za kone~nata terminolo{ka elaboracija na izvorniot
Bahtinov termin "dijalogi~nost# odn. "raznore~ie#). Od druga strana,
privrzanicite na kni`evnata semiotika od tkn. Tatuska {kola: Lotman, Uspenski,
Ivanov - isto taka, mu dol`at na Bahtin odredeno teorisko vlijanie,
132

osobeno, vo nastojuvawata, kni`evnosta da se prou~uva kako (kako inter) kulturen
fenomen. Deka e komparatizmot nerazdelen od sovremenite tekovi na metodolo{ki
(odn. nau~en) plan, potvrduva misleweto na evropski afirmiraniot
komparatist vo Insbruk, Zoran Konstantinovi}, inaku dolgogodi{en gostin na
Seminarot za makedonski jazik, Stru{kite ve~eri i drugi nau~ni sobiri vo
Makedonija.Vo sovremeniot mig na vkupniot epistemolo{ki razvoj, obele`an
od podemot na disciplini kako {to se semiotikata, teorijata na informacii i
komunikacii, kibernetikata, so principielnata opredelba protiv sekakvo zatvorawe
vo lokalnoto, komparatistikata, smeta Konstatinovi}, go steknuva svojot
polnozna~en lik i renome. Otade, komparatizmot ne e samo rabota na proizvolniot,
li~en izbor, nitu pak na~elo na lebde~ka s¢prisutnost, tuku e imanenten
na novoto vreme, pred s¢ duhoven stav!
Tuka nekade, vo ramkite {to gi opredeluva konzervativniot epistemolo{ki
priod, le`at i pri~inite za otporot protiv komparatizmot, otpor
{to ne e samo "na{a maka#. U{te vo 1963 g., R. Velek so negoduvawe reagira na
prenaglasenata izolacija na filolo{kite otseci, koi resko gi podvojuvaat nacionalnite
literaturi i teoriskite pristapi proizlezeni od sekoja od niv i, na
toj na‘~in, sozdavaat stru~waci so "bibliografsko znaewe# ili "starinska
specijalnost#, bez vozbudliviot dopir so razli~nite kulturi i so sovremieto.
Od druga strana, vo ponovo vreme i vo nam pobliskite sredini, slikata ostanuva
ista: otporot kon sovremenata teorija, hrvatskiot u~en Vladimir Biti go objasnuva
so nejzinata subverzivna mo}, konstitucionalnata ome|enost, pragmatizmot
i konformizmot vo kni`evnite prou~uvawa, optovareni kako so tradicionalni
barieri me|u nau~nite pristapi, taka i so favoriziraweto na oddelna
grupa interesi (porano toa bea ideolo{kite, sega se na red nacionalnite), a koi
vlijaat na kni`evnata "kowukturnost#, t.e. izborot na tekstovi, dela, avtori za
akademsko prou~uvawe.
Zaradi toa, otkako go nadmina "lovot na vlijanija" odn. registriraweto na
tekstualnite podudarnosti, komparatistikata ponudi redefinirawe na poimot
na "nacionalna kni`evnost# vo globalni estetski parametri. Podvrgnati na
eden procesualen vrednuva~ki ~in, estetskite vrednosti od nacionalnata
kni`evnost, dobivaat vo svojot povesen dignitet, prerasnuvaat vo konstituenti
na eden tipolo{ki (ne samo hronolo{ki) kni`even poredok, vo duhot na
proro~kata Geteova zamisla na op{tata (svetska literatura).
Denes, koga vo svetot preovladuva edna demokratska ideologija, t.e.
raste~kiot interes kon razlikite i otstapkite od dominantniot model na
mislewe, interesot kon malite i nedovolno poznatite kulturi i literaturi,
komparatistikata ima svoe mesto vo afirmiraweto na takvite literaturi
133

Elizabeta [eleva MAGOR
(kakva {to e makedonskata) i takva uloga, ~ie zna~ewe, daleku go nadminuva
domenot na ~isto nacionalnite disciplini.
Pokraj toa, komparatistikata ima novi viduvawa i na procesot na
kni`evnata transmisija: blagodarenie na slova~kiot u~en Dioniz \uri{in,
"vlijanieto# stanuva pokazatel na kulturniot identitet, na oblikot na kni-
`evnata tradicija, na tipologojata i na priem~ivosta tokmu na literaturatareceptor,
bidej}i kako glaven filter i presuden ~initel vo probivot na samoto
vlijanie, sega taa nastapuva vo uloga na aktiva i tvore~ka strana na procesot.
Vakvite pojdovni istra`uvawa, dopolneti so novi soznanija za karakterot, motivacijata,
funkcijata na kni`evno estetskiot transfer, mo`at da vodat kon
istra`uvawa od poop{t karakter, vo vrska so komunikativnosta i
priem~ivosta, kako antropolo{ki kategorii (dalekuse`no poso~eni od
Bahtin).
Kone~no, komparatistikata ovozmo`uva i re-semantizacija na poimot
"kni`evnost#, koj{to vo okru`uvaweto na ostanatite umetnosti i podemot na
masovnite mediumi, go menuva nekoga{ povlasteniot recepciski i predmeten
status. So ogled na toa, literaturata se prou~uva ne samo kako oddelen predmet,
ami i kako funkcija, {to ima dinami~en, promenliv karakter, soobrazliv so
razli~ni diskurzivni sferi (me|u koi ne se isklu~uva duri nitu video-artot,
kako sostavka na sovremenoto kreativno iskustvo). Sozdavaweto na eden
globalen kulturen sistem, ~ii komponenti vzaemno se prepletuvaat, £ odi vo
prilog na komparativistikata, ~ija posledna `elba e: da bide marginalna, egzoti~na,
hermeti~na disciplina so ograni~en kabinetski dostrel.
Poniknata kako `elba da se sovladaat soznajnite i vrednosnite
ograni~uvawa na pozitivisti~kiot model na nacionalnata kni`evnost, komparativistikata
denes, vo {to predni~at anglo-saksonskite teoreti~ari na
post-modernata (Teri Iglton, Frederik Xejmson), gi {iri svoite ambicii kon
sferata na op{tata kulturologija.
134

OPSEDNAT SO TU\A DU[A 1
Otkrivaj}i go do`ivuvaweto na prazninata, {to zad sebe go sozdava
biolo{kata i duhovnata smrt na golemite avtoriteti, ili "golemite prikazni#
i idei: praznina, koja ima eshatolo{ki u~inok, koja poniknuva vo procesot na
depersonalizacija na moderniot subjektivitet i ja otkriva negovata nemo} za
separacija od Roditelot-poredok; romanot "Aleksandar i smrtta# od Aleksandar
Mickovi}, na su{testven na~in, komunicira so kulturolo{kiot model na postmodernata,
so krizata na identitetot: kako kriza, {to ja obele`uva obespokojuva~koto
iskustvo na drugosta.
Krizata na identitetot kaj Arhidej, naratotrot na romanot, ja ra|a tkn.
primarna ontolo{ka nesigurnost, 2 sostojba na zagrozenost pred svetot i pred
drugite lu|e prosledena so, ~uvstvo na praznina i ni{to`nost, strav od pretopuvawe
i vtopuvawe vo nekoj drug, posilen subjektivitet.
"Mo`am li da otidam nekade jas... koj ve}e nemam {to da bidam vo `ivotot,
a i ne smeam da po~nuvam da biduvam ne{to, {to dosega ne sum bil... dali mo`am
da go napu{tam Aleksandar#?
Iskustvoto na Drugosta, proizlezeno prvenstveno od objavata i mo}ta na smrtta,
ne samo biolo{kata smrt na Aleksandar i negovovto telo, tuku i simboli~kata
smrt na Arhidej, kako oru`ar i pridru`nik na carot, i u{te pove}e, kako podanik
na eden sistem; imanentno se vgraduva vo temelnata preobrazba na
Arhidej, i go naso~uva patot na negovata nova individualizacija.
"Na vrvot na seta taa ogromna zaludnost, na taa neizmerna proma{enost, bev jas,
mojot kutar `ivot, koj pomina vo senka, mojata pusta `ivea~ka, koja se obezvredni
so ovaa smrt. Kako nekoj drug da go `iveel mojot `ivot, mesto mene#.
1 Naslovot na ovoj tekst e naveden spored edna formulacija na Mihail Bahtin od deloto:
Autor i junak u estetskoj aktivnosti, Novi Sad, 1991, kade {to, kako preduslov na eti~kata i estetskata
objektivacija, se postulira "viduvaweto na sebesi kako drug#. Pri toa, Bahtin govori i
za nabquduvaweto vo ogledalo: "Vo ovoj slu~aj, ovde ne e izrazena edna i edinstvena du{a, vo
procesot na samonabquduvawe e vme{an i drug u~esnik, fiktivniot drug... ne sum sam koga se
nabquduvam sebesi vo ogledalo, opsednat sum so tu|a du{a# (s. 35).
2 Za sostojbata, nare~ena "primarna onolo{ka nesigurnost#, da se konsultira knigata na
Ronald Leng: Podeljeno Ja. Politika do`ivljaja, Beograd, 1977 i egzistencijalnofenomenolo{kite
osnovi na naukata za li~nosta.
135

Elizabeta [eleva MAGOR
Ka`ano so zborovite na Bahtin. Arhidej ja do`ivuva tkn. "taga na individualizacijata#,
3 t.e. preminot od eden vo drug personalen modalitet: od jas-za-drugite,
toj postepeno se preobrazuva vo jas-za-sebesi, pri toa soo~uvaj}i se so sopstvenata
neavtenti~nost ("porane{en, a nikoga{en oru`ar#), so prazninata na
svoeto bitie (bidej}i se imenuva kako "senka na senkata#), so frustracijata
ve~no da bide "metajazi~en junak#, nositel na imeto, koe se poistovetuva so imbecilniot
brat na Aleksandar.
Pokraj su{tinskata zakana na smrtta, koja obezli~uva i uni{tuva, Arhidej ja
do`ivuva i egzistencijalnata zakana: sebeviduvaweto niz optikata na Drugiot,
mu ja donesuva diseminancijata na negoviot identitet, raslojuvaweto na negovite
identifikacioni upori{ta.
"Da, koga site se razotidoa i jas, posleden izlegov od prestolnata sala...
bev ve}e nekoj drug, nepoznat za sebesi#. Mnogu godini, po ~itaweto na svojot
zapis, toj konstatira: "Be{e toa prikazna, {to ja napi{al nekoj Arhidej Potivov,
zbuneto i vxa{eno ~ove~e, zagubeno vo svojata beda i nesre}a#.
Kategorijalnata odrednica na Drugosta ima zna~ewe na postojana zakana;
probiv na nekakva onostrana sila (kako smrtta); ili, onostrana hermeneuti~ka
perspektiva, {to bitno }e go destabilizira vostanoveniot svet. Vrednosnata
perspektiva i transgrediendnata mo} na Drugiot (pogled, mit, sud, odnos) e dlaboko
obmislena: romanot, ja sproveduva su{tinskata transformacija na "apsolutniot,
singularen mit# 4 za Aleksandar, kako (intertekstualen) junak par excellence,
zastapen podednakvo vo istoriografskite, biografskite i kni`evnite
tekstovi od razli~na tipolo{ko-stilska proveniencija.
"A sega koga umre Aleksandar se soo~iv so samata smrt... i so vistinata na
smrtta... Oti ovaa smrt, vedna{ toa go pomisliv, go ubi i carstvoto, ja pogubi i
golemata ideja za harmonijata, go sopre presozdavaweto na svetot#.
Izedna~uvaj}i ja li~nosta na Aleksandar, so principielnite pretpostavki na
seto golemo carstvo i na svetskiot poredok, Arhidej ja iska`uva i dlabokata
po~it kon vladetelot, no vkupniot negov odnos e mnogu poslo`en. Vo toj odnos,
najzabele`itelnata crta e tokmu ambivalentnosta, koja se provlekuva otporano,
vo sudot, {to Arhidej go ima i za sebesi samiot. Taa podvoenost, istovremeno, e
3 M. Bahtin, nav. delo.
4 Distinkcijata me|u singularen ili monomit i polimitska perspektiva ja prevzemame od Odo
Markard, poto~no od negoviot fingiran dijalog so Burhard [mit, avtorot na knigata Postmoderna,
strategija zaborava, Zagreb, 1988, s. 203.
136

indikacija za profilot na Arhideeveta samosvest i individualizacija, indikacija
za karakterot na negoviot premin, od moderen vo post-moderen junak.
Mo`ebi najizrazena crta vo taa negativna hermenevtika, pretstavuva iskazot,
deka Aleksandar uspeal "da gi kr{i lu|eto, da gi menuva, da gi op~inuva i da gi
pot~inuva da ~uvstvuva, da znae, deka gi prestoruva vo ne{to, {to nim im e omrznato
i stra{no, {to gi vozmutuva do dnoto na bitieto, {to gi spoulavuva#.
Aleksandar e, zna~i demonot na Drugosta, onoj koj pobuduva nepoznati transformacii,
onoj {to ja razotkriva fundamentalnata rasloenost na li~nosta,
bitie na zakanata, vestitel na samoomrazata, koj {to nitu samiot ne e imun na
{izoidnite rascepi: "Ponekoga{ so nego odea dve senki, sprotivstaveni. Ednata
napred, drugata po nego. No eve, pak ne go ostavaat na mir#. Ne{to ponatamu,
Arhidej, pravej}i intertekstualna sporedba me|u nego i Odisej, pi{uva: "...toj ne
se vrati vo svojata Itaka, vo Makedonija. Zamina, zaluta i ne se najde pove}e sebesi.
Toj siot `ivot go pomina kako barawe na ne{to#.
Soznanieto za Aleksandar e interesno i paradoksalno: golemiot imperator, koj
"so strav gospodare{e vrz lu|eto#, e isto tolku su{testvo na onolo{kata praznina
i na kopne`ot, {to taa praznina go razbuduva vo potragata po neznajnoto
Drugo: ovde, zna~i, Drugosta-kako sila na kopne`ot i qubopitnoto tragawe ili
otkrovenie.
Nastapuvaj}i vo uloga na negov interpretator pred Aristotela i pred
~itatelskiot auditorium, Arhidej, po pat na analepsa, 5 vr{i selekcija na,
spored nego, bitnite epizodi, i na toj na~in, pravi individualno obuslovena
proekcija na ovoj istoriski lik; proekcija, koja vo sebe komprimira privrzanost,
po~it, voshit, i, isto tolku, odbivnost, osuda, detronizacija, dlaboka
omraza, prezir i zazor. Po svojot karakter, ovaa proekcija, ka`ano so terminot
na Odo Markard, e polimitska, takva {to go razgraduva monomitskiot avtoritet
samo na edna prikazna, odn. samo na edna vistina, kako za Aleksandar, taka i za
vkupnata smisla na istoriskite tekovi i pridobivki.
Otade, Aleksandar e vsu{nost otsuten od romanot: sostojbata vo koja simbolot
na svetskiot kopne` i nemir e predo~en, sodr`i nesomnena ironija: toj e samo
mumija, razvlastena od seta porane{na vlast i mo}, kukla podlo`ena na
obezli~uvaweto, na podgotvitelnata {minka za ve~nosta. Negovata telesnost,
minlivost, raspadlivost e posebno istaknata, mo`ebi, kako svoevidna odmazda
na naratorot Arhidej, mo`ebi kako bo`ja opomena pred neumerenite ambiciii.
Kako i da e Aleksandar e samo mrtvo telo i figura na se}avaweto, vo romanot e
toj mnogu pove}e funkcija na primarnata ontolo{ka nesigurnost, mnogu pove}e
5 Analepsata, zna~i narativno vra}awe vo minatoto, ja imenuva @erar @enet, vo deloto: Discours
du recit, Pris,1972.
137

Elizabeta [eleva MAGOR
povod, da se predo~i edna nova i li~na hermeneutika, zad koja stoi konkreten
avtor, so seto svoe dlaboko protivre~no, post-istorisko vreme, obele`eno so
krizata na avtoritetot i anti-normativnata ideologija.
"A ovoj Aleksandar {to sega le`i vo Vavilon, kako da e nepostoe~ki ili
kako da e nekoj drug, nepoznat mrtovec, za kogo treba da se gri`am. Nepostoe~kiot
car mi ja povela vistinata. No taka be{e, taka i e#.
Podgotovkite na Aleksandar za pogrebot so~inuvaat golem del od romanesknoto
si`e: nivniot opis e ornamentalen, 6 vrzan za ramni{teto diskursot, a ne na
prikaznata. Spored mene, tie ja prestavuvaat ritualnata osnova na deloto: od
edna strana e, ritualnoto ubistvo na kralot (ritualno, zo{to e izvr{eno so
pomo{ na evokativnite opisi i zo{to ima eshatolo{ko zna~ewe), od druga
strana, e karnevalskiot duh na preminot `ivot-smrt-`ivot (sodr`an vo samata
etiologija na mumifikacijata, kako postapka, kako svet ~in i sveto vreme, "ne
trpi ovaa materija nepovikani#).
Vo romaneskniot tekst, Aleksandar postoi kako mumija, negovoto telo minuva
niz raznite etapi na minlivosta, nemo}ta, razgradbata, obezli~uvaweto, taka
{to, vo izvesna smisla-samiot tekst, odnosno, negovoto svedo{tvo za smrtta,
pretstavuva "odmazda#, nad nekoga{ neprikosnoveniot vladatel. Podocna, koga
novite generacii osoznavaat za podvizite i slavata na imperatorot, toj povtorno
go vospostavuvaa svoeto vladeewe, besmrtnosta, ovojpat, vo posredna
smisla, vo predanijata i istoriskite, kni`evnite i drugi spisi. Zatoa, Arhidej
veli: "Imam nekoe matno i stra{no ~uvstvo, deka duri sega po~nuva negoviot
`ivot, so smrtta. Deka sega doprva }e se vidi {to stana so nego, vo negoviot od
nego#.
Smrtta kako drugost, na nov na~in go osvetluva fenomenot na samiot `ivot, davaj}i
mu poinakov "tekst#: imeno, duri po svojata smrt, Aleksandar e zaokru`en
kako ambivalenten junak: nemo}en a stra{en, obo`uvan a omrazen. Duri smrtta
ja ovozmo`uva neophodnata sloboda, da se ka`e vistinata za Aleksandar, onaa
vistina, {to Arhidej dolgo ja potisnuval vo sebe, isto kako {to smrtta stanuva
presudniot ~initel i motiv - Arhidej da go zapo~ne samoto pi{uvawe na svojot
tekst.
Toj tekst e konstituiran kako dvojna povest: od edna strana - e aktuelnata,
onaa po smrtta na Aleksandar, vo koja dominira ~inot na mumificiraweto,
reakciite na dvorjanite Arhideevoto budewe na identitetot; i - od druga strana,
retrospektivnata povest - se}avawata za Aleksandar, za `ivotnata uloga i patot
na Arhidej. So ogled na toa, deka raska`uva~kiot tekst e pi{uvan vo prvo
lice, postojat najmalku dve instanci na fikcionalnoto jas: do`ivuva~koto jas i
6 Za ornamentalniot zapis, da se vidi @erar @enet: Granice pripovedanja, Figure, Beograd, 1985.
138

aska`uva~koto jas. No, siot tekst ima i svoj ekspliciten adresat vo Aristotel,
zaedni~kiot u~itel na Aleksandar i Arhidej, so kogo kni`evnata komunikacija
dobiva svoj odreden tek: povremeno, taa se odviva vo vtoro lice, niz neposrednite
obra}awa do Aristotel, negovoto iskustvo, mudrosta, se}avaweto na izminatite
nastani. Pri samoto pi{uvawe na Arhidej, zemena e vo predvid aperceptivnata
pozadina na adresatot i negovoto naso~eno razbirawe na prikaznata.
Prezemaj}i i nekoi elementi od epistolarniiot `anr, ovoj roman, me|u drugoto,
se odlikuva so dijalogi~nost, 7 koja e negova eksplicitna i `anrovski imanentna
osobina, ne samo na ramni{teto na negovata znakovno-ideolo{ka, tuku i na ramni{teto
na `anrovsko-retori~kata struktura. Imeno, ovoj hibriden roman vo
sebe gi sodr`i elementite na pet `anrovski modeli: na istoriskiot roman,
dnevnikot, epistolarnata forma, hronikata i romanot.
Kone~no, vistinskiot predmet na prikaznata poprvo e Arhidej, a vistinskiot
nejzin motiv e potrebata za sreduvawe i smiruvawe, potragata po "zreloto
jas#, 8 ispolnuvaweto na egzistencijalnata prikazna i groza na naratorot
Arhidej, onoj {to najsilno go do`ivuva i ~uvstvuva otsustvoto. Ottuka, verojatno,
proizleguva i stilot na negovoto pi{uvawe: toa e transparenten,
priem~iv, komunikativen stil, na momenti, blizok do usniot govor. Detalnite
opisi na mumijata i procesot na nejzinoto podgotvuvawe, povtorno, se vo funkcija
na dosegawe na stalo`eniot, odmeren pogled kon smrtta. Arhidej spa|a vo
onaa grupa junaci, koi{to, spored Bahtin, 9 samite estetski go osmisluvaat svojot
`ivot i taka, vsu{nost, stanuvaat svoi avtori.
"Da, jas samiot sebesi si pi{uvav. [to bi razbral Aristotel od sevo ova, od
napi{anovo? Ne znam. Mi se ~ini, sega,deka ni{to ne sum mu soop{til iako toa
mi bila namera... No, u~itelu, komu mu se obra}a onoj {to ne{to pi{uva?
Nikomu, sekomu... Seto toa go pi{uvav zo{to mene me zasegnalo, zo{to jas sum
bil prisuten, jas toa sum go do`ivuval... Zo{to niz site tie bolki i stradawa se
osloboduvav od Aleksandar#.
Kako {to od ovie nekolku re~enici mo`e da se vidi, problemot na identitetot
vo ovoj roman se eksponira i na metajazi~noto nivo na naracijata. Iska-
`uvaweto na metajazi~nata svest za smislata na pi{uvaweto voop{to, za karakterot
na kni`evno-istoriskata vistina, za su{tinskata smisla i celite na kni-
`evno-umetni~kata komunikacija, za ontolo{kata priroda na tvore{tvoto,
7 Za epistolarniot `anr, kako forma na dijalog, da se vidi kaj: Klaudio Giljen: Knji`evnost kao
sistem, Beograd, 1982.
8 Potragata po "zreloto jas#, ja istaknuva teoreti~arot Franc [tancl kako eden od temelnite
motivi na prikaznata vo prvo lice, v. Pripovjedni tekst u prvom i u tre}em licu, Republika, Zagreb,
br. 4, 1984.
9 Tipologizacijata na junacite poteknuva od M. Bahtin, nav, delo.
139

Elizabeta [eleva MAGOR
pretstavuvaat posebni doblesti i dopolnitelen prilog za kompleksnata struktura
na ova delo.
Iska`aniot somne` vo verodostojnosta i komunikaciskata neophodnost na
ovoj tekst, me|utoa, ne treba voop{to da se tolkuvaat bukvalno: kako {to
proniklivo upatuva X. Kaler, 10 vakvite oblici na skepsa ili samoomalova`uvawe,
kako i nezadovolstvoto od artificielnosta na umetni~kiot tekst,
i samite, vsu{nost, pretstavuvaat vid umetni~ki konvencii, koi, na mo{ne suptilen
na~in, nastojuvaat da se steknat so "dopolnitelen avtoritet# pred
~itatelite, bri{ej}i gi site pretenzii za svoe institucionalno deluvawe.
Po smrtta na Aristotel, Arhidej }e go napi{e slednovo: "Komu sega da se
obra}am? Ovie trabi papirus ve}e nikomu ne mu pripa|aat. Gi pro~ituvam,
prvpat sega, vo ovie dva dena, otkako razbrav za tvojata smrt. Mi se ~ini kako da
gi pi{uvala tu|a raka... I sega gledam deka trebalo da pi{uvam poinaku i
podrugo#.
Ovoj obid za "naturalizacija na tekstot#, 11 dilemata pred napi{anoto, nesigurnosta
za idninata na tvore~kiot rezultat, navistina deluva mo{ne spontano,
go dolovuva vnatre{niot govor ne samo na naratorot, tuku i na implicitniot
avtor, i, kone~no, svedo~i za pripadnosta na ova delo, kon sovremenata
kni`evno-umetni~ka paradigma, koja go problematizira samoto svoe postoewe i
funkcija.
"Lagata, sevo ova {to sum go pi{uval, mi stanala edinstvena vistina. A laga e
sevo, kako siot moj `ivot, zo{to duri jas pi{uvav za Aleksandar, nego ve}e go
zaboravile ili go pametat, isto taka la`no i neto~no, kakvo {to sega mi stoi
ova {to jas sum go storil. Toa se se}avawa, vo koi najmalku go ima Aleksandar#.
Iskazot na Arhidej, iako se odnesuva prvenstveno na negovite spisi, povtorno
ovozmo`uva da povle~eme tangenta so teorijata na R. Leng: spored koja,
edna od su{testvenite crti na tkn. neotelotvoreno (ontolo{ki nesigurno) Jas,
pretstavuva hipersvesnosta, t.e. "sveduvaweto na site svoi funkcii na opservacija,
kontrola i kritika#. 12
Vo taa smisla, raska`uva~koto jas se nadgraduva so u{te edna svoja modifikacija:
meta-jazi~koto jas, ~ij iskazen predmet e samosvoen i razli~en od
ostanatite. Na po~etokot, toa Jas tvrdi: "Toj be{e Aleksandar i za nego treba
da se pi{uva poinaku od seto ona {to e napi{ano#, poinaku - vo smisla pokom-
10 Za ulogata i funkcioniraweto na kni`evnite kompetencii, proniklivo govori Xonatan
Kaler, vo poglavjeto: Konvencija i naturalizacija, vo knigata: Strukturalisti~ka poetika,
Beograd, 1990.
11 X. Kaler, nav. delo.
12 R. Leng, nav, delo.
140

pleksno, so edna pogolema doza na li~na do`iveanost. A sepak, Arhidej negoduva
i poradi sopstvenata vozbudenost i o~aenost, poradi haosot i "celosnata
par~osanost na mojata psiha#.
Kriti~kiot odnos kon vnatre{niot govor, 13 ne samo kon svojot, tuku i kon
onoj na drugite dvorjani, Arhidej go manifestira vo lucidnite komentari na
pogrebnite slova i natprevaruvawa na velikodostojnicite, kako i na trite
Aleksandrovi `eni. Jazikot ne e povr{inski, tuku e pove}esloen fenomen,
koj{to mnogu pove}e £ slu`i na strategijata na retori~kata maska, odo{to na
soodvetstvoto so vistinata. Poseben udel vo toa soznanie, ima figurata na
poliglotot Alkalez, ~ija{to neuskladena intonacija, redovno go menuva predmetot
na prevedeniot iskaz. Po poteklo Vavilonec, "mislata mu be{e matna,
kako na site onie koi znaat mnogu jazici#, Alkalez e metafori~na figura na
raznojazi~ieto, i polikulturniot identitet na makedonskoto carstvo, i istovremeno
negov ironi~en, opa~en lik; krunski dokaz za principielnata
nemo`nost na taka zamislenoto carstvo: junak na ras~ekorot i pogre{nata intonacija,
anti-junak na razlikata.
"I zo{to seto toa? Za, na krajot, da le`i tamu ona raskinato telo, kako {to }e
mu se raskine carstvoto, koe mislel oti go sozdal, a samo minal niz nego, niz toa
nepostoe~ko carstvo...#.
Kriti~kiot stav na Arhidej, iska`an vo vrska so prividot na istoriskite
veli~ini, stanuva paradigmati~en za raspoznavaweto na oblikot na istoriskata
revizija, {to romanot na Mickovi} kreativno ja soop{tuva.
Odbiraj}i go kako hermeneuti~ka perspektiva, stanovi{teto na
sega{nosta, romanot raskrstuva so Mitot za prisustvoto; namesto nego - nudi
globalno prevrednuvawe na kategorijata na identitetot i pove}e ramni{ta na
negovata dekonstrukcija: istoriskoto (vo likot na Aleksandar), psiholo{koto
(vo Arhidej), ontolo{ko-egzistencijalnoto (vo objavata na smrtta), `anrovskoretori~koto.
Romanot, imeno, gi sledi istoriskite pretpostavki za ra|aweto na moderniot
identitet. Likot na Aleksandar, kako bo`estven tatko na carstvoto, ja otkriva
mitolo{ko-ritualnata dimenzija na moderniot identitet, vo negoviot zarodi{,
koj{to se dopolnuva so starozavetnoto u~ewe za Jehova, kako suveren kaznuva~i
nagraduva~ (vo samo-osporuvaweto na romanesknata vistina).
13 Za kategorijata "vnatre{en govor#, vo deloto na V. Volo{inov / Bahtin Marksizam i filozofija
jezika, Beograd, 1980.
141

Elizabeta [eleva MAGOR
Arhidej, pak, se javuva kako nositel na "komplementaren identitet# 14 takov
{to neposredno se naslonuva na drugiot i od nego ja crpe svojata gra|a.
Arhidej e primer za decentriran junak, negovoto sredi{te ne se nao|a vo negovoto
jastvo,tuku vo Aleksandar, sledstveno na toa, toj i nema svoja supstancijalnost.
Negovoto vistinsko ra|awe, nastapuva duri toga{, koga po~nuva subverzivno
da prosuduva za poredokot, i za transcedentalnite ozna~iteli i avtoriteti,
koga, so drugi zborovi, po~nuva da ja gradi svojata, vo osnova post-moderna
personalizacija, otfrlaj}i ja prethodno "normativnata individualnost#,
15 svoeto samodo`ivuvawe preku sinxirot na Ozna~itelite (oru`ar,
pridru`nik, Makedonec).
A najgolemata zasluga za toa, da ne zaboravime, £ pripa|a tokmu na tekstualnata
praktika, koja e privilegiranoto mesto za osoznavaweto i iska`uvaweto na subverzivnata
Drugost i na bolnata nepremostivost na Razlikata. 16
Da zaklu~ime: ~itaweto na romanot "Aleksandar i smrtta#, vo hermeneuti~kiot
klu~ na identitetot i Drugosta, otkriva pove}enaso~ni teoriski
uvidi. Toa ~itawe, prvo, otkriva, deka, nezavisno od faktot, {to umetni~kiot
hronotop e konkretno opredelen so aleksandriskata epoha, samiot tekst dostignuva
visok stepen na kulturen vraisemblance, 17 so svojata sovremenost, zasegaj}i
vo problemi od s¢vremenski, univerzalen karakter.
Vaka naso~enoto ~itawe, od druga strana, vedna{ upatuva na modalitetot
na transformacija, {to kako i sekoj hipertekst, taka i ovoj roman 18 nu`no ja
vklu~uva. Vo ovoj slu~aj, stanuva zbor za aktueliziraweto na eden kulturolo{ki
model, specifi~en za post-modernata duhovnost: otsustvoto na Transcedentalniot
ozna~itel (s¢edno dali e toa bo`estvo, ~ovek ili utopiska prikazna); krizata
na falogocentri~niot poredok, i krizata na identitetot voop{to. Otade,
14 Terminot "komplementaren identitet# e prevzemen od razgovorot od Radoman Kordi} so
Qubi{a Jeremi}, posveten na prozata na srpskiot romansier Vidosav Stevanovi}, i objaven
vo rubrikata: Knjige, Tre}i program RTB br, 46, 1980.
15 Terminot e na Cvetko Milawa: Iscrpljenost modernisti~ke paradigme, Republika, br. 3/4, 1990.
16 Vo prilog na ova tvrdewe, da go izneseme misleweto na Semjuel Veber, deka "edinstveno
pismoto mo`e da ja artikulira onaa radikalna neprisutnost na subjektot#, v. Urez, in: Bahtin i
drugi (zbornik), Zagreb, 1992. s. 27.
17 Za kulturniot vraisemblance, da se vidi istoimenoto poglavje od navedenata kniga na X.
Kaler. Ovoj termin, vsu{nost, opfa}a "niza kulturni stereotipi, specifi~ni za edno razdobje#,
"kulturni referenci, koi se usvoeni kako vraisemblable vo edna odredena kultura#, s.
212.
18 Vo svoeto poznato delo Palimsestes, Seuil, Paris 1982, @erar @enet pi{uva, deka hipertekst e
delo "izvedeno od nekoe prethodno umetni~ko delo#, rezultat na transformacija, koja ne
mora nu`no da zboruva za svojot prethodnik , no sekako go pretpostavuva, s. 11-12.
142

sli~no kako i srednovekovniot egzempl, spored ka`uvawata na Karl Hajnc
[trile, 19 ovoj roman e dvojno ~itliv i relevanten: ne samo vo sintagmatska (odnosno
povesna), tuku i vo paradigmatska (moralno-filosofska) smisla, koja go
zacvrstuva modelot na post-metafizi~kiot svet, preku perspektivite na
Otsustvoto i Polimorfnosta; decentriranosta; primarnata ontolo{ka nesigurnost.
19 Za egzemplot kako `anr, da se vidi statijata na Karl Hajnc [tirle: Pri~a kao egzempl. Egzempl
kao pri~a, Republika, br. 5, 1984.
143

Elizabeta [eleva MAGOR
1.
144
TANCOT NA EROS I TANATOS
(nekolku primeri od makedonskata lirika)
†Qubovta i smrtta ne se objasnuvaat.
Mora da se probaat#.
Dejan Dukovski
Eros i Tanatos - dve inicijaciski iskustva, koi go
zaokru`uvaat po~etokot i krajot na komunikaciskiot (dijalo{kiot) krug. Tie
se nesoop{tlivi, jazi~no nesvodlivi, do kraj neprenoslivi, pa sepak, staro-egipetskiot
bog - Tot, istovremeno, e bog na smrtta i upravitel na jazicite.
Ili, kako {to voop{tuva Bahtin: "Da se bide,
zna~i da se op{ti. Smrtta (nebitieto) e nesoslu{anost, nerazbranost. Da se
bide, zna~i da se bide za Drugiot, i, preku nego, da se bide za sebe#.
Da se op{ti, toa zna~i, da se ostane od onaa strana
na molkot, otade zaboravot i amnezijata. Da se op{ti, toa zna~i, da se hrani i
neguva kopne`ot po drugiot, a tokmu vo kopne`ot, sovremenata epistemologija
ja pronao|a ednata od svoite delotvorni, heuristi~ki komponenti.
Da se op{ti, pak, od svoja strana, zna~i-da se znae, da se bide upaten kon
ne{to. A toa, povtorno, n¢ vra}a kon bibliskiot mit za Adam i Eva: odnosno,
kon vrskata, koja, otsekoga{ postoi pome|u kopne`ot, znaeweto i smrtta. Tokmu
kopne`ot po zabranetoto (ovo{je na soznanieto), e pri~inata, zaradi koja{to
Adam i Eva }e bidat kazneti, da bidat obi~ni smrtnici, progoneti od rajot i od
ve~nosta. Spored bibliskiot mit, konsumiraweto, vkusuvaweto na seksualnoto
(erotskoto) iskustvo, kako svoja vozvratna reakcija, ja predizvikuva - kaznata na
smrtta. Ili, Erosot, preku nemu imanentniot ~in na prestapot- su{testveno e
povrzan so svojot komplement - Tanatosot.
U{te od bibliskite vremiwa, da se proba qubovta,
zna~i da se vkusi i smrtta, kako granica, kako kazna, kako proekcija, kako posleden
horizont.

Mitologijata navistina plasti~no ja izrazuva interferentnosta na
qubovta i smrtta: pokraj bibliskiot, tuka e i poznatiot mediteranski mit, za
rastrgnuvaweto na Dionis, kogo, vo svojata pomamena, i nesomneno erotska ekstaza,
go ubivaat razbesnetite menadi. Periodi~noto odr`uvawe na dioniziskite
sve~enosti, od koi ponatamu se sozdava ili, kako {to veli Ni~e, se
†ra|a# tragedijata, od svoja strana, upatuva na toa, deka tancot na erosot i tanatosot,
od mitolo{kite - postepeno i delotvorno navleguva i vo kni`evnoumetni~kite,
odnosno `anrovski profiliranite tekstovi.
U{te podocna, podemot na edna, s¢ do dene{ni dni (i, posebno, vo filmskata
umetnost), fascinantna, folklorno-fantasti~na figura, kakva {to e
vampirot (Drakula), u{te podelotvorno go zacvrstuva soznanieto, za fatalnata
bliskost i zaemnata privle~nost, me|u erosot i tanatosot. Imanentniot erotizam
na smrtta, i vozvratniot tanatizam na qubovta, najcelishodno se potvrduva
tokmu vo likot na vampirot (povratnikot od svetot na mrtvite), kogo neminovno
go sledi seksualno-zavodni~kata komponenta, demonskiot erotizam, zarazata na
smrtta, {to vampirot im ja prenesuva na svoite partneri, preku krvo`ednite
ape`i.
Vo ponovo vreme, kaj Sabato, ja sledime ovaa razmisla:
"Qubovta kopnee po apsolutot i, poradi taa pri~ina, site golemi qubovi
se tragi~ni i tie, na nekoj na~in, zavr{uvaat so smrt#.
Dokolku, po "definicija#, qubovta go vklu~uva i e
nezamisliva bez ~inot na prestapot; dokolku, toj prestap se sostoi tokmu vo
takvoto posegawe i kone` po "apsolutot#; dali toga{, nie, ovde smeeme da
zaklu~ime, deka sekoja qubov e, vsu{nost, zabraneta qubov i deka, spored
nu`nosta na svojata priroda, taa ne mo`e, a da ne bide hibris, naru{uvawe na
poredokot? A, so samoto toa, i predizvikuvawe na smrtta, i, u{te pove}e,
prizivawe i zaraza so smrtta?
2.
Temata za qubovta i smrtta e eden od najplodotvornite kni`evnoumetni~ki
toposi: i so pravo, obete komponenti od ovaa tema, gi zasegaat tkn.
grani~ni situacii, vo koi se preispituvaat fundamentalnite aspekti na ~ovekovata
egzistencija. Efemernosta, privremenosta, tro{nosta na ~ovekovata egzistencija
i telesnost, dlaboko gi proniknuva filosofite od fenomenolo{kata
proveniencija (posebno Hajdeger), koi prisustvoto na smrtta go
otkrivaat vo sekoj moment od `ivotot, vo samiot akt na `iveeweto, sledstveno,
i vo qubovta, kako fenomen.
145

Elizabeta [eleva MAGOR
U{te prethodno, tatkoto na psihoanalizata - Frojd, uka`a na inherentniot,
povraten nagon, koj dejstvuva "od onaa strana na principot na zadovolstvoto#,
a vo prilog na razgradbata i uni{tuvaweto. Takvata paradoksalna
qubov kon smrtta, Erih From, podocna, ja narekuva nekrofilija, vklu~uvaj}i vo
nea pove}e raznovidni primeri, za pretpo~itawe na smrtta, nasproti `ivotniot
eros i libido.
Ako se navratime kon literaturata, neminovno }e
zabele`ime, deka vo nea izobiluvaat takvi primeri, odnosno dela, koi se sosredoto~eni
vrz vozbudlivoto prepletuvawe i dualizmot na qubovta i smrtta.
Posebno omilena i podatliva e vo toj kontekst - temata za zabranetata ili
nevozmo`nata qubov, koja se kaznuva so smrt. Po~nuvaj}i od srednovekovniot
roman za Tristan i Izolda, preku renesansnata drama za Romeo i Julija, pa s¢ do
Geteoviot "hit# - samoubiec Verter, evropskite literaturi, so ne malo krativno
zadovolstvo i so golem recepciski uspeh, ja tretiraat temata za zlokobnata
obuslovenost me|u qubovta i smrtta.
Vo vrska so takvata fanati~na, bezrezervna, fatalna
predanost kon idealot na qubovta, koja go podrazbira i se doka`uva preku
nekakov oblik na li~na `rtva, eden kriti~ar duhovito zaklu~uva: "Nekoi pisateli,
poprvo bi sakale da umrat od qubov, otkolku qubovta da umre# (@il
Ernst, 1992:61).
Po~nuvaj}i, imeno, so romanti~arite, korelativnata vrska pome|u Erosot
i Tanatosot, stanuva konstanta, {to definira eden svoevidno opredelen, poeti~ki
kult. Dokolku se potsetime na pro~uenata balada "Gavranot# od Edgar
Alan Po, neosporen e vpe~atokot za su{testveniot udel na ovaa "nekrofilska"
estetika ili nekropoetika, vo oblikuvaweto na novata, vlijatelna kni`evnoumetni~ka
paradigma, pretstavena preku "kultot na mrtvata sakana#.
Taa, prodol`uva da vlijae i ponatamu, vo sozdavaweto
na poetikata na simbolizmot, vo sonetite na kontroverzniot [arl
Bodler, koj, vo ramkite na estetikata na grdoto, ekstravagantno go prednazna~uva
modernisti~kiot dualizam na qubovta i smrtta, koga qubovnite "divani#
gi sporeduva i izedna~uva so "grobnica#.
Tokmu vo ramkite na takvite dekadentni nastroenija i raspolo`bi, verojatno
osen~eni so melanholi~niot duh na krajot na vekot, sozreva i edna radikalna
filozofija na tvore{tvoto, koja re{itelno go zastapuva predimstvoto na
(tvore~kiot) eros, za smetka na samo`rtvuvaweto i odrekuvaweto od sopstveniot
`ivot.
"Za da tvori{ vo ovoj svet, treba da umre{ za sebe#
- mu pi{uva na svojot brat Teo, beskompromisniot devstvenik, slikarot Vinsent
Van Gog. Asketskoto samoodrekuvawe od `ivotot, vo ime na povisokiot, duhoven
146

eros na tvore{tvoto, koe go praktikuvaat nekolku pro~ueni "ve~ni ergeni#,
kako Kerkegor, Flober, Kafka - upatuva u{te na edna od mo`nostite, za kreativno
promisluvawe na relacijata Eros-Tanatos vo balkanskite literaturi.
Vo "Ricarot i alhemiskata ru`a#, makedonskiot
poet Bogomil \uzel, na sli~en na~in, ja dokosnuva temata na tvore~koto prokletstvo,
gor~livata lucidnost i li~nata samo`rtva na poetot:
"... onoj {to go ima sonceto naizust v glava
Nemu re~ta mu ja se~e ustata
Ostavaj}i mu crvena ru`a v zabi
I gor~liva para pod jazik#.
Ako, ovaa predubedenost za su{tinskata "prokolnatost# na poetot, denes ja
parafrazirame, vo duhot na eden poznat rok' en' rol slogan, taa bi govorela
vaka: "umri mlad, i bidi ubav avtor#.
3.
Bogomil \uzel
"Koj patuva? - yverot na qubovta#
Vo vrska so na{ata, inaku isklu~itelno pottiknuva~ka
tema, sega, bi sakale da poso~ime nekolku paradigmati~ni primeri, koi
poteknuvaat od sovremenata makedonska poezija, a koi, pri toa, uka`uvaat na
frapantnoto sovpa|awe me|u Erosot i Tanatosot.
Ako go nabquduvame vo ramkite i so ogled na s¢vkupniot tvore~ki opus,
ova navidum paradoksalno ravenstvo i poeti~ka dijalektika na qubovta i
smrtta, vo prv red opstojuva tvore{tvoto na Slavko Janevski, kako svoevidna
poeti~ka konstanta. Obzemen so istoriskite traumi na Balkanskiot prostor, vo
koi neretko tokmu smrtta go igrala svojot pobedni~ki tanc, so nemu svojstvenata
erotizacija na demonizmot, Janevski se vpu{ta vo smel dvoboj so temata ili
so personifikacijata na Smrtta. Vo pesnata "Bolen Pejo#, lirskiot subjekt,
inaku poznat {egobiec od usnata kni`evnost, ovojpat postaven vo sosema
poinakva, grani~na situacija, se prestoruva vo apologet na kopne`ot i strasta,
~ija{to transcendentalna sila, svedo~i za nadmo}nata vitalnost na erotizmot:
"i mrtov sepak sum glad#.
Vo pesnata "Igra za trojca#, lirskiot subjekt veli: "Ajde da si poigrame/
Smrtta, ti i jas... Ti i taa pred oltar/jas kiten svat pod oltar#. Vo ovoj, vo make-
147

Elizabeta [eleva MAGOR
donskata poezija, verojatno edinstven, otvoren poetski dans makabr, smrtta e
povikana kako u~esni~ka vo erotskiot tanc i e povrzana so simboli~kiot predmet
na svadbata- oltarot (kako i vo pesnata "Su{i#: "Svadba e/Gladot pred oltar
/smrtta ja poveduva/rumena od `itata usviteni#). Sli~en prkos e sodr`an i vo
pesnata so indikativen naslov "Poker so smrtta#, kade{to smrtta e personificirana
vo likot na hazarderot, koj mu e soigra~ na lirskiot subjekt, vo igrata na
`ivotot (erosot) i smrtta. Pesnata "Vol~a svadba#, preku impresivnata poetska
slika na svadbata me|u vol~icata i vrkolakot, isto taka, svedo~i za spregata
me|u qubovta i demonskite sili, odnosno za qubovta kako demonolo{ki
fenomen, svrzan so opojnoto i ritualno prisustvo na smrtta. Vo ramkite na temata
za imanentniot spoj me|u `ivotot i smrtta, Janevski iska`uva edna samosvojna
poetska antropologija, koja ja zabele`uvame i vo negovite prozni dela: taa
govori za takvo edno viduvawe na ~ovekot kako samorazorno, samouni{tuva~ko
bitie: "Stomakot neumorno sebesi se xvaka/}e se zasiti i pre`eden, qubov
moja/}e si ja izloka splinkata/so jazikot na kopne`ite#. Otade, ~ovekot e `rtva
na sopstvenata lakomost, a vo kodot na kopne`ite neminovno e vpi{ana
{ifrata na fatalnata glad.
Trepetnata bliskost me|u qubovta i smrtta e izrazena i vo lirikata na
Bla`e Koneski, koj{to svoite posledni knigi, gi pi{uva kako svoevidni poetski
testamenti, zave{tanija i pretskazanija za smrtta. Tie stihovi, intonirani
vo vid na edno prodol`itelno prostuvawe od sebesi i od `ivotot, prosleduvaj}i
ja minlivosta i tro{nosta na vremeto i teloto, go potvrduvaat postoeweto na
edna retko hrabra, stoi~ka samosvest i podgotvenost na poetskiot subjekt, za
samo-soo~uvaweto so opasnata blizina na smrtta. Takviot duhoven sklop,
me|utoa, e prisuten otporano, i vo edna od pesnite, posveteni na Marko Krale,
"Pesjo brdce#: "Samo nikoj da neja vidi mojata smrt/da bidam sam so nea/kako so
nevesta vo no} na zatrudnuvawe#.
Morni~aviot paralelizam, me|u intimizmot na
svadbenoto za~nuvawe i intimizmot na smrtnoto "iskustvo#, svedo~i za
trevo`nata i prodorna lucidnost na poetot, koj pretsmrtnata `elba na slavniot
balkanski junak Marko Krale, ja oblikuva kako modalitet na fatalniot
dualizam me|u erosot i tanatosot.
Ne{to podocna, vo poslednata stihozbirka na Petre M. Andreevski "Lakrimarij#,
postoi poetska slika, vo koja otkrivame frapantna sli~nost i sovpa|awe
so paralelizmot na Koneski, {to gi povrzuva nevestata i smrtta: "le`at
so pu{kite/dopreni do obrazot/kako da budat telo/na ven~ana `ena#.
Edna~eweto na pu{kata i ven~anata `ena, od edna strana, go podvlekuva intimnoto
so`ivuvawe na junacite so oru`jeto; a, od druga strana, svedo~i za predominantno
epskiot karakter i vrednosen kod na na{ata sovremena kultura. A,
148

kako {to vo epskite kulturi voobi~eano i biduva, tie se prevoshodno patrijarhalni,
i tie go slavat pred s¢, ma{koto prijatelstvo, drugarstvo i zaemnost.
Vo niv, `enata, (kako i qubovta) glavno imaat funkcija na zgoden, metafori~en
korelat.
Stanuva zbor za eden od folklornite toposi vo juna~kite pesni: taka, na
primer, Mile pop Jordanov }e se "posvr{i# za svojata zemja, }e zagine vo borbata
za Makedonija. Kako i da e, ponatamu ostanuva intrigantna razmislata za
~esto morbidnata, balkanska erotizacija na smrtta i nejzinite metafori~ni
korelati: oru`jeto, "sudniot podvig#, omrazata, vojuvaweto, odmazdata, bitkata.
Povtorno vo vrska so u{te eden kulten lik na juna~kiot patos, Bolen
Doj~in, no dopolnuvaj}i go istiot izvesni, metafizi~ki (zna~i, univerzalni)
konotacii, lirikata na Koneski ja tematizira bliskosta na `ivotot i smrtta.
Ovojpat, smrtta e osloboduvawe, nagrada po koja se kopnee, no koja, so podvig,
mora da se zaslu`i, a, vo svojata realizacija, kako sojuznik ja bara `enata. "Jas
kopneam grob temen i studen/ nema kraj bez mojot podvig suden# - veli Doj~in,
dovikuvaj}i ja ponatamu "nepoznatata `ena, edinstvena na svetot#, da go sostavi
(vo {to go otkrivame simbolizmot na erosot, kako soedinuvawe) i (dali, erotski,
t.e. libidinalno?) da go osposobi Doj~ina, za negoviot posleden boj so
zloto. Vo ovaa pesna, osven {to eksplicitno se kopnee po smrtta i se dovikuva
grobot; smrtta, kako i nejzinoto doa|awe, e neposredno obuslovena od (erotskoto)
sostavuvawe, od obvrzniot udel i u~estvo na `enata.
Onti~kiot imperativ na qubovta i smrtta e lapidarno iska`an i vo stihovite
na Bogomil \uzel, "da se svetuva zna~i da se sogoruva#. Ovoj poet, koj vo
makedonskata lirika go inicira{e simbolizmot na alhemijata i negovoto
proniknuvawe so poezijata, vo svojata oporita, `estoka, temna lirika, isto kako
i Janevski, manifestira prkosen bunt kon smrtta, vpu{taj}i se vo poetski megdan
so nea. "Pro~isti gi, pro~isti gi plamenu na{ite `ivoti/eden ogan postoi
za da bide goltnat od drug# - posegnuvaj}i tokmu po oploduva~koto iskustvo na
alhemijata, spored koja smrtta prestavuva samo povod za nov po~etok i neophoden
preduslov za pro~istuvaweto na materijata, lirskiot subjekt aktivno se postavuva
kon nea, duri i vo duhot na edna ritualna mantra, otvoreno ja povikuva,
postavuvaj}i se sebesi vo ramkite na po{irokata, kosmi~ka dijalektika na ognot
i sogoruvaweto.
Re~isi na identi~en na~in, i Ante Popovski eksplicitno gi izedna~uva
samo`rtvenite postapki na alhemijata i qubovta: "Tie niz smrtta-nie niz
niv/taka ja izu~uvavme qubovta/taka pravevme jaglen od sebesi#. Qubovta e dobrovolno
i posakuvano, duri i neophodno sebe-sogoruvawe: spored nekoi
sovremeni psiholo{ki tolkuvawa, ne samo vo domenot na ezoterijata, tuku i vo
realnata praktika, qubovta navistina pretpostavuva dobrovolna smrt na pre-
149

Elizabeta [eleva MAGOR
thodnoto, samodovolno, samo`ivo i isklu~ivo ego, vo prilog na vostoli~uvaweto
na edna povisoka, altruisti~ka zaemnost na Nie.
Vo edna druga pesna, smrtta povtorno, kako i kaj Koneski, se javuva vo
uloga na osloboditelna sila, i ontolo{ko zaokru`uvawe na slobodata: "samo vo
smrtta }e bide{ avtonomen#. Takvoto do`ivuvawe na smrtta, verojatno, e vo
dosluh so panteisti~kiot duh, svojstven na lirikata na Popovski, so
otkrivaweto na arhetipskite {ifri na prirodata i besmrtnosta na nejzinite
elementi. Vo tie ramki, poetot pretstavuva edna besmrtna egistencija, ili,
poto~no, egzistencija, ~ij{to tvore~ki eros prodol`uva da zra~i i po
biolo{kata smrt: "Velat, ne umira. I mrtov pameti poetot#.
Eksplicitnoto proniknuvawe me|u erosot i tanatosot go zabele`uvame i
vo vo knigite na Jordan Danilovski, "Ludoto leglo# i "Mistik#.
"Koj se nasmevna/Koj/Grobovite gi otvori? Za{to
smrtta tamu ne e? Za{to taa tlee? Vo sekoe strastno dvi`ewe#.
I groba/Vodoskokot niz grobovite/ Mrtvi tela nosi/Vo ova ludo leglo.
I vsekoj udar raste/ Velikiot kov~eg/[to }e n¢ dvoi/Dodeka ~itam/ Od usnite
tvoi/I smrtta/Ja ottrgam no}e#.
"Vreme e/ Na 'rtewe/Od nultata zemja/Kade s¢ {to e vo nas/Raste i
is~eznuva/Vo drugo#.
Napi{ana vo eden, isto tolku treskavi~en, egzaltiran; kolku demonski,
apokalipti~en ton i ritam; koristej}i gi prepoznatlivite alhemiski simboli
(nultata zemja - kako poetska paralela na nigredo, t.e. mrakot i haosot, {to ja
pro~istuva istorijata i vremeto- i go najavuva bipolarniot ciklus na posledovatelni
ra|awa i umirawa), ovaa lirika go poentira mo}noto sozvu~je i
ma|epsaniot tanc na dvata principi: Eros i Tanatos.
V`e{teno govorej}i za pohotata; ovaa lirika go
otkriva tokmu nejziniot dvosmislen, ambivalenten, aporeti~en lik: taa e
qubovna, erotska pohota, vo ime i slava na `ivotot (so samoto toa, i na pismoto,
kako afirmacija i objava na `ivotot); dodeka, od druga strana, isto tolku i demonska,
smrtonosna pohota; pohota na Temninata i uni{tuvaweto; amorfna i
destruktivna protiv-sila na `ivotot, ~ij{to nositel, e odnovo -pismoto!
Sepak, tokmu vo ovaa fatalna pohota i pohod na
temnoto, smrtta, vremeto: se otkriva fundamentalnata, su{testvena smisla i
golemata pri~ina na poetskata egzistencija; nejziniot strasen i sekoga{ zagado~en
megdan so smrtta.
150

DA SE BIDE ILI NE!
(za poeti~kiot nalog i lekovitosta)
Site prikaski, koi gi raska`uva kinoto, za `ivotot govorat kako za
pate{estvie, vo koe mora da se umre. No, smrtta, toj factum brutum,e sporedna
pojava. Poto~no, samo fusnota vo tekstot. Tekstot e pate{estvieto.
Klaus Krajmaer
Analiti~kiot interes na ovoj tekst, }e bide sosredoto~en vrz edno konkretno
kni`evno delo: vo koe, na eden po malku misti~en i intriganten na~in, se
soedinivat su{tinskite poklopuvawa na relacijata tvore{tvo i `ivotno
iskustvo.
Go odbravme romanot "Pod vulkanot#, od britanskiot pisatel-nomad
Malkolm Lauri, napi{an 1938 g., tokmu vo Kanada. Vo ova kompleksno strukturirano
delo, vo koe se opi{uva posledniot den od `ivotot na britanskiot
konzul Xefri Fermin vo Meksiko, postojat nekolku klu~ni i bolni pra{awa ne
samo za negovata, Xefrievata egzistencija, tuku i po{iroko, pra{awa, koi se
bolni i za na{ata epoha, ~ie{to kulturno zra~ewe i dlaboko nespokojstvo, nie
site zaedno go delime i ~uvstvuvame.
Umetni~kiot hronotop vo romanot, Meksiko e prika`an vo svoeto
rasko{no, po malku pekolno, dionizisko svetlo: uli~kite prepolni so lu|e,
praznicite (Denot na mrtvite), gore{tinite koi go rastopuvaat mozokot, op-
{tata opienost od podnebjeto i `ivotnata pulsacija, prisustvoto na mitskite
isku{enija, blizinata i navestuvaweto na vulkanskiot ogan; celoto opkru-
`uvawe, se potpira na ona op{to, halucinantno-delirantno do`ivuvawe, koe
dominira vo tekstot, sozdavaj}i retori~ka i semanti~ka vrtoglavica, vo koja i
nie samite, kako ~itateli, se vtopuvame.
Xefri Fermin, diplomatski pretstavnik, nomad, stranec vo klimatski i
kulturolo{ki dale~nata zemja, vo edna sredina i pozicija "pome|u#; obele`en e
so edna posebna strast, koja stanuva dominanta na negoviot li~en `ivot: toa e
strastvenata potreba i zavisnosta od alkoholot, potreba, koja toj, kako
151

Elizabeta [eleva MAGOR
kni`even junak, vsu{nost ja "deli# so svojot avtor. Napu{ten, vo eden moment,
od svojata sopruga Ivona, koja sepak pokajni~ki mu se vra}a, Xefri go
obrazlo`uva svojot son za vetenata zemja, za mestoto kade {to tie, kako {to samite
se nadevaat, odnovo bi go zapo~nale i sozdale svojot `ivot, svojot dom. Za
razlika od Meksiko, zemjata koja ja simbolizira pekolnata me{anica na lu|eto,
alkoholot, ognot ili, duri, mo`ebi i samiot kulturogen poim za Jugot, toj
sonuva za Kanada, za taa severna paradigma na potragata po izgubeniot raj, za
zemjata, koja zaedno so celiot amerikanski kontinent, se vrzuva za toposot na
noviot po~etok, progresot i nade`ta.
"^inam, gledam kako `iveeme vo edna severna zemja, zemja na planini, ridovi
i modri vodi, na{ata ku}a izgradena nad zalivot, pa edna ve~er, vzaemno
usre}eni, stoime na balkonot na taa ku}a, gledaj}i preku vodata#.
Obzemeni od vol{ebnata slika na golemoto prostranstvo, pred s¢, od nomadskiot
impuls i vetuvaweto na sre}ata, Xefri i Ivona, vo ovoj razgovor, go
aktueliziraat ona po~etno, mitsko-kosmolo{ko nivo na temata za mitot na sozdavaweto
- tie, vpro~em, te`neat kon ona biblisko sozdavawe na svetot, kon rodona~elnata
zaednica pome|u ma`ot i `enata; kon sozdavaweto, vo koe, presudna
uloga, vsu{nost, }e ima prisustvoto i silata na samata vera, vo mo`nosta i
opravdanosta na takov son i proekt.
Za sozdavawe na eden nov svet, kako i makar samo za odr`uvawe na
postoe~kiot, potrebna e, vsu{nost, vera; ubedenost, cvrstata li~na uverenost,
deka toj svet zaslu`uva takov li~en, bezrezerven anga`man i podr{ka.
Na ovoj plan, Xefri (delumno i Ivona), do`ivuvaat nekoi dlaboki li~ni,
duhovni nedoumici, koi se odnesuvaat na nivnoto (ne)prifa}awe na odredeniot
`ivoten i kulturen identitet, odnosno, izbor.
Kako i mnogu drugi intelektualci, Xefri Fermin, svojot identitet go
do`ivuva kako svoeviden tovar: toj bi sakal da se oslobodi i razre{i od "tiranijata
na sopstvenoto jas#, sekoga{ nao|aj}i se vo vnatre{en raskol, vo neprestajno
treperewe pome|u minatoto i sega{nosta, pome|u svetot, vo koj
fakti~ki `ivee i onoj, drugiot svet, kade, so pomo{ na ~a{kata, mentalno sa
naseluva, izbegnuvaj}i se taka samiot sebesi i svojata osudenost na jastvo.
"S¢ neka odi bestraga. Naro~no, seto ona {to £ gi ovozmo`uva sredstvata
za vlez i izlez, {to £ slu`i kako garant, {to £ dava smisol ili karakter, cel
ili identitet, na onaa u`asna, prokleta mora, koja be{e prinuden da ja nosi na
svojot grb, a koja se vode{e na imeto Xefri Fermin#.
152

Kako {to mo`e da se vidi od negovoto bespo{tedno samosoo~uvawe, avtodestruktivnosta
na Xefri ima podlabok koren, vo na~elnoto neprifa}awe na
samiot sebe si, vo toj kontekst, sekako, i na svetot, vo koj e osuden da `ivee, da
saka (oti toj, i pokraj s¢, bolno ja saka svojata `ena), da se se}ava i da go bara
svoeto upori{te, svojata za{tita, svoeto "oru`je# vo pieweto.
Kako da se dosegne sebesi? Postoi li smisol za takov podvig, koj ne bi bil
samo spekulativen, tuku, mnogu pove}e, egzistencijalen? Kako da se `ivee vo
svet, koj ne e na{, ne e blizok, ne e ednostaven? Pra{awata, koi vo svojot roman,
Lauri implicitno gi postavuva, anticipiraat ne samo nekoi od poznatite egzistencijalisti~ki
enigmi i dilemi, tuku i cela edna struja filosofi, zasegnati
od problemot na osporuvaweto, decentriraweto i preispituvaweto na
mo`nostite za vospostavuvawe na edinstven, monolo{ki, racio-centri~en identitet,
ili identitet, voop{to: tuka mislam na Mihail Bahtin, @ak Lakan, Mi-
{el Fuko, @ak Derida, @il Delez, na celiot korpus problemi, {to gi aktivira
na{ata postmoderna duhovnost.
A, spored lucidnata zabele{ka na slovene~kiot teoreti~ar Janko Kos,
kako op{ta duhovna sostojba, vo ovaa epoha dominira meta-fizi~kiot nihilizam:
"postmodernata e poslednoto literaturno otelotvoruvawe na metafizi~kiot,
soznajniot, socijalniot i moralniot nihilizam#.
Navistina, kako da se nadmine opojnata privle~nost na Ni{toviloto,
kako da mu se odolee na "sjajot na crnoto sonce#, melanholijata (Julija
Kristeva), kako da se vpu{ti vo beznade`niot dijalog so temninata, prazninata,
smrtta, koja, ne samo vrz na{eto telo, tuku, pred s¢, i u{te pove}e pogubno,
demne vrz na{ata du{a, na{ata verba i na{iot um.
"Ponekoga{, za sebesi si mislam vaka: kako za golem traga~, koj{to
otkril nekoja neobi~na zemja, od koja nema da uspee da se vrati, za da mu go podari
svoeto znaewe na svetot: samo, {to taa zemja se vika pekol. Se razbira, toj
ne e vo Meksiko, tuku vo srceto#.
Sosema to~no nasetuvajki ja opasnata blizina na svojot fizi~ki kraj,
kogo{to, sli~no na eden drug, daleku popoznat nihilist vo kni`evnosta: Bazarov,
nesvesno samiot uspe{no go dovikuva; na Xefri, za kogo vo romanot se
veli deka e (paradoksalno) ~ovek so "abnormala snaga i gradba#, nema da mu uspee
da "se vrati#. Pisatelot M. Lauri, za razlika od nego, barem privremeno, bil
pouspe{en - akumuliraj}i ogromna energija i tvore~ka koncentracija, toj uspeal
da go sozdade ovoj roman, ova nepovtorlivo i avtenti~no svedo{tvo za edna
neobi~na zemja (Meksiko), kako i za "pekolot# - li~en, alkoholi~arski,
tvore~ki pekol.
153

Elizabeta [eleva MAGOR
"No ni{to nema: ni vrvovite, ni `ivotot, ni ugorninata. Nitu ovoj
presti` e vistinskiot presti`: toj nema su{tina, nema cvrsta osnova. Se
tro{i, {to i da e, se ru{i - dodeka toj pa|a, pa|a vo ~elusta na vulkanot, mora,
sepak, da se iska~il, koga vo u{ite gi ~uv-stvuva tatne`ite na lavata, stravotno,
vo erupcija e, no, ne - ova ne e vulkan, samiot svet se rasprskuva, se rasprskuva vo
crni mlazevi sela, isfrleni vo kosmosot...#.
Taka, na vtoroto semanti~ko nivo na temata za mitot na sozdavaweto - na
nivoto na sozdavaweto i do`ivuvaweto na li~niot (i kulturniot) identitet,
romanot na Lauri ja pretstavuva potresnata drama na necelosniot, kolebliviot,
decentriraniot subjekt; drama, koja, so svoite dlaboko nere{livi aporii na
identitetot, razorniot nihilizam i apokalipti~nite vizii, za krajot na
~ovekot, svetot i kosmosot - go obele`uva duhovniot horizont na XX vek.
Koga sme na tretoto nivo na zna~enskite konotacii za mitot na sozdavaweto,
vo vrska so ovoj roman, se otvoraat i nekoi od slednite sogleduvawa.
@anrovskiot identitet na romanot pripa|a vo kategorijata na takanare~enite
menipejski strukturi, kako {to gi narekuva Mihail Bahtin, odnosno
anatomii, spored nomenklaturata na kanadskiot teoreti~ar Nortrop
Fraj. Stanuva zbor za dela, sozdadeni po pat na hibridizacija na `anrovi, stilovi,
jazici; dela, koi gi kombiniraat `anrovsko-retori~kite i predmetnite
iskazi od razli~na proveniencija; dela, vo koi se vkrsteni filosofijata, istorijata,
sekojdnevieto, razli~nite kanonski `anrovski formi i oblici; dela
{to gi obele`uvaat poliretori~nosta i pove}estilnosta. Vo kola`nata stuktura
na romanot "Pod vulkanot#, vo izvorniot menipejski duh (i ruvo) pomesteni
se, na primer, menito od eden restoran, reklamnite turisti~ki panoi, tekstot
od turisti~kiot prospekt, vozniot red na avtobusite i vozovite (da se
prisetime na Danilo Ki{, koj vo negoviot roman, podocna, iscrpno go pretstavuva
vozniot red na E. Sam), potoa, novinskoto izvestie za anti-semitizmot,
kako i citatite od "Faust# na K. Marlou.
So drugi zborovi, identitetot na ovoj roman e intertekstualen,
me|u`anrovski i poliretori~en. Pokraj spomenatite elementi, silno e izrazena
i karnevalizacijata: prepletuvaweto i vzaemnata interferencija me|u
narodnata, prazni~na, neoficijalnata kultura na doma{nite `iteli Meksikancite
- i elitnata, po malku blaziranata, evropskata, rafiniranata i snobovska
kultura, ~ii nositeli se belcite, razgalenite Angli~ani, zapretani vo
dekadencija i avtodestrukcija. Potoa, tuka e mitskiot hronotop, Meksiko, kako
zemja na iskonskite energii, na zakanuva~kite vulkani i pra{umi, alhemiskite
i egzoti~nite pijaloci, isku{enijata, zaumnite mesta i predanija.
154

Od druga strana, kako {to i porano rekovme, vo ovoj roman, vo fatalna
doza se proniknuvaat avtobiografskite iskustva, nametnuvaj}i u{te edno
pra{awe za filosofijata na sozdavaweto: pra{aweto, vo koja merka, individualnoto,
`ivotnoto iskustvo i kreativnata energija, odn. erudicijata - vzaemno
se prepletuvaat i obuslovuvaat? Da gi spomeneme, vo vrska so toa, zborovite na
@or` Bataj, kogo{to, nekoi teoreti~ari, duri go smetaat za prethodnik na
poststrukturalizmot. Vo knigata za Ni~e, toj izri~no naglasi, deka "Ni~e
pi{uval so krvta, taka {to, onoj koj }e saka nego da go tolkuva ili, u{te podobro,
da go do`ivee, }e treba, za vozvrat, da go napravi istoto#. Knigite, spored
misleweto na Bataj, se pi{uvaat so svojot `ivot, a, takov e vsu{nost, slu~ajot i
primerot so ovoj roman na Lauri: toj e bespo{tedno otvoren kon radikalnite
pra{awa za verbata, qubovta, smislata, ludiloto, kako posledno "uto~i{te# i
izgovor; begstvoto i omrazata, po odnos na sopstvenoto "jas#; isku{enijata na
ambisot, paganskiot i dioniziskiot haos vo koj, site granici, ramki, prinudi i
normi - t.e. nepodnoslivata odora na kulturata - prestanuvaat da va`at.
Napi{ana vo Kanada, zemjata, koja i samata e arena na razli~ni kulturni
tradicii i identiteti; vo kontekstot na literaturata, koja, nastojuvaj}i da gi
raspoznae konturite na sopstveniot poredok, sebesi se oformuva po urnekot na
amerikanskiot (a ne na francuskiot) intertekst; knigata na Lauri, otvora u{te
edno isku{enie, ovoj pat, naso~eno kon samata kni`evna kritika i teorija.
Sovremenata kritika i teorija, vo golema mera, go rehabilitira avtobiografskiot
ton i {arm, bez ~ie{to blagotvorno prisustvo, taa bi ostanala
preoptovarena, so odbivniot, avtoritativen nastap.
Zatoa, kanadskiot teoreti~ar i bahtinolog Klajv Tomson, decidno veli:
"Nie sekoga{ se nao|ame pome|u. Patuva~ki akademski performans-artisti. Bez
odredi{te, bez opredeluvawe. Da se nau~i kako da se bide - neopredelen#. (inappropriated)
Navistina, koi sme nie samite, nie - kni`evnite kriti~ari i
analiti~ari? Imame li pravo, prosuduvaj}i gi Drugite, da nastapuvame od nekakva
cvrsta ili upori{na pozicija, pri toa, ostanuvaj}i imuni na dijalo{kite
predizvici (mo`ebi, traumi), so koi kni`ev-nite dela, duhovnite struewa,
samiot `ivot, isto taka; neprestajno n¢ soo~uvaat. Postoi li i mit na sozdavaweto,
ovojpat, vo samata kni`evna kritika i teorija: dali i tie, navidum
akademski disciplini, kako {to toa Bataj lucidno go naseti, denes se
ispi{uvaat, blagodarej}i mu na `ivotniot vlog na avtorot, koj ne e samo teoriski
ili eruditski?
Vlogot, koj, prvenstveno, e subjektiven, li~en, sudbinski, neporekliv.
155

Elizabeta [eleva MAGOR
Znaej}i, deka avtorot (teoreti~arot), kako {to pora~uva Tomson, e: "subjekt
vo tranzit#, deka "sozdavaweto na kulturniot identitet e nalik na pate-
{estvie#, deka "ne postoi subjekt, ne postoi objekt vo dijalo{kiot na~in i oblik#.
Sozdaden vrz osnova na dijalo{ki prepletuvawa na razli~ni sostojbi na
svesta, duhovni i mentalni raskoli, reminiscenci i asocijacii, me~taewa i
prividenija pod dejstvo na alkohol: vo duhot i retorikata na xojsovskata bravurozna
proza; napi{an na kanadskata po~va, kade {to, razli~nite, nomadski
kulturi - vo svojata `elba da go odr`at i sozdadat samosvojniot, kanadski "koren#
- dijalo{ki, `ivo se prepletuvaat; napi{an od avtor, koj i samiot, go pominal
`ivotot vo nemirni pate{estvija i talka~ki (ne)zadovolstva - romanot
"Pod vulkanot#, kako da gi ilustrira i klu~nite dostreli na sovremenata teorija.
"Kako i sekoja individualnost, kulturniot identitet e ste~i{te na brojni
intelektualni vlijanija... Na{iot kulturen identitet e na{ intertekst.
Ogromniot i neograni~en svet na drugo(tno)sta go konstituira temelnoto
dejstvie na postoeweto na na{iot kulturen identitet#, pora~uva bahtinovski
vdahnoveniot tekst na slovene~kata teoreti~arka Jola [kuq.
Taka, kon temata za mitot na sozdavaweto, se pridodava edna klu~na, antropolo{ka
odrednica, koja se nao|a vo fokusot na interesiraweto, ne samo vo
romanot na Lauri, tuku i vo celokupnata literatura na XX-tiot vek. Problemot
na raspa|aweto i samouni{tuvaweto na subjektivitetot - e tvore~ki, no i egzistencijalen
predizvik, {to ja opsednuva ne samo literaturata, tuku i site duhovni
nauki.
Namesto "sporoto umirawe vo konformizmot#, pisatelot Norman Majler,
vo svojot esej za hipsterot, predlaga "raskinuvawe so op{testvoto, `ivot bez
koren, neizvesno patuvawe, kon buntovni~kite imperativi na svoeto jas#.
Dali, dokolku i toa "jas# po~nalo da se raspa|a i samoosporuva, mo`e da se
prifati (i da se `ivee so) soznanieto, deka vsu{nost, postojano se nao|ame na
Pat; na edno pate{estvie, koe, pred s¢, ja podrazbira duhovnata, a potoa (i ne
nu`no), fizi~kata dimenzija?
Dali, vsu{nost, sme nomadi na svojata iskonska, i kako {to ja narekuva
Lauri - "bezizvorna# taga?
Ako e taka, toga{, romanot "Pod vulkanot#, mo`e da se ~ita i kako vozbudlivo
pismo za su{tinskata i neizle~ivata ~ove~ka osamenost, koja e dotolku
156

po`estoka i neminovna, koga (kako {to e toa slu~aj vo ova delo), s¢op{tite,
anonimni ~ove~ki mete`i; pana-|urskite vrevi i praznotijata na sekojdnevniot
`ivot, se do`ivuvaat vo edna egzoti~na zemja i kultura, koja mnogu pove}e ja
podvlekuva sovr{enata samotija i ~ove~kata otfrlenost vo svetot, tamu,
kade{to nikoj pove}e ne se prepoznava sebesi, a u{te pomalku (go prepoznava)
Drugiot. Toa e tokmu onoj tip samotija, koja {to bugarskiot filosof Kalin
Janakiev, ja opi{uva kako potopenost vo samiot sebe, do`ivuvawe na samiot sebesi
kako vnatre{na zandana, tu|ina, ~uvstvo, deka moeto bitie - mene mi e
nametnat natrapnik.
Od toj agol, hermenevtikata na mitot za sozdavaweto, zadobiva u{te nekoi,
tragi~no oboeni metafizi~ki kvaliteti, iska`ani i vo sledniot izvod od
Ni~eovata "Vesela nauka#:
"Nie filosofite, nemame sloboda da ja izdvojuvame du{ata od teloto,
u{te pomalku, da ja izdvojuvame du{ata od duhot. Nie ne sme `abi so ladni
utrobi, koi{to samo mislat, ne sme aparati za objektivirawe i registrirawe -
nie morame postojano da gi ra|ame na{ite misli od na{ite bolki i kako majka
da im davame s¢, {to imame vo nas, od krv, srce, ogin, zadovolstvo, strast, maka,
sovest, sudbina i zla kob#.
Ako prisustvoto na bolkata i samotijata e konstituitivna neophodnost i
neizbe`nost vo tvore~kiot ~in, koj doa|a kako nadgradba ili barem privremeno
preovladuvawe na taa bazi~na, osnovna, "sovr{ena# samotija na ~ove~koto bitie
- toga{, vo mitot na sozdavaweto, se ogleduva i komponentata na stamenost, istrajnost
i transcedencija, za koja{to tvore~koto bitie, isto taka, e sposobno.
So ogled na taa, premol~eno iska`ana mo} na tvore~kata transcedencija,
vo edno od svoite posledni intervjua, francuskiot filosof @il Delez dava vakov
sud: "Ne pi{uvame samo so svoeto jas, so svoeto pametewe i so bolestite. Vo
~inot na pi{uvaweto, prisuten e obidot, od `ivotot da se napravi i ne{to
pove}e od li~niot `ivot, `ivotot da se oslobodi od ona {to go zarobuva. Da se
sozdava - zna~i da se odolee#.
Umetnosta, kako premostuvawe na prostorno-vremenskite i telesnite
granici i prepreki; kako soo~uvawe so temelnite ~ove~ki iskustva: so bolkata,
osamenosta i smrtnosta; umetnosta, kako nomadsko zasolni{te na duhot - pred s¢,
mo`ebi zna~i otpornost, istrajuvawe, makar i privremeno zale~uvawe na ranite
od ~ove~koto postoewe.
Samoto prisustvo na deloto, upatuva kon i svedo~i za (kako {to ja imenuva
Ni~e) kreativnata "transfiguracija#; za vitalnoto sovladuvawe i vozdignuvawe
157

Elizabeta [eleva MAGOR
nad sekojdnevnata drama na ~ovekoviot `ivot i individualnoto iskustvo. So
drugi zborovi, sozdavaweto pretstavuva eden vid soteriologija, svoeviden lek i
na~in na prezdravuvawe - pred s¢, blagodarej}i mu na na{eto "sopstveno transformirawe
"i "samoisku{enie#, koe, istovremeno, e preduslov, kako i
ishodi{na to~ka na tvore~kiot rizik.
158

1. Predvorje na tvore~kite janyi
TRI OBLIKA SAMOTIJA
(istorija, li~en agol i pismo)
Me|u mno`estvoto tekstovi za Eshil, vdahnoveniot esej na Ismail Kadare,
proniknuva vo srcevinata na tvore~kiot nemir, {to tatkoto na tragedijata
postojano go ma~el. Do`ivuvaweto na janya pred istoriskata praznina, pred
svesta deka nitu zad, u{te pomalku pokraj nego, ne postoi duhovna poddr{ka,
deka rizikot {to govori prv e samo negov, isto kako i problemot na vrednosnata
prosudba ili odluka: dali rizikot e {amanski, tvore~ki ili besploden,
proma{en. Kako da se vleze u{te pove}e, kako da se izleze od Eshilovata {uma
na snovidenijata? Vaka postaven, Eshil stanuva pratatko i na sovremenata
skepsa, iako taa, spored metodot, e sprotivna na anti~kata! Imeno, tokmu izborot
od izobilstvoto na duhovni i tekstualni predizvici e onoj ~in, {to nea ja
legitimira i isku{uva.
Vo ~udovi{niot ambient na Eshilovata rabotna soba, ispolneta so samo
nekolku glineni plo~ki, fragmentirani reprezenti na toga{ dostignatata
svetska kni`evna tradicija, Kadare ja gleda magijata na po~etokot, po~etok,
koj ne samo poradi mrsnata hartija na prozorskite okna e opskuren i teskoben,
no i veli~estven, vo isto vreme. Veli~estven, poradi hrabrosta, {to tvorecot
na noviot kni`even oblik, moral da ja ima, za da se osmeli na ~ekor vo Nepoznatoto,
za osvojuvaweto nov prostor - ~ii granici lebdat pome|u mitot, istorijata
i literaturata. Fasciniran tokmu od oniri~kata dimenzija na ovoj kulturen period,
od trepereweto na `anrovski nedofatnite spoevi me|u `ivotot i sonot,
istorijata i fantazijata, Kadare pi{uva: †Nikakva dokumentacija, fotografija
ili identikt, ne gi fiksira{e nastanite {to se odigrale eden mesec porano,
duri nedela ili eden den porano. @rtvi na fantazijata i se~ie interpretirawe,
nekoi od niv tolku se preoblekuvaa, {to ne bea daleku od snovidenija#.
Gladen za pottik, poto~no za provokacija na nemu ramniot, Eshil zapa|a vo
u{te eden stepen na samota: nesvesni za svojot xagor, negovite sovremenici
minuvaat pokraj nego kako senki, no ne pomalku e i samiot toj senka za niv.
Tvore~ki sam, bez par za sporedba, Eshil go sozdava Novoto, prepu{ten na
Somne`ot: dali i kolku e vo pravo, dali i kolku ja tvori Vistinata.
159

Elizabeta [eleva MAGOR
Za razlika od imaginarnata soba na Eshil, sobata na sovremeniot avtor e
zadu{uva~ka biblioteka, so knigi koi dolgo i bezuspe{no ~ekaat da ja vidat
svetlinata me|u koricite. Ovaa janya e polifoni~na, proizleguva od mno`estvo
na glasovi i krici, koi treba da se rasporedat vo edna edinstvena glava,
rastrevo`ena, pokraj s¢, od aktuelniot ôd na istorijata, nemirot i neizvesnosta
na sekodnevieto, al~nosta na mediumite.
Sepak, striktno gledano, i dvete janyi imaat ista cel: sozdavawe i neguvawe
na Li~niot integritet, vrednosen sistem, tvore~ki duh. Podednakvo e
te{ko: vo molkot na bezglasjeto, kako i vo vrevata na mnoguglasjeto - da se opredeli
neophodnata merka na intelektualna sigurnost, nedvojbenost i prepoznatlivost.
I ne samo toa: sred hipertrofiranta (samo)svest za postojnite dela vrednosti
i dostreli - treba sekoga{ odnovo za sebe, no i za konkretniot vremeprostor
- da se osvojuva smislata na tvore~kiot ~in. Vo toj pogled, sovremeniot
avtor e soo~en so takvi procesi na kulturnata transformacija, {to mo{ne ja
uslo`nuvaat motivaciskata podloga za odr`uvawe postojan tvore~ki razvoj. Optovaren
so ~uvstvo na apsurd, kako i so soznanieto deka †s¢ e ve}e re~eno#, avtorot
realnosta, zato~ena vo ve{tite diskurzivni ramki, ja vosprema kako privid.
2. Prkos pred ~ove~kiot zakon
†Me~taewata na osameniot talka~# pretstavuvaat kni`even testament na
@an @ak Ruso, 64-godi{en ~ovek, koj, po silata na biolo{kite priliki, po
malku go ispostuva svojot zanes kon svetot, svojot luciden zanes, pred s¢ - no
dali e navistina taka?
Sozdadeni vo eden retrospektiven hermeneuti~ki `ar, pottiknati od
{irokit krug na protivnici, †Me~taewata...# se pretvoraat vo ispovedna
poslanica na avtorot do samiot sebe, a u{te pove}e i do idninata. Pogoden od
bolkata {to mu ja nanesuva aktuelnata istoriska konstelacija, kako i sekoj golem
avtor, Ruso ja univerzalizira svojata rezignacija, do nivoto na filozofski
uvid - vo fundamentalnata samota, povodlivost i nezadovolstvo, {to gi
~uvstvuva, kako kon svetot, taka i kon samiot sebesi, ~ovekot-tvorec. Kategorijata
na duhovnite tvorci, Ruso ja ustoli~uva kako fatum na treperliviot i kopne`liv
individuum, komu potragata po vistinata, †najdragocenata od site dobra#,
vsadena vo nego, na eden, duri i mazohisti~ki, na~in, mu donesuva daleku
posodr`ajni vrednosti odo{to hedonisti~koto kooptirawe so op{testvoto.
Kade e i kako mo`e da se pronajde to~niot diskurziven predmet, ili pak
`anrovskiot imenitel na ova delo? Sekako ne, vo ramkite na tradicionalnite
160

genolo{ki {emi, prvenstveno zaradi faktot {to, toa izvira od magmata na neposrednoto
`ivotno, nerazla~no od bolkata, iskustvo. †Grevot na nedoslednosta#,
{to bi mo`el da mu se pripi{e od konvencionalen agol, poradi
preto~uvaweto na me~tata i memorijata, od dene{en (post-modernisti~ki?)
aspekt se izdignuva vo negov aktuelen kvalitet.
Predizvikot go so~inuva imeno: samata mo} na subjektivnoto preosmisluvawe
na konkretnite istoriski dadenosti; kako i mo`nosta - vo faktite
da se vtisne kreativniot pe~at na li~nosta - so {to se pobeduva biolo{kata,
politi~kata, socijalnata i dr. efemernost na ~ove~kata edinka i taa simboli~ki
se osloboduva od janyata na istori~nosta, od seto ona {to neotpoviklivo
ja ograni~uva vo poredokot na samo ednoto vreme-prostor.
Na toj na~in, Istorijata-kako-sudbina se transformira vo nov,
blagoroden oblik na Istorija - kako - hermeneuti~ki) izbor, {to ja so~inuva i
transcedentnata, no i iscelitelska priroda na tvoreweto. †Me~taewata...# nezavisno
od nivniot nevesel motiv, zra~at duhovnata sve`est na mladosta, samouvereniot
polet na vitalnata strast, paradoksalnata vistina, koja ne strahuva od
samo-soo~uvaweto.
Ruso veli: †[to mi nedostasuva deneska za da bidam najsre}niot od site
smrtnici? Ni{to od ona, {to lu|eto bi mo`ele da storat za moja sre}a#. Otade,
negovata osamenost ne e samo pra{awe na otporot, {to mu go iska`uva na nesocijalnata
sredina, tuku i pra{awe na li~niot izbor i stav, na ~ovekot, bolno
svesen za svojot kopne` po nedofatlivoto, bo`estveno prosvetluvawe.
†Sebesi si pripa|am edinstveno kaga sum sam, inaku sum igra~ka na site
{to me okru`uvaat#, pi{uva Ruso, razotkrivaj}i ja svojata duhovna priem~ivost
kako sila {to go odvlekuva duri i od obvrskata kon sebesi i svojot psihi~ki integritet.
@rtvuvaj}i ja svojata udobnost i sigurnost, tvorecot, kako {to
potvrduva i primerot na Ruso, ne mo`e a da ne se najde vo ulogata na †`rtven jarec#,
koj svojata lucidnost kako i pristapot do bo`estvenite tajni, ja pla}a so
gubitok na li~nata sre}a, so popa|awe vo edna kone~na i nesovladliva osama, so
izop{tenost od katarzi~nite kolektivni obredi-praznici.
Motivot na znaeweto kako samospoznavawe, nasproti na znaeweto {to manipulatorski
gi pot~inuva drugite, vo nego neupatenite, se potvrduva vo razgatnuvaweto
na li~nata enigma, vo predadenosta kon †sistemot na Bitieto, kako i
vo poistovetuvaweto so prirodata#. Otade i Ruso smelo ja govori vistinata za
~isto formalniot karakter na pove}eto op{testveni konvencii, postaven,
sli~no na Eshil, kako poedinec pred Mno`estvoto, bez razlika dali istoto se
imenuva tradicija, narod, religija, op{testvo.
Odbivaj}i ja pokornosta pred op{testvenite institucii, tvorecot se ispre~uva
pred yidot na ludiloto, {to mo`e nepovratno da go obzeme ili pak pred
161

Elizabeta [eleva MAGOR
yidot na beskrajot, {to pleni so svojata studena, fatalna privle~nost. Za{to -
osamenosta e pred s¢ - Odgovornost!
3. Isku{enieto da se bide drug
†Sistemot# na osameni~ki janyi bi bil necelosen bez †Ve{terkata# na
@il Mi{le, delo koe doa|a i se vra}a od edna ni~ija zemja, od neimenuvana `anrovska
sfera.
Pretvoraj}i ja Ve{terkata, po pat na metaforizacija, od prepoznatliv
simbol na mra~niot, inkvizitorski nastroen Sreden vek, vo sostavka na romanti~arskiot
kult na Lucifer, junakot na individualniot nepokor, Mi{le vostoli~uva
i eden vonvremenski simbol na metafizi~kiot bunt, vtemelen vo
~ovekot, kako bitie na duhovniot is~ekor i nomadizam. Toj simbol e @enata, ne
samo kako vrven protagonist na zloto, ami i na kopne`ot, kako dijaboli~na predanost.
Od druga strana, mo{ne ume{no i, bi rekle, poblisko do duhot na postmoderniot
diskurs, Mi{le gi splotuva bogatite dokumentarni izvori so talentiranta
kni`evna izvedba, i so misteriozniot govor, sozdavaj}i asocijativno
pole, mnogu po{iroko od tekstot na istorijata, i, vo svojot diskurziven nomadizam,
dlaboko povrzano so svojot predmet-Ve{terkata, kako simbol na tvore~ka
sloboda.
Zastapuvaj}i go ne samo pravoto na izbor, ami i pravoto na radikalnost,
modernata kni`evna svest, za~nata vo romantizmot, preku vospevaweto na
Lucifer, i negovoto prevrednuvawe vo figura na nepokorot i avtenti~nosta,
nastojuva da gi razobli~i principite na oficijalnoto (hristijansko) Dobro,
kako, vo krajna instanca, principi na Granicata. Smetaj}i se sebesi povikana za
preispituvawe na normata, nejzinata smisla i opravdanost, modernata svest go
poddr`uva duhot na otstapkata, koj e ere-ti~ki, bezverni~ki vo svojata izvorna
potreba.
Vo tie ramki opstojuva i primerot na Mi{leovata ve{terka, iako nejzinoto
iskustvo e nesoop{tlivo, iskustvo koe se vtopuva i rastvora edinstveno vo
sebe samoto. Imeno, edna{ proka`ana, Ve{terkata pove}e nema pravo, nitu
mo`nost da ja doka`e svojata nevinost. Branej}i se pred probivot na zabranetite
`elbi, ~ie olicetvorenie e tokmu taa, kolektivot ja izbira kako ritualna
`rtva, vo neramnopravnata presmetka sama protiv site - da zavr{i surovo i vo
morbidna izolacija.
@rtva na svojata op{testvena marginalnost i nesopirliviot poriv da se
bide Drug-a, da se sovlada bolnata samouverenost na realnosta, makar i vo
162

obrednata mignovenost, Taa e osamena vo svojot Pol (~ija istorija ja pravele i
potpi{uvale tu|i pera), osamena vo kopne`ot po nepoznatoto i bezgrani~noto,
osamena vo pravoto na ludost - zaradi - tvore{tvo koe{to e inaku privilegija
na ma{kiot tvorec.
Povrzana so religiskite prokletstva na teloto, seksualnata i moralnata
ne~istotija / grev - Ve{terkata e del od posebnata mitologija na ~ovekot-`ena,
za kogo otsekoga{ va`at Drugi zakoni, pravila i principi, nameneti na Zazorniot
subjekt.
No, temelno raskoleniot svet na ~ove~kite vrednosti, nema da se ottrgne
od svojot {izoiden lik, s¢ dodeka, za obata pola na kreacijata i slobodata, kako
za ma{kiot, taka i za `enskiot, ne go vospostavi ramnopravniot kriterium, ne
samo pred Boga, tuku i pred \avolot, vo zaedni~koto pravo da sozdavaat, ili pak
da gre{at!
Veli~estvenata ognena scena na `enata, vo mra~nata pregratka na
\avolot-Um, prerasnuva vo refleksija na moderniot ~ovek. Koj mo`e, so eden
zbor ili jazik, da go opfati svetot na site negovi janyi? Koj mo`e da go razre{i
od vekovno vsadenata Vina? Da mu ja zale~i nezasitnosta pred sebesi, tradicijata
ili neboto?
Lesno e i zatoa voobi~aeno - zloto da se eksteriorizira vo nekoj lik ili
osobina, da se poso~i Ve{terkata kako zalog na kolektivnoto osloboduvawe od
fatumot na li~nata vina. Nejzinata kazna e preventivna po priroda - ima za cel
da gi obeshrabri mo`nite sledbenici, {to bi go osporile ili ismeale poredokot
i negovata maska.
No mnogu e pote{ko, ve{terkata da se priznae kako interen princip, da
se soo~i so op{testveno prifatenata persona i vo eden poramnomeren odnos da
se proceni pulsira~kata dvojnost na ~ovekot. Samo na toj na~in, manifestaciite
na onoj mra~en, skrien, nepriznaen, no sepak delotvoren del od
~ove~kata psiha, ja dobivaat seta predupreduva~ka sila i te`ina; vo krajna
linija, tie i ne se podatni na nikakva eksteriorna prinuda i neutralizacija.
Stivnati do stepen na edna latentna energija, istite, me|utoa, mo`at da se
prenaso~at vo kreativna smisla, samo dokolku i op{testvoto (a ne samo nekoi
poedinci vo nego) e postojano podgotveno - kriti~ki da go sogleda sopstveniot
dijaboli~ki mehanizam, i, vo soodvetna mera, da go prifati ne samo svoeto lice,
tuku i - opa~ina.
P. S. Navidum slobodno izbranite, iako vo edna vnatre{na perspektiva na esejot,
vsu{nost srodni, oblicite na osamata poka`uvaat tri dimenzii: prvata (na Eshil) bi bila
tvore~kata, vtorata (na Ruso) bi bila duhovnata, tretata (na Ve{terkata) - ontolo{kata (kone~nata,
pretsmrtnata).
163

Elizabeta [eleva MAGOR
Me|u niv, sekako, najpo`elna bi bila prvata, iako mo`e, so ogled na nespokojstvoto
{to vo sebe go krie, da ima razorni posledici. Vtorata, pretstavuva most me|u nepodneslivosta
na `ivotot i prifa}aweto na nebitieto, bo`estvoto, kako nova uteha ili pateka.
Tretata e ve}e definitivna, za{to i Montew veli: †Onoj {to se nau~il da misli za smrtta, se
odu~il od robuvawe. Toa {to znaeme deka }e umreme, n¢ osloboduva od sekoja pot~inetost i
prinuda#.
Pred fakti~kiot Yid na nemo}ta, fizi~koto is~eznuvawe i Ni{totnost ne postoi
pove}e izbor, nitu zbor!
164
(NE)QUBOV I OBLICI
Vo edna od `anrovski neporedelivite knigi na ^eslav Milo{, se zagatnuva temata
na ve~noto detstvo, kako ~ist kopne` po ~istata zaemnost so drugiot. Obnovuvaj}i
go se}avaweto (ili mitot) na samodovolniot nemir, {to treperi
tokmu vo Deteto, Milo{ poka`uva deka navleguvaweto vo (seksualno) upateniot
krug na Vozrasnite, vsu{nost zna~i iznevera na najdlabokata ~ove~ka su{nost:
na iskrenosta i doverbata. Deteto e, imeno, vo svojata predsoznajna sostojba,
daleku po~esno i porazbirlivo kon svetot i kon sebe; soo~uvaj}i se so `enata,
kako metafora na prirodata, toa se soglasuva so prividnata sloga, slika, sre}a
na op{testvoto, a nea ja steknuva podeluvaj}i se nadve: na Dete i na Ma`, na vnatre{no
i nadvore{no bitie.
Za edna od najzna~ajnite romansieri na 20 vek, kako svoeviden hendikep
{to go naru{uva nejziniot aurati~en lik, se poso~uva postoeweto na seksofobi~nosta,
nejzinite relacii so ma`ite {to bile (samo) tvore~ki po karakater,
i ne samo toa. Biten e vo takviot kontekst i tragi~niot kraj na ovaa `ena posvetena
na erotsko-estetskata ti{ina: vo 60-tata godina od `ivotot, so xebovi
polni kamewa udavena vo rekata, Virxinija Vulf kako da ja potvrduva zlovolnata
vistinitost na hipotezata, deka seksualnata apstinencija, za vozvrat, gi
potencira instiktite na Tanatos, na samo-uni{tuvaweto. Dali mitot za V. Vulf
ja doka`uva nemo`nosta na detskiot kopne` po duhovna ~istota ili pak upatuva
samo na edniot, deprivilegiran vo ovaa smisla pol - `enskiot? Za{to, negovata
sudbina ima samo edna alternativa, monotona do beskraj; ili }e se bide magi~no
i natprirodno @ensko ili prosto siva doma}inka na jaloviot sistem...

Da go zememe i primerot na `enata-zavodni~ka od edna avtenti~na prikazna,
{to umetni~ki se udvojuva: najprvin e toa likot na Dagni Juel, sopruga na
polskiot pisatel P{ibi{evski i qubovnica na Strinberg - koja stanuva prototip
za †Lulu#, a potoa i likot na artistkata Lujze Bruks, {to ja tolkuva Lulu
vo filmot na G. Pabst. Kultot na ~istata seksualnost ne pomalku ja razgoruva
prvi~nata gordost na kopne`ot, na prkosot, na samobitnosta. †Jas sum `ena {to
nikoj ne ja poseduval# - samosvesno izjavuva, za toga{nite poimawa na seksualnata
sloboda, promiskuitetnata Lujze Bruks, edna od fatalnite simboli na
filmskoto platno i `enski ili pak sovremen pandan na Don @uan, na negoviot
dejstven model. Sodr`an vo kone~nata nemo} da se dolovi polnozna~nata vrednost
na duhovniot i du{evniot apsolut, principot na Don @uan samo ja poso~uva
izvornata vrednost na kopne`ot po prvobitnata, iskonska ~istota me|u ma`ot i
`enata. Za{to, problemot na Don @uan ne e nemo`nosta da se uspokoi so edna
`ena, tuku nemo}ta i otfrlaweto na ednozna~nata, ednoliniska egzistencija...
Oblikot na osuetena qubov, pak, e analognen na konceptot na osuetena doverba
vo i me|u lu|eto po{iroko, koncept {to ja pododreduva i sudbinata na
poznatite mitski i kni`evni obrasci. Po~nuvaj}i od neuspe{nata misija na
gr~kiot pevec Orfej vo pekolot i negoviot podocne`en, tragi~en kraj me|u besnite
menadi; potoa, melodramskata prikazna za Romeo i Julija, rastrgnati od
nepomirlivosta na socijalnite i smejnite konvencii, preku mitot za Tristan i
Izolda, ~ie alibi za nadzemnata qubov mu se pripi{uva na dejstvoto na
vol{ebnata napivka, s¢ do fakti~kata tragedija na u~eniot Pjer Abelar,
progonet i kastriran poradi qubovta kon Heloiza, ve~nata qubov le`i pod
no`ot na nadvore{nata, stvarnosna zakana, taa e, imeno, `rtva na
op{testveniot egzorcizam.
No ovoj progon ne go zasega oblikot na institucionalizirana ili
dopu{tena qubov - brakot, iako vo svojot privid, toj mo`e da nalikuva na svoevolen
~in i na ostvaren izbor. Preventivnata funkcija na brakot, {to Klod
Levi Stros ja otkriva vo arhai~nata postapka na †zamena na `enite#, prosledena
i so soodveten materijalen nadomest, svedo~i vsu{nost za incestuozniot
zazor, kako glavna pri~ina @enata da se oddale~i (otu|i, otstrani) vo Drug dom.
Na toj na~in antropologijata go proektira bitieto na brakot kako bitie na
prinuda i manipulacija, seedno dali od ekonomska, religiska ili druga priroda,
{to fundamentalno go osporuva statusot na brakot vo iskustvo na avtenti~nata
qubov. Sli~no na toa, prozvu~uvaat tezite na Mi{el Fuko: imeno, †zonite na
kontroliranata seksualnost#, spored nego, pretstavuvaat perfiden op{testven
mehanizam za manipulacija so edna od najsilnite ~ove~ki energii, obid taa da se
neutralizira tokmu niz prividot na neograni~enata seksualna sloboda.
165

Elizabeta [eleva MAGOR
No, paradoksalno se ~ini otkritieto deka korenite na seksualniot mit se
dlaboko povrzani so sistemot na potro{uva~koto op{testvo, koe{to od op{tiot
kult na li~nata sre}a pravi feti{isti~ka redukcija, sveduvaj}i ja sre}ata
samo na eden od nejzinite aspekti. Osudenosta na seks, spored Ante Armanini,
ima dlaboko nevroti~na priroda: taa zna~i osudenost na Sebesi vo svetlinata
na edna u`asuva~ka praznina, na edena neoblagorodenost so kreacija. Pretvoraweto
na seksot vo svoevidna religija, {to e praktika ne samo na
poedine~nite, tuku i na celoto op{testveno †telo#, i se motivira niz potrebata
da se pobegne od sebe; svojot nemir i †nesre}na svest#, spored Armanini, e ramno
na destrukcija, nie bi rekle: toa e potvrda na ravenkata me|u Eros i Tanatos,
me|u seksot i smrtta.
Samoza{titen mehanizam, pak, na malogra|anskite, vo osnova sterilni i
ne-potentni op{testva, stanuva la`niot puritanizam, odnosno zakrilata vo socijalnata
nemo} i tvore~kata frustriranost. Potpomognati so monolo{kata
svest na religiozniot (kako vo sredniot vek) ili ideolo{kiot sistem (kako vo
totalitarnite op{testva), tie restriktivno ja opredeluvaat grani~nata linija
na erotskoto, tvore~ko ili `ivotno iskustvo. Ne mo`ej}i da go podnese megdanot
so avtenti~nata sloboda na qubovta, otu|enoto op{testvo prika~uva
etiketi so moralna osuda na protagonistite na qubovniot bez-bog.
Otade, pra{aweto na qubovta i tvore{tvoto e pra{awe na vistinata za
koja se `ivee i(li) umira, taa na nepovtorliv na~in go pro-svetluva individualnoto
traewe, {to se odviva vo eden, sepak, banalen, mehaniziran svet.
Qubovta, kako i tvore{tvoto, e i zna~i bunt protiv kli{eto, osporuvawe na
granicite, kako i na licemerstvoto, {to nesposobnite za qubov go proglasuvaat
kako `ivoten normativ. Vo toj i takov svet, duri i samata aspiracija kon vistinata
nosi priznaci na prestap: taa bara pomestuvawe na granicite vo prostor.
Za @or` Bataj, ~ie oko e vpereno vo iskonskite damnini na prvobitniot
~ovek, qubovta e prevashodno filosofska kategorija, toj veli †Za qubovnikot,
sakanoto su{testvo e providnost na svetot, toa e ednakvo na vistinata na Bitieto#.
Erotizmot e nositel i na sakralni elementi: toj te`nee kon edno sakralno
vreme ili †vreme na prestapot#, koga individualnite oblici se stremat kon
op{to poistovetuvawe so bo`estvenoto, simboli~no predadeni do stepenot na
svoeto is~eznuvawe.
Qubovta e, vsu{nost, †grani~na sostojba#, balans i sudir so Ne-bitieto,
taa doveduva pod pra{awe, a kako univerzalen somne` vo svetot, vo nas samite,
qubovta e istovremeno soznajna sila: gi budi zaspanite duhovni setila na nova
budnost i osetlivost, na do`ivuvawe na ve~nosta prosledeno so trepet i nemo}.
A \er| Luka~, istiot onoj mislitel, poznat po strogata sistemati~nost na
svoite teoretski izvedbi i po ortodoksniot pristap, prvoto i mo`ebi najubavo
166

svoe delo £ go posvetuva na svojata najgolema (dali i edinstvena), qubov, slikarkata
Irma Zajdler, qubov koja zna~ela ne samo kopne` po sakanoto su{testvo,
tuku i otkrovenie na najzna~ajnite filosofski delemi.
Vo esejot za Kjerkegor i Regina Olsen, Luka~ gi ispi{uva rastreperenite
do`ivuvawa povrzani ne samo za neobi~nata sudbina na slavniot prethodnik,
tuku mnogu pove}e za negoviot li~en Izbor, za vinata i kaeweto {to go
progonuvale po tragi~nata smrt na Irma, s¢ so `elba - da ja nadmine
prakti~nata (ne)vozmo`nost na qubovta so daleku po~istiot Kopne`, onoj
kopne` {to se izedna~uva so kosmi~ki princip.
†Da sakam - toa e edinstvenoto vo koe{to se razbiram. Dajte £ samo predmet
na mojata qubov#, vo ovie paradoksalni zborovi na Kjerkegor se nayira ne
samo du{evniot profil na negoviot tolkuva~, tuku i eden tip lu|e za koi
qubovta, onaa golemata, †vo sebe sekoga{ sodr`i ne{to asketsko#. Taa qubov,
grandiozna po svojot zamav i re{enost, do tolkava mera se ottrgnuva od
klasi~nite kategorii i odnosi, {to po~nuva da pravi oblik od ona {to e
osudeno na amorfnost, od `ivoto. Dali e pogolema poezijata, ispi{ana ili
izdvoena na hartija od poezijata, veli~estveno vtkaena vo eden `ivot, toa e
pra{aweto koe implicitno proizleguva od ovoj esej.
A odgovorot e nedvosmisleno afirmativen vo polza na Kopne`ot: imeno,
toj i samo toj e zaslu`en ne samo za postoeweto na besmrtnite qubovi, tuku i za
sozdavawe na tvore~kite oblici - avtenti~nata qubov e izvorno tvore~ka, kako
{to i tvore{tvoto e oblik na qubovta.
I obete - pat kon sovr{enstvoto.
167

Elizabeta [eleva MAGOR
168
PISMO I RIZIK
Pi{uvaweto e ~in na o~ajanie, beznade`nost. Da si
navle~e{ sebesi jamka okolu vratot, ili da sedne{ pokraj
ma{inata za pi{uvawe, toa e edinstvenata dilema
Danilo Ki{
Strasven, `estok i provokativen, so ogled na nomadskata predodredenost
od svojata evrejska krv - buntovnik i preselnik - Danilo Ki{, kon umetnosta i
kon pismoto, pristapuva kako apostol; kako nemiren ve~en isku{enik, zasegnat,
vo isto vreme, od dlabokite egzistencijalno-ontolo{ki, kako i od poetolo{koesteti~kite
dilemi.
Vospriemaj}i ja umetnosta, kako neumoliv ontolo{ki imperativ, Ki{
me|utoa, ne ostanuva ramnodu{en nitu kon primarniot predizvik na `iveeweto
i `ivotnoto iskustvo; vo duhot na starogr~kite hedonisti, podednakvo veruvaj}i
vo toa, deka i samiot `ivot e-ve}e-pismo (odnosno Tekst, kako {to bi ka`al
Mihail Bahtin), deka vo nego ve}e se sodr`at mnogubrojni kni`evni fakti i
fantasti~ni, neverojatni prikazni.
Otade, Ki{, koj{to pokraj Ivo Andri}, be{e prviot, vo Evropa,
po{iroko poznat i priznat jugoslovenski pisatel, hrabrata poeti~ka ravenka
pome|u `ivotot i pismoto, ja izrazuva so nemu svojstvena darba za voo~uvawe na
nere{livite, fundamentalnite protivre~nosti i isku{enija.
Dali e po~ove~no od pi{uvaweto i mudruvaweto -
da se `ivee svojot `ivot do dnoto? Kade po~nuva ednoto i kade drugoto se
zavr{uva?
So drugi zborovi, dali vrvnata i avtetni~na vrednost na postoeweto e
bitusuvaweto-vo-tekstot (A. Jerkov, 1988:32), ili, pak, Knigata e isto tolku
potencijalen nositel na opasnosta i zloto, izvor na kobni zastranuvawa i
proma{uvawa, neporekliva eres kon imanentnata mudrost i vrednost na
`ivotot?
Poesis ili pak askesis? Objava vo i preku ruvoto na zborovite, olicetvoruvawe
na duhovnata i kreativnata ubavina - ili pak, samodovolnost, tihuvawe,
~istota od i pred ovozemniot, minliv i prividen svet?
Ponesenost od vrevata na `ivotot, od vrevata na istorijata i na
bes~esnosta (kako {to u{te ja narekuva{e negoviot golem poeti~ki urnek H. L.

Borhes) ili pak metafizi~ka i misti~ka izvi{enost vo sferata na ve~nite
bolki, na smrtnosta i bo`estvenosta - ete, toa nakratko ja predo~uva trnlivata
duhovna rastrganost i aristokratskiot nemir na Ki{, rastajnuvaj}i gi pri-
~inite za negovoto odbivawe na monologisti~kite `ivotni i poeti~ki koncepti.
2. Umetnosta kako problem na verata
Vo najgolemiot, no dalekuse`en opus na Ki{, edna od parabolite objaveni
vo poslednata kniga Enciklopedija na mrtvite (1983) ja sod`i seta dlabo~ina i
nespokoj na dolgogodi{nite ma~ni godini na samopotraga, neretko do`iveana,
probdeana vo za~adenite kafeanski prostori i natopena so zavodliviot zdiv na
alkoholot, vo ona prkosno nastoj~ivo barawe, da se odi do krajot, do dnoto, do
posledniot zdiv (kako {to iziskuva{e i toga{ kultniot film na Godar)...
Prikaznata za majstorot i u~enikot, na nekolkute ramni{ta, gi
preispituva i povtorno gi preispi{uva klu~nite duhovni i kreativni dilemi
na Ki{, na toj na~in, pretvorj}i se vo edinstvena sinteza, so bogati i dlaboki
kni`evni i u{te pove}e metafizi~ki presupozicii, koi od nea sozdavaat paradigmati~na
parabola, ili avtopoeti~ko ogledalo, za osoznavawe na globalnite
vrednosti i dostreli na samosvojnata, aporeti~na umetnost na Ki{.
Pretstavata za umetnosta kako oblik na religiozno isku{enie odnosno
isku{enie na verata, niz ovaa parabola, se demonstrira preku prikaznata za
eden talentiran umetnik i duhovnik, Ben Haas, komu, pri slu~ajnata sredba so
slavoqubiviot, no tvore~ki i duhovno ograni~en Je{uas Krohal, mu pa|a na um,
ironi~no da si poigra so mitot za Pigmalion, so toa, {to od o~igledno sterilniot
rakopis na mladiot kvazi-avtor, }e gi pre~isti naslojkite na negovata
efemerna li~nost, negovata samobendisanost, povr{nost i glupavost, negovoto
nastojuvawe i pusta `elba, niz kakvo gode tvore{tvo, da se opravda besmislata
na `iveeweto.
Ironi~en do kraen stepen, ne samo kon postapkite na svoite kni`evni
likovi, tuku i kon sopstvenite, otporano iska`ani i poznati avtopoeti~ki nedoumici,
danilo Ki{, niz vaka postavenata raska`uva~ka situacija, implicitno
otvora nekolku latentni nivoi na rasprava.
Prvoto od niv se sostoi vo polemi~kata i parodiska problematizacija na mitot
za Pigmalion, kako paradigmati~en mit na tvore~kata egzistencija voop-
{to - sosredoto~en, od edna strana, vrz pretpostavkite i mo`nostite, od umetnosta
do se sozdava `ivot, odnosno, taa da se pretvora vo `ivot!
169

Elizabeta [eleva MAGOR
Taka postaven, ovoj mit go razotkriva i svoeto latentno zna~ewe, sodr`ano vo
prekumernosta na voshitot kon sebesi i kon sopstvenata umetnost, {to mu se zakanuva
na sekoe tvore{tvo, poka`uvaj}i ja negovata opa~ina, odnosno suetata,
samodopadlivosta i nekriti~koto samovospevawe.
Tesno povrzana so takvoto nastojuvawe, e samata `elba na Majstorot Ben Haas,
niz sopstvenite korekcii i udel, da go spasi i izdigne Drugiot, pomalku vredniot
i nadaren U~enik, predhodno ve}e zaveden i zatruen od primamlivoto
u~ewe na Ben Haas, izlo`eno vo knigata Letoto i pustinata.
Tokmu vo toa delo se sodr`ani fundamentalnite motivi ne samo na ova
neobi~no u~ewe, tuku i Ki{ovata poetika voop{to, ve~no raskinata pred
protivre~nata igra na razli~nite isku{enija; empiriski, istoriski, univerzalni,
anegdotski, dokumentarni - od ednata, i metafizi~ki, nadvremeni, univerzalni,
od druga strana.
Od edna strana stoi t.n. poeti~ki imperativ, vtemelen vrz dragocenosta na sekoe
iskustvo, vrz neminovniot udel na `ivotnite, hedonisti~ki pretpostavki,
prikazni i niz dioniziskata perspektiva na Ni~e:
Umetnosta e soznanie, a soznanieto e bezpolovo, {to }e re~e imoralno -
pi{uva Ben Haas vo svoeto delo, na zanimliv na~in, povrzuvaj}i ja androginosta
so amoralnosta, kako kvalitativnen priznak na umetni~koto sozdavawe.
Od druga strana, me|utoa, se nao|a t.n. eti~ki imperativ, sodr`an vo neumolivata
uloga i va`nost na skepsata, somne`ot, odnosno preispituvaweto i baraweto
na vrednostite, vo samata verba deka tie navistina postojat i mo`at da
bidat ostvareni:
Da mu se veruva na zborot, makar toa da e i Svetoto Slovo, vo sebe krie opasnost
od mnogu pote`ok moralen pad, otkolku {to e kr{eweto na zabranata
zadobiena od toa Slovo.
Predvoden od edna ereti~ka ili misti~ka proekcija na tekstualnite avtoriteti
i voop{to na avtoritetot na Knigata (ili Biblijata kako kniga), ovoj iskaz na
Ben Haas, so seta silina na moralniot imperativ, ja vospostavuva nadmo}ta na
li~nata skepsa i li~nata presudba na vrednostite, nad opasnoto monolo{ko
zra~ewe na knigata (posebno, na svetite knigi, kako izvori na ednozna~no ili
ednostrano sfateno u~ewe).
Vo migot, koga Ben Haas, toj suveren duhoven u~itel i poznava~, }e se soo~i so
nepredvidlivata pateka na slu~ajot, so nedokvakanoto, samoqubivo i gladno za
uspeh lice na Je{ua Krohal, doa|a do neobjasniv presvrt, vo ~ii ramki, kako
vrvno, se nametnuva isku{enieto, ramno na religioznite isku{enija na prvite
pustinski otci: isku{enie, pome|u poeti~kiot i eti~kiot imperativ, koi, ovojpat,
namesto da bidat sploteni vo svojata pogibelna sprega, }e se odvojat vo
razli~ni nasoki.
170

3. Demne`ot na ogledaloto
Vo nekolku navrati, kni`evnata kritika obrnala vnimanie na opsesivnoto
prisustvo i zna~eweto na ogledaloto, vo celinata na Ki{ovoto delo, doveduvaj}i
go, pritoa, vo vrska so odredeni eshatolo{ki ili pak spiritisti~ki motivi
na paralelnoto postoewe na svetovite, t.e. na ve~noto vra}awe i kru`ewe
na vremeto.
Navistina, vo imenuvanata parabola, ogledaloto prerasnuva vo su{testven, ontolo{ki
i poeti~ki princip na izvedba na tekstot, odnosno na smislata na tekstot.
Ironijata na ogledalnoto udvojuvawe i samosoo~uvawe, vo eklatantna
forma, se osvedo~uva vo raspletot, poto~no vo naravou~enieto na parabolata za
Majstorot i U~enikot. Do`ivuvaj}i slava po objavuvaweto na bo`emno negoviot
trud Pat vo Kanaan, Kroha javno se odrekuva od svojot u~itel, koga }e go obvini
za truewe na du{ite i za {arlatanstvo, me|u drugoto, postapuvaj}i kako Juda, vo
sojuz so protivnicite na Ben Haas.
Na strana na edipovskata podloga na ovoj konflikt me|u Majstorot i U~enikot;
na strana od pove}eto analogii so istoriskite zbidnuvawa (prikaznata za Cezar
i Brut); ovaa razvrska, pokraj empiriskata, sodr`i vo sebe i edna metafizi~ka
dimenzija ili poenta.
Opasno e da se navednuva nad tu|ata praznina, vo pusta `elba, vo nea, kako na
dnoto od bunarot, da se ogleda sopstvenoto lice, bidej}i i toa e samobendisanost.
Sueta nad suetite.
Obidot na Majstorot, da go ispolni so smisla ponorot i praznotijata, kako {to
lucidno poentira Ki{, i samiot stanuva pokazatel na suetnoto, samoqubivoto
zadovolstvo, na toj na~in, paradoksalno zatvoraj}i go krugot ili ogledaloto na
ve~noto povtoruvawe, hermenevtikata na slavata-kako-zlo; otrovniot predizvik
na Knigata, odnosno na bitisuvaweto-vo-tekstot i tekstualnata egzistencija.
Taka, `elbata za parodirawe na mitot na Pigmalion, na krajot, se pretvora vo
nesakana i nesvesna avtoparodija, poka`uvaj}i go nenaivnoto, opasnoto lice na
umetnosta, odnosno rizikot na pismoto, a nad s¢ - fatalnosta na samozadovolstvoto.
Rizikot da se bide izneveren, vo obidot da se spasi ili da se oblikuva i izgradi
Drugiot, osuden, so ogled na svojata nedovetnost i kreativnost, tokmu na toa, da
bide ogor~en, zavidliv i agresiven - e sepak pomalku zna~aen i fatalen, vo
sporedba so eden drug, ontolo{ki rizik, sodr`an vo nastojuvaweto, so pomo{ na
umetnosta, da se sovlada besmislenosta na `iveeweto, da se nadmine udelot na
slu~ajnosta, kako i neminovnosta na smrtta.
171

Elizabeta [eleva MAGOR
Onaka kako {to Ki{ go iska`a svojot somne`, poentata na ovaa parabola ne se
sostoi samo vo nedoslednosta na u~enikot, tuku pred s¢ vo problemati~nosta na
o~ekuvaweto i nade`ta, smislata na `ivotot da bide opravduvana, so posredstvo
na umetnosta i na U~itelot, nebare istata taa, imanentna smisla na `ivotot,
iziskuva dopolnitelno pojasnuvawe i dopolnuvawe od strana na ~ovekot.
Ramnote`ata pome|u kosmosot i haosot, pome|u redot i neredot, pome|u pismoto
i `ivotot, {to umetnosta (U~itelot) saka da ja vospostavi i da ja pronajde vo
optimalna merka, na krajot, se poka`uva kako nere{liva i kobna aporija, kako
dvosmislenost od onaa strana na dobroto i zloto.
Mnogu pogolema i poopasna od suetata na u~enikot, so ogled na toa, e samata
nezale~iva sueta na U~itelot, vo `elbata za ispolnuvawe na prazninata: ne
samo vo osrednoto delo na u~enikot, tuku i vo svetot voop{to, beskrajno pobogat
i pozna~aen od site individualni (suetni) osmisluvawa-vo-tekst!
Ogledalnosta na svetot, ogledalnosta na ~ovekot i, kone~no, ogledanosta na
umetnosta i pismoto, so ogled na toa, se potvrduvaat kako su{testveni ontolo{ki
principi i pokazateli na nesvodlivata dijalogi~nost, dvosmislenost,
antilogi~nost, aporeti~nost.
Tie, pred s¢, opstojuvaat vo na~eloto na ve~noto povtoruvawe, na sekoga{ ve}e
postoeweto i vpi{anosta vo svetot i vo tekstot, kako soznanie, iska`ano u{te
vo bibliskata Kniga na propovednikot, so seta rezignacija i nihilisti~ki otpor
kon istorijata: Seto ona {to bilo, toa i }e bide, i ona {to se pravelo,
toa i }e se pravi, i ni{to nema novo pod ova sonce.
Iterativnosta kako fatum na ~ovekovata istorija i li~noto iskustvo, vo
parabolata na Ki{, se potvrduva so gor~livoto soznanie za zaludnosta na u~eweto
na Majstorot, u~ewe, vtemeleno vrz pogibelnata sprega na protivre~nite,
poeti~ki i moralni sili. Nasproti negovite dlabokoumni, u~eni
dela, Majstorot stanuva `rtva na sopstvenoto isku{enie, toj prv se pobiva i
izneveruva sebesi, popu{taj}i £ na la`livata, nadmena sueta, zaboravaj}i na
strogosta, samokriti~nosta, metodi~noto o~ajanie. (Ale{ Debeqak,
1988:164)
Kako {to, na egzistencijalno nivo, Majstorot zapa|a vo zamkata na povratnata
struktura i ve~noto vra}awe, taka i na nivoto na raska`uva~kata struktura, go
sledime hronolo{kiot princip na povratnost, ogledalnata proekcija i
cikli~noto dvi`ewe. Sli~no na drugite, i ovoj raskaz na Ki{ tone vo sebesi,
spored logikata na postapkata, koja, vo kni`evnata teorija, e nare~ena mise en
abyme, ili tonewe vo bezdna, tonewe vo beskraj.
Dodeka, na edno nivo, ja sledime prikaznata i komentarite na raska`uva~ot; na
vtoroto nivo, se pomesteni izvodite od hronikata na Haim Franklin, koja{to e
izvor na ovaa prikazna; a na tretoto nivo, citatite i soznanijata za Ben Haas.
172

Taka, tekstot na prikaznata e rasloen na tri sub-tekstovi, vzaemno prepleteni
vo edna zbunuva~ka, sintetizirana, lavirintna pletkanica.
Toa svojstvo na ve~no navra}awe i kru`ewe me|u pismoto i svetot, vo spisite na
Ki{, ima svoe zakonomerno poa|ali{te, sodr`ano vo dlabokata fasciniranost
na avtorot od bizarnata, ve}e o~udena i kni`evna podloga na `ivotot, na stvarnosta
i iskustvenata realnost.
Otade, Ki{, so poln respekt, se svrtuva kon inkorporiraweto i nadgradbata na
dokumentarnite izvori, napisi i izvori, vo koi se krijat latentnite vrednosti
na umetni~kata kreativnost i imaginativnost, pri {to, pismoto e svoevidno
ogledalo na dokumentot; negov alter-ego; negov demonski dvojnik i prorok; negov
zavodliv partner.
Od druga strana, povratniot, ogledalen princip na raska`uva~kata postapka na
Ki{, opstojuva i na poeti~ko nivo: kade {to, paralelno so razvojot na prikaznata,
se ispi{uva sopstvenata teorija na prozata (Mihajlo Panti}, 1987),
organskata isprepletenost, simultanata koegzistencija na primarnoto
pi{uvawe i metodi~noto o~ajanie.
4. Dijalogi~nosta kako sudbina
Na edno mesto, za tvore{tvoto na Ki{ se veli deka e vtemeleno vrz dijalo{kiot
princip, vrz diajalogot so nasledstvoto na svetskata literatura (Zoran Konstantinovi},
1993:158).
To~nosta na ova iska`uvawe, spored mene, bi trebalo da se nadopolni so u{te
eden uvid, vo opasnata dijalogi~nost, kako po{irok, egzistencijalen i poeti~ki
kredo na ovoj avtor, nesklon kon samozatvorawe vo kakvi bilo duhovni, u{te
pomalku tvore~ki rezervati.
Vo raskazot Enciklopedija na mrtvite toj veli: Nikoga{ ni{to ne se povtoruva
vo istorijata na ~ove~kite su{testva, seto ona {to na prv pogled se
~ini podednakvo, edvaj da e sli~no, sekoj ~ovek e yvezda za sebe, s¢ se slu~uva sekoga{
i nikoga{, s¢ se povtoruva beskrajno i nepovtrolivo.
Dlaboko uveren vo nenadomestliviot udel i pridones na li~noto, Ki{ vo osnova
ostanuva eretik vo vremeto, koe ja negira singularnata vrednost na egzistencijata
na ~ovekot, so~eluvaj}i go tokmu toj ~ovek so ironi~nata povtorlivost i
zaludnost na site dosega{ni negovi istoriski i duhovni potfati.
Vo dosluh so narasnatata, aktuelna skepsa kon Zborot, kon Tekstot, kon Knigata,
kon Golemite prikazni, Ki{, me|utoa, i natamu ja neguva retori~kata ubavina
i bleskotnosta na stilot, potem, ereti~nosta i eroti~nosta, isku{enieto i
verata, nihilizmot i utopizmot na vrednostite.
173

Elizabeta [eleva MAGOR
Branej}i se od otrovot na knigite, so misticizmot na li~noto do`ivuvawe i
iskustvo, Ki{ ne dozvoluva nitu da bide zatrupan pod nanesite na svojata
o~evidna aleksandriska erupcija; nitu da bide zaslepen pred krvotokot na
morni~avata istorija.
Ki{ re{ava da bide i ostanuva dijalogi~en, antinomi~en, nesvodliv, vo ramkite
samo na edno duhovno ili poeti~ko opredeluvawe, anarhi~en, voznemiruva~ki...
5.
Ava Makarie, eden od pustinskite otci rekol: Nemoj da se izgubi{ sebesi, za da
go spasi{ drugiot.
Ponesena od svojata potreba, da yuri vo beskone~niot ponor na umetnosta, da ja
razotkriva i raspletuva nejzinata nedosegliva, misteriozna paja`ina, dali
mo`ebi, na krajot na krai{tata, dali, mo`ebi samata Kritika (ili homo kritikusot),
ne se pojavuva na vrvot od site, dosega rastolkuvani i poso~eni samoqubivi,
sueti i pogibelni protivre~nosti?
Poto~no, dali Majstorot se izneveril sebesi i vlegol vo kobnata zamka/zabluda,
toga{ koga, kako kriti~ar, posegnal po tu|oto delo? Bez ogled na soblaznitelnite
nameri...
Post skriptum
174
Re~ta e moeto ogledalo i
mojata kazna za drugite
Silvija Plat
Umetni~koto iskustvo na Ki{ vo opredelena smisla e sporedlivo so primerot na
amerikanskata poetesa Silvija Plat i niza fakti od nejziniot `ivot i iskazi od
dnevni~kite bele{ki. Taa fatalno go ~uvstvuva imperativot za tvore~ko samoopredeluvawe,
za pronao|awe tvore~ko alibi vo `ivotot, samiot po sebe ocenet kako
nedostatno, insuflicientno, nesamocelno opredeluvawe i ispolnuvawe.
Frustrirana? Da. Zo{to? Bidej}i e nevozmo`no da bideme Bog, ili univerzalna
`ena-i-ma`... Sakam najcelosno da go izrazam svoeto su{testvo, za{to od nekade
ja sobrav idejata, deka taka mo`am da go opravdam `ivotot.. Ne mo`am da se zadovolam
so kolosalnata zada~a na prostoto `ivurkawe - pi{uva, so edna morbidna
zrelost, `enata koja }e go obele`i kultniot model na sovremenata amerikanska
poezija.

Taa, so svojot stil na `ivot i smrt (kako {to lucidno go narekuva Robert Louel),
dava potresno svedo{tvo za nezale~ivata drama na umetnikot, osuden, postojano, vo
sebe, da oscilira pome|u polovite na Majstorot i na U~itelot, pome|u zrelosta i
nezadovolstvoto, pome|u bo`estvenoto vdahnovenie i bolkata na negovoto otsustvo,
pome|u religijata i nihilizmot.
Dokolku zastra{uva~kata re~enica na Silvija Plat e to~na (Jas sum jas. A toa ne e
dovolno.), toga{, mo`no li e vo pismoto da se krie neute{nata potraga na umetnikot
po negoviot su{testven identitet, {to go opravduva, vtemeluva, argumentira
samoto negovo postoewe niz i vo `ivotot?
I {to, dokolku sledej}i go tokmu stilot na `ivot i smrt, neramnopravnata borba
na Majstorot i U~enikot, krie u{te edna zagatka, so ogled na koja, samoubistvoto,
suicidnosta zadobiva status na logi~na i neminovna razre{nica, na kontinuiranite
napori na umetnikot, za negovo samoopravduvawe i samoosmisluvawe?
Za Silvija Plat se veruva deka ~inot na samoubistvoto go izvr{ila i se re{ila,
tokmu vo migot koga nejzinite poetski zborovi pove}e ne se nao|ale vo nikakva
vrska so li~nosta, koja gi sozdala: {to zna~i, koga do{lo do ras~ekor i raspa|awe na
vrskata pome|u jazikot i li~nosta.
Majstorot od prikaznata na Ki{, isto taka, nevolno izvr{uva samoubistvo, koga }e
go prifati predizvikot na samoproizveduvawe, so posredstvoto na Drugiot, pomalku
talentiran i produhoven rakopis. Iluzijata na samovosproizveduvaweto, na samogeneriraweto,
starata zabluda za vegetativnoto, ne-erotsko razmno`uvawe... koga,
zborovite ja gubat avtenti~nata vrska so onoj {to gi ispi{al.
Umetnosta e traurna procesija, koja mo`e da ja ima za cel samo radosta - veli
sovremeniot francuski filozof na beznade`nosta Andre Kont Sponvil,
aludiraj}i na toa, deka vo ontolo{kite uslovi, koga s¢ ostanuva predodredeno i
veteno na smrtta, tokmu beznade`nosta vodi do radosnoto ~estvuvawe na sega{nosta,
do radosnoto okon~uvawe, radosniot ishod na umetnosta.
Sepak, {to, do kolku religiozniot ~in na pi{uvaweto otvora bezdna, mnogupati
podlaboka i pozna~ajna od frustraciite na sekojdnevnata `ivea~ka, bezdna, vo koja
vrtoglavo is~ezna i zavodlivata suptilnost na Majstorot?
175

Elizabeta [eleva MAGOR
LITERATURA
METOD I BOLKA
1. MARCUS, Laura: Literatura in identiteta; in: Avtobiografski diskurs, Primerjalna knji`evnost
Ljubljana, br. 1, 1992.
2. ZLATAR, Andrea "Ja" knji`evne teorije, vo: Trag i razlika (ur. V. Biti, J. Uzarevi}) Zagreb
1995.
3. [UVAKOVI], Mi{ko: Postmodernizam, Beograd, 1995.
4. IGLTON, Teri: Stawe u teoriji, Ovdje, Podgorica, oktobar 1996.
5. TOMA[EVI], Bo{ko: Prema nultom stupwu kwi`evne teorije, Ovdje,
Podgorica, april 1998.
6. SJORAN, Emil: Ogled za raspa|aeto, Skopje 1996; Misli, sre{cu sebesi, vo: Lettre
Interationale, Sofija, br. 13, 1996; i Dosije Sjoran, temat, vo Ovdje, juli 1997.
7. FUKO, Mi{el: Genealogija na modernostta, Sofija 1992.
8. DIL, Pol: Simbolika u gr~koj mitologiji, Sremski Karlovci, 1991.
9. EKO, Umberto: Simbol, Beograd, 1995.
POST-TEORIJA ILI NOVA ORTODOKSIJA
1. BITI, Vladimir: Pojmovnik suvremene knji`evne teorije, Zagreb, 1997.
2. BAHTIN, Mihail: O romanu, Beograd, 1989.
3. EKO, Umberto: Simbol, Beograd, 1995.
4. EP[TAJN, Mihail: Postmodernizam, Beograd, 1998.
5. DERIDA, @ak: O apokalipti~nom tonu, usvojenom nedavno u filozofiji, Podgorica,
1995.
6. FELPERN, Hauard: Izvan teorije, in: Ovdje, Podgorica, april, 1997.
7. FLUSER, Vilem: Odgovornost i sloboda, diskurs i dijalog, in: Margina, Skopje, br.
1, 1997.
8. FLORENSKI, Pavel: Protivre~ie, in: Na{e pismo, Skopje, juli, 1996.
9. FOX-GENOVESE, Elisabeth: in: New Historicism, ed. A. Veeser, London, 1989.
10. IGLTON, Teri: Stawe u teoriji, in: Ovdje, oktobar, 1996.
11. KEVAN, Tomas: Granice teorije, in: Ovdje, Podgorica, januar, 1997.
12. KOLAR, Dona: Elektronski se}avawa, in: Kulturen `ivot, br. 4., 1998.
13. KOLEVA, Elena: Protagora, sofist-u~itel na mudrost ili doksomimet
(predgovor), in: Platon: Dijalozi, Skopje, 1994.
14. LEVIN, Charles: in: The Structural Allegory, ed. John Fekete, London, 1984.
15. MARCUS, Laura: Literatura, identiteta in avtobiografski diskurs, in: Primerjalna knji`evnost,
Ljubljana, br, 1., 1992.
176

16. MO^NIK, Rastko: The Neandertal's Whistle, in: Mladina, Ljubljana, april, 1997.
17. NI^E, Fridrih: Putnik i njegova senka, Beograd, 1996.
18. RO[KO, Zoran: Eksplozivna implozija: digitalne inkunabule i tehnolo{ki {amanizam, in:
Republika, Zagreb, br. 1-2., 1998.
19. [UVAKOVI], Mi{ko: Defikcionalizacija autobiografije, in: Ovdje,
Podgorica, jul, 1997.
20. [ELEVA, Elizabeta: Metod i bolka, in: Na{e pismo, Skopje, noemvri, 1998.
Skopje, 1998.
21. Qubov i alhemija (kon dioniziska obnova na kni`evnata teorija), in: Na{e pismo,
22. Diskursot na teloto-teloto na diskursot, in: Feministi~ki strategii (tantri~kiot
princip vo kni`evnata kritika), ur. Kata ]ulafkova, Skopje, 1998.
23. THALLACK, Douglas: Critical Theory, London, 1995.
24. ZLATAR, Andrea: †Ja# knji`evne teorije, in: Trag i razlika (ur. V. Biti et alii), Zagreb, 1995.
QUBOV I ALHEMIJA
1. OCTAVIO, Pas: Dama i svetica, in Republika, Zagreb, br. 9/10, 1994.
2. VLADIMIR, Biti: Pojmovnik suvremene knji`evne teorije, Zagreb, 1997.
3. STOREJDIK, Peter: Do}i na svijet, dospeti u jezik, Zagreb, 1992.
4. FUKO, Mi{el: Geneologija na modernosta, Sofiя, 1992.
5. IGLTON, Teri: Stawe u teoriji, in Ovdje, Podgorica, br. Oktobar (427), 1996.
6. BRUKNER, Paskal / Alen Finkilkraut: Novi ljubavni nered, Beograd, 1989.
7. MUHI], Ferid: Jazikot na filozofijata, Skopje, 1995.
8. ULMER, Gregory: The Object of Post-Criticism, in Anti-Aesthetic (ed. Hal Foster), 1983.
9. KI[, Danilo: Lautata i belezite, in Sum, [tip, br. 16 (zima), 1989.
10. BART, Rolan: Fragmenti ljubavnog govora, Beograd; in Tre}i program RTB, br. 36 Ni{;
(1975): Zadovoljstvo u tekstu, 1978.
TELOTO NA DISKURSOT
1. A]IN, Jovica: Tekst i njegovo telo, predgovor in Rolan Bart: Zadovoljstvo u tekstu, Ni{, 1975.
2. BART, Rolan (1975): Zadovoljstvo u tekstu, Ni{, 1975.
177

Elizabeta [eleva MAGOR
3. BEST, Stiven/Daglas Kelner: Posmoderna teorija, Skopje, 1996.
4. BRUKNER, Paskal/Alen Finkilkraut: Novi ljubovni nered, Beograd, 1989.
5. IGLTON, Teri: Iluzije postmodernizma, Novi Sad, 1997.
6. O’NIL, John: Breaking the signs: R. Barthes and the Literary body, in: “John Fekete: The Structural
Allegory”, Minneapolis, 1984.
7. NIETZCHE, Fridrich: Ro|enje tragedije, Zagreb, 1983.
8. SLOTERDIJK, Peter: Do}i na svijet, dospeti u jezik, Zagreb; (1997): Peewata na vremeto vo
Lettre international, Skopje, br. 8, 1992.
9. SUVAKOVI], Mi{ko: Feti{i i ma{ine jezika pola - Vlasta Delinar in: Pro femina, Beograd, br.
11, 1997; (1997); Defikcionalizacija autobiografije, in OVDJE, Podgorica, br. 343-345, 1997.
10. ULMER, Gregory: The object of the Post-Criticism, in: Hal Foster (ed.): The Anti-Aestetic,
Seattle, Washington, 1983.
11. VAJT, Kenet: Visoravan albatrosa (uvod u geopoetiku), Beograd, 1997.
12. VALENT, Mirko: Krvavi eurokaz, 1997, in: Republika, Zagreb, br. 9-10, 1997.
Dr. FALUS KAKO FIGURA NA ZNAEWETO
1. BITI, Vladimir: Teorija i postkolonijalno znanje, in: Republika, Zagreb, br. 5-6, 1997.
2. DELEZ, Gatari & Gatari, Feliks: Anti-Edip, Sremski Karlovci, 1990.
3. DERRIDA, Jacques: Living On. Borderline, in: Deconstruction and Deconstruction, ed. Harold
Bloom et alii, New York, 1979.
4. DUBOST, Jacques: Libertinage and rationality, in: Yale French Studies, n. 94, 1998.
5. KIOSSEV, Aleksandar: Homotopija i heterotopija, in: Literaturen vestnik, SofiÔ, 19
dekemvri, 1995.
6. KOS, Janko: Na poti v postmoderno, Ljubljana, 1995.
AH, TIE BALKANCI
1. ANDONOVSKI, Venko: Mitot za Piemont vo kni`evnosta i kulturite na
ju`nite i zapadnite Sloveni, in: Godi{en zbornik na Filolo{kiot fakultet, Skopje, 1977.
2. A[ERSON, Nil: Za varvarite i civiliziranite, in: Lettre internationale, Skopje,
br. 7, 1977.
3. BABA, Homi: Postkolonijalni autoritet i postmoderna krivica, in: TRANS, Novi Sad, br. 6-7,
1998.
4. BENHABIB, [ejla: Fundamentite na nacionalizmot, in: Margina, Skopje, br. 2,
1997.
5. BITI, Vladimir: Intertekstualnost spram kontekstualnosti, in: Upletanje nere~enog, Zagreb,
1994.
6. BITI, Vladimir: Teorija i postkolonijalno stanje, in: Republika, Zagreb, br. 5, 1998.
178

7. BITI, Vladimir: Pam}enje i kulturni studiji, in: Republika, Zagreb, br. 3-4, 1998.
8. BO[KOVI], Aleksandar: Multikulturnosta i krajot na istorijata, in: Margina,
br. 2, 1997.
9. GEORGIEV, Nikola: Propasti i mostove na me`dutekstovosta, Plovdiv, 1999.
10. GLOVER, David: Myths of Origins, Myths of Blood, in: Discourse, fall, 1993.
11. GOVEDI], Nata{a: Politi~ka korektnost kao suvremena utopija, in: Republika, Zagreb, br. 3-
4, 1999.
12. DELEZ, @il/Feliks Gatari: Anti-Edip (kapitalizam i {izofrenija), Sremski Karlovci, 1990.
13. DI^EV, Ivajlo: Darot v epohata na negovata tehni~eska v sproizvodimost,
Sofija, 1999.
14. DOMENAK, @an-Mari: Evropa - kulturni izazov, Beograd, 1991.
15. DOROVSKI, Ivan: Literary Theory in the Third Millenium, in: Science and Culture for the
Joint Future of South Europe, MANU, Skopje, 1998.
16. @I@EK, Slavoj: Metastaze u`ivanja, Beograd, 1996.
17. IGLTON, Teri: Stawe u teoriji, in: Ovdje, Podgorica, oktobar/decembar, 1996.
18. IVEKOVI], Rada: Prikazni za identitetite, intervju, in: Lettre internationale,
Skopje, br. 13-14, 1999.
19. KRASCEV, Petar/Ivan Krstev: Refleksii vrz balkanskiot model, in: Na{e
pismo, Skopje, 1998.
20. MO^NIK, Rastko: Teorija za dene{no vreme, Skopje, 1999.
21. WI[I, Armando: Komparativnata kni`evnost kako disciplina na dekolonizacijata,
in:Kni`even kontekst, br. 3, 1999.
22. RO[KO, Zoran: Digitalne inkunabule i tehnolo{ki {amanizam, in: Republika, Zagreb, br. 1-2,
1998.
23. SARKAWAC, Branko: Nomadizam i postkolonijalizam, Simpozium na SVP' 99,
Struga, 1999.
24. SLAP[AK, Svetlana: Haremi, nomadi: Jelena Dimitrijevi}, in: Pro femina, Beograd, br. 15-16,
1998.
25. TODOROV, Cvetan: Odrodeniot ~ovek, in: Lettrte internationale, Skopje, br. 5-6, 1997.
26. TODOROVA, Marija: Imaginarni Balkan, Beograd, 1999.
27. ]OSEV, Aleksandar: Heterotopija i homotopija, in: Literaturen vestnik,
Sofija, 19.XII.1995.
28. FROM, Erih: ^ovekovoto srce, Skopje, 1996.
29. HELER, Agne{: Lica multikulturalizma, in: Re~, Beograd, br. 11-12, 1998.
30. ^OMSKI, Noam: Konturite na svetskiot poredok, in: Margina, Skopje, br. 2,
1999.
31. [ELEVA, Elizabeta: Makedonskiot film vo balkanskiot kulturen kontekst,
in: Kinopis, Skopje, br. 16, 1996.
32. [ELEVA, Elizabeta: Mediteranskiot intertekst vo makedonskata proza, in:
Makedonskata literatura i kultura vo mediteranskata kulturna sfera (zbornik) MANU,
Skopje, 1996.
33. [ELEVA, Elizabeta: Born to be Balkan, in: Dnevnik, 22, maj, 1999.
34. [ELEVA, Elizabeta: Dr. Falus kako figura na znaeweto (postkolonijalno
~itawe na †MME# od D. Dukovski), HESP, Skopje, 23 juli 1999.
179

Elizabeta [eleva MAGOR
35. [ELEVA, Elizabeta: Komparativizmot denes, in: Kulturen kontekst, Skopje, br.
3, 1999.
FILMOT VO BALKANSKIOT INTERTEKST
1. LOTMAN, Œriñ: O soder`anii i strukture ponÔtiÔ †hudo`estvenaÔ literatura#, in:
Moderna tuma~enja knji`evnosti (M. \ur~inov, N. Kova~ et alii) Sarajevo, 1981.
2. KONSTANTINOVI], Zoran: Od imagologije do prou~avanja mentaliteta, Umjetnost rije~i, Zagreb,
br. 2, 1986.
3. DOROVSKI, Ivan: Me|uliteraturnite centrizmi vo balkanskite literaturi, vo:
Stranskite vlijanija vo makedonskata literatura i kultura vo 50 i 60 godini, (Zbornik),
MANU, Skopje, 1996.
4. MONTROSE, Louis: Proffesing the renaissance: The Poetics and Politics of culture in: New Historicism
(ed. Aaram Veeser), New York, London, 1989.
5. BLOK, Aleksandar: Rodnoto mesto kako sudbina, Lettre internationale, br. 2, 1996; AleksandÏr
KÏsev: HeterotopiÔ i homotipiÔ, Literaturen vestnik, SofiÔ, 19.XII.1995.
6. BITI, Vladimir: Intertekstualnost spram kontekstualnosti, in: Upletanje nere~enog, Zagreb, 1994.
7. Homotopijata ozna~uva, kako {to veli ]osev: †geopoliti~ki, socijalen topos ili region,
so kvantitativna i kvalitativna homogenost#. Od druga strana, tokmu vrz primerot so Balkanot,
]osev predupreduva na faktot, deka sekoe lokalizira~ko iska`uvawe e ve}e ideologizira~ko#,
odnosno implicitno vrednuva~ko, proektivno i na odreden na~in interpretativno.
8. MIODYNSKI, Lech: The New Radicalism of Macedonian Literature, in: Postmodernism in Literature
and Culture of Central and Eastern Europe) ed. H. Janaszek / D. Fokkema), Katowice, 1996.
9. PALAVESTRA, Predrag: Tu|ina i samo}a u balkanskom svetu kulture, simpozium †Makedonskata
literatura i umetnost vo kontekstot na Mediteranskata kultura#, MANU, Skopje, 24.X.1996.
10. KOSIK, Karel: Dijalektika konkretnog, Beograd, 1967.
11. KONSTANTINOVI], Radomir: Filozofija palanke, Beograd, 1989.
12. HEINICH, Nathalie: L’inceste du deuxieme type et les avatars du simbolique, in: Critique, Paris, decembre
1995.
13. DE VALDES, Maria Elena: A Feminist Analysis of Postmodern Intertextuality, in: Postmodernism in
Literature and Culture of Central and Eastern Europe, Katowice, 1996.
14. BAHTIN, Mihail: O romanu, Beograd, 1989.
15. BA[I], Sonja: Vampir povijesti (D`ojs, Fokner, Krle`a), in: Republika, Zagreb, br. 5-6, 1996.
MEDITERANSKIOT INTERTEKST...
1. BENNET Andrew/ROYLE Nicholas: An Introduction to Literature, Criticism and Theory,
Prentice Hall, London, New York, 1995.
180

2. RADOVI] Miodrag: †Uticaj# kao kategorija transtekstualnosti, vo: Stranskite vlijanija
vo makedonskata literatura vo 50-tite i 60-tite godini (zbornik na trudovi od nau~niot
sobir), MANU, Skopje, 1996.
3. VIDIN, Ivo: Mediteranska ~e`nja engleske knji`evnosti, vo:
Tekstovi u kontekstu, Zagreb, 1975.
4. VALERI, Pol: Mediteranska nadahnu}a, vo: Pesni~ko iskustvo,
Beograd, 1980.
5. NI^E, Fridrih: Ro|enje tragedije, Zagreb, 1980.
6. KI[, Danilo: Mediteranizam i Zlatno runo, vo: Homo poetikus,
Sarajevo, 1990.
7. VAJT, Kenet: Nomadskiot duh, Tabernakul, Skopje, 1995.
8. KÃSEV, Aleksandar: HeterotopiÔ i homotopiÔ (kÏm edna fukoÔanska tipologiÔ
na modernite toposi), vo: Literaturen vestnik, SofiÔ, 13-19.XII.1995.
9. KONSTANTINOVI], Zoran: Uvod u uporedno
prou~avawe kwi`evnosti, Beograd, 1984.
10. KONSTANTINOVI], Zoran: Od imagologije do istra`ivawa mentaliteta, Umjetnost rije~i,
br. 2, 1986.
11. [KULJ, Jola: Kulturna identiteta kot dialogizem, Primerijalna
knji`evnost, br. 1, 1992.
12. CVITAN, Dalibor: Mediteranski sparagmos, vo: Zgranut pred
zlom, Zagreb, 1980.
13. FRAJ, Nortrop: Anatomija kritike, Zagreb, 1979.
14. HUTCHEON, Linda: Intertekstualnost, parodija i diskursi povjesti, vo: Republika, Zagreb,
br. 103, 1994.
15. \URI[IN, Dioniz: Teorija na sporedebenoto
prou~uvawe na literaturata, Skopje, 1988.
16. BAHTIN, Mihail: Problemi poetike Dostojevskog, Beograd,
1967.
17. GEZEMAN, Gerhard: KÏm harakterologiÔta na
SlavÔnite. ParazitniÔt Balkanec, Literatura, SofiÔ, 1, 1995.
18. STRUTZ/ZIMA, vo: Republika, Zagreb, temat: Srednja Evropa,
br, 9/10, 1989.
19. MJODINSKI, Leh: Poetskata paradigma na kulturata vo makedonskiot i vo
polskiot neoklasicizam, predavawe, 14.III.1996, Skopje.
20. GENETTE, Gerard: Palimsestes, Paris, 1982.
21. Problematikata na kulturniot identitet vo makedonskata
kni`evnost i po{iroko kultura, vo kontekstot i vo duhot na izvornite Bahtinovski
opredelbi i tolkuvawa na ovaa problematika, i vo soglasnost so poso~enite stavovi na slovene~kata
teoreti~arka Jola [kuq, za prv pat vo na{ata akademska sredina, ja apostrofira{e
Milan \ur~inov, vo svojot tekst: †Mihail Bahtin i korenite na intertekstualnosta#,
objaven vo Sovremenost, br. 102 za 1993 g. Nastapuvaj}i od stojali{teto na komparativnata
kni`evna nauka, \ur~inov fakti~ki se priklu~i kon denes dominantniot trend na
t.n. interkulturni studii, ~ij{to predmet na interes pretstavuva ne samo imanentno
kni`evniot, tuku i kulturolo{kiot aspekt na prou~uvaweto.
181

Elizabeta [eleva MAGOR
DIJALEKTIKA NA PAMETEWETO...
1. BITI, Vladimir: Pam}enje i kulturni studiji, in: Republika, Zagreb, br. 3-4, 1999.
2. BAUDRILLARD, Jean: Ecstasy of Communication, in: Anti-Aesthetics, ed. Hal Foster, Seattle,
Washington, 1983.
182
3. DELEZ, @il/Feliks Gatari: Anti-Edip, Sremski Karlovci, 1990.
4. DI^EV, Ivailo: Machines of Forgetting, Skopje, predavawe na Prvata letna {kola na Soros,
The Image of the Other, 1999.
5. EP[TAJN, Mihail: Postmodernizam, Beograd, 1998.
6. FLUSER, Viliem: Odgovornost i sloboda, diskurs i dijalog, in: Margina, Skopje,
br. 1, 1997.
7. JERKOV, Aleksandar: Roman i tekst, PH 2, Beograd, 1998.
8. KOLAR, Dona: Elektronski se}avawa, in: Kulturen `ivot, Skopje, br. 4, 1998.
9. LACHMANN, Renate: Text als Mnemotechnik, nav. spored Vladimir Biti, ibid, 1991.
10. SLOTERDIJK, Peter: Do}i na svijet, do}i do jezika, Zagreb, (1992).
11. MARIJA, Todorova: Imaginarni Balkan, Beograd, 1999.
12. VIRILIO, Pol: Kriti~ni prostor, ^a~ak, 1997.
METOD I PRO[ETKA
1. A[ERSON, Nil: Za "varvarite# i "civiliziranite#, in: Lettre internationale,
Skopje, br. 7, 1997.
2. BAHTIN, Mihail: VoprosiÎ literaturiÎ i estetikiÎ, Moskva; (1986): Estetika
slovesnogo tvor~estva, Moskva, 1975.
3. FELPERN, Hauard: Izvan teorije, in: Ovdje, Podgorica, br. april, maj, jun, 1997.
4. GILJEN, Klaudio: Knji`evnost kao sistem, Beograd, 1982.
5. IVEKOVI], Rada: @enite, nacionalizmot i vojnata, in: Lettre internationale,
5-6, 1997.
6. LOTMAN, Jurij: Tekst v tekste, in: Trudi po znakovim sistemam VI, temat:
Intekst 1981.
7. RIFFATERRE, Michael: Semiotique intertextuelle, in: Rievue d´esthetique, n. 1-2. (1980):
Syllepsis, in: Critical Inquiry, n. 4, 1979.
8. RIS, Jano{: Odgovornost komparatistike danas, in: Metodolo{ka misao, Beograd, 1990.

9. SLOTERDIJK, Petr: Do}i na svijet, dospjeti u jezik, Zagreb, 1992.
10. STRADA, Vitorio: ^itatÎ i sravnivatÎ, in: Sbornik statei k 70-letino prof.
Œ. M. Lotmana, Tartu, 1992.
11. THOMSON, Clive: Dialogism and Cultural Criticism, London, Canada, 1995.
12. TODOROV, Cvetan, Odrodeniot ~ovek, in: Lettre internationale, Skopje, br. 5-6,
1997.
13. [KULJ, Jola: Kulturna identiteta kot dijalogizem, in: Primerjalna knji`evnost, Ljubljana, br. 1,
1992.
14. [TAJNER, Xorx: Muzikata na mislite, in: Lettre internationale, Skopje, br. 2,
1996.
15. ULMER, Gregory: The Object of Post-criticism, in: The Anti-Aesthetics, (Hal Foster, ed.),
Seattle, 1983.
16. VAJT, Kenet: Visoravan albatrosa (uvod u geopoetiku), Beograd, 1997.
DA SE BIDE ILI NE!
1. FRAJ, Nortrop: Anatomija kritike, Zagreb, 1979.
2. HUTCHEON, Linda: A Poetics of Postmodernism, New York/London, 1988.
3. MIRAGLIA, Anne Marie: Dialogism and American intertexts in the Quebecois Novel, in: Dialogism
and Cultural Criticism, ed. Clive Thomson/ Hans Raj Dua, London, Canada, 1995.
4. ULMER, Gregory: Of a Parodic Tone Recently Adopted in Criticism, in: New Literary History,
Baltimore, 1982, n.3.
ibid.
5. THOMSON, Clive: Dialogue, Culture and the Dialogic, in: Dialogism and Cultural Criticism,
6. KOS, Janko: Na poti v postmoderno, Ljibljana, 1995.
7. VAJT, Kenet: Nomadskiot duh, Skopje, 1995.
8. BAHTIN, Mihail: Problemi poetike Dostojevskog, Beograd, 1967.
9. Da go navedeme ovde i srodnoto mislewe na Viktor Segalen: "Treba da umeeme da
razbereme, vo {to e monstruozniot `ivot na umetnikot i {to sudbinata od nego bara. Pred
s¢, toj treba da `ivee, da bide `ivotvoren, da ima opredeleni fizi~ki obele`ja, da jade i da
se reproducira... No, umetnikot go zapostavuva i go izbegnuva ona, {to e od su{testvena
va`nost, za da bide ~ovek i {to nemu, sepak, ne mu zna~i ni{to... i od toj moment, ona {to e
korisno i ute{no za drugite, za nego ne e ni{-to. Toj mora da `ivee samiot od sebe... dlaboko
vo du{ata, toj mora da se izbori so razni sili, poimi, zna~ewa, {to s¢u{te nemaat ime...# -
cit. spored Kenet Vajt, nav. delo: 254
10. HRISTI], Jovan: Malkolm Lauri (pogovor), in: Ispod vulkana, Beograd, 1966.
11. NI^E, Fridrih: Vesela nauka, Beograd, 1989.
183

Elizabeta [eleva MAGOR
12. DELEZ, @il: Znakovi i doga|aji, in: Quorum, Zagreb, br. 3-4, 1994.
13. Na pra{aweto, dali, vsu{nost, voop{to bi sakal da ima identitet ili ne, @ak Derida,
vo nemu svojstveniot aporeti~en manir, odgovara vaka: "Da, kako i site lu|e. No, kinej}i
se okolu edno nevozmo`no ne{to, na koe i samiot mu se sprotivstavuvam, Jas go pretstavuva
samiot oblik na sprotivstavuvaweto. - Neka "ludost# mora bdjeti nad misli (interview), in:
Quorum, br. 1, 1994.
14. Za ispovedniot i soteriolo{kiot karakter na filozofskata misla kaj prethodnikot
na modernite filosofski opredelbi, Artur [openhauer, da se vidi kaj: Michel Onfray:
Bouddha, le chien et la flute, in: Magazine litteraire, Paris, 1995, n. janvier.
15. Za sovremenata, scientisti~ki izobli~ena kni`evna teorija, mo{ne e upaten sledniot
fragment od intervjuto na Mi{el Fuko: "Rabotam kako ku~e. I siot `ivot taka sum
rabotel. Ne me interesira akademskiot status na ona, {to go pravam, mojot problem e mojata
sopstvena preobrazba#, in: Ovdje, Podgorica, 1996.
16. KRAJMAER, Klaus: Svetot kako filmsko ateqe, ili Herzkammerton Kino, vo: Vim
Venders, MSU, 1996.
17. JANAKIEV, Kalin: Filosofski obidi vrhu samotata i nade`data, Sofija, 1996.
18. KRISTEVA, Julija: Crno sunce, Novi Sad, 1994.
184

BIBLIOGRAFSKI PODATOCI ZA TEKSTOVITE
1. Metod i bolka, vo: Na{e pismo, br. 23, 1998.
2. Cogito - {aman sum - (pogovor), vo Rastko Mo~nik: Teorija za dene{no vreme, Magor,
Skopje, 1999.
3. Born to be Balkan, vo: Dnevnik, 22. maj 1999.
4. Post-teorija..., vo: Kulturen `ivot, br. 2, 1999.
5. Dr. Falus kako figura na znaeweto, predavawe od Prvata letna {kola "Slikata na
Drugiot#, Soros, Skopje, 23 juli 1999 (do sega neobjaven).
6. Dijalektika na pameteweto, referat od Pettata regionalna konferencija na Pen centrite
vo Ohrid, vo: Na{e pismo, br. 28, 1999.
7. Nomadizmot-antropolo{ka konstanta i poetski predizivik, referat od Simpoziumot na
SVP '99, vo: Na{e pismo, br. 29, 1999.
8. Ah, tie Balkanci - vo: Kulturen `ivot, br. 3-4, 1999.
9. Filmot vo balkanskiot intertekst, vo: Kinopis, br. 16, 1996.
10. Kon dioniziska obnova na kni`evnata teorija, vo: Na{e pismo, br. 21, 1998.
11. Teloto na diskursot, diskursot na teloto, vo: Feministi~ki strategii (zbornik), ur. Kata
]ulafkova, Sigmapres, Skopje, 1998.
12. Moda, postmoderna i paradoksite na tekstualnosta - referat od Simpoziumot na Racinovi
sredbi 1998, vo: Na{e pismo, br. 18, 1998.
13. Tranzicija i(li) dekonstrukcija - referat od Simpoziumot na Kni`evniot novosadski
krug "Tranzicija i nova lica kwi`evnosti#, odr`an 5 i 6 septemvri 1997 g., vo: Impuls K21K,
Novi Sad, br. 2, 1998 (za prv pat se objavuva na makedonski jazik).
14. Mediteranskiot intertekst vo makedonskata proza na 80-tite godini, vo: Mediteranskiot
kontekst na makedonskata literatura i kultura (zbornik), ur. Milan \ur~inov, MANU,
Skopje, 1998.
15. Tancot na Eros i Tanatos - referat od simpoziumot na Racinovite sredbi ' 99.
16. Da se bide ili ne - referat od simpoziumot na Dru{tvoto za literatura i kultura Kanada-
Jugoslavija "Mit stvarawa u kanadskoj kwi`evnosti#, Novi Sad, 1996, vo: Na{e pismo, br. 24,
1999.
17. Opsednat so tu|a du{a, vo: Razgledi, br. 7/8, 1993.
18. Pismo i rizik, vo: SUM, [tip, br. 16, 1997/98.
19. Tri oblika samotija, vo: Razgledi, 103, 1991.
20. (Ne)qubov i oblici, vo: Sovremenost, 9-10, 1992.
21. Metod i pro{etka, vo: Kni`even kontekst, br. 3, 1993.
22. Aspekti na kulturniot identitet, vo: Lik, 8 maj 1996.
23. Komparativistikata niz postmoderno oko, vo: Lik, 20 april 1994.
185

Elizabeta [eleva MAGOR
Elizabeta [eleva - rodena 1961 g., vo Ohrid. Diplomira na Grupata za op{ta i komparativna
kni`evnost vo Skopje. Postdiplomski studii zavr{ila 1989 g., na Filolo{kiot
fakultet vo Belgrad. Vo 1998 g., doktorira na Filolo{kiot fakultet vo Skopje, so temata
†Od dijalogizam do intertekstualnost#. Raboti kako docent na predmetot Teorija i metodologija
na prou~uvawe na literaturata.
Od 1994 g., e ~len na Nezavisnite pisateli na Makedonija. Od 1996 g., e pretsedatel na
Dru{tvoto za komparativna kni`evnost na Makedonija. Od 1998 g., e urednik na spisanieto za
literatura i kultura "Na{e pismo#. Od fevruari 1999 g., e ~len makedonskiot Pen-centar. Od
22 januari 2000 g., kolumnist na vesnikot "Dnevnik#.
Dosega rabotela na pove}e nau~ni proekti: tri (1989, 1990 i 1998 g.) za Institutot za
makedonska literatura; tri (1996, 1997, 1997 g.) kako stru~en sekretar i u~esnik vo proektot
"Komparativno prou~uvawe na makedonskata literatura i kultura vo 20 vek#, pri Makedonskata
akademija na naukite i umetnostite; i dva, kako u~esnik vo teatrolo{kiot proekt na
Jelena Lu`ina, vo ramkite na Simpoziumot na teatarskite igri "Vojdan ^ernodrinski# za
1998 i 1999 g.
Bila ~len i pretsedatel na komisiite za simpozium na Racinovite sredbi 1992 i 1993, i
na Stru{kite ve~eri na poezijata 1996, 1997 i 1999 g. U~estvuvala na 4o simpoziumi vo zemjata
i stranstvo (Qubqana, Belgrad, Zagreb, Bratislava, Novi Sad).
Aktivno i kontinuirano sorabotuva so Kinotekata na Makedonija, MTV i pove}e
doma{ni i stranski spisanija za literatura i kultura.
Se bavi so prevod: od slovene~ki jazik (Rastko Mo~nik: Teorija za dene{no vreme) i
angliski jazik (Gigi Tevadze: Znaci na idninata).
Avtor na pogovorite, vo knigite: Katica ]ulafkova "Kopne` po sistem# (izbor na
esei), Skopje, 1992; Jordan Danilovski "Vev# (izbor poezija), Skopje, 1993 i "Ludoto leglo#
(poema), Skopje, 1998; Sande Stoj~evski "Golemata bukva# (izbor poezija), Skopje, 1994; Liljana
Dirjan "Te{ka svila# (izbor poezija), Skopje, 1997; Aleksandar Prokopiev "Antiupatstva
za li~na upotreba# (prozni zapisi), Skopje, 2000; Bogomil \uzel "Ona# (poema),
Skopje, 2000.
Objavila nad 100 trudovi (esei, studii) vo periodikata.
Avtor e na knigite: Komparativna poetika (Feniks, 1996); Kni`evno-teoriski studii
(Matica makedonska, 1997).
186