Infeksionet me virusin e gripit të shpendëve H5N1 - Influenza Report
11.02.2013 • Views
Share Embed Flag

Infeksionet me virusin e gripit të shpendëve H5N1 - Influenza Report

Infeksionet me virusin e gripit të shpendëve H5N1 - Influenza Report

Infeksionet me virusin e gripit të shpendëve H5N1 - Influenza Report

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
influenzareport.com

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

START NOW

<strong>Infeksionet</strong> <strong>me</strong> <strong>virusin</strong><br />

e <strong>gripit</strong> <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> <strong>H5N1</strong><br />

Wolfgang Presier - Christian Hoffmann<br />

Bernard Sebastian Kamps<br />

Përkthimi<br />

në pajtim <strong>me</strong><br />

www.Influenca<strong>Report</strong>.com

Pjesët kryesore:<br />

Influenca 1<br />

Influenca e <strong>shpendëve</strong> (aviane) 35<br />

Virologjia e influencës humane 77<br />

Patogjeneza dhe imunologjia 83<br />

Gatishmëria pandemike 103<br />

Vaksinat 122<br />

Rezultatet laboratorike 147<br />

Manifestimi klinik 159<br />

Mjekimi dhe profilaksia 170<br />

Barnat 190<br />

Treguesi i lëndës 227

<strong>Infeksionet</strong> <strong>me</strong><br />

<strong>virusin</strong> e <strong>gripit</strong> <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong><br />

<strong>H5N1</strong><br />

Bernd Sebastian Kamps<br />

Christian Hoffmann<br />

Wolfgang Preiser<br />

Botimi në gjuhën shqipe i përshtatur në pajtim <strong>me</strong>:<br />

www.<strong>Influenza</strong><strong>Report</strong>.com<br />

Sh<strong>të</strong>pia Botuese ALB-MED<br />

Dragash . Prishtinë<br />

Flying Publisher<br />

Paris,<br />

2008 2006

IV<br />

Editorë: Matthias Stoll, M.D., Ph.D.<br />

Bernd Sebastian Kamps, M.D.<br />

A<strong>me</strong>deo.com, Paris<br />

Christian Hoffmann, M.D.<br />

ifi Institute, Hamburg<br />

Wolfgang Preiser, M.D., Ph.D.<br />

University of Stellenbosch, Discipline of Medical<br />

Virology,Tygerberg, South Africa<br />

Abt. Klinische Immunologie<br />

Zentrum Innere Medizin der<br />

Medizinischen Hochschule, Hannover<br />

Ortrud Werner, M.D.<br />

Friedrich Loeffler Institute, Federal Research<br />

Institute for Animal Health OIE,<br />

National Reference Laboratoy for Avian <strong>Influenza</strong>,<br />

Greifswald – Insel Riems<br />

Bashkautorë: Gert van Zyl, M.D.<br />

Georg Behrens, M.D., Ph.D.<br />

Faculty of Health Sciences,Tygerberg, South<br />

Klinische Immunologie, Zentrum Innere Med-<br />

Africa<br />

izin der Medizinischen Hochschule, Hannover Shqipërues:<br />

René Gottschalk, M.D. Adnan Emini, Mirushe Emini, Dragash<br />

Der Abteilung Infektiologie, Stadtgesundheitsamt<br />

Frankfurt/Main<br />

Klejda Hudhra, Delina Hudhra, Vlorë<br />

Lutz Gürtler, M.D., Ph.D.<br />

Redaktorë profesionalë:<br />

Friedrich Loeffler Institute for Medical Micro- Prof. Dr. Isuf Dedushaj, Prishtinë<br />

biology, Greifswald<br />

Doktor shkence Svetllana Bitincka, Tiranë<br />

Timm C. Harder, M.D., Ph.D.<br />

Dr. Nazif Ah<strong>me</strong>ti, Prizren<br />

Friedrich Loeffler Institute, Federal Research<br />

Institute for Animal Health OIE,<br />

National Reference Laboratoy for Avian Influ-<br />

Redaktor gjuhësor :<br />

Dr. Ragip Mulaku, Prishtinë<br />

enza, Greifswald – Insel Riems<br />

© 2006, Flying Publisher – Paris, Francë<br />

Stephen Korsman, M.D. © 2008, ALB-MED – Dragash, Kosovë<br />

Medical Virology Tygerberg NHLS,<br />

Stellenbosch University,<br />

Katalogimi në publikim (CIP)<br />

Tygerberg, South Africa<br />

Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e<br />

Gustavo Reyes-Terán, M.D.<br />

Kosovës<br />

INER, Servicio de Infectología, Mexico, D. F. ISBN 978-9951-460-04-0<br />

Mjekësia ësh<strong>të</strong> shkencë, e cila ndryshon vazhdimisht. Editorët dhe autorët e këtij libri kanë bërë<br />

përpjekjet maksimale për <strong>të</strong> siguruar informacionin më <strong>të</strong> sak<strong>të</strong> dhe më <strong>të</strong> kompletuar <strong>të</strong> pranishëm<br />

në kohën e publikimit. Megjitha<strong>të</strong>, nga fakti se ndryshi<strong>me</strong>t aq <strong>të</strong> shpejta në shkencën e mjekësisë,<br />

preventivës dhe politikave shënde<strong>të</strong>sore, si dhe nga mundësi<strong>të</strong> e <strong>të</strong> gabuarit <strong>të</strong> njeriut, në përmbajtje<br />

<strong>të</strong> librit mund <strong>të</strong> hasen pasak<strong>të</strong>si teknike, tipografike dhe gabi<strong>me</strong> <strong>të</strong> tjera. Prandaj, lexuesit këshillohen<br />

që <strong>të</strong> verifikojnë informacionet e dhëna në kë<strong>të</strong> libër mbi barnat <strong>me</strong> <strong>të</strong> dhënat e publikuara<br />

nga ve<strong>të</strong> prodhuesi i barnave, ashtu që lexuesi <strong>të</strong> sigurohet plo<strong>të</strong>sisht lidhur <strong>me</strong> rekomandi<strong>me</strong>t për<br />

dozën, <strong>me</strong>todën dhe gja<strong>të</strong>sinë e kohës së dhënies së barit, si dhe mbi kundërindiki<strong>me</strong>t për ato barna.<br />

Caktimi i dozës dhe mënyra e mjekimit mbetet në përgjegjësinë e plo<strong>të</strong> <strong>të</strong> mjekut që mjekon pacientin,<br />

në bazë <strong>të</strong> dijes së tij dhe <strong>të</strong> dhënave që disponon ai për gjendjen shënde<strong>të</strong>sore <strong>të</strong> pacientit <strong>të</strong><br />

tij. Informacioni ësh<strong>të</strong> prezantuar “siç ësh<strong>të</strong>” dhe nuk mund <strong>të</strong> garantohet për mungesë gabi<strong>me</strong>sh.<br />

Bashkautorët, editorët, shqipëruesi, Flying Publisher dhe ALB-MED, përjashtojnë përgjegjësinë nga<br />

çdo gabim ose ngath<strong>të</strong>si ose si rezultat i dalë nga shfry<strong>të</strong>zimi i këtij informacioni.<br />

Shënim: libri ësh<strong>të</strong> hartuar ve<strong>të</strong>m për qëlli<strong>me</strong> edukative dhe jo për dhënie këshillash <strong>me</strong>dicinale ose<br />

për shërbi<strong>me</strong> profesionale. Informacioni nuk duhet <strong>të</strong> përdoret për diagnostikimin ose mjekimin<br />

e problemit <strong>të</strong> caktuar shënde<strong>të</strong>sor ose <strong>të</strong> sëmundjes.Ai nuk ësh<strong>të</strong> i përshtatshëm për qëlli<strong>me</strong> <strong>të</strong><br />

kujdesit profesional. Lexuesit e përgjithshëm këshillohen <strong>të</strong> bisedojnë <strong>me</strong> mjekun e tyre lidhur <strong>me</strong><br />

gjendjen shënde<strong>të</strong>sore. Nëse tashmë keni (ose dyshoni se mund <strong>të</strong> keni) ndonjë shqe<strong>të</strong>sim shënde<strong>të</strong>sor,<br />

a<strong>të</strong>herë sa më shpejt që <strong>të</strong> mundeni shkoni te mjeku juaj për <strong>të</strong> biseduar lidhur <strong>me</strong> <strong>të</strong>.

Parafjala<br />

Para tridhje<strong>të</strong> vitesh <strong>me</strong>ndohej se sëmundjet ngji<strong>të</strong>se ishin në rënie e sipër.<br />

Tuberkulozi u mposht, variola ishte gati para çrrënjosjes, sëmundjet ngji<strong>të</strong>se<br />

seksuale kuroheshin <strong>me</strong> më leh<strong>të</strong>si, kurse pritej që sëmundjet e tjera, siç ësh<strong>të</strong><br />

malaria, do <strong>të</strong> shuheshin së shpejti. Madje disa eksper<strong>të</strong> bënë paralajmërimin<br />

qesharak se do <strong>të</strong> ishte e mundur që <strong>të</strong> mbyllet një herë e mirë kapitulli i sëmundjeve<br />

ngji<strong>të</strong>se. Natyrisht, kështu <strong>me</strong>ndohej para fillimit <strong>të</strong> pandemisë së AIDS-it<br />

në vitin 1981, para zbulimit <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> hepatit C, si dhe shumë viruseve <strong>të</strong> tjera<br />

që janë në gjendje <strong>të</strong> shkaktojnë sëmundje te njeriu.<br />

Mba<strong>me</strong>ndja e njerëzve nuk ësh<strong>të</strong> e plo<strong>të</strong>, ësh<strong>të</strong> e mangët. Do <strong>të</strong> mjaftonte një<br />

shikim i shkur<strong>të</strong>r i historisë së mjekësisë për <strong>të</strong> kuptuar që sëmundjet ngji<strong>të</strong>se<br />

i kanë përcjellë njerëzit qysh se ata kanë filluar <strong>të</strong> jetojnë në komunitete jomigruese.<br />

Kurse sot, edhe pse jemi më <strong>të</strong> përgatitur për t’i parandaluar dhe për t’i<br />

luftuar sëmundjet ngji<strong>të</strong>se, <strong>me</strong>gjitha<strong>të</strong>, ësh<strong>të</strong> e vërte<strong>të</strong> gjithashtu, se edhe më tej<br />

na mbetet <strong>të</strong> bashkëjetojmë <strong>me</strong> shkaktarët e këtyre sëmundjeve. Prandaj, në mjedisin<br />

ku janë shtuar mundësi<strong>të</strong> për përhapjen e shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> mikrobeve patogjeneve<br />

– qytetet e s<strong>të</strong>rpopulluara, mobiliteti i lar<strong>të</strong> i njerëzve – roli dhe efektiviteti i<br />

komisioneve për kontrollin e sëmundjeve ngji<strong>të</strong>se nuk mund <strong>të</strong> llogaritet se ësh<strong>të</strong><br />

i mjaftueshëm dhe <strong>të</strong> mbivlerësohet mundësia e tyre.<br />

Si pasojë e HIV-it, hepatitit C, tuberkulozit rezistent në barna dhe SARS-it, një<br />

pandemi katastrofike e influencës në <strong>të</strong> ardh<strong>me</strong>n mund <strong>të</strong> bëhet një kërcënim<br />

global i shëndetit publik, <strong>me</strong> <strong>të</strong> cilin do <strong>të</strong> duhej <strong>të</strong> ballafaqoheshin gjash<strong>të</strong> miliardë<br />

e gjysmë njerëz. Kohët e fundit, një ndryshim i influencës së <strong>shpendëve</strong><br />

(aviane) <strong>H5N1</strong>, ka shkaktuar shpërthi<strong>me</strong> <strong>të</strong> shumta në tri kontinente dhe ka infektuar<br />

afërsisht 200 njerëz, duke përfunduar <strong>me</strong> vdekjen e më tepër se gjysmës<br />

së tyre. Koha dhe përmasa e pandemisë së ardhsh<strong>me</strong> gati mund <strong>të</strong> parashihet,<br />

prandaj mbetet ve<strong>të</strong>m që <strong>me</strong> <strong>me</strong>nçuri <strong>të</strong> bëhen përgatitjet e duhura.<br />

Pasqyra e influencës ofron një vështrim gjithëpërfshirës <strong>të</strong> influencës humane dhe<br />

aviane. Libri mund <strong>të</strong> gjendet në internet dhe <strong>të</strong> <strong>me</strong>rret falas. Botimi i dy<strong>të</strong> ësh<strong>të</strong><br />

parashikuar për fundin e vitit. Pasqyra e influencës mund <strong>të</strong> përkthehet lirshëm<br />

në gjuhë <strong>të</strong> tjera (shih hollësi<strong>të</strong> në uebfaqe). Filozofia që zo<strong>të</strong>ron publikimin e<br />

pasqyrës ësh<strong>të</strong> botuar më herët në www.free<strong>me</strong>dicalinformation.com.<br />

Bernd Sebastian Kamps, Christian Hoffmann, dhe Wolfgang Preiser<br />

Paris, Hamburg, Tygerberg – 24 mars 2006

Përmbajtja<br />

Kapitulli I: Influenca 2006 ............................................................1<br />

Efekti global ............................................................................................................................2<br />

Epidemi<strong>të</strong> dhe pandemi<strong>të</strong> e influencës ...............................................................................................2<br />

Pandemia e vitit 1918.......................................................................................................................................5<br />

Pandemia e vitit 1957.......................................................................................................................................6<br />

Pandemia e vitit 1968.......................................................................................................................................6<br />

Gjendja e tanish<strong>me</strong> ..........................................................................................................................................7<br />

Efekti individual......................................................................................................................8<br />

Virusi i influencës ..................................................................................................................9<br />

Parakushtet për evoluim <strong>të</strong> suksesshëm pandemik......................................................................9<br />

Virologjia................................................................................................................................................................10<br />

Rezervuari natyror dhe mbijetesa .......................................................................................................11<br />

Përhapja ................................................................................................................................................................12<br />

Evolucioni i tanishëm i <strong>H5N1</strong>....................................................................................................................13<br />

Menaxhimi individual ........................................................................................................14<br />

Profilaksia epidemike .....................................................................................................................................15<br />

Mjekimi epidemik ............................................................................................................................................16<br />

Profilaksia pandemike....................................................................................................................................17<br />

Mjekimi gja<strong>të</strong> kohës së pandemisë ......................................................................................................18<br />

Menaxhimi global ...............................................................................................................19<br />

Menaxhimi epidemik.....................................................................................................................................19<br />

Menaxhimi pandemik ..................................................................................................................................19<br />

Shpërndarja .........................................................................................................................................................23<br />

Konkluzion............................................................................................................................................................23<br />

Lidhje <strong>të</strong> dobish<strong>me</strong>.............................................................................................................24<br />

Intervista.................................................................................................................................24<br />

Referenca................................................................................................................................24<br />

Kapitulli 2: Influenca e <strong>shpendëve</strong> (aviane) .............................35<br />

Viruset .....................................................................................................................................37<br />

Nikoqirët natyrorë...............................................................................................................40<br />

Patogjeneza e HPAI.............................................................................................................42<br />

Manifestimi klinik ................................................................................................................44<br />

Patologjia................................................................................................................................45<br />

LPAI............................................................................................................................................................................45<br />

HPAI...........................................................................................................................................................................46<br />

Diagnoza diferenciale .......................................................................................................47<br />

Diagnoza laboratorike .......................................................................................................47<br />

Marrja e mostrave ............................................................................................................................................47<br />

Transportimi i mostrave ..............................................................................................................................48<br />

Hapat diagnostikë............................................................................................................................................48<br />

Transmisioni - bartja e virusit ..........................................................................................50<br />

Bartja e virusit ndërmjet <strong>shpendëve</strong>....................................................................................................50<br />

Bartja në njerëz .................................................................................................................................................52<br />

Bartja te gjitarët e tjerë..................................................................................................................................53<br />

Epidemiologjia .....................................................................................................................55<br />

Shpendët e fermave.......................................................................................................................................55

Përmbajtja VII<br />

Njerëzit................................................................................................................................................................... 57<br />

Pasojat ekonomike..............................................................................................................57<br />

Masat për kontrollin e HPAI-së........................................................................................57<br />

Vaksinimi................................................................................................................................59<br />

Rreziku pandemik................................................................................................................61<br />

Konkluzion.............................................................................................................................62<br />

Referenca................................................................................................................................63<br />

Kapitulli 3: Virologjia e influencës humane ..............................77<br />

Struktura ................................................................................................................................77<br />

Hemaglutinina................................................................................................................................................... 78<br />

Neuraminidaza...................................................................................................................................................79<br />

Proteina M2..........................................................................................................................................................80<br />

Funksioni supozues i NS1............................................................................................................................80<br />

Funksioni supozues i NS2............................................................................................................................80<br />

Cikli i replikimit viral ...........................................................................................................81<br />

Absorbimi i virusit............................................................................................................................................81<br />

Hyrja e virusit.......................................................................................................................................................81<br />

Zhveshja e virusit..............................................................................................................................................81<br />

Sinteza e RNA-së virale dhe e proteinave virale............................................................................81<br />

Përhapja e virusit dhe infektiviteti..........................................................................................................82<br />

Referenca................................................................................................................................82<br />

Referenca speciale ..............................................................................................................82<br />

Kapitulli 4: Patogjeneza dhe imunologjia.................................83<br />

Hyrje......................................................................................................................................... 83<br />

Patogjeneza...........................................................................................................................83<br />

Hyrja e virusit: si hyn virioni në qelizën nikoqire?.........................................................................84<br />

Ngjitja për qelizën e nikoqirit....................................................................................................................85<br />

Ku kryhet replikimi primar?........................................................................................................................87<br />

Si përhapet infeksioni te nikoqiri?..........................................................................................................87<br />

Cila ësh<strong>të</strong> përgjigjja e parë e nikoqirit?...............................................................................................88<br />

Si bartet influenca te <strong>të</strong> tjerët?.............................................................................................................. 91<br />

Imunologjia........................................................................................................................... 93<br />

Përgjigjja imune humorale.........................................................................................................................94<br />

Përgjigjja imune qelizore.............................................................................................................................96<br />

Konkluzion.............................................................................................................................97<br />

Referenca................................................................................................................................98<br />

Kapitulli 5: Gatishmëria pandemike........................................103<br />

Hyrje.......................................................................................................................................103<br />

Pandemi<strong>të</strong> e mëhersh<strong>me</strong> <strong>të</strong> influencës.......................................................................................... 103<br />

Kërcënimi pandemik <strong>H5N1</strong>.....................................................................................................................103<br />

Gatishmëria pandemike për influencën....................................................................104<br />

Fazat e pandemisë....................................................................................................................................... 105<br />

Periudha interpandemike dhe periudha e alarmit pandemik..........................105<br />

Mbikëqyrja.........................................................................................................................................................105<br />

Je<strong>të</strong>simi i shërbimit <strong>të</strong> diagnostikës laboratorike......................................................................107<br />

Vaksinat................................................................................................................................................................108<br />

Barnat antivirale .............................................................................................................................................109<br />

Masat e përgjithsh<strong>me</strong>.................................................................................................................................110

VIII Përmbajtja<br />

Periudha pandemike........................................................................................................113<br />

Mbikëqyrja.........................................................................................................................................................113<br />

Kurimi dhe hospitalizimi............................................................................................................................114<br />

Resurset humane: personeli i kujdesit shënde<strong>të</strong>sor ...............................................................115<br />

Profilaksia <strong>me</strong> kufizim gjeografik dhe masat për veçim social..........................................115<br />

Përcjellja e rasteve simptomatike........................................................................................................116<br />

Kontrollimi kufitar....................................................................................................................................... 116<br />

Higjiena dhe dezinfektimi........................................................................................................................116<br />

Komunikimi i rrezikut..................................................................................................................................117<br />

Konkluzion...........................................................................................................................117<br />

Referenca............................................................................................................................. 118<br />

Kapitulli 6: Vaksinat.................................................................. 122<br />

Hyrje.......................................................................................................................................122<br />

Zhvillimi i vaksinës............................................................................................................122<br />

Historiku.............................................................................................................................................................. 122<br />

Prodhimi vjetor i vaksinës...................................................................................................................... 123<br />

Tipat e vaksinës së influencës................................................................................................................124<br />

Efikasiteti dhe efektiviteti...............................................................................................127<br />

Efektet anësore.................................................................................................................. 129<br />

Rekomandi<strong>me</strong>t për përdorim <strong>të</strong> vaksinës................................................................129<br />

Indikacionet......................................................................................................................................................129<br />

Kundërindiki<strong>me</strong>t............................................................................................................................................ 132<br />

Doza / përdorimi............................................................................................................................................133<br />

Kompani<strong>të</strong> dhe produktet.............................................................................................134<br />

Strategji<strong>të</strong> për përdorimin e vaksinës së influencës kur ekzistojnë<br />

furnizi<strong>me</strong> <strong>të</strong> pamjaftuesh<strong>me</strong>........................................................................................ 135<br />

Metodat për kursimin e antigjenit......................................................................................................135<br />

Metodat e racionalizimit dhe kundërshti<strong>me</strong>t..............................................................................136<br />

Vaksina pandemike.......................................................................................................... 136<br />

Zhvillimi...............................................................................................................................................................136<br />

Vaksinat provuese..........................................................................................................................................138<br />

Kapaciteti prodhues.....................................................................................................................................138<br />

Tranzicioni..........................................................................................................................................................139<br />

Zgjidhjet..............................................................................................................................................................139<br />

Kundërthëniet................................................................................................................................................. 140<br />

Organizimi..........................................................................................................................................................141<br />

Bota ideale – 2025.........................................................................................................................................141<br />

Buri<strong>me</strong>...................................................................................................................................142<br />

Materiale <strong>të</strong> dobish<strong>me</strong> për lexim dhe dëgjim............................................................................ 142<br />

Referenca............................................................................................................................. 142<br />

Kapitulli 7: Rezultatet laboratorike..........................................147<br />

Hyrje.......................................................................................................................................147<br />

Diagnoza laboratorike e influencës............................................................................147<br />

Marrja e mostrave..........................................................................................................................................147<br />

Roli klinik dhe vlera e diagnozës laboratorike..............................................................................148<br />

Testet laboratorike............................................................................................................149<br />

Metodat e drejtpërdrejta........................................................................................................................ 149<br />

Metodat e izolimit.........................................................................................................................................150<br />

Serologjia............................................................................................................................................................151

Përmbajtja<br />

Testet e shpejta...............................................................................................................................................153<br />

Diagnoza diferenciale e sëmundjeve sikur gripi...................................................154<br />

Diagnoza e infeksionit <strong>të</strong> dyshimit human <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> influencës aviane...154<br />

Hyrje.......................................................................................................................................................................154<br />

Marrja e mostrave..........................................................................................................................................154<br />

Modalitetet e diagnostikës serologjike............................................................................................155<br />

Rezultatet e tjera laboratorike................................................................................................................155<br />

Zhvilli<strong>me</strong>t e reja dhe ardhmëria e diagnostikës së influencës..........................156<br />

Konkluzion...........................................................................................................................156<br />

Buri<strong>me</strong> <strong>të</strong> dobish<strong>me</strong> në internet lidhur <strong>me</strong> diagnozën e influencës............. 157<br />

Referenca............................................................................................................................. 157<br />

Kapitulli 8: Manifestimi klinik..................................................159<br />

Influenca e pakomplikuar e njeriut ............................................................................159<br />

Kompliki<strong>me</strong>t e influencës humane ............................................................................161<br />

Pneumonia sekondare bakteriale........................................................................................................161<br />

Pneumonia primare virale........................................................................................................................161<br />

Pneumonia e përzier virale dhe bakteriale .................................................................................161<br />

Keqësimi i sëmundjeve kronike pulmonale .................................................................................162<br />

Krupa.....................................................................................................................................................................162<br />

Vonimi i shërimit (mosshërimi).............................................................................................................162<br />

Miositi ...................................................................................................................................................................162<br />

Kompliki<strong>me</strong>t kardiake.................................................................................................................................162<br />

Sindromi i shokut toksik ...........................................................................................................................163<br />

Sindromi Reye .................................................................................................................................................163<br />

Kompliki<strong>me</strong>t te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> infeksion HIV.................................................................................164<br />

Infeksioni i njerëzve <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e influencës aviane ............................................164<br />

Pamja klinike ....................................................................................................................................................164<br />

Kursi klinik...........................................................................................................................................................165<br />

Referenca ............................................................................................................................ 166<br />

Kapitulli 9: Mjekimi dhe profilaksia ........................................170<br />

Hyrje ......................................................................................................................................170<br />

Barnat antivirale ................................................................................................................170<br />

Inhibitorët e neuraminidazës.................................................................................................................171<br />

Inhibitorët e kanalit jonik M2 .................................................................................................................173<br />

Mjekimi i influencës humane “klasike”......................................................................175<br />

Mjekimi <strong>me</strong> antiviralë .................................................................................................................................175<br />

Profilaksia antivirale......................................................................................................................................176<br />

Situatat speciale .............................................................................................................................................177<br />

Mjekimi i influencës humane <strong>H5N1</strong> ...........................................................................179<br />

Profilaksia e transmisionit..............................................................................................180<br />

Përcjellja e kontaktuesve .........................................................................................................................181<br />

Profilaksia globale pandemike.....................................................................................182<br />

Konkluzion ..........................................................................................................................183<br />

Referenca ............................................................................................................................ 183<br />

Kapitulli 10: Barnat ...................................................................190<br />

Amantadina ........................................................................................................................190<br />

Farmakokinetika.............................................................................................................................................191<br />

Toksiciteti............................................................................................................................................................191<br />

IX

X Përmbajtja<br />

Efikasiteti.............................................................................................................................................................192<br />

Rezistenca.......................................................................................................................................................... 192<br />

Interaksioni farmakonik............................................................................................................................. 192<br />

Rekomandi<strong>me</strong> për përdorim................................................................................................................. 193<br />

Kundërindikacionet......................................................................................................................................194<br />

Përmbledhje.....................................................................................................................................................194<br />

Buri<strong>me</strong> në internet........................................................................................................................................195<br />

Referenca ...........................................................................................................................................................195<br />

Oseltamivir ..........................................................................................................................197<br />

Hyrje.......................................................................................................................................................................197<br />

Struktura..............................................................................................................................................................197<br />

Farmakokinetika.............................................................................................................................................198<br />

Toksiciteti............................................................................................................................................................199<br />

Efikasiteti.............................................................................................................................................................200<br />

Rezistenca.......................................................................................................................................................... 202<br />

Interaksioni farmakonik............................................................................................................................. 203<br />

Rekomandi<strong>me</strong>t për përdorim................................................................................................................203<br />

Përmbledhje.....................................................................................................................................................204<br />

Buri<strong>me</strong> në internet........................................................................................................................................206<br />

Referenca ...........................................................................................................................................................206<br />

Rimantadina........................................................................................................................211<br />

Hyrje.......................................................................................................................................................................211<br />

Struktura..............................................................................................................................................................212<br />

Farmakokinetika.............................................................................................................................................212<br />

Toksiciteti............................................................................................................................................................212<br />

Efikasiteti.............................................................................................................................................................213<br />

Trajtimi..................................................................................................................................................................213<br />

Profilaksia............................................................................................................................................................213<br />

Rezistenca.......................................................................................................................................................... 214<br />

Ndërvepri<strong>me</strong>t <strong>me</strong> <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nte...................................................................................................... 214<br />

Këshilla për përdorim................................................................................................................................. 214<br />

Përmbledhje.....................................................................................................................................................215<br />

Referenca ...........................................................................................................................................................216<br />

Zanamiviri............................................................................................................................218<br />

Hyrje.......................................................................................................................................................................218<br />

Struktura..............................................................................................................................................................218<br />

Farmakokinetika.............................................................................................................................................218<br />

Toksiciteti............................................................................................................................................................219<br />

Efikasiteti.............................................................................................................................................................220<br />

Trajtimi..................................................................................................................................................................220<br />

Profilaksia............................................................................................................................................................221<br />

Rezistenca.......................................................................................................................................................... 222<br />

Ndërvepri<strong>me</strong>t <strong>me</strong> <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntet...................................................................................................... 222<br />

Këshilla për përdorim..................................................................................................................................222<br />

Doza.......................................................................................................................................................................223<br />

Përmbledhje.....................................................................................................................................................223<br />

Referenca............................................................................................................................................................224<br />

Treguesi i lëndës........................................................................227

Kapitulli I: Influenca<br />

Bernd Sebastian Kamps dhe Gustavo Reyes-Terán<br />

Influenca pandemike, në njërën anë ngjason sh umë <strong>me</strong> fatkeqësi <strong>të</strong> madhe natyrore:<br />

besohet që do <strong>të</strong> arrij ajo e radhës, mirëpo askush nuk e përfill kohën e as<br />

kërcënimin real pandemik. Nga ana tje<strong>të</strong>r, shikuar nga shumë aspekte, ato dallojnë<br />

ndërmjet veti. Tër<strong>me</strong>tet në qytetet e Tokios ose San-Franciskos zgjasin <strong>me</strong> sekonda<br />

e deri në minuta – në planetin tonë pandemi<strong>të</strong> përhapen në formë valësh, njëra pas<br />

tje<strong>të</strong>r, për muaj dhe vite. Dhe pasojat janë krejt <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong>: influenca pandemike<br />

mund <strong>të</strong> marrë mijëra herë më shumë je<strong>të</strong> se sa një cunami gjigant.<br />

Ashtu siç nuk mund <strong>të</strong> parashikohet influenca pandemike, i tillë ësh<strong>të</strong> edhe ve<strong>të</strong> virusi.<br />

Ne nuk dimë asgjë mbi potencialin patogjen <strong>të</strong> valës së ardhsh<strong>me</strong> pandemike.<br />

Pandemia e ardhsh<strong>me</strong> mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> krej<strong>të</strong>sisht beninje, siç ishte në vitin 1968 dhe<br />

1957, ose krej<strong>të</strong>sisht malinje, siç u manifestua në vitin 1918. Ne nuk mund <strong>të</strong><br />

dimë, as mbi a<strong>të</strong>, se pandemia e ardhsh<strong>me</strong> a do <strong>të</strong> shkaktohet nga përhapja t<strong>me</strong>rruese<br />

e <strong>H5N1</strong>, ose nga ndonjë formë e re, krejt e ndryshuar. Ne nuk përfillim as<br />

sesi do <strong>të</strong> evoluon pandemia e radhës, sa shpejt ajo do <strong>të</strong> përhapet në Tokë, dhe sa<br />

valë do <strong>të</strong> ke<strong>të</strong>. Ne nuk dimë se cilat grupe moshore do <strong>të</strong> preken më së tepërmi.<br />

Ne nuk mund <strong>të</strong> dimë, nëse pandemia e radhës do <strong>të</strong> mbysë 2, 20 ose 200 milionë<br />

njerëz!<br />

Prandaj, te ne specialis<strong>të</strong>t në shërbi<strong>me</strong>t e kujdesit shënde<strong>të</strong>sor gjithnjë e më tepër<br />

po shtohet shqe<strong>të</strong>simi lidhur <strong>me</strong> rrezikun nga një pandemi e re. Influenca aktuale<br />

e <strong>shpendëve</strong> <strong>H5N1</strong>, <strong>me</strong> kalim <strong>të</strong> herë-pas-hershëm te njeriu, ësh<strong>të</strong> brenga më e<br />

madhe për shkak <strong>të</strong> <strong>të</strong>rheqjes së paraleles intriguese <strong>me</strong>s virusit <strong>H5N1</strong> dhe tipit<br />

<strong>të</strong> influencës <strong>të</strong> vitit 1918. Në qof<strong>të</strong> se <strong>H5N1</strong> fiton af<strong>të</strong>sinë e kalimit <strong>të</strong> leh<strong>të</strong> nga<br />

njeriu në njeri, a<strong>të</strong>herë edhe <strong>me</strong> skenarin më konservator, globalisht parashihen<br />

disa qindra milionë vizita ambulatore, 25 milionë shtrirje spitalore dhe disa milionë<br />

vdekje (WHO Checklist 2005).<br />

Në rastet kur përballemi <strong>me</strong> kërcënim <strong>të</strong> panjohur, a<strong>të</strong>herë <strong>të</strong> <strong>me</strong>nduarit dhe<br />

përgatitja për më <strong>të</strong> keqen ësh<strong>të</strong> veprim i arsyeshëm. Meqenëse kërcënimi ësh<strong>të</strong><br />

mbarëbo<strong>të</strong>ror, edhe strategjia duhet <strong>të</strong> je<strong>të</strong> globale – detyrë kjo e vështirë kur dihet<br />

se planeti ynë ësh<strong>të</strong> i ndarë në mbi 200 kombe. Të <strong>me</strong>rresh <strong>me</strong> kombet dhe udhëheqësit<br />

e tyre ësh<strong>të</strong> sikur <strong>të</strong> <strong>me</strong>rresh <strong>me</strong> fëmijët në çerdhe parashkollore. Brenda<br />

këtij konteksti <strong>të</strong> vështirë, OBSH-ja po bën përpjekje vigane.<br />

Në paragrafët vijues do <strong>të</strong> përshkruhen pjesë <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> nga përpjekjet kundër<br />

influencës: ndikimi global dhe individual i sëmundjes, ve<strong>të</strong> virusi si dhe <strong>me</strong>nax­<br />

1

2 Influenca<br />

himi global dhe individual i gjendjes, e cila mund <strong>të</strong> paraqitet një di<strong>të</strong>, dhe <strong>të</strong> bëhet<br />

njëra nga krizat më sfiduese në historinë e kujdesit shënde<strong>të</strong>sor. Gjëja më e rëndësish<strong>me</strong>,<br />

e cila nuk bën <strong>të</strong> harrohet kurrsesi kur flitet për influencën pandemike,<br />

ësh<strong>të</strong> se forma e saj e rëndë ngjason shumë pak <strong>me</strong> influencën stinore. Influenca<br />

pandemike nuk ësh<strong>të</strong> influenca e rëndom<strong>të</strong> stinore, siç jemi mësuar <strong>me</strong> <strong>të</strong>. Kjo<br />

duhet <strong>të</strong> mbahet si vath në vesh. Ju nuk do <strong>të</strong> kishit dashur kurrë që <strong>të</strong> nga<strong>të</strong>rroni<br />

një tigër për një mace.<br />

Efekti global<br />

Epidemi<strong>të</strong> dhe pandemi<strong>të</strong> e influencës<br />

Influenca (gripi) ësh<strong>të</strong> sëmundje serioze respiratore, e cila mund <strong>të</strong> shkaktojë<br />

ndryshi<strong>me</strong> sistemike dhe kompliki<strong>me</strong>, <strong>të</strong> cilat mund <strong>të</strong> çojnë deri në mjekim<br />

spitalor dhe vdekje, e sidomos te <strong>të</strong> moshuarit. Globalisht, besohet se për çdo<br />

vit, shpërthi<strong>me</strong>t e influencës epidemike shkaktojnë 3.5 milionë raste <strong>të</strong> sëmundjeve<br />

<strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> dhe afërisht 300 deri 500 mijë vdekje. Rreziku më i lar<strong>të</strong> për<br />

sëmurje serioze dhe i vdekje ësh<strong>të</strong> te personat e moshës mbi 65 vjet, te fëmijët nën<br />

moshën 2 vjet, dhe te personat që kanë gjendje shënde<strong>të</strong>sore <strong>të</strong> atillë që i rendit<br />

ata në grupin e atyre <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> për zhvillim <strong>të</strong> kompliki<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> influencës<br />

(CDC 2005).<br />

Influenca e re epidemike e tipit A paraqitet çdo 1 deri 2 vjet <strong>me</strong> seleksionim <strong>të</strong><br />

pjesëve <strong>të</strong> caktuara <strong>të</strong> mutacioneve pikore <strong>të</strong> dy glikoproteinave sipërfaqësore:<br />

hemaglutininës (HA) dhe neuraminidazës (NA). Variantet e reja tregojnë vetinë e<br />

fshehjes nga mbrojtja e nikoqirit human, për ç’shkak nuk mbetet imuniteti i qëndrueshëm<br />

kundër virusit shkaktues as pas infeksionit natyror as pas vaksinimit,<br />

siç ndodh te variola, ethet e verdha, poliomieliti dhe morbili. Këto ndryshi<strong>me</strong> <strong>të</strong><br />

përhersh<strong>me</strong>, rëndom <strong>të</strong> vogla <strong>të</strong> antigjeneve <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës A, emërtohen<br />

“deviji<strong>me</strong> antigjenike” (“antigenic drift”) dhe janë shkaku i paraqitjes së influencës<br />

epidemike në mënyrë <strong>të</strong> rregullt (figura 1). Përveç kësaj, tashmë ekzistojnë<br />

dëshmi, se shta<strong>me</strong> multiple <strong>të</strong> <strong>të</strong> njëjtit subtip mund <strong>të</strong> bashkëqarkullojnë, <strong>të</strong><br />

mbijetojnë dhe <strong>të</strong> përhapen në mënyrë <strong>të</strong> qar<strong>të</strong> epidemiologjike (Hol<strong>me</strong>s 2005).<br />

Për dallim nga epidemi<strong>të</strong>, pandemi<strong>të</strong> janë ndodhi <strong>të</strong> rralla që paraqiten pas çdo<br />

10 deri 50 vitesh. Ato janë <strong>të</strong> doku<strong>me</strong>ntuara qysh nga shekulli XVI (WHO<br />

2005b), dhe gja<strong>të</strong> 400 vje<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> fundit, janë regjistruar së paku 31 pandemi<br />

(Lazzari 2004). Gja<strong>të</strong> shekulli XX janë paraqitur tri influenca pandemike (tab. 1).<br />

Tabela 1: “Ndërri<strong>me</strong>t antigjenike*” dhe pandemi<strong>të</strong><br />

Emëritmi Pandemia rezultuese Vdekje<br />

1889 H2N2 e moderuar ?<br />

1918 H1N1 (“spanjol”) shka<strong>të</strong>rruese 50-100 milionë<br />

1957 H2N2 (“aziatik”) e moderuar 1 milion<br />

1968 H3N2 (“Hong Kong”) e leh<strong>të</strong> 1 milion<br />

* H = hemaglutinina; N=neuraminidaza

Efekti global<br />

Për çdo vit, vaksina e <strong>gripit</strong> përmban tri soje -<br />

dy soje A dhe një soj B - <strong>të</strong> cilat mund <strong>të</strong> ndryshojnë për çdo vit<br />

Pas vaksinimit, trupi juaj prodhon antitrupa infeksion-luftues<br />

kundër që <strong>të</strong> tri sojeve <strong>të</strong> vaksinës<br />

Antitrupi<br />

Nëse jeni ekspozuar ndaj cilitdo prej tri sojeve <strong>të</strong> <strong>gripit</strong>,<br />

antitrupat kapen për antigjenin HA <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> <strong>gripit</strong>,<br />

duke parandaluar <strong>virusin</strong> që <strong>të</strong> ngjitet për qeliza <strong>të</strong><br />

shëndosha dhe t’i infektojë ato<br />

Gjenet e virusit <strong>të</strong> influencës, <strong>të</strong> ndërtuar nga<br />

RNA, janë më <strong>të</strong> prirur për mutacione sesa<br />

gjenet e ndërtuar nga DNA<br />

RNA virale Mutacioni<br />

Antitrupi<br />

Antigjeni<br />

HA<br />

Nëse ndryshon gjeni HA, a<strong>të</strong>herë<br />

antitrupi që kodohet prej tij,<br />

prodhohet <strong>me</strong> formë <strong>të</strong> ndryshuar<br />

Gjeni HA<br />

Antigjeni HA<br />

Nëse antigjeni HA ndryshon formën, antitrupat<br />

që përputheshin për <strong>të</strong>, tani më nuk munden më tej,<br />

duke i lejuar virusit, t’i infektojë qelizat e organizmit.<br />

Ky tip i mutacionit gjenetik quhet “devijim antigjenik”<br />

Fig. 1 “Devijimi antigjenik”(Antigenic drift.<br />

Nderim: National Institute of Allergy and Infectious Disease<br />

3

4 Influenca<br />

Ndryshimi gjenetik që i mundëson sojit <strong>të</strong> <strong>gripit</strong> <strong>të</strong> kërcejë prej<br />

një speciesi shtazor në një tje<strong>të</strong>r, përfshirë edhe njeriun, quhet “ANTIGENIC SHIFT”<br />

- kërcim antigjenik. Kërcimi antigjenik mund <strong>të</strong> ndodhë në tri mënyra:<br />

Pa pësuar ndërri<strong>me</strong><br />

gjenetike, influ-<br />

Soji i influencës së zogjve enca A e sojit<br />

<strong>të</strong> zogjve mund<br />

<strong>të</strong> kërcejë<br />

drejtpërdrejt<br />

prej pa<strong>të</strong>s ose<br />

Zogu nikoqir ndonjë zogu<br />

tje<strong>të</strong>r ujor<br />

te njeriu.<br />

Soji i ri mund <strong>të</strong><br />

evoluojë për t’u<br />

përhapur nga<br />

njeriu në njeri.<br />

Nëse kjo ndodh,<br />

mund <strong>të</strong> lindë<br />

pandemia.<br />

HA Na Njeriu<br />

antigjeni antigjeni Soji i influencës humane nikoqir<br />

Pata ose zog tje<strong>të</strong>r ujor<br />

lëshon sojin avina <strong>të</strong> influencës<br />

A te një nikoqir<br />

Pa pësuar ndë- ndërmje<strong>të</strong>s, si ësh<strong>të</strong> pula<br />

rri<strong>me</strong> gjenetike, ose derri<br />

soji i zogjve i<br />

influencës A<br />

mund <strong>të</strong> kërcejë<br />

drejtpërdrejt prej Njeriu lëshon<br />

HA<br />

pa<strong>të</strong>s ose ndonjë<br />

Na<br />

sojin human <strong>të</strong> antigjeni<br />

zogu tje<strong>të</strong>r ujor te<br />

antigjeni<br />

influencës A te e<br />

një shtazë nikoqire njëjta pulë ose derr. (Mbani <strong>me</strong>nd, reasorti<strong>me</strong>nti mund<br />

ndërmje<strong>të</strong>se dhe <strong>të</strong> ngjajë te personi i infektuar nga dy soje <strong>të</strong> <strong>gripit</strong>.)<br />

pastaj te njeriu.<br />

Kur viruset infektojnë qelizën e njëj<strong>të</strong>,<br />

virusi i ri ka gjene <strong>të</strong> përziera nga gjenet<br />

e sojit avian <strong>me</strong> gjenet e sojit human.<br />

Përzierja gjenetike<br />

Hyrja e virusit në qelizën<br />

e nikoqirit ndërmje<strong>të</strong>s<br />

Nikoqiri i ndërmje<strong>të</strong>m (derri)<br />

Fig. 2 Kërcimi antigjenik (antigenic shift).<br />

Nderim: National Institute of Allergy and Infectious Disease<br />

Soji i ri<br />

i influencës<br />

Qeliza e<br />

nikoqirit<br />

ndërmje<strong>të</strong>s<br />

Soji i ri mund<br />

<strong>të</strong> përhapet<br />

nga nikoqi<br />

ndërmje<strong>të</strong>s te<br />

njeriu

Shkalla e mortalitetit <strong>të</strong> tyre ishte <strong>me</strong> përmasa katastrofike, <strong>të</strong> moderuara ose <strong>të</strong><br />

lehta (Simonson 2004). Pandemia e vitit 1918 ishte shkaktuar nga virusi H1N1<br />

<strong>me</strong> prejardhje <strong>të</strong> qar<strong>të</strong> nga shpendët (aviane) (Reid 1999), përderisa tipat pasues<br />

pandemikë – H2N2 në vitin 1957 dhe H3N2 në vitin 1968 – paraqisnin virus<br />

<strong>të</strong> rekombinuar <strong>të</strong> cilët përmbanin gjene <strong>të</strong> viruseve aviane: tre në vitin 1957<br />

(hemaglutinina, neuraminidaza dhe RNA poli<strong>me</strong>raza PB1) dhe dy (hemaglutinina<br />

dhe PB1) në vitin 1968 (Kawaoka 1989). Këto ndryshi<strong>me</strong> <strong>të</strong> mëdha në antigjenitetin<br />

e virusit <strong>të</strong> influencës emërtohen “ndërri<strong>me</strong> antigjenike” (“antigenic<br />

shift”) (figura 2).<br />

Influenca pandemike qarkullon në Tokë në formë <strong>të</strong> valëve <strong>të</strong> pandërprera<br />

bo<strong>të</strong>rore, njëra pas tjetrës, dhe nuk ekziston kurrfarë mënyre për parandalimin<br />

e përhapjes së një virusi <strong>të</strong> ri <strong>të</strong> influencës pandemike. Tipi i ri viral mund <strong>të</strong> arrijë<br />

çdo cep <strong>të</strong> Tokës, <strong>të</strong> infektojë praktikisht çdo njeri përbrenda një kohe prej<br />

disa vitesh. Shkalla e lar<strong>të</strong> e mortalitetit <strong>të</strong> pneumonisë dhe <strong>të</strong> influencës mund<br />

<strong>të</strong> mbetet e lar<strong>të</strong> për shumë vite, siç u tregua në rastin e SHBA-së për A(H3N2)<br />

stinët dominuese, gja<strong>të</strong> një dekade pas vitit 1968, te personat e moshës 45 – 64<br />

vjet (Simonsen 2004).<br />

Një shenjë tipike e influencës pandemike ësh<strong>të</strong> kalimi i mortalitetit kah grupet<br />

më <strong>të</strong> reja moshore. Gjysma e numrit <strong>të</strong> vdekjeve <strong>të</strong> shkaktuara gja<strong>të</strong> pandemisë së<br />

influencës së vitit 1968, dhe një pjesë e madhe e vdekjeve gja<strong>të</strong> pandemive 1957<br />

dhe 1918, janë shfaqur te personat e moshës nën 65 vjet (Simonson 1998).<br />

Pandemia e vitit 1918<br />

Influenca e parë pandemike e shekullit XX ishte përhapur në Evropë, Azi dhe<br />

në A<strong>me</strong>rikë Veriore (Barry 2004, Taubenberger 2006), pak a shumë në mënyrë<br />

5<br />

Fig. 3 Spitali e<strong>me</strong>rgjent gja<strong>të</strong><br />

epidemisë së influencës,<br />

Camp Funston, Kansas.<br />

Pamje nga epidemia e<br />

influencës 1918.<br />

© nga National Museum<br />

of Health & Medicine,<br />

Washington, D.C.<br />

http://<strong>Influenza</strong><strong>Report</strong>.<br />

com/link.php?id=19

6 Influenca<br />

simultane, <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> tri valëve gja<strong>të</strong> periudhës kohore prej 12 muaj, <strong>me</strong>s viteve<br />

1918 – 1919. Historikisht, ajo ishte pandemia më e llahtarsh<strong>me</strong>, që vrau më tepër<br />

njerëz se sa Lufta e Parë Bo<strong>të</strong>rore, dhe <strong>me</strong>rret në mënyrë <strong>të</strong> përafërt, se vdiqën më<br />

së paku 50 milionë njerëz (Johnson 2002). Vala e parë, e cila filloi në pranverën<br />

e vitit 1918, ishte shumë ngji<strong>të</strong>se, por jo edhe aq letale. Ve<strong>të</strong>m vala e dy<strong>të</strong>, <strong>me</strong><br />

fillimin e saj në shtator, përhapi formën më vdekjeprurëse <strong>të</strong> pandemisë.<br />

Virusi i 1918-<strong>të</strong>s ishte jash<strong>të</strong>zakonisht virulent dhe shkaktoi shumë vdekje<br />

për<strong>me</strong>s pneumonisë sekondare bakteriale. Pneumonia primare virale mund <strong>të</strong> vriste<br />

brenda 2 di<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> rinj<strong>të</strong>, fillimisht plo<strong>të</strong>sisht <strong>të</strong> shëndoshë. Rrjedhja klinike e<br />

rasteve më <strong>të</strong> rënda ishte aq e pazakon<strong>të</strong>, sa që mjekët dyshonin se kishte <strong>të</strong> bënte<br />

<strong>me</strong> influencë (WHO 2005b). Simptomat e 1918-<strong>të</strong>s ishin aq <strong>të</strong> pazakonshëm, sa<br />

që ajo fillimisht ishte diagnostikuar në mënyrë <strong>të</strong> gabuar si ethe dengue, kolerë<br />

ose tifo (Barry 2004).<br />

Në numrin më <strong>të</strong> vogël <strong>të</strong> rasteve <strong>të</strong> rënda, shumica e pacien<strong>të</strong>ve tregonte influencë<br />

tipike, <strong>me</strong> temperaturë 3-5 ditore që kalonte <strong>me</strong> shërim <strong>të</strong> plo<strong>të</strong> (Kilbourne<br />

2006). Për dallim nga pandemi<strong>të</strong> e mëvonsh<strong>me</strong>, vdekjet gja<strong>të</strong> pandemisë së vitit<br />

1918 paraqiteshin te <strong>të</strong> rinj<strong>të</strong> dhe personat e shëndoshë <strong>të</strong> moshës 15 deri 35 vjeç,<br />

dhe 99% e <strong>të</strong> gjitha vdekjeve te njerëzit më <strong>të</strong> rinj se 65 vjeç.<br />

Zbulimi i RNA-së së gjenomit <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> vitit 1918 nga materialet e arkivuara<br />

dhe konservi<strong>me</strong>t <strong>me</strong> formalin <strong>të</strong> mushkërive <strong>të</strong> marra <strong>me</strong> autopsi, si dhe nga<br />

indet e ngrira <strong>të</strong> mushkërive <strong>të</strong> një vikti<strong>me</strong> prej influencës që ishte varrosur në<br />

një dhe <strong>të</strong> ngrirë në nëntor <strong>të</strong> vitit 1918 (Taubenberger 1997), ka mundësuar<br />

kodimin e plo<strong>të</strong> <strong>të</strong> <strong>të</strong> gjitha sekuencave <strong>të</strong> seg<strong>me</strong>nteve (te<strong>të</strong>) virale RNA H1N1<br />

<strong>të</strong> vitit 1918 (Taubenberger 2005). Sipas këtij studimi, virusi i 1918-<strong>të</strong>s nuk<br />

ishte virus rekombinant (sikurse ata <strong>të</strong> pandemive <strong>të</strong> 1957-<strong>të</strong>s dhe 1968-<strong>të</strong>s), por<br />

duket se ishte plo<strong>të</strong>sisht i ngjashëm <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> adaptuar te njerëzit.<br />

Pandemia e vitit 1957<br />

Pandemia e vitit 1957 u shkaktua nga H2N2-shi, virus <strong>me</strong> efekte më <strong>të</strong> buta<br />

klinike sesa ai përgjegjës për pandeminë e vitit 1918. Shpërthi<strong>me</strong>t shpesh ishin<br />

eksplozive, mirëpo numri i vdekjeve ishte shumë më i vogël. Mortaliteti kishte<br />

pamje më tipike, <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> a<strong>të</strong> nga epidemi<strong>të</strong> stinore, <strong>me</strong> numrin më <strong>të</strong><br />

madh <strong>të</strong> vdekjeve <strong>të</strong> kufizuara te fëmijët nën 2 vjeç dhe te <strong>të</strong> moshuarit (WHO<br />

2005b). Pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> sëmundje ekzistuese kronike dhe gra<strong>të</strong> shtatzëna rrezikoheshin<br />

sidomos nga zhvillimi i kompliki<strong>me</strong>ve pulmonale (Louria 1957). Mortaliteti<br />

global më i madh i mundshëm për pandeminë e vitit 1957 ësh<strong>të</strong> vlerësuar<br />

në 1, 2 milion vdekje.<br />

Pandemia e vitit 1968<br />

Edhe pandemia e vitit 1968 ishte pandemi e bu<strong>të</strong>. Mortaliteti i saj nuk krahasohej<br />

as <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> epidemisë 1967 – 1968 (epidemia e fundit H2N2), e as <strong>me</strong> dy epidemi<strong>të</strong><br />

H3N2 <strong>të</strong> viteve 1975 – 1976 dhe 1980 – 1981 (Simonsen 2004). Sipas<br />

vlerësi<strong>me</strong>ve, numri i vdekjeve ishte rreth 1 milion njerëz, në SHBA, nga numri<br />

i përgjithshëm i <strong>të</strong> gjitha vdekjeve <strong>të</strong> ndërlidhura <strong>me</strong> influencën, afërsisht 50%

e tyre u paraqi<strong>të</strong>n te popullata më e re se 65 vjeçe. Studi<strong>me</strong>t sero-arkeologjike<br />

kanë dëshmuar se shumica e individëve <strong>të</strong> moshës 77 vjeç ose më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>, kishin<br />

H3 antitrupa para se t’i ekspozoheshin virusit <strong>të</strong> ri pandemik (Dowdle 1999),<br />

dhe ndoshta H3 antitrupat paraekzistues kanë mundur t’i mbronin <strong>të</strong> moshuarit<br />

(>77 vjeç) gja<strong>të</strong> pandemisë H3N2 <strong>të</strong> vitit 1968.<br />

Prej vitit 1968, kishte ve<strong>të</strong>m një episod – i vitit 1976 – kur ishte parashikuar<br />

gabimisht fillimi i një pandemie <strong>të</strong> re (Dowdle 1997, Gaydos 2006, Kilbourne<br />

2006).<br />

Gjendja e tanish<strong>me</strong><br />

Pandemi<strong>të</strong> e mëdha janë paraqitur gja<strong>të</strong> historisë <strong>me</strong>satarisht çdo 30 vjet, dhe<br />

ekziston <strong>me</strong>ndimi i përgjithshëm se do <strong>të</strong> paraqitet influenca pandemike e radhës.<br />

Parashikimi ësh<strong>të</strong> i pamundshëm, se cilit tip <strong>të</strong> influencës do t’i takojë virusi<br />

i i pandemisë së ardhsh<strong>me</strong>. Një kandidat potencial ësh<strong>të</strong> tipi avian <strong>H5N1</strong>, i cili<br />

ësh<strong>të</strong> bërë endemik te shpendët e egra <strong>të</strong> ujërave dhe te shpendët sh<strong>të</strong>piake në<br />

shumë pjesë <strong>të</strong> Azisë Juglindore, e që aktualisht po përhapet nga Azia në Evropë<br />

dhe Afrikë. Hulumtimi i fundit ka treguar se ve<strong>të</strong>m dhje<strong>të</strong> ndryshi<strong>me</strong> në sekuencën<br />

e aminoacideve në proteinën e poli<strong>me</strong>razës bëjnë dallimin <strong>me</strong>s virusit <strong>të</strong><br />

influencës së 1918-<strong>të</strong>s nga viruset aviane, dhe se numri i njëj<strong>të</strong> i ndryshi<strong>me</strong>ve<br />

ësh<strong>të</strong> gjetur te viruset <strong>H5N1</strong> jash<strong>të</strong>zakonisht patogjene, aktualisht në qarkullim<br />

bo<strong>të</strong>ror (Taubenberger 2005).<br />

Deri më tani, influenca aviane <strong>H5N1</strong> mbetet kryesisht sëmundje e zogjve.<br />

Kufizimi brenda llojit ësh<strong>të</strong> i qar<strong>të</strong>: <strong>me</strong> gjithë infeksionin e dhje<strong>të</strong>ra milionë<br />

<strong>shpendëve</strong> në një sipërfaqe shumë <strong>të</strong> madhe gjeografike për më tepër se dy vjet,<br />

më pak se 200 raste njerëzish janë vërtetuar <strong>me</strong> anë laboratori (WHO 200601).<br />

Rastet humane, së pari herë <strong>të</strong> doku<strong>me</strong>ntuara në vitin 1997(Yuen 1998), përkojnë<br />

<strong>me</strong> shpërthi<strong>me</strong>t e influencës aviane <strong>H5N1</strong> tejet patogjene për shpendtari. Te<br />

punëtorët shënde<strong>të</strong>sorë dhe te pjesëtarët e familjeve në kontakt ësh<strong>të</strong> doku<strong>me</strong>ntuar<br />

kalimi shumë i pak<strong>të</strong> nga njeriu në njeri i tipit <strong>H5N1</strong> (Katz 1999, Buxton<br />

Bridges 2000). Edhe pse në këto grupe njerëzish janë zbuluar antitrupat H5, si<br />

indikatorë <strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong> kryer, <strong>me</strong>gjitha<strong>të</strong>, nuk ka pasur paraqitje <strong>të</strong> asnjë rasti<br />

<strong>të</strong> sëmundjes serioze.<br />

Ekzistojnë shumë pak <strong>të</strong> dhëna për <strong>të</strong> treguar se pas infeksionit <strong>me</strong> tipin avian<br />

<strong>H5N1</strong> tejet patogjen, deri në çfarë mase paraqiten infeksionet asimptomatike ose<br />

sëmundjet <strong>me</strong> pamje <strong>të</strong> bu<strong>të</strong> klinike. Nëse infeksionet asimptomatike do <strong>të</strong> ishin<br />

<strong>të</strong> shpeshta, natyrisht do <strong>të</strong> ishte më pak alarmante përqindja e fatalitetit te njerëzit<br />

prej 55% për sëmundjet e rënda <strong>H5N1</strong>, si ësh<strong>të</strong> raportuar më 21 mars 2006<br />

(WHO 20060321). Megjitha<strong>të</strong>, këto episode mund <strong>të</strong> janë edhe përjashti<strong>me</strong>, së<br />

paku për rrethana <strong>të</strong> caktuara. Në studimin e bërë në një fshat kamboxhian, ku<br />

kishte shpërthim <strong>H5N1</strong> në shpendë sh<strong>të</strong>piake dhe <strong>me</strong> 4 raste fatale humane, <strong>me</strong><br />

testimin e mostrave <strong>të</strong> gjakut <strong>të</strong> 351 fshatarëve nuk janë gjetur infeksione <strong>të</strong> tjera,<br />

edhe pse shumë prej tyre kishin pasur ekspozim serioz ndaj <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> infektuara<br />

(ProMED 20060322.0893 dhe Buchy, kumtesë personale).<br />

Deri më tani, sëmundja kryesisht ka prekur fëmijët dhe <strong>të</strong> rinj<strong>të</strong>. Nga 116 pacien<strong>të</strong><br />

për <strong>të</strong> cilët janë publikuar <strong>të</strong> dhënat demografike në uebfaqen e OBSH-së,<br />

7

8 Influenca<br />

nga dhjetori 2003 deri më 9 shkurt 2006, 50% ishin 16 vjeç ose më <strong>të</strong> rinj, 75%<br />

më <strong>të</strong> rinj se 30 vjeç dhe 90% më <strong>të</strong> rinj se 40 vjeç (Pro<strong>me</strong>d 20060211.0463).<br />

Shkaku i kësaj shpërndarje moshore (rreziku i ekspozimit, paqar<strong>të</strong>sia në raportimin<br />

e sëmundjeve, faktorët e brendshëm <strong>të</strong> nikoqirit, e <strong>të</strong> tjerë) ësh<strong>të</strong> i paqar<strong>të</strong>.<br />

Gjithashtu, nuk dihet se a luan rol, ose deri në cilën masë, predispozita gjenetike<br />

në rezistencën ose mosrezistencën në infeksionin <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e influencës <strong>H5N1</strong><br />

(Pro<strong>me</strong>d 20060216.0512).<br />

Pandemia e ardhsh<strong>me</strong> pritet <strong>të</strong> shkaktojë sëmundje klinike në 2 miliardë njerëz.<br />

Skenari më i volitshëm, i llogaritur në bazë <strong>të</strong> modelit <strong>të</strong> pandemisë së bu<strong>të</strong> <strong>të</strong><br />

vitit 1968, parashikon 2 deri 7,4 milionë raste (WHO 2005b). Mirëpo, nëse<br />

<strong>me</strong>rret si bazë numri i vdekjeve nga virusi i influencës së vitit 1918, a<strong>të</strong>herë për<br />

numrin e popullsisë së tanish<strong>me</strong>, parashikohet se globalisht mund <strong>të</strong> priten 180<br />

deri në 360 milionë raste vdekjesh (Osterholm 2005).<br />

Efekti individual<br />

Fati i një individi gja<strong>të</strong> shpërthimit <strong>të</strong> influencës, si epidemike ashtu edhe pandemike,<br />

ësh<strong>të</strong> variabël. Vlerësohet se rreth gjysma e <strong>të</strong> infektuarve nuk tregojnë<br />

shenja infeksioni ose simptoma klinike. Kurse gjysma tje<strong>të</strong>r tregon pasqyra <strong>të</strong><br />

ndrysh<strong>me</strong> klinike, <strong>të</strong> cilat sillen prej simptomave respiratore pa temperaturë, <strong>me</strong><br />

imitim <strong>të</strong> ftohjes së rëndom<strong>të</strong>, ose sëmundjeve <strong>me</strong> temperaturë <strong>të</strong> leh<strong>të</strong> e deri në<br />

shumë <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> (Hoffmann 2006a), <strong>me</strong> mundësi <strong>të</strong> shkaktimit <strong>të</strong> çrregulli<strong>me</strong>ve në<br />

mushkëri, zemër, tru, mëlçi, veshka dhe muskuj (Nicholson 2003).<br />

Rrjedhja klinike varet prej moshës së pacientit, shkallës së imunitetit ekzistues,<br />

tipareve <strong>të</strong> virusit, tymosjes së duhanit, sëmundjeve <strong>të</strong> tjera <strong>të</strong> pranish<strong>me</strong>, depresionit<br />

imun dhe shtatzënisë (Nicholson 2003). Vdekja paraqitet më së shpeshti<br />

si pasojë e pneumonisë virale primare ose e infeksionit respirator sekondar bakterial,<br />

veçanërisht te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> sëmundje <strong>të</strong> mëhersh<strong>me</strong> kardiopulmonale ose<br />

pulmonale. Rëndom, grupmoshat shumë <strong>të</strong> reja dhe <strong>të</strong> moshuarit kanë shkallë<br />

më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> <strong>të</strong> rrezikut për zhvillimin e kompliki<strong>me</strong>ve serioze; por, ekziston një<br />

zhvendosje e mortalitetit kah grupet më <strong>të</strong> reja (Simonson 1998).<br />

Te njeriu, duket se reproduktimi i subtipave <strong>të</strong> influencës kufizohet në qelizat<br />

e epitelit respirator. Sapo <strong>të</strong> depërtojë virusi në qelizë, ai shkakton efekte komplekse<br />

citopatogjene, kryesisht në qelizat epiteliale cilindrike, ndalje <strong>të</strong> sintezës së<br />

proteinave <strong>të</strong> qelizës nikoqire. Mungesa e proteinave vitale <strong>të</strong> nikoqirit do <strong>të</strong> çojë<br />

qelizën nikoqire deri në vdekje nekrotike (Yuen 2005). Ekzistojnë shumë faktorë<br />

individual që ndërlidhen <strong>me</strong> mbrojtjen nga sojet e viruseve <strong>të</strong> influencës ose që<br />

rrisin rrezikun për përfundim fatal (Behrens and Stoll 2006), si dhe ësh<strong>të</strong> e sigurt<br />

që kanë rol edhe faktorët gjenetikë që ndikojnë në ndjeshmërinë e individit. Imuniteti<br />

specifik ndaj epitopeve <strong>të</strong> veçanta virale ose imuniteti i kryqëzuar jo i plo<strong>të</strong>,<br />

mund t’i japin përgjigje pyetjes përse njerëzit >65 vjeç, ishin më pak <strong>të</strong> prekur<br />

nga pandemia e vitit 1918. Nuk dihet se a kanë rol <strong>me</strong>kanizmat e ngjashëm<br />

në shpërndarjen moshore specifike <strong>të</strong> shpërthimit <strong>të</strong> tashëm <strong>të</strong> influencës aviane<br />

<strong>H5N1</strong> (ProMED 20060211.0463).

Efekti individual<br />

Shkalla jo e rëndom<strong>të</strong> e infeksionit <strong>H5N1</strong> në njerëz fillimisht ju përshkruhej<br />

grupeve plo<strong>të</strong>suese <strong>të</strong> aminoacideve në vendin e ndarjes, e që ësh<strong>të</strong> veti e viruseve<br />

<strong>të</strong> influencës A aviane shumë patogjene (Subbarao 1998). Prania e këtyre aminoacideve<br />

bazike, proteinat i bën <strong>të</strong> ndjesh<strong>me</strong> ndaj proteazave <strong>të</strong> indeve <strong>të</strong> llojeve<br />

<strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> dhe për shkak <strong>të</strong> zgjerimit <strong>të</strong> tropizmit indor <strong>të</strong> virusit, mundësohet<br />

përhapja ekstrapulmonale e virusit, (Yuen 2005). Shpjegimi tje<strong>të</strong>r mund <strong>të</strong> ndërlidhet<br />

<strong>me</strong> inteferonet, <strong>të</strong> cilat janë kyçe në parandalimin e përhapjes virale jash<strong>të</strong><br />

traktit respirator, e që <strong>H5N1</strong> ndërvepron <strong>me</strong> kë<strong>të</strong> mbrojtje <strong>të</strong> lindur kundër<br />

infeksionit viral. Tanimë ësh<strong>të</strong> vërtetuar se gjenet jostrukturore (NS) <strong>të</strong> viruseve<br />

<strong>H5N1</strong> tejet patogjene, ndërmje<strong>të</strong>sojnë në rezistencën ndaj efektit antiviral <strong>të</strong> interferoneve<br />

dhe faktorit tumoral nekrotizues alfa, TNF-alfa (Seo 2002). Duket<br />

se viruset <strong>H5N1</strong> induktojnë më fuqishëm transkripsion gjenik për citokinet<br />

proinflamatore, krahasuar <strong>me</strong> viruset H3N2 ose H1N1 dhe në makrofagje janë<br />

induktorë <strong>të</strong> fuqishëm <strong>të</strong> citokineve proinflamatore, e veçanërisht për TNF-alfa<br />

(Cheung 2002). Këta <strong>me</strong>kanizma ka <strong>të</strong> ngjarë <strong>të</strong> nxisin stuhi <strong>të</strong> citokineve dhe<br />

vdekjen (Peiris 2004).<br />

Te epidemi<strong>të</strong> interpandemike <strong>të</strong> influencës, shërimi nga influenca zakonisht ësh<strong>të</strong><br />

i mirë. Megjitha<strong>të</strong>, te rastet e rënda <strong>të</strong> influencës humane <strong>H5N1</strong>, mortaliteti i deritashëm<br />

ishte i konsiderueshëm (WHO 20060213). Tiparet dominuese klinike<br />

te rastet letale ishin dispnea, ARDS dhe dështimi i shumë organeve (Hoffmann<br />

2006a), <strong>me</strong> kohën <strong>me</strong>satare prej 9 di<strong>të</strong>sh (n=76), nga mo<strong>me</strong>nti i paraqitjes së<br />

simptomave <strong>të</strong> para e deri në vdekje (http://www.influenzareport.com/links.<br />

phpid=16).<br />

Virusi i influencës<br />

Sëmundjet ngji<strong>të</strong>se janë rezultat i konfliktit <strong>të</strong> interesit në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> makroorganizmit<br />

dhe mikroorganizmit. Ne nuk jetojmë <strong>të</strong> ve<strong>të</strong>m në Tokë.<br />

Parakushtet për evoluim <strong>të</strong> suksesshëm pandemik<br />

Një virus i influencës për t’u shndërruar në soj pandemik duhet <strong>të</strong> përmbushë një<br />

varg parakushtesh. Ai duhet:<br />

• <strong>të</strong> hyjë në trupin e njeriut dhe <strong>të</strong> shumohet brenda tij,<br />

• <strong>të</strong> shkaktojë sëmundje <strong>të</strong> njeriut dhe<br />

• <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> kalojë shumë leh<strong>të</strong> nga njeriu në njeri.<br />

Në rastin ideal, virusi duhet <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më patogjen sesa sojet e tjera konkurruese<br />

<strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës. Në situa<strong>të</strong>n e tanish<strong>me</strong>, virusi potencial pandemik do <strong>të</strong><br />

duhej <strong>të</strong> garojë <strong>me</strong> sojet në qarkullim e sipër H3N2 dhe H1N1.<br />

Parakusht për evoluim <strong>të</strong> suksesshëm pandemik <strong>të</strong> virusit ësh<strong>të</strong> përshtatja e mirë<br />

tij: përshtatja në qelizat humane; af<strong>të</strong>sia për <strong>të</strong> marrë nën kontroll <strong>të</strong>rë <strong>me</strong>kanizmat<br />

e prodhimit në qelizën nikoqire, për t’i drejtuar ato për prodhimin e pasardhësve<br />

<strong>të</strong> vet; por gjithashtu te personi i infektuar <strong>të</strong> nxi<strong>të</strong> kollë dhe teshtimë,<br />

për<strong>me</strong>s <strong>të</strong> cilave përhap viruset pasardhëse. Çelësi i suksesit ësh<strong>të</strong> virulenca (Noah<br />

9

10 Influenca<br />

2005, Obenauer 2006, Salomon 2006) dhe <strong>të</strong> qenit i ri: nëse virusi vërtet “lind”<br />

rishtar, shumica e njerëzve do <strong>të</strong> kenë pak ose aspak mbrojtje ndaj tij. Virusi i<br />

ri, virtualisht do <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> qasje <strong>të</strong> pakufizuar te çdo njeri dhe do <strong>të</strong> gjejë terrenin<br />

ushqyes prej 6,5 miliardë njerëz. Ky paraqet njërën prej biomasave më <strong>të</strong> mëdha<br />

në Tokë.<br />

Kalimi prej një subtipi ekzistues <strong>të</strong> influencës në një <strong>të</strong> ri emërtohet “ndërrim<br />

antigjenik” (“antigenic shift”), sepse tiparet antigjenike <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> ri duhet <strong>të</strong><br />

ndërrojnë në mënyrë dramatike për ti ikur sistemit imun, virtualisht, sistemit<br />

imun <strong>të</strong> <strong>të</strong>rë njerëzimit. Ndërrimi antigjenik ësh<strong>të</strong> ndryshimi kryesor te viruset<br />

e influencës A, që rezulton <strong>me</strong> proteina <strong>të</strong> reja <strong>të</strong> hemaglutininës (HA) dhe/ose<br />

neuraminidazës (NA). Ky ndryshim mund <strong>të</strong> paraqitet te: 1) rekombinimi seg<strong>me</strong>ntor<br />

i gjeno<strong>me</strong>ve në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> dy viruseve prindorë, ose 2) mutacioni gradual i<br />

një virusi <strong>të</strong> shtazëve. Për <strong>të</strong> ngjarë rekombinimi, që <strong>të</strong> dy, edhe virusi i ri kandidat<br />

për tu shndërruar në soj pandemik, normalisht <strong>me</strong> origjinë aviane, edhe virusi<br />

human aktualisht në qarkullim, p.sh., H3N2 ose H1N1, duhet <strong>të</strong> infektojnë <strong>të</strong><br />

njëj<strong>të</strong>n qelizë nikoqire <strong>të</strong> njeriut. Brenda qelizës, seg<strong>me</strong>ntet e gjeneve që <strong>të</strong> dy viruseve<br />

rekombinohen <strong>me</strong>s vete në një virus plo<strong>të</strong>sisht <strong>të</strong> ri (ky rekombinimi nuk<br />

ësh<strong>të</strong> reproduktim seksual, por për qëlli<strong>me</strong> didaktike, edhe mund <strong>të</strong> kuptohet<br />

ashtu). Kjo ishte ngjarja që ndodhi në vitin 1957 dhe 1968 (fig. 2).<br />

Rekombinimi mund <strong>të</strong> mos je<strong>të</strong> rruga më e mirë për <strong>virusin</strong> kandidat pandemik.<br />

Zbuli<strong>me</strong>t e fundit lidhur <strong>me</strong> viruset rekombinuese që përmbajnë gjene <strong>të</strong> viruseve<br />

pandemike <strong>të</strong> 1918-<strong>të</strong>s, tregojnë se viruset <strong>me</strong> ekspresion <strong>të</strong> një ose më<br />

shumë gjeneve <strong>të</strong> 1918-<strong>të</strong>s ishin më pak virulen<strong>të</strong> se sa ata <strong>me</strong> konstelacion <strong>të</strong> <strong>të</strong><br />

te<strong>të</strong> gjeneve <strong>të</strong> gjitha së bashku (Tumpey 2005). Në <strong>të</strong> vërte<strong>të</strong>, virusi i 1918-<strong>të</strong>s<br />

ishte i veçan<strong>të</strong>: duket se nuk ishte rezultat i rekombinimit <strong>të</strong> dy viruseve a<strong>të</strong>herë<br />

<strong>të</strong> pranish<strong>me</strong>, por virus plo<strong>të</strong>sisht lloj avian, i cili <strong>me</strong> mutacione shkallore përshtatet<br />

gradualisht te njeriu (Taubenberger 2005). Vërtet ësh<strong>të</strong> <strong>të</strong>rheqëse teoria<br />

spekuluese, se paraqitja e virusit <strong>të</strong> ri avian në vitin 1918, plo<strong>të</strong>sisht i adaptuar te<br />

njeriu (n=1), ka mundur <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më vdekjeprurës sesa paraqitja e viruseve në vitin<br />

1957 dhe 1968 (<strong>të</strong> krijuar <strong>me</strong> rekombinimi) (n=2), mirëpo, një spekulim i tillë<br />

nuk ësh<strong>të</strong> shkencor. Interesante – po edhe brengosëse – se ndërrimi i disa aminoacideve<br />

në <strong>virusin</strong> e vitit 1918, <strong>të</strong> cilat e dallojnë a<strong>të</strong> nga sekuencat standarde <strong>të</strong><br />

viruseve aviane, janë gjetur gjithashtu edhe te sojet <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës<br />

aviane tejet patogjen, që tregojnë se këto ndryshi<strong>me</strong> mund <strong>të</strong> leh<strong>të</strong>sojnë shumimin<br />

viralë në qeliza humane dhe <strong>të</strong> shtojnë patogjenitetin e tyre (Taubenberger<br />

2005).<br />

Virologjia<br />

Viruset A dhe B <strong>të</strong> influencës janë viruse <strong>të</strong> mbështjellë, <strong>me</strong> gjenom <strong>të</strong> seg<strong>me</strong>ntuar<br />

prej te<strong>të</strong> seg<strong>me</strong>nteve RNA njëzinxhirore negative prej 890 deri 2341 nukleotidesh,<br />

secili prej tyre (Gürtler 2006). Forma e virusit ësh<strong>të</strong> sferike ose gja<strong>të</strong>sore,<br />

<strong>me</strong> dia<strong>me</strong><strong>të</strong>r prej 80 deri 120 nano<strong>me</strong><strong>të</strong>r (fig. 4 dhe 5). Në pamje <strong>të</strong>rthore,<br />

virionet e influencës janë krijesa si<strong>me</strong>trike sikurse pizza <strong>me</strong> sallam, në qendër <strong>me</strong><br />

një pe<strong>të</strong> <strong>të</strong> rrumbullakët sallami, dhe shta<strong>të</strong> pe<strong>të</strong> <strong>të</strong> tjera <strong>të</strong> shpërndara përreth<br />

në largësi <strong>të</strong> barabarta (Noda 2006). Në bazë <strong>të</strong> antigjenitetit <strong>të</strong> glikoproteinave<br />

sipërfaqësore, hemaglutininës (HA) dhe neuraminidazës (NA), viruset e influ­

Virusi i influencës 11<br />

encës A ndahen më tej në gjash<strong>të</strong>mbëdhje<strong>të</strong> H (H1-H16 [Fouchier 2005]) dhe<br />

në nën<strong>të</strong> N (N1-N9) subtipa. HA ësh<strong>të</strong> antigjeni kryesor për antitrupat neutralizues<br />

dhe <strong>me</strong>rr pjesë në lidhjen e virusit për receptorët e qelizës nikoqire. Aktualisht,<br />

te njerëzit qarkullojnë ve<strong>të</strong>m viruset e subtipave H1N1 dhe H3N2.<br />

Rezervuari natyror dhe mbijetesa<br />

Viruset e influencës A hasen te një numër i madh i llojeve <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong>, kryesisht<br />

zogj, e sidomos te ata <strong>të</strong> ujërave, te <strong>të</strong> cilët infeksioni më së shpeshti ësh<strong>të</strong> intestinal,<br />

i fituar për<strong>me</strong>s ujit dhe ësh<strong>të</strong> asimptomatik. Në Azinë Juglindore nikoqiri<br />

primar i virusit <strong>të</strong> influencës A ësh<strong>të</strong> rosa sh<strong>të</strong>piake, e cila gjithashtu ka rol qen-<br />

Fig. 4 Mikrografia<br />

transmisive elektronike<br />

<strong>me</strong> ngjyra e viruseve <strong>të</strong><br />

influencës A aviane <strong>H5N1</strong><br />

(ngjyrë ari) <strong>të</strong> kultivuar<br />

në qeliza MDCK (ngjyrë<br />

<strong>të</strong> gjelbër). Nderim:<br />

CDC/ Cynthia Goldsmith,<br />

Jacqueline Katz, dhe Sharif<br />

R. Zaki, Public Health Image<br />

Library, http://phil.cdc.<br />

gov/Phil/ho<strong>me</strong>.asp<br />

Fig. 5 Mikrografia<br />

transmisive elektronike<br />

(TEM) <strong>me</strong> ngjyrosje<br />

negative tregon pamjet<br />

ultrastrukturore <strong>të</strong> një<br />

numri virionesh. Nderim:<br />

CDC/ Dr. F. A. Murphy, Public<br />

Health Image Library,<br />

http://phil.cdc.gov/Phil/<br />

ho<strong>me</strong>.asp

12 Influenca<br />

dror në gjenerimin dhe mbajtjen e virusit <strong>H5N1</strong> (Li2004). Në Tajlandë ësh<strong>të</strong><br />

gjetur një lidhje e for<strong>të</strong> në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> virusit <strong>H5N1</strong> dhe numrit <strong>të</strong> rosave, dhe në<br />

shkallë më <strong>të</strong> vogël <strong>me</strong> pulat dhe gjelat fushorë <strong>të</strong> egër, si dhe <strong>me</strong> moçalet dhe<br />

njerëzit. Fushat “moçalore”, <strong>të</strong> cilat shfry<strong>të</strong>zohen për dy korrje orizi gja<strong>të</strong> vitit, në<br />

<strong>të</strong> cilat kullosin lirshëm rosat e egra gja<strong>të</strong> <strong>të</strong>rë vitit, duket se janë faktorë kritikë<br />

për përhapjen dhe mbijetimin e HPAI-së (Gilbert 2006).<br />

Viruset aviane tejet patogjene mund <strong>të</strong> mbijetojnë për kohë <strong>të</strong> gja<strong>të</strong> në mjedis,<br />

veçanërisht në temperatura <strong>të</strong> ulëta (p.sh., në ujërat e kontaminuara <strong>me</strong> plehra<br />

shtazore). Në ujë, virusi mund <strong>të</strong> mbijetojë deri ka<strong>të</strong>r di<strong>të</strong> në temperaturë prej<br />

22°C, dhe më shumë se 30 di<strong>të</strong> në 0°C. Në materialin e ngrirë, virusi, besohet se<br />

jeton pafundësisht. Studi<strong>me</strong>t më <strong>të</strong> reja tregojnë se viruset <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> izoluar në vitin<br />

2004 janë bërë më <strong>të</strong> qëndrueshëm, ata mbesin gjallë 6 di<strong>të</strong> në 37°C – viruset<br />

e izoluar gja<strong>të</strong> epidemisë së 1997-<strong>të</strong>s mbijetonin ve<strong>të</strong>m 2 di<strong>të</strong> (WHO 20041029).<br />

Viruset mbyten nga nxeh<strong>të</strong>sia (56°C për 3 orë ose 60°C për 30 minuta) dhe dezinfektuesit<br />

e rëndom<strong>të</strong>, siç janë formalina dhe produktet e joduara.<br />

Përhapja<br />

Influenca përhapet (trans<strong>me</strong>tohet) kryesisht nga personi në person <strong>me</strong> anë <strong>të</strong><br />

piklave (<strong>me</strong> dia<strong>me</strong><strong>të</strong>r > 5 µm) <strong>të</strong> dala nga hunda dhe fyti i personit <strong>të</strong> infektuar<br />

që kollitet dhe teshtinë (fig. 6). Në ajër, partikulat virale nuk mbesin <strong>të</strong><br />

suspenduara, kurse për përhapjen e tyre nevojitet kontakti i afërt (1 deri 2 m).<br />

Gjithashtu, përhapja mund <strong>të</strong> ndodhë pas kontaktit <strong>të</strong> drejtpërdrej<strong>të</strong> lëkurë <strong>me</strong><br />

lëkurë ose kontaktit jo <strong>të</strong> drejtpërdrej<strong>të</strong> (<strong>me</strong> sekrecionet respiratore – prekja e<br />

sipërfaqeve <strong>të</strong> kontaminuara dhe pastaj prekja e syve, hundës ose gojës). Personat<br />

Fig. 6 Me një teshtimë <strong>të</strong> papenguar hidhen në ajër 2000 deri 5000 pikla <strong>të</strong><br />

mbushura <strong>me</strong> baktere. © nga Prof. Andrew Davidhazy, Rochester Institute of<br />

Technology. Përdorim i lejuar. (http://www.rit.edu/~andpph)

Virusi i influencës<br />

e infektuar mund ta përhapin <strong>virusin</strong> e influencës afërsisht deri në dy di<strong>të</strong> përpara<br />

dhe pesë di<strong>të</strong> pas paraqitjes së simptomave. Fëmijët mund ta përhapin <strong>virusin</strong> për<br />

10 di<strong>të</strong> ose edhe më gja<strong>të</strong>.<br />

Meqë viruset e influencës normalisht janë tejet specifikë për specie, ata ve<strong>të</strong>m<br />

rrallëherë përhapen edhe tek specie <strong>të</strong> tjera, për ti infektuar edhe ato. Kjo ndodh<br />

nga dallimi që kanë <strong>me</strong>s tyre për t’u lidhur <strong>me</strong> receptorët qelizorë. Viruset e influencës<br />

aviane lidhen për glikoproteinat e sipërfaqes qelizore që kanë grupe terminale<br />

funksionale sialil-galaktozile <strong>të</strong> lidhura <strong>me</strong> lidhje alfa 2-3, ndërsa viruset<br />

humane lidhen për receptorët që kanë grupet sialil-galaktozil terminale <strong>të</strong> lidhura<br />

<strong>me</strong> lidhje alfa 2-6. Prandaj, për një virus avian, që <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> përhapet <strong>me</strong> leh<strong>të</strong>si<br />

<strong>me</strong>s njerëzve, ësh<strong>të</strong> funda<strong>me</strong>ntale që <strong>të</strong> fitojë vetinë për t’u lidhur <strong>me</strong> qelizat që<br />

kanë receptorë sipërfaqësorë alfa 2-6, ashtu që <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> depërtojë brenda në<br />

qelizë dhe <strong>të</strong> shumohet brenda saj. Përderisa zëvendësi<strong>me</strong>t e ve<strong>të</strong>m një aminoacidi<br />

mund <strong>të</strong> ndryshojnë qartas specificitetin e receptorëve <strong>të</strong> viruseve aviane<br />

<strong>H5N1</strong> (Gambaryan 2006), deri më tani nuk dihet se cilat mutacione <strong>të</strong> virusit<br />

<strong>H5N1</strong> duhet <strong>të</strong> ngjajnë që ai <strong>të</strong> bëhet i trans<strong>me</strong>tueshëm leh<strong>të</strong> dhe përherë <strong>me</strong>s<br />

njerëzve, mirëpo dihet se ekzistojnë rrugët potenciale <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> <strong>të</strong> cilave virusi<br />

<strong>H5N1</strong> mund <strong>të</strong> pësojë mutacione dhe fitojë specifitet human (Stevens 2006).<br />

Nga viti 1959, infeksionet humane <strong>me</strong> viruse <strong>të</strong> influencës aviane janë shfaqur<br />

tepër rrallë. Nga qindra soje <strong>të</strong> viruseve A <strong>të</strong> influencës aviane, dihet ve<strong>të</strong>m për<br />

ka<strong>të</strong>r prej tyre që <strong>të</strong> kenë shkaktuar infeksione në njerëz: <strong>H5N1</strong>, H7N3, H7N7,<br />

dhe H9N2 (WHO 200601). Përveç prej <strong>H5N1</strong>, infeksionet humane rezultojnë<br />

përgjithësisht <strong>me</strong> simptomatik <strong>të</strong> leh<strong>të</strong> dhe rrallë si sëmundje serioze (Du Ry<br />

van Beest Holle 2003, Koopmans 2004). Për <strong>virusin</strong> <strong>H5N1</strong>, duket se burimi<br />

kryesor për infeksionet humane janë kontaktet e afërta <strong>me</strong> zogj<strong>të</strong> e ngordhur ose<br />

<strong>të</strong> sëmurë (p.sh., prerja, pastrimi, përpunimi dhe përgatitja) ose ekspozimi ndaj<br />

plehut <strong>të</strong> pulave në fushat e lojës (WHO 200601).<br />

Evolucioni i tanishëm i <strong>H5N1</strong><br />

Në kohën e tash<strong>me</strong>, infektimi i njeriut <strong>me</strong> <strong>H5N1</strong> ësh<strong>të</strong> relativisht i rrallë, edhe<br />

pse besohet se ekspozimi i njeriut ndaj këtij virusi do <strong>të</strong> duhej <strong>të</strong> ishte shumë më i<br />

madh, duke pasur parasysh infektimin e deritashëm <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong>. Ky fakt flet se<br />

barriera species-specifike e cila e pengon përhapjen e këtij virusi avian te speciet<br />

tjera, ende ësh<strong>të</strong> mjaft e madhe për sojin <strong>H5N1</strong> – edhe përkundër qarkullimit <strong>të</strong><br />

tij për më tepër se 10 vjet në Tokë. Megjitha<strong>të</strong>, duket se vitet e fundit sojet <strong>H5N1</strong><br />

janë bërë më patogjene dhe kanë zgjeruar spektrin e veprimit <strong>të</strong> tyre:<br />

• Evolucioni i sojit <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> influencës vazhdon më tej (Li 2004), dhe disa<br />

klone kanë veti për lidhje më <strong>të</strong> gjerë, e cila mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> tregues edhe<br />

për njëfarë grade <strong>të</strong> përshtatjes së virusit në nikoqirët humanë (Le 2005).<br />

<strong>H5N1</strong> ka zgjeruar spektrin e nikoqirëve <strong>të</strong> tij jo ve<strong>të</strong>m brenda specieve <strong>të</strong><br />

<strong>shpendëve</strong> (Perkins 2002), po gjithashtu te gjitarët, duke infektuar edhe<br />

njeriun, tigrin, luanin, macen e sh<strong>të</strong>pisë dhe shqarthin e gurishtave (Keawcharoen<br />

2004, Thanawongnuwech 2005, Amonsin 2006).<br />

• Virusi <strong>H5N1</strong> ka veti patogjene gjithnjë e më <strong>të</strong> mëdha për minj<strong>të</strong> dhe<br />

qelbësit (ang. ferrets) (Zitzow 2002, Govorkova 2004).<br />

13

14 Influenca<br />

• Kohët e fundit, ësh<strong>të</strong> dëshmuar se rosa mund <strong>të</strong> hedhë deri në 17 di<strong>të</strong><br />

sojet <strong>H5N1</strong> tejet patogjene (Hulse Post 2005).<br />

• Në fundin e prillit <strong>të</strong> vitit 2005, në rezervuarin natyror <strong>të</strong> Kinës Qendrore,<br />

në liqenin Qinghai, ngordhën më tepër se 6000 zogj migrator.<br />

Para kësaj ngjarje, ishte e pazakonsh<strong>me</strong> që shpendët e egra <strong>të</strong> ngordhnin<br />

prej viruseve tejet patogjene <strong>të</strong> influencës aviane (WHO 20050818).<br />

• Viruset prej vendeve <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> (Kinë (Liqeni Qinghai), Nigeri, Irak,<br />

Turqi, Rusi, Kazakistan, dhe Mongoli), treguan mutacion karakteristik që<br />

shoqërohej <strong>me</strong> vdekshmëri më <strong>të</strong> madhe <strong>të</strong> zogjve dhe <strong>të</strong> minjve. Stabiliteti<br />

i këtillë gjenetik disamujorë ësh<strong>të</strong> i parëndom<strong>të</strong> dhe ngre mundësinë<br />

që virusi – në formën e tij tejet patogjene – tani ësh<strong>të</strong> përshtatur së paku<br />

te disa specie shpendësh migratore ujore dhe po bashkëjeton <strong>me</strong> këta zogj<br />

në ekuilibër evolutiv, pa shkaktuar dëmti<strong>me</strong> <strong>të</strong> pash<strong>me</strong> dhe <strong>të</strong> bartur nga<br />

këta zogj, udhëton shtigjeve <strong>të</strong> tyre migruese (WHO 20060220).<br />

• Nga një studim i pabotuar i kryer gja<strong>të</strong> vitit 2005 në Tajlandën Qendrore,<br />

160 nga 629 qen, kishin antitrupa kundër <strong>H5N1</strong> (Butler 2006).<br />

• Për macet sh<strong>të</strong>piake rëndom <strong>me</strong>ndohet se janë rezistente ndaj influencës.<br />

Megjitha<strong>të</strong>, macet kur ushqehen <strong>me</strong> mish pulash <strong>të</strong> infektuara<br />

<strong>me</strong> <strong>virusin</strong> <strong>H5N1</strong>, sëmuren rëndë dhe përhapin <strong>virusin</strong> te macet e tjera<br />

(Kuiken 2004). Macet mund <strong>të</strong> ekskretojnë <strong>virusin</strong> jo ve<strong>të</strong>m via (nëpërmjet)<br />

rrugëve respiratore por gjithashtu via rrugëve digjestive (Rim<strong>me</strong>lzwaan<br />

2006), duke demonstruar se ësh<strong>të</strong> e mundsh<strong>me</strong> përhapja për<strong>me</strong>s<br />

rrugëve potencialisht <strong>të</strong> reja <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> dhe brenda gjitarëve. Në shkurtin<br />

e vitit 2006, në ishullin gjerman Ruegen, në macen e sh<strong>të</strong>pisë (WHO<br />

20060228) dhe shqarthin e gurishtave (WHO 20060309) ësh<strong>të</strong> gjetur<br />

influenca <strong>H5N1</strong>, në ç’vend kishin ngordhur dy javë më herët 100 zogj.<br />

• Nga viruset human <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> izoluar prej vitit 1997, nga 2003 deri 2004<br />

izolantet humane <strong>H5N1</strong> kanë treguar qartas shkallë më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> <strong>të</strong> virulencës<br />

për qelbanikët (Maines 2005).<br />

Menaxhimi individual<br />

Përpiqu mos i <strong>me</strong>rr viruset, po nëse i ke marrë, provo mjekimin kundër tyre! Kjo<br />

thënie mjekësore në mënyrë teorike nënkupton: 1) tri vijat mbroj<strong>të</strong>se profilaktike<br />

(profilaksa ndaj ekspozimit, vaksinimi, përdorimi profilaktik i barnave); dhe 2)<br />

një vijë mbroj<strong>të</strong>se kuruese (barnat antiviralë). Nga ve<strong>të</strong> natyra e infeksioneve <strong>të</strong><br />

influencës – individët e infektuar mund <strong>të</strong> jenë për <strong>të</strong> tjerët infektues edhe për<br />

24 deri 48 orë para paraqitjes së simptomave <strong>të</strong> sëmundjes – gja<strong>të</strong> rrjedhjes së<br />

epidemive dhe pandemive, teorikisht ësh<strong>të</strong> e pamundur profilaksa në ekspozim,<br />

e sidomos për populla<strong>të</strong>n <strong>me</strong> lëvizje <strong>të</strong> shumta dhe <strong>me</strong> dendësi <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>.

Profilaksia epidemike<br />

Menaxhimi individual<br />

Profilaksia ndaj ekspozimit<br />

Masat the<strong>me</strong>lore higjienike personale, <strong>të</strong> zbuluara para më se një shekulli, ende<br />

paraqesin gurthe<strong>me</strong>lin e parë <strong>të</strong> profilaksës epidemike. Mjekët duhet <strong>të</strong> inkurajojnë<br />

pacien<strong>të</strong>t dhe pjesëtarët e familjeve <strong>të</strong> tyre për t’i larë <strong>me</strong> rregull duart.<br />

Përgjithësisht, njerëzit duhet <strong>të</strong> këshillohen që <strong>të</strong> mos prekin <strong>me</strong> duar sy<strong>të</strong>, hundën<br />

ose gojën e tyre. Të pakësojnë efektin e teshtimës ose kollitjes <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> çdo<br />

mjeti <strong>të</strong> mundshëm (WHO 2006a).<br />

Vaksinimi<br />

Vaksinimi kundër viruseve <strong>të</strong> influencës paraqet gurthe<strong>me</strong>lin e dy<strong>të</strong> në parandalimin<br />

e influencës. Në hemisferën veriore <strong>të</strong> Tokës, rekomandohet që vaksinimi<br />

<strong>të</strong> filloj[ në tetor. Udhëzi<strong>me</strong>t lidhur <strong>me</strong> përbërjen e vaksinës lëshohen për çdo vit,<br />

në bazë <strong>të</strong> hulumti<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> hollësish<strong>me</strong> mbi sojet virale qarkulluese. Vaksinimi<br />

kundër tipit <strong>të</strong> egër dominues <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës rekomandohet për <strong>të</strong> gjithë<br />

individët e grupeve <strong>me</strong> rrezikim <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>, duke përfshirë edhe ata <strong>të</strong> moshës 65<br />

vjeç e më <strong>të</strong> vje<strong>të</strong>r (CDC 2005), si edhe ata <strong>me</strong> sëmundje kronike, veçanërisht <strong>me</strong><br />

diabet, sëmundje kronike <strong>të</strong> zemrës dhe <strong>të</strong> mushkërive, si dhe personat <strong>me</strong> imunitet<br />

<strong>të</strong> dobësuar nga sëmundjet ose terapia përcjellëse. Përveç kësaj, përgjithësisht<br />

rekomandohet vaksinimi i <strong>të</strong> gjithë personelit shënde<strong>të</strong>sor një herë në vit<br />

kundër influencës (CDC 2006b). Përqindja e vaksinimit kundër influencës varet<br />

nga shumë faktorë variabël, përfshirë udhëzimin e mjekut dhe mbulesën <strong>me</strong>diale<br />

(Ma 2006).<br />

Te <strong>të</strong> rriturit e vaksinuar dhe <strong>të</strong> shëndoshë, efikasiteti pas një doze mund <strong>të</strong> arrijë<br />

deri në 80-100%, kurse te <strong>të</strong> rriturit e pavaksinuar (ata që për herë <strong>të</strong> parë<br />

imunizohen kundër influencës), efikasiteti arrin përqindjen e njëj<strong>të</strong> pas dozës së<br />

dy<strong>të</strong>. Te personat <strong>me</strong> vështirësi <strong>të</strong> tjera, <strong>të</strong> pranish<strong>me</strong> në mo<strong>me</strong>ntin e vaksinimit<br />

(p.sh., infeksioni HIV, maligniteti, transplantimi renal), efikasiteti ësh<strong>të</strong> më i ulët<br />

(Korsman 2006); <strong>me</strong>gjitha<strong>të</strong>, në fund <strong>të</strong> fundit, mbrojtja varet prej asaj se kush<br />

e <strong>me</strong>rr vaksinën si dhe nga shkalla e përputhjes në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> vaksinës dhe virusit<br />

qarkullues <strong>të</strong> influencës (Wong 2005).<br />

Kohët e fundit ësh<strong>të</strong> kryer rishikimi i provave për efikasitetin dhe efektivitetin<br />

e vaksinave <strong>të</strong> influencës për personat e moshës 65 vjeç e më tepër. Vaksinat<br />

<strong>me</strong> përputhje <strong>të</strong> mirë parandalonin shtrirjen në spital, pneumoninë, sëmundjet<br />

respiratore, sëmundjet kardiake si dhe vdekjen. Efektiviteti ësh<strong>të</strong> më i mirë tek<br />

njerëzit që jetojnë në sh<strong>të</strong>pi<strong>të</strong> e pleqve se sa te personat e moshuar që jetojnë në<br />

bashkësi (Jefferson 2005). Vaksina e inaktivuar tek pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> sëmundje kronike<br />

obstruktive pulmonale redukton keqësi<strong>me</strong>t (ekzacerbi<strong>me</strong>t) e atyre sëmundjeve<br />

(Poole 2006). Vaksinat e influencës janë më efikase tek fëmijët më <strong>të</strong> vje<strong>të</strong>r<br />

se 2 vjeç, por ka shumë pak dëshmi për fëmijët nën dy vjeç (Smith 2006). Spreji<br />

nazal i vaksinës së gjallë duket se ësh<strong>të</strong> më i mirë për parandalimin e sëmundjes<br />

së influencës sesa vaksina e inaktivuar.<br />

Barnat antiviralë<br />

Te grupe <strong>të</strong> përzgjedhura <strong>të</strong> populla<strong>të</strong>s, barnat antiviralë mund <strong>të</strong> jenë mundësi e<br />

vlefsh<strong>me</strong> për ata individë <strong>të</strong> cilët nuk janë mbuluar ose mbrojtur mjaftueshëm <strong>me</strong><br />

15

16 Influenca<br />

anë <strong>të</strong> vaksinimit. Mirëpo duhet <strong>të</strong> theksohet se përdorimi profilaktik i barnave<br />

antiviralë ekzistues nuk duhet <strong>të</strong> kuptohet assesi si zëvendësim i vaksinimit <strong>të</strong><br />

rregullt vjetor <strong>të</strong> rekomanduar nga shërbi<strong>me</strong>t nacionale shënde<strong>të</strong>sore.<br />

Kandidat për përdorim kohëshkur<strong>të</strong>r profilaktik <strong>të</strong> barnave antivirale janë pacien<strong>të</strong>t<br />

<strong>me</strong> rrezikim <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> <strong>të</strong> cilët janë vaksinuar ve<strong>të</strong>m pasi <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> filluar epidemia,<br />

gjithashtu dhe personat <strong>me</strong> rrezikim <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> që kanë kontaktuar individë<br />

<strong>me</strong> sëmundje <strong>të</strong> influencës. Në disa raste, profilaksia mund <strong>të</strong> indikohet edhe kur<br />

epidemia ekzistuese shkaktohet nga soji, i cili nuk mbulohet nga vaksina. Për më<br />

tepër detaje, shih Hoffmann 2006b.<br />

Prej dy grupeve <strong>të</strong> barnave në dispozicion, kohët e fundit janë vënë nën presion<br />

adamantanet (amantadine, rimantadine) kur u zbulua se prevalenca globale e<br />

viruseve adamantane-rezistente <strong>të</strong> influencës ësh<strong>të</strong> rritur në mënyrë <strong>të</strong> qar<strong>të</strong> nga<br />

0.4 % (1994-1995) në 12.3 % (2003-2004) (Bright 2005). Besohet se rritja e<br />

incidencës së rezistencës në Kinë ishte për shkak <strong>të</strong> rritjes së përdorimit <strong>të</strong> amantadinës<br />

nga dhënia pa rece<strong>të</strong> pas paraqitjes së sindromës akute respiratore serioze<br />

(SARS) (Hayden 2006). Në Shtetet e Bashkuara, 109/120 (91 %) rasteve <strong>të</strong><br />

izoluara <strong>të</strong> viruseve <strong>të</strong> influencës A (H3N2) gja<strong>të</strong> sezonit 2005-2006 deri <strong>me</strong> 12<br />

janar 2006, përmbanin një ndryshim aminoacidi në pozi<strong>të</strong>n 31 <strong>të</strong> proteinës M2,<br />

i cili bën rezistencën ndaj amantadinës dhe rimantadinës (CDC 2006, Bright<br />

2006). Në bazë <strong>të</strong> këtyre zbuli<strong>me</strong>ve, CDC lëshoi rekomandim <strong>të</strong> përkohshëm, që<br />

në Shtetet e Bashkuara për sezonin e mbetur <strong>të</strong> influencës së vitit 2005-2006, <strong>të</strong><br />

mos përdorej për kurim ose profilaks <strong>të</strong> influencës A as amantadina e as rimantadina.<br />

Për a<strong>të</strong> periudhë, nëse do <strong>të</strong> nevojitej <strong>të</strong> zgjidhej një bar antiviral për mjekim<br />

<strong>të</strong> influencës, rekomandohej përdorimi i oseltamivirit ose zanamivirit.<br />

Mjekimi epidemik<br />

Në rastet e pakomplikuara, pushimi në shtrat <strong>me</strong> hidratim adekuat ësh<strong>të</strong> trajtimi<br />

i zgjedhjes së parë për shumicën e pacien<strong>të</strong>ve adoleshen<strong>të</strong> dhe <strong>të</strong> rritur (Hoffmann<br />

2006b). Mjekimi <strong>me</strong> antibiotikë duhet <strong>të</strong> rezervohet për mjekimin e pneumonive<br />

sekondare bakteriale.<br />

Barnat më <strong>të</strong> vje<strong>të</strong>r, rimantadina dhe amantadina, janë efektivë ve<strong>të</strong>m kundër<br />

virusit <strong>të</strong> influencës A (CDC 2005). Megjitha<strong>të</strong>, ekzistojnë shumë pak <strong>të</strong> dhëna<br />

për veprimin te <strong>të</strong> moshuarit; barnat kanë më tepër efekte anësore; dhe sezonin<br />

2005/2006, CDC ka rekomanduar që ato <strong>të</strong> mos përdoren (shih më lart). Nëse<br />

janë përdorur rimantadine dhe amantadine, e rëndësish<strong>me</strong> ësh<strong>të</strong> që <strong>të</strong> reduktohet<br />

paraqitja e viruseve rezisten<strong>të</strong> në barnat antiviralë. Prandaj, mjekimi <strong>me</strong> amantadinë<br />

ose rimantadinë duhet <strong>të</strong> ndërpritet sa më shpejt që <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e mundur,<br />

zakonisht pas 3 – 5 di<strong>të</strong> mjekimi, ose brenda 24 – 48 ore pas shuarjes së shenjave<br />

dhe simptomave <strong>të</strong> sëmundjes (CDC 2005).<br />

Inhibitorët më <strong>të</strong> rinj <strong>të</strong> neuraminidazës janë licencuar për mjekimin e pacien<strong>të</strong>ve<br />

<strong>të</strong> moshës 1 vjet e më tepër (oseltamivir) ose 7 vjeç dhe më tepër (zanamivir). Ata<br />

indikohen te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> sëmundje akute <strong>të</strong> pakomplikuar që kanë simpto<strong>me</strong><br />

jo për më shumë se 2 di<strong>të</strong>. Kohëzgjatja e rekomanduar e mjekimit për <strong>të</strong> dy<br />

barnat ësh<strong>të</strong> 5 di<strong>të</strong>.

Profilaksia pandemike<br />

Menaxhimi individual 17<br />

Problem i madh për ne lidhur <strong>me</strong> sojin e ardhshëm pandemik <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës<br />

ësh<strong>të</strong>, se nuk ka vend në Tokë ku ai nuk mund <strong>të</strong> përhapet. Teorikisht,<br />

secili njeri do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> i infektuar <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e ri, qof<strong>të</strong> ai lypës në Paris ose<br />

president i një shteti <strong>të</strong> pasur perëndimor. Nëse <strong>virusin</strong> ju nuk do ta <strong>me</strong>rrni gja<strong>të</strong><br />

valës së parë <strong>të</strong> pandemisë, sigurisht se do ta <strong>me</strong>rrni gja<strong>të</strong> valës së dy<strong>të</strong>. Dhe nëse<br />

ju nuk do ta <strong>me</strong>rrni gja<strong>të</strong> valës së dy<strong>të</strong>, ju do ta <strong>me</strong>rrni gja<strong>të</strong> njërës prej epidemive<br />

<strong>të</strong> radhës. Nëse soji i ri i virusit <strong>të</strong> influencës pandemike prin për sëmundjet<br />

e influencës te njerëzit, secili duhet <strong>të</strong> nxi<strong>të</strong> përgjigjen e antitrupave mbroj<strong>të</strong>se<br />

kundër këtij virusi, sepse virusi do <strong>të</strong> mbetet <strong>të</strong> qëndrojë <strong>me</strong> ne për shumë vite.<br />

Antitrupat do <strong>të</strong> ofrojnë njëfarë mbrojtje kundër sojit <strong>të</strong> ri <strong>të</strong> influencës, por për<br />

t’u krijuar antitrupat, ju duhet ose <strong>të</strong> jeni <strong>të</strong> infektuar ose <strong>të</strong> vaksinuar.<br />

Supozohet se pak kohë pas paraqitjes së virusit <strong>të</strong> ri pandemik <strong>të</strong> influencës, për<br />

shumicën e pakrahasuesh<strong>me</strong> <strong>të</strong> 6,5 miliardë njerëzve nuk do <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> në dispozicion<br />

asnjë vaksinë. Pasi <strong>të</strong> je<strong>të</strong> parë se virusi trans<strong>me</strong>tohet në mënyrë efektive <strong>me</strong>s<br />

njerëzve, do <strong>të</strong> kalonte së paku 6 muaj kohë derisa <strong>të</strong> fillonte prodhimi i vaksinës<br />

korresponduese. Pastaj, furnizi<strong>me</strong>t nuk do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> përmbushin kërkesat për<br />

vaksinë, dhe vite <strong>të</strong> <strong>të</strong>ra do <strong>të</strong> kalonin derisa <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> prodhohej numër i<br />

mjaftueshëm i vaksinave për 6,5 miliardë njerëz. Përveç kësaj, kapacitetet prodhuese<br />

gjenden <strong>të</strong> përqendruara në Australi, Kanada, Francë, Gjermani, Itali, Japoni,<br />

Holandë, Mbre<strong>të</strong>ri <strong>të</strong> Bashkuar dhe Shtetet e Bashkuara, prandaj, pritet që<br />

shpërndarja e vaksinës do <strong>të</strong> kontrollohet nga ve<strong>të</strong> kombet prodhuese (Fedson<br />

2005). Ne <strong>të</strong> gjithë mund <strong>të</strong> marrim <strong>me</strong> <strong>me</strong>nd se kush do <strong>të</strong> shërbehet së pari.<br />

Andaj, si logjike mund <strong>të</strong> <strong>me</strong>rret, se shumica më e madhe e njerëzve që jetojnë<br />

sot në Tokë nuk do <strong>të</strong> kenë qasje për shumë muaj as në vaksinë e as në barnat antiviralë.<br />

Pa vaksinë në dispozicion ose <strong>me</strong> vaksinë <strong>të</strong> arritur shumë vonë, njerëzit<br />

do <strong>të</strong> përballen <strong>me</strong> nevojën e formulimit <strong>të</strong> strategjisë për veprim në situa<strong>të</strong>n e<br />

krijuar pandemike. Përballje ose ikje, kjo do <strong>të</strong> ishte pyetja që shumë njerëz do<br />

t’i shtronin vetvetes.<br />

Përballja <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e ri pandemik dhe shpresimi për përfundim <strong>të</strong> mirë, mbetet<br />

çështje në kudër <strong>të</strong> di<strong>me</strong>nsionit kohor. Realisht, ekzistojnë <strong>të</strong> dhëna kundërthënëse<br />

lidhur <strong>me</strong> kohën më kritike <strong>të</strong> infektimit:<br />

• Në epideminë e 1918-<strong>të</strong>, vala e parë që shpërtheu gja<strong>të</strong> muajve <strong>të</strong><br />

pranverës, ishte më pak vdekjeprurëse sesa e dyta, vala e vjesh<strong>të</strong>s (Barry<br />

2004). Ësh<strong>të</strong> besim i arsyeshëm se njerëzit e infektuar gja<strong>të</strong> valës së parë<br />

kanë njëfarë mbrojtje gja<strong>të</strong> valës së dy<strong>të</strong>. Kjo fle<strong>të</strong> në favor <strong>të</strong> përballjes<br />

sa më <strong>të</strong> hersh<strong>me</strong> <strong>të</strong> mundsh<strong>me</strong> <strong>me</strong> sojin e ri pandemik <strong>të</strong> influencës.<br />

• Mirëpo, më tepër <strong>të</strong> dhëna detajore nga vala e dy<strong>të</strong> e 1918-<strong>të</strong>s sugjerojnë<br />

<strong>të</strong> kundër<strong>të</strong>n: sa më vonë që dikush sëmuret gja<strong>të</strong> rrjedhjes së valës së<br />

dy<strong>të</strong>, për aq më <strong>të</strong> vogla janë gjasat që ai ose ajo do <strong>të</strong> vdesë, dhe për aq<br />

sëmundja do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më e leh<strong>të</strong> (Barry 2004). Qytetet e goditura<br />

më vonë, në përgjithësi pësonin më pak. Kështu, qytetet e bregut<br />

perëndimor <strong>të</strong> A<strong>me</strong>rikës, u godi<strong>të</strong>n më vonë, kishin përqindje më <strong>të</strong><br />

vogla <strong>të</strong> vdekjeve krahasuar <strong>me</strong> qytetet e bregut lindor; edhe Australia që<br />

nuk u godit nga vala e dy<strong>të</strong> deri më 1919, kishte përqindjen më <strong>të</strong> ulët<br />

nga çdo vend tje<strong>të</strong>r i zhvilluar (Barry 2004).

18 Influenca<br />

Feno<strong>me</strong>ni i vërejtur më së shpeshti te sëmundjet infektuese ësh<strong>të</strong> se mikrrobet<br />

patogjene bëhet më pak virulente <strong>me</strong> evoluimin e tyre në populla<strong>të</strong>n humane.<br />

Kjo do <strong>të</strong> favorizonte opsionin e dy<strong>të</strong>, p.sh., për shmangie ndaj virusit <strong>të</strong> ri <strong>të</strong> influencës<br />

për sa më gja<strong>të</strong> që <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e mundur. Një përparësi shtesë e kësaj zgjedhje<br />

ësh<strong>të</strong>, se disa muaj pas fillimit <strong>të</strong> pandemisë, kaosi fillestar në <strong>të</strong> cilin pashmangshëm<br />

do <strong>të</strong> ndeshet sistemi shënde<strong>të</strong>sor gja<strong>të</strong> shpërthi<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> mëdha, së paku do<br />

<strong>të</strong> zgjidhet pjesërisht.<br />

Opsioni më ekstrem për shmangie nga influenca do <strong>të</strong> ishte arratisja në skajet e<br />

largëta <strong>të</strong> globit – fshatin malor në Korzikë, shkre<strong>të</strong>tirën e Libisë, ose në Samoa<br />

(Barry 2004). Kjo mund <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> sukses, por edhe jo. Nëse bëhet i pashmangshëm<br />

konfrontimi direkt dhe i pambrojtur <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e ri, ende ësh<strong>të</strong> e mundsh<strong>me</strong> njëfarë<br />

mbrojtje: maska e fytyrës (mirëpo a do <strong>të</strong> jenë në dispozicion kudo? dhe për<br />

sa kohë?) dhe izolimi social (mosshkuarja nëpër taki<strong>me</strong>, qëndrimi sa më gja<strong>të</strong> që<br />

<strong>të</strong> je<strong>të</strong> e mundur në sh<strong>të</strong>pi) – po çfarë nëse ju punoni si arkëtare në supermarketin<br />

e s<strong>të</strong>rmbushur <strong>të</strong> Parizit; si drejtues i trenit <strong>të</strong> <strong>me</strong>trosë së Londrës; si nëpunës në<br />

sportelin e pos<strong>të</strong>s në Berlin? Nëse nuk do <strong>të</strong> punoni për disa muaj, prej nga do <strong>të</strong><br />

<strong>me</strong>rrnit <strong>të</strong> holla? A mund <strong>të</strong> ndaheni plo<strong>të</strong>sisht nga bota? Nga stili i je<strong>të</strong>s suaj?<br />

Mjekimi gja<strong>të</strong> kohës së pandemisë<br />

Ne nuk e dimë se a do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> i ndjeshëm soji i ardhshëm pandemik i influencës<br />

ndaj barnave ekzistues antiviralë. Nëse pandemia do <strong>të</strong> shkaktohej prej virusit<br />

<strong>H5N1</strong>, indibitorët e neuraminidazës oseltamivir dhe zanamivir do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong><br />

ishin kyç për planifikimin pandemik (Moscona 2005). Sërish, shumica e njerëzve<br />

në Tokë nuk do <strong>të</strong> kenë qasje në këto barna. Rezervat e tyre janë shumë <strong>të</strong> vogla<br />

dhe nuk do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> ndërtohen <strong>me</strong> leh<strong>të</strong>si kapacitetet e reja prodhuese. Edhe<br />

në vendet që kanë krijuar stoqet e oseltamivirit, shpërndarja e barit <strong>të</strong> pamjaftueshëm<br />

krahas nevojave, do <strong>të</strong> bëjë proble<strong>me</strong> <strong>të</strong> konsideruesh<strong>me</strong> në etikën e<br />

mjekimit. Në disa vende <strong>me</strong> dalli<strong>me</strong> <strong>të</strong> theksuara sociale (p.sh., disa shtete <strong>të</strong><br />

Afrikës dhe A<strong>me</strong>rikës Latine; ShBA-<strong>të</strong>), mund <strong>të</strong> shkaktohen rrëmuja sociale.<br />

Përvoja e nxjerr nga mjekimi i sëmundjes <strong>H5N1</strong> te njeriu ësh<strong>të</strong> e kufizuar dhe<br />

raportet klinike <strong>të</strong> publikuara deri në di<strong>të</strong>t e sot<strong>me</strong> përfshijnë ve<strong>të</strong>m disa pacien<strong>të</strong><br />

(Yuen 1998, Chan 2002, Hien 2004, Chotpitayasunondh 2005, WHO 2005,<br />

de Jong 2005). Veçanërisht, doza optimale dhe kohëzgjatja e mjekimit <strong>me</strong> oseltamivir<br />

te sëmundja <strong>H5N1</strong> ësh<strong>të</strong> e pasigurt, dhe janë propozuar rekomandi<strong>me</strong>t<br />

e para vijuese (WHO 2005):<br />

• Filloni mjekimin <strong>me</strong> oseltamivir sa më herët që <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e mundur. Meqë<br />

infeksionet <strong>H5N1</strong> vazhdojnë <strong>të</strong> kenë përqindje <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> <strong>të</strong> mortalitetit,<br />

nëse ekzistojnë prova për praninë e replikimit viral <strong>me</strong>rr në konsidera<strong>të</strong><br />

fillimin e mjekimit edhe deri në 8 di<strong>të</strong> pas fillimit <strong>të</strong> paraqitjes së simptomave<br />

(WHO 2005, de Jong 2005).<br />

• Konsideroni rritjen e dozës së oseltamivirit te sëmundjet e rënda (për <strong>të</strong><br />

rriturit, 150mg, dy herë në di<strong>të</strong>) dhe vazhdimin e mjekimit për kohë më<br />

<strong>të</strong> gjata (7 – 10 di<strong>të</strong> ose më gja<strong>të</strong>) (WHO 2006d).<br />

Edhe pse oseltamiviri përgjithësisht tolerohet mirë, sidomos efektet anësore gastrointestinale<br />

mund <strong>të</strong> bëhen më <strong>të</strong> rënda <strong>me</strong> rritjen e dozave, veçanërisht mbi<br />

300 mg/di<strong>të</strong> (WHO 2006d). Për më shumë hollësi, shih Hoffmann 2006b.

Menaxhimi global<br />

Menaxhimi global 19<br />

Menaxhimi i rasteve <strong>të</strong> shpërthi<strong>me</strong>ve epidemike <strong>të</strong> influencës ësh<strong>të</strong> i definuar në<br />

mënyrë <strong>të</strong> qar<strong>të</strong>, mirëpo ësh<strong>të</strong> më pak i qar<strong>të</strong> për rastet pandemike.<br />

Menaxhimi epidemik<br />

Esenca e intervenimit mjekësor gja<strong>të</strong> periudhës interpandemike ësh<strong>të</strong> vaksinimi<br />

(shih pasqyrën në CDC 2005). Meqë viruset e influencës vazhdimisht pësojnë<br />

mutacione, formulimi i vaksinës duhet <strong>të</strong> rihulumtohet për çdo vit. Prodhimi i<br />

vaksinës ësh<strong>të</strong> procedurë e konsoliduar shumë mirë: gja<strong>të</strong> <strong>të</strong>rë vitit, qendrat për<br />

mbikëqyrje <strong>të</strong> influencës, në 82 shtete nga <strong>të</strong> gjitha anët e bo<strong>të</strong>s, monitorojnë sojet<br />

qarkulluese <strong>të</strong> influencës dhe vëzhgojnë trendin e zhvilli<strong>me</strong>ve. Pastaj, OBSHja<br />

cakton sojet që më së shumti do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> reprezentojnë sojet që do <strong>të</strong> jenë<br />

në qarkullim gja<strong>të</strong> stinëve dimërore <strong>të</strong> vitit <strong>të</strong> ardhshëm, dhe prodhuesit e vaksinave<br />

fillojnë prodhimin e vaksinës. Vendimi mbi kompozimin e “koktejit” <strong>të</strong><br />

ardhshëm <strong>me</strong>rret çdo vit në muajin shkurt për dimrin vijues <strong>të</strong> hemisferës veriore<br />

(WHO 2006b) dhe në muajin shtator për dimrin vijues <strong>të</strong> hemisferës jugore (për<br />

më tepër hollësi, shih Korsman 2006 dhe figurën në http://influenzareport.com/<br />

link.php?id=15). Parashikimi i ndryshi<strong>me</strong>ve evolutive <strong>të</strong> hemaglutininës virale<br />

nuk ësh<strong>të</strong> i leh<strong>të</strong> dhe jo gjithmonë <strong>me</strong> sukses. Në vitet kur soji i parashikuar nuk<br />

përputhet <strong>me</strong> sojin e bo<strong>të</strong>s reale, mbrojtja nga vaksina e influencës mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong><br />

më e ulët se 30 %.<br />

Menaxhimi pandemik<br />

– Shih gjithashtu Reyes-Terán 2006 dhe WHO 2006c –<br />

Pandemi<strong>të</strong> serioze <strong>të</strong> influencës janë <strong>të</strong> rralla dhe paraqesin ngjarje <strong>të</strong> paparashikuesh<strong>me</strong>.<br />

Menaxhimi i situatave <strong>të</strong> paparashikuesh<strong>me</strong> kërkon njëfarë llogaritje<br />

paraprake <strong>të</strong> madhësisë së problemit që gjendet para nesh. Ndikimi në shëndetin<br />

e njerëzve mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> i llojllojshëm dhe mund <strong>të</strong> shprehet <strong>me</strong>:<br />

• numrin e individëve <strong>të</strong> infektuar,<br />

• numrin e individëve <strong>të</strong> sëmurë,<br />

• numrin e pacien<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> hospitalizuar dhe<br />

• numrin e vdekjeve.<br />

Në përgjithësi <strong>me</strong>ndohet se gja<strong>të</strong> vitit <strong>të</strong> parë <strong>të</strong> pandemisë së ardhsh<strong>me</strong> do <strong>të</strong><br />

infektohen 2 miliardë njerëz <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e ri dhe se gjysma prej tyre do <strong>të</strong> kenë<br />

simptoma. Më pak <strong>të</strong> sakta janë vlerësi<strong>me</strong>t lidhur <strong>me</strong> numrin e njerëzve që do<br />

<strong>të</strong> kenë nevojë për mjekim në spital si dhe për numrin e vdekjeve. Gja<strong>të</strong> pandemisë<br />

së vitit 1957 dhe 1968, mortaliteti i skajshëm (ekscesiv) ishte vlerësuar në<br />

rreth një milion për secilën pandemi. Kjo ndryshon krej<strong>të</strong>sisht nga pandemia e<br />

influencës e vitit 1918, vlerësohet se kanë vdekur 50 milionë njerëz. Mortaliteti<br />

skajor gja<strong>të</strong> pandemive <strong>të</strong> fundit <strong>të</strong> influencës sillej nga 26 deri 2777 për 100,000<br />

banorë (tab. 2). Me llogaritjet për numrin e sotshëm <strong>të</strong> popullsisë, këto shifra do<br />

<strong>të</strong> shndërroheshin në 1,7 milion deri 180 milionë vdekje.

20 Influenca<br />

Në vendet si Franca, Spanja dhe Gjermania, mortaliteti vjetor nga <strong>të</strong> gjitha<br />

shkaqet ësh<strong>të</strong> rreth 900 vdekje për 100,000 banorë. Prandaj, pandemia katastrofike<br />

<strong>me</strong> një kurs prej ve<strong>të</strong>m disa muajsh, do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> shkaktonte tri herë më<br />

tepër vdekje seç paraqiten zakonisht gja<strong>të</strong> një viti. Në <strong>të</strong> vërtet, në <strong>të</strong> gjitha vendet<br />

do <strong>të</strong> paraqiteshin çrregulli<strong>me</strong> ekonomike dhe sociale në shkallë <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong>. Në<br />

bo<strong>të</strong>n e <strong>me</strong>dieve <strong>të</strong> fuqish<strong>me</strong>, <strong>me</strong> mbulesën e ngjarjes katastrofike, sigurisht se do<br />

<strong>të</strong> krijohej një atmosferë <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> ato <strong>të</strong> skenarëve <strong>të</strong> luf<strong>të</strong>s. Për dallim,<br />

episodi pandemik i bu<strong>të</strong> i ngjashëm <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> vitit 1968 do <strong>të</strong> kalonte afërsisht<br />

pavënëre dhe pa efekt <strong>të</strong> konsiderueshëm në siste<strong>me</strong>t nacionale <strong>të</strong> kujdesit shënde<strong>të</strong>sor<br />

dhe ekonominë globale.<br />

Brenga se bota do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> kalonte edhe një herë nëpër skenarin e njëj<strong>të</strong> <strong>të</strong> vitit<br />

1918 bazohet në vrojti<strong>me</strong>t e dala, se përhapja aktuale e virusit <strong>H5N1</strong> ka karakteristika<br />

shumë <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e pandemisë së vitit 1918 (Taubenberger<br />

2005). Megjitha<strong>të</strong>, nëse virusit <strong>H5N1</strong> do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> virusi kandidat për pandeminë<br />

e ardhsh<strong>me</strong> katastrofike <strong>të</strong> influencës, pse a<strong>të</strong>herë ai deri më tani nuk ka fituar<br />

af<strong>të</strong>sinë e përhapjes së leh<strong>të</strong> në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> njerëzve? Gja<strong>të</strong> viteve <strong>të</strong> kaluara, <strong>H5N1</strong> ka<br />

pasur edhe kohën edhe mundësinë për <strong>të</strong> ndryshuar në një soj pandemik. Pse nuk<br />

ka ngjarë kjo? Dhe nëse nuk ka arritur për gati 10 vjet, pse do <strong>të</strong> ndryshonte në<br />

<strong>të</strong> ardh<strong>me</strong>n? Ësh<strong>të</strong> e vërtet se nga 16 nëntipat H <strong>të</strong> influencës, ve<strong>të</strong>m për tre (H1,<br />

H2 dhe H3) dihet që kanë shkaktuar pandemi te njerëzit (1918, 1957, 1968 dhe<br />

ndoshta 1889 [Dowdle 2006]), dhe madje ësh<strong>të</strong> supozuar se viruset H5 janë <strong>të</strong><br />

paaf<strong>të</strong> për trans<strong>me</strong>tim efecient nga njeriu në njeri. A do <strong>të</strong> zbulojmë një di<strong>të</strong> se viruset<br />

H5 nuk kanë virulencë <strong>të</strong> mjaftuesh<strong>me</strong> për <strong>të</strong> shkaktuar pandemi humane,<br />

sepse <strong>të</strong> gjithë nëntipat e mundsh<strong>me</strong> nuk mund <strong>të</strong> rekombinohen për <strong>të</strong> formuar<br />

soj funksional pandemik human? Kë<strong>të</strong> ne ende nuk e dimë.<br />

Përveç mutacionit gradual, <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> <strong>të</strong> cilit virusi avian i influencës mund <strong>të</strong><br />

transformohet në <strong>virusin</strong> human <strong>të</strong> influencës, mënyra e dy<strong>të</strong> për<strong>me</strong>s së cilës<br />

mund <strong>të</strong> gjenerohen viruset e reja pandemike ësh<strong>të</strong> rekombinimi gjenetik. Pasojë<br />

e këtij feno<strong>me</strong>ni ishin dy pandemi<strong>të</strong>, pandemia e vitit 1957 dhe 1968. Të<br />

dyja ishin relativisht <strong>të</strong> buta dhe krejt ndryshe prej asaj çfarë kishte ngjarë në<br />

vitin 1918. Ekzistojnë disa dëshmi, që viruset e rekombinuar <strong>të</strong> vitit 1918 mund<br />

<strong>të</strong> ishin më pak virulen<strong>të</strong> sesa ata <strong>me</strong> ekspresion <strong>të</strong> koordinuar <strong>të</strong> <strong>të</strong> gjithë te<strong>të</strong><br />

gjeneve <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> vitit 1918 (Tumpey 2005). Kjo, a do <strong>të</strong> tho<strong>të</strong> se pandemi<strong>të</strong><br />

Tabela 2: Numri i vdekjeve për pandemi<strong>të</strong> e shek. XX dhe<br />

parashiki<strong>me</strong>t për pandeminë e ardhsh<strong>me</strong><br />

1918<br />

1957<br />

1968<br />

Popullsia Numri i vdekjeve për 100,000 banorë<br />

1.8 miliard<br />

3.8 miliardë<br />

4.5 miliardë<br />

50 milionë<br />

1 milion<br />

1 milion<br />

e radhës 6.5 miliardë 1.7 milion<br />

180 milionë<br />

2777<br />

26<br />

26<br />

26<br />

2777<br />

Sipas <strong>të</strong> dhënave nga http://www.census.gov/ipc/www/world.html dhe<br />

http://www.prb.org/Content/NavigationMenu/PRB/Educators/Human_<br />

Population/Population_Growth/Population_Growth.htm

Menaxhimi global<br />

e dala nga rastet rekombinuese <strong>të</strong> një virusi human dhe një virusi avian janë më<br />

<strong>të</strong> buta, krahasuar <strong>me</strong> pandemi<strong>të</strong> që shkaktohen prej një virusi që grumbullon<br />

ngadalë mutacionet për <strong>të</strong> “migruar” nga shpendët e ujërave te njeriu, si nikoqiri<br />

i ri i tyre? As kë<strong>të</strong> ne nuk mund ta dimë.<br />

Katastrofa e 1918-<strong>të</strong>s mund edhe <strong>të</strong> mos përsëritet kurrë më. Po ësh<strong>të</strong> fakt se<br />

ka ngjarë influenca pandemike e 1918-<strong>të</strong>s, dhe se planifikimi i mirë nënkupton<br />

përgatitjen edhe për më <strong>të</strong> keqen. Meqë ësh<strong>të</strong> e pamundur që <strong>të</strong> parashikohet se<br />

pandemia e ardhsh<strong>me</strong> a do <strong>të</strong> rezultojë <strong>me</strong> ~20 ose ~2000 vdekje për 100,000<br />

banorë, bashkësia ndërkombëtare do <strong>të</strong> duhej <strong>të</strong> përgatitej për numrin 2000. Tri<br />

vijat e mbrojtjes janë pengimi i përhapjes së virusit, barnat dhe vaksina.<br />

Pengimi i përhapjes së virusit<br />

Pengimi i përhapjes së virusit (ang. contain<strong>me</strong>nt) dhe eliminimi i sojit pandemik<br />

<strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës në vendin e origjinës së tij vlerësohet si i mundshëm nëse<br />

kombinohet profilaksa antivirale dhe masat për izolim social (Ferguson 2005,<br />

Longini 2005). OBSH-ja për arritjen e këtij qëllimi, kohët e fundit ka filluar <strong>të</strong><br />

krijojë rezerva ndërkombëtare prej 3 milionë kurash komplete <strong>të</strong> barnave antiviralë<br />

për shpërndarje në lokacionin ku së pari herë lind influenca pandemike<br />

(WHO 20000824).<br />

Nëse pandemia nuk do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> pengohej në stadin e hershëm <strong>të</strong> përhapjes<br />

së saj, intervenimi shumë i shpej<strong>të</strong>, së paku do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> vononte përhapjen<br />

ndërkombëtare dhe për <strong>të</strong> pasur kohë për <strong>të</strong> ndërmarrë diç më shumë. Kriteret<br />

kyçe për suksesin e kësaj strategjie tashmë janë përpiluar (Ferguson 2005).<br />

Megjitha<strong>të</strong>, nuk dihet strategjia optimale për përdorimin e rezervës ndërkombëtare<br />

<strong>të</strong> barnave antiviralë, sepse asnjëherë më parë nuk ësh<strong>të</strong> provuar ndalja e<br />

influencës pandemike në mo<strong>me</strong>ntin e lindjes në vendin e burimit <strong>të</strong> saj.<br />

Barnat<br />

Në kohën kur pandemia do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> në zhvillim e sipër, dhe në kohën kur vaksina<br />

ende nuk do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> në dispozicion, përgjigja nacionale varet nga qasja në barnat<br />

antiviralë. Meqë kërkesa për barnat do <strong>të</strong> tejkalojë mundësi<strong>të</strong> e furnizimit<br />

<strong>me</strong> to, disa qeveri shtetesh kanë vlerësuar si mundësi reale rezervimin e barnave<br />

antiviralë, ose në formë <strong>të</strong> kapsulave ose <strong>të</strong> rezervave <strong>të</strong> përbërësve aktivë farmaceutikë.<br />

Debati ende nuk ka përfunduar lidhur <strong>me</strong> a<strong>të</strong> se cilat barna duhet rezervuar. Deri<br />

më tani, kryesisht oseltamiviri ësh<strong>të</strong> zgjedhur për mbushjen e rezervave <strong>me</strong> inhibitorë<br />

<strong>të</strong> neuraminidazës. Pas zbulimit <strong>të</strong> viruseve rezistuese në oseltamivir tek<br />

infeksionet serioze <strong>H5N1</strong>, në arsenalin për mjekimin e infeksioneve <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong><br />

influencës A (<strong>H5N1</strong>) do <strong>të</strong> duhej <strong>të</strong> përfshiheshin edhe barna <strong>të</strong> tjera antivirale,<br />

për <strong>të</strong> cilat viruset e influencës rezistues në oseltamivir kanë treguar ndjeshmëri<br />

(de Jong 2005), <strong>me</strong> fjalë tjera: zanamivir.<br />

Dobia prej rezervimit <strong>të</strong> adamantaneve ësh<strong>të</strong> më pak e qar<strong>të</strong>. Izolatet <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong><br />

marra nga pacien<strong>të</strong>t në Kinë gja<strong>të</strong> vitit 2003, si dhe një vijë e viruseve aviane<br />

dhe humane <strong>H5N1</strong> në Tajlandë, Vietnam dhe Kamboxhë, ishin rezistues ndaj<br />

adamantaneve (Hayden 2006). Megjitha<strong>të</strong>, kohët e fundit sojet e izoluara nga<br />

21

22 Influenca<br />

ato qarkulluese në Indonezi, Kinë, Mongoli, Rusi dhe Turqi, duket se janë <strong>të</strong><br />

ndjeshëm në amantadinë (Hayden 2005).<br />

Shikuar nga efekti ekonomik, ekzistojnë <strong>të</strong> dhëna se edhe rezervimi i inhibitorëve<br />

<strong>të</strong> shtrenj<strong>të</strong> <strong>të</strong> neuraminidazës mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> i leverdishëm në mjekimin<br />

e pacien<strong>të</strong>ve, dhe nëse sigurohen rezerva adekuate, edhe për dhënie si profilaks<br />

postekspzuese personave <strong>të</strong> kontaktit <strong>të</strong> ngush<strong>të</strong> (Balicer 2005). Kur krahasohen<br />

strategji<strong>të</strong> për rezervimin e këtyre barnave për mjekim dhe parandalim <strong>të</strong><br />

influencës në Singapur, ve<strong>të</strong>m strategjia e mjekimit tregon përfiti<strong>me</strong> optimale<br />

ekonomike: rezervimi i barnave antivirale për 40% <strong>të</strong> popullsisë, do <strong>të</strong> shpëtonte<br />

418 jeta dhe $414 milionë, <strong>me</strong> çmimin prej $52.6 milionë për një cikël afati përdorues<br />

<strong>të</strong> barnave antiviralë <strong>të</strong> rezervuar. Strategjia e profilaksës ishte <strong>me</strong> leverdi<br />

ekonomike te subpopullacionet e rrezikut <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>, <strong>të</strong> cilat pësojnë 78% <strong>të</strong> rasteve<br />

<strong>të</strong> vdekjeve, dhe te pandemi<strong>të</strong> që kanë përqindjen e vdekjeve > 0.6%. Profilaksia<br />

te pandemi<strong>të</strong> <strong>me</strong> përqindje <strong>të</strong> fatalitetit prej 5% do <strong>të</strong> shpëtonte 50,000 jeta dhe<br />

$81 milionë (Lee 2006).<br />

Pasi që <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> filluar pandemia, besohet se vendet pa rezerva <strong>të</strong> barnave antiviralë<br />

nuk do <strong>të</strong> ishin në gjendje <strong>të</strong> blinin stoqe <strong>të</strong> reja. Prandaj ësh<strong>të</strong> sugjeruar që<br />

qeveri<strong>të</strong> <strong>të</strong> marrin vendi<strong>me</strong> ligjore, <strong>të</strong> cilat do tu mundësonin prodhuesve lokalë<br />

<strong>të</strong> barnave gjenerike, fillimin e prodhimit <strong>të</strong> antiviralëve sipas ligjeve nacionale <strong>të</strong><br />

patentave ose ti importojnë barnat <strong>me</strong> çmi<strong>me</strong> <strong>të</strong> favorsh<strong>me</strong> (Lokuge 2006). Në<br />

Evropë, disa qeveri provojnë <strong>të</strong> krijojnë rezerva <strong>të</strong> ihibitorit <strong>të</strong> neuraminidazës<br />

oseltamivir për 25% <strong>të</strong> popullsisë. Numri i dozave mjekuese <strong>të</strong> nevojsh<strong>me</strong> për arritjen<br />

e shkallës së këtillë “<strong>të</strong> mbulesës” bazohet në mjekimin standard prej 75 mg,<br />

dy herë në di<strong>të</strong>, për 5 di<strong>të</strong> rresht. Mirëpo, nëse do <strong>të</strong> nevojitej përshkrimi i dozave<br />

dyherë më <strong>të</strong> larta dhe 2herë për kohë më <strong>të</strong> gja<strong>të</strong> (WHO 2005, WHO 2006d)<br />

te një numër i konsiderueshëm i pacien<strong>të</strong>ve, a<strong>të</strong>herë del se rezervat e llogaritura<br />

për 25% <strong>të</strong> populla<strong>të</strong>s do <strong>të</strong> harxhoheshin shumë më shpejt seç llogaritet. Për<br />

informacion më <strong>të</strong> hollësishëm rreth kurimit <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntoz <strong>të</strong> influencës, shih<br />

Hoffmann 2006b.<br />

Vaksinat<br />

Në kushtet ideale, në di<strong>të</strong>n e fillimit <strong>të</strong> pandemisë do <strong>të</strong> duhej <strong>të</strong> kishim në<br />

dispozicion 6.5 miliardë doza vaksine; më tej, do <strong>të</strong> duhej <strong>të</strong> kishim 6.5 miliardë<br />

shiringa <strong>të</strong> gatsh<strong>me</strong> për injektim <strong>të</strong> vaksinës; dhe gjithashtu, do <strong>të</strong> duhej <strong>të</strong><br />

kishim numër <strong>të</strong> pakufizuar <strong>të</strong> personelit shënde<strong>të</strong>sor <strong>të</strong> gatshëm për dhënien e<br />

vaksinës.<br />

Ne nuk jetojmë në bo<strong>të</strong>n ideale. Aktualisht, bota disponon <strong>me</strong> kapacitetin vjetor<br />

prodhues ve<strong>të</strong>m për rreth 300 milionë vaksina trivalente <strong>të</strong> influencës, shumica<br />

prej <strong>të</strong> cilave prodhohet ve<strong>të</strong>m në nën<strong>të</strong> shtete (Fedson 2005). 300 milionë doza<br />

trivalente <strong>të</strong> influencës bëjnë 900 milionë doza njëvalente, <strong>të</strong> mjaftuesh<strong>me</strong> për<br />

vaksinimin e 450 milionë njerëzve <strong>me</strong> një vaksinë iniciale dhe një dozë freskuese<br />

– nëse vaksina <strong>H5N1</strong> do <strong>të</strong> ishte imunogjenikisht e shkallës së kënaqsh<strong>me</strong>.<br />

Aktualisht vaksinat e influencës përgatiten në vezët e embrionuara <strong>të</strong> pulave,<br />

proces që ësh<strong>të</strong> përsosur para më se 50 vjetve (Osterholm 2005). Ndoshta, <strong>me</strong><br />

teknologji<strong>të</strong> e reja do <strong>të</strong> arrihet prodhimi i sasive më <strong>të</strong> mëdha (Palese 2006).<br />

Vaksina ideale do <strong>të</strong> siguronte mbrojte kundër <strong>të</strong> gjitha subtipave <strong>të</strong> influencës

Menaxhimi global 23<br />

A (Neirynck 1999, Fiers 2004, De Filette 2006), mirëpo këto vaksina gjenden<br />

ende në stadin eksperi<strong>me</strong>ntal dhe nuk do <strong>të</strong> jenë për prodhim industrial edhe<br />

për shumë vite.<br />

Shpërndarja<br />

Kur furnizi<strong>me</strong>t <strong>me</strong> barna dhe vaksina janë <strong>të</strong> kufizuara, autoritetet e sistemit<br />

shënde<strong>të</strong>sor duhet <strong>të</strong> vendosin se kush do <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> përparësi furnizimi <strong>me</strong> barnat<br />

dhe vaksinat e këtilla. Kush do furnizoheshin së pari: <strong>të</strong> rinj<strong>të</strong> apo <strong>të</strong> moshuarit<br />

(Simonsen 2004)? Nëse për standard <strong>të</strong> matjes së efektivitetit <strong>të</strong> intervenimit<br />

mjekësor <strong>me</strong>rret numri i parandalimit <strong>të</strong> vdekjeve, a<strong>të</strong>herë do t’u jepej përparësi<br />

grupeve <strong>të</strong> moshuara – <strong>me</strong> supozimin se tek ata do <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> një përgjigje adekuate<br />

<strong>me</strong> antitrupa ndaj vaksinës pandemike. Mirëpo, nëse çështja ësh<strong>të</strong> <strong>të</strong> minimizohet<br />

humbja e viteve <strong>të</strong> je<strong>të</strong>s, a<strong>të</strong>herë, vaksina ndoshta do <strong>të</strong> përdorej më së miri<br />

nëse do t’u jepej <strong>të</strong> rinjve dhe <strong>të</strong> rriturve <strong>të</strong> moshës <strong>me</strong>satare (Simonsen 2004).<br />

Qeveria e Australisë ka njoftuar, se në rastin e pandemisë, rezerva e saj <strong>me</strong> barna<br />

antiviralëve do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e kufizuar dhe e rezervuar për personat e lis<strong>të</strong>s racionale<br />

konfidenciale (Lokuge 2006). Cilët persona janë në a<strong>të</strong> lis<strong>të</strong>? Mjekët, zjarrfikësit,<br />

forcat policore, apo politikanët dhe personat shumë <strong>të</strong> rëndësishëm (VIP-at)?<br />

Eksper<strong>të</strong>t kërkojnë, që para fillimit <strong>të</strong> pandemisë <strong>të</strong> hartohet korniza për caktimin<br />

e grupeve <strong>me</strong> përparësi, dhe se ajo kornizë duhet miratuar paraprakisht<br />

dhe <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e përshtatsh<strong>me</strong> aty për aty, në përputhje <strong>me</strong> nivelin real <strong>të</strong> pandemisë<br />

katastrofike (Simonson 2004).<br />

Konkluzion<br />

Lajmi i mirë nga hulumtimi epidemiologjik ësh<strong>të</strong> se pandemi<strong>të</strong> e kaluara, para<br />

paraqitjes së tyre, kishin dhënë shenjat paralajmëruese. Në pranverën e vitit 1918,<br />

vala paralajmëruese pandemike ishte paraqitur 6 muaj para valës së dy<strong>të</strong> fatale <strong>të</strong><br />

vjesh<strong>të</strong>s së atij viti (Olson 2005). Virusi aziatik H2N2 i influencës ishte tipizuar<br />

qysh në verën e hersh<strong>me</strong> <strong>të</strong> vitit 1957, mirëpo, mortaliteti signifikant në SHBA<br />

nuk u paraqit deri në tetor – dhe në vitin 1968, në Evropë, vala pandemike e<br />

mortalitetit arriti kulmin e saj më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> pikërisht pas një viti nga paraqitja e parë<br />

e sojit pandemik (Simonson 2004).<br />

Studi<strong>me</strong>t epidemiologjike <strong>të</strong> pandemive <strong>të</strong> shek. XX mundësojnë njëfarë përfytyrimi<br />

<strong>të</strong> asaj se çfarë do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> ndodhë kur <strong>të</strong> paraqitet influenca e ardhsh<strong>me</strong><br />

pandemike (Simonson 2004):<br />

• Parashikimi i ndikimit në mortalitet ësh<strong>të</strong> i vështirë, mirëpo besohet<br />

shumë për zhvendosje kah grupmoshat më <strong>të</strong> reja dhe se numri më i<br />

madh i vdekjeve do <strong>të</strong> bie tek njerëzit nën 65 vjeç.<br />

• Influenca pandemike gjithmonë nuk ësh<strong>të</strong> si shtrëngata e befasish<strong>me</strong>,<br />

dhe <strong>me</strong> rikthim <strong>të</strong> qiellit <strong>të</strong> hapur. Anasjelltas, shkalla e mortalitetit<br />

mund <strong>të</strong> mbetet e lar<strong>të</strong> edhe për shumë vite – gja<strong>të</strong> së cilës kohë, kërkesa<br />

për vaksinën efektive do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e madhe.<br />

• Në shekullin e njëze<strong>të</strong>, që te tri pandemi<strong>të</strong>, numri më i madh i vdekjeve<br />

rezultuese paraqitej 6 muaj deri në një vit pas shfaqjes së parë <strong>të</strong> virusit<br />

pandemik, gjë që sugjeron se vrojtimi intensiv dhe në kohën e duhur i

24 Influenca<br />

mortalitetit specifik për grupet moshore dhe viruseve <strong>të</strong> reja <strong>të</strong> influencës,<br />

mund <strong>të</strong> sigurojnë kohë <strong>të</strong> mjaftuesh<strong>me</strong> për prodhim dhe<br />

shpërndarje <strong>të</strong> vaksinës dhe barnave antivirale, për parandalimin e një<br />

numri, në mos më <strong>të</strong> madhit, <strong>të</strong> vdekjeve.<br />

Pandemia e ardhsh<strong>me</strong> do <strong>të</strong> vijë, porse ne nuk e dimë se kur do <strong>të</strong> vijë. Ne nuk e<br />

dimë as se sa serioze do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> ajo. A do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e bu<strong>të</strong> si dy pandemi<strong>të</strong> e fundit, e<br />

1968-<strong>të</strong>s dhe 1957-<strong>të</strong>s, kur soji i ri pandemik rezultoi nga rekombinimi i sojeve<br />

paraekzistuese humane <strong>të</strong> influencës <strong>me</strong> një soj avian? Ose, a do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> po aq<br />

katastrofike si ishte pandemia e 1918-<strong>të</strong>s?<br />

Ve<strong>të</strong>m e ardhmja do <strong>të</strong> dëshmojë <strong>të</strong> vërte<strong>të</strong>n. Të jemi <strong>të</strong> përgatitur!<br />

Lidhje <strong>të</strong> dobish<strong>me</strong><br />

<strong>Influenza</strong>. Special Issue of the Journal of E<strong>me</strong>rging Infectious Diseases, 2006. http://<br />

www.cdc.gov/ncidod/EID/index.htm<br />

Pandemic <strong>Influenza</strong>: Confronting a e-e<strong>me</strong>rgent Threat. Special Issue of the Journal<br />

of Infectious Diseases, 1997. http://www.journals.uchicago.edu/JID/journal/contents/<br />

v176nS1.html<br />

Intervista<br />

Interview with Dr. Jeffrey Taubenberger. Spanish and avian flu pandemics. Nature<br />

Podcast, 6 October 2006 – http://www.nature.com/nature/podcast/v437/n7060/<br />

nature-2005-10-06.mp3<br />

Interview with Dr. Frederick Hayden on antiviral resistance in influenza viruses. 23<br />

February 2006 – http://content.nejm.org/cgi/content/full/354/8/785/DC1<br />

Interview with Dr.Anne Moscona on the clinical implications of oseltamivir resistance.<br />

22 December 2005 – http://content.nejm.org/cgi/content/full/353/25/2633/DC1<br />

Interview with Dr. Michael Osterholm on preparing for an influenza pandemic. 5 May<br />

2005 – http://content.nejm.org/cgi/content/full/352/18/1839/DC1<br />

Referenca<br />

1. Amonsin A, Payungporn S, Theamboonlers A, et al. Genetic characterization of <strong>H5N1</strong><br />

influenza A viruses isolated from zoo tigers in Thailand. Virology 2006; 344: 480-91. Epub 2005<br />

Sep 27. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16194557<br />

2. Aoki FY, Macleod MD, Paggiaro P, et al. Early administration of oral oseltamivir increases the<br />

benefits of influenza treat<strong>me</strong>nt. J Antimicrob Chemother 2003; 51: 123-9. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12493796 - Full text at<br />

http://jac.oxfordjournals.org/cgi/content/full/51/1/123<br />

3. Apisarnthanarak A, Kitphati R, Thongphubeth K, et al. Atypical avian influenza (<strong>H5N1</strong>). E<strong>me</strong>rg<br />

Infect Dis 2004; 10: 1321-4.<br />

http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol10no7/04-0415.htm

Referenca<br />

4. Balicer RD, Huerta M, Davidovitch N, Grotto I. Cost-benefit of stockpiling drugs for influenza<br />

pandemic. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2005; 11: 1280-2. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16102319 - Full text at<br />

http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol11no08/04-1156.htm<br />

5. Barry JM. 1918 revisited: lessons and suggestions for further inquiry. In: Board on Global<br />

Health. The Threat of Pandemic <strong>Influenza</strong>: Are We Ready? The National Academies Press 2004.<br />

Available from<br />

http://darwin.nap.edu/books/0309095042/html/58.html<br />

6. Basler CF, Reid AH, Dybing JK, et al. Sequence of the 1918 pandemic influenza virus<br />

nonstructural gene (NS) seg<strong>me</strong>nt and characterization of recombinant viruses bearing the<br />

1918 NS genes. Proc Natl Acad Sci U S A 2001; 98: 2746-51. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=11226311 - Full text at<br />

http://www.pnas.org/cgi/content/full/98/5/2746<br />

7. Behrens G, Stoll M. Pathogenesis and Immunology. In: <strong>Influenza</strong> <strong>Report</strong>. Kamps BS, Hoffmann<br />

C, Preiser W. Flying Publisher, Wuppertal, 2006. - Full text at<br />

http://www.influenzareport.com/ir/pathogen.htm<br />

8. Bright RA, Medina MJ, Xu X, et al. Incidence of adamantane resistance among influenza A<br />

(H3N2) viruses isolated worldwide from 1994 to 2005: a cause for concern. Lancet 2005; 366:<br />

1175-81. Epub 2005 Sep 22. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16198766<br />

9. Bright RA, Shay DK, Shu B, Cox NJ, Klimov AI. Adamantane resistance among influenza A<br />

viruses isolated early during the 2005-2006 influenza season in the United States. JAMA 2006;<br />

295: 891-4. Epub 2006 Feb 2. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16456087<br />

10. Butler D. Thai dogs carry bird-flu virus, but will they spread it? Nature 2006; 439: 773. http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16482119<br />

11. Butler D. Warti<strong>me</strong> tactic doubles power of scarce bird-flu drug. Nature 2005;<br />

438: 6. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16267514<br />

12. Buxton Bridges C, Katz JM, Seto WH, et al. Risk of influenza A (<strong>H5N1</strong>) infection among health<br />

care workers exposed to patients with influenza A (<strong>H5N1</strong>), Hong Kong. J Infect Dis 2000; 181:<br />

344-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10608786 - Full text at http://www.journals.<br />

uchicago.edu/JID/journal/issues/v181n1/990819/990819.html<br />

13. CDC 1997. Isolation of Avian <strong>Influenza</strong> A(<strong>H5N1</strong>) Viruses from Humans - Hong Kong, May-<br />

December 1997. MMWR 1997; 46: 1204-7. Full text at<br />

http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00050459.htm<br />

14. CDC 1998. Update: Isolation of Avian <strong>Influenza</strong> A(<strong>H5N1</strong>) Viruses from Humans - Hong Kong,<br />

1997-1998. MMWR 1998; 46: 1245-47. Full text at<br />

http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00050775.htm<br />

15. CDC 2005. Centers for Disease Control. Prevention and Control of <strong>Influenza</strong><br />

Recom<strong>me</strong>ndations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP). MMWR<br />

2005; 54 (RR08): 1-40.<br />

http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr5408a1.htm<br />

16. CDC 2006. High levels of adamantane resistance among influenza A (H3N2) viruses and<br />

interim guidelines for use of antiviral agents--United States, 2005-06 influenza season. MMWR<br />

Morb Mortal Wkly Rep 2006; 55: 44-6. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16424859 - Full text at<br />

http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5502a7.htm<br />

17. CDC 2006b. <strong>Influenza</strong> vaccination of health-care personnel: recom<strong>me</strong>ndations of the<br />

Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee (HICPAC) and the Advisory<br />

Committee on Immunization Practices (ACIP). MMWR Recomm Rep 2006; 55: 1-16. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16498385 - Full text at<br />

http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr5502a1.htm<br />

25

26 Influenca<br />

18. CDC 2006c. Increased antiviral <strong>me</strong>dication sales before the 2005-06 influenza season - New<br />

York City. MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2006; 55: 277-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16543882 - Full text at<br />

http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5510a3.htm<br />

19. Chan PK. Outbreak of avian influenza A(<strong>H5N1</strong>) virus infection in Hong Kong in 1997. Clin<br />

Infect Dis 2002; 34: Suppl 2: Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11938498 - Full text at<br />

http://www.journals.uchicago.edu/CID/journal/issues/v34nS2/010992/010992.html<br />

20. Cheung CY, Poon LL, Lau AS, et al. Induction of proinflammatory cytokines in human<br />

macrophages by influenza A (<strong>H5N1</strong>) viruses: a <strong>me</strong>chanism for the unusual severity of human<br />

disease? Lancet 2002; 360: 1831-7. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12480361<br />

21. Chotpitayasunondh T, Ungchusak K, Hanshaoworakul W, et al. Human disease from influenza<br />

A (<strong>H5N1</strong>), Thailand, 2004. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2005; 11: 201-9. Full text at<br />

http://www.cdc.gov/ncidod/eid/vol11no02/04-1061.htm<br />

22. Claas EC, Osterhaus AD, van Beek R, et al. Human influenza A <strong>H5N1</strong> virus related to a highly<br />

pathogenic avian influenza virus. Lancet 1998; 351: 472-7. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9482438 ­<br />

http://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140673697112120/fulltext<br />

23. de Jong MD, Bach VC, Phan TQ, et al. Fatal avian influenza A (<strong>H5N1</strong>) in a child presenting with<br />

diarrhea followed by coma. N Engl J Med 2005; 352: 686-91. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15716562 - Full text at<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/352/7/686<br />

24. de Jong MD, Tran TT, Truong HK, et al. Oseltamivir resistance during treat<strong>me</strong>nt of influenza A<br />

(<strong>H5N1</strong>) infection. N Engl J Med 2005b; 353: 2667-72.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16371632 - Full text at<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/353/25/2667<br />

25. Demicheli V, Jefferson T, Rivetti D, Deeks J. Prevention and early treat<strong>me</strong>nt of influenza in<br />

healthy adults. Vaccine 2000; 18: 957-1030. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10590322<br />

26. Diggory P, Fernandez C, Humphrey A, Jones V, Murphy M. Comparison of elderly people ´s<br />

technique in using two dry powder inhalers to deliver zanamivir: randomised controlled trial.<br />

BMJ 2001; 322: 577-9. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11238150 - Full text at<br />

http://bmj.bmjjournals.com/cgi/content/full/322/7286/577<br />

27. Dowdle WR. <strong>Influenza</strong> A virus recycling revisited. Bull World Health Organ 1999; 77: 820-8.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10593030 - Full text at http://whqlibdoc.who.<br />

int/bulletin/1999/Vol77-No10/bulletin_1999_77(10)_820-828.pdf<br />

28. Dowdle WR. <strong>Influenza</strong> Pandemic Periodicity, Virus Recycling, and the Art of Risk Assess<strong>me</strong>nt.<br />

E<strong>me</strong>rg Infect Dis; 12: 34-9. Full text at<br />

http://www.cdc.gov/ncidod/eid/vol12no01/05-1013.htm<br />

29. Dowdle WR. Pandemic influenza: confronting a re-e<strong>me</strong>rgent threat. The 1976 xperience. J<br />

Infect Dis 1997; 176: Suppl 1: Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9240699<br />

30. Du Ry van Beest Holle M, Meijer A, Koopmans M, de Jager C. Human-to-human transmission<br />

of avian influenza A/H7N7, The Netherlands, 2003. Euro Surveill 2005; 10. Full text at http://<br />

www.eurosurveillance.org/em/v10n12/1012-222.asp<br />

31. Fedson DS. Preparing for pandemic vaccination: an international policy agenda for vaccine<br />

develop<strong>me</strong>nt. J Public Health Policy 2005; 26: 4-29. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15906873 - Full text at<br />

http://www.palgravejournals.com/jphp/journal/v26/n1/pdf/3200008a.pdf<br />

32. Ferguson NM, Cummings DA, Cauche<strong>me</strong>z S, et al. Strategies for containing an e<strong>me</strong>rging

Referenca<br />

influenza pandemic in Southeast Asia. Nature 2005; 437: 209-14. Epub 2005 Aug 3. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16079797<br />

33. Fiers W, De Filette M, Birkett A, Neirynck S, Min Jou W. A “universal” human influenza A vaccine.<br />

Virus Res 2004; 103: 173-6. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15163506<br />

34. Fouchier RA, Munster V, Wallensten A, et al. Characterization of a novel influenza A virus<br />

hemagglutinin subtype (H16) obtained from black-headed gulls. J Virol 2005; 79: 2814-22.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15709000 - Full text at http://jvi.asm.org/cgi/<br />

content/full/79/5/2814?view=long&pmid=15709000<br />

35. Fouchier RA, Schneeberger PM, Rozendaal FW, et al. Avian influenza A virus (H7N7) associated<br />

with human conjunctivitis and a fatal case of acute respiratory distress syndro<strong>me</strong>. Proc Natl<br />

Acad Sci U S A 2004; 101: 1356-61.<br />

http://www.pnas.org/cgi/content/full/101/5/1356<br />

36. Gambaryan A, Tuzikov A, Pazynina G, Bovin N, Balish A, Klimov A. Evolution of the receptor<br />

binding phenotype of influenza A (H5) viruses. Virology 2006; 344: 432-8. Epub 2005 Oct 13.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16226289<br />

37. Gao W, Soloff AC, Lu X, et al. Protection of mice and poultry from lethal <strong>H5N1</strong> avian influenza<br />

virus through adenovirus-based immunization. J Virol 2006; 80: 1959-64. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16439551<br />

38. Garner JS, and the Hospital Infection Control Practices Advisory Committee. Guideline for<br />

isolation precautions in hospitals. Part II. Recom<strong>me</strong>ndations for isolation precautions in<br />

hospitals. Hospital Infection Control Practices Advisory Committee. Am J Infect Control 1996;<br />

24: 32-52. Full text at<br />

http://www.cdc.gov/ncidod/dhqp/gl_isolation_ptII.html<br />

39. Gaydos JC, Top FH, Hodder RA, Russell PK. Swine <strong>Influenza</strong> A Outbreak, Fort Dix, New<br />

Jersey, 1976. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2006; 12: 9-14. Full text at http://www.cdc.gov/ncidod/EID/<br />

vol12no01/05-0965.htm<br />

40. Gilbert M. Free-grazing Ducks and Highly Pathogenic Avian <strong>Influenza</strong>, Thailand. E<strong>me</strong>rg Infect<br />

Dis 2006; 12: 227-34. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16494747 - Full text at<br />

http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol12no02/05-0640.htm<br />

41. Goto H, Kawaoka Y. A novel <strong>me</strong>chanism for the acquisition of virulence by a human<br />

influenza A virus. Proc Natl Acad Sci U S A 1998; 95: 10224-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=9707628 - Full text<br />

http://www.pnas.org/cgi/content/full/95/17/10224<br />

42. Goto H, Wells K, Takada A, Kawaoka Y. Plasminogen-binding activity of neuraminidase<br />

determines the pathogenicity of influenza A virus. J Virol 2001; 75: 9297-301. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11533192 - Full text at<br />

http://jvi.asm.org/cgi/content/full/75/19/9297?pmid=11533192<br />

43. Govorkova EA, Rehg JE, Krauss S, et al. Lethality to ferrets of <strong>H5N1</strong> influenza viruses isolated<br />

from humans and poultry in 2004. J Virol 2005; 79: 2191-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15681421 - Full text at<br />

http://jvi.asm.org/cgi/content/abstract/79/4/2191<br />

44. Gürtler L. Virology of Human <strong>Influenza</strong>. In: <strong>Influenza</strong> <strong>Report</strong>. Kamps BS, Hoffmann C, Preiser W.<br />

Flying Publisher, Wuppertal, 2006. - Full text at<br />

http://www.influenzareport.com/ir/virol.htm<br />

45. Hatta M, Gao P, Halfmann P, Kawaoka Y. Molecular basis for high virulence of Hong Kong<br />

<strong>H5N1</strong> influenza A viruses. Science 2001; 293: 1840-2. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11546875 - Full text at<br />

http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/293/5536/1840<br />

46. Hayden F, Klimov A, Tashiro M, et al. Neuraminidase inhibitor susceptibility network position<br />

state<strong>me</strong>nt: antiviral resistance in influenza A/<strong>H5N1</strong> viruses. Antivir Ther 2005; 10: 873-7.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16430192<br />

27

28 Influenca<br />

47. Hayden FG, Atmar RL, Schilling M, et al. Use of the selective oral neuraminidase inhibitor<br />

oseltamivir to prevent influenza. N Engl J Med 1999; 341: 1336-43. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=10536125 - Full text<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/341/18/1336<br />

48. Hayden FG, Belshe R, Villanueva C, et al. Manage<strong>me</strong>nt of influenza in households: a<br />

prospective, randomized comparison of oseltamivir treat<strong>me</strong>nt with or without ostexposure<br />

prophylaxis. J Infect Dis 2004; 189: 440-9. Epub 2004 Jan 26. Abstract:http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=14745701 - Full text at<br />

http://www.journals.uchicago.edu/JID/journal/issues/v189n3/31422/31422.html<br />

49. Hayden FG, Gubareva LV, Monto AS, et al. Inhaled zanamivir for the prevention of influenza<br />

in families. Zanamivir Family Study Group. N Engl J Med 2000; 343: 1282-9. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11058672 - Full text at<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/343/18/1282<br />

50. Hayden FG, Osterhaus AD, Treanor JJ, et al. Efficacy and safety of the neuraminidase inhibitor<br />

zanamivir in the treat<strong>me</strong>nt of influenzavirus infections. GG167 <strong>Influenza</strong> Study Group. N Engl<br />

J Med 1997; 337: 874-80. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9302301 - Full text at<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/337/13/874<br />

51. Hayden FG. Antiviral Resistance in <strong>Influenza</strong> Viruses - Implications for Manage<strong>me</strong>nt and<br />

Pandemic Response. N Engl J Med 2006; Volu<strong>me</strong> 354:785-8. Full text at<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/354/8/785<br />

52. Hedrick JA, Barzilai A, Behre U, et al. Zanamivir for treat<strong>me</strong>nt of symptomatic influenza A and<br />

B infection in children five to twelve years of age: a randomized controlled trial. Pediatr Infect<br />

Dis J 2000; 19: 410-7. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10819336<br />

53. Herlocher ML, Truscon R, Elias S, et al. <strong>Influenza</strong> viruses resistant to the antiviral drug<br />

oseltamivir: transmission studies in ferrets. J Infect Dis 2004; 190: 1627-30. Epub 2004 Sep 28.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15478068 - Full text at<br />

http://aac.asm.org/cgi/content/abstract/45/4/1216<br />

54. Hien TT, Liem NT, Dung NT, et al. Avian influenza A (<strong>H5N1</strong>) in 10 patients in Vietnam. N Engl J<br />

Med 2004; 350: 1179-88. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14985470 - Full text at<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/350/12/1179<br />

55. Hoelscher MA, Garg S, Bangari DS, et al. Develop<strong>me</strong>nt of adenoviral-vector-based pandemic<br />

influenza vaccine against antigenically distinct human <strong>H5N1</strong> strains in mice. Lancet 2006;<br />

367: 475-81. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16473124<br />

56. Hoffmann C, Kamps BS. Clinical presentation. In: <strong>Influenza</strong> <strong>Report</strong>. Kamps BS, Hoffmann C,<br />

Preiser W. Flying Publisher, Wuppertal, 2006a. - Full text at<br />

http://www.influenzareport.com/ir/cp.htm<br />

57. Hoffmann C, Kamps BS. Treat<strong>me</strong>nt and Prophylaxis. In: <strong>Influenza</strong> <strong>Report</strong>. Kamps BS, Hoffmann<br />

C, Preiser W. Flying Publisher, Wuppertal, 2006b. - Full text at<br />

http://www.influenzareport.com/ir/tr.htm<br />

58. Hoffmann C, Rockstroh J, Kamps BS. HIV Medicine 2005. Flying Publisher, Wuppertal, 2005. - Full<br />

text at http://www.HIVMedicine.com<br />

59. Hol<strong>me</strong>s EC, Ghedin E, Miller N, et al. Whole-geno<strong>me</strong> analysis of human influenza A virus<br />

reveals multiple persistent lineages and reassort<strong>me</strong>nt among recent H3N2 viruses. PLoS<br />

Biol 2005; 3: Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16026181 - Full text at http://www.<br />

pub<strong>me</strong>dcentral.gov/articlerender.fcgi?tool=pub<strong>me</strong>d&pub<strong>me</strong>did=16026181<br />

60. Hulse-Post DJ, Sturm-Ramirez KM, Humberd J, et al. Role of do<strong>me</strong>stic ducks in the<br />

propagation and biological evolution of highly pathogenic <strong>H5N1</strong> influenza viruses in Asia.<br />

Proc Natl Acad Sci U S A 2005; 102: 10682-7. Epub 2005 Jul 19. Abstract<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16030144

Referenca<br />

61. Jefferson T, Rivetti D, Rivetti A, Rudin M, Di Pietrantonj C, Demicheli V. Efficacy and<br />

effectiveness of influenza vaccines in elderly people: a systematic review. Lancet 2005; 366:<br />

1165-74. Epub 2005 Sep 22. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16198765<br />

62. Johnson NP, Mueller J. Updating the accounts: global mortality of the 1918-1920 “Spanish”<br />

influenza pandemic. Bull Hist Med 2002; 76: 105-15. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11875246<br />

63. Kaiser L, Wat C, Mills T, Mahoney P, Ward P, Hayden F. Impact of oseltamivir treat<strong>me</strong>nt on<br />

influenza-related lower respiratory tract complications and hospitalizations. Arch Intern Med<br />

2003; 163: 1667-72. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12885681 - Full text at<br />

http://archinte.ama-assn.org/cgi/content/abstract/163/14/1667<br />

64. Katz JM, Lim W, Bridges CB, et al. Antibody response in individuals infected with avian<br />

influenza A (<strong>H5N1</strong>) viruses and detection of anti-H5 antibody among household and social<br />

contacts. J Infect Dis 1999; 180: 1763-70. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10558929<br />

- Full text at http://www.journals.uchicago.edu/JID/journal/issues/v180n6/990415/990415.<br />

html<br />

65. Kawaoka Y, Krauss S, Webster RG. Avian-to-human transmission of the PB1 gene of influenza<br />

A viruses in the 1957 and 1968 pandemics. J Virol 1989; 63: 4603-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=2795713 - Full text at http://www.pub<strong>me</strong>dcentral.gov/articlerender.<br />

fcgi?pub<strong>me</strong>did=2795713<br />

66. Keawcharoen J, Oraveerakul K, Kuiken T, et al. Avian influenza <strong>H5N1</strong> in tigers and leopards.<br />

E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2004; 10: 2189-91. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15663858 - Full text at<br />

http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol10no12/04-0759.htm<br />

67. Kilbourne ED. <strong>Influenza</strong> pandemics of the 20th century. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2006; 12: 9-14. Full<br />

text at http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol12no01/05-1254.htm<br />

68. Kiso M, Mitamura K, Sakai-Tagawa Y, et al. Resistant influenza A viruses in children treated<br />

with oseltamivir: descriptive study. Lancet 2004; 364: 759-65. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15337401<br />

69. Koopmans M, Wilbrink B, Conyn M, et al. Transmission of H7N7 avian influenza A virus to<br />

human beings during a large outbreak in com<strong>me</strong>rcial poultry farms in the Netherlands.<br />

Lancet 2004; 363: 587-93. Full text at http://www.thelancet.com/journals/lancet/article/<br />

PIIS014067360415589X/fulltext<br />

70. Korsman S. Vaccines. In: <strong>Influenza</strong> <strong>Report</strong> 2006. Flying Publisher, Wuppertal, 2006 - Available<br />

from http://www.influenzareport.com/ir/vaccines.htm<br />

71. Kuiken T, Rim<strong>me</strong>lzwaan G, van Riel D, et al. Avian <strong>H5N1</strong> influenza in cats. Science 2004; 306:<br />

241. Epub 2004 Sep 2. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15345779<br />

72. Lazzari S, Stohr K. Avian influenza and influenza pandemics. Bull World Health Organ 2004;<br />

82: 242. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15259251 - Full text at<br />

http://www.who.int/entity/bulletin/volu<strong>me</strong>s/82/4/242.pdf<br />

73. Le QM, Kiso M, So<strong>me</strong>ya K, et al. Avian flu: isolation of drug-resistant <strong>H5N1</strong> virus. Nature 2005;<br />

437: 1108. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16228009<br />

74. Lee VJ. Economics of neuraminidase inhibitor stockpiling for pandemic influenza, singapore.<br />

E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2006; 12: 95-102. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16494724 - Full text at<br />

http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol12no01/05-0556.htm<br />

75. Li KS, Guan Y, Wang J, et al. Genesis of a highly pathogenic and potentially pandemic <strong>H5N1</strong><br />

influenza virus in eastern Asia. Nature 2004; 430: 209-13. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15241415<br />

76. Li S, Schulman J, Itamura S, Palese P. Glycosylation of neuraminidase determines the<br />

neurovirulence of influenza A/WSN/33 virus. J Virol 1993; 67: 6667-73. Abstract: http://<br />

29

30 Influenca<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8411368 - Full text at<br />

http://www.pub<strong>me</strong>dcentral.gov/articlerender.fcgi?pub<strong>me</strong>did=8411368<br />

77. Lokuge B, Drahos P, Neville W. Pandemics, antiviral stockpiles and biosecurity in Australia:<br />

what about the generic option? Med J Aust 2006; 184: 16-20. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16398625 - Full text at<br />

http://www.mja.com.au/public/issues/184_01_020106/lok10852_fm.html<br />

78. Longini IM Jr, Nizam A, Xu S, et al. Containing pandemic influenza at the source. Science<br />

2005; 309: 1083-7. Epub 2005 Aug 3. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16079251<br />

79. Louria DB, Blu<strong>me</strong>nfeld HL, Ellis JT, Kilbourne ED, Rogers DE. Studies on influenza in the<br />

pandemic of 1957-1958. II. Pulmonary complications of influenza. J Clin Invest 1959; 38: 213­<br />

65. Full text at<br />

http://www.pub<strong>me</strong>dcentral.gov/articlerender.fcgi?pub<strong>me</strong>did=13620784<br />

80. Ma KK, Schaffner W, Col<strong>me</strong>nares C, Howser J, Jones J, Poehling KA. <strong>Influenza</strong> vaccinations<br />

of young children increased with <strong>me</strong>dia coverage in 2003. Pediatrics 2006; 117: Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16452325<br />

81. Maines TR, Lu XH, Erb SM, et al. Avian influenza (<strong>H5N1</strong>) viruses isolated from humans in Asia<br />

in 2004 exhibit increased virulence in mammals. J Virol 2005; 79: 11788-800. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16140756<br />

82. Matrosovich M, Tuzikov A, Bovin N, et al. Early alterations of the receptor-binding properties<br />

of H1, H2, and H3 avian influenza virus hemagglutinins after their introduction into mammals.<br />

J Virol 2000; 74: 8502-12. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10954551 - Full text at<br />

http://jvi.asm.org/cgi/content/full/74/18/8502<br />

83. Monto AS, Fleming DM, Henry D, et al. Efficacy and safety of the neuraminidase inhibitor<br />

zanamivir in the treat<strong>me</strong>nt of influenza A and B virus infections. J Infect Dis 1999; 180: 254-61.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10395837 - Full text<br />

http://www.journals.uchicago.edu/JID/journal/issues/v180n2/990003/990003.html<br />

84. Monto AS, Robinson DP, Herlocher ML, Hinson JM Jr, Elliott MJ, Crisp A. Zanamivir in the<br />

prevention of influenza among healthy adults: a randomized controlled trial. JAMA 1999; 282:<br />

31-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10404908 - Full text at http://jama.ama-assn.<br />

org/cgi/content/abstract/282/1/31<br />

85. Moscona A. Neuraminidase inhibitors for influenza. N Engl J Med 2005; 353: 1363-73. http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16192481 - Full text at<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/353/13/1363<br />

86. Neirynck S, Deroo T, Saelens X, Vanlandschoot P, Jou WM, Fiers W. A universal influenza A<br />

vaccine based on the extracellular domain of the M2 protein. Nat Med 1999; 5: 1157-63.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10502819<br />

87. Nicholson KG, Aoki FY, Osterhaus AD, et al. Efficacy and safety of oseltamivir in treat<strong>me</strong>nt<br />

of acute influenza: a randomised controlled trial. Neuraminidase Inhibitor Flu Treat<strong>me</strong>nt<br />

Investigator Group. Lancet 2000; 355: 1845-50. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10866439<br />

88. Nicholson KG, Wood JM, Zambon M. <strong>Influenza</strong>. Lancet 2003; 362: 1733-45. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14643124<br />

89. Noah DL, Krug RM. <strong>Influenza</strong> virus virulence and its molecular determinants.<br />

Adv Virus Res 2005; 65: 121-45. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16387195<br />

90. Noda T, Sagara H, Yen A, et al. Architecture of ribonucleoprotein complexes in influenza A<br />

virus particles. Nature 2006; 439: 490-492. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16437116<br />

91. Obenauer JC, Denson J, Mehta PK, et al. Large-scale sequence analysis of avian influenza<br />

isolates. Science 2006; 311: 1576-80. Epub 2006 Jan 26. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16439620

Referenca<br />

92. Olson DR, Simonsen L, Edelson PJ, Morse SS. Epidemiological evidence of an early wave of<br />

the 1918 influenza pandemic in New York City. Proc Natl Acad Sci U S A 2005; 102: 11059-63.<br />

Epub 2005 Jul 26. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16046546 - Full text at http://<br />

www.pnas.org/cgi/content/full/102/31/11059<br />

93. Osterholm MT. Preparing for the next pandemic. N Engl J Med 2005; 352: 1839-42. Full text at<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/352/18/1839<br />

94. Palese P. Making better influenza virus vaccines? E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2006. Available from http://<br />

www.cdc.gov/ncidod/EID/vol12no01/05-1043.htm<br />

95. Peiris JS, Yu WC, Leung CW, et al. Re-e<strong>me</strong>rgence of fatal human influenza A subtype <strong>H5N1</strong><br />

disease. Lancet 2004; 363: 617-9. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14987888<br />

96. Perkins LE, Swayne DE. Pathogenicity of a Hong Kong-origin <strong>H5N1</strong> highly pathogenic avian<br />

influenza virus for emus, geese, ducks, and pigeons. Avian Dis 2002; 46: 53-63. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11924603<br />

97. Peters PH Jr, Gravenstein S, Norwood P, et al. Long-term use of oseltamivir for the prophylaxis<br />

of influenza in a vaccinated frail older population. J Am Geriatr Soc 2001; 49: 1025-31.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11555062 98. Poole P, Chacko E, Wood-Baker R,<br />

Cates C. <strong>Influenza</strong> vaccine for patients with chronic obstructive pulmonary disease. Cochrane<br />

Database Syst Rev 2006. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16437444<br />

99. ProMED 20060211.0463. Avian influenza, human - Worldwide (02); Demographics of human<br />

avian influenza. Archive number 20060211.0463. Available at<br />

http://www.pro<strong>me</strong>dmail.org/<br />

100. ProMED 20060216.0512. Avian <strong>Influenza</strong>, human: Genetic risk? Pro<strong>me</strong>d number<br />

20060216.0512. Accessed on 17 February 2006 - Available at http://www.pro<strong>me</strong>dmail.org/<br />

101. ProMED 20060224.0603. South Korea - asymptomatic human infection. Pro<strong>me</strong>d number<br />

20060224.0603. Accessed on 25 February 2006 - Available at http://www.pro<strong>me</strong>dmail.org/<br />

102. ProMED 20060322.0893. Avian <strong>Influenza</strong>’s Human-attack Pathway Revealed. Pro<strong>me</strong>d number<br />

20060322.0893. Accessed on 23 March 2006 - Available at<br />

http://www.pro<strong>me</strong>dmail.org/<br />

103. Reid AH, Fanning TG, Hultin JV, Taubenberger JK. Origin and evolution of the 1918 “Spanish”<br />

influenza virus hemagglutinin gene. Proc Natl Acad Sci U S A 1999; 96: 1651-6. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9990079 - Full text at<br />

http://www.pnas.org/cgi/content/full/96/4/1651<br />

104. Reyes-Terán. Pandemic Preparedness. In: <strong>Influenza</strong> <strong>Report</strong>. Kamps BS, Hoffmann C, Preiser W.<br />

Flying Publisher, Wuppertal, 2006a. - Full text at<br />

http://www.influenzareport.com/ir/pp.htm<br />

105. Rim<strong>me</strong>lzwaan GF, van Riel D, Baars M, et al. <strong>Influenza</strong> A Virus (<strong>H5N1</strong>) Infection in Cats Causes<br />

Systemic Disease with Potential Novel Routes of Virus Spread within and between Hosts. Am<br />

J Pathol 2006; 168: 176-83. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16400021<br />

106. Salomon R, Franks J, Govorkova EA, et al. The poly<strong>me</strong>rase complex genes contribute to the<br />

high virulence of the human <strong>H5N1</strong> influenza virus isolate A/Vietnam/1203/04. J Exp Med<br />

2006; Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16533883<br />

107. Schonberger LB, Bregman DJ, Sullivan-Bolyai JZ, et al. Guillain-Barre syndro<strong>me</strong> following<br />

vaccination in the National <strong>Influenza</strong> Immunization Program, United States, 1976-1977. Am J<br />

Epidemiol 1979; 110: 105-23. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=463869<br />

108. Seo SH, Hoffmann E, Webster RG. Lethal <strong>H5N1</strong> influenza viruses escape host anti-viral<br />

cytokine responses. Nat Med 2002; 8: 950-4. Epub 2002 Aug 26.<br />

31

32 Influenca<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12195436<br />

109. Shortridge KF. Pandemic influenza: a zoonosis? Semin Respir Infect 1992; 7: 11-25. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1609163<br />

110. Shortridge KF. Pandemic influenza: a zoonosis? Semin Respir Infect 1992; 7: 11-25. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1609163<br />

111. Simonsen L, Clarke MJ, Schonberger LB, Arden NH, Cox NJ, Fukuda K. Pandemic versus<br />

epidemic influenza mortality: a pattern of changing age distribution. J Infect Dis 1998; 178:<br />

53-60. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9652423 - Full text<br />

http://www.journals.uchicago.edu/cgi-bin/resolve?JIDv178p53PDF<br />

112. Simonson L. Pandemic influenza and mortality: past evidence and projections for the future.<br />

In: Board on Global Health. The Threat of Pandemic <strong>Influenza</strong>: Are We Ready? The National<br />

Academies Press 2004. Available from<br />

http://darwin.nap.edu/books/0309095042/html/89.html<br />

113. Smith S, Demicheli V, Di Pietrantonj C, et al. Vaccines for preventing influenza in healthy<br />

children. Cochrane Database Syst Rev 2006. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16437500<br />

114. Stevens J, Blixt O, Tumpey TM, Taubenberger JK, Paulson JC, Wilson IA. Structure and Receptor<br />

Specificity of the Hemagglutinin from an <strong>H5N1</strong> <strong>Influenza</strong> Virus. Science 2006; Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16543414<br />

115. Subbarao K, Klimov A, Katz J, et al. Characterization of an avian influenza A (<strong>H5N1</strong>) virus<br />

isolated from a child with a fatal respiratory illness. Science 1998; 279: 393-6. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9430591 - Full text at<br />

http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/279/5349/393<br />

116. Taubenberger JK, Morens DM. 1918 influenza: the mother of all pandemics. E<strong>me</strong>rg Infect Dis<br />

2006; 12: 15-22. Full text at http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol12no01/05-0979.htm<br />

117. Taubenberger JK, Reid AH, Krafft AE, Bijwaard KE, Fanning TG. Initial genetic characterization<br />

of the 1918 “Spanish” influenza virus. Science 1997; 275: 1793-6. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=9065404 - Full text at<br />

http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/275/5307/1793<br />

118. Taubenberger JK, Reid AH, Lourens RM, Wang R, Jin G, Fanning TG. Characterization of the<br />

1918 influenza virus poly<strong>me</strong>rase genes. Nature 2005; 437: 889-93. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=16208372<br />

119. Thanawongnuwech R, Amonsin A, Tantilertcharoen R, et al. Probable tiger-to-tiger<br />

transmission of avian influenza <strong>H5N1</strong>. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2005; 11: 699-701. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15890122 - Full text at<br />

http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol11no05/05-0007.htm<br />

120. Thorson A, Petzold M, Chuc NTK, Ekdahl K. Is Exposure to Sick or Dead Poultry Associated<br />

With Flulike Illness? Arch Intern Med 2006; 166: 119-123. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16401820<br />

121. Tiensin T, Chaitaweesub P, Songserm T, Chaisingh A, Hoonsuwan W, Buranathai C, et al. Highly<br />

pathogenic avian influenza <strong>H5N1</strong>, Thailand, 2004. E<strong>me</strong>rg Infect Dis [serial on the Internet].<br />

2005 Oct 19. Available from http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol11no11/05-0608.htm<br />

122. Treanor JJ, Hayden FG, Vrooman PS, et al. Efficacy and safety of the oral neuraminidase<br />

inhibitor oseltamivir in treating acute influenza: a randomized controlled trial. US Oral<br />

Neuraminidase Study Group. JAMA 2000; 283: 1016-24. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=10697061 - Full text at<br />

http://jama.amaassn.org/cgi/content/full/283/8/1016<br />

123. Tumpey TM, Basler CF, Aguilar PV, et al. Characterization of the reconstructed 1918 Spanish<br />

influenza pandemic virus. Science 2005; 310: 77-80. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16210530<br />

124. Tumpey TM, Garcia-Sastre A, Mikulasova A, et al. Existing antivirals are effective against

Referenca<br />

influenza viruses with genes from the 1918 pandemic virus. Proc Natl Acad Sci U S A 2002; 99:<br />

13849-54. Epub 2002 Oct 4. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12368467 - Full text at<br />

http://www.pnas.org/cgi/content/full/99/21/13849<br />

125. Tumpey TM, Garcia-Sastre A, Mikulasova A, et al. Existing antivirals are effective against<br />

influenza viruses with genes from the 1918 pandemic virus. Proc Natl Acad Sci U S A 2002; 99:<br />

13849-54. Epub 2002 Oct 4. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12368467 - Full text at<br />

http://www.pnas.org/cgi/content/full/99/21/13849<br />

126. Uiprasertkul M, Puthavathana P, Sangsiriwut K, et al. <strong>Influenza</strong> A <strong>H5N1</strong> replication sites in<br />

humans. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2005; 11: 1036-41. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16022777<br />

127. Welliver R, Monto AS, Carewicz O, et al. Effectiveness of oseltamivir in preventing influenza<br />

in household contacts: a randomized controlled trial. JAMA 2001; 285: 748-54. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11176912 - Full text at http://jama.amaassn.org/cgi/content/<br />

abstract/285/6/748<br />

128. WHO 20000824. Donation of three million treat<strong>me</strong>nts of oseltamivir to WHO will help early<br />

response to an e<strong>me</strong>rging influenza pandemic. http://www.who.int/<strong>me</strong>diacentre/news/<br />

releases/2005/pr36/en/index.html - Access 14 January 2006.<br />

129. WHO 2004. WHO interim guidelines on clinical manage<strong>me</strong>nt of humans infected by influenza<br />

A(<strong>H5N1</strong>). Available from http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/guidelines/<br />

clinicalmanage/en/index.html - accessed on 14 January 2006.<br />

130. WHO 20041029. Laboratory study of <strong>H5N1</strong> viruses in do<strong>me</strong>stic ducks: main findings. http://<br />

www.who.int/csr/disease/avian_influenza/labstudy_2004_10_29/en. Accessed 30 October<br />

2005.<br />

131. WHO 2005. The Writing Committee of the World Health Organization (WHO). Avian influenza<br />

A (<strong>H5N1</strong>) infection in humans. N Engl J Med 2005; 353: 1374-85. - Full text at http://content.<br />

nejm.org/cgi/content/extract/353/13/1374<br />

132. WHO 20050818. Geographical spread of <strong>H5N1</strong> avian influenza in birds. Available from http://<br />

www.who.int/csr/don/2005_08_18/en - Accessed on 26 January 2006.<br />

133. WHO 20051223. Cumulative Number of Confir<strong>me</strong>d Human Cases of Avian <strong>Influenza</strong><br />

A/(<strong>H5N1</strong>) <strong>Report</strong>ed to WHO. 23 December 2005. Accessed at http://www.who.int/csr/<br />

disease/avian_influenza/country/cases_table_2005_12_23/en/index.html<br />

134. WHO 2005b. Avian influenza: assessing the pandemic threat. Available from http://www.who.<br />

int/csr/disease/influenza/WHO_CDS_2005_29/en - Accessed on 16 January 2006<br />

135. WHO 200601. Avian influenza (“ bird flu”) - Fact sheet. January 2006. Available from http://<br />

www.who.int/csr/disease/avian_influenza/avianinfluenza_actsheetJan2006/en/index.html<br />

- Accessed on 26 January 2006.<br />

136. WHO 20060114. Cumulative number of confir<strong>me</strong>d human cases of avian <strong>Influenza</strong> A /(<strong>H5N1</strong>)<br />

reported to WHO. Available from http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/en<br />

- Accessed on 17 January 2006.<br />

137. WHO 20060220. Avian influenza: significance of mutations in the <strong>H5N1</strong> virus. Available from<br />

http://www.who.int/csr/2006_02_20/en/index.html - Accessed on 25 February 2006.<br />

138. WHO 20060228. <strong>H5N1</strong> avian influenza in do<strong>me</strong>stic cats. Available from<br />

http://www.who.int/csr/don/2006_02_28a/en/index.html -<br />

Accessed on 28 February 2006.<br />

139. WHO 20060309. Avian influenza - <strong>H5N1</strong> infection found in a stone marten in Germany.<br />

Available from http://www.who.int/csr/don/2006_03_09a/en/index.html - Accessed on 15<br />

March 2006.<br />

140. WHO 20060321. Cumulative Number of Confir<strong>me</strong>d Human Cases of Avian <strong>Influenza</strong><br />

A/(<strong>H5N1</strong>) <strong>Report</strong>ed to WHO. Accessed on 23 February 2006 from http://www.who.int/csr/<br />

33

34 Influenca<br />

disease/avian_influenza/country/cases_table_2006_03_21/en/index.html<br />

141. WHO 2006a. World Health Organization Writing Group. Nonpharmaceutical interventions for<br />

pandemic influenza, national and community <strong>me</strong>asures. E<strong>me</strong>rg Infect Dis. 2006 Jan. Available<br />

from<br />

http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol12no01/05-1371.htm<br />

142. WHO 2006b. Recom<strong>me</strong>nded composition of influenza virus vaccines for use in the 2006­<br />

2007 northern hemisphere influenza season. Available at http://www.who.int/csr/disease/<br />

influenza/recom<strong>me</strong>ndations2007north/en/index.html ­<br />

Accessed on 14 March 2006.<br />

143. WHO 2006c. WHO pandemic influenza draft protocol for rapid response and contain<strong>me</strong>nt.<br />

Available at http://<strong>Influenza</strong><strong>Report</strong>.com/link.php?id=18<br />

- Accessed 17 March 2006.<br />

144. WHO 2006d. Advice on use of oseltamivir. Available from http://<strong>Influenza</strong><strong>Report</strong>.com/link.<br />

php?id=17; accessed 17 March 2006.<br />

145. WHO Checklist 2005. WHO checklist for influenza pandemic preparedness planning. Available<br />

from http://www.who.int/csr/resources/publications/influenza/WHO_CDS_CSR_GIP_2005_<br />

4/en/index.html - Accessed on 16 January 2006.<br />

146. WHO Situation Updates. Available from http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/<br />

updates/en/index.html - Accessed on 26 January 2006.<br />

147. Winkle S. Kulturgeschichte der Seuchen. Ko<strong>me</strong>t; Frechen 1997.<br />

148. Wong SS, Yuen KY. <strong>Influenza</strong> vaccination: options and issues. Hong Kong Med J 2005; 11:<br />

381-90. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16219958 - Full text at http://www.hkmj.org.<br />

hk/hkmj/abstracts/v11n5/381.htm<br />

149. Yuen KY, Chan PK, Peiris M, et al. Clinical features and rapid viral diagnosis of human disease<br />

associated with avian influenza A <strong>H5N1</strong> virus. Lancet 1998; 351: 467-71. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9482437 - Full text at http://www.thelancet.com/journals/lancet/<br />

article/PIIS0140673698011829/fulltext<br />

150. Yuen KY, Wong SS. Human infection by avian influenza A <strong>H5N1</strong>. Hong Kong Med J 2005; 11:<br />

189-99. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15951584 - Full text at http://www.hkmj.org.<br />

hk/hkmj/abstracts/v11n3/189.htm<br />

151. Zambon MC. Epidemiology and pathogenesis of influenza. J Antimicrob Chemother 1999;<br />

44: Suppl : 3-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10877456 - Full text at<br />

http://jac.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/44/suppl_2/3<br />

152. Zitzow LA, Rowe T, Morken T, Shieh WJ, Zaki S, Katz JM. Pathogenesis of avian influenza A<br />

(<strong>H5N1</strong>) viruses in ferrets. J Virol 2002; 76: 4420-9. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11932409 - Full text at<br />

http://jvi.asm.org/cgi/content/abstract/76/9/4420

Kapitulli 2: Influenca e <strong>shpendëve</strong> (aviane)<br />

Ortrud Werner dhe Timm C. Harder<br />

Influenca tejet patogjene aviane, ose siç ishte emërtuar “fowl plague” (murtaja<br />

e pulave), në Itali më 1878-<strong>të</strong>n (Perroncito 1878), njihej si sëmundja ngji<strong>të</strong>se<br />

e pulave e fituar nga zogj<strong>të</strong>. Sipas vatrës së parë epidemike (pjesa e sipër<strong>me</strong> e<br />

luginës së lumit Po) ësh<strong>të</strong> emërtuar edhe si “sëmundja lombardiane”. Ndonëse<br />

Centanni dhe Savonuzzi në vitin1901 identifikuan një agjent filtrues përgjegjës<br />

për shkaktimin e sëmundjes, ai agjent së pari herë u karakterizua nga Schäfer si<br />

virusi influencës A së në vitin 1955 (Schäfer 1955). Te nikoqiri natyror i viruseve,<br />

zogj<strong>të</strong> e egër <strong>të</strong> ujërave – rezervuari i virusit – përgjithësisht infeksioni kishte<br />

rrjedhje plo<strong>të</strong>sisht asimptomatike, pasi se bashkë-jetonin në ekuilibër pothuaj<br />

<strong>të</strong> përkryer nikoqiri <strong>me</strong> biotipat e virusit <strong>të</strong> influencës A <strong>të</strong> patogjenitetit <strong>të</strong> ulët<br />

(Webster 1992, Alexander 2000).<br />

Kur sojet e patogjenitetit <strong>të</strong> ulët <strong>të</strong> virusit avian (LPAIV=low pathogenic avian<br />

influenza virus) trans<strong>me</strong>tohen nga rezervuari avian nikoqir te speciet e <strong>shpendëve</strong><br />

shumë <strong>të</strong> ndjesh<strong>me</strong>, siç janë pulat dhe rosat (i ashtuquajturi hapi i transmisionit<br />

transspecior!), përgjithësisht shkaktohen ve<strong>të</strong>m simptoma <strong>të</strong> buta. Megjitha<strong>të</strong>, në<br />

rastet kur speciet e <strong>shpendëve</strong> kalojnë disa cikle <strong>të</strong> infeksioneve, këto soje mund<br />

<strong>të</strong> pësojnë seri mutacionesh, që rezultojnë <strong>me</strong> përshtatje <strong>të</strong> tyre për nikoqir <strong>të</strong> ri.<br />

Viruset e influencës A <strong>të</strong> subtipave H5 dhe H7, jo ve<strong>të</strong>m që kalojnë nëpër fazën e<br />

përshtatjes për nikoqirin e ri, por për<strong>me</strong>s mutacioneve insertuese mund <strong>të</strong> bëjnë<br />

kali<strong>me</strong> <strong>të</strong> përnjëhersh<strong>me</strong> në forma tejet patogjene (HPAIV=highly pathogenic<br />

avian influenca viruses), duke shkaktuar sëmundje <strong>të</strong> vrullsh<strong>me</strong> sistemike dhe<br />

fatale. Viruset HPAI <strong>të</strong> natyrës së këtillë mund <strong>të</strong> lindin papritur de novo te<br />

shpendët e infektuara <strong>me</strong> progenitorët LPAI <strong>të</strong> subtipave H5 dhe H7.<br />

HPAI te shpendët karakterizohet <strong>me</strong> fillim <strong>të</strong> papritur, sëmundje <strong>të</strong> rëndë <strong>të</strong><br />

shkur<strong>të</strong>r, dhe mortalitet te speciet e ndjesh<strong>me</strong> që arrin virtualisht 100%. Nga<br />

shkaku i humbjeve jash<strong>të</strong>zakonisht <strong>të</strong> mëdha <strong>të</strong> industrisë së shpendtarisë, HPAIit<br />

i kushtohet kujdes i veçan<strong>të</strong> në kuadër <strong>të</strong> veterinarisë dhe në nivel bo<strong>të</strong>ror,<br />

trajtohet si sëmundje për lajmërim <strong>të</strong> <strong>me</strong>njëhershëm te autoritetet për rastet që<br />

dyshohen për <strong>të</strong>. Për shkak <strong>të</strong> potencialit <strong>të</strong> shkaktimit <strong>të</strong> HPAIV, gjithashtu<br />

edhe LPAI <strong>të</strong> shkaktuara nga subtipat H5 dhe H7 konsiderohen si sëmundje për<br />

lajmërim <strong>të</strong> <strong>me</strong>njëhershëm (OIE 2005). Para vitit 1997, fatmirësisht, HPAI ishte<br />

sëmundje e rrallë, globalisht <strong>me</strong> ve<strong>të</strong>m 24 shpërthi<strong>me</strong>ve primare <strong>të</strong> regjistruara<br />

prej vitit 1950 (tab. 1).<br />

Mirëpo kohët e fundit influenca aviane ka fituar vë<strong>me</strong>ndjen bo<strong>të</strong>rore kur soji<br />

tejet patogjen i subtipit <strong>H5N1</strong>, që ekzistonte në Kinën Jugore edhe para vitit<br />

1997, fitoi status enzotik në shpendëri gja<strong>të</strong> gjithë Azisë Juglindore, dhe papritur<br />

“shpërtheu barrierat ndërklasore” (Perkins dhe Swayne 2003), kur kaloi<br />

nga zogj<strong>të</strong> te gjitarët (macet, derrat, njerëzit). Edhe pse kjo nuk ishte një ngjarje<br />

plo<strong>të</strong>sisht e papritur (Koopmans 2004, Hayden dhe Croisier 2005), një numër i<br />

konsiderueshëm i rasteve <strong>të</strong> doku<strong>me</strong>ntuara në njerëz, <strong>të</strong> shoqëruara <strong>me</strong> sëmundje<br />

35

Tabela 1: Shpërthi<strong>me</strong>t e mëhersh<strong>me</strong> <strong>të</strong> HPA influencës*<br />

Viti Vendi/Rajoni Infektimi i zogjve sh<strong>të</strong>piakë Soji<br />

1959<br />

1963<br />

1966<br />

1976<br />

1979<br />

1983<br />

- 85<br />

1983<br />

1985<br />

1991<br />

1992<br />

1994<br />

1994<br />

-95<br />

1994<br />

1997<br />

1997<br />

-00<br />

2002<br />

-05<br />

2002<br />

2003<br />

2004<br />

2004<br />

2004<br />

Skocia<br />

Anglia<br />

Ontario (CA)<br />

Viktoria (Au)<br />

Gjermania<br />

Anglia<br />

Pennsylvania<br />

(SHBA)<br />

Irlanda<br />

Viktoria<br />

(Australi=Au)<br />

Anglia<br />

Viktoria (Au)<br />

Queensland<br />

(Au)<br />

Meksika**<br />

Pakistani**<br />

Hong-Kong<br />

(Kina)<br />

Italia**<br />

Azia JL**<br />

Çile<br />

Holanda<br />

Belgjika<br />

Gjermania<br />

Kanada<br />

(B.C.)**<br />

SHBA (TX)<br />

Afrika e<br />

Jugut<br />

2 tufë zogjsh (<strong>të</strong> raportuara)<br />

29000 pula deti <strong>të</strong> rritura<br />

8100 pula deti <strong>të</strong> rritura<br />

25000 pula vezësh,<br />

7000 zogj, 16000 rosa<br />

1 tufë prej 600000 pulash,<br />

80 pata<br />

3 ferma ko<strong>me</strong>rciale pulash<br />

deti (numri total i pa<br />

raportuar)<br />

17 milionë zogjsh në 452<br />

tufë; shumica pula ose pula<br />

deti, disa thëllëza dhe pula<br />

guineje<br />

800 pula deti mishi; 8640<br />

pula deti, 28020 pula, 270000<br />

rosa <strong>të</strong> shpopulluara<br />

24000 zogj <strong>të</strong> rritur, 27000<br />

pula vezësh, 69000 zogj,<br />

118418 pula <strong>me</strong> tip <strong>të</strong><br />

paspecifikuar<br />

8000 pula deti<br />

12700 zogj <strong>të</strong> rritur,<br />

5700 rosa,<br />

22000 pula vezësh<br />

nuk ekziston numri total, 360<br />

tufë <strong>të</strong> pulave ko<strong>me</strong>rciale<br />

janë shpopulluarë<br />

3.2 milionë shpendë dhe<br />

shpendë <strong>të</strong> rritura<br />

1.4 milion pula dhe lloje tjera<br />

<strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> sh<strong>të</strong>piake<br />

413 ferma, rreth 14 milionë<br />

shpendë<br />

Kina, Hong Kong, Indonezia,<br />

Japonia, Kamboxhia, Laosi,<br />

Malajzia, Tajlanda, Vietnami,<br />

rreth 150 milionë shpendë<br />

255 ferma, 30 milionë shpendë,<br />

8 ferma, 3 milionë shpencë,<br />

1 fermë, 80000 zogj në rritje<br />

53 tufë, 17 milionë pula<br />

6600 zogj në rritje<br />

23700 zogj që ecin, 5000 zogj<br />

A/chicken/Scotland/59 (<strong>H5N1</strong>)<br />

A/turkey/England/63 (H7N3)<br />

A/turkey/Ontario/7732/66 (H5N9)<br />

A/chicken/Victoria/76 (H7N7)<br />

A/chicken/Germany/79 (H7N7<br />

A/turkey/England/199/79 (H7N7)<br />

A/chicken/Pennsylvania/1370/83<br />

(H5N2)<br />

A/turkey/Ireland/1378/83 (H5N8)<br />

A/chicken/Victoria/85 (H7N7)<br />

A/turkey/England/50-92/91<br />

(<strong>H5N1</strong>)<br />

A/chicken/Victoria/1/92 (H7N3)<br />

A/chicken/Queensland/667-6/94<br />

(H7N3)<br />

A/chicken/Puebla/8623-607/94<br />

(H5N2)<br />

A/chicken/Pakistan/447/95<br />

(H7N3)<br />

A/chicken/Hong Kong/220/97<br />

(<strong>H5N1</strong>)<br />

A/turkey/Italy/99 (H7N1)<br />

A/chicken/East Asia/2003-2005<br />

(<strong>H5N1</strong>)<br />

A/chicken/Chile/2002 (H7N3)<br />

A/chicken/Netherlands/2003<br />

(H7N7)<br />

A/chicken/Canada-BC/ 2004<br />

(H7N3)<br />

A/chicken/USA-TX/2004 (H5N2)<br />

A/ostrich/S.Africa/2004 (H5N2)<br />

* modifikuar nga Capua dhe Mutinelli, 2001<br />

** shpërthi<strong>me</strong>t <strong>me</strong> përhapje <strong>të</strong> konsideruesh<strong>me</strong> në ferma <strong>të</strong> shumta ekonomike. Shumcia<br />

e shpërthi<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> tjera shoqëroheshin ve<strong>të</strong>m <strong>me</strong> përhapje aspak/<strong>të</strong> kufizuar nga ferma e<br />

fillimit.

<strong>të</strong> rënda dhe fatalitet individual, ngriti një brengë serioze lidhur <strong>me</strong> potencialin<br />

pandemik <strong>të</strong> sojit <strong>H5N1</strong> (Klempner dhe Shapiro 2004; Webster 2006). Ekzistojnë<br />

dëshmi <strong>të</strong> mëtejsh<strong>me</strong>, <strong>të</strong> cilat do <strong>të</strong> diskutohen në vijim, e <strong>të</strong> cilat sugjerojnë,<br />

se virusi <strong>H5N1</strong> ka pësuar rritje <strong>të</strong> potencialit patogjenik për disa specie <strong>të</strong><br />

gjitarëve. Kjo, <strong>me</strong> <strong>të</strong> drej<strong>të</strong>, ka shkaktuar brengosje publike mbarëbo<strong>të</strong>rore (Kaye<br />

and Pringle 2005).<br />

Viruset<br />

Viruset e influencës janë partikula <strong>me</strong> formë sferike ose gja<strong>të</strong>sore, <strong>me</strong> deri në te<strong>të</strong><br />

seg<strong>me</strong>nte, dhe gjenom RNA njëzinxhiror <strong>të</strong> polaritetit negativ. Viruset e influencës<br />

hyjnë në familjen Orthomyxoviridae dhe klasifikohen në tipat A, B dhe C,<br />

bazuar në ndryshi<strong>me</strong>t antigjenike <strong>të</strong> proteinave <strong>të</strong> tyre nukleare dhe matriksore.<br />

Viruset e influencës aviane (AIV) ju takojnë tipit A. Kohët e fundit ësh<strong>të</strong> botuar<br />

një vështrim i shkëlqyeshëm mbi strukturën dhe mënyrën e replikimit <strong>të</strong> viruseve<br />

<strong>të</strong> influencës (e.g. Sidoronko and Reichl 2005).<br />

Determinantet kryesore antigjenike <strong>të</strong> viruseve <strong>të</strong> influencës A dhe B janë<br />

hemaglutinina (H ose HA) dhe neuraminidaza (N ose NA) e glikoproteinave<br />

trans<strong>me</strong>mbranore, <strong>me</strong> af<strong>të</strong>si <strong>të</strong> nxitjes së përgjigjes imune subtip-specifike, e cila<br />

mbron plo<strong>të</strong>sisht brenda subtipit, por ve<strong>të</strong>m pjesërisht për subtipat e tjerë. Sipas<br />

antigjenitetit <strong>të</strong> këtyre glikoproteinave, viruset e influencës A aktualisht renditen<br />

në gjash<strong>të</strong>mbëdhje<strong>të</strong> subtipa H (H1 – H16) dhe nën<strong>të</strong> N (N1 – N9). Këta subtipa<br />

vërtetohen kur bëhet analiza filogjenetike e nukleotideve dhe sekuencave <strong>të</strong><br />

aminoacideve <strong>të</strong> gjeneve HA dhe NA (Fouchier 2005).<br />

No<strong>me</strong>nklatura konvencionale për izolatet e virusit <strong>të</strong> influencës kërkon caktimin<br />

e tipit <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës, specien nikoqire (nuk shënohet në rastin e origjinës<br />

humane), lokacionin gjeografik, numrin serik dhe vitin e izolimit. Për tipin A <strong>të</strong><br />

virusit <strong>të</strong> influencës, subtipat e hemaglutininës dhe neuraminidazës shënohen në<br />

kllapa. Një nga sojet parentale aviane <strong>të</strong> shpërthimit aktual <strong>të</strong> <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> vijës aziatike,<br />

ësh<strong>të</strong> izoluar nga pata (ang. goose) në rajonin kinez Guangdong: prandaj,<br />

ai soj ësh<strong>të</strong> shënuar <strong>me</strong> A/goose/Guangdong/1/96 (<strong>H5N1</strong>) (Xu 1999). Kurse<br />

izolati <strong>me</strong> prejardhje nga rasti i parë i doku<strong>me</strong>ntuar human i infeksionit <strong>të</strong> vijës<br />

aziatike <strong>H5N1</strong> nga Hong Kongu (Claas 1998) ësh<strong>të</strong> shënuar si A/HK/156/97<br />

(<strong>H5N1</strong>).<br />

Hemaglutinina, proteinë e glikoziluar dhe acetiluar, e ndërtuar nga 562 – 566<br />

aminoacide, gjendet e inkorporuar në mbështjellësin viralë. Koka globlulare<br />

<strong>me</strong> do<strong>me</strong>nin e saj <strong>të</strong> jash<strong>të</strong>m ësh<strong>të</strong> përgjegjëse për lidhje <strong>me</strong> receptorët qelizorë<br />

<strong>të</strong> përbërë nga oligosakaridet, <strong>të</strong> cilët në pjesën skajore kanë derivatet e acidit<br />

neuraminik (Watowich 1994). Do<strong>me</strong>ni i jash<strong>të</strong>m i glikoproteinës së dy<strong>të</strong> trans<strong>me</strong>mbranore,<br />

neuraminidazës (NA), shfaq aktivitet enzimatik sialolitik dhe liron<br />

virionet e kapura nga sipërfaqja e qelizës së infektuar gja<strong>të</strong> procesit <strong>të</strong> lirimit. Ky<br />

funksion parandalon agregimin e tyre gja<strong>të</strong> daljes, dhe ndoshta leh<strong>të</strong>son kalimin<br />

e virusit nëpër shtresën e mukusit, i cili gjendet mbi qelizat epiteliale <strong>të</strong> indit <strong>të</strong><br />

cakut (Matrosovich 2004a). Kjo ka bërë neuraminidazën si cak <strong>të</strong> barnave antiviralë<br />

(Garman dhe Laver 2004). Për proceset e absorbimit efikas, si dhe <strong>të</strong> lirimit<br />

37

38 Influenca e <strong>shpendëve</strong> (aviane)<br />

<strong>të</strong> virioneve, rolin kyç e luajnë aksionet e koordinuara mirë <strong>të</strong> glikoproteinave<br />

antagoniste HA dhe NA <strong>të</strong> sojit përka<strong>të</strong>s viral (Wagner 2002).<br />

Kapja e virioneve <strong>të</strong> influencës A për proteinat sipërfaqësore <strong>të</strong> qelizave arrihet<br />

<strong>me</strong> anën e glikoproteinave HA virale tri<strong>me</strong>re. Kapja ësh<strong>të</strong> shtresore, <strong>me</strong> njohjen e<br />

llojeve <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> terminale <strong>të</strong> acidit sialik (acidi N-acetil- ose N-glikolilneuraminik),<br />

tipit <strong>të</strong> lidhjes glikozidike për galaktozën e parafundit (α2-3 ose α2-6)<br />

dhe kompozimi <strong>të</strong> përbërësve <strong>të</strong> mëtejshëm <strong>të</strong> frag<strong>me</strong>nteve <strong>të</strong> brendsh<strong>me</strong> <strong>të</strong> oligosakaridit<br />

sialilolik <strong>të</strong> pranishëm në sipërfaqe (Herrler 1995, Gambaryan 2005).<br />

Te nikoqirët e ndryshëm <strong>të</strong> viruseve <strong>të</strong> influencës, shumëllojshmëria e olikosakarideve<br />

sialiloike përcakton kufizi<strong>me</strong>t e viruseve për specie dhe inde përka<strong>të</strong>se.<br />

Përshtatja e glikoproteinave virusale HA dhe NA për tipat specifikë <strong>të</strong> receptorëve<br />

<strong>të</strong> llojeve <strong>të</strong> caktuara <strong>të</strong> qelizave <strong>të</strong> nikoqirëve, ësh<strong>të</strong> parakusht për shumëzim<br />

efikas (Ito 1999, Banks 2001, Matrosovich 1999+2001, Suzuki 2000, Gambaryan<br />

2004). Përshtatja përfshin transformimin e njësive lidhëse <strong>të</strong> receptorëve <strong>të</strong><br />

proteinës HA, që krijohet pas transmisionit interspecior <strong>të</strong> virusit (Gambaryan<br />

2006). Në fig. 1 janë prezantuar tipa <strong>të</strong> ndryshëm receptorësh. Përgjithësisht,<br />

viruset e influencës A tregojnë afinitetin më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> për acidin sialik <strong>të</strong> lidhur<br />

<strong>me</strong> lidhje α2-3, dhe ky ësh<strong>të</strong> tipi dominues i receptorit në indet epiteliale <strong>të</strong><br />

origjinës endodermike (mushkëri<strong>të</strong>, zorrët) tek ata zogj, <strong>të</strong> cilët janë cak i këtyre<br />

viruseve (Gambaryan 2005a, Kim 2005). Për dallim, viruset e përshtatur <strong>të</strong> influencës<br />

te njeriu, primarisht veprojnë <strong>me</strong> mbetjet e lidhura <strong>me</strong> lidhje 2-6, <strong>të</strong> cilat<br />

predominojnë te qelizat epiteliale pa cilie <strong>të</strong> rrugëve respiratore <strong>të</strong> njeriut. Këto<br />

afinitete receptorike përcaktojnë një pjesë <strong>të</strong> barrierës e cila parandalon transmisionin<br />

e lirë <strong>të</strong> viruseve aviane te njeriu (Suzuki 2000, Suzuki 2005). Kohët e<br />

fundit ësh<strong>të</strong> treguar, se ekziston një popullacion i qelizave epiteliale <strong>me</strong> cilie në<br />

traken e njeriut, <strong>të</strong> cilat, <strong>me</strong> dendësi <strong>të</strong> ulët, kanë disa glikokonjugate <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong><br />

<strong>me</strong> receptorin avian, (Matrosovitch 2004b), dhe po ashtu te pulat disa qeliza<br />

përmbajnë <strong>me</strong> përqendrim <strong>të</strong> ulët receptor sialilë <strong>të</strong> ngjashëm <strong>me</strong> ata humanë,<br />

(Kim 2005). Kjo mund <strong>të</strong> shpjegojë se përse njerëzit nuk janë plo<strong>të</strong>sisht <strong>të</strong> pandjeshëm<br />

në infektim <strong>me</strong> disa soje <strong>të</strong> veçanta aviane <strong>të</strong> virusit (Beare dhe Webster<br />

1991). Te derrat, gjithashtu dhe te thëllëzat, që <strong>të</strong> dy tipat e receptorëve janë <strong>të</strong><br />

pranishëm <strong>me</strong> dendësi më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>, çka teorikisht këto specie bëhen sikurse vend<br />

i përzierjes për sojet aviane dhe humane (Kida 1994, Ito 1998, Scholtissek 1998,<br />

Peiris 2001, Perez 2003, Wan dhe Perez 2005).<br />

Virioni, pas lidhjes së suksessh<strong>me</strong> për receptorin e përshtatshëm, internalizohet<br />

(futet brenda, brendësohet) brenda komparti<strong>me</strong>ntit endosomal <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> <strong>me</strong>kanizmit<br />

<strong>të</strong> varur nga klatrina dhe atij <strong>të</strong> pavarur nga klatrina (Rust 2004). Në<br />

kë<strong>të</strong> komparti<strong>me</strong>nt, virusi i shmanget degradimit për<strong>me</strong>s ngjitjes së <strong>me</strong>mbranës<br />

virale <strong>me</strong> a<strong>të</strong> endolizozomale: në kë<strong>të</strong> proces ndërmje<strong>të</strong>son transporti i protoneve<br />

nëpër kanalin e proteinës 2 <strong>të</strong> matriksit viralë (M2) kur vlera e pH në endozomë<br />

ësh<strong>të</strong> 5; kaskada e ndryshi<strong>me</strong>ve hapësinore <strong>të</strong> proteinës M1 matriksore virale<br />

(M1) dhe fillimi i formimit <strong>të</strong> kompleksit HA glikoproteinik homotri<strong>me</strong>rik. Si<br />

rezultat, zbulohet do<strong>me</strong>ni fusogjenik shumë lipofilë i secilit mono<strong>me</strong>r HA, <strong>të</strong><br />

cilët hyjnë në <strong>me</strong>mbranën endolizosomale, dhe <strong>me</strong> kë<strong>të</strong> iniciohet fuzioni i <strong>me</strong>mbranës<br />

virale <strong>me</strong> a<strong>të</strong> lizozomale (Haque 2005, Wagner 2005).<br />

Te<strong>të</strong> seg<strong>me</strong>ntet gjenomike RNA virale, <strong>të</strong> mbyllura nga shtresa mbroj<strong>të</strong>se, nukleokapsida<br />

(N) proteinike (kompleksi ribonukleoproteinikë, RNP), lirohen në

kali,<br />

shpezët, H7<br />

pula, kali<br />

derri, foka, H5<br />

pulëbardha<br />

pula, (H7)<br />

Acidi<br />

N-glikolilneuraminik<br />

Fukoza<br />

alfa 1,6<br />

alfa 1,3<br />

beta 1,2<br />

N-acetil-glukozamina<br />

beta 1,3<br />

beta 1,4<br />

Galaktoza<br />

beta 2,3<br />

beta 2,6<br />

Acidi<br />

N-acetilneuraminik<br />

rosa<br />

shtazët, shpezët<br />

shtazët, shpezët<br />

njeriu<br />

gjitarët, shpezët<br />

Fig. 1 Pasqyra e afiniteteve receptorike <strong>të</strong> viruseve <strong>të</strong> influencës A<br />

(sipas <strong>të</strong> dhënave nga Gambaryan 2005)<br />

citoplazmë. Më tej ato transportohen në bërthamë për transkripsion në mRNA<br />

dhe zhvillohet replikimi pasues i RNA gjenomike <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> një procesi <strong>me</strong> kontroll<br />

delikat prej shumë faktorëve qelizorë dhe viralë (Whittaker 1996). RNA<br />

poli<strong>me</strong>raza e varur nga RNA (RdRp) formohet nga kompleksi i proteinave virale<br />

PB1, PB2 dhe PA, dhe për kë<strong>të</strong> proces nevojitet RNA e enkapsuluar (RNPs).<br />

Pas translacionit <strong>të</strong> proteinave virale dhe bashkimit <strong>të</strong> nukleokapsidave, <strong>të</strong> cilat<br />

<strong>të</strong>rheqin RNA gjenomike <strong>të</strong> replikuar, virionet progjene ngrihen në formë bulash<br />

nga <strong>me</strong>mbrana qelizore, në <strong>të</strong> cilën më herët janë insertuar glikoproteinat virale.<br />

Rregullimi <strong>me</strong>s nukleokapsidës helikase dhe proteinave virale mbështjellëse<br />

bëhet prej proteinës virale matrikse-1 (M1), e cila formon struktura sferike nën<br />

mbështjellësin viral. Reproduksioni viralë te qelizat plo<strong>të</strong>sisht tolerante ësh<strong>të</strong> i<br />

shpej<strong>të</strong> (për më pak se 10 orë) dhe proces i efektshëm (Rott 1979, Neumann<br />

2004).<br />

Te viruset e influencës ësh<strong>të</strong> zbuluar, se për shkak <strong>të</strong> aktivitetit <strong>të</strong> RdRp-së virale<br />

<strong>të</strong> shoqëruar <strong>me</strong> gabi<strong>me</strong>, paraqitet numër i lar<strong>të</strong> mutacionesh (≥ 5 x 10-5<br />

ndërri<strong>me</strong> nukleotidesh për nukleotid dhe cikël replikimi), afërsisht një ndërrim<br />

i nukleotidit brenda gjenomit gja<strong>të</strong> një replikimi (Drake 1993). Në rast se në<br />

nivelin e nikoqirit ose në nivelin e popullacionit, gja<strong>të</strong> replikimit veprojnë faktorë<br />

<strong>të</strong> ndryshëm selektivë (siç janë antitrupat neutralizues, lidhjet suboptimale<br />

për receptorë ose substancat kimike antivirale), mund <strong>të</strong> lindin mutan<strong>të</strong> <strong>me</strong> veti<br />

<strong>të</strong> caktuara. Pastaj, ata mund <strong>të</strong> dominojnë brenda pseudospeciesit viralë brenda<br />

nikoqirit ose popullacionit. Mutan<strong>të</strong>t <strong>me</strong> veti më <strong>të</strong> favorsh<strong>me</strong> selektive (p.sh.,<br />

<strong>me</strong> shmangie <strong>të</strong> neutralizimit, riformësimit <strong>të</strong> njësive përgjegjëse për lidhje <strong>me</strong><br />

receptorë) mund veçohen dhe <strong>të</strong> bëhen variante dominuese. Nëse atakohen determinantet<br />

antigjenike <strong>të</strong> glikoproteinave <strong>me</strong>mbranore HA dhe NA, dhe kjo <strong>me</strong><br />

<strong>me</strong>kanizma imunologjikë, a<strong>të</strong>herë, kjo mënyrë ndryshimi quhet antigenic drift<br />

(ndryshimi i vogël antigjenik, devijim antigjenik) (Fergusson 2003).<br />

39

40 Influenca e <strong>shpendëve</strong> (aviane)<br />

Anasjelltas, antigenic shift (ndërrimi i madh antigjenik), shënon ndërrimin e<br />

papritshëm dhe rrënjësor <strong>të</strong> determinanteve antigjenike, ose <strong>me</strong> fjalë <strong>të</strong> tjera,<br />

ndërrimin e subtipave HA dhe/ose NA, brenda ve<strong>të</strong>m një cikli replikues. Kësisoji<br />

ndodh në qelizat, <strong>të</strong> cilat infektohen njëkohësisht prej dy ose më tepër viruseve<br />

<strong>të</strong> influencës A <strong>të</strong> subtipave <strong>të</strong> ndryshëm. Pasi se distribuomi i seg<strong>me</strong>nteve <strong>të</strong><br />

replikuara virale gjenomike në parakrijesat virale bulëzuese bëhet në mënyrë <strong>të</strong><br />

pavarur nga origjina e secilit seg<strong>me</strong>nt prej subtipit, mund <strong>të</strong> formohen përnjëherë<br />

parakrijesa <strong>të</strong> rekombinuara, <strong>të</strong> cilat bartin informacion gjenetik <strong>të</strong> viruseve<br />

parentale <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> (i ashtuquajturi reassortants) (Webster dhe Hulse<br />

2004, WHO 2005). Përderisa viruset pandemike humane <strong>të</strong> influencës së vitit<br />

1957 (H2N2) dhe 1968 (H3N2) kishin gjenezë <strong>të</strong> qar<strong>të</strong> <strong>të</strong> krijimit <strong>të</strong> tyre <strong>me</strong><br />

anë <strong>të</strong> rekombinimit <strong>me</strong>s virusit human dhe avian, virusi i influencës që shkaktoi<br />

“gripin spanjoll” në vitin 1918 duket se ësh<strong>të</strong> krijuar plo<strong>të</strong>sisht nga buri<strong>me</strong>t<br />

aviane (Belshe 2005).<br />

Nikoqirët natyrorë<br />

Zogj<strong>të</strong> e egjër ujorë pjesëtarë <strong>të</strong> rendit Anserifor<strong>me</strong>s (rosat dhe patat) dhe Charadriifor<strong>me</strong>s<br />

(pulëbardhat dhe zogj<strong>të</strong> bregdetarë), janë bar<strong>të</strong>s <strong>të</strong> llojeve <strong>të</strong> shumta <strong>të</strong><br />

subtipave <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës A, dhe ndoshta edhe përbëjnë rezervuarin natyror<br />

<strong>të</strong> <strong>të</strong> gjithë viruseve <strong>të</strong> influencës A (Webster 1992, Fouchier 2003, Krauss 2004,<br />

Widjaja 2004). Përderisa <strong>me</strong>ndohet se <strong>të</strong> gjitha llojet e zogjve janë <strong>të</strong> ndjesh<strong>me</strong>,<br />

disa lloje <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> sh<strong>të</strong>piake – pulat, pulat e detit, pulat guineane, shkurtat,<br />

fazanët – njihen si shumë <strong>të</strong> ndjesh<strong>me</strong> ndaj pasojave <strong>të</strong> infeksionit.<br />

Viruset e influencës A aviane, përgjithësisht, nuk shkaktojnë sëmurjen e nikoqirit<br />

<strong>të</strong> tyre natyror. Thënë më sak<strong>të</strong>, viruset mbeten në qe<strong>të</strong>si evolutive që molekularisht<br />

kuptohet prej fraksionit <strong>të</strong> vogël <strong>të</strong> mutacioneve J/S (jo sinoni<strong>me</strong> vs. sinoni<strong>me</strong>)<br />

<strong>të</strong> cilat tregojnë për evolucion <strong>të</strong> pas<strong>të</strong>r (Gorman 1992, Taubenberger<br />

2005). Duket se sh<strong>të</strong>piaku dhe virusi jetojnë në gjendjen e tolerancës së ekuilibruar<br />

<strong>të</strong> dyansh<strong>me</strong>, <strong>të</strong> pash<strong>me</strong> klinikisht si mungesë e sëmundjes por <strong>me</strong> replikim<br />

<strong>të</strong> papengueshëm viralë. Në rastet e këtilla, nikoqiri mund <strong>të</strong> qesë jash<strong>të</strong> tij<br />

sasi <strong>të</strong> mëdha virusi, deri në 108.7 x 50% <strong>të</strong> dozës infektuese për vezë (EID50)<br />

për gram feces (Webster 1978). Kur viruset trans<strong>me</strong>tohen te speciet shumë <strong>të</strong><br />

ndjesh<strong>me</strong>, paraqiten zakonisht simptoma <strong>të</strong> buta <strong>të</strong> infeksionit ose edhe fare <strong>të</strong><br />

mos paraqiten. Viruset e fenotipit <strong>të</strong> këtill emërtohen si viruse <strong>të</strong> patogjenitetit<br />

<strong>të</strong> ulët (LPAIV) dhe kryesisht shkaktojnë zvogëlim <strong>të</strong> vogël <strong>të</strong> lëshimit <strong>të</strong> vezëve<br />

te pulat për vezë ose zvogëlim <strong>të</strong> vogël <strong>të</strong> peshës trupore te pulat që rrriten për<br />

mish (Capua dhe Mutinelli 2001). Mirëpo, sojet e subtipave H5 dhe H7 kanë<br />

potencial për mutacion në forma virale tejet patogjene pas transmisionit dhe përshtatjes<br />

te nikoqiri i ri shpendor. Paraqitja e formave tejet patogjene H5 dhe<br />

H7 ose edhe <strong>të</strong> subtipave <strong>të</strong> tjera te zogj<strong>të</strong> e egër asnjëherë nuk ësh<strong>të</strong> dëshmuar<br />

më herët (Webster 1998). Prandaj, edhe mund <strong>të</strong> <strong>me</strong>ndohet se format tejet patogjene,<br />

<strong>të</strong> mos jenë rezultat i ndërhyrjes së njeriut në sistemin e ekuilibruar në<br />

mënyrë <strong>të</strong> natysh<strong>me</strong>.<br />

Menjëherë pasi <strong>të</strong> jenë paraqitur fenotipet HPAIV te shpendët sh<strong>të</strong>piake, ato<br />

mund <strong>të</strong> trans<strong>me</strong>tohen prej <strong>shpendëve</strong> horizontalisht, prapa në populla<strong>të</strong>n e egër

LPAIV H5/H7<br />

Shpzët sh<strong>të</strong>piake ujore<br />

Shpzët sh<strong>të</strong>piake<br />

galifor<strong>me</strong>:<br />

adaptimi viralë<br />

Rezervuari:<br />

zogj<strong>të</strong> e egër <strong>të</strong> ujërave<br />

Tipet 16H-, 9N<br />

Mutacionet spontane<br />

në vendin e shkëputjes<br />

së HA-së<br />

(faktorët tjerë<br />

poligjenikë?):<br />

HPAIV<br />

<strong>H5N1</strong>/Azi<br />

Përhapja laterale,<br />

shpërthimi i sëmundjes<br />

Fig. 2 Skema e patogjenezës dhe e epidemiologjisë së influencës aviane. LPAIV=<br />

low pathogenic avian influenza virus; HPAIV=highly pathogenic avian influenza<br />

virus; HA=proteina e hemaglutininës; vijat pikore <strong>me</strong> shigje<strong>të</strong> paraqesin barrierën<br />

e species<br />

<strong>të</strong> zogjve. Ndjeshmëria e zogjve <strong>të</strong> egër ndaj sëmundjes së induktuar nga HPAIV<br />

duket se ndryshon mjaft shumë nga specia në specie, mosha dhe soji viral. Deri<br />

në paraqitjen e viruseve aziatike <strong>H5N1</strong> HPAI, kalimi i infeksionit HPAIV te<br />

popullacioni i zogjve <strong>të</strong> egër ngjante në mënyrë sporadike dhe kufizohej brenda<br />

një lokacioni (<strong>me</strong> <strong>të</strong> vetmin përjashtim <strong>të</strong> ngordhjes së dallëndysheve <strong>të</strong> detit<br />

në Afrikën e Jugut në vitin 1961 [Becker 1966]), prandaj, në <strong>të</strong> kaluarën, në<br />

përhapjen e HPAIV, zogjve <strong>të</strong> egër nuk ju ësh<strong>të</strong> dhënë asnjë funksion i rëndësishëm<br />

epidemiologjik (Swayne dhe Suarez 2000). Kjo ka mundur <strong>të</strong> ndryshojë<br />

thellësisht prej fillimit <strong>të</strong> vitit 2005, kur ësh<strong>të</strong> vrojtuar një shpërthim i madh i<br />

infeksionit <strong>me</strong> viruse aziatike <strong>H5N1</strong>-HPAI në <strong>me</strong>sin e mijëra zogjve <strong>të</strong> egër ujorë<br />

në rezervuarin natyror <strong>të</strong> Liqenit Qinghai, në pjesën veriperëndimore <strong>të</strong> Kinës<br />

(Chen 2005, Liu 2005). Si pasojë e kësaj ka mundur <strong>të</strong> je<strong>të</strong> përhapja e këtij virusi<br />

gja<strong>të</strong> vitit 2005 në drejtim <strong>të</strong> Evropës (OIE 2005). Hollësi<strong>të</strong> dhe pasojat e këtij<br />

procesi përshkruhen në vazhdim.<br />

41

42 Influenca e <strong>shpendëve</strong> (aviane)<br />

Patogjeneza e HPAI<br />

Patogjeniteti, si karakteristikë e përgjithsh<strong>me</strong> e viruseve <strong>të</strong> influencës A, ësh<strong>të</strong> veti<br />

poligjenike, dhe <strong>me</strong>s tjerash,vare<strong>të</strong> kryesisht nga konstelacioni “optimal” gjenor<br />

i nikoqirit <strong>të</strong> afektuar dhe tropizmit indor, efikasiteti i replikimit dhe <strong>me</strong>kanizmat<br />

imunologjikë mbroj<strong>të</strong>s. Më tej, faktorët specifikë për specie dhe nikoqirë<br />

kontribuojnë në efektin e infeksionit, i cili, pas transmisionit interspecior apriori<br />

ësh<strong>të</strong> i paparashikueshëm. Forma tejet patogjene e influencës aviane, deri më<br />

tani ësh<strong>të</strong> shkaktuar ekskluzivisht ve<strong>të</strong>m nga viruset e influencës A <strong>të</strong> subtipave<br />

H5 dhe H7. Mirëpo, në fakt, ve<strong>të</strong>m pak përfaqësues prej subtipave H5 dhe H7<br />

e përbëjnë biotipin tejet patogjen (Swayne dhe Suarez 2000). Zakonisht, viruset<br />

H5 dhe H7 qëndrojnë pa ndryshuar te nikoqirët e tyre natyrorë, në formën e<br />

patogjenitetit <strong>të</strong> ulët <strong>të</strong> tyre. Nga ky rezervuar, viruset <strong>me</strong> rrugë <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong><br />

mund <strong>të</strong> kalojnë te shpendët sh<strong>të</strong>piake (shih më posh<strong>të</strong>). Pas periudhave <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong><br />

<strong>të</strong> qarkullimit, deri më tani <strong>të</strong> pavërtetuara, në popullacionet e ndjesh<strong>me</strong> <strong>të</strong><br />

<strong>shpendëve</strong> (dhe sigurisht pas adaptimit), këto viruse mund <strong>të</strong> pësojnë mutacione<br />

graduale dhe kalojnë në forma tejet patogjene (Rohm 1995).<br />

Studi<strong>me</strong>t për sekuencën e nukleotideve kanë treguar që shumica e HPAIV-ve<br />

kanë tipare <strong>të</strong> përbashkëta në kuadër <strong>të</strong> gjeneve <strong>të</strong> tyre HA, <strong>të</strong> cilat te shpendët<br />

sh<strong>të</strong>piake mund <strong>të</strong> shërbejnë si marker <strong>të</strong> virulencës (Webster 1992, Senne 1996,<br />

Perdue 1997, Steinhauer 1999, Perdue dhe Suarez 2000).<br />

Në mënyrë që <strong>të</strong> jenë infektivë, virionet e influencës A duhet pasur <strong>të</strong> inkorporuara<br />

proteinat HA <strong>të</strong> cilat janë procesuar endoproteolitikisht prej prekursorit HA0<br />

deri në di<strong>me</strong>rë HA1,2 (Chen 1998). Nënnjësi<strong>të</strong> e krijuara N-terminale HA2<br />

përmbajnë peptidin fuzogjen, i cili përbëhet prej do<strong>me</strong>nit tejet lipofil (Skehel<br />

2001). Ky do<strong>me</strong>n ka rëndësi vitale gja<strong>të</strong> procesit <strong>të</strong> fuzionit <strong>të</strong> <strong>me</strong>mbranës virale<br />

dhe lizozomale, sepse ai nxit procesin e penetrimit <strong>të</strong> seg<strong>me</strong>nteve <strong>të</strong> gjenomit<br />

viral në citoplazmën e qelizës nikoqire. Vendi i shkëputjes në HA <strong>të</strong> LPA viruseve<br />

(<strong>me</strong> patogjenitet <strong>të</strong> ulët) përbëhet nga dy aminoacide në pozitat -1/-4 (H5) dhe<br />

-1/-3 (H7) (Wood 1993). Me këto vende mund <strong>të</strong> reagojnë tripsin-proteazat<br />

specifike indore, <strong>të</strong> cilat gjenden sidomos në sipërfaqen e epitelit respirator dhe<br />

gastrointestinal. Prandaj, replikimi më i mirë i viruseve LPAI besohet <strong>të</strong> kryhet<br />

më së shumti në këto vende, së paku te nikoqirët e tyre natyrorë. Anasjelltas,<br />

vendi i shkëputjes te viruset HPAI, në përgjithësi, ka edhe aminoacide <strong>të</strong> tjera<br />

(argininë dhe/ose lizinë) <strong>të</strong> cilat bëjnë që <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e ndjesh<strong>me</strong> në veprimin e endoproteazave<br />

sikur-subtilizine specifike për sekuenca <strong>të</strong> pajtueshmërisë minimale -R­<br />

X-K/R-R- (Horimoto 1994, Rott 1995). Proteazat e llojit <strong>të</strong> këtill (p.sh., furina,<br />

konvertaza e proproteinave) janë aktive virtualisht te <strong>të</strong> gjitha indet nëpër gjithë<br />

trupin. Prandaj, viruset që bartin mutacione <strong>të</strong> këtilla tregojnë përparësi duke<br />

pasur replikim <strong>të</strong> papenguar sistemik. Ky proces ësh<strong>të</strong> doku<strong>me</strong>ntuar për disa<br />

raste. Për shembull, në Itali, një virus LPAI H7N1 që qarkullonte për disa muaj<br />

te një popullacion i pulave dhe pulave <strong>të</strong> detit, në dhjetor 1999 ndryshoi papritur<br />

në virus HPAI H7N1, i cili dallohej nga paraardhësi i tij ve<strong>të</strong>m nga vendi i hapjes<br />

polibazike, dhe shkaktoi sëmundje shka<strong>të</strong>rrimtare (Capua 2000).<br />

Supozohej se gjeni HA i subtipave H5 dhe H7 përmban struktura <strong>të</strong> veçanta<br />

sekondare RNA, <strong>të</strong> cilat nxitin mutacionet insertuese (dyfishi<strong>me</strong>t e kodonit)

Tabela 2: Pasqyra e lokuseve <strong>të</strong> gjenomit që mund <strong>të</strong> kenë rol për patogjenitetin<br />

e rritur <strong>të</strong> viruseve <strong>H5N1</strong> tejet patogjen aziatik për gjitarët<br />

Gjeni,<br />

proteina<br />

Mutacioni Efektet Referenca<br />

HA skaji polibazik<br />

endoproteolitik<br />

i hapjes<br />

NA<br />

PB2<br />

PB1<br />

NP<br />

NS-1<br />

19-25 aa<br />

delecione<br />

në rajonin e<br />

trungut<br />

627K<br />

701N<br />

13P, 678N<br />

319K<br />

92E<br />

përparësi për diseminim dhe<br />

replikim sistemik<br />

(te shpezët, gjitarët)<br />

adaptim për zhvillim në pula<br />

dhe pula deti?<br />

replikim i përmirësuar sistemik<br />

te minj<strong>të</strong><br />

patogjenitet i rritur te minj<strong>të</strong><br />

aktivitet i përmirësuar i<br />

poli<strong>me</strong>razës, që ësh<strong>të</strong> në favor<br />

<strong>të</strong> procesit <strong>të</strong> adaptimit <strong>të</strong><br />

hershëm species-specifik<br />

shmangia e leh<strong>të</strong>suar<br />

përgjigjeve imune <strong>të</strong> lindura,<br />

tek derrat zbrazja intestinale e<br />

virusit e zvogëluar<br />

<strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong><br />

Matrosovich<br />

1999,<br />

Giannecchini<br />

2006<br />

Hatta 2001,<br />

Shinya 2004<br />

Li 2005<br />

Gabriel 2005<br />

Seo 2004<br />

për<strong>me</strong>s <strong>me</strong>kanizmit rikopjues <strong>të</strong> njësive <strong>të</strong> poli<strong>me</strong>razës virale te sekuencat e pasura<br />

<strong>me</strong> purine, dhe se kodojnë skajin endoproteolitik <strong>të</strong> këtyre vendeve shkëpu<strong>të</strong>se <strong>të</strong><br />

proteinave HA (Garcia 1996, Perdue 1997). Ky dhe sigurisht edhe <strong>me</strong>kanizma<br />

<strong>të</strong> tjerë, siç ësh<strong>të</strong> zëvendësimi i nukleotideve ose rekombinimi interseg<strong>me</strong>ntal<br />

(Suarez 2004, Pasick 2005), mund <strong>të</strong> çojnë deri në inkorporim <strong>të</strong> mbetjeve <strong>të</strong><br />

tjera aminobazike. Më vonë ësh<strong>të</strong> vërtetuar <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> eksperi<strong>me</strong>nteve, krijimi i<br />

HPAIV prej prekursorit LPAIV, <strong>të</strong> cilët janë krijuar nga kalimi i vazhdueshëm in<br />

vitro dhe in vivo për<strong>me</strong>s <strong>me</strong>tagjenezës së drejtuar topike (Li 1990, Walker dhe<br />

Kawaoka 1993, Horimoto dhe Kawaoka 1995, Ito 2001). Anasjelltas, largimi i<br />

vendit polibazik <strong>të</strong> hapjes <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> gjenetikës reverzë bën atenuimin e fenotipit<br />

HPAI (Tian 2005).<br />

Megjitha<strong>të</strong>, ekzistojnë soje virusale te <strong>të</strong> cilat sekuenca e nukleotideve bën kodimin<br />

e vendit <strong>të</strong> hapjes së HA-së dhe ku fenotipi nuk përputhen sipas parashikimit<br />

<strong>me</strong> patotipin: te H7N3 HPAIV kileas i cili ësh<strong>të</strong> krijuar nga rekombinimi<br />

intersegmtor i mbetjeve bazike aminoacidike ve<strong>të</strong>m në pozi<strong>të</strong>n -1, -4 dhe<br />

-6 (Suarez 2004). Shembuj <strong>të</strong> ngjashëm ekzistojnë edhe te H5 (Kawaoka 1984).<br />

Në anën tje<strong>të</strong>r, një izolat H5N2 nga Teksasi ka treguar se përmban sekuencë <strong>të</strong><br />

pajtuesh<strong>me</strong> <strong>të</strong> vendit <strong>të</strong> hapjes <strong>të</strong> HPAIV, i cili klinikisht ësh<strong>të</strong> klasifikuar si LPAI<br />

43

44 Influenca e <strong>shpendëve</strong> (aviane)<br />

(Lee 2005). Këto <strong>të</strong> dhëna përsëri dëshmojnë për patogjenitet <strong>të</strong> komplikuar <strong>të</strong><br />

viruseve <strong>të</strong> influencës.<br />

Nga <strong>të</strong> dhënat e grumbulluara në teren, për fat, duket se lindja e HPAI fenotipave<br />

ësh<strong>të</strong> ngjarje shumë e rrallë. Gja<strong>të</strong> dyzet viteve <strong>të</strong> fundit, në gjithë bo<strong>të</strong>n, ve<strong>të</strong>m<br />

24 shpërthi<strong>me</strong> HPAI primare janë shkaktuar nga HPAIV, <strong>të</strong> cilat duket se në kë<strong>të</strong><br />

mënyrë lindin de novo në teren (tab. 1).<br />

Më tej, HPAIV ësh<strong>të</strong> treguar i af<strong>të</strong> <strong>të</strong> infektojë gjitarët, dhe në veçanti njerëzit.<br />

Kjo ësh<strong>të</strong> observuar posaçërisht për shkaktarin aziatik <strong>H5N1</strong> (WHO 2006). Patogjeniteti<br />

i varur nga nikoqiri për HPAIV <strong>H5N1</strong> te gjitarët ësh<strong>të</strong> studiuar në një<br />

numër speciesh model: minj<strong>të</strong> (Lu 1999, Li 2005a), qelbësit (Zitzow 2002, Govorkova<br />

2005), majmunët cynomolgous (Rim<strong>me</strong>lzwaan 2001) dhe derrat (Choi<br />

2005). Përfundimi i infeksionit varej nga soji i viruseve dhe speciesi i nikoqirit.<br />

Duket se qelbësit pasqyrojnë patogjenitetin human më tepër sesa minj<strong>të</strong> (Maines<br />

2005).<br />

Besohet se një numër i markerve gjendet i kyçur në patogjenitet dhe se janë<br />

gjetur në seg<strong>me</strong>nte <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> <strong>të</strong> gjenotipit Z <strong>të</strong> <strong>H5N1</strong> (tab. 2). Mes këtyre<br />

<strong>me</strong>kanizmave <strong>të</strong> interferencës <strong>me</strong> <strong>me</strong>kanizmin e mbrojtjes së parë <strong>të</strong> nikoqirit, siç<br />

ësh<strong>të</strong> sistemi i interferonit, kanë zgjuar interesim produktet e gjenit NS-1 . Ësh<strong>të</strong><br />

demonstruar eksperi<strong>me</strong>ntalisht <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> gjenetikës reverze, që proteinat NS-1 <strong>të</strong><br />

disa sojeve <strong>H5N1</strong> mbajnë acid glutaminik në pozi<strong>të</strong>n 92, janë <strong>të</strong> afta <strong>të</strong> demonstrojnë<br />

efektin antiviralë <strong>të</strong> interferonit dhe TNF-alfa, dhe eventualisht <strong>të</strong> fuqizojnë<br />

replikimin brenda nikoqirit <strong>të</strong> infektuar dhe pakësojnë lirimin e viruseve nga<br />

ai (Seo 2002+2004). Më tej, dëmtimi i ndërmje<strong>të</strong>suar nga <strong>me</strong>kanizmat imun, si<br />

pasojë e lirimit <strong>të</strong> citokineve nga roli i NS-1, mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> përgjegjës për dëmti<strong>me</strong>t<br />

pulmonale (Cheung 2002, Lipatov 2005). Mirëpo, asnjë nga mutacionet<br />

(tab. 2) e prezantuara, nuk mjaftojnë si <strong>të</strong> vet<strong>me</strong> për patogjenitetin në gjitarë<br />

(Lipatov 2003). Prandaj, duket se te gjitarët, në masë <strong>të</strong> madhe në specifikën e<br />

patotipit ndikon konstelacioni optimal i gjeneve në mënyrën që varet nga nikoqiri<br />

(Lipatov 2004).<br />

Manifestimi klinik<br />

Në vazhdim <strong>të</strong> periudhës së inkubacionit, zakonisht prej disa di<strong>të</strong>sh (mirëpo<br />

rrallëherë deri në 21 di<strong>të</strong>), në var<strong>të</strong>si nga karakteristikat e izolatit, doza e inokulimit,<br />

specia, dhe mosha e shpendit, manifestimi klinik i influencës aviane ndryshon<br />

te shpendët dhe simptomat janë mjaft jo specifike (Elbers 2005). Prandaj,<br />

ësh<strong>të</strong> e pamundsh<strong>me</strong> diagnoza e bazuar ve<strong>të</strong>m në manifesti<strong>me</strong>t klinike.<br />

Simptomat që paraqiten pas infeksionit <strong>me</strong> viruse LPAI mund <strong>të</strong> jenë mjaft<br />

diskrete: puplat e shpupurishura, zvogëlimi i përkohshëm i numrit <strong>të</strong> vezëve <strong>të</strong><br />

lëshuara ose humbja e peshës trupore, së bashku <strong>me</strong> sëmundje <strong>të</strong> lehta respiratore<br />

(Capua and Mutinelli 2001). Disa soje LPAI, si ësh<strong>të</strong> shkaktari aziatik H9N2, i<br />

përshtatur mirë për replikim në pula, mund <strong>të</strong> shkaktojë shenja <strong>të</strong> dalluesh<strong>me</strong> më<br />

qar<strong>të</strong> dhe gjithashtu mortalitet signifikant (Bano 2003, Li 2005).

Në formën e saj tejet patogjenikë, sëmundja e pulave dhe pulave <strong>të</strong> detit karakterizohet<br />

prej paraqitjes së papritur <strong>të</strong> simptomave serioze dhe mortalitetit që mund<br />

<strong>të</strong> arrijë 100% brenda 48 orësh (Swayne dhe Suarez 2000). Përhapja në kuadër<br />

<strong>të</strong> tufës varet nga mënyra e rritjes së <strong>shpendëve</strong>: tek tufat <strong>të</strong> cilat rriten <strong>të</strong> lira<br />

dhe ku ësh<strong>të</strong> i mundshëm kontakti direkt dhe përzierja e <strong>shpendëve</strong>, përhapja e<br />

infeksionit ësh<strong>të</strong> më e shpej<strong>të</strong> sesa te ato që mbahen nëpër kafaz, por edhe te këto,<br />

pas disa di<strong>të</strong>sh do <strong>të</strong> përfshijë infeksioni gjithë tufën (Capua 2000). Shpeshherë<br />

afektohet ve<strong>të</strong>m një pjesë e fermës. Shumica e <strong>shpendëve</strong> ngordhin pa kurrfarë<br />

shenjash paraprake, prandaj dhe mund <strong>të</strong> dyshohet për helmin <strong>të</strong> tyre (Nakatami<br />

2005). Duhet <strong>të</strong> për<strong>me</strong>ndet, se izolate <strong>të</strong> caktuara <strong>të</strong> virusit HPAI mund<br />

<strong>të</strong> provokojnë sëmundje <strong>të</strong> rëndë te një specie aviane, mirëpo jo te një tje<strong>të</strong>r:<br />

në tregjet e <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> gjalla në Hong-Kong, para depopullacionit komplet<br />

në vitin 1997, <strong>H5N1</strong> HPAIV u izolua te 20% e pulave, kurse ve<strong>të</strong>m 2,5% te<br />

rosat dhe patat, përderisa speciet e tjera galifor<strong>me</strong>, <strong>të</strong> trumcakëve dhe papagajve<br />

jepnin teste negative. Pulat ishin <strong>të</strong> vet<strong>me</strong>t <strong>me</strong> manifesti<strong>me</strong> klinike <strong>të</strong> sëmundjes<br />

(Shortridge 1998).<br />

Tek popullacionet industriale <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong>, si shenjë e pranisë së sëmundjes në<br />

tufë mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> ngritja e shpej<strong>të</strong> iniciale e shpenzimit <strong>të</strong> ujit dhe ushqimit, e<br />

cila shpejt pasohet <strong>me</strong> rënie. Te tufat e pulave për prodhim <strong>të</strong> veve, tipike ësh<strong>të</strong><br />

ndërprerja e lëshimit <strong>të</strong> veve. Zogj individual <strong>të</strong> prekur nga HPAIV shpesh tregojnë<br />

apati <strong>të</strong> rëndë dhe jo lëvizshmëri (Kwon 2005). Mund <strong>të</strong> hetohet edema e<br />

hetuesh<strong>me</strong> në pjesët e kokës <strong>të</strong> pambuluara nga puplat, cianoza e xhufkës dhe<br />

këmbëve, diarreja ngjyrë jeshile si dhe frymëmarrja e vështirësuar. Te pulat për ve,<br />

fillimisht mund <strong>të</strong> shihen ve<strong>të</strong> <strong>me</strong> luspë <strong>të</strong> bu<strong>të</strong>, dhe <strong>me</strong> përparimin e sëmundjes<br />

ndërpritet lëshimi i veve (Elbers 2005). Te speciet më pak <strong>të</strong> ndjesh<strong>me</strong>, siç janë<br />

pulat e detit, rosat dhe patat, pamjen klinike e dominojnë simptomat nervore, siç<br />

janë tremori, qëndrimi i pazakonshëm (torticollis) dhe proble<strong>me</strong>t në koordinim<br />

(ataksia) (Kwon 2005). Gja<strong>të</strong> një shpërthimi <strong>të</strong> HPAI në Saksoni <strong>të</strong> Gjermanisë<br />

në vitin 1979, patat notonin në rrathë <strong>të</strong> vegjël, e cila shenjë drejtoi dyshimin<br />

për HPAI.<br />

Pamja klinike e infeksionit <strong>me</strong> viruset e influencës aviane te njerëzit diskutohet<br />

hollësisht në kapitullin Manifestimi klinik i influencës humane.<br />

Patologjia<br />

LPAI<br />

Dëmti<strong>me</strong>t ndryshojnë <strong>me</strong> sojin e virusit, specien dhe moshën e nikoqirit. Në<br />

mënyrë <strong>të</strong> përgjithsh<strong>me</strong>, ve<strong>të</strong>m te pulat dhe pulat e detit ekzistojnë ndryshi<strong>me</strong><br />

<strong>të</strong> qarta mikroskopike, e sidomos gja<strong>të</strong> infekti<strong>me</strong>ve <strong>me</strong> sojet, <strong>të</strong> cilat janë përshtatur<br />

te nikoqirët e për<strong>me</strong>ndur (Capua dhe Mutinelli 2001). Te pulat e detit<br />

janë përshkruar sëmundjet sinusitis, tracheitis dhe sacculitis, si dhe infeksionet<br />

sekondare bakteriale. Te rosat ësh<strong>të</strong> përshkruar pancreatitis. Te pulat, më së<br />

45

46 Influenca e <strong>shpendëve</strong> (aviane)<br />

shpeshti janë parë ndryshi<strong>me</strong>t e lehta <strong>të</strong> organeve respiratore. Përveç këtyre, te<br />

pulat për ve janë dëshmuar ndryshi<strong>me</strong>t në organet reproduktive (ovariu<strong>me</strong>, tubin<br />

ovarial, peritonitin vitelin).<br />

HPAI<br />

Ndryshi<strong>me</strong>t makro-/histopatologjike <strong>të</strong> HPAI nxjerrin në shesh ngjashmërinë et<br />

tyre <strong>me</strong> ato <strong>të</strong> numëruara te pjesa e manifestimit klinik. Në mënyrë tentative janë<br />

krijuar ka<strong>të</strong>r klasa <strong>të</strong> ndryshi<strong>me</strong>ve patologjike (Perkins dhe Swayne 2003):<br />

(i) Forma perakute (vdekja brenda 24-36 orëve post infectionem, kryesisht e hasur<br />

te disa specie galifor<strong>me</strong>) dhe akute e sëmundjes nuk tregon ndryshi<strong>me</strong> <strong>të</strong> mëdha<br />

karakteristike patologjike: hidroperikardi diskret, edema e leh<strong>të</strong> intestinale, si dhe<br />

nganjëherë janë hasur gjakderdhja e serozave <strong>me</strong>zenteriale dhe perikardiale në<br />

formë petehijesh (Mutinelli 2003a, Jones dhe Swayne 2004). Pulat e infektuara<br />

<strong>me</strong> viruset e sojit aziatik <strong>H5N1</strong> tregonin nganjëherë gjurmë <strong>të</strong> hemorragjive dhe<br />

sasi signifikante <strong>të</strong> mukusit në trake (Elbers 2004). Gjithashtu mund <strong>të</strong> shiheshin<br />

edhe eksudate seroze në hapësirat trupore dhe edemë <strong>të</strong> mushkërive. Gjakderdhjet<br />

punktifor<strong>me</strong> në mukozën proventrikulare, <strong>të</strong> cilat janë përshkruar shpesh në<br />

librat e mëhershëm, janë parë ve<strong>të</strong>m në raste <strong>të</strong> veçanta te shpendët sh<strong>të</strong>piake <strong>të</strong><br />

infektuara <strong>me</strong> sojet aziatike <strong>H5N1</strong> (Elbers 2004). Në organe <strong>të</strong> shumta mund <strong>të</strong><br />

hetohen lezione <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> histologjie së bashku <strong>me</strong> antigjenin viral (Mo 1997).<br />

Së pari herë virusi ësh<strong>të</strong> parë në qelizat endoteliale. Më vonë, qelizat e infektuara<br />

nga virusi janë zbuluar edhe në miokard, gjëndra mbiveshkore dhe pankreas. Po<br />

ashtu infektohen neuronet dhe qelizat gliale <strong>të</strong> trurit. Patogjenetikisht, mund <strong>të</strong><br />

parafytyrohet rrjedhje e ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> ato <strong>të</strong> shkaktuara nga viruset endoteliotropike,<br />

te <strong>të</strong> cilat, aktivimi endotelial dhe leukocitar çon në hyrje sistemike dhe <strong>të</strong><br />

pakontrolluar <strong>të</strong> citokineve <strong>me</strong> predisponim për <strong>të</strong> shkaktuar insuficiencë kardiopulmonale<br />

dhe multiorganore (Feldmann 2000, Klenk 2005).<br />

(ii) Në shtazët <strong>të</strong> cilat tregojnë fillim <strong>të</strong> ngadalshëm <strong>të</strong> simptomave dhe rrjedhje<br />

<strong>të</strong> s<strong>të</strong>rzgjatur <strong>të</strong> sëmundjes, pamjen e sëmundjes e dominojnë simptomat neurologjike<br />

dhe, histologjikisht, lezionet josupurative <strong>të</strong> trurit (Perkins dhe Swayne<br />

2002a, Kwon 2005). Mirëpo, virusi gjithashtu mund <strong>të</strong> izolohet edhe prej organeve<br />

<strong>të</strong> tjera. Kjo rrjedhje ësh<strong>të</strong> përshkruar tek infekti<strong>me</strong>t eksperi<strong>me</strong>ntale <strong>të</strong><br />

patave, pulave <strong>të</strong> detit, emusët dhe speciet e tjera, <strong>me</strong> shta<strong>me</strong> aziatike <strong>të</strong> sojit<br />

HPAI <strong>H5N1</strong>. Te shpendët për ve mund <strong>të</strong> shihen inflamacione <strong>të</strong> ovareve dhe<br />

tubave ovare pas rupturës së folikulit, i ashtuquajturi, peritoniti vitelin.<br />

(iii) Te rosat, pulëbardhat dhe te harabelat sh<strong>të</strong>piakë, ësh<strong>të</strong> gjetur ve<strong>të</strong>m replikim<br />

i kufizuar viral. Këta zogj kanë treguar ve<strong>të</strong>m pneumoni <strong>të</strong> leh<strong>të</strong> intersticiale,<br />

alveolit, dhe në raste <strong>të</strong> posaç<strong>me</strong>, miokardit limfatik dhe histolitik (Perkins dhe<br />

Swayne 2002a, 2003).<br />

(iv) Në eksperi<strong>me</strong>ntet e përshkruara nga Perkins dhe Swayne (2003), te pëllumbat<br />

dhe gargullat ësh<strong>të</strong> dëshmuar <strong>të</strong> jenë rezisten<strong>të</strong> ndaj infeksionit <strong>H5N1</strong>.<br />

Megjitha<strong>të</strong>, Werner dhe <strong>të</strong> tjerë, (para publikimit) ishin në gjendje <strong>të</strong> nxitnin<br />

sëmundje neurologjike kronike encefaliti josupurativë (Klopffeisch 2006), tek<br />

5/16 pëllumbat <strong>me</strong> dhënie <strong>të</strong> izolatit aktual indonezian HPAI <strong>H5N1</strong>.

Diagnoza diferenciale<br />

Sëmundjet vijuese duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren në shqyrtim për diagnozë diferenciale <strong>të</strong> HPAI<br />

për shkak <strong>të</strong> vetive <strong>të</strong> tyre për <strong>të</strong> shkaktuar sëmundje <strong>me</strong> fillim <strong>të</strong> përnjëhershëm<br />

(<strong>të</strong> papritur), që ka mortalitet <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> ose gjakderdhje <strong>të</strong> lafshës:<br />

a) sëmundja velogjenike Newcastle,<br />

b) laryngotracheitis infectiva (te pulat),<br />

c) lija e rosave,<br />

d) helmimi akut,<br />

e) kolera akute e pulave (pasteurellosis) dhe sëmundjet e tjera septikemike,<br />

f) celuliti bakterial i napës<br />

Format <strong>me</strong> pamje klinike, jo aq <strong>të</strong> rëndë <strong>të</strong> HPAI, mund <strong>të</strong> shkaktojnë edhe konfuzione<br />

edhe më <strong>të</strong> mëdha. Prandaj, për marrjen e <strong>të</strong> gjitha masave <strong>të</strong> mëtejsh<strong>me</strong>,<br />

hulumti<strong>me</strong>t e shpejta laboratorike janë <strong>të</strong> rëndësisë së parë (Elbers 2005).<br />

Diagnoza laboratorike<br />

Marrja e mostrave<br />

Mostrat duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren nga disa mbetje trupash <strong>të</strong> freskëta dhe prej zogjve <strong>të</strong><br />

sëmurë <strong>të</strong> një tufe zogjsh. Teorikisht, marrja adekuate e mostrave do <strong>të</strong> duhej <strong>të</strong><br />

kishte baza statistikore, dhe diagnoza <strong>të</strong> vendosej në nivel <strong>të</strong> tufës së zogjve. Gja<strong>të</strong><br />

marrjes së mostrave nga zogj<strong>të</strong> e dyshuar për HPAI, patje<strong>të</strong>r duhet <strong>të</strong> respektohen<br />

standardet e sigurisë për <strong>të</strong> evituar ekspozimin e marrësve <strong>të</strong> mostrave ndaj<br />

HPAIV potencialisht zooantroponike (Bridges 2002). Udhëzi<strong>me</strong>t janë dhënë<br />

prej CDC-së (CDC 2005).<br />

Për testet virologjike, zakonisht strishot e marra prej kloakës dhe orofaringut<br />

mundësojnë hulumtim <strong>të</strong> mirë laboratorik. Materiali i ngjitur për strisho duhet<br />

<strong>të</strong> përzihet <strong>me</strong> 2-3ml lëng <strong>të</strong> <strong>me</strong>diumit transportues izotonikë steril i cili përmban<br />

antibiotikë dhe proteina (p.sh. 0,5% [peshë/vëllim] albumina <strong>të</strong> serumit <strong>të</strong><br />

gjedhëve – bovin ) deri në 10% <strong>të</strong> serumit <strong>të</strong> gjedhëve ose infuzionit tru-zemër.<br />

Gja<strong>të</strong> autopsisë, e cila kryhet nën kushte <strong>të</strong> sigurta për personelin dhe nën masat<br />

për pengimin e përhapjes së sëmundjes (shih më lart), për qëllim <strong>të</strong> izolimit <strong>të</strong> virusit<br />

<strong>me</strong>rren mostra nga truri, trakea/mushkëri<strong>të</strong>, lieni dhe përmbajtja e zorrëve.<br />

Për nevoja serologjike, <strong>me</strong>rren mostra <strong>të</strong> gjakut nativë. Numri i mostrave <strong>të</strong> marra<br />

duhet <strong>të</strong> mjaftojë për zbulim <strong>të</strong> besueshmërisë prej 95% për para<strong>me</strong>trin e prevalencës<br />

30%.<br />

47

48 Influenca e <strong>shpendëve</strong> (aviane)<br />

Transportimi i mostrave<br />

Strishot, indet dhe gjaku duhet <strong>të</strong> transportohen në <strong>me</strong>dium <strong>të</strong> ftoh<strong>të</strong>, mirëpo<br />

nuk lejohet ngrirja e tyre. Nëse koha e transportimit llogaritet <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më e gja<strong>të</strong><br />

se 48 orë, a<strong>të</strong>herë këto mostra duhet <strong>të</strong> ngrihen dhe <strong>të</strong> transportohen <strong>me</strong> akull <strong>të</strong><br />

tha<strong>të</strong>. Në <strong>të</strong> gjitha rastet, duhet <strong>të</strong> përmbushen <strong>të</strong> gjitha rregullat për transportim<br />

<strong>të</strong> sigurt (p.sh. rregullat IATA) për <strong>të</strong> parandaluar përhapjen e sëmundjes dhe<br />

ekspozimin aksidental <strong>të</strong> personelit gja<strong>të</strong> transportimit. Këshillë shumë <strong>me</strong> vend<br />

ësh<strong>të</strong>, që para dërgimit <strong>të</strong> mostrave, <strong>të</strong> kontaktohet laboratori, i cili do <strong>të</strong> pranoj<br />

dërgesën e mostrave për diagnostikë, e edhe më mirë, nëse kontaktimi do <strong>të</strong> bëhet<br />

para marrjes së tyre.<br />

Hapat diagnostikë<br />

Zbulimi i drejtpërdrej<strong>të</strong> i infeksioneve AIV<br />

Parimisht ekzistojnë dy mënyra (paralele) diagnostike <strong>të</strong> cilat provojnë (i) <strong>me</strong> anë <strong>të</strong><br />

<strong>me</strong>todave klasike për ta izoluar dhe subtipizuar <strong>virusin</strong> (shih OIE Manual 2005) dhe<br />

(ii) molekularisht për ta zbuluar dhe karakterizuar gjenomin viral.<br />

(i) Në mënyrë klasike, virusi AI izolohet <strong>me</strong> inokulim <strong>të</strong> lëngut <strong>të</strong> strishos ose homogjenatit<br />

indor te embrioni i veve <strong>të</strong> pulës <strong>të</strong> moshës 9 deri 11 di<strong>të</strong> <strong>të</strong> vjetra, zakonisht<br />

për<strong>me</strong>s qeskës korioalantoike (Woolcock, 2001). Në varësi nga tipi patogjenikë,<br />

embrionet mund ose edhe nuk vdesin brenda pesëdi<strong>të</strong>sh <strong>të</strong> observimit, dhe pothuajse<br />

gjithmonë nuk vërehen kurrfarë ndryshi<strong>me</strong>sh as në <strong>me</strong>mbranën e alantoisit, e as<br />

në embrion (Mutinelli 2003b). Ve<strong>të</strong> e inokuluara <strong>me</strong> material që ka pasur HPAIV,<br />

zakonisht vdesin brenda 48 orësh. Prania e agjentit hemaglutinues mund <strong>të</strong> zbulohet<br />

në lëngun e mbledhur nga alantoisi. Hemaglutinimi (HA) ësh<strong>të</strong> një teknikë jo aq<br />

e ndjesh<strong>me</strong>, e cila kërkon praninë e së paku 106.0 partikula për milili<strong>të</strong>r. Nëse në<br />

inokulim virusi ësh<strong>të</strong> <strong>me</strong> përqendrim <strong>të</strong> vogël, te disa shta<strong>me</strong> LPAIV mund <strong>të</strong> jenë<br />

<strong>të</strong> nevojsh<strong>me</strong> deri në dy pasazha <strong>të</strong> mëtejsh<strong>me</strong> në embrionet e veve, për t’u arritur<br />

shumëzimi i mjaftueshëm i virusit që <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> zbulohet <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> <strong>me</strong>todës HA.<br />

Në rastin e HPAIV-së, për shumëzim <strong>të</strong> suksesshëm <strong>të</strong> hemaglutinineve, mund <strong>të</strong><br />

je<strong>të</strong> më e përshtatsh<strong>me</strong>, nëse për pasazhin e dy<strong>të</strong> përdoret inokulimi i holluar.<br />

Izolatet hemaglutinine karakterizohen antigjenikisht <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> testit <strong>të</strong> inhibimit <strong>të</strong><br />

hemaglutinimit (HI), duke përdorur antiseru<strong>me</strong>t (mono-) specifike kundër subtipit<br />

H 16, dhe për kontrollim, kundër tipave <strong>të</strong> ndryshëm <strong>të</strong> paramyksoviruseve aviane,<br />

<strong>të</strong> cilat gjithashtu tregojnë aktivitet hemaglutinues. Në vazhdim mund <strong>të</strong> caktohet<br />

subtipi NA <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> testit <strong>të</strong> inhibimit <strong>të</strong> neuraminidazës, sërish duke pasur nevojë<br />

për serumin subtip-specifik (Aymard 2003). Në rast se paraqiten izolatet e H5-shit<br />

ose H7-shit, duhet <strong>të</strong> përcaktohet indeksi i patogjenitetit intravenozë (IVPI) <strong>të</strong> tyre,<br />

për <strong>të</strong> bërë dallimin <strong>me</strong>s LP dhe HP biotipave (Allan 1977). Kjo arrihet <strong>me</strong> inokulimin<br />

intravenozë <strong>të</strong> izolatit viralë <strong>të</strong> rritur në ve në dhje<strong>të</strong> zogj pule <strong>të</strong> moshës prej<br />

6 javësh (0.1 ml <strong>të</strong> lëngut alantoik <strong>të</strong> holluar 1 <strong>me</strong> 10, i cili ka ti<strong>të</strong>r më <strong>të</strong> madh se<br />

1 në 18). Zogj<strong>të</strong> observohen për një kohë prej dhje<strong>të</strong> di<strong>të</strong>sh për paraqitjen e simptomave<br />

klinike. Rezultatet përmblidhen <strong>me</strong> një indeks që tregon për HPAI virus, kur<br />

vlera e tij ësh<strong>të</strong> më e madhe se 1,2. Dhe thënë ndryshe, dëshmohet prania e HPAI

izolatit nëse së paku shta<strong>të</strong> prej dhje<strong>të</strong> zogjve (75%) <strong>të</strong> inokuluar vdesin gja<strong>të</strong> kohës<br />

së observimit.<br />

Procedura klasike e përshkruar mund <strong>të</strong> ndihmojë në vendosjen e diagnozës brenda<br />

pesë di<strong>të</strong>sh, mirëpo nganjëherë mund <strong>të</strong> kalojnë edhe dy-javë për <strong>të</strong> dëshmuar praninë<br />

e AIV. Përveç kësaj, parakusht për kë<strong>të</strong> mënyrë diagnostike janë edhe mjetet<br />

kualitative diagnostike (ve<strong>të</strong> SPF, antiseru<strong>me</strong>t specifike për subtipat H dhe N) si dhe<br />

personeli i ushtruar. Deri më sot, nuk ekzistojnë kultura qelizore për izolimin e AIV<br />

<strong>të</strong> cilat kanë ndjeshmërinë e embrionit <strong>të</strong> vezës së pulës (Seo 2001).<br />

(ii) Mënyrë më e shpej<strong>të</strong>, sidomos a<strong>të</strong>herë kur kërkohet përjashtimi i infeksionit,<br />

ësh<strong>të</strong> ajo <strong>me</strong> teknikën molekulare, e cila gjithashtu ësh<strong>të</strong> sekuencore: prania e RNAsë<br />

specifike për influencën A zbulohet <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> reaksionit zinxhiror <strong>të</strong> poli<strong>me</strong>razës<br />

së transkripsionit reverzë (RT-PCR), i cili synon frag<strong>me</strong>ntet e gjeneve M, seg<strong>me</strong>ntin<br />

më <strong>të</strong> ruajtur <strong>të</strong> gjenomit <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës (Fouchier 2000, Spackman 2002),<br />

ose gjenin e nukleokapsidës (Dybkaer 2004). Kur fitohet rezultat pozitiv, a<strong>të</strong>herë<br />

lëshohen frag<strong>me</strong>ntet amplifikuese RT-PCR <strong>të</strong> gjeneve <strong>të</strong> hemaglutininës së subtipave<br />

H5 dhe H7, për <strong>të</strong> zbuluar pranin e AI viruseve (Dybkaer 2004, Spackman 2002).<br />

Kur sërish testi tregohet pozitiv, vazhdohet <strong>me</strong> diagnozën molekulare <strong>të</strong> patotipit<br />

(LP ose HP) <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> frag<strong>me</strong>nteve sekvencionale <strong>të</strong> HA gjenit, i cili përmban edhe<br />

skajin e shkëputur endoproteolitik. Izolatet që prezantojnë <strong>me</strong> aminoacidet bazike<br />

multiple klasifikohen si HPAI. PCR dhe teknika <strong>të</strong> tjera zbuluese <strong>të</strong> DNA-së, janë<br />

përgatitur për zbulimin e sojeve <strong>të</strong> vijës aziatike <strong>H5N1</strong> (Collins 2002, Payungporn<br />

2004, Ng 2005). Subtipat H5/H7 mund <strong>të</strong> zbulohen <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> analizës kanonike<br />

RT-PCR kurse në vazhdim <strong>me</strong> analizë sekvenciale zbulimi i nënnjësisë HA-2 (Phipps<br />

2004). Gjithashtu ekzistojnë pri<strong>me</strong>rë specifikë për çdo subtip NA. Karakterizimi i<br />

plo<strong>të</strong> mund <strong>të</strong> arrihet brenda tri di<strong>të</strong>ve, veçanërisht kur përdoren teknikat më <strong>të</strong> reja<br />

PCR (Perdue 2003, Lee and Suarez 2004). Sido që <strong>të</strong> je<strong>të</strong>, tani gjenden në zhvillim<br />

çipat DNA, <strong>të</strong> cilët do <strong>të</strong> mundësojnë tipizimin e mëtejshëm <strong>të</strong> viruseve AI (Li 2001,<br />

Kessler 2005). Diagnoza përjashtuese ësh<strong>të</strong> e mundsh<strong>me</strong> brenda një dite pune <strong>të</strong><br />

vet<strong>me</strong>.<br />

Mangësi<strong>të</strong> e diagnostikës molekulare janë çmimi i cili duhet <strong>të</strong> paguhet për pajisjet<br />

dhe materialet shpenzuese, mirëpo në anën tje<strong>të</strong>r, <strong>me</strong> më pak personel mund <strong>të</strong> analizohen<br />

më shumë mostra dhe në kohë më <strong>të</strong> shkur<strong>të</strong>r, krahasuar <strong>me</strong> izolimin e virusit<br />

<strong>me</strong> anë <strong>të</strong> embrionit <strong>të</strong> vesë. Megjitha<strong>të</strong>, nuk duhet <strong>të</strong> fshihet, se çdo reaksion PCR<br />

ose hibridizim, në krahasim <strong>me</strong> izolimin e viruseve nga ve<strong>të</strong>, mban pasigurinë, e cila<br />

lidhet <strong>me</strong> mutacionet specifike <strong>të</strong> izolatit <strong>të</strong> pranishëm për vendet reaguese <strong>të</strong> pri<strong>me</strong>rit<br />

dhe/ose probës, <strong>të</strong> cilat mund <strong>të</strong> çojnë në rezultat <strong>të</strong> rrejshëm negativ <strong>të</strong> testit.<br />

Prandaj, kombinimi i <strong>me</strong>todave molekulare (p.sh. për qëlli<strong>me</strong> skrinimi) dhe klasike<br />

(p.sh. për karakterizimin final <strong>të</strong> izolatit dhe për konfirmimin e diagnozës te një rast<br />

indeksor) mund <strong>të</strong> ndihmojë në baraspeshimin e mangësive që <strong>të</strong> dy principeve.<br />

Testet e shpejta janë përgatitur për zbulim <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> imunofluorescencës <strong>të</strong> antigjenit<br />

viralë në gjurmët indore dhe prerjet (seksionet) kriostate, ose teknikës së veçan<strong>të</strong> enzimatike<br />

ELISA, si dhe dip-stick lateral flow systems për lëngjet e strishove. Deri më<br />

tani, këto teknika janë treguar më pak <strong>të</strong> ndjesh<strong>me</strong> sesa izolimi i virusit ose PCR-ja,<br />

prandaj dhe ësh<strong>të</strong> e vështirë që për dëshmimin e diagnozës, ato <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren si ligjore,<br />

sidomos në rastet indeksore (Davison 1998, Selleck 2003, Cattoli 2004). Përdorimi<br />

49

50<br />

në veterinë i <strong>të</strong> ashtu quajturve pen side tests ende ësh<strong>të</strong> në stadet fillestare dhe punohet<br />

në zhvillimin e mëtejshëm <strong>të</strong> tyre.<br />

Zbulimi jo i drejtpërdrej<strong>të</strong> i infeksioneve AIV<br />

Serologjia mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> <strong>me</strong>todë e përshtatsh<strong>me</strong> për hulumti<strong>me</strong> skrining në<br />

kuadër <strong>të</strong> një fer<strong>me</strong> shpendësh (Beck 2003). Për zbulimin e antitrupave specifikë<br />

AIV në mostrat e seru<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> zogjve, ose në <strong>të</strong> verdhën e vezëve <strong>të</strong> lëshuara,<br />

testi i inhibimit <strong>të</strong> hemaglutinimit (HI) <strong>me</strong> përdorim <strong>të</strong> antigjeneve <strong>të</strong> subtipeve<br />

referente, ende paraqet standardin më <strong>të</strong> mirë. Antitrupat grup-specifik (virusi i<br />

influencës tipi A) kundër proteinës së nukleokapsidës gjithashtu mund <strong>të</strong> zbulohet<br />

<strong>me</strong> imunoprecipitim xhelë-agari dhe <strong>me</strong> ELISA test (Meulemans 1987,<br />

Snyder 1985, Jin 2004). Formatet ELISA kompetitive mundësojnë kontrolli<strong>me</strong>t<br />

e seru<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> <strong>të</strong> gjitha llojeve <strong>të</strong> zogjve, pavarësisht se a gjenden në dispozicion<br />

konjugatet species-specifike (Shafer 1998, Zhou 1998). Ësh<strong>të</strong> raportuar një ELISA<br />

format për zbulimin e antitrupave H7-specifikë (Sala 2003), mirëpo ende nuk<br />

gjendet në përdorim një test i tillë për zbulimin e antitrupave H5-specifikë në<br />

seru<strong>me</strong>t e <strong>shpendëve</strong>.<br />

Kinetika e antitrupave subtip specifikë varet nga karakteristika e zinxhirit viral,<br />

dhe në vend <strong>të</strong> parë, nga speciesi i nikoqirit. Te zogj<strong>të</strong> e ngjashëm <strong>me</strong> pulën,<br />

antitrupat mund <strong>të</strong> zbulohen <strong>me</strong> siguri gja<strong>të</strong> javës së dy<strong>të</strong> pas ekspozimit <strong>të</strong> tyre;<br />

antitrupat mund <strong>të</strong> zbulohen në <strong>të</strong> verdhin e vezës pas disa di<strong>të</strong>sh (Beck 2003).<br />

Prodhimi dhe zbulimi i antitrupave te zogj<strong>të</strong> e llojit Anatidae ësh<strong>të</strong> shumë më i<br />

ndryshueshëm (Suarez dhe Shultz-Cherry 2000).<br />

Transmisioni - bartja e virusit<br />

Bartja e virusit ndërmjet <strong>shpendëve</strong><br />

Viruset e influencës aviane <strong>të</strong> patogjenitetit <strong>të</strong> ul<strong>të</strong>, te shpendët e ujërave gjenetikisht<br />

kanë qarkullim <strong>të</strong> qëndrueshëm (Webster 1992). Cikli i infeksionit<br />

në <strong>me</strong>sin e <strong>shpendëve</strong> varet prej zinxhirit <strong>të</strong> bartjes (transmisionit) fekalooralë.<br />

Përveç bartjes direkte prej nikoqirit në nikoqir, te gjitarët (njerëzit, derrat dhe<br />

kuajt) e rëndësish<strong>me</strong> ësh<strong>të</strong> edhe bartja indirekte via ujit <strong>të</strong> kontaminuar <strong>me</strong> viruse<br />

dhe sendeve <strong>të</strong> tjera <strong>të</strong> kontaminuara, ndër <strong>të</strong> cilat dominon bartja aerosole. Te<br />

shpendët, titri më i madh i matur i ekskrecioinit ka arritur deri në 108.7 x 50<br />

% <strong>të</strong> dozës infektuese <strong>të</strong> vesë (EID50) për gram glasa (Webster 1978). Mesatarja<br />

e titrit ësh<strong>të</strong> më e vogël. Viruset e influencës aviane, <strong>me</strong> gjithë strukturën e tyre<br />

morfologjike <strong>të</strong> ndërlikuar virale, kanë af<strong>të</strong>si <strong>të</strong> madhe për <strong>të</strong> ruajtur infektivitetin<br />

e tyre në kushtet e jasht<strong>me</strong>, sidomos në ujërat sipërfaqësorë (Stallknecht<br />

1990a+b, Lu 2003). Viruset në ujë kanë ruajtur infektivitetin e tyre edhe për<br />

më tepër se 100 di<strong>të</strong> në 17°C. Virusi i mbajtur nën temperaturën–50°C mund<br />

<strong>të</strong> ruhet për kohë <strong>të</strong> pacaktuar. Të dhënat e ofruara prej Ito dhe <strong>të</strong> tjerë (1995) si<br />

dhe Okazaki dhe <strong>të</strong> tjerë (2000), kanë dhënë dëshmi, se në rajonet palearktike,<br />

viruset e influencës aviane kanë mbijetuar gja<strong>të</strong> dimrit në ujin e ngrirë <strong>të</strong> liqenit,

në mungesë <strong>të</strong> nikoqirit <strong>të</strong> tyre natyror. Zogj<strong>të</strong> e kthyer gja<strong>të</strong> stinës së ardhsh<strong>me</strong>,<br />

<strong>me</strong> qëllim shumimi, ose pasardhësit e ndjeshëm <strong>të</strong> tyre, riinfektohen nga viruset<br />

e liruar ras<strong>të</strong>sisht nga shkrirja e ujit <strong>të</strong> akullnajave. Në bazë <strong>të</strong> këtyre <strong>të</strong> dhënave<br />

ësh<strong>të</strong> ngritur hipoteza, se viruset e influencës mund <strong>të</strong> ruhen për shumë vite në<br />

akullin ambiental (Smith 2004), dhe se mund <strong>të</strong> riciklohen nga rezervuarët e<br />

këtillë viruset shumë <strong>të</strong> vje<strong>të</strong>r antikë (Rogers 2004).<br />

Infektimi i tufave <strong>të</strong> ndjesh<strong>me</strong> <strong>të</strong> zogjve <strong>me</strong> viruse LPAI <strong>të</strong> subtipit H5 ose H7,<br />

paraqet hallkën më <strong>të</strong> ndjesh<strong>me</strong> <strong>të</strong> zinxhirit <strong>të</strong> infeksionit, <strong>të</strong> cilat mund <strong>të</strong> çojnë<br />

deri në zhvillimin de novo <strong>të</strong> biotipave tejet patogjenë. Rreziku që infeksioni <strong>të</strong><br />

bartet nga zogj<strong>të</strong> e egër te zogj<strong>të</strong> e fermave ësh<strong>të</strong> më i madh, nëse këta <strong>të</strong> fundit<br />

lëvizin lirshëm, ndajnë ujin e pijes <strong>me</strong> zogj<strong>të</strong> e egër, ose përdorin ujin ose ushqimin<br />

që mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> i kontaminuar nga hedhurinat e zogjve <strong>të</strong> egër (Capua 2003,<br />

Henzler 2003). Zogj<strong>të</strong> infektohen nga kontakti direkt <strong>me</strong> shtazët virus-ekskretuese<br />

ose ekskrecionet e tyre ose nga kontakti <strong>me</strong> vektorët (abiotikë) <strong>të</strong> cilët janë<br />

<strong>të</strong> kontaminuar <strong>me</strong> material që përmban viruse. Pasi <strong>të</strong> arrijnë <strong>të</strong> hyjnë viruset<br />

te shpendët sh<strong>të</strong>piake ose <strong>të</strong> fermave, LPAIV mund <strong>të</strong> varet ose <strong>të</strong> mos varet nga<br />

faza e adaptimit <strong>të</strong> tij në specien e hyrë <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong>, para se <strong>të</strong> ekskretohet në sasi<br />

<strong>të</strong> mjaftuesh<strong>me</strong> që <strong>të</strong> shkaktohet bartja horizontale brenda asaj fer<strong>me</strong>/tufe zogjsh<br />

ose edhe te tufa <strong>të</strong> tjera zogjsh. Kur krijohet HPAIV nga tufa e zogjve <strong>të</strong> infektuar<br />

nga LPAIV, ai përhapet <strong>me</strong> rrugë <strong>të</strong> njëj<strong>të</strong>. Tregjet e ashtuquajtura “<strong>të</strong> lagshta”, ku<br />

bëhet shitja e <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> gjalla në kushte <strong>të</strong> dendësisë së madhe, janë përhapësit<br />

e shumëfish<strong>të</strong> <strong>të</strong> infeksionit (Shortridge 1998, Bulaga 2003).<br />

Masat për sigurinë biologjike, <strong>të</strong> cilat synojnë izolimin e fermave <strong>të</strong> mëdha,<br />

parandalojnë në mënyrë <strong>të</strong> efektsh<strong>me</strong> bartjen nga ferma në fermë <strong>me</strong> rrugë <strong>me</strong>kanike,<br />

siç bëhet <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> pajisjeve <strong>të</strong> kontaminuara, automobilave, ushqi<strong>me</strong>ve,<br />

kafazeve ose veshmbathjeve – e sidomos <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> këpucëve. Një analizë e epizootisë<br />

italiane HPAI në vitin 1999/2000 ka nxjerrë në shesh rreziqet vijuese për<br />

bartje <strong>të</strong> viruseve: lëvizja e tufës së infektuar (1.0%), kontakti i drejtpërdrej<strong>të</strong><br />

gja<strong>të</strong> transportimit në thertore (8.5%), banimi në afërsi <strong>të</strong> tufës së infektuar prej<br />

1 km (26.2%), makinat e përdorura për transportimin e ushqimit, shtrojës ose<br />

<strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> ngordhura (21.3%), kontaktet e tjera jo <strong>të</strong> drejtpërdrejta për<strong>me</strong>s<br />

ndërrimit <strong>të</strong> punëtorëve <strong>të</strong> fermave, makinave punuese, e <strong>të</strong> tjera (9.4%) (Marangon<br />

dhe Capua 2005). Gja<strong>të</strong> epizootisë italiane nuk ka pasur shenja për bartje<br />

aerogjene. Mirëpo, gja<strong>të</strong> shpërthi<strong>me</strong>ve në Holandë (2003) dhe Kanada (2004),<br />

ësh<strong>të</strong> marrë në konsidera<strong>të</strong> edhe bartja aerogjene (Landman dhe Schrier 2004,<br />

Lees 2004). Roli i vektorëve <strong>të</strong> gjallë, siç janë minj<strong>të</strong> ose mizat, që mund <strong>të</strong><br />

veprojnë ve<strong>të</strong>m si “vektorë <strong>me</strong>kanikë” ndërsa ve<strong>të</strong> nuk janë <strong>të</strong> infektuar, ësh<strong>të</strong><br />

nënvlerësuar shumë tepër, mirëpo, sigurisht se nuk paraqesin faktorin kryesor.<br />

Deri në paraqitjen e sojit aziatik <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> HPAIV-së, ri-hyrja (kthimi) i HPAIVsë<br />

prej <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> buta në popullacionet e <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> egra, nuk ka pasur<br />

kurrfarë roli signifikant. Mirëpo, në prill <strong>të</strong> vitit 2005, në liqenin Qinghai <strong>të</strong><br />

Kinës Veriore paraqitet sëmundja e shkaktuar nga soji aziatik <strong>H5N1</strong> e cila përfshiu<br />

mijëra pata kokë-tullace dhe specie <strong>të</strong> tjera migrator patash (Chen 2005, Liu<br />

2005). Prandaj, në <strong>të</strong> ardh<strong>me</strong>n gjithsesi duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rret parasysh bartja e sojit<br />

aziatik <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> virusit për<strong>me</strong>s zogjve <strong>të</strong> egër, në kuadër <strong>të</strong> koncepteve preventive<br />

(e diskutuar më posh<strong>të</strong>).<br />

51

52<br />

Prej fundit <strong>të</strong> vitit 2003, në Azi janë paraqitur disa viruse <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> cilët janë<br />

mjaft patogjenikë për pulat, por jo për patat (Sturm-Ramirez 2005). <strong>Infeksionet</strong><br />

eksperi<strong>me</strong>ntale <strong>me</strong> izolatet e këtilla treguan përzierje heterogjenike sipas analizave<br />

gjenetike dhe sipas kapaciteteve për formimin e pllakeve në kulturat qelizore<br />

(Hulse Post 2005). Patat që mbijetuan infeksionin <strong>me</strong> këto izolate, treguan se në<br />

di<strong>të</strong>n e 17 ekskretonin popullacionin viral, i cili kishte humbur potencialin patogjenik<br />

për patat. Kur në terren përdoren shenjat klinike për skrinimi <strong>të</strong> pranisë<br />

së HPAIV <strong>H5N1</strong>, patat, për kë<strong>të</strong> virus, mund <strong>të</strong> bëhen si “kali i Trojës” (Webster<br />

2006).<br />

Bartja në njerëz<br />

Bartja e viruseve <strong>të</strong> influencës aviane te njerëzit, e cila çon në zhvillimin <strong>të</strong> sëmundjes<br />

së hetuesh<strong>me</strong> klinikisht, ësh<strong>të</strong> ngjarje e rrallë (tabela 3). Vlerësuar nga<br />

potenciali i ekspozimit <strong>të</strong> miliona njerëzve ndaj HPAIV <strong>H5N1</strong> në Azinë Juglindore,<br />

numri aktual i rasteve humane <strong>të</strong> doku<strong>me</strong>ntuara, i cili rritet vazhdimisht<br />

viteve <strong>të</strong> fundit, nga vështrimi krahasues, duhet <strong>të</strong> konsiderohet i vogël (http://<br />

www.who.int/csr/disease/avian_influenza/country/en).<br />

Tabela 3: <strong>Infeksionet</strong> e doku<strong>me</strong>ntuara <strong>të</strong> njerëzve <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> influencës aviane*<br />

Data Shteti Soji Raste<br />

(vdekje)<br />

Simptomat Burimi<br />

1959 SHBA H7N7** 1 respiratore udhëtim tejoqeanik<br />

1995 Britania H7N7 1 konjunktivit patat sh<strong>të</strong>piake<br />

e Madhe<br />

(liqeni i përbashkët<br />

<strong>me</strong> shpendët e egra)<br />

1997 Hong Kong <strong>H5N1</strong>** 18(6) respiratore<br />

/pneumonia<br />

ferma e <strong>shpendëve</strong><br />

1998 Kina<br />

(Guangdong)<br />

H9N2 5 e panjohura i panjohur<br />

1999 Hong-Kong H9N2 2 respiratore ferma e <strong>shpendëve</strong>; i<br />

panjohur<br />

2003<br />

shk.<br />

Hong-Kong <strong>H5N1</strong>** 2(1) respiratore i panjohur<br />

2003 Holanda H7N7** 89(1) konjunktivit ferma e <strong>shpendëve</strong><br />

mars<br />

(pneumonia, në<br />

raste fatale insufi­<br />

cienca respiratore)<br />

2003<br />

dhjet.<br />

Hong-Kong H9N2 1 respiratore i panjohur<br />

2003 New York H7N2 1 respiratore i panjohur<br />

2003 Vietnami <strong>H5N1</strong>** 3(3) respiratore ferma e <strong>shpendëve</strong><br />

2004 Vietnami <strong>H5N1</strong>** 29(20) respiratore ferma e <strong>shpendëve</strong><br />

2004 Tajlanda <strong>H5N1</strong>** 17(12) respiratore ferma e <strong>shpendëve</strong>

2004 Kanada H7N3** 2 konjunktivit ferma e <strong>shpendëve</strong><br />

2005 Vietnami <strong>H5N1</strong>** 61(19) respiratore ferma e <strong>shpendëve</strong><br />

2005 Tajlanda <strong>H5N1</strong>** 5(2) respiratore ferma e <strong>shpendëve</strong><br />

2005 Kina <strong>H5N1</strong>** 7(3) respiratore ferma e <strong>shpendëve</strong><br />

2005 Kamboxhia <strong>H5N1</strong>** 4(4) respiratore ferma e <strong>shpendëve</strong><br />

2005 Indonezia <strong>H5N1</strong>** 16(11) respiratore ferma e <strong>shpendëve</strong><br />

2006 Turqia <strong>H5N1</strong>** 3(3) respiratore ferma e <strong>shpendëve</strong><br />

* Burimi: Avian influenza – assessing the pandemic threat. WHO,<br />

http://www.who.int/csr/disease/influenza/WHO_CDS_2005_29/en/,<br />

e marrë <strong>me</strong> 06 January 2006.<br />

** Tejet patogjenikë për shpendët e fermave<br />

Ndërlidhja e parë e sojit aziatik HPAIV <strong>H5N1</strong> <strong>me</strong> sëmundjen respiratore <strong>të</strong> njeriut<br />

ësh<strong>të</strong> observuar në Hong-Kong në vitin 1997, kur vdiqën 6 nga 18 njerëzit e<br />

infektuar <strong>me</strong> <strong>H5N1</strong>. Këto raste epidemiologjikisht lidhen <strong>me</strong> një shpërthim <strong>të</strong><br />

<strong>H5N1</strong> tejet patogjenikë në tregjet e zogjve <strong>të</strong> gjallë (Yuen 1998, Claas 1998, Katz<br />

1999). Rreziku për transmision direkt <strong>të</strong> viruseve <strong>H5N1</strong>prej zogjve në njerëz,<br />

duket se ësh<strong>të</strong> më i madh te personat që kanë kontakt <strong>të</strong> afërt <strong>me</strong> shpendët e<br />

gjalla <strong>të</strong> infektuara, ose sipërfaqet ose objektet shumë <strong>të</strong> kontaminuara <strong>me</strong> glasa<br />

<strong>të</strong> atyre <strong>shpendëve</strong>. Rreziku nga ekspozimi konsiderohet <strong>të</strong> je<strong>të</strong> substancial<br />

gja<strong>të</strong> therjes, heqjes së pendëve, copëtimit <strong>të</strong> mishit dhe përgatitjes së <strong>shpendëve</strong><br />

për zierje (http://www.who.int/csr/don/2005_08_18/en/). Virusi i sojit aziatik<br />

HPAI <strong>H5N1</strong> mund <strong>të</strong> zbulohet nga <strong>të</strong> gjitha indet – përfshirë edhe mishin – e<br />

trupit <strong>të</strong> ngordhur <strong>të</strong> shpendit. Në rastet e këtilla, ësh<strong>të</strong> raportuar, se personi që<br />

ka bërë therjen ose përgatitjen për konsumim <strong>të</strong> zogut <strong>të</strong> sëmurë, ësh<strong>të</strong> sëmurë<br />

rëndë për vdekje, ndërsa pjesëtarët e tjerë <strong>të</strong> familjes që kanë ngrënë së bashku<br />

gjellën e përgatitur nga mishi i infektuar, nuk janë sëmurë (http://www.who.<br />

int/csr/don/2005_10_13/en/index.html).<br />

Soji H9N2 në Hong-Kong SAR në vitin 1999 ka shkaktuar te dy fëmijë simptoma<br />

<strong>të</strong> buta, <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> gripin, dhe në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> dhjetorit 2003 te një fëmijë<br />

(Saito 2001, Butt 2005). Në kë<strong>të</strong> kohë, soji qarkullues H9N2 në shpendë <strong>të</strong><br />

fermave ka shkaktuar simptoma signifikante dhe përqindje letale te llojet tejet <strong>të</strong><br />

ndjesh<strong>me</strong>, siç janë pulat dhe pulat e detit.<br />

Deri në kohët e sodit, nuk ekziston dëshmi, se mishi i zier mirë i <strong>shpendëve</strong><br />

ose prodhi<strong>me</strong>t e <strong>shpendëve</strong>, janë burimi i infeksioneve humane <strong>me</strong> sojin aziatik<br />

<strong>H5N1</strong>. OBSH-ja rekomandon, si rregull <strong>të</strong> përgjithsh<strong>me</strong>, që mishi <strong>të</strong> zihet mirë,<br />

ashtu që <strong>të</strong> gjitha pjesët e mishit <strong>të</strong> arrijnë temperaturën e brendsh<strong>me</strong> prej 70°C.<br />

Në kë<strong>të</strong> temperaturë, viruset e influencës inaktivizohen, dhe i përgatitur kështu,<br />

bëhet i sigurt çdo mish i freskët i <strong>shpendëve</strong> i kontaminuar <strong>me</strong> virus <strong>H5N1</strong><br />

(WHO 2005).<br />

Bartja te gjitarët e tjerë<br />

Viruset e influencës aviane janë bartur te lloje <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> <strong>të</strong> gjitarëve, në raste <strong>të</strong><br />

ndrysh<strong>me</strong>. Edhe në këto raste, në ciklet pasardhëse <strong>të</strong> replikimit dhe adaptimit, mund<br />

53

54<br />

<strong>të</strong> hasen soje <strong>të</strong> reja epidemiologjike. Sidomos derrat kanë qenë <strong>të</strong> përfshirë shpeshherë<br />

gja<strong>të</strong> kali<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> këtilla “interklasore”. Në populla<strong>të</strong>n e derrave në Evropë, kryesisht<br />

dominon virusi H1N1 i ngjashëm <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> (Heinen 2002) dhe një<br />

virus H1N2, virus reasortant human-avian, i izoluar së pari herë në Britani <strong>të</strong> Madhe<br />

në vitin 1992, dhe që ësh<strong>të</strong> i pranishëm qysh prej a<strong>të</strong>herë (Brown 1998). Në SHBA,<br />

qarkullon një reasortant trefishë (H3N2) në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> atij klasik H1N1, human H3N2<br />

dhe subtipit avian (Olsen 2002). Subtipat e tjerë, <strong>të</strong> cilët sigurisht se janë <strong>me</strong> origjinë<br />

nga ai avian (p.sh. H1N7, H4N6), janë gjetur shumë rrallë herë kryesisht te derrat<br />

(Brown 1997, Karasin 2000). Një virus H9N2 <strong>me</strong> prejardhje aviane ësh<strong>të</strong> i përhapur<br />

<strong>me</strong>satarisht në populla<strong>të</strong>n e derrave në Kinën Lindore (Xu 2004). Përveç derrave,<br />

ësh<strong>të</strong> treguar se edhe kuajt dhe gjitarët detarë mund <strong>të</strong> fitojnë viruset e influencës A<br />

nga buri<strong>me</strong>t e <strong>shpendëve</strong> (Guo 1992, Ito 1999).<br />

Ësh<strong>të</strong> përshkruar infeksioni natyror i luanëve dhe maceve <strong>të</strong> tjera <strong>të</strong> mëdha <strong>me</strong> <strong>H5N1</strong><br />

në kopshtin zoologjik në Tajlandë, pasi që shtazët janë ushqyer <strong>me</strong> mishin e pulave <strong>të</strong><br />

infektuara (Keawcharoen 2004, Quirk 2004, Amosin 2005). Kanë pasuar sëmundjet<br />

e rënda <strong>me</strong> shkallë <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> <strong>të</strong> mortalitetit. Gjithashtu, në <strong>të</strong> njëjtin kopsht zoologjik<br />

janë paraqitur transmisione nga macja-në-mace (Thanawongnuwech 2005). Ky ka<br />

qenë raporti i parë i infeksioneve <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e influencës te llojit Felidae. Macet<br />

evropiane qi<strong>me</strong>shkurtra mund <strong>të</strong> infektohen eksperi<strong>me</strong>ntalisht <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> <strong>H5N1</strong><br />

(Kuiken 2004).<br />

Në Vietnam, në vitin 2004, janë grumbulluar 3000 mostra serumi <strong>të</strong> marrë nga<br />

derrat endacakë, <strong>të</strong> cilat janë testuar serologjikisht për dëshmimin e ekspozimit <strong>të</strong><br />

derrave ndaj virusit <strong>H5N1</strong> (Choi 2005). Me testin e neutralizimit dhe analizën Western<br />

bot, ësh<strong>të</strong> vërtetuar se ve<strong>të</strong>m 0.25% e mostrave kanë qenë sero-pozitive. Me<br />

infeksione eksperi<strong>me</strong>ntale ësh<strong>të</strong> dëshmuar, se derrat mund <strong>të</strong> infektohen <strong>me</strong> viruset<br />

<strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> izoluar në Azi në vitin 2004 prej buri<strong>me</strong>ve humane dhe aviane. Simptomat<br />

e vet<strong>me</strong> <strong>të</strong> hetuesh<strong>me</strong> klinikisht për praninë e infeksionit kanë qenë kolla e leh<strong>të</strong> dhe<br />

ngritja e temperaturës trupore, për ka<strong>të</strong>r di<strong>të</strong> pas infeksionit. Së paku për 6 di<strong>të</strong>, virusi<br />

ka mundur <strong>të</strong> izolohet nga indet e rrugëve <strong>të</strong> sipër<strong>me</strong> respiratore. Titri më i lar<strong>të</strong><br />

nga strishoja e hundës ësh<strong>të</strong> gjetur në di<strong>të</strong>n e dy<strong>të</strong> pas infeksionit, mirëpo, asnjëri<br />

nga derrat e infektuar nuk e ka bartur sëmundjen te derrat tjerë në kontakt. Viruset<br />

<strong>H5N1</strong> tejet letale qarkullues në Azi, duket se kanë af<strong>të</strong>si natyrore që <strong>të</strong> infektojnë<br />

derrat. Sido që <strong>të</strong> je<strong>të</strong>, incidenca e infeksioneve <strong>të</strong> këtilla ka qenë relativisht e vogël.<br />

Nën kushtet eksperi<strong>me</strong>ntale, asnjëri nga viruset testues aviane dhe humane <strong>H5N1</strong><br />

nuk ësh<strong>të</strong> bartur në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> derrave (Choi 2005). Bazuar në këto observi<strong>me</strong>, ndoshta<br />

derrat aktualisht nuk luajnë rol në epidemiologjinë e sojit aziatik <strong>të</strong> <strong>H5N1</strong>.<br />

Në Gjermani, Holandë dhe Belgjikë, shpërthimi epidemik në pranverën e vitit 2003<br />

i influencës aviane H7N7 tejet patogjenikë për shpendtari, ka shkaktuar infeksion<br />

dhe sëmundje <strong>të</strong> leh<strong>të</strong>, kryesisht konjunktivit, te 89 punëtorët e fermave, <strong>të</strong> cilët u<br />

janë ekspozuar shtazëve dhe trupave <strong>të</strong> tyre <strong>të</strong> ngordhur (Koopmans 2004). Infeksioni<br />

i një veterinari ka shkaktuar një sindromë <strong>të</strong> insuficiencës respiratore akute dhe<br />

ka marrë rrjedhë fatale (Fouchier 2004). Përveç kësaj, gja<strong>të</strong> shpërthimit holandez,<br />

infeksioni H7N7 ësh<strong>të</strong> vërtetuar serologjikisht dhe virologjikisht te disa kontaktues<br />

familje, ka<strong>të</strong>r prej <strong>të</strong> cilëve kanë treguar konjunktivit (Du Ry van Beest Holle 2005).

Në raste <strong>të</strong> tjera <strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong> njerëzve, në Itali dhe Japoni, janë doku<strong>me</strong>ntuar<br />

infeksione natyrore (asimptomatike) <strong>me</strong> soje LPAIV <strong>të</strong> subtipave H9, H7 dhe H5<br />

(Zhou 1996, Puzelli 2005, Pro<strong>me</strong>d 20060110.0090).<br />

Në një raport <strong>të</strong> pavërtetuar (anekdotal) (Pro<strong>me</strong>d Mail 20050826), ësh<strong>të</strong> për<strong>me</strong>ndur<br />

infeksioni <strong>me</strong> <strong>H5N1</strong> <strong>me</strong> përfundim letalë i tri maceve <strong>të</strong> racës cibet <strong>të</strong> lindura në<br />

kafesë <strong>të</strong> parkut nacional në Vietnam. Burimi i infeksionit mbetet i pasqaruar. Njëzet<br />

macet e tjera cibetane <strong>të</strong> <strong>të</strong> njëjtit lloj, <strong>të</strong> cilat ishin në kafazin pranë, nuk janë sëmurë<br />

fare.<br />

Viruset e influencës aviane asnjëherë nuk janë hetuar te minj<strong>të</strong>, lepujt dhe te gjitarët<br />

tjerë <strong>të</strong> pranishëm në tregjet për shitje <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> gjalla në Hong-Kong, ku 20%<br />

e pulave janë treguar pozitive në sojin aziatik <strong>të</strong> <strong>H5N1</strong> (Shortridge 1998).<br />

Epidemiologjia<br />

Shpendët e fermave<br />

Deri në fundin e vitit 2003, HPAI ësh<strong>të</strong> konsideruar si sëmundje e rrallë e <strong>shpendëve</strong><br />

<strong>të</strong> fermave. Prej vitit 1959, janë raportuar ve<strong>të</strong>m 24 shpërthi<strong>me</strong> epidemike primare<br />

në <strong>të</strong>rë bo<strong>të</strong>n (tabela 1). Shumica ësh<strong>të</strong> paraqitur në Evropë dhe në A<strong>me</strong>rikë. Numri<br />

më i madh ka pasur kufizim gjeografik, <strong>me</strong> ve<strong>të</strong>m pesë prej tyre që kanë rezultuar<br />

<strong>me</strong> përhapje signifikante te një numër i fermave, dhe ve<strong>të</strong>m një që ka pasur përhapje<br />

internacionale. Asnjëra prej tyre nuk ka arritur madhësinë e shpërthimit epidemik<br />

aziatik <strong>të</strong> <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> vitit 2004 (WHO 2004/03/02). Deri në di<strong>të</strong>t e sot<strong>me</strong>, <strong>të</strong> gjitha<br />

shpërthi<strong>me</strong>t e formës tejet patogjene janë shkaktuar nga viruset e influencës A <strong>të</strong><br />

subtipave H5 dhe H7.<br />

Te shpërthi<strong>me</strong>t e kaluara, faktorët kryesorë për përhapjen e HPAIV-së kanë qenë<br />

tregtia ilegale ose lëvizja e zogjve <strong>të</strong> gjallë <strong>të</strong> infektuar ose produkteve <strong>të</strong> tyre <strong>të</strong><br />

papërpunuara, dhe bartja pa dashje <strong>me</strong>kanike e viruseve për<strong>me</strong>s lëvizjes së njerëzve<br />

(udhëtarët, refugja<strong>të</strong>t, etj).<br />

Një di<strong>me</strong>nsion i ri shpërthi<strong>me</strong>ve epidemike HPAI njihet në fund <strong>të</strong> vitit 2003. Prej<br />

gjysmës së dy<strong>të</strong> <strong>të</strong> dhjetorit 2003, e deri në fillim <strong>të</strong> shkurtit 2004, janë raportuar<br />

shpërthi<strong>me</strong> epidemike <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> sojit aziatik HPAI <strong>H5N1</strong> në fermat e <strong>shpendëve</strong><br />

në Kore, Vietnam, Japoni, Tajlandë, Kamboxhia, Laos, Indonezi dhe Kinë. Paraqitja<br />

simultane në disa shtete e epidemive <strong>të</strong> mëdha <strong>të</strong> influencës <strong>H5N1</strong> tejet patogjene<br />

te shpendët e fermave, ka qenë ngjarja e pa precedent. Të gjitha përpjekjet e bëra <strong>me</strong><br />

synim zhdukjen e sëmundjes, deri më tani kanë dështuar. Edhe pse u grumbu-lluan<br />

dhe u shka<strong>të</strong>rruan si masë preventive rreth 150 milionë zogj, <strong>H5N1</strong> tani konsiderohet<br />

endemike në shumë pjesë <strong>të</strong> Indonezisë dhe Vietnamit, si dhe në disa pjesë <strong>të</strong><br />

Kamboxhias, Kinës, Tajlandës, dhe ndoshta gjithashtu dhe <strong>të</strong> Laosit.<br />

Virusi origjinal, i paraqitur për <strong>të</strong> parën herë në vitin 1997, ka qenë nga prindërit<br />

reasortant, duke përfshirë së paku <strong>virusin</strong> <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> pa<strong>të</strong>s sh<strong>të</strong>piake (A/goose/<br />

Guangdong/1/96, dhënës i HA-së) dhe <strong>virusin</strong> H6N1, ndoshta nga pata e egër<br />

(A/teal/Hong-Kong/W312/97, dhënës i NA-së dhe i seg<strong>me</strong>nteve për proteinat e<br />

55

56<br />

brendsh<strong>me</strong>), i cili ka kaluar shumë cikle reasortuese <strong>me</strong> viruse <strong>të</strong> tjera <strong>të</strong> panjohur <strong>të</strong><br />

influencës aviane (Xu 1999, Hoffmann 2000, Guan 2002b). Tashmë janë përshkruar<br />

disa gjenotipa <strong>të</strong> ndryshëm <strong>të</strong> sojit <strong>H5N1</strong> (Cauthen 2000, Guan 2002a+2003).<br />

I ashtuquajturi gjenotipi “Z” ka dominuar shpërthi<strong>me</strong>t qysh prej dhjetorit <strong>të</strong> vitit<br />

2003 (Li 2004).<br />

Në prillin e vitit 2005, u arrit një nivel tje<strong>të</strong>r i epizootisë, kur për herë <strong>të</strong> parë, soji<br />

<strong>H5N1</strong> fitoi qasje në shkallë më <strong>të</strong> madhe te popullacioni i zogjve <strong>të</strong> egër (Chen<br />

2005, Liu 2005). Në Liqenin Qinghai në Kinën Veriperëndimore, u infektuan disa<br />

mijëra pata <strong>me</strong> kokë pa qi<strong>me</strong>, lloj migrator. Në kë<strong>të</strong> vend gjithashtu u infektuan<br />

edhe disa lloje <strong>të</strong> pëllumbave dhe <strong>të</strong> kormoraneve. Në verën dhe vjesh<strong>të</strong>n e hersh<strong>me</strong><br />

<strong>të</strong> vitit 2005, kur për herë <strong>të</strong> parë u raportuan shpërthi<strong>me</strong>t <strong>H5N1</strong> në vendet gjeografikisht<br />

fqinje, si Mongolia, Kazakistani dhe Siberia Jugore, a<strong>të</strong>herë për përhapje<br />

<strong>të</strong> virusit u fajësuan zogj<strong>të</strong> shtegtarë. Shpërthi<strong>me</strong>t e mëtejsh<strong>me</strong> në fund <strong>të</strong> vitit 2005<br />

u paraqi<strong>të</strong>n përgja<strong>të</strong> dhe ndërmjet shtigjeve fluturuese <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> migratorë, prej<br />

brendisë së Azisë kah Lindja e Mes<strong>me</strong> dhe Afrika, goditet Turqia, Rumunia, Kroacia<br />

dhe Gadishulli Kri<strong>me</strong>. Në <strong>të</strong> gjitha rastet (përveç atyre në Mongoli dhe Kroaci)<br />

ësh<strong>të</strong> zbuluar se janë prekur që <strong>të</strong> dy llojet, edhe shpendët e fermave edhe shpendët<br />

e egra. Shpeshherë rastet indekse në shpendë <strong>të</strong> fermave <strong>të</strong> cilat janë afër liqeneve<br />

dhe kënetave <strong>të</strong> populluara <strong>me</strong> zogj <strong>të</strong> egër <strong>të</strong> ujërave (akuatikë). Kjo duket se çon<br />

në dyshimin drejtpërdrej<strong>të</strong> kah ajo, se zogj<strong>të</strong> akuatikë migratorë bëjnë përhapjen e<br />

viruseve, dhe duhet <strong>të</strong> mos harrohet se, soji aziatik i virusit HPAI <strong>H5N1</strong> deri më<br />

tani ësh<strong>të</strong> gjetur ve<strong>të</strong>m te zogj<strong>të</strong> e sëmurë ose <strong>të</strong> ngordhur. Statusi i vërte<strong>të</strong> i <strong>H5N1</strong><br />

në popullacionet e zogjve <strong>të</strong> egjër akuatikë dhe roli i tyre në përhapjen e infeksionit<br />

mbetet enigmatik. Në kohën e tash<strong>me</strong>, mundet që ve<strong>të</strong>m <strong>të</strong> spekulohet lidhur <strong>me</strong><br />

a<strong>të</strong>, që zogj<strong>të</strong> e egjër akuatikë, a janë në gjendje për ta bartur <strong>virusin</strong> në distanca <strong>të</strong><br />

mëdha përgja<strong>të</strong> kohës së inkubacionit <strong>të</strong> virusit, dhe se disa specie vërtet a mbesin<br />

mobile edhe <strong>me</strong> gjithë infeksionin e tyre <strong>me</strong> <strong>H5N1</strong> (a do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> fluturonin aq<br />

larg <strong>të</strong> sëmura/infektuara).<br />

Në ndërkohë, studi<strong>me</strong>t në Kinë kanë dëshmuar për praninë e disa gjenotipave <strong>të</strong><br />

rinj <strong>të</strong> sojeve aziatike <strong>të</strong> virusit <strong>H5N1</strong> te tre zogj harabela (Kou 2005). Kurrfarë<br />

simptomash nuk kanë treguar as ve<strong>të</strong> harabelat nga <strong>të</strong> cilët janë izoluar këta gjenotipa,<br />

e as patat e infektuara eksperi<strong>me</strong>ntalisht <strong>me</strong> këto viruse. Mirëpo, pas bartjes<br />

së tyre te pulat, ësh<strong>të</strong> shkaktuar HPAI i vrullshëm. Meqenëse harabelat e ndryshëm<br />

nga e njëjta tufëzogjsh bartnin disa gjenotipa <strong>të</strong> ndryshëm <strong>me</strong>s vete, që ndoshta<br />

kanë origjinën prej reasorti<strong>me</strong>ntit <strong>me</strong> viruseve AI <strong>të</strong> prejardhjes së panjohur, ësh<strong>të</strong><br />

dyshuar, se te këto shtazë ka ngjarë bartja e viruseve <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> <strong>H5N1</strong> para<br />

disa kohësh (muajsh?). Këto <strong>të</strong> dhëna dëshmojnë edhe për një hap <strong>të</strong> keqësimit:<br />

harabelat për shkak <strong>të</strong> shprehive <strong>të</strong> tyre je<strong>të</strong>sore, janë ndërmje<strong>të</strong>s ideal në <strong>me</strong>s <strong>të</strong><br />

zogjve <strong>të</strong> egër dhe zogjve <strong>të</strong> fermave (<strong>të</strong> bu<strong>të</strong>) dhe mund <strong>të</strong> bëjnë bartjen andejkëndej<br />

<strong>të</strong> HPAI viruseve ndërmjet këtyre popullacioneve. Gjithashtu ësh<strong>të</strong> raportuar<br />

nga Tajlanda dhe Hong Kongu për infeksione individuale, <strong>të</strong> kufizuara lokale,<br />

<strong>të</strong> harabelave (sëmundje ose ngordhje). Endemiciteti i HPAIV-së te zogj<strong>të</strong> shtegtarë<br />

siç janë harabelat, laraskat ose shturrat, <strong>të</strong> cilët jetojnë në kontakt <strong>të</strong> ngush<strong>të</strong> <strong>me</strong><br />

vendbani<strong>me</strong>t e njerëzve, jo ve<strong>të</strong>m që mund <strong>të</strong> bëjë presion <strong>të</strong> madh në industrinë<br />

lokale <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong>, por gjithashtu edhe <strong>të</strong> rrisë rrezikun e ekspozimit për njerëzit.<br />

(Nestorowicz 1987).

Njerëzit<br />

Deri <strong>me</strong> da<strong>të</strong>n 30 dhjetor 2005, janë raportuar 142 raste <strong>H5N1</strong> humane. Epidemi<strong>të</strong><br />

humane aktualisht janë <strong>të</strong> kufizuara në Kamboxhia, Tajlandë, dhe në<br />

Vietnamin si epiqendër (65.5% e <strong>të</strong> gjitha rasteve). 72 persona kanë vdekur<br />

(50.7%).<br />

Për më tepër informacione, shih kapitullin “Epidemiologjia”.<br />

Pasojat ekonomike<br />

Shpërthi<strong>me</strong>t epidemike <strong>të</strong> influencës aviane tejet patogjene, në <strong>të</strong>rësi, mund<br />

<strong>të</strong> jenë shka<strong>të</strong>rruese si për një fer<strong>me</strong>r <strong>të</strong> ve<strong>të</strong>m, ashtu edhe për industrinë e<br />

<strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> një rajoni <strong>të</strong> goditur (shih tabelën 1). Humbjet ekonomike, shkaktohen<br />

drejtpërdrejt ve<strong>të</strong>m pjesërisht prej ngordhjes së <strong>shpendëve</strong> në ferma nga<br />

infeksioni HPAI. Pjesën më <strong>të</strong> madhe <strong>të</strong> humbjeve e shkakton zbatimi i masave<br />

për <strong>të</strong> parandaluar përhapjen e mëtejsh<strong>me</strong> <strong>të</strong> sëmundjes. Pasojat nutricionale<br />

mund <strong>të</strong> jenë po aq shka<strong>të</strong>rrimtare në shtetet në zhvillim, te <strong>të</strong> cilat shpendët janë<br />

burim i rëndësishëm i proteinave shtazore në <strong>të</strong> ushqyerit e popullsisë. Pasi <strong>të</strong> je<strong>të</strong><br />

përhapur epizootia, a<strong>të</strong>herë vështirë se ajo do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> vendoset nën kontroll,<br />

dhe mund <strong>të</strong> marrë disa vite derisa <strong>të</strong> arrihet ajo (WHO 2004/01/22).<br />

Masat për kontrollin e HPAI-së<br />

Për shkak <strong>të</strong> pasojave shka<strong>të</strong>rrimtare ekonomike, HPAI ësh<strong>të</strong> subjekt i mbikëqyrjes<br />

vigjilente mbarëbo<strong>të</strong>rore dhe legjislacionit rigoroz(Pearson 2003, OIE Terrestrial<br />

Animal Health Code 2005). Masat <strong>të</strong> cilat duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren kundër HPAI varen<br />

prej situa<strong>të</strong>s epidemiologjike në rajonin e qëlluar. Në Bashkimin Evropian (BE),<br />

në <strong>të</strong> cilin HPAIV nuk ësh<strong>të</strong> endemik, vaksinimi profilaktik kundër influencës<br />

aviane, përgjithësisht ësh<strong>të</strong> i ndaluar. Prandaj, shpërthi<strong>me</strong>t e HPAI në shpendët<br />

e fermave pritet <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> duksh<strong>me</strong> prej rrjedhës letale klinike <strong>të</strong> sëmundjes.<br />

Si rrjedhojë e kësaj, në rastet e shpërthi<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> këtilla, vendosen masa agresive<br />

kontrolluese, p.sh., shënimi i fermave/vendeve <strong>të</strong> prekura, <strong>me</strong> qëllimin e eliminimit<br />

<strong>të</strong> <strong>me</strong>njëhershëm <strong>të</strong> viruseve HPAI dhe mbajtjen e epizootisë në gjendjen<br />

indekse.<br />

Për kë<strong>të</strong> qëllim, krijohen zona <strong>të</strong> kontrollit dhe <strong>të</strong> mbikëqyrjes rreth rasteve indekse<br />

<strong>me</strong> dia<strong>me</strong><strong>të</strong>r, i cili ndryshon nga shteti në shtet (3 deri 10 kilo<strong>me</strong><strong>të</strong>r, respektivisht,<br />

në BE). Mbyllja në karantinë e fermave <strong>të</strong> infektuara, shka<strong>të</strong>rrimi i shpej<strong>të</strong><br />

i <strong>të</strong> gjithë zogjve <strong>të</strong> infektuar ose ekspozuar dhe largimi i sigurt i kërmave <strong>të</strong><br />

<strong>shpendëve</strong>, janë masat standarde kontrolluese për parandalimin e përhapjes horizontale<br />

(laterale) në fermat e tjera (OIE – Terrestrial Animal Health Code). Me<br />

rëndësi kryesore ësh<strong>të</strong> që gja<strong>të</strong> shpërthimit <strong>të</strong> pamundësohet lëvizja e <strong>shpendëve</strong><br />

<strong>të</strong> gjalla, dhe po ashtu, e prodhi<strong>me</strong>ve prej <strong>shpendëve</strong>, si brenda ve<strong>të</strong> shtetit ku<br />

ësh<strong>të</strong> paraqitur shpërthimi, ashtu edhe në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> shteteve.<br />

57

58<br />

Më tej, për rajonet joendemike, <strong>me</strong> qëllim <strong>të</strong> zvogëlimit <strong>të</strong> rrezikut <strong>të</strong> zhvi-llimit<br />

de novo <strong>të</strong> HPAIV prej fermave <strong>të</strong> këtyre vendeve, këshillohet kontrollimi i subtipave<br />

H5 dhe H7 <strong>të</strong> LPAI në popullacionin e <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> fermave dhe që<br />

mbahen në sh<strong>të</strong>pi.<br />

Problem specifik i këtij koncepti <strong>të</strong> eradikimit mund <strong>të</strong> paraqitet në zonat (i) <strong>me</strong><br />

dendësi <strong>të</strong> madhe <strong>të</strong> popullacioni <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> fermave (Marangon 2004,<br />

Stegemann 2004, Mannelli 2005) dhe (ii) atje ku dominojnë fermat e vogla <strong>të</strong><br />

<strong>shpendëve</strong> që mbahen brenda oborrit <strong>të</strong> sh<strong>të</strong>pisë dhe lihen <strong>të</strong> lëvizin lirshëm<br />

(Witt dhe Malone 2005). Për shkak <strong>të</strong> afërsisë së ngush<strong>të</strong> në fermat e këtilla sh<strong>të</strong>piake<br />

dhe <strong>të</strong> strukturës specifike <strong>të</strong> industrisë së <strong>shpendëve</strong>, përhapja e sëmundjes<br />

ësh<strong>të</strong> më e shpej<strong>të</strong> sesa e masave eradikuese. Prandaj, gja<strong>të</strong> shpërthimit në Itali<br />

<strong>të</strong> vitit 1999/2000, nuk janë shka<strong>të</strong>rruar ve<strong>të</strong>m fermat e infektuara ose <strong>të</strong> kontaktuara,<br />

por edhe tufat e zogjve <strong>me</strong> radius prej 1 km nga ferma e infektuar, që<br />

ishin <strong>të</strong> rrezikuara nga infeksioni. Kështu që eradiksioni zgjati për ka<strong>të</strong>r muaj dhe<br />

përfundoi <strong>me</strong> shka<strong>të</strong>rrimin e 13 milionë zogjve (Capua 2003). Krijimi i zonave<br />

mbroj<strong>të</strong>se prej një deri në disa kilo<strong>me</strong>tra rreth çdo fer<strong>me</strong> <strong>të</strong> infektuar, mundësoi<br />

eradikimin e suksesshëm <strong>të</strong> HPAIV në Holandë në vitin 2003 dhe në Kanada në<br />

vitin 2004, <strong>të</strong> cilat përfshinin <strong>të</strong> gjitha shpendët brena zonës. Prandaj, jo ve<strong>të</strong>m<br />

nga sëmundja, por edhe nga shka<strong>të</strong>rrimi preventiv i shtazëve çoi në humbjen e<br />

30 milionë respektivisht 19 milionë zogjve. Autoritetet e Hong-Kongut në vitin<br />

1997 bënë shka<strong>të</strong>rrimin e <strong>të</strong>rë popullacioni <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> fermave brenda<br />

tri di<strong>të</strong>sh (<strong>me</strong> <strong>të</strong> 29-tin, 30-tin, dhe 31-tin dhjetor, 1,5 milion zogj). Zbatimi i<br />

një mase <strong>të</strong> këtill kishte për synim eradikimin e <strong>me</strong>njëhershëm <strong>të</strong> HPAIV-së <strong>me</strong><br />

çmimin e shka<strong>të</strong>rrimit edhe <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> painfektuara, dhe mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e<br />

realizuesh<strong>me</strong> për fermat ko<strong>me</strong>rciale edhe në zonat urbane. Mirëpo kjo ka ndikim<br />

signifikant në industrinë e <strong>shpendëve</strong> dhe nxit reaksionet etike në publik kundër<br />

shka<strong>të</strong>rrimit <strong>të</strong> miliona <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> shëndosha <strong>të</strong> painfektuara brenda zonave<br />

mbroj<strong>të</strong>se.<br />

Ësh<strong>të</strong> më se e vështirë <strong>të</strong> zbatohen masat e këtilla në zonat rurale <strong>me</strong> ferma tradicionale<br />

<strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> në <strong>të</strong> cilat pulat dhe patat lëvizin lirshëm, dhe në hapësira<br />

<strong>të</strong> hapura, janë në kontakt <strong>me</strong> zogj<strong>të</strong> e egër ose edhe ndajnë burimin e ujit <strong>me</strong> ta.<br />

Përveç kësaj, patat sh<strong>të</strong>piake <strong>të</strong>rheqin patat e egra dhe paraqesin një lidhje signifikante<br />

në zinxhirin e transmisionit në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> zogjve <strong>të</strong> egër dhe tufave sh<strong>të</strong>piake<br />

(WHO 2005). Këto rrethana mund <strong>të</strong> sigurojnë kushtet për viruset HPAI që <strong>të</strong><br />

fitojnë status endemik.<br />

Endemiciteti i HPAI për rajone <strong>të</strong> caktuara paraqet rrezik <strong>të</strong> përhershëm për fermat<br />

e <strong>shpendëve</strong>. Pasi se kufizi<strong>me</strong>t e për<strong>me</strong>ndura më lart nuk mund <strong>të</strong> mbahen<br />

për periudha <strong>të</strong> gjata kohore pa dëmtuar seriozisht industrinë e <strong>shpendëve</strong>, ose,<br />

në vendet në zhvillim, pa çuar deri në mungesa serioze <strong>të</strong> furnizimit <strong>të</strong> popullsisë<br />

<strong>me</strong> proteina, duhet <strong>të</strong> konsiderohen masa <strong>të</strong> tjera.<br />

Vaksinimi ësh<strong>të</strong> zbatuar mjaft shumë në rrethanat e këtilla, dhe mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> një<br />

mjet plo<strong>të</strong>sues në procesin e eradikimit <strong>të</strong> shpërthi<strong>me</strong>ve në rajonet joendemike.

Vaksinimi<br />

Vaksinimi në bo<strong>të</strong>n e veterinës synon <strong>të</strong> arrijë ka<strong>të</strong>r qëlli<strong>me</strong>: (i) mbrojtjen nga<br />

sëmundja klinike, (ii) mbrojtjen nga infeksioni <strong>me</strong> virus virulent, (iii) mbrojtjen<br />

prej ekskrecionit <strong>të</strong> virusit, dhe (iv) diferencimin e shtazëve <strong>të</strong> infektuarve prej<br />

atyre <strong>të</strong> vaksinuara <strong>me</strong> <strong>me</strong>toda serologjike (i ashtuquajturi principi DIVA= differentiation<br />

of infected from vaccinated animals).<br />

Në fushën e vaksinimit kundër influencës, as vaksinat ekzistuese ko<strong>me</strong>rciale, e as<br />

ato në testim eksperi<strong>me</strong>ntal, nuk kanë treguar se i përmbushin <strong>të</strong> gjitha këto qëlli<strong>me</strong><br />

(Lee dhe Suarez 2005). Qëllimi i parë, i cili ësh<strong>të</strong> mbrojtja prej sëmundjes<br />

klinike <strong>të</strong> shkaktuar nga HPAIV, ësh<strong>të</strong> përmbushur prej shumicës së vaksinave.<br />

Rreziku i infektimit <strong>të</strong> shpendit <strong>të</strong> vaksinuar <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> egër virulent ose ekskrecion<br />

<strong>të</strong> tij ësh<strong>të</strong> i reduktuar, por jo edhe <strong>të</strong>rësisht i përjashtuar. Kjo mund <strong>të</strong><br />

paraqet problem signifikant epidemiologjik në rajonet endemike, në <strong>të</strong> cilat kryhet<br />

vaksinimi i përgjithshëm: zogj<strong>të</strong> e vaksinuar që duken <strong>të</strong> shëndoshë, mund<br />

<strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> infektuar dhe <strong>të</strong> ekskretojnë virus <strong>të</strong> egër “<strong>të</strong> maskuar” nga vaksina. Për<br />

qëllimin kryesor <strong>të</strong> masave kontrolluese, efektiviteti i reduktimit <strong>të</strong> ekskrecionit<br />

<strong>të</strong> virusit ësh<strong>të</strong> shumë i rëndësishëm, e që ësh<strong>të</strong> eradikimi i virusit <strong>të</strong> egër virulent.<br />

Efektiviteti mund <strong>të</strong> kuantifikohet <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> faktorit <strong>të</strong> replikimit r0. Duke pasur<br />

për bazë, se tufa e <strong>shpendëve</strong> e vaksinuar dhe e infektuar, përhap infeksionin më<br />

tej, <strong>me</strong>satarisht te më pak se një tufë tje<strong>të</strong>r <strong>të</strong> zogjve (r0 < 1), sipas llogaritjeve<br />

matematikore, virusi virulent ka prirje për ve<strong>të</strong>shuarje (van der Goot 2005).<br />

Kur kemi <strong>të</strong> bëjmë <strong>me</strong> vaksinimin kundër virusit <strong>H5N1</strong> <strong>me</strong> potencial zoonotik,<br />

reduktimi i ekskrecionit <strong>të</strong> virusit gjithashtu redukton rrezikun e transmisionit<br />

<strong>të</strong> tij te njerëzit, pasi që duket se nevojitet një dozë signifikante e virusit për <strong>të</strong><br />

depërtuar barrierat mbroj<strong>të</strong>se <strong>të</strong> llojit <strong>me</strong>s zogjve dhe njerëzve. Në <strong>me</strong>s tjerash, te<br />

zogj<strong>të</strong> e vaksinuar, teknika DIVA mundëson gjithashtu përcjelljen e infeksioneve<br />

<strong>me</strong> virus <strong>të</strong> egër <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> mjeteve serologjike.<br />

Për nevoja praktike, duhet <strong>të</strong> observohen disa aspekte (Lee dhe Suarez 2005):<br />

a) për shkak <strong>të</strong> potencialit <strong>të</strong> tyre për reasorti<strong>me</strong>t gjenetik, dhe gjithashtu në<br />

rastin e subtipave H5 dhe H7, rreziku i mutacionit spontan çon në rritje<br />

<strong>të</strong> patogjenitetit, vaksinat nuk duhet <strong>të</strong> krijohen nga viruset e influencës<br />

<strong>të</strong> af<strong>të</strong> për replikim. Prandaj, vaksinat e atenuara <strong>të</strong> gjalla janë <strong>të</strong> dala nga<br />

përdorimi.<br />

b) mbrojtja e <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> fermave prej HPAI më së shumti varet prej antitrupave<br />

HA-specifik. Prandaj, virusi i vaksinës duhet t’i takojë <strong>të</strong> <strong>të</strong> njëjtit<br />

subtip H, sikurse ësh<strong>të</strong> virusi i egër. Për nevoja <strong>të</strong> vaksinimit <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong><br />

nuk ësh<strong>të</strong> e domosdosh<strong>me</strong> përputhja ideale në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> vaksinës dhe <strong>të</strong><br />

virusit <strong>të</strong> egër, siç kërkohet për vaksinim <strong>të</strong> njerëzve. Te shpendët, për<br />

mbrojtje mund <strong>të</strong> mjaftojë induksioni kryqëzues reaktiv për homosubtip,<br />

<strong>me</strong>qenëse nga vaksinimi ekzistues i <strong>shpendëve</strong> në përmasa <strong>të</strong> vogla, nuk<br />

ësh<strong>të</strong> bërë ndryshimi antigjenik i virusit <strong>të</strong> influencës aviane, i nxitur nga<br />

ve<strong>të</strong> vaksina.<br />

c) duhet <strong>të</strong> zbatohet strategjia markuese (DIVA) (Suarez 2005). Si mundësi<br />

alternative, për monitorim mund <strong>të</strong> përdoren në observim zogj<strong>të</strong> e pavaksinuar.<br />

59

60<br />

Deri më tani janë zhvilluar shumë koncepte vaksinuese. Numri më i madh prej<br />

tyre bazohen në virus <strong>të</strong> plo<strong>të</strong> vaksinash por <strong>të</strong> ndryshuar, <strong>të</strong> cilët duhet <strong>të</strong> aplikohen<br />

<strong>me</strong> injektim te çdo shtazë.<br />

Vaksinat homologe <strong>të</strong> çaktivizuara, <strong>të</strong> bazuara në sojin aktual HPAI, induktojnë<br />

mbrojtje <strong>të</strong> mirë, por serologjikisht nuk mundësojnë dallimin <strong>me</strong>s zogjve <strong>të</strong> vaksinuar<br />

dhe atyre <strong>të</strong> infektuar. Meqenëse vaksina prodhohet prej virusit ekzistues<br />

HPAI, a<strong>të</strong>herë ësh<strong>të</strong> e kuptuesh<strong>me</strong> mundësia e vonesës së përdorimit <strong>të</strong> vaksinave<br />

<strong>të</strong> këtilla në praktikë.<br />

Vaksinat heterologe <strong>të</strong> çaktivizuara, për dallim, mund <strong>të</strong> përdoren si vaksina<br />

markere a<strong>të</strong>herë kur virusi i vaksinës ka subtip HA <strong>të</strong> njëj<strong>të</strong>, por <strong>të</strong> ndryshëm<br />

NA, krahasuar <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e egër (p.sh. vaksina H5N9 vs. H5N2 HPAI). Me<br />

anë <strong>të</strong> zbulimit <strong>të</strong> antitrupave specifikë për subtipin NA, mund <strong>të</strong> arrihet dallimi<br />

<strong>me</strong>s <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> vaksinuara prej atyre <strong>të</strong> infektuara (Cattoli 2003). Mirëpo,<br />

këto <strong>me</strong>toda mund <strong>të</strong> jenë shumë laboratorike dhe <strong>me</strong> ndjeshmëri <strong>të</strong> pamjaftuesh<strong>me</strong>.<br />

Prapëseprapë, vaksinat e këtilla mund <strong>të</strong> mbahen në bankën e vaksinave<br />

që përmbajnë disa subtipa H5 dhe H7 <strong>me</strong> subtip <strong>të</strong> ndryshëm NA. Besohet se<br />

gjenetika reverze do <strong>të</strong> ndihmojë shumë në prodhimin e vaksinave <strong>me</strong> përdorim<br />

edhe në veterinë edhe në mjekësi, <strong>me</strong> kombinim <strong>të</strong> dëshiruar NxNy në ambientin<br />

e favorshëm gjenetik (Liu 2003, Neumann 2003, Subbarao 2003, Lee 2004,<br />

Chen 2005, Stech 2005). Aktualisht, vaksinat heterologe <strong>të</strong> çaktivizuara gjenden<br />

në përdorim praktik në vatrat kritike <strong>të</strong> <strong>H5N1</strong> në Azinë Juglindore, Meksikë,<br />

Pakistan dhe Italinë Veriore (p.sh. Garcia 1998, Swayne 2001). Ësh<strong>të</strong> propozuar<br />

si sistem alternativ DIVA <strong>me</strong> përdorim <strong>të</strong> vaksinave <strong>të</strong> çaktivizuara, zbulimi i<br />

antitrupave specifikë NS-1 (Tumpey 2005). Këta antitrupa janë krijuar në titra<br />

<strong>të</strong> lar<strong>të</strong> te zogj<strong>të</strong> e infektuar natyralisht, por në titra shumë më <strong>të</strong> ulët kur janë<br />

përdorur vaksinat e çaktivizuara.<br />

Vaksinat inxhinierike <strong>të</strong> rekombinuara në vektor <strong>të</strong> gjallë bëjnë ekspresionin e<br />

gjenit H5 ose H7 <strong>të</strong> HA-së te viruset ose bakteret <strong>me</strong> af<strong>të</strong>si për <strong>të</strong> infektuar<br />

llojet e <strong>shpendëve</strong> (p.sh. <strong>me</strong>s <strong>të</strong> tjerëve, poks-virusi i <strong>shpendëve</strong> [Beard 1991,<br />

Swayne 1997+2000c], virusi i laringotraheitisit [Lueschow 2001, Veits 2003] ose<br />

virusi i sëmundjes Newcastle [Swayne 2003]). Pasi që ato janë vaksina <strong>të</strong> gjalla,<br />

përdorimi i tyre i përgjithshëm via ujit ose spërkatjes, ësh<strong>të</strong> i realizueshëm. Edhe<br />

pse mundësojnë dallim <strong>të</strong> qar<strong>të</strong> DIVA, imuniteti i fituar më herët prej baktereveviruseve<br />

vektore do <strong>të</strong> kufizojë në mënyrë <strong>të</strong> theksuar suksesin e vaksinimit. Në<br />

Meksikë dhe SHBA janë fituar disa përvoja nga përdorimi në praktikë i rekombinanteve<br />

<strong>të</strong> poks-virusit <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong>.<br />

Më së fundi, ësh<strong>të</strong> dëshmuar në mënyrë eksperi<strong>me</strong>ntale <strong>me</strong> sukses <strong>të</strong> plo<strong>të</strong> përdorimi<br />

i proteinave HA <strong>të</strong> eksprimuara në mënyrë rekombinante dhe i vaksinimit<br />

DNA, duke përdorur plazmidet që eksprimojn HA (Crawford 1999, Kodihalli<br />

1997).<br />

Tash bëhen plane për vaksinimin në përmasa nacionale në disa shtete <strong>të</strong> Azisë<br />

Juglindore (Normile 2005).

Rreziku pandemik<br />

Që <strong>të</strong> fillojë një pandemi e re, duhet <strong>të</strong> plo<strong>të</strong>sohen tri kushte:<br />

a) paraqitja (ose riparaqitja) e një virusi <strong>të</strong> influencës subtip HA, i paparë në<br />

populla<strong>të</strong>n njerëzore së paku për një gjenera<strong>të</strong>, dhe i cili<br />

b) infekton dhe shumëzohet në sasi <strong>të</strong> mjaftuesh<strong>me</strong> te njerëzit, dhe<br />

c) përhapet <strong>me</strong> leh<strong>të</strong>si dhe pandërprerë në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> njerëzve.<br />

Kjo tregon se rreziku nga një pandemi e re e influencës humane nuk lidhet ve<strong>të</strong>m<br />

<strong>me</strong> paraqitjen e HPAI <strong>H5N1</strong>. Deri më tani, <strong>H5N1</strong> përmbush ve<strong>të</strong>m dy nga këto<br />

kushte: ai – për shumicën dërrmuese <strong>të</strong> popullsisë – ësh<strong>të</strong> subtip i ri dhe ka infektuar<br />

dhe shkaktuar disa sëmundje <strong>të</strong> rënda dhe shumë letale, deri më tani te më<br />

shumë se 140 njerëz. Nuk ekziston imunitet kundër viruseve <strong>të</strong> ngjashëm <strong>H5N1</strong><br />

te shumica e populla<strong>të</strong>s njerëzore. Një pandemi e re do <strong>të</strong> ishte në prag nëse soji<br />

aziatik <strong>H5N1</strong> do <strong>të</strong> fitonte veti <strong>të</strong> reja, duke u adaptuar gradualisht ose <strong>me</strong> anë<br />

<strong>të</strong> reasort<strong>me</strong>ntit <strong>me</strong> një virus tashmë <strong>të</strong> adaptuar në njerëz, për një transmision<br />

efikas nga njeriu-në-njeri (Guan 2004). Ësh<strong>të</strong> treguar in vitro, se <strong>me</strong> ndërrimin<br />

simultan <strong>të</strong> dy aminoacideve në vendin e receptorit për lidhje <strong>të</strong> proteinës HA<br />

tek soji aziatik HPAIV <strong>H5N1</strong> (Q226L dhe G228S) përmirësohet lidhja e tij<br />

për receptorët human <strong>të</strong> tipit 2-6, siç janë te viruset e tjera <strong>të</strong> influencës A <strong>të</strong><br />

adaptuar në njerëz (Harvey 2004). Gambaryan dhe <strong>të</strong> tjerë (2006) tashmë kanë<br />

identifikuar dy izolate humane, <strong>të</strong> cilat kanë origjinën prej një babe dhe djalit <strong>të</strong><br />

tij <strong>të</strong> infektuar <strong>me</strong> <strong>H5N1</strong> në Hong-Kong në vitin 2003, i cili, për dallim nga <strong>të</strong><br />

gjitha izolatet e tjera <strong>H5N1</strong> nga njerëzit dhe shpendët, ka treguar afinitet më <strong>të</strong><br />

lar<strong>të</strong> për receptorët 2-6, për shkak <strong>të</strong> mutacionit unik S227N në vendin e lidhjes<br />

së receptorit HA1.<br />

Kjo mundësi ndoshta ësh<strong>të</strong> shumë afër ose ndoshta tashmë veç ka ndodhur<br />

përderisa lexohet ky libër – askush nuk mund ta dijë, e as ta parashikojë. Gjasat<br />

për paraqitjen e një ngjarje <strong>të</strong> tillë korelon drejtpërdrej<strong>të</strong> <strong>me</strong> sasinë e virusit që<br />

qarkullon në shpendë dhe nga kjo, dhe <strong>të</strong> rrezikut për ekspozim <strong>të</strong> njerëzve. Prandaj,<br />

dhe luftimi i <strong>H5N1</strong> në burimin e tij do <strong>të</strong> zvogëlonte rrezikun pandemik që<br />

del nga ky virus. Në mënyrë heretike ësh<strong>të</strong> propozuar në një forum diskutimi në<br />

internet, se nëse do <strong>të</strong> shpenzohej ve<strong>të</strong>m një e dhjeta e investi<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> cilat janë<br />

parashikuar <strong>të</strong> bëhen për zhvillimin e vaksinës humane H5 specifike, në çrrënjosjen<br />

e <strong>H5N1</strong> në shpendë, do <strong>të</strong> kishte efekt më <strong>të</strong> madh sesa vaksinimi i njerëzve<br />

për mbrojtje <strong>të</strong> populla<strong>të</strong>s njerëzore prej epidemisë <strong>H5N1</strong>.<br />

Prej izolimit <strong>të</strong> parë në njerëz në vitin 1997, <strong>H5N1</strong> ka dështuar në përmbushjen<br />

e këtij hapi <strong>të</strong> fundit kah pandemiciteti për njerëzit si nikoqir <strong>të</strong> tij. Mirëpo,<br />

studi<strong>me</strong>t e fundit tregojnë, se <strong>me</strong> kalimin e viteve ësh<strong>të</strong> rritur virulenca e <strong>H5N1</strong><br />

ndaj gjitarëve dhe se spektri i nikoqirëve ësh<strong>të</strong> zgjeruar:<br />

1. <strong>H5N1</strong> i izoluar prej patave sh<strong>të</strong>piake në shikim <strong>të</strong> parë <strong>të</strong> shëndosha në<br />

pjesën tokësore <strong>të</strong> Kinës prej vitit 1999 deri 2002, dhe në Vietnam prej<br />

vitit 2003, ësh<strong>të</strong> bërë gjithnjë e më patogjen për gjitarët (Chen 2004).<br />

2. <strong>H5N1</strong> ka zgjeruar spektrin e nikoqirëve <strong>të</strong> tij, duke infektuar <strong>me</strong> rrugë<br />

natyrore dhe mbytur llojet e gjitarëve (macet, tigrat), <strong>të</strong> cilat fillimisht <strong>me</strong>rreshin<br />

si rezistente ndaj infeksionit <strong>me</strong> viruset e influencës së <strong>shpendëve</strong><br />

(http://www.who.int/csr/don/2004_02_20/en/ index.html).<br />

61

62<br />

Megjitha<strong>të</strong>, nuk duhet <strong>të</strong> largohet nga <strong>me</strong>ndja, se përderisa në Azi ngjan situata<br />

e <strong>H5N1</strong>, në ndërkohë mund <strong>të</strong> jenë paraqitur viruse <strong>të</strong> tjera, ndoshta edhe <strong>me</strong><br />

potencial pandemik <strong>të</strong> shkallës edhe më <strong>të</strong> madhe. Për shembull, sojet e subtipit<br />

H9N2 që nuk gjendeshin në Azi para 1980-<strong>të</strong>s, jo ve<strong>të</strong>m që janë përhapur shumë<br />

nëpër popullacionet e <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> Azisë, porse kanë kaluar <strong>me</strong> sukses në popullacionet<br />

e derrave në Kinën Juglindore dhe Lindore (Shortridge 1992, Peiris<br />

2001, Xu 2004). Receptori i këtyre viruseve tregon specifika <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> ato<br />

<strong>të</strong> viruseve <strong>të</strong> adaptuar në njerëz (Li 2005b, Matrosovich 2001). Këta virus H9<br />

kanë spek<strong>të</strong>r <strong>të</strong> gjerë nikoqirësh, gjenetikisht janë <strong>të</strong> shumëllojshëm dhe mund <strong>të</strong><br />

infektojnë drejtpërdrejt njeriun. Soji H9N2, i cili ishte përgjegjës për infeksionet<br />

e njerëzve në Hong-Kong, kishte gjenotip <strong>të</strong> ngjashëm <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> viruseve <strong>H5N1</strong><br />

<strong>të</strong> vitit 1977 (Lin 2000).<br />

Konkluzion<br />

Rëndësia e influencës aviane (AI) tejet patogjene, si sëmundje shka<strong>të</strong>rrimtare për<br />

shpendët, ësh<strong>të</strong> rritur dukshëm gja<strong>të</strong> dekadës së fundit. Paraqitja e viruseve AI <strong>të</strong><br />

subtipave H5 dhe H7 <strong>të</strong> patogjenitetit <strong>të</strong> ulët (LP) nga një rezervuar i <strong>shpendëve</strong><br />

<strong>të</strong> egra ujore, ka qenë nisma e këtij procesi. Mbetet për t’u ndriçuar, se a ndryshon,<br />

dhe nëse po, përse ndryshon prevalenca e LP H5 dhe H7 në rezervuarët e<br />

tij. Lidhur <strong>me</strong> statusin endemik <strong>të</strong> sojit aziatik HPAI <strong>H5N1</strong> në popullacionet e<br />

<strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> buta në Azinë Jug-Lindore, duke shkaktuar daljet e herëpashersh<strong>me</strong><br />

në popullacione <strong>të</strong> zogjve migratorë, duket se ësh<strong>të</strong> në prag shifti paradigmor<br />

në epidemiologjinë e HPAI kah endemiciteti në pupullacionet e zogjve <strong>të</strong> egër<br />

migratorë.<br />

Duke marrë në konsidera<strong>të</strong> pjesën aviane dhe veterinare <strong>të</strong> ngjarjes, ende mbesin<br />

shumë pyetje pa përgjigje:<br />

1. A ka krijuar tashmë soji aziatik HPAIV <strong>H5N1</strong> status endemik në popullacionet<br />

e zogjve <strong>të</strong> egër migratorë?<br />

2. A mund <strong>të</strong> evoluoj virusi HPAI në fenotip <strong>të</strong> atenuar në llojet e <strong>shpendëve</strong><br />

<strong>të</strong> egra, por duke ruajtur virulencën e tij për shpendët e buta?<br />

3. A kanë ndonjë rol gjitarët tokësorë në përhapjen e HPAIV?<br />

4. A ekziston sekuenca gjenomike që kodon vendin ndarës endoproteolitik<br />

<strong>të</strong> proteinës HA, i cili ka prirje për mutacion ve<strong>të</strong>m te subtipat H5 dhe<br />

H7?<br />

5. Çfarë do <strong>të</strong> ishte efekti i vaksinimit <strong>të</strong> përgjithshëm <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> buta<br />

kundër <strong>H5N1</strong> në Azi – parandalimi i përhapjes virale ose nxitmi i driftit<br />

antigjenik dhe ikja?<br />

6. Se shiftet në prevalencën e LPAI subtipave H5 dhe H7 në rezervuarët e<br />

tyre natyrorë, a kanë gjithashtu ndikim potencial në rrugën evolutive?<br />

Në mënyrë <strong>të</strong> veçan<strong>të</strong>, pyetja e parë ka rëndësi shumë <strong>të</strong> madhe – jo ve<strong>të</strong>m për<br />

fushën e veterinës. Endemiciteti i sojit aziatik HPAIV <strong>H5N1</strong> në zogj<strong>të</strong> migratorë<br />

do <strong>të</strong> rrezikonte në mënyrë <strong>të</strong> përhersh<strong>me</strong> fermat e <strong>shpendëve</strong>. Ky rrezikim do <strong>të</strong>

mund <strong>të</strong> neutralizohej ve<strong>të</strong>m <strong>me</strong> biomasa <strong>të</strong> rrepta sigurie, duke përfshirë edhe<br />

ndalimin e fermave <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> <strong>me</strong> lëvizje <strong>të</strong> lirë <strong>të</strong> tyre. Si alternativë, duhet<br />

<strong>të</strong> konsiderohet vaksinimi i përgjithshëm i <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> fermave. Si rrezikim i<br />

dy<strong>të</strong>, endemiciteti në zogj<strong>të</strong> migratorë gjithashtu mund <strong>të</strong> çojë në prani <strong>të</strong> virusit<br />

HPAI <strong>H5N1</strong> në ambient (liqene, bregdete, etj.) dhe mund <strong>të</strong> paraqet rrezik<br />

potencial shtesë për njerëzit. Deri më tani, nuk ka raporte për transmision prej<br />

zogjve <strong>të</strong> egjër ose ambientit te njerëzit. Nga <strong>të</strong> gjitha infeksionet e raportuara <strong>të</strong><br />

njerëzve, duke përfshirë edhe ato <strong>të</strong> fundit nga Turqia, del se, para se <strong>të</strong> ndodhë<br />

infeksioni i njeriut, ngjan amplifikimi i virusit dhe kontakti i ngushë i tij <strong>me</strong><br />

shpendët sh<strong>të</strong>piake.<br />

Kompleksiteti dhe pasojat potenciale <strong>të</strong> semipandemisë aktuale zooantroponotike<br />

në zogj <strong>të</strong> virusit HPAI <strong>H5N1</strong>, kërkon aksione <strong>të</strong> harmonizuara dhe <strong>të</strong> qëlluara<br />

prej shkencëtarëve, politikanëve dhe nga publiku.<br />

Referenca<br />

1. Alexander DJ. A review of avian influenza in different bird species. Vet Microbiol 2000; 74: 3-13<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10799774<br />

2. Allan WH, Alexander DJ, Po<strong>me</strong>roy BS, Parsons G. Use of virulence index tests for avian<br />

influenza viruses. Avian Dis 1977; 21: 359-63. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=907578<br />

3. Amonsin A, Payungporn S, Theamboonlers A, et al. Genetic characterization of <strong>H5N1</strong><br />

influenza A viruses isolated from zoo tigers in Thailand. Virology 2005; Sep 26; [Epub ahead of<br />

print] Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16194557<br />

4. Aymard M, Ferraris O, Gerentes L, Jolly J, Kessler N. Neuraminidase assays. Dev Biol (Basel)<br />

2003; 115: 75-83. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15088778<br />

5. Banks J, Speidel ES, Moore E, Plowright L, Piccirillo A, Capua I, Cordioli P, fioretti A, Alexander<br />

DJ. Changes in the haemagglutinin and the neuraminidase genes prior to the e<strong>me</strong>rgence of<br />

highly pathogenic H7N1 avian influenza viruses in Italy. Arch Virol. 2001;146: 963-73. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11448033<br />

6. Bano S, Naeem K, Malik SA. Evaluation of pathogenic potential of avian influenza virus<br />

serotype H9N2 in chicken. Avian Dis 2003; 47: Suppl: 817-22. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=14575070<br />

7. Beard CW, Schnitzlein WM, Tripathy DN. Protection of chicken against highly pathogenic<br />

avian influenza virus (H5N2) by recombinant fowlpox viruses. Avian Dis 1991; 35: 356-9.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1649592<br />

8. Beare AS, Webster RG. Replication of avian influenza viruses in humans. Arch Virol. 1991;119:<br />

37-42. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1863223<br />

9. Beck JR, Swayne DE, Davison S, Casavant S, Gutierrez C. Validation of egg yolk anti-body<br />

testing as a <strong>me</strong>thod to determine influenza status in white leghorn hens. Avian Dis 2003; 47:<br />

Suppl: 1196-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14575141<br />

10. Becker WB. The isolation and classification of Tern virus: influenza A-Tern South Africa—1961.<br />

J Hyg (Lond) 1966; 64: 309-20. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=5223681<br />

11. Belshe RB. The origins of pandemic influenza--lessons from the 1918 virus. N Engl J Med.<br />

2005; 353: 2209-11.<br />

12. Bridges CB, Lim W, Hu-Prim<strong>me</strong>r J, et al. Risk of influenza A (<strong>H5N1</strong>) infection among poul-try<br />

workers, Hong Kong, 1997-1998. J Infect Dis 2002; 185: 1005-10. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=11930308 – Full text at http://www.journals.uchicago.edu/JID/journal/issues/<br />

v185n8/011256/011256.html<br />

63

64<br />

13. Brown IH, Harris PA, McCauley JW, Alexander DJ. Multiple genetic reassort<strong>me</strong>nt of avian<br />

and human influenza A viruses in european pigs, resulting in the e<strong>me</strong>rgence of an H1N2<br />

virus of novel genotype. J Gen Virol 1998; 79: 2947-2955. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=9880008<br />

14. Brown IH, Hill ML, Harris PA, Alexander DJ, McCauley JW. Genetic characterisation of an<br />

influenza A virus of unusual subtype (H1N7) isolated from pigs in England. Arch Virol 1997;<br />

142: 1045-50. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9191869<br />

15. Bulaga LL, Garber L, Senne DA, et al. Epidemiologic and surveillance studies on avian<br />

influenza in live-bird markets in New York and New Jersey, 2001. Avian Dis 2003; 47: Suppl:<br />

996-1001. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14575100<br />

16. Butt KM, Smith GJ, Chen H, Zhang LJ, Leung YH, Xu KM, Lim W, Webster RG, Yuen KY, Peiris JS,<br />

Guan Y. Human infection with an avian H9N2 influenza A virus in Hong Kong in 2003. J Clin<br />

Microbiol. 2005 Nov;43(11):5760-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16272514<br />

17. Capua I, Mutinelli F. Low pathogenicity (LPAI) and highly pathogenic (HPAI) avian influenza in<br />

turkeys and chicken. In: Capua I, Mutinelli F. (eds.), A Colour Atlas and Text on Avian <strong>Influenza</strong>,<br />

Papi Editore, Bologna, 2001, pp. 13-20<br />

18. Capua I, Mutinelli F, Marangon S, Alexander DJ. H7N1 avian influenza in Italy (1999-2000) in<br />

intensively reared chicken and turkeys. Av Pathol 2000; 29: 537-43<br />

19. Capua I, Marangon S, dalla Pozza M, Terregino C, Cattoli G. Avian influenza in Italy 1997-2001.<br />

Avian Dis 2003; 47: Suppl: 839-43. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14575074<br />

20. Cattoli G, Terregino C, Brasola V, Rodriguez JF, Capua I. Develop<strong>me</strong>nt and preliminary<br />

validation of an ad hoc N1-N3 discriminatory test for the control of avian influenza in Italy.<br />

Avian Dis 2003; 47: Suppl: 1060-2. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14575111<br />

21. Cattoli G, Drago A, Maniero S, Toffan A, Bertoli E, Fassina S, Terregino C, Robbi C, Vicenzoni G,<br />

Capua I. Comparison of three rapid detection systems for type A influenza virus on tracheal<br />

swabs of experi<strong>me</strong>ntally and naturally infected birds. Avian Pathol 2004; 33: 432-7. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15370041<br />

22. Cauthen AN, Swayne DE, Schultz-Cherry S, Perdue ML, Suarez DL. Continued circula-tion<br />

in China of highly pathogenic avian influenza viruses encoding the hemagglutinin gene<br />

associated with the 1997 <strong>H5N1</strong> outbreak in poultry and humans. J Virol 2000; 74: 6592-9.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10864673 – Full text http://jvi.asm.org/cgi/content/<br />

full/74/14/6592<br />

23. Centanni E, Savonuzzi O, cited by Stubbs E.L.: “Fowl plague.” Diseases of Poultry. 4th ed.; 1965.<br />

24. Centers for Disease Control (CDC). Interim Guidance for Protection of Persons Involved in U.S.<br />

Avian <strong>Influenza</strong> Outbreak Disease Control and Eradication Activities. Accessed on 28th-Dec­<br />

2005: http://www.cdc.gov/flu/avian/pdf/protectionguid.pdf<br />

25. Chen J, Lee KH, Steinhauer DA, Stevens DJ, Skehel JJ, Wiley DC. Structure of the hemagglutinin<br />

precursor cleavage site, a determinant of influenza pathogenicity and the<br />

ori-gin of the labile conformation. Cell 1998; 95: 409-17. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=9814710<br />

26. Chen H, Deng G, Li Z, et al. The evolution of <strong>H5N1</strong> influenza viruses in ducks in southern<br />

China. Proc Natl Acad Sci U S A 2004; 101: 10452-7. Epub 2004 Jul 2. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=15235128 – Full text at http://www.pnas.org/cgi/content/full/101/28/10452<br />

27. Chen H, Smith GJ, Zhang SY, Qin K, Wang J, Li KS, Webster RG, Peiris JS, Guan Y. Avian flu: <strong>H5N1</strong><br />

virus outbreak in migratory waterfowl. Nature 2005; 436: 191-2. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=16007072<br />

28. Cheung CY, Poon LL, Lau AS, Luk W, Lau YL, Shortridge KF, Gordon S, Guan Y, Peiris JS.<br />

Induction of proinflammatory cytokines in human macrophages by influenza A (<strong>H5N1</strong>)<br />

viruses: a <strong>me</strong>chanism for the unusual severity of human disease? Lancet 2002; 360: 1831-7.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12480361<br />

29. Choi YK, Nguyen TD, Ozaki H, Webby RJ, Puthavathana P, Buranathal C, Chaisingh A,<br />

Auewarakul P, Hanh NT, Ma SK, Hui PY, Guan Y, Peiris JS, Webster RG. Studies of <strong>H5N1</strong> influenza

virus infection of pigs by using viruses isolated in Viet Nam and Thailand in 2004. J Virol 2005;<br />

79: 10821-5 16051873<br />

30. Claas EC, Osterhaus AD, van Beek R, et al. Human influenza A <strong>H5N1</strong> virus related to a highly<br />

pathogenic avian influenza virus. Lancet 1998; 351: 472-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=9482438<br />

31. Collins RA, Ko LS, So KL, Ellis T, Lau LT, Yu AC. Detection of highly pathogenic and low<br />

pathogenic avian influenza subtype H5 (EurAsian lineage) using NASBA. J Virol Methods<br />

2002; 103: 213-25. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12008015<br />

32. Crawford J, Wilkinson B, Vosnesensky A, et al. Baculovirus-derived hemagglutinin vac-cines<br />

protect against lethal influenza infections by avian H5 and H7 subtypes. Vaccine 1999; 17:<br />

2265-74. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10403594<br />

33. Davison S, Ziegler AF, Eckroade RJ. Comparison of an antigen-capture enzy<strong>me</strong> immuno-assay<br />

with virus isolation for avian influenza from field samples. Avian Dis. 1998; 42: 791-5. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9876850<br />

34. Drake JW. Rates of spontaneous mutation among RNA viruses. Proc Natl Acad Sci U S A. 1993;<br />

90: 4171-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8387212 – Full text at http://www.pnas.<br />

org/cgi/reprint/90/9/4171<br />

35. Du Ry van Beest Holle M, Meijer A, Koopmans M, de Jager C. Human-to-human trans-mission<br />

of avian influenza A/H7N7, The Netherlands, 2003. Euro Surveill 2005; 10 [Epub ahead of<br />

print]. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16371696<br />

36. Dybkaer K, Munch M, Handberg KJ, Jorgensen PH. Application and evaluation of RT-PCR­<br />

ELISA for the nucleoprotein and RT-PCR for detection of low-pathogenic H5 and H7 subtypes<br />

of avian influenza virus. J Vet Diagn Invest 2004; 16: 51-6. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=14974847<br />

37. Elbers AR, Kamps B, Koch G. Performance of gross lesions at postmortem for the detec-tion<br />

of outbreaks during the avian influenza A virus (H7N7) epidemic in The Netherlands in 2003.<br />

Avian Pathol 2004; 33: 418-22. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15370039<br />

38. Elbers AR, Koch G, Bouma A. Performance of clinical signs in poultry for the detection of<br />

outbreaks during the avian influenza A (H7N7) epidemic in The Netherlands in 2003. Avian<br />

Pathol 2005; 34: 181-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16191700<br />

39. Feldmann A, Schafer MK, Garten W, Klenk HD. Targeted infection of endothelial cells by<br />

avian influenza virus A/FPV/Rostock/34 (H7N1) in chicken embryos. J Virol 2000; 74: 8018-27.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10933711 – Full text at http://jvi.asm.org/cgi/<br />

content/full/74/17/8018<br />

40. Ferguson NM, Galvani AP, Bush RM. Ecological and immunological determinants of influenza<br />

evolution. Nature. 2003; 422: 428-33. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12660783<br />

41. Fouchier RA, Bestebroer TM, Herfst S, Van Der Kemp L, Rim<strong>me</strong>lzwaan GF, Osterhaus AD.<br />

Detection of influenza A viruses from different species by PCR amplification of con-served<br />

sequences in the matrix gene. J Clin Microbiol 2000; 38: 4096-101. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=11060074<br />

42. Fouchier RA, Olsen B, Bestebroer TM, et al. <strong>Influenza</strong> A virus surveillance in wild birds in<br />

Northern Europe in 1999 and 2000. Avian Dis 2003; 47: Suppl: 857-60. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14575077<br />

43. Fouchier RA, Schneeberger PM, Rozendaal FW, Broekman JM, Kemink SA, Munster V, Kuiken T,<br />

Rim<strong>me</strong>lzwaan GF, Schutten M, Van Doornum GJ, Koch G, Bosman A, Koop-mans M, Osterhaus<br />

AD. Avian influenza A virus (H7N7) associated with human conjuncti-vitis and a fatal case of<br />

acute respiratory distress syndro<strong>me</strong>. Proc Natl Acad Sci U S A 2004; 101: 1356-61. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14745020 – Full text at http://www.pnas.org/cgi/content/<br />

full/101/5/1356<br />

44. Fouchier RA, Munster V, Wallensten A, et al. Characterization of a novel influenza A virus<br />

hemagglutinin subtype (H16) obtained from black-headed gulls. J Virol 2005; 79: 2814-22.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15709000<br />

65

66<br />

45. Gabriel G, Dauber B, Wolff T, Planz O, Klenk HD, Stech J. The viral poly<strong>me</strong>rase <strong>me</strong>diates<br />

adaptation of an avian influenza virus to a mammalian host. Proc Natl Acad Sci U S A 2005;<br />

102: 18590-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16339318<br />

46. Gambaryan AS, Tuzikov AB, Pazynina GV, Webster RG, Matrosovich MN, Bovin NV. <strong>H5N1</strong><br />

chicken influenza viruses display a high binding affinity for Neu5Acalpha2-3Galbeta1-4(6­<br />

HSO3)GlcNAc-containing receptors. Virology. 2004; 326: 310-6.<br />

47. Gambaryan A, Yamnikova S, Lvov D, et al. Receptor specificity of influenza viruses from birds<br />

and mammals: new data on involve<strong>me</strong>nt of the inner frag<strong>me</strong>nts of the carbohydrate chain.<br />

Virology 2005; 334: 276-83. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15780877<br />

48. Gambaryan A, Tuzikov A, Pazynina G, Bovin N, Balish A, Klimov A. Evolution of the re-ceptor<br />

binding phenotype of influenza A (H5) viruses. Virology 2006; 344: 432-8. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16226289<br />

49. Garcia M, Crawford JM, Lati<strong>me</strong>r JW, Rivera-Cruz E, Perdue ML. Heterogeneity in the<br />

hemagglutinin gene and e<strong>me</strong>rgence of the highly pathogenic phenotype among recent<br />

H5N2 avian influenza viruses from Mexico. J Gen Virol 1996; 77: 1493-504. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8757992<br />

50. Garcia A, Johnson H, Srivastava DK, Jayawardene DA, Wehr DR, Webster RG. Efficacy of<br />

inactivated H5N2 influenza vaccines against lethal A/Chicken/Queretaro/19/95 infec-tion.<br />

Avian Dis 1998; 42: 248-56. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9645315<br />

51. Garman E, Laver G. Controlling influenza by inhibiting the virus’s neuraminidase. Curr Drug<br />

Targets 2004; 5: 119-36. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15011946<br />

52. Giannecchini S, Campitelli L, Calzoletti L, De Marco MA, Azzi A, Donatelli I.<br />

Comparison of in vitro replication features of H7N3 influenza viruses from wild ducks and<br />

turkeys: po-tential implications for interspecies transmission. J Gen Virol 2006; 87: 171-5.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16361429<br />

53. Gorman OT, Bean WJ, Webster RG. Evolutionary processes in influenza viruses: diver-gence,<br />

rapid evolution, and stasis. Curr Top Microbiol Immunol 1992; 176: 75-97. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1600756<br />

54. Govorkova EA, Rehg JE, Krauss S, Yen HL, Guan Y, Peiris M, Nguyen TM, Hanh TH,<br />

Puthavathana P, Long HT, Buranathai C, Lim W, Webster RG, Hoffmann E. Lethality to ferrets of<br />

<strong>H5N1</strong> influenza viruses isolated from humans and poultry in 2004. J Virol 2005; 79: 2191-2198.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15681421<br />

55. Guan Y, Peiris JS, Lipatov AS, et al. E<strong>me</strong>rgence of multiple genotypes of <strong>H5N1</strong> avian<br />

influenza viruses in Hong Kong SAR. Proc Natl Acad Sci U S A 2002a; 99: 8950-5.. Ab-stract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12077307 – Full text http://www.pnas.org/cgi/content/<br />

full/99/13/8950<br />

56. Guan Y, Peiris JS, Poon LL, et al. Reassortants of <strong>H5N1</strong> influenza viruses recently iso-lated from<br />

aquatic poultry in Hong Kong SAR. Avian Dis 2003; 47: Suppl: 911-3. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=14575085<br />

57. Guan Y, Peiris M, Kong KF, et al. <strong>H5N1</strong> influenza viruses isolated from geese in South-eastern<br />

China: evidence for genetic reassort<strong>me</strong>nt and interspecies transmission to ducks. Virology<br />

2002b; 292: 16-23. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11878904<br />

58. Guan Y, Poon LL, Cheung CY, Ellis TM, Lim W, Lipatov AS, Chan KH, Sturm-Ramirez KM, Cheung<br />

CL, Leung YH, Yuen KY, Webster RG, Peiris JS. <strong>H5N1</strong> influenza: a protean pandemic threat. Proc<br />

Natl Acad Sci U S A 2004; 101: 8156-61. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15148370<br />

– Full text at http://www.pnas.org/cgi/content/full/101/21/8156<br />

59. Guo Y, Wang M, Kawaoka Y, Gorman O, Ito T, Saito T, Webster RG. Characterization of a new<br />

avian-like influenza A virus from horses in China. Virology 1992; 188: 245-55. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1314452<br />

60. Haque ME, Koppaka V, Axelsen PH, Lentz BR. Properties and Structures of the <strong>Influenza</strong> and<br />

HIV Fusion Peptides on Lipid Membranes: Implications for a Role in Fusion. Biophys J. 2005;<br />

89:3183-94. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16183890

61. Harvey R, Martin AC, Zambon M, Barclay WS. Restrictions to the adaptation of influenza a<br />

virus h5 hemagglutinin to the human host. J Virol. 2004; 78: 502-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=14671130 – Full text at http://jvi.asm.org/cgi/content/full/78/1/502<br />

62. Hatta M, Gao P, Halfmann P, Kawaoka Y. Molecular basis for high virulence of Hong Kong<br />

<strong>H5N1</strong> influenza A viruses. 2001; Science 293: 1840-1842. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=11546875<br />

63. Hayden F, Croisier A. Transmission of avian influenza viruses to and between humans. J Infect<br />

Dis 2005;192: 1311-4.<br />

64. Heinen P (2002). Swine influenza: a zoonosis. Vet. Sci. Tomorrow, September 2003. http://<br />

www.vetscite.org/publish/articles/000041/print.html<br />

65. Henzler DJ, Kradel DC, Davison S, et al. Epidemiology, production losses, and control<br />

<strong>me</strong>asures associated with an outbreak of avian influenza subtype H7N2 in Pennsylvania<br />

(1996-98). Avian Dis 2003; 47: Suppl: 1022-36. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=14575105<br />

66. Herrler G, Hausmann J, Klenk HD. Sialic acid as receptor determinant of ortho- and paramyxoviruses.<br />

In: Rosenberg A (ed), Biology of the Sialic Acids, Plenum Press NY, 1995: p.<br />

315-336<br />

67. Hoffmann E, Stech J, Leneva I, et al. Characterization of the influenza A virus gene pool in<br />

avian species in southern China: was H6N1 a derivative or a precursor of <strong>H5N1</strong>? J Virol 2000;<br />

74: 6309-15. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10864640 – Full text at http://jvi.asm.<br />

org/cgi/content/full/74/14/6309<br />

68. Horimoto T, Nakayama K, S<strong>me</strong>ekens SP, Kawaoka Y. Proprotein-processing endoprote-ases<br />

PC6 and furin both activate hemagglutinin of virulent avian influenza viruses. J Virol 1994;<br />

68: 6074-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8057485 – Full text at http://www.<br />

pub<strong>me</strong>dcentral.gov/articlerender.fcgi?pub<strong>me</strong>did=8057485<br />

69. Horimoto T, Kawaoka Y. Molecular changes in virulent mutants arising from avirulent avian<br />

influenza viruses during replication in 14-day-old embryonated eggs. Virology 1995; 206:<br />

755-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7831837<br />

70. Hulse-Post DJ, Sturm-Ramirez KM, Humberd J, et al. Role of do<strong>me</strong>stic ducks in the<br />

propagation and biological evolution of highly pathogenic <strong>H5N1</strong> influenza viruses<br />

in Asia. Proc Natl Acad Sci U S A 2005; 102: 10682-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16030144<br />

71. Ito T, Kawaoka Y, Nomura A, Otsuki K. Receptor specificity of influenza A viruses from sea<br />

mammals correlates with lung sialyloligosaccharides in these animals. J Vet Med Sci 1999; 61:<br />

955-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10487239<br />

72. Ito T, Okazaki K, Kawaoka Y, Takada A, Webster RG, Kida H (1995). Perpetuation of influenza A<br />

viruses in Alaskan waterfowl reservoirs. Arch.Virol. 140, 1163-1172. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=7646350<br />

73. Ito T, Goto H, Yamamoto E, et al. Generation of a highly pathogenic avian influenza A virus<br />

from an avirulent field isolate by passaging in chicken. J Virol 2001; 75: 4439-43. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11287597 – Full text at http://jvi.asm.org/cgi/content/<br />

full/75/9/4439<br />

74. Ito T, Couceiro JN, Kelm S, et al. Molecular basis for the generation in pigs of influenza A<br />

viruses with pandemic potential. J Virol 1998; 72: 7367-73. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=9696833 – Full text at http://jvi.asm.org/cgi/content/full/72/9/7367<br />

75. Jin M, Wang G, Zhang R, Zhao S, Li H, Tan Y, Chen H. Develop<strong>me</strong>nt of enzy<strong>me</strong>-linked<br />

immunosorbent assay with nucleoprotein as antigen for detection of antibodies to avian<br />

influenza virus. Avian Dis 2004; 48: 870-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15666868<br />

76. Jones YL, Swayne DE. Comparative pathobiology of low and high pathogenicity H7N3<br />

Chilean avian influenza viruses in chicken. Avian Dis 2004; 48: 119-28. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15077805<br />

67

68<br />

77. Karasin AI, Brown IH, Carman S, Olsen CW. Isolation and characterization of H4N6 avian<br />

influenza viruses from pigs with pneumonia in Canada. J Virol 2000; 74: 9322-7. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10982381<br />

78. Katz JM, Lim W, Bridges CB, et al. Antibody response in individuals infected with avian<br />

influenza A (<strong>H5N1</strong>) viruses and detection of anti-H5 antibody among household and social<br />

contacts. J Infect Dis 1999; 180: 1763-70. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10558929<br />

– Full text at http://www.journals.uchicago.edu/JID/journal/issues/v180n6/990415/990415.<br />

html<br />

79. Kawaoka Y, Naeve CW, Webster RG. Is virulence of H5N2 influenza viruses in chicken<br />

associated with loss of carbohydrate from the hemagglutinin? Virology 1984; 139: 303-16.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=6516214<br />

80. Kaye D, Pringle CR. Avian influenza viruses and their implication for human health. Clin Infect<br />

Dis 2005; 40: 108-12. Epub 2004 Dec 7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15614699<br />

81. Keawcharoen J, Oraveerakul K, Kuiken T, et al. Avian influenza <strong>H5N1</strong> in tigers and leop-ards.<br />

E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2004; 10: 2189-91. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15663858 – Full<br />

text at http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol10no12/04-0759.htm<br />

82. Kessler N, Ferraris O, Pal<strong>me</strong>r K, Marsh W, Steel A. Use of the DNA flow-thru chip, a threedi<strong>me</strong>nsional<br />

biochip, for typing and subtyping of influenza viruses. J Clin Microbiol. 2004; 42:<br />

2173-85. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15131186<br />

83. Kida H, Ito T, Yasuda J, et al. Potential for transmission of avian influenza viruses to pigs. J Gen<br />

Virol 1994; 75: 2183-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8077918<br />

84. Kim JA, Ryu SY, Seo SH. Cells in the respiratory and intestinal tracts of chicken have different<br />

proportions of both human and avian influenza virus receptors. J Microbiol 2005; 43: 366-9.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16145552<br />

85. Klenk HD. Infection of the endothelium by influenza viruses. Thromb Haemost 2005 ; 94: 262­<br />

5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16113814<br />

86. Klempner MS, Shapiro DS. Crossing the species barrier – one small step to man, one giant<br />

leap to mankind. N Engl J Med 2004; 350: 1171-2. Epub 2004 Feb 25. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=14985471<br />

87. Klopfleisch R, Werner O, Mundt E, Harder T, Teifke JP. Neurotropism of highly pathogenic<br />

avian influenza virus A/chicken/Indonesia/2003 (<strong>H5N1</strong>) in experi<strong>me</strong>ntally infected pigeons<br />

(Columbia livia f. do<strong>me</strong>stica). Vet Pathol 2006; in press<br />

88. Kodihalli S, Haynes JR, Robinson HL, Webster RG. Cross-protection among lethal H5N2<br />

influenza viruses induced by DNA vaccine to the hemagglutinin. J Virol 1997; 71: 3391-6.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9094608 – Full text at http://jvi.asm.org/cgi/<br />

reprint/71/5/3391<br />

89. Koopmans M, Wilbrink B, Conyn M, et al. Transmission of H7N7 avian influenza A virus to<br />

human beings during a large outbreak in com<strong>me</strong>rcial poultry farms in the Netherlands.<br />

Lancet 2004; 363: 587-93. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14987882<br />

90. Krauss S, Walker D, Pryor SP, Niles L, Chenghong L, Hinshaw VS, Webster RG. <strong>Influenza</strong> A<br />

viruses of migrating wild aquatic birds in North A<strong>me</strong>rica. Vector Borne Zoono-tic Dis 2004; 4:<br />

177-89. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15631061<br />

91. Kuiken T, Rim<strong>me</strong>lzwaan G, van Riel D, et al. Avian <strong>H5N1</strong> influenza in cats. Science 2004; 306:<br />

241. Epub 2004 Sep 2. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15345779<br />

92. Kwon YK, Joh SJ, Kim MC, Sung HW, Lee YJ, Choi JG, Lee EK, Kim JH. Highly patho-genic avian<br />

influenza (<strong>H5N1</strong>) in the com<strong>me</strong>rcial do<strong>me</strong>stic ducks of South Korea. Avian Pathol 2005; 34:<br />

367-70. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16147575<br />

93. Landman WJ, Schrier CC. Avian influenza: eradication from com<strong>me</strong>rcial poultry is still<br />

not in sight. Tijdschr. Diergeneeskd 2004; 129: 782-96. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15624878<br />

94. Le QM, Kiso M, So<strong>me</strong>ya K, et al. Avian flu: isolation of drug-resistant <strong>H5N1</strong> virus. Nature 2005;<br />

437: 1108. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16228009

95. Lee CW, Suarez DL. Application of real-ti<strong>me</strong> RT-PCR for the quantitation and competitive<br />

replication study of H5 and H7 subtype avian influenza virus. J Virol Methods. 2004; 119: 151­<br />

8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15158597<br />

96. Lee CW, Swayne DE, Linares JA, Senne DA, Suarez DL. H5N2 avian influenza outbreak in Texas<br />

in 2004: the first highly pathogenic strain in the United States in 20 years? J Virol 2005; 79:<br />

11412-21. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16103192<br />

97. Lee CW, Senne DA, Suarez DL. Generation of reassortant influenza vaccines by reverse<br />

genetics that allows utilization of a DIVA (Differentiating Infected from Vaccinated Ani-mals)<br />

strategy for the control of avian influenza. Vaccine 2004; 22: 3175-81. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=15297071<br />

98. Lee CW, Suarez DL. Avian influenza virus: prospects for prevention and control by vaccination.<br />

Anim Health Res Rev. 2005; 6: 1-15. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16164006<br />

99. Lees W. The 2004 outbreak of highly pathogenic avian influenza (H7N3) in British Colum-bia.<br />

Cahnet Bull 2004; 9: 4-10. http://www.cahnet.org/bulletinsE/CahnetBulletin9english.pdf<br />

100. Li J, Chen S, Evans DH. Typing and subtyping influenza virus using DNA microarrays and<br />

multiplex reverse transcriptase PCR. J Clin Microbiol. 2001; 39: 696-704. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11158130<br />

101. Li KS, Xu KM, Peiris JS, et al. Characterization of H9 subtype influenza viruses from the ducks<br />

of southern China: a candidate for the next influenza pandemic in humans? J Virol 2003;<br />

77: 6988-94. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12768017 – Full text at http://jvi.asm.<br />

org/cgi/content/full/77/12/6988<br />

102. Li KS, Guan Y, Wang J, et al. Genesis of a highly pathogenic and potentially pandemic <strong>H5N1</strong><br />

influenza virus in eastern Asia. Nature 2004; 430: 209-13. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15241415<br />

103. Li SQ, Orlich M, Rott R. Generation of seal influenza virus variants pathogenic for chicken,<br />

because of hemagglutinin cleavage site changes. J Virol 1990; 64: 3297-303. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=2191148 – Full text at http://www.pub<strong>me</strong>dcentral.gov/articlerender.<br />

fcgi?pub<strong>me</strong>did=2191148<br />

104. Li C, Yu K, Tian G, Yu D, Liu L, Jing B, Ping J, Chen H. Evolution of H9N2 influenza<br />

vi-ruses from do<strong>me</strong>stic poultry in Mainland China. Virology 2005b; 340: 70-83. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16026813<br />

105. Li Z, Chen H, Jiao P, Deng G, Tian G, Li Y, Hoffmann E, Webster RG, Matsuoka Y, Yu K . Molecular<br />

basis of replication of duck <strong>H5N1</strong> influenza viruses in a mammalian mouse model. 2005a; J<br />

Virol 79; 12058-12064. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16140781<br />

106. Lin YP, Shaw M, Gregory V, Ca<strong>me</strong>ron K, Lim W, Klimov A, Subbarao K, Guan Y, Krauss S,<br />

Shortridge K, Webster R, Cox N, Hay A. Avian-to-human transmission of H9N2 subtype<br />

influenza A viruses: relationship between H9N2 and <strong>H5N1</strong> human isolates. Proc Natl Acad<br />

Sci U S A. 2000; 97: 9654-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10920197 – Full text at<br />

http://www.pnas.org/cgi/content/full/97/17/9654<br />

107. Lipatov AS, Krauss S, Guan Y, et al. Neurovirulence in mice of <strong>H5N1</strong> influenza virus genotypes<br />

isolated from Hong Kong poultry in 2001. J Virol 2003; 77: 3816-23. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=12610156 – Full text at http://jvi.asm.org/cgi/content/full/77/6/3816<br />

108. Lipatov AS, Govorkova EA, Webby RJ et al. <strong>Influenza</strong>: E<strong>me</strong>rgence and control. J Virol 2004; 78:<br />

8951-8959. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15308692 – Full text at http://jvi.asm.<br />

org/cgi/content/full/78/17/8951<br />

109. Lipatov AS, Andreansky S, Webby RJ, Hulse DJ, Rehg JE, Krauss S, Perez DR, Doherty PC,<br />

Webster RG, Sangster MY. Pathogenesis of Hong Kong <strong>H5N1</strong> influenza virus NS gene<br />

reassortants in mice: the role of cytokines and B- and T-cell responses. J Gen Virol 2005;<br />

86: 1121-30. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15784906 – Full text at http://vir.<br />

sgmjournals.org/cgi/content/full/86/4/1121<br />

110. Liu M, Wood JM, Ellis T, Krauss S, Seiler P, Johnson C, Hoffmann E, Humberd J, Hulse D,<br />

Zhang Y, Webster RG, Perez DR. Preparation of a standardized, efficacious agricul-tural H5N3<br />

vaccine by reverse genetics. Virology. 2003; 314: 580-90. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=14554086<br />

69

70<br />

111. Liu J, Xiao H, Lei F, et al. Highly pathogenic <strong>H5N1</strong> influenza virus infection in migratory birds.<br />

Science 2005; 309: 1206. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16000410<br />

112. Lu X, Tumpey TM, Morken T, Zaki SR, Cox NJ, Katz JM. A mouse model for the evalua-tion of<br />

pathogenesis and immunity to influenza A (<strong>H5N1</strong>) viruses isolated from humans. J Virol 1999;<br />

73: 5903-11. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10364342 – Full text at http://jvi.asm.<br />

org/cgi/content/full/73/7/5903<br />

113. Lu H, Castro AE, Pennick K, Liu J, Yang Q, Dunn P, Weinstock D, Henzler D. Survival of avian<br />

influenza virus H7N2 in SPF chickens and their environ<strong>me</strong>nts. Avian Dis. 2003; 47: 1015-21.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14575104<br />

114. Luschow D, Werner O, Mettenleiter TC, Fuchs W. Vaccination with infectious laryngotracheitis<br />

virus recombinants expressing the hemagglutinin (H5) gene. Vaccine. 2001 Jul<br />

20;19(30):4249-59. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11457552<br />

115. Maines TR, Lu XH, Erb SM, et al. Avian influenza (<strong>H5N1</strong>) viruses isolated from humans in Asia<br />

in 2004 exhibit increased virulence in mammals. J Virol 2005; 79: 11788-800. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16140756<br />

116. Mannelli A, Ferre N, Marangon S. Analysis of the 1999-2000 highly pathogenic avian influenza<br />

(H7N1) epidemic in the main poultry-production area in northern Italy. Prev Vet Med. 2005<br />

Oct 19; [Epub ahead of print]. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16243405<br />

117. Marangon S, Capua I, Pozza G, Santucci U. field experiences in the control of avian influenza<br />

outbreaks in densely populated poultry areas. Dev Biol (Basel) 2004; 119: 155-64. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15742627<br />

118. Marangon S, Capua I. Control of AI in Italy: from „Stamping-out“-strategy to e<strong>me</strong>rgency and<br />

prophylactic vaccination. In: Proc. Internat. Conf on Avian <strong>Influenza</strong>, Paris 2005; O.I.E., p. 29.<br />

119. Matrosovich MN, Zhou N, Kawaoka Y, Webster R. The surface glycoproteins of H5 influenza<br />

viruses isolated from humans, chicken, and wild aquatic birds have distinguish-able<br />

properties. J Virol. 1999; 73: 1146-55. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9882316 – Full<br />

text at http://jvi.asm.org/cgi/content/full/73/2/1146<br />

120. Matrosovich MN, Krauss S, Webster RG. H9N2 influenza A viruses from poultry in Asia have<br />

human virus-like receptor specificity. Virology 2001; 281: 156-62. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=11277689<br />

121. Matrosovich MN, Matrosovich TY, Gray T, Roberts NA, Klenk HD. Human and avian influenza<br />

viruses target different cell types in cultures of human airway epithelium. Proc Natl Acad Sci U<br />

S A 2004b; 101: 4620-4. Epub 2004 Mar 15. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15070767<br />

– Full text at http://www.pnas.org/cgi/content/full/101/13/4620<br />

122. Matrosovich MN, Matrosovich TY, Gray T, Roberts NA, Klenk HD. Neuraminidase is im-portant<br />

for the initiation of influenza virus infection in human airway epithelium. J Virol. 2004a; 78:<br />

12665-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15070767 – Full text at http://www.pnas.<br />

org/cgi/content/full/101/13/4620<br />

123. Meulemans G, Carlier MC, Gonze M, Petit P. Comparison of hemagglutination-inhibition, agar<br />

gel precipitin, and enzy<strong>me</strong>-linked immunosorbent assay for <strong>me</strong>asuring antibodies against<br />

influenza viruses in chicken. Avian Dis 1987; 31: 560-3. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=2960313<br />

124. Mo IP, Brugh M, fletcher OJ, Rowland GN, Swayne DE. Comparative pathology of chicken<br />

experi<strong>me</strong>ntally inoculated with avian influenza viruses of low and high pathogenic-ity. Avian<br />

Dis 1997; 41: 125-36. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9087329<br />

125. Mutinelli F, Capua I, Terregino C, Cattoli G. Clinical, gross, and microscopic findings in different<br />

avian species naturally infected during the H7N1 low- and high-pathogenicity avian influenza<br />

epidemics in Italy during 1999 and 2000. Avian Dis 2003a; 47: Suppl: 844-8. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14575075<br />

126. Mutinelli F, Hablovarid H, Capua I. Avian embryo susceptibility to Italian H7N1 avian influenza<br />

viruses belonging to different lineages. Avian Dis 2003b; 47: Suppl: 1145-9. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14575131

127. Nakatani H, Nakamura K, Yamamoto Y, Yamada M, Yamamoto Y. Epidemiology, pathol-ogy,<br />

and immunohistochemistry of layer hens naturally affected with <strong>H5N1</strong> highly patho-genic<br />

avian influenza in Japan. Avian Dis 2005; 49: 436-41. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16252503<br />

128. Neumann G, Hatta M, Kawaoka Y. Reverse genetics for the control of avian influenza. Avian<br />

Dis. 2003;47(3 Suppl):882-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14575081<br />

129. Neumann G, Brownlee GG, Fodor E, Kawaoka Y. Orthomyxovirus replication, transcrip-tion,<br />

and polyadenylation. Curr Top Microbiol Immunol 2004; 283: 121-43. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15298169<br />

130. Nestorowicz A, Kawaoka Y, Bean WJ, Webster RG. Molecular analysis of the hemagglutinin<br />

genes of Australian H7N7 influenza viruses: role of passerine birds in maintenance or<br />

transmission? Virology 1987; 160: 411-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3660587<br />

131. Ng EK, Cheng PK, Ng AY, Hoang TL, Lim WW. <strong>Influenza</strong> A <strong>H5N1</strong> detection. E<strong>me</strong>rg Infect Dis<br />

2005; 11: 1303-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16102326 – Full text at http://<br />

www.cdc.gov/ncidod/EID/vol11no08/04-1317.htm<br />

132. Normile D. Avian influenza. China will attempt largest-ever animal vaccination campaign.<br />

Science. 2005; 310: 1256-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16311302<br />

133. OIE. Manual of Diagnostic Tests and Vaccines for Terrestrial Animals. Chapter 2.1.14. Avian<br />

influenza. http://www.oie.int/eng/nor<strong>me</strong>s/mmanual/A_00037.htm – Accessed 28 December<br />

2005<br />

134. OIE. Terrestrial Animal Health Code. Chapter 2.7.12. Avian influenza. http://www.oie.int/eng/<br />

nor<strong>me</strong>s/mcode/en_chapitre_2.7.12.htm – Accessed 28 December 2005<br />

135. OIE 2005 (World Organisation for Animal Health). Highly pathogenic avian influenza in<br />

Mongolia: in migratory birds. http://www.oie.int/eng/info/hebdo/ais_55.htm – Accessed 31<br />

octobre 2005.<br />

136. Okazaki K, Takada A, Ito T, et al. Precursor genes of future pandemic influenza viruses are<br />

perpetuated in ducks nesting in Siberia. Arch Virol 2000; 145: 885-93. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=10881676<br />

137. Olsen CW. The e<strong>me</strong>rgence of novel swine influenza viruses in North A<strong>me</strong>rica. Virus Res 2002;<br />

85:199-210. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12034486<br />

138. Pasick J, Handel K, Robinson J, et al. Interseg<strong>me</strong>ntal recombination between the hemagglutinin<br />

and matrix genes was responsible for the e<strong>me</strong>rgence of a highly pathogenic H7N3<br />

avian influenza virus in British Columbia. J Gen Virol 2005; 86: 727-31. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15722533<br />

139. Payungporn S, Phakdeewirot P, Chutinimitkul S, Theamboonlers A, Keawcharoen J,<br />

Oraveerakul K, Amonsin A, Poovorawan Y. Single-step multiplex reverse transcriptionpoly<strong>me</strong>rase<br />

chain reaction (RT-PCR) for influenza A virus subtype <strong>H5N1</strong> detection. Viral<br />

Immunol 2004; 17: 588-93. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15671756<br />

140. Pearson JE. International standards for the control of avian influenza. Avian Dis 2003; 47:<br />

Suppl: 972-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14575096<br />

141. Peiris JS, Guan Y, Markwell D, Ghose P, Webster RG, Shortridge KF. Cocirculation of avian<br />

H9N2 and contemporary ‘human‘ H3N2 influenza A viruses in pigs in southeastern China:<br />

potential for genetic reassort<strong>me</strong>nt? J Virol 2001; 75: 9679-86. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=11559800 – Full text at http://jvi.asm.org/cgi/content/full/75/20/9679<br />

142. Perez DR, Lim W, Seiler JP, et al. Role of quail in the interspecies transmission of H9 influenza<br />

A viruses: molecular changes on HA that correspond to adaptation from ducks to chicken.<br />

J Virol 2003; 77: 3148-56. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12584339 – Full text at<br />

http://jvi.asm.org/cgi/content/full/77/5/3148<br />

143. Perdue ML, Garcia M, Senne D, Fraire M. Virulence-associated sequence duplication at the<br />

hemagglutinin cleavage site of avian influenza viruses. Virus Res 1997; 49: 173-86. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9213392<br />

71

72<br />

144. Perdue ML, Suarez DL. Structural features of the avian influenza virus hemagglutinin<br />

that influence virulence. Vet Microbiol 2000; 74: 77-86. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=10799780<br />

145. Perdue ML. Molecular diagnostics in an insecure world. Avian Dis 2003; 47: 1063-8. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14575112<br />

146. Perkins LE, Swayne DE. Pathogenicity of a Hong Kong-origin <strong>H5N1</strong> highly pathogenic avian<br />

influenza virus for emus, geese, ducks, and pigeons. Avian Dis 2002a; 46: 53-63. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11924603<br />

147. Perkins LE, Swayne DE. Susceptibility of laughing gulls (Larus atricilla) to <strong>H5N1</strong> and H5N3<br />

highly pathogenic avian influenza viruses. Avian Dis 2002b; 46: 877-85. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12495048<br />

148. Perkins LE, Swayne DE. Comparative susceptibility of selected avian and mammalian species<br />

to a Hong Kong-origin <strong>H5N1</strong> high-pathogenicity avian influenza virus. Avian Dis. 2003;47(3<br />

Suppl):956-67. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14575094<br />

149. Perroncito CE. [it. Typhoid epizootic in gallinaceous birds.] Epizoozia tifoide nei gallinacei.<br />

Torino: Annali Accademia Agricoltura 1878; 21:87–126.<br />

150. Phipps LP, Essen SC, Brown IH. Genetic subtyping of influenza A viruses using RT-PCR with a<br />

single set of pri<strong>me</strong>rs based on conserved sequences within the HA2 coding region. J Virol<br />

Methods 2004;122:119-22. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15488629<br />

151. ProMED 20050826.2527. Avian influenza <strong>H5N1</strong>, Civets 2005. Archive number 20050826.2527.<br />

Available at http://www.pro<strong>me</strong>dmail.org/pls/pro<strong>me</strong>d<br />

152. ProMED 20060110.0090. Japan: Mild Avian <strong>Influenza</strong> Virus Infection Too Risky to Ignore.<br />

Archive number 20060110.0090. Available at http://www.pro<strong>me</strong>dmail.org/pls/pro<strong>me</strong>d<br />

153. Puzelli S, Di Trani L, Fabiani C, et al. Serological analysis of serum samples from humans<br />

exposed to avian H7 influenza viruses in Italy between 1999 and 2003. J Infect Dis 2005;<br />

192: 1318-22. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16170747 – Full text at http://www.<br />

journals.uchicago.edu/JID/journal/issues/v192n8/34097/34097.html<br />

154. Quirk M. Zoo tigers succumb to avian influenza. Lancet Infect Dis 2004; 4:716. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15593440<br />

155. Rim<strong>me</strong>lzwaan GF, Kuiken T, van A<strong>me</strong>rongen G, Bestebroer TM, Fouchier RA, Osterhaus<br />

ADME. Pathogenesis of influenza A (<strong>H5N1</strong>) virus infection in a primate model. J Virol 2001;<br />

77: 3148-3156. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11413336 – Full text at http://jvi.asm.<br />

org/cgi/content/full/75/14/6687<br />

156. Rogers SO, Star<strong>me</strong>r WT, Castello JD. Recycling of pathogenic microbes through survival in ice.<br />

Med Hypotheses 2004; 63: 773-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15488645<br />

157. Rohm C, Horimoto T, Kawaoka Y, Suss J, Webster RG. Do hemagglutinin genes of highly<br />

pathogenic avian influenza viruses constitute unique phylogenetic lineages? Virology 1995;<br />

209: 664-70. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7778300<br />

158. Rott R, Orlich M, Scholtissek C. Correlation of pathogenicity and gene constellation of<br />

influenza A viruses. III. Non-pathogenic recombinants derived from highly pathogenic parent<br />

strains. J Gen Virol 1979; 44: 471-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=521799<br />

159. Rott R, Klenk HD, Nagai Y, Tashiro M. <strong>Influenza</strong> viruses, cell enzy<strong>me</strong>s, and pathogenicity. Am J<br />

Respir Crit Care Med. 1995; 152: S16-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7551406<br />

160. Rust MJ, Lakadamyali M, Zhang F, Zhuang X. Assembly of endocytic machinery around<br />

individual influenza viruses during viral entry. Nat Struct Mol Biol 2004; 11: 567-73. Ab-stract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15122347<br />

161. Saito T, Lim W, Suzuki T, et al. Characterization of a human H9N2 influenza virus isolated in<br />

Hong Kong. Vaccine 2001; 20: 125-33. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11567756<br />

162. Sala G, Cordioli P, Moreno-Martin A, et al. ELISA test for the detection of influenza H7<br />

antibodies in avian sera. Avian Dis 2003; 47: Suppl: 1057-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=14575110

163. Schäfer W. Vergleichende sero-immunologische Untersuchungen über die Viren der <strong>Influenza</strong><br />

und klassischen Geflügelpest. Zeitschr Naturforschung 1955; 10b: 81-91<br />

164. Scholtissek C, Hinshaw VS, Olsen CW. <strong>Influenza</strong> in pigs and their role as the inter<strong>me</strong>diate host.<br />

In: Nicholson KG, Webster RG, Hay AJ (eds.), Textbook of <strong>Influenza</strong>, Blackwell Scientific, Oxford,<br />

1998; p 137-145<br />

165. Selleck PW, Lowther SL, Russell GM, Hooper PT. Rapid diagnosis of highly pathogenic avian<br />

influenza using pancreatic impression s<strong>me</strong>ars. Avian Dis 2003; 47 (3 Suppl): 1190-5. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14575140<br />

166. Senne DA, Panigrahy B, Kawaoka Y, et al. Survey of the hemagglutinin (HA) cleavage site<br />

sequence of H5 and H7 avian influenza viruses: amino acid sequence at the HA cleavage site<br />

as a marker of pathogenicity potential. Avian Dis 1996; 40: 425-37. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=8790895<br />

167. Seo SH, Goloubeva O, Webby R, Webster RG. Characterization of a porcine lung epithe-lial<br />

cell line suitable for influenza virus studies. J Virol 2001; 75: 9517-25. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=11533214 – Full text at http://jvi.asm.org/cgi/content/full/75/19/9517<br />

168. Seo SH, Hoffmann E, Webster RG. Lethal <strong>H5N1</strong> influenza viruses escape host antiviral<br />

cytokine responses. 2002; Nat Med 8: 950-954. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=12195436<br />

169. Seo SH, Hoffmann E, Webster RG. The NS1 gene of <strong>H5N1</strong> influenza viruses circumvents the<br />

host anti-viral cytokine responses. Virus Res 2004; 103: 107-13. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=15163498<br />

170. Shafer AL, Katz JB, Eernisse KA. Develop<strong>me</strong>nt and validation of a competitive enzy<strong>me</strong>-linked<br />

immunosorbent assay for detection of type A influenza antibodies in avian sera. Avian Dis.<br />

1998; 42: 28-34. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9533078<br />

171. Shinya K, Hamm S, Hatta M, Ito H, Ito T, Kawaoka Y. PB2 amino acid at position 627 affects<br />

replicative efficiency but not cell tropism of Hong Kong <strong>H5N1</strong> influenza viruses in mice.<br />

Virology 2004; 320: 258-266. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15016548<br />

172. Shortridge KF. Pandemic influenza: a zoonosis? Semin Respir Infect 1992; 7: 11-25. Ab-stract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1609163<br />

173. Shortridge KF, Zhou NN, Guan Y, et al. Characterization of avian <strong>H5N1</strong> influenza viruses from<br />

poultry in Hong Kong. Virology. 1998 Dec 20;252(2):331-42. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=9878612<br />

174. Sidorenko Y, Reichl U. Structured model of influenza virus replication in MDCK cells. Biotechnol<br />

Bioeng 2004; 88: 1-14. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15384040<br />

175. Skehel JJ, Cross K, Steinhauer D, Wiley DC. <strong>Influenza</strong> fusion peptides. Biochem Soc Trans. 2001;<br />

29: 623-6. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11498040<br />

176. Smith AW, Skilling DE, Castello JD, Rogers SO. Ice as a reservoir for pathogenic human viruses:<br />

specifically, caliciviruses, influenza viruses, and enteroviruses. Med Hypotheses 2004; 63: 560­<br />

6. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15324997<br />

177. Snyder DB, Marquardt WW, Yancey FS, Savage PK. An enzy<strong>me</strong>-linked immunosorbent assay<br />

for the detection of antibody against avian influenza virus. Avian Dis 1985; 29: 136-44.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3985870<br />

178. Spackman E, Senne DA, Myers TJ, et al. Develop<strong>me</strong>nt of a real-ti<strong>me</strong> reverse transcrip-tase<br />

PCR assay for type A influenza virus and the avian H5 and H7 hemagglutinin sub-types. J Clin<br />

Microbiol 2002; 40: 3256-60. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12202562<br />

179. Stallknecht DE, Shane SM, Kearney MT, Zwank PJ. Persistence of avian influenza vi-ruses in<br />

water. Avian Dis 1990a; 34: 406-11. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=2142420<br />

180. Stallknecht DE, Kearney MT, Shane SM, Zwank PJ. Effects of pH, temperature, and salin-ity on<br />

persistence of avian influenza viruses in water. Avian Dis 1990b; 34: 412-8. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=2142421<br />

181. Stech J, Garn H, Wegmann M, Wagner R, Klenk HD. A new approach to an influenza live<br />

73

74<br />

vaccine: modification of the cleavage site of hemagglutinin. 2005; Nat Med 11: 683-689.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15924146<br />

182. Stegeman A, Bouma A, Elbers AR, et al. Avian influenza A virus (H7N7) epidemic in The<br />

Netherlands in 2003: course of the epidemic and effectiveness of control <strong>me</strong>asures. J In-fect<br />

Dis 2004; 190: 2088-95. Epub 2004 Nov 15. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15551206<br />

– Full text at http://www.journals.uchicago.edu/JID/journal/issues/v190n12/32647/32647.<br />

html<br />

183. Steinhauer DA. Role of hemagglutinin cleavage for the pathogenicity of influenza virus.<br />

Virology 1999; 258: 1-20. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10329563<br />

184. Sturm-Ramirez KM, Ellis T, Bousfield B, et al. Ree<strong>me</strong>rging <strong>H5N1</strong> influenza viruses in Hong Kong<br />

in 2002 are highly pathogenic to ducks. J Virol 2004; 78: 4892-901. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=15078970 – Full text at http://jvi.asm.org/cgi/content/full/78/9/4892<br />

185. Suarez DL, Schultz-Cherry S. Immunology of avian influenza virus: a review. Dev Comp<br />

Immunol. 2000; 24: 269-83. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10717293<br />

186. Suarez DL, Senne DA, Banks J, Brown IH, Essen SC, Lee CW, Manvell RJ, Mathieu-Benson C,<br />

Moreno V, Pedersen JC, Panigrahy B, Rojas H, Spackman E, Alexander DJ. Recombination<br />

resulting in virulence shift in avian influenza outbreak, Chile. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2004; 10: 693-9.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15200862 – Full text at http://www.cdc.gov/ncidod/<br />

EID/vol10no4/03-0396.htm<br />

187. Suarez DL. Overview of avian influenza DIVA test strategies. Biologicals. 2005; 33: 221-6 Epub<br />

2005 Oct 28. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16257543<br />

188. Suzuki Y, Ito T, Suzuki T, Holland RE Jr, Chambers TM, Kiso M, Ishida H, Kawaoka Y. Sialic acid<br />

species as a determinant of the host range of influenza A viruses. J Virol 2000; 74:11825-31.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11090182 – Full text at http://jvi.asm.org/cgi/<br />

content/full/74/24/11825<br />

189. Suzuki Y. Sialobiology of influenza: molecular <strong>me</strong>chanism of host range variation of influenza<br />

viruses. Biol Pharm Bull 2005; 28: 399-408. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15744059<br />

190. Swayne DE, Suarez DL. Highly pathogenic avian influenza. Rev Sci Tech 2000a; 19: 463-8.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10935274<br />

191. Swayne DE, Beck JR, Kinney N. Failure of a recombinant fowl poxvirus vaccine contain-ing<br />

an avian influenza hemagglutinin gene to provide consistent protection against influenza<br />

in chicken preimmunized with a fowl pox vaccine. Avian Dis 2000b; 44: 132-7. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10737653<br />

192. Swayne DE, Beck JR, Mickle TR. Efficacy of recombinant fowl poxvirus vaccine in protect-ing<br />

chicken against a highly pathogenic Mexican-origin H5N2 avian influenza virus. Avian Dis<br />

1997; 41: 910-22. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9454926<br />

193. Swayne DE, Beck JR, Perdue ML, Beard CW. Efficacy of vaccines in chicken against highly<br />

pathogenic Hong Kong <strong>H5N1</strong> avian influenza. Avian Dis 2001; 45: 355-65. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11417815<br />

194. Swayne DE, Garcia M, Beck JR, Kinney N, Suarez DL. Protection against diverse highly<br />

pathogenic H5 avian influenza viruses in chicken immunized with a recombinant fowlpox<br />

vaccine containing an H5 avian influenza hemagglutinin gene insert. Vaccine 2000c; 18:<br />

1088-95. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10590330<br />

195. Swayne DE, Suarez DL, Schultz-Cherry S, et al. Recombinant paramyxovirus type 1-avian<br />

influenza-H7 virus as a vaccine for protection of chicken against influenza and Newcastle<br />

disease. Avian Dis 2003; 47: Suppl: 1047-50. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=14575108<br />

196. Taubenberger JK, Reid AH, Lourens RM, Wang R, Jin G, Fanning TG. Characterization of the<br />

1918 influenza virus poly<strong>me</strong>rase genes. Nature. 2005 Oct 6;437(7060):889-93. Ab-stract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16208372<br />

197. Thanawongnuwech R, Amonsin A, Tantilertcharoen R, et al. Probable tiger-to-tiger transmission<br />

of avian influenza <strong>H5N1</strong>. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2005; 11: 699-701. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.

com/lit.php?id=15890122 – Full text at http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol11no05/05-0007.<br />

htm<br />

198. Tian G, Zhang S, Li Y, Bu Z, Liu P, Zhou J, Li C, Shi J, Yu K, Chen H. Protective efficacy in chicken,<br />

geese and ducks of an <strong>H5N1</strong>-inactivated vaccine developed by reverse genet-ics. Virology<br />

2005; 341: 153-62. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16084554<br />

199. Tumpey TM, Alvarez R, Swayne DE, Suarez DL. Diagnostic approach for differentiating<br />

infected from vaccinated poultry on the basis of antibodies to NS1, the nonstructural protein<br />

of influenza A virus. J Clin Microbiol 2005; 43: 676-83. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15695663<br />

200. van der Goot JA, Koch G, de Jong MC, van Boven M. Quantification of the effect of vaccination<br />

on transmission of avian influenza (H7N7) in chickens. Proc Natl Acad Sci U S A.<br />

2005;102: 18141-6. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16330777 – Full text at http://<br />

www.pnas.org/cgi/content/full/102/50/18141<br />

201. Veits J, Luschow D, Kindermann K, et al. Deletion of the non-essential UL0 gene of infec-tious<br />

laryngotracheitis (ILT) virus leads to attenuation in chicken, and UL0 mutants ex-pressing<br />

influenza virus hemagglutinin (H7) protect against ILT and fowl plague. J Gen Vi-rol 2003; 84:<br />

3343-52. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14645915<br />

202. Wagner R, Matrosovich M, Klenk HD. Functional balance between haemagglutinin and<br />

neuraminidase in influenza virus infections. Rev Med Virol 2002; 12: 159-66. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11987141<br />

203. Wagner R, Herwig A, Azzouz N, Klenk HD. Acylation-<strong>me</strong>diated <strong>me</strong>mbrane anchoring of avian<br />

influenza virus hemagglutinin is essential for fusion pore formation and virus infec-tivity.<br />

J Virol 2005; 79: 6449-58. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15858028 – Full text at<br />

http://jvi.asm.org/cgi/content/full/79/10/6449<br />

204. Walker JA, Kawaoka Y. Importance of conserved amino acids at the cleavage site of the<br />

haemagglutinin of a virulent avian influenza A virus. J Gen Virol 1993; 74: 311-4. Ab-stract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8429306<br />

205. Wan H, Perez DR. Quail carry sialic acid receptors compatible with binding of avian and<br />

human influenza viruses. Virology. 2005 Dec 1; [Epub ahead of print]. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16325879<br />

206. Watowich SJ, Skehel JJ, Wiley DC. Crystal structures of influenza virus hemagglutinin in<br />

complex with high-affinity receptor analogs. Structure 1994; 2: 719-31. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7994572<br />

207. Webster RG, Yakhno MA, Hinshaw VS, Bean WJ, Murti KG. Intestinal influenza: replica-tion and<br />

characterization of influenza viruses in ducks. Virology 1978; 84: 268-78. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=23604<br />

208. Webster RG, Bean WJ, Gorman OT, Chambers TM, Kawaoka Y. Evolution and ecology of<br />

influenza A viruses. Microbiol Rev 1992; 56: 152-79. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=1579108<br />

209. Webster RG. <strong>Influenza</strong>: An e<strong>me</strong>rging disease. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 1998; 4: 436-41. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9716966 – Full text at http://www.cdc.gov/ncidod/eid/<br />

vol4no3/webster.htm<br />

210. Webster RG, Hulse DJ. Microbial adaptation and change: avian influenza. Rev Sci Tech. 2004;<br />

23: 453-65. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15702713<br />

211. Webster RG, Peiris M, Chen H, Guan Y. <strong>H5N1</strong> outbreaks and enzootic influenza. E<strong>me</strong>rg Infect<br />

Dis 2006; 12: 3-8 – Full text at http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol12no01/05-1024.htm<br />

212. Whittaker G, Bui M, Helenius A. The role of nuclear import and export in influenza<br />

virus infection. Trends Cell Biol. 1996 Feb;6(2):67-71. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15157497<br />

213. WHO 2004/01/22. Avian influenza <strong>H5N1</strong> infection in humans: urgent need to eliminate the<br />

animal reservoir. http://www.who.int/csr/don/2004_01_22/en/index.html – Accessed 31<br />

October 2005.<br />

75

76<br />

214. WHO 2004/03/02. Avian influenza A(<strong>H5N1</strong>)- update 31: Situation (poultry) in Asia: need<br />

for a long-term response, comparison with previous outbreaks. http://www.who.int/csr/<br />

don/2004_03_02/en/index.html – Accessed 31 Octobre 2005.<br />

215. WHO 2004/08/20. Avian influenza: <strong>H5N1</strong> detected in pigs in China. http://www.who.int/csr/<br />

don/2004_08_20/en/index.html – Accessed 30 October 2005.<br />

216. WHO 2004/10/29. Laboratory study of <strong>H5N1</strong> viruses in do<strong>me</strong>stic ducks: main findings. http://<br />

www.who.int/csr/disease/avian_influenza/labstudy_2004_10_29/en – Accessed 30 October<br />

2005.<br />

217. WHO 2005/08/18. Geographical spread of <strong>H5N1</strong> avian influenza in birds - update 28. http://<br />

www.who.int/csr/don/2005_08_18/en/index.html – Accessed 31 October 2005.<br />

218. WHO 2005. Avian <strong>Influenza</strong>: Assessing the pandemic threat. http://www.who.int/csr/disease/<br />

influenza/<strong>H5N1</strong>-9reduit.pdf<br />

219. WHO 2006. Cumulative Number of Confir<strong>me</strong>d Human Cases of Avian <strong>Influenza</strong> A/(<strong>H5N1</strong>)<br />

<strong>Report</strong>ed to WHO. http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/country/en<br />

220. WHO Global <strong>Influenza</strong> Program Surveillance Network. Evolution of <strong>H5N1</strong> avian influenza<br />

viruses in Asia. E<strong>me</strong>rg Infect Dis. 2005; 11: 1515-21. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16318689 – Full text at http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol11no10/05-0644.htm<br />

221. Widjaja L, Krauss SL, Webby RJ, Xie T, Webster RG. Matrix gene of influenza a viruses isolated<br />

from wild aquatic birds: ecology and e<strong>me</strong>rgence of influenza a viruses. J Virol 2004; 78: 8771­<br />

9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15280485 – Full text at http://jvi.asm.org/cgi/<br />

content/full/78/16/8771<br />

222. Witt CJ, Malone JL. A veterinarian’s experience of the spring 2004 avian influenza out-break in<br />

Laos. Lancet Infect Dis 2005; 5: 143-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15766647<br />

223. Wood GW, McCauley JW, Bashiruddin JB, Alexander DJ. Deduced amino acid se-quences at<br />

the haemagglutinin cleavage site of avian influenza A viruses of H5 and H7 subtypes. Arch<br />

Virol 1993; 130: 209-17. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8503786<br />

224. Woolcock PR, McFarland MD, Lai S, Chin RP. Enhanced recovery of avian influenza virus<br />

isolates by a combination of chicken embryo inoculation <strong>me</strong>thods. Avian Dis 2001; 45: 1030­<br />

5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11785874<br />

225. Xu X, Subbarao, Cox NJ, Guo Y. Genetic characterization of the pathogenic influenza<br />

A/Goose/Guangdong/1/96 (<strong>H5N1</strong>) virus: similarity of its hemagglutinin gene to those of<br />

<strong>H5N1</strong> viruses from the 1997 outbreaks in Hong Kong. Virology 1999; 261: 15-9. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10484749<br />

226. Xu C, Fan W, Wei R, Zhao H (2004). Isolation and identification of swine influenza recombinant<br />

A/Swine/Shandong/1/2003 (H9N2) virus. Microbes Infect 6: 919-25. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15310468<br />

227. Yuen KY, Chan PK, Peiris M, et al. Clinical features and rapid viral diagnosis of human disease<br />

associated with avian influenza A <strong>H5N1</strong> virus. Lancet 1998; 351: 467-71. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9482437<br />

228. Zhou N, He S, Zhang T, Zou W, Shu L, Sharp GB, Webster RG. <strong>Influenza</strong> infection in humans<br />

and pigs in southeastern China. Arch Virol. 1996;141(3-4):649-61. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=8645101<br />

229. Zhou EM, Chan M, Heckert RA, Riva J, Cantin MF. Evaluation of a competitive ELISA for<br />

detection of antibodies against avian influenza virus nucleoprotein. Avian Dis 1998; 42: 517­<br />

22. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9777152<br />

230. Zitzow LA, Rowe T, Morken T, Shieh WJ, Zaki S, Katz JM. Pathogenesis of avian influ-enza<br />

A (<strong>H5N1</strong>) viruses in ferrets. J Virol. 2002; 76: 4420-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=11932409 – Full text at http://jvi.asm.org/cgi/content/full/76/9/4420

Kapitulli 3: Virologjia e influencës humane<br />

Lutz Gürtler<br />

Viruset e influencës së njerëzve bëjnë pjesë në familjen e ortomiksoviruseve, e cila<br />

përbëhet nga: virusi i influencës A, B dhe C dhe togoviruset (te këpushat). Për<br />

njerëzit, <strong>me</strong> rëndësi epidemiologjike janë ve<strong>të</strong>m viruset e influencës A dhe B.<br />

Përcaktuesit antigjenikë kryesorë <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës A dhe B janë glikoproteinat<br />

trans<strong>me</strong>mbranore: hemaglutinina (H ose HA ) dhe neuraminidaza (N ose<br />

NA). Bazuar në veprimin antigjenik <strong>të</strong> këtyre glikoproteinave, viruset e influencës<br />

A ndahen më tej në 16 nëntipa H (H1 – H16 ) dhe 9 nëntipa N (N1 –N9).<br />

No<strong>me</strong>nklatura e plo<strong>të</strong> e izolateve <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës nënkupton: specifikimin<br />

e tipit <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës (A ose B), specien e nikoqirit (pa për<strong>me</strong>ndur nëse<br />

ësh<strong>të</strong> i origjinës njerëzore), vendin gjeografik, numrin serik, vitin e izolimit, dhe<br />

në fund, në kllapa shënohen variantet H dhe N, si p.sh. A/pa<strong>të</strong>/Guangdong/1/<br />

96(<strong>H5N1</strong>).<br />

Viruset e influencës zakonisht trans<strong>me</strong>tohen nëpërmjet piklave <strong>të</strong> ajrit, dhe në<br />

vijim, kontaminojnë mukozën e rrugëve <strong>të</strong> frymëmarrjes. Ata janë <strong>të</strong> af<strong>të</strong> që <strong>të</strong><br />

depërtojnë shtresën mucine <strong>të</strong> sipërfaqes së jasht<strong>me</strong> <strong>të</strong> rrugëve <strong>të</strong> frymëmarrjes<br />

dhe <strong>të</strong> hyjnë brenda në qelizat epiteliale respiratore, si dhe në qeliza <strong>të</strong> llojeve <strong>të</strong><br />

tjera. Replikimi ësh<strong>të</strong> shumë i shpej<strong>të</strong>: ve<strong>të</strong>m pas 6 orësh, nga qelizat e infektuara<br />

lirohen viruset e para <strong>të</strong> influencës. Pjesë <strong>të</strong> proteinave virale, siç janë peptidi i<br />

fuzionit (shkrirjes) dhe NS2, veprojnë si toksinë që nxitin prodhimin e virusit<br />

<strong>të</strong> influencës. Rritja e shpej<strong>të</strong> bakterore, zakonisht e Streptococcus pneumoniae,<br />

Staphylococcus aureus dhe Haemophilus influenzae , mund <strong>të</strong> fillojë qysh në<br />

fazë shumë <strong>të</strong> hersh<strong>me</strong> <strong>të</strong> replikimit viral (për më shumë hollësi, shih kapitullin<br />

e Patogjenezës).<br />

Struktura<br />

Viruset e influencës janë viruse <strong>me</strong> një fije <strong>të</strong> vet<strong>me</strong> RNA, <strong>me</strong> pamje pleomorfe<br />

dhe <strong>me</strong> një dia<strong>me</strong><strong>të</strong>r afërsisht 120 nano<strong>me</strong><strong>të</strong>r. Pjesët e dala jash<strong>të</strong> <strong>të</strong> hemaglutininës<br />

dhe neuraminidazës, mbulojnë sipërfaqen e grimcës virale (figura 1).<br />

Gjenomi e virusit <strong>të</strong> influencës A dhe B përbëhet nga 8 seg<strong>me</strong>nte <strong>të</strong> veçanta <strong>të</strong><br />

mbuluar nga proteinat e nukleokapsidit. Këto së bashku përbëjnë ribonukleoproteinën<br />

(RNP), dhe secili seg<strong>me</strong>nt bën kodimin e një proteine <strong>të</strong> rëndësish<strong>me</strong><br />

funksionale:<br />

1. Proteina poli<strong>me</strong>razë B2 (PB2)<br />

2. Proteina poli<strong>me</strong>razë B1 (PB1)<br />

3. Proteina poli<strong>me</strong>razë A (PA)<br />

4. Hemaglutinina (HA ose H)<br />

5. Proteina e nukleokapsidit (NP)<br />

77

78<br />

6. Neuraminidaza (NA ose N)<br />

7. Proteina e matriksit (M): M1 ndërton matriksin;dhe ve<strong>të</strong>m në viruset e<br />

influencës A, M2 vepron si pompë kanali jonik për <strong>të</strong> pakësuar ose për <strong>të</strong><br />

ruajtur pH-në e endosomit.<br />

8. Proteinat jostrukturore (NS); funksioni i NS2 ësh<strong>të</strong> hipotetik.<br />

Poli<strong>me</strong>raza aktive RNA-RNA, që ësh<strong>të</strong> përgjegjëse për transkriptimin (përkthimin)<br />

dhe replikimin (dyfishimin), formohet nga PB2, PB1 dhe PA. Ajo ka aktivitet<br />

<strong>të</strong> endonukleazës dhe ësh<strong>të</strong> e lidhur për RNP. Proteinat NS1 dhe NS2 kanë<br />

funksion rregullator në qelizën e infektuar, për <strong>të</strong> nxitur sintezën e komponen<strong>të</strong>ve<br />

viralë (shih më posh<strong>të</strong>).<br />

Mbështjellësi i virusit ësh<strong>të</strong> <strong>me</strong>mbranë dyshtresore lipidike e cila ka origjinën nga<br />

qeliza e cila ka prodhuar <strong>virusin</strong>, dhe që përmban dalje <strong>të</strong> shumta <strong>të</strong> formuara<br />

nga HA, NA dhe proteina M2. Shtresa lipidike mbështjell matriksin e formuar<br />

nga proteina M1.<br />

Virusi i influencës C përmban ve<strong>të</strong>m 7 seg<strong>me</strong>nte <strong>të</strong> gjenomit dhe në sipërfaqen e<br />

tij gjendet ve<strong>të</strong>m një glikoproteinë. Meqenëse te njerëzit ka patogjenitet <strong>të</strong> vogël,<br />

ai, <strong>me</strong> kë<strong>të</strong> rast nuk do <strong>të</strong> diskutohet në hollësi.<br />

Hemaglutinina<br />

Hemaglutinina (HA ose H) ësh<strong>të</strong> një glikoproteinë që përmban 2 ose 3 vende<br />

glikozilimi, <strong>me</strong> një peshë molekulare rreth 76,000. Ajo përshkon <strong>me</strong>mbranën<br />

lipidike në mënyrë <strong>të</strong> tillë, që pjesa më e madhe, e cila përmban <strong>të</strong> pak<strong>të</strong>n 5<br />

Figura 1: Struktura e një virusi <strong>të</strong> influencës A. Copyright-i i pamjes nga<br />

Dr. Markus Eickmann, Instituti i Virologjisë, Marburg, Gjermani.<br />

Përdorim <strong>me</strong> leje. – http://www.biografix.de

do<strong>me</strong>ne antigjenike, del mbi sipërfaqen e jasht<strong>me</strong>. HA shërben si një receptor<br />

që lidhet <strong>me</strong> acidin sialik (acidi N-acetil-neuraminik) dhe nxit hyrjen e grimcës<br />

virale nëpërmjet shkrirjes <strong>me</strong>mbranore (fuzionit). Hemaglutinina ësh<strong>të</strong> antigjeni<br />

kryesor i virusit <strong>të</strong> influencës; vendet antigjenike janë A, B (mban vendin lidhës<br />

për receptorin e qelizës nikoqire), C, D dhe E. Vendet antigjenike janë <strong>të</strong> paraqitura<br />

në kokën e molekulës, ndërsa këmbët janë <strong>të</strong> zhytura në shtresën lipidike.<br />

Trupi i molekulës së HA përmban rajonin mbështe<strong>të</strong>s dhe do<strong>me</strong>nin që nevojitet<br />

për shkrirjen <strong>me</strong>mbranore kur virusi infekton një qelizë <strong>të</strong> re. Në pH <strong>të</strong> ul<strong>të</strong>,<br />

peptidi i fuzionit (shkrirjes) kthehet në një pozicion <strong>të</strong> brendshëm. HA formon<br />

tri<strong>me</strong>re, kurse disa tri<strong>me</strong>re formojnë një pore fuzioni.<br />

Mutacionet e rëndësish<strong>me</strong> në vendet antigjenike zvogëlojnë ose frenojnë lidhjen<br />

e antitrupave neutralizues, duke i lejuar kështu një nëntipi <strong>të</strong> ri viral përhapje<br />

brenda një popullate jo <strong>të</strong> imunizuar. Kjo dukuri quhet shmangie antigjenike<br />

(drift antigjenik ose devijim antigjenik). Mutacionet që shkaktojnë shmangie<br />

antigjenike janë shpjegimi molekular për epidemi<strong>të</strong> sezonale <strong>të</strong> influencës gja<strong>të</strong><br />

kohës së dimrit në zonat klimatike <strong>të</strong> buta. Përgjigjja imune ndaj vendeve antigjenike<br />

<strong>të</strong> HA përcillet <strong>me</strong> prodhim <strong>të</strong> antitrupave neutralizues, i cili ësh<strong>të</strong> baza<br />

për zhdukjen e infeksionit te një individ, dhe ndonjëherë ësh<strong>të</strong> pjesë e imunitetit<br />

<strong>të</strong> kryqëzuar që haset te <strong>të</strong> moshuarit kur shfaqet soj i ri viral pandemik.<br />

Kërcimi antigjenik (antigenic shift) – i quajtur gjithashtu si ripërzierje gjenomi<br />

(reasorti<strong>me</strong>nt gjenomi) ose ve<strong>të</strong>m ripërzierje (reasorti<strong>me</strong>nt) – ndodh kur në një<br />

virus ndërrohet plo<strong>të</strong>sisht tipi HA, për shembull, H1 ndërrohet <strong>me</strong> H5 duke<br />

shkaktuar formimin e një virusi mozaik. Kjo mund <strong>të</strong> ngjajë kur një qelizë infektohet<br />

njëkohësisht nga dy viruse <strong>të</strong> ndryshëm <strong>të</strong> influencës dhe gja<strong>të</strong> replikimit,<br />

shkëmbehen seg<strong>me</strong>ntet e gjeno<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> tyre. Kjo dukuri e ripërzierjes së gjenomit<br />

ësh<strong>të</strong> vrojtuar shpesh te shpendët e ujërave, e sidomos te rosat. Ndonëse pas<br />

infeksionit, shpendët rrallëherë shfaqin simptoma, për<strong>me</strong>s glasave <strong>të</strong> tyre, virusi<br />

vazhdon <strong>të</strong> hidhet jash<strong>të</strong> në mjedis për muaj <strong>me</strong> rradhë.<br />

Neuraminidaza<br />

Sikurse HA, edhe neuraminidaza (NA ose N) ësh<strong>të</strong> glikoproteinë që po ashtu del<br />

mbi sipërfaqe <strong>të</strong> partikulën së virusit. Ajo formon një strukturë tetra<strong>me</strong>rike <strong>me</strong><br />

peshë <strong>me</strong>satare molekulare rreth 220,000. Molekula NA pjesën kryesore <strong>të</strong> saj e<br />

ka <strong>të</strong> ngritur mbi sipërfaqen e jasht<strong>me</strong> <strong>të</strong> virusit, përshkon shtresën lipidike, dhe<br />

në brendinë virale ka një bisht <strong>të</strong> vogël. NA vepron si enzimë, duke shkëputur<br />

acidin sialik nga molekula e HA, nga molekula <strong>të</strong> tjera NA dhe nga glikoproteina<br />

dhe nga glikolipide <strong>të</strong> sipërfaqes së qelizës. Ajo shërben gjithashtu si një vend i<br />

rëndësishëm antigjenik, dhe për më tepër, duket se ësh<strong>të</strong> e domosdosh<strong>me</strong> për<br />

depërtimin e virusit për<strong>me</strong>s shtresës së mucinës së epitelit respirator.<br />

Shmangia antigjenike (antigenic drift) mund <strong>të</strong> ndodhë edhe te NA. NA përmban<br />

disa mbetje <strong>të</strong> rëndësish<strong>me</strong> aminoacidesh, <strong>të</strong> cilat, në rast se mutojnë, mund<br />

<strong>të</strong> shkaktojnë rezistencë ndaj inhibitorëve <strong>të</strong> neuraminidazës. Mutacionet e vërejtura<br />

përfshijnë:<br />

• R292K<br />

• H274Y, R152K, E119V<br />

79

80<br />

Shkronjat shënojnë aminoacidet (R, argininë; K, lizinë; H, histidinë; Y, tirozinë;<br />

E, acid glutamik; V, valinë): shkronja e parë shënon aminoacidin origjinal, kurse<br />

e e fundit aminoacidin e paraqitur pas mutacionit.<br />

Kur aminoacidi argininë (R) zëvendësohet nga lizina (K) në pozicionin 292 <strong>të</strong><br />

glikoproteinës së neuraminidazës, mund <strong>të</strong> shfaqet rezistencë e plo<strong>të</strong>. Mutacioni<br />

i R në K lidhet <strong>me</strong> shkëmbimin e ve<strong>të</strong>m një nukleotidi në gjenin N, dhe AGA<br />

bëhet AAA. Pozicioni 292 ësh<strong>të</strong> kaq shumë i rëndësishëm, sepse mutacioni mund<br />

<strong>të</strong> induktojë rezistencë jo ve<strong>të</strong>m ndaj oseltamivirit, po edhe ndaj zanamavirit dhe<br />

dy pro<strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nte <strong>të</strong> tjera <strong>të</strong> reja.<br />

Proteina M2<br />

Kur partikula e virusit <strong>me</strong>rret brenda endosomit (brendësohet), rritet aktiviteti<br />

i kanalit jonik M2, dhe kështu jonet vërshojnë brenda partikulës virale, duke<br />

shkaktuar ulje <strong>të</strong> pH-së. Si pasojë e kësaj, dobësohet lidhja HA-M1, partikula<br />

hapet, peptidi i fuzionit në kuadër <strong>të</strong> HA ndryshon pozi<strong>të</strong>n, dhe HA shkrihet <strong>me</strong><br />

shtresën e brendsh<strong>me</strong> <strong>të</strong> <strong>me</strong>mbranës së endosomit. Ribonukleoproteinat dalin<br />

në citoplazmën e qelizës së infektuar dhe transportohen në bërthamën e saj, ku<br />

dhe shpërbëhet ky kompleks, dhe nga ky çast fillon procesi i sintezës së RNA-së<br />

virale.<br />

Aktiviteti i proteinës M2 frenohet nga amantadina, rimantadina dhe substanca<br />

<strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong>.<br />

Funksioni supozues i NS1<br />

RNA-ja <strong>me</strong>sazhere humane në fundin e saj 5’ bart pjesën poli-A. NS1, <strong>me</strong> peshë<br />

<strong>me</strong>satare molekulare rreth 26,000, formon di<strong>me</strong>rë, <strong>të</strong> cilët frenojnë daljen nga<br />

bërthama <strong>të</strong> molekulave mRNA që përmbajnë poli-A, duke i dhënë kështu prioritet<br />

RNA-së virale e cila transportohet në ribozo<strong>me</strong> dhe translatohet më pastaj.<br />

NS1 mund <strong>të</strong> frenojë gjithashtu “splicing” (këputje-ngjitjen) e pre-mRNA-së.<br />

Për më tepër, NS1 ndoshta te qelizat e infektuar <strong>me</strong> virus mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> në gjendje<br />

<strong>të</strong> mposh<strong>të</strong> përgjigjen në interferon, duke rezultuar në prodhimin <strong>të</strong> papenguar<br />

<strong>të</strong> viruseve.<br />

Funksioni supozues i NS2<br />

NS2 ësh<strong>të</strong> një molekulë e vogël <strong>me</strong> peshë <strong>me</strong>satare molekulare rreth 11,000. Në<br />

partikulën virale, ajo mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e lidhur për proteinën M1. Funksioni i saj<br />

<strong>me</strong>ndohet <strong>të</strong> je<strong>të</strong> leh<strong>të</strong>simi i transportimit nga bërthama në citoplazmë i RNP-ve<br />

rishtas <strong>të</strong> sintetizuara, e <strong>me</strong> kë<strong>të</strong>, dhe shpejtimi i prodhimit <strong>të</strong> viruseve.

Cikli i replikimit viral<br />

Absorbimi i virusit<br />

Virusi i influencës ngjitet për sipërfaqen e qelizës duke lidhur pjesën e jash<strong>të</strong>m <strong>të</strong><br />

HA-së për acidin sialik <strong>të</strong> glikoproteinave dhe glikolipideve <strong>të</strong> <strong>me</strong>mbranës së qelizës.<br />

Lidhja e acidit sialik <strong>me</strong> galaktozën e parafundit ësh<strong>të</strong> alfa 2,3 (te shpendët)<br />

apo alfa 2,6 (te njerëzit), dhe përcakton specificitetin e bar<strong>të</strong>sit (nikoqirit). Meqenëse<br />

karbohidratet komplekse që përmbajnë acid sialik gjenden te shumë lloje<br />

qelizash <strong>të</strong> organizmit, a<strong>të</strong>herë ky kapacitet lidhës i HA-së shpjegon se përse<br />

mund <strong>të</strong> infektohen lloje <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> qelizash në organizmin e nikoqirit.<br />

Hyrja e virusit<br />

Pas ngjitjes,virusi <strong>me</strong>rret brenda nga qeliza nëpërmjet procesit <strong>të</strong> endocitozës <strong>të</strong><br />

ndërmje<strong>të</strong>suar nga receptorët e mbuluar nga klatrina. Kur brendësohet virusi,<br />

molekulat e klatrinës lirohen, dhe fshikëza (vezikula) që mban <strong>virusin</strong> në <strong>të</strong>rësi<br />

shkrihet <strong>me</strong> endoso<strong>me</strong>. Përmbajtjet e vezikulës zakonisht treten brenda fagozomit<br />

nëpërmjet uljes graduale <strong>të</strong> pH-së.<br />

Zhveshja e virusit<br />

Kur arrihet niveli i caktuar i pH-së, ulja e mëtejsh<strong>me</strong> ndalohet nga veprimi i<br />

proteinës M2, e cila indukton shfrenimin e pjesshëm <strong>të</strong> peptidit <strong>të</strong> fuzionit <strong>të</strong><br />

HA-së. Kjo lejon shkrirjen e HA për <strong>me</strong>mbranën e vezikulës dhe daljen e ribonukleoproteinave<br />

(RNP-ve) në citoplazmë, siç u përshkrua më sipër. Fluksi i<br />

hyrjes së joneve nga endosomi në partikulën e virusit çon në shkëputje <strong>të</strong> lidhjeve<br />

<strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> <strong>me</strong>s proteinave virale; prishen agregi<strong>me</strong>t e proteinës M1 dhe RNPja<br />

nuk mund <strong>të</strong> mbahet më tej e lidhur për kompleksin e proteinës M1. Zhveshja<br />

(zbulimi) e virusit mbaron brenda 20-30 minutash nga absorbimi i tij.<br />

Sinteza e RNA-së virale dhe e proteinave virale<br />

RNP-<strong>të</strong> transportohen deri në bërthamë, ku kompleksi i poli<strong>me</strong>razës lidhet për<br />

RNA-në virale, këput RNA-në virale në sajë <strong>të</strong> aktivitetit lloj endonukleaze <strong>të</strong> saj,<br />

dhe njëkohësisht çon në zgjatje <strong>të</strong> saj. Prodhimi i RNA-së virale kufizohet nga<br />

NP-ja në favor <strong>të</strong> mRNA. Që <strong>të</strong> dy transportohen në citoplazmë, ku proteinat virale<br />

prodhohen në ribozo<strong>me</strong>. Një pjesë e mRNA virale finalizohet për<strong>me</strong>s “splicing”<br />

<strong>të</strong> katalizuar nga enzimat qelizore, ashtu që <strong>të</strong> mund sintetizohen proteinat<br />

virale, si, p.sh., i M1 dhe NS2, pa kurrfarë shkëputje <strong>të</strong> mëtejsh<strong>me</strong>. Disa nga<br />

proteinat e reja virale transportohen në bërthamë, ku lidhen <strong>me</strong> RNA-në virale<br />

për <strong>të</strong> formuar RNP-<strong>të</strong> e reja virale. Disa proteina <strong>të</strong> tjera <strong>të</strong> posasintetizuara virale<br />

përpunohen më tej në rrjetin endoplazmik dhe aparatin e Golxhit, ku kryhet<br />

glikozilimi i tyre. Këto proteina <strong>të</strong> modifikuara transportohen në <strong>me</strong>mbranën e<br />

qelizës dhe ngjiten për shtresën lipidike dyfishe. Kur ato në <strong>me</strong>mbranën plazmatike<br />

arrijnë përqendrim <strong>të</strong> mjaftueshëm, agregohen dhe kondensohen në RNP<br />

81

82<br />

dhe proteina M1, për <strong>të</strong> formuar partikulën virale. Në fund, partikula shtyhet<br />

jash<strong>të</strong> <strong>me</strong>mbranës dhe çlirohet nga aktiviteti i neuraminidazës.<br />

Koha nga hyrja deri te prodhimi i virusit <strong>të</strong> ri <strong>me</strong>satarisht ësh<strong>të</strong> 6 orë.<br />

Përhapja e virusit dhe infektiviteti<br />

Pamjet imunohistologjike tregojnë se në shtresën e mukozës së traktit respirator<br />

gjenden vatra qelizash virusprodhuese, gjithashtu edhe në zorrë, shtresat endoteliale,<br />

miokardë dhe në tru. Me anë <strong>të</strong> sekrecioneve nazale hidhen miliona partikula<br />

virale për milili<strong>të</strong>r, kurse ngjashëm, partikula e aerosolit prej 0,1 mikrolitri <strong>të</strong><br />

nxjerrë <strong>me</strong> teshtimë, përmban më shumë se 100 partikula <strong>të</strong> viruseve. Një HID<br />

(dozë infektive humane) e vet<strong>me</strong> e virusit <strong>të</strong> influencës mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> midis 100<br />

dhe 1000 partikulave. Të pak<strong>të</strong>n, gja<strong>të</strong> fazës së hersh<strong>me</strong> <strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong> <strong>gripit</strong>,<br />

virusi mund <strong>të</strong> gjendet gjithashtu në gjak dhe në lëngjet e tjera trupore.<br />

Infektiviteti i grimcave <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës ruhet në var<strong>të</strong>si <strong>të</strong> temperaturës,<br />

pH-së, for<strong>të</strong>sisë së ujit dhe rrezatimit UV. Në 4°C, gjysmëjeta e infektivitetit në<br />

ujë ësh<strong>të</strong> rreth 2-3 javë. Për shkak <strong>të</strong> strukturës lipidike dyshtresore, mbijetesa në<br />

kushtet e ambientit <strong>të</strong> jash<strong>të</strong>m normal, duhet <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më e shkur<strong>të</strong>r.<br />

Infektiviteti i partikulën së virusit <strong>të</strong> influencës çaktivizohet leh<strong>të</strong>sisht nga <strong>të</strong><br />

gjithë dezinfektuesit alkoolikë, klorikë dhe aldehidikë. Për aq sa dihet deri më<br />

tani, temperaturat mbi 70°C, asgjësojnë infektivitetin viral për pak sekonda.<br />

Referenca<br />

Nicholson KG, Webster RG, Hay AJ. Textbook of <strong>Influenza</strong>. Blackwell Science, Oxford, 1998.<br />

Lamb RA, Krug RM. Orthomyxoviridae: The viruses and their Replication. In: Fields Virology fourth<br />

edition, Knipe DM, Howley PM eds, Lippincott, Philadelphia 2001, pp 1487-1531<br />

Wright PF, Webster RG. Orthomyxoviruses. In: Fields Virology fourth edition, Knipe DM, Howley PM<br />

eds, Lippincott, Philadelphia 2001, pp 1533-1579<br />

Referenca speciale<br />

Wetherall NT, Trivedi T, Zeller J, Hodges-Savola C, McKimm-Breschkin JL, Zambon M, Hayden<br />

FG. Evaluation of neuraminidase enzy<strong>me</strong> assays using different substrates to <strong>me</strong>asure<br />

susceptibility of influenza virus clinical isolates to neuraminidase inhibitors: report of the<br />

neuraminidase inhibitor susceptibility network. J Clin Microbiol 2003; 41: 742-750. Full text at<br />

http://jcm.asm.org/cgi/content/full/41/2/742?view=long&pmid=12574276

Kapitulli 4: Patogjeneza dhe imunologjia<br />

Georg Behrens dhe Matthias Stoll<br />

Hyrje<br />

Virusi i influencës ësh<strong>të</strong> bërë i njohur për nga af<strong>të</strong>sia e tij unike për <strong>të</strong> shkaktuar<br />

epidemi rekurente dhe pandemi globale, gja<strong>të</strong> <strong>të</strong> cilave paraqitet në mënyrë<br />

eksplozive sëmundja respiratore akute febrile te <strong>të</strong> gjitha grupmoshat. Dy<br />

kualitete <strong>të</strong> influencës janë përgjegjëse për përhapjen epidemike <strong>të</strong> virusit. E para,<br />

ësh<strong>të</strong> af<strong>të</strong>sia e tij që <strong>të</strong> paraqitet dhe <strong>të</strong> qarkullojë në rezervuarët e <strong>shpendëve</strong> dhe<br />

<strong>të</strong> derrave <strong>me</strong> ndihmën e reasortimit gjenetik ose transmisionit <strong>të</strong> drejtpërdrej<strong>të</strong><br />

dhe përhapja pasuese jo e rregullt, kohë pas kohe, edhe te njerëzit. E dyta, ësh<strong>të</strong><br />

ndryshimi i shpej<strong>të</strong> dhe i paparashikueshëm antigjenik i caqeve kryesore imunogjene<br />

pasi <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> hyrë te njeriu.<br />

Viruset që janë tejet kontagjiozë (infeksiozë) dhe që shkaktojnë morbiditet <strong>të</strong><br />

jash<strong>të</strong>zakonshëm <strong>me</strong> raste fatale <strong>të</strong> shumta, paraqesin kërcënim shumë <strong>të</strong> frikshëm<br />

për njerëzimin. Influenca në vete bart potencial për <strong>të</strong> shkaktuar një skenar<br />

<strong>të</strong> këtillë. Virusi i influencës, si agjent patogjenik për njerëzit, ësh<strong>të</strong> duke qarkulluar<br />

në pupullacionin e njerëzve, së paku, qysh prej shekullit XVI (Cox & Kawaoka<br />

1998) dhe ësh<strong>të</strong> duke shkaktuar epidemi rekurente <strong>të</strong> sëmundjes respiratore<br />

febrile çdo 1 deri 3 vjet. Përveç kësaj, në çdo shekull kanë ngjarë disa pandemi,<br />

<strong>të</strong> cilat janë zhvilluar shpejt dhe kanë përfshirë <strong>të</strong> gjitha pjesët e bo<strong>të</strong>s për shkak<br />

<strong>të</strong> paraqitjes së virusit <strong>të</strong> ri ndaj <strong>të</strong> cilit e gjithë popullata nuk kishte imunitet.<br />

Karakteristikat e pandemisë përfshijnë paraqitjen jash<strong>të</strong> sezonës së zakonsh<strong>me</strong>,<br />

transmisionin jash<strong>të</strong>zakonisht <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong>, shpërthi<strong>me</strong>t e njëkohsh<strong>me</strong> në shumë<br />

vende <strong>të</strong> globit tokësor dhe përqindja e madhe e goditjes së <strong>të</strong> gjitha grupeve<br />

moshore, e edhe <strong>të</strong> personave <strong>të</strong> rinj <strong>të</strong> shëndoshë. Duke pasur parasysh rritjen e<br />

popullsisë dhe <strong>të</strong> udhëti<strong>me</strong>ve ndërkombëtare si dhe turizmit, epidemi<strong>të</strong> e kohës<br />

po fitojnë potencial për përhapje edhe më <strong>të</strong> shpejt. Për <strong>të</strong> kuptuar më hollësisht<br />

kë<strong>të</strong> kërcënim, që buron nga epidemia globale, ky kapitull synon <strong>të</strong> përshkruajë<br />

<strong>të</strong> dyja, patogjenezën e sëmundjes dhe kundërshtimin në <strong>me</strong>s virusit dhe sistemit<br />

imun <strong>të</strong> organizmit.<br />

Patogjeneza<br />

Patogjeniteti dhe virulenca e virusit <strong>të</strong> influencës determinohet nga më tepër<br />

faktorë <strong>me</strong> veprim në <strong>me</strong>s vete:<br />

A) Faktorët e nikoqirit:<br />

a. prania e receptorëve <strong>të</strong> cakut te qelizat e nikoqirit,<br />

83

84<br />

b. dispozicioni i enzimave në qelizat e nikoqirit, <strong>të</strong> cilat janë vitale për hyrjen<br />

dhe shumëzimin e virusit,<br />

c. gjendja e imunokompetencës së nikoqirit individual,<br />

d. imuniteti specifik kundër epitopeve <strong>të</strong> veçanta virale te nikoqiri individual<br />

dhe popullacioni i cakut dhe<br />

e. af<strong>të</strong>sia e sistemit imun për <strong>të</strong> kontrolluar replikimin viral në mënyrë efektive,<br />

pa shkaktuar dëmti<strong>me</strong> serioze kolaterale për nikoqirin gja<strong>të</strong> përgjigjes<br />

së tij inflamatore.<br />

B) Faktorët e virusit:<br />

a. af<strong>të</strong>sia për t’u ngjitur për qelizën e nikoqirit,<br />

b. af<strong>të</strong>sia e virusit për t’u përhapur,<br />

c. kufizimi i efekteve citopatogjenike për <strong>të</strong> mundësuar një baraspeshim përka<strong>të</strong>s<br />

në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> reprodukimit viral dhe kontrollimit <strong>të</strong> tij prej nikoqirit,<br />

d. af<strong>të</strong>sia e ikjes prej mbikëqyrjes imunologjike <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> evolucionit <strong>të</strong> variacioneve<br />

antigjenike <strong>të</strong> udhëhequr nga seleksioni i përgjigjes imune,<br />

e. af<strong>të</strong>sia e ikjes prej mbikëqyrjes imunologjike <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> rekombinimi <strong>të</strong><br />

sojeve <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> sëmundjeve zoonoze dhe<br />

f. përshtatjes së përgjigjes imune për <strong>të</strong> qe<strong>të</strong>suar efektivitetin e <strong>me</strong>kanizmit<br />

mbroj<strong>të</strong>s <strong>të</strong> nikoqirit.<br />

Hyrja e virusit: si hyn virioni në qelizën nikoqire?<br />

Rruga kryesore për<strong>me</strong>s së cilës bartet influenca nga një personin deri te personi<br />

tje<strong>të</strong>r ësh<strong>të</strong> ajo <strong>me</strong> aerosol dhe pikla. Pastaj për<strong>me</strong>s rrugës respiratore, influenca<br />

hyn brenda nikoqirit. Në mushkëri<strong>të</strong> e njeriut gjenden afërsisht rreth 300 milionë<br />

zgjeri<strong>me</strong> fundore <strong>të</strong> rrugëve respiratore, <strong>të</strong> ashtuquajtura alveole, që kanë për<br />

funksion shkëmbimin gazor <strong>me</strong>s gjakut dhe atij inspirator. Sipërfaqja e përgjithsh<strong>me</strong><br />

absorbuese e mushkërive sillet prej 80-120 m2. Shkalla e ventilacionit <strong>të</strong><br />

njeriut në qe<strong>të</strong>si ësh<strong>të</strong> rreth 6 li<strong>të</strong>r ajër për minu<strong>të</strong>, gja<strong>të</strong> <strong>të</strong> cilit në mushkëri hyjnë<br />

edhe një numër i madh i partikulave <strong>të</strong> huaja dhe piklave, <strong>të</strong> cilat në përmbajtje <strong>të</strong><br />

tyre mund <strong>të</strong> kenë edhe virus. Depozitimi i partikulave <strong>të</strong> huaja varet prej madhësisë<br />

së tyre: inhalimi i partikulave shumë <strong>të</strong> vogla nuk rezulton <strong>me</strong> absorbim <strong>të</strong><br />

tyre për<strong>me</strong>s sistemit alveolar dhe bronkial. Piklat e vogla <strong>me</strong> dia<strong>me</strong><strong>të</strong>r afërsisht 1<br />

deri 4 µm, precipitojnë në rrugët e vogla ajrore. Partikulat shumë më <strong>të</strong> mëdha,<br />

ose nuk mund <strong>të</strong> hyjnë në sistemin respirator ose depozitohen në rrugët e sipër<strong>me</strong><br />

ajrore (fig. 1A).<br />

Mekanizma <strong>të</strong> shum<strong>të</strong> mbroj<strong>të</strong>s <strong>të</strong> nikoqirit, duke përfshirë edhe barrierat <strong>me</strong>kanike,<br />

bllokojnë infeksionet e traktit respirator. Trakti respirator mbulohet<br />

nga shtresa mukociliare e ndërtuar nga qelizat ciliare, qelizat mukus-sekretuese<br />

dhe gjëndrat (fig. 1B). Partikulat e huaja në hapësirën e hundës ose në traktin e<br />

sipërm respirator, bien në mukus, barten deri në faring dhe gëlltiten. Nga trakti i<br />

posh<strong>të</strong>m respirator, partikulat e huaja barten lart <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> lëvizjeve <strong>të</strong> cilieve <strong>të</strong><br />

qelizave epiteliale. Në alveole, <strong>të</strong> cilat nuk disponojnë cilie ose mukus, përgjegjës<br />

për shka<strong>të</strong>rrimin e partikulave <strong>të</strong> huaja janë makrofagjet (fig. 1).

Ngjitja për qelizën e nikoqirit<br />

Caku kryesor i viruseve <strong>të</strong> influencës janë qelizat epiteliale cilindrike <strong>të</strong> traktit<br />

respirator. Këto qeliza mund <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> ndjesh<strong>me</strong> në infeksion nëse te këto gjendet<br />

receptori viral dhe ai ësh<strong>të</strong> funksional. Pra, receptorët viralë janë determinuesit e<br />

tropizmit. Megjitha<strong>të</strong>, ky model i thjesh<strong>të</strong>suar shpeshherë ësh<strong>të</strong> i pamjaftueshëm<br />

për <strong>të</strong> shpjeguar tropizmin viral, <strong>me</strong>qenëse shpërndarja e receptorëve te nikoqiri<br />

përgjithësisht ësh<strong>të</strong> më e gjerë sesa ësh<strong>të</strong> vrojtuar tropizmi i virusit.<br />

Vendi lidhës i hemaglutininës (HA) së virusit <strong>të</strong> influencës, që ësh<strong>të</strong> përgjegjës<br />

për lidhje <strong>me</strong> receptorin viral në <strong>me</strong>mbranën e qelizës nikoqire, lidhet për skajin<br />

galaktozik <strong>të</strong> acidit sialik, prania e <strong>të</strong> cilit ësh<strong>të</strong> parakusht që <strong>të</strong> ndodhë ngjitja e<br />

virusit për qelizë (Weis 1988).<br />

Fusha <strong>të</strong> caktuara <strong>të</strong> vendit lidhës <strong>të</strong> HA-së janë tejet specifike në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> subtipave<br />

<strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës (Daniels 1984). Nikoqirët mund <strong>të</strong> parandalojnë ngjitjen<br />

<strong>me</strong> anë <strong>të</strong> disa <strong>me</strong>kanizmave: (1) përgjigjja imune specifike dhe sekrecioni i antitrupave<br />

specifik IgA, (2) <strong>me</strong>kanizmat jospecifik, siç ësh<strong>të</strong> pastrimi mukociliar<br />

ose prodhimi i mukoproteinës, që mund <strong>të</strong> lidhet për HA-në virale, dhe (3)<br />

A B<br />

Bronkiola<br />

Gjuha<br />

Gjëndra limfoide<br />

tonzilare<br />

Ezofagu<br />

Broku Nyja limfatike<br />

bronikale<br />

Alveola<br />

Trakea Bronku<br />

Bronkiola<br />

Makrofagu Alveola<br />

alveolar<br />

Fig. 1 Vendet e hyrjes së influencës në traktin respirator. (A) Ësh<strong>të</strong> paraqitur struktura anatomike dhe<br />

funksionale e rrugëve ajrore <strong>të</strong> njeriut. Së pari, influenca infekton rrugët e sipër<strong>me</strong> <strong>të</strong> frymëmarrjes dhe<br />

qelizat ciliare në bronke dhe bronkiole. Simptomat rezultuese klinike përfshijnë tracheitis, bronchitis,<br />

bonchiolitis dhe bronchopneumonia. Përgjigjja imunologjike adaptive iniciohet në nyjat limfatike përgja<strong>të</strong><br />

rrugëve ajrore. (B) Epiteli respirator për t’u mbrojtur nga patogjenet që vijnë nga jash<strong>të</strong>, ësh<strong>të</strong> i pajisur<br />

posaçërisht <strong>me</strong> një shtresë <strong>të</strong> mukusit (bronke), qelizave ciliare (bronke dhe bronkiole) dhe makrofagjeve<br />

alveolare (alveole).<br />

85

86<br />

Endozomi<br />

Bërthama<br />

Retikulumi<br />

endoplazmatik<br />

Vezikula e<br />

myllur<br />

Translacioni<br />

Aparati Golgi<br />

Hyrja<br />

Sinteza e<br />

proteinave <strong>të</strong><br />

mbështjellësit viral<br />

Bulëzimi<br />

Fig. 2 Cikli i replikimit <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës A. Lidhja dhe hyrja e virusit, fuzionimi <strong>me</strong> <strong>me</strong>mbranën<br />

endozomale dhe lirimi i RNA-së, replikimi brenda bërthamës, sinteza e proteinave strukturore dhe<br />

<strong>të</strong> mbështjellësit viral, bulëzimi dhe lirimi i virioneve <strong>të</strong> af<strong>të</strong> për <strong>të</strong> infektuar qelizat epiteliale fqinje<br />

(Përshtatur nga Cox & Kawaoka 1997)<br />

ndryshimi gjenetik i receptorit nikoqir (Matrosovich 2000). Si rezultat, virusi<br />

avian duhet <strong>të</strong> pësoj mutacione në nivel <strong>të</strong> vendit lidhës për receptor <strong>të</strong> HA-së për<br />

<strong>të</strong> kapërcyer barrierat e llojeve në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> zogjve dhe njerëzve. Te derrat, në inde<br />

ësh<strong>të</strong> i shprehur njëkohësisht polimorfizmi i acidit sialik dhe i lidhjes për galaktozë,<br />

i njëj<strong>të</strong> <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> pranishëm te shpendët dhe te njeriu. Prandaj, te derrat<br />

mund <strong>të</strong> ngjajë infeksioni i tyre edhe <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> influencës humane edhe aviane.<br />

Kohët e fundit ësh<strong>të</strong> dëshmuar, se viruse <strong>të</strong> caktuara <strong>të</strong> influencës aviane mund<br />

<strong>të</strong> lidhen te njeriu dhe te zogj<strong>të</strong> për qeliza <strong>të</strong> tjera caku (Matrosovich 2004). Kjo<br />

mund <strong>të</strong> shpjegojë paraqitjen e disa rasteve <strong>të</strong> vrojtuara qysh prej vitit 1990 <strong>me</strong><br />

transmision <strong>të</strong> influencës aviane prej <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> fermave drejtpërdrejt te njeriu.<br />

<strong>H5N1</strong> dhe disa subtipa <strong>të</strong> tjerë <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës A kanë af<strong>të</strong>si që <strong>të</strong> lidhen<br />

për receptorë në syrin e njeriut (Olofson 2005).<br />

Po aq sa ësh<strong>të</strong> e rëndësish<strong>me</strong> lidhja e virusit <strong>të</strong> influencës, njëlloj ësh<strong>të</strong> edhe<br />

ndarja e virusit prej qelizës nikoqire. Ndarja ësh<strong>të</strong> roli funksional i neuraminidazës<br />

virale (Chen 1998). Virulenca e virusit <strong>të</strong> influencës varet nga kompatibiliteti<br />

i neuraminidazës <strong>me</strong> hemaglutininën. Virusi virulent, i cili ka pësuar mutacione<br />

<strong>të</strong> hemaglutininës, që <strong>të</strong> ruajë virulencën e tij, duhet <strong>të</strong> pësojë edhe mutacione<br />

kompensuese <strong>të</strong> neuraminidazës (Baigent & McCauley 2003, Hulse 2004). Si<br />

rrjedhojë e kësaj, ësh<strong>të</strong> zbuluar se virulenca e viruseve <strong>të</strong> influencës rezistues ndaj<br />

inhibitorëve <strong>të</strong> neuraminidazës, ësh<strong>të</strong> e zvogëluar (Yen 2005).<br />

Pasi <strong>të</strong> je<strong>të</strong> afruar mirë virusi për <strong>me</strong>mbranën e qelizës, formohet kompleksi, i<br />

cili më pastaj brendësohet (<strong>me</strong> anë <strong>të</strong> endocitozës). Hyrja e joneve <strong>të</strong> H+ në vezikulat<br />

endocitotike, si ngjarje fiziologjike, rrit aciditetin e brendshëm vezikular.

Pas kësaj, HA-ja virale pëson ndryshi<strong>me</strong> hapësinore <strong>të</strong> molekulës së saj, gjë që<br />

mundëson prodhimin e proteinës fuzionuese. Pjesa spirale e HA-së mbështillet<br />

edhe më tej dhe afron edhe më tepër <strong>me</strong>s veti <strong>me</strong>mbranën virale dhe endozomale,<br />

dhe kështu fillon fuzioni i tyre. Për <strong>të</strong> mundësuar lirimin e RNA-së virale në<br />

citoplazmë, jonet H+ tani pompohen në brendi <strong>të</strong> partikulës virale <strong>me</strong> anë <strong>të</strong><br />

kanalit jonik M2. Si rezultat, RNA virale ndahet nga M1 pas shkëputjes së lidhjes<br />

pH-sensitive në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> M1 dhe kompleksit ribonukleinik, që ngjan pas fuzionit<br />

<strong>të</strong> <strong>me</strong>mbranës virale <strong>me</strong> a<strong>të</strong> endozomale. Pastaj, RNA-ja virale në mënyrë <strong>të</strong> varur<br />

nga ATP-ja, bartet në bërthamë, për translacion dhe transkripcion (Flint 2004).<br />

Ku kryhet replikimi primar?<br />

Shpeshherë për formimin e partikulës së pjekur infektive <strong>të</strong> virusit nevojiten<br />

proteazat qelizore, <strong>të</strong> cilat bëjnë ndarjen e proteinave virale. Krahas receptorëve<br />

përgjegjës për hyrjen e virusit, ekzistojnë edhe faktorë <strong>të</strong> tjerë <strong>të</strong> cilët determinojnë<br />

vendin e replikimit. Te njerëzit, replikimi i virusit <strong>të</strong> influencës kryesisht<br />

kufizohet në qelizat epiteliale <strong>të</strong> rrugëve <strong>të</strong> sipër<strong>me</strong> dhe <strong>të</strong> posht<strong>me</strong> respiratore.<br />

Kjo ngjanë kështu, sepse ekziston ekspresioni i kufizuar i serinëproteazës, triptazës-Clara,<br />

që sekretohet prej qelizave Clara jociliare <strong>të</strong> epitelit bronkial.<br />

Enzima e pastruar këput zinxhirin polipeptidik HA nga prekursori HA0 <strong>të</strong> pjesës<br />

jash<strong>të</strong>qelizore, dhe <strong>me</strong> kë<strong>të</strong> bëhet aktivimi i HA-së së virioneve, pra, vironi bëhet<br />

infektiv. Mirëpo, disa soje shumë virulente <strong>të</strong> influencës aviane, kanë insercione<br />

gjenetike në vendin e ndarjes së HA-së nga HA0, gjë që bën <strong>të</strong> mundshëm katalizimin<br />

nga cilado proteazë e pranish<strong>me</strong>. Kjo mund <strong>të</strong> shkaktojë ndryshimin e<br />

tropizmit <strong>të</strong> tyre dhe vende <strong>të</strong> tjera për replikim te shtazët dhe te njeriu (Gamblin<br />

2004). Tropizmi indor i influencës aviane (<strong>H5N1</strong>) nuk ësh<strong>të</strong> i definuar deri në<br />

fund te njeriu. Me një rast, RNA virale ësh<strong>të</strong> zbuluar në mushkëri, zorrë dhe<br />

lien, <strong>me</strong> ndihmën e reaksionit zinxhiror <strong>të</strong> poli<strong>me</strong>razës së transkripsionit reverzë.<br />

Mirëpo, RNA-ja <strong>me</strong> përdredhje pozitive, si indikator i replikimit <strong>të</strong> virusit, ësh<strong>të</strong><br />

gjetur ve<strong>të</strong>m në mushkëri dhe zorrë (Uiprasertkul 2005). Prej kësaj lënë <strong>të</strong> kuptohet,<br />

se replikimi viral <strong>H5N1</strong> te njerëzit mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> i kufizuar ve<strong>të</strong>m në traktin<br />

respirator dhe intestinal, për dallim nga infeksioni i diseminuar te gjitarët e tjerë<br />

dhe zogj<strong>të</strong>.<br />

Si përhapet infeksioni te nikoqiri?<br />

Virusi i influencës, pasi <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> infektuar qelizat epiteliale <strong>të</strong> traktit respirator,<br />

fillon replikimin e tij brenda orësh dhe krijohet numër i madh i virioneve. Partikulat<br />

infektive lirohen në rrugët ajrore prej <strong>me</strong>mbranës së qelizës epiteliale <strong>me</strong><br />

anë <strong>të</strong> <strong>të</strong> ashtu quajturit proces <strong>të</strong> bulëzimit. Virionet e dala infektojnë qelizat e<br />

afërta, dhe kështu favorizohet përhapje e shpej<strong>të</strong> e virusit në mushkëri.<br />

Ndryshi<strong>me</strong>t në vendin e ndarjes së HA-së, <strong>të</strong> shkaktuara nga mutacionet natyrore,<br />

mund <strong>të</strong> ndikojnë në mënyrë dramatike në tropizmin dhe patogjenitetin<br />

e influencës. Si rezultat, ai mund <strong>të</strong> njihet edhe prej proteazave <strong>të</strong> tjera. Kjo<br />

mund <strong>të</strong> shpjegojë se përse, shumë nga personat e infektuar <strong>me</strong> influencën aviane<br />

(<strong>H5N1</strong>) në Hong Kong, krahas atyre respiratore, kishin simptoma gastrointestinale,<br />

hepatike dhe renale, dhe se përse viruset nga këta pacien<strong>të</strong> ishin neuro­<br />

87

88<br />

virulent te minj<strong>të</strong> (Park 2002). Se këto simptoma, a ishin rezultat i përhapjes<br />

hematogjene <strong>të</strong> virusit te nikoqiri ose ishin dëshmi për rrugë <strong>të</strong> tjera jopulmonale,<br />

mbetet e paqar<strong>të</strong>. Mirëpo, edhe mutacioni në NA mund <strong>të</strong> shpjegojë pjesërisht<br />

natyrën pantropike <strong>të</strong> influencës. Për shembull, soji i influencës i fituar në mënyrë<br />

laboratorike WSN/33, një variant i virusit <strong>të</strong> influencës humane <strong>të</strong> izoluar për <strong>të</strong><br />

parën herë, ndryshe nga shumica e sojeve <strong>të</strong> influencës humane, mund <strong>të</strong> replikohet<br />

in-vitro edhe pa praninë e tripsinës, ose pa shtim <strong>të</strong> saj. Në kë<strong>të</strong> virus,<br />

një delecion që heq vendin e glikolizimit te mbetja numër 46 e NA-së, bën që<br />

neuraminidaza <strong>të</strong> lidhet dhe <strong>të</strong> sekuestrojë plazminogjenin. Kjo çon në rritje <strong>të</strong><br />

përqendrimit <strong>të</strong> prekursorit <strong>të</strong> proteazës, dhe kjo, te ndarja më e madhe HA-së.<br />

Këto zbuli<strong>me</strong> tregojnë për mënyra, se si viruset e influencës (ndoshta edhe viruset<br />

e tjera) mund <strong>të</strong> bëhen shumë patogjen për njerëzit (Goto & Kawaoka 1998).<br />

Ësh<strong>të</strong> interesante, se studi<strong>me</strong>t <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e rekonstruktuar gjenetikisht <strong>të</strong> influencës<br />

pandemike spanjolle <strong>të</strong> vitit 1918 (H1N1), kanë treguar për <strong>me</strong>kanizëm<br />

tje<strong>të</strong>r <strong>të</strong> ndarjes së HA <strong>të</strong> ndihmuar nga NA, i cili mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> relevant për replikimin<br />

dhe virulencën e virusit <strong>të</strong> asaj kohe (Tumpey 2005).<br />

Dhe në fund, studi<strong>me</strong>t në shtazë kanë dëshmuar, se vendi i inokulimit mund <strong>të</strong><br />

determinojë rrugën e përhapjes së virusit <strong>të</strong> influencës te nikoqiri. Për shembull,<br />

soji NWS neurotropik arrin në tru <strong>me</strong> rrugë hematogjene kur ai inokulohet në<br />

mënyrë intraperitoneale, mirëpo, kur inokulohet në hundë, ai arrin sistemin nervor<br />

qendrorë via neuroneve shqisore (Flint 2004). Kjo ësh<strong>të</strong> demonstruar edhe<br />

<strong>me</strong> <strong>virusin</strong> <strong>H5N1</strong> Hong-Kong (Park 2002).<br />

Cila ësh<strong>të</strong> përgjigjja e parë e nikoqirit?<br />

Edhe pse ësh<strong>të</strong> sëmundje e shpesh<strong>të</strong>, te influenca humane ende nuk janë kuptuar<br />

plo<strong>të</strong>sisht proceset specifike inflamatore ose <strong>me</strong>kanizmat rregullues <strong>të</strong> përgjigjes<br />

imune, si dhe patogjeneza e efekteve citopatologjike. Shumica e <strong>të</strong> dhënave vijnë<br />

nga studi<strong>me</strong>t e sëmundjeve <strong>të</strong> shtazëve, ndër <strong>të</strong> cilat ajo aviane ësh<strong>të</strong> më e<br />

përhapura. Por, patofiziologjia e modeleve <strong>të</strong> këtilla mund <strong>të</strong> ndryshojë thellësisht<br />

prej asaj humane.<br />

Citokinet dhe temperatura<br />

Pyetje kryesore ësh<strong>të</strong>, se si një infeksion, i lokalizuar kryesisht në traktin respirator,<br />

mund <strong>të</strong> shkaktojë aq simptoma <strong>të</strong> rënda <strong>të</strong> përgjithsh<strong>me</strong>. Si edhe te shumë<br />

sëmundje <strong>të</strong> tjera infektuese, edhe te influenca, përgjigjja imune ësh<strong>të</strong> ajo që kontribuon<br />

në paraqitjen e shenjave dhe simptomave klinike, dhe poashtu, në kontrollimin<br />

e infeksionit. Ky <strong>me</strong>kanizëm imunologjik mund <strong>të</strong> shkaktojë efekte si<br />

lokale ashtu edhe sistemike. Citokinet, që prodhohen <strong>me</strong> shpej<strong>të</strong>si pas infeksionit<br />

nga qelizat epiteliale dhe imunologjike <strong>të</strong> mukozës respiratore, janë hormone<br />

lokale <strong>të</strong> cilat aktivizojnë qelizat, e sidomos <strong>të</strong> atyre <strong>të</strong> sistemit imun. Hemokinet<br />

janë nëngrup i citokineve <strong>të</strong> cilat veprojnë si agjent kemotaktik për qelizat e<br />

sistemit imun. Për shembull, infeksioni i influencës në qelizat dendritike plazmocitoide<br />

dhe myeolide indukton sekrecionin e një vargu <strong>të</strong> hemokineve, <strong>të</strong> cilat<br />

mundësojnë <strong>të</strong>rheqjen e koordinuar <strong>të</strong> efektorëve <strong>të</strong> ndryshëm imunologjikë (Piqueras<br />

2005, Schmitz 2005). Citokinet më <strong>të</strong> rëndësish<strong>me</strong> shërbejnë si pirogjene<br />

endogjene dhe ato involvohen në patogjenezën e temperaturës (zjarrmisë): IL­

1α/β, TNF α/β, IL-6, interferoni (IFN) α/γ, IL-8, dhe proteinat inflamatore <strong>të</strong><br />

makrofagjeve – macrophage inflammatory protein (MIP)-1α.<br />

Shumica e këtyre citokineve janë zbuluar në strishot nazofaringeale <strong>të</strong> njerëzve<br />

<strong>të</strong> cilët janë infektuar eksperi<strong>me</strong>ntalisht ose natyralisht <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e influencës<br />

(Grydon 2005). Mendohet se citokinet, <strong>të</strong> prodhuara lokalist ose sistematikisht,<br />

pas reaksionit <strong>të</strong> tyre <strong>me</strong> pirogjenet ekzogjene (p.sh. viruset e influencës),<br />

për<strong>me</strong>s fagociteve, arrijnë sistemin nervor qendror. Në hipotalamus gjendet një<br />

zonë e vogël, e quajtur Organum vasculosum laminae terminalis, që ka barrierë<br />

<strong>të</strong> reduktuar hepato-cerebrale dhe që lejon kalimin e pirogjeneve. Në kë<strong>të</strong> vend,<br />

në var<strong>të</strong>si nga doza, ato induktojnë prodhimin e prostaglandineve, sidomos <strong>të</strong><br />

prostaglandinës E2. Këta <strong>me</strong>diatorë ngrenë pikën e rregullimit termostatik dhe<br />

akordojnë <strong>me</strong>kanizmin kompleks termorregullues, për <strong>të</strong> rritur temperaturën<br />

trupore. Fakti se asnjë citokinë e për<strong>me</strong>ndur më lar<strong>të</strong> nuk korelon <strong>me</strong> seriozitetin<br />

e sëmundjes te infeksioni i influencës, dëshmon në favor <strong>të</strong> pleiotropisë së tyre<br />

dhe <strong>të</strong> kryqëzimit <strong>të</strong> rrugëve sinjalizuese.<br />

Relevanca e citokineve gjithashtu mund <strong>të</strong> ndryshojë në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> sojeve <strong>të</strong> influencës<br />

ose te personat e ndryshëm. Te infeksionet e influencës <strong>me</strong> sojin Hong-Kong<br />

<strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> vitit 1997, <strong>me</strong>ndohet se produktet e koduara nga gjeni NS ndikojnë<br />

në paraqitjen e citokineve proinflamatore (sidomos <strong>të</strong> TNFα) (Cheung 2002,<br />

Lipatov 2005, Chan 2005). Studi<strong>me</strong>t për <strong>të</strong> identifikuar pjesë <strong>të</strong> tjera <strong>të</strong> virionit<br />

<strong>të</strong> cilat induktojnë lirimin e citokineve kanë treguar se, RNA-ja dyzinxhirore<br />

(ds), si nga mushkëri<strong>të</strong> e minjve <strong>të</strong> infektuar ashtu edhe sintetikisht e fituar nga<br />

viruset influencës, kur ësh<strong>të</strong> injektuar në ventrikulin trunor <strong>të</strong> minjve, ka pasur<br />

veprim pirogjen. dsRNA e këtillë lirohet nga qelizat e infektuara kur ato vdesin,<br />

dhe mund <strong>të</strong> stimulojnë prodhimin e citokineve. Nga studi<strong>me</strong>t e fundit tregohet<br />

se, në qelizat epiteliale pulmonale prodhohet receptori që njeh dsRNA, i ashtuquajturi<br />

dsRNA-sensing Toll-like receptor (TLR) 3, dhe se ky TLR3 ndikon<br />

drejtpërdrejt në përgjigjen imunologjike <strong>të</strong> qelizave epiteliale respiratore (Guillot<br />

2005, Akira & Takeda 2004).<br />

Te njeriu, duket se nxitja e përgjigjes imune kundër viruseve <strong>të</strong> influencës varet<br />

nga njohja e RNA-së njëzinxhirore (ss) për<strong>me</strong>s TLT8, e jo nga njohja e dsDNA<br />

për<strong>me</strong>s TLR3. Gjithashtu pjesë <strong>të</strong> partikulave virale mund <strong>të</strong> jenë pirogjenet<br />

(shkaktare <strong>të</strong> temperaturës), siç janë viroso<strong>me</strong>t pa RNA, por <strong>me</strong> përmbajtje <strong>të</strong> lipoideve<br />

virale, HA dhe NA. Mirëpo, disa pjesë <strong>të</strong> virionit nuk janë pirogjene, dhe<br />

kjo ndoshta shpjegon, se përse vaksinat <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> plo<strong>të</strong> shkaktojnë simptoma<br />

<strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> influencën, kurse vaksinat prej nënnjësive virale nuk shkaktojnë<br />

(Brydon 2005).<br />

Simptomat respiratore<br />

Te infeksioni <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> influencës zakonisht paraqitet hiperreaksioni i sistemit<br />

bronkial (Utell 1980, Little 1978), obstruksioni kryesisht i rrugëve <strong>të</strong> vogla ajrore<br />

(Hall 1976) dhe zvogëlimi i kapacitetit <strong>të</strong> difuzionit <strong>të</strong> gazrave (Horner 1973).<br />

Hiperreaksioni dhe obstruksioni i bronkeve mund <strong>të</strong> qëndrojnë për kohë më <strong>të</strong><br />

gja<strong>të</strong>, sidomos te sëmundjet alergjike (Kondo & Abe 1991), dhe mund <strong>të</strong> jenë<br />

si rezultat i veprimit <strong>të</strong> citokineve proinflamatore, <strong>të</strong> cilat pengojnë krijimin e<br />

tolerancës ndaj alergjenëve aerosolizues (Tsitoura 2000).<br />

89

90<br />

Te infeksionet e njerëzve <strong>me</strong> influencë, janë <strong>të</strong> rralla inflamacionet alveolare, <strong>të</strong><br />

cilat japin pamjen klinike si pneumoni primare virale. Zakonisht ato paraqiten<br />

së bashku <strong>me</strong> inflamacionin e rrugëve <strong>të</strong> sipër<strong>me</strong> dhe <strong>të</strong> posht<strong>me</strong> inflamatore,<br />

<strong>me</strong> humbje <strong>të</strong> qelizave <strong>me</strong> cilie, gjendje e cila pasohet <strong>me</strong> fusha hiperemike ose<br />

hemorragjike, <strong>me</strong>mbrana hijaline dhe infiltrate <strong>të</strong> qelizave neutrofile dhe mononukleare<br />

(Yeldandi & Colby 1994).<br />

Për dallim prej pneumonisë primare virale, te influenca e njeriut janë <strong>të</strong> shpeshta<br />

superinfeksionet bakteriale, <strong>të</strong> cilat dhe shkaktojnë morbiditet serioz dhe kryesisht<br />

mortalitet te personat e moshuar. Janë identifikuar disa faktorë, <strong>të</strong> cilët do <strong>të</strong><br />

mund <strong>të</strong> shpjegonin rritjen e rrezikut për infeksione bakteriale <strong>të</strong> traktit respirator,<br />

duke përfshirë dëmtimin e qelizave cilindrike epiteliale, prishjen e barrierës<br />

qelizore epiteliale (Mori 1995), dobësimin e pastrimit mukociliare (Levandovsi<br />

1985), shtimin e adherencës bakteriale (McCullers 2002) dhe ndryshi<strong>me</strong>t funksionale<br />

<strong>të</strong> neutrofileve (Abramson 1986, Cassidy 1988)..<br />

Efektet citopatike<br />

Influenca humane shkakton efekte komplekse citopatike, kryesisht në qelizat e<br />

epitelit cilindrik <strong>të</strong> traktit respirator, <strong>të</strong> cilat rezultojnë <strong>me</strong> sëmundje akute <strong>të</strong><br />

mushkërive dhe rrugëve respiratore. Infeksioni dhe replikimi i viruseve <strong>të</strong> influencës<br />

në traktin respirator çon në dëmti<strong>me</strong> <strong>të</strong> qelizës për<strong>me</strong>s uljes së prodhimit<br />

<strong>të</strong> proteinave për nevojat e ve<strong>të</strong> nikoqirit (qelizës së infektuar) (Katze 1986, Sanz-<br />

Esquerro 1995) dhe nxitur apoptozën (Wiley 2001a). Apoptoza, e cila ësh<strong>të</strong> quajtur<br />

edhe vdekja e programuar e qelizës, ësh<strong>të</strong> seri i ngjarjeve qelizore që rezultojnë<br />

<strong>me</strong> asgjësimin e plo<strong>të</strong> <strong>të</strong> qelizës dhe përmbajtjes së saj. Apoptoza mund <strong>të</strong> nxitet<br />

nga <strong>me</strong>kanizma <strong>të</strong> ndryshëm, dhe karakterizohet prej një varg ndryshi<strong>me</strong>sh morfologjike,<br />

duke përfshirë shkëputjet e citoskeletit, kondensimin e citoplazmës dhe<br />

<strong>të</strong> kromatinës, humbjen e funksionit <strong>të</strong> mitokondrive, frag<strong>me</strong>ntimin e DNA-së,<br />

dhe së fundi formimin e një partikule <strong>të</strong> vogël <strong>të</strong> mbështjellë <strong>me</strong> <strong>me</strong>mbranë, e cila<br />

pastrohet prej qelizave fagocituese si janë makrofagjet dhe qelizat dendritike.<br />

Apoptoza e induktuar prej virusit <strong>të</strong> influencës ndërmje<strong>të</strong>sohet prej <strong>me</strong>kanizmave<br />

<strong>të</strong> varur prej Fas dhe sinjaleve <strong>të</strong> pavarur prej Fas, siç ësh<strong>të</strong> formimi i kompleksit<br />

FADD/caspase-8 prej proteinëkinazës R (PKR), e cila nxit kaskadën caspase.<br />

PKR ësh<strong>të</strong> faktori kyç rregullator te shumë rrugë apoptotike dhe induktohet prej<br />

IFN dhe aktivohet prej dsDNA (Brydon 2005). Si rrugë <strong>të</strong> tre<strong>të</strong> për apoptozë,<br />

influenca aktivizon transformim β growth factor (TGF)-β via neuraminidazës<br />

virale. NA mund <strong>të</strong> aktivizojë TGF-β latent në sipërfaqen e qelizës duke mundësuar<br />

shndërrimin e TGF-β në formën e tij aktive. TGF-β nxit kaskada sinjalesh,<br />

<strong>të</strong> cilat çojnë në aktivimin e kinazës c-Jun N-terminale (JNK) ose proteinëkinazës<br />

<strong>me</strong> aktivizim nga stresi – stress activated protein kinase (SAPK), dhe që rezulton<br />

<strong>me</strong> aktivizimin e faktorëve <strong>të</strong> transkripsionit dhe ekspresionit <strong>të</strong> gjeneve rregullues<br />

pro-apoptotic. Kjo rrugë, së bashku <strong>me</strong> efektet e proteinës së vogël në stabilitetin<br />

e <strong>me</strong>mbranës së mitokondrive, <strong>të</strong> koduar nga një seg<strong>me</strong>nt +1 alternativ në kuadër<br />

<strong>të</strong> proteinës PB1 (Chen 2001), ka qenë i përfshirë në apoptozën e limfociteve dhe<br />

mund <strong>të</strong> shpjegojë limfopeninë e vrojtuar gja<strong>të</strong> infeksionit akut.<br />

Dëmtimi i indeve <strong>të</strong> mushkërive, që paraqitet pas infeksionit <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> influencës<br />

ësh<strong>të</strong> shoqëruar <strong>me</strong> një stres oksidativ qelizor, krijimin e llojeve reaktive <strong>të</strong>

oksigjenit (ROS), dhe induksionin e sintetazës-2 <strong>të</strong> oksidit <strong>të</strong> nitrogjenit, i cili<br />

shkakton formimin e ndërmje<strong>të</strong>sve reaktivë nitrogjenikë. Mirëpo anti-oksidan<strong>të</strong>t,<br />

in vitro kishin efekt <strong>të</strong> vogël në apoptozën e qelizave <strong>të</strong> vijës bronkiolare.<br />

Simptomat e infeksionit <strong>H5N1</strong><br />

Influenca aviane ësh<strong>të</strong> një sëmundje infektuese e zogjve e shkaktuar prej sojit<br />

<strong>të</strong> tipit A <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës. Deri më sot <strong>të</strong> gjitha shpërthi<strong>me</strong>t epidemike<br />

<strong>të</strong> patogjenitetit <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> janë shkaktuar prej subtipave H5 dhe H7 <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong><br />

influencës A. Ende ësh<strong>të</strong> e paqar<strong>të</strong> se influenca aviane te njerëzit (<strong>H5N1</strong>) a ka<br />

efekte <strong>të</strong> njëjta citopatike, siç u për<strong>me</strong>ndën më lart. Rreth kësaj janë bërë ve<strong>të</strong>m<br />

numër i vogël studi<strong>me</strong>sh <strong>të</strong> rasteve <strong>të</strong> rënda ose fatale. Mirëpo, ësh<strong>të</strong> e mundsh<strong>me</strong><br />

paraqitja e sëmundjes pa simpto<strong>me</strong> ose në formë <strong>të</strong> bu<strong>të</strong> (Buxton Bridges 2000,<br />

Katz 1999) dhe se incidenca e saj mund <strong>të</strong> nënvlerësohet.<br />

Simptomat më <strong>të</strong> shpeshta fillestare <strong>të</strong> influencës humane <strong>H5N1</strong> ishin temperatura<br />

e lar<strong>të</strong>, dhe, te pacien<strong>të</strong>t e shtrirë në spital, pneumonia, faringjiti, simptomat<br />

e zorrëve, konjunktiviti dhe encefaliti akut (Yuen 1998, Tran 2004, Yuen & Wong<br />

2005). Pacien<strong>të</strong>t adul<strong>të</strong> <strong>me</strong> shenjat fillestare <strong>të</strong> pneumonisë, shpesh përjetonin sëmundje<br />

<strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> ARDS. Në rastet fatale <strong>të</strong> influencës-<strong>H5N1</strong>, ësh<strong>të</strong> përshkruar<br />

sindromi hemofargocitik reaktiv, si stadi përfundimtar. Përveç sëmundjeve<br />

pulmonale <strong>me</strong> dëmti<strong>me</strong> difuze dhe fibrozë intersticiale, janë përshkruar edhe ato<br />

jash<strong>të</strong>pulmonale, si nekroza centro-lobulare hepatike ekstensive, nekroza tubuare<br />

renale akute dhe shterrja (deplecioni) limfatike (To 2001), edhe pse në këto ndryshi<strong>me</strong><br />

nuk ësh<strong>të</strong> gjetur virusi <strong>me</strong> izolim, ose reaksionin e zinxhirit <strong>të</strong> poli<strong>me</strong>razës<br />

së transkripsionit reverzë ose ngjyrosjes imunologjike. Janë gjetur vlera <strong>të</strong> rritura<br />

<strong>të</strong> receptorëve <strong>të</strong> interleukinës-2, interleukinës-6 dhe interferonit-gama. Përveç<br />

këtyre, në raste <strong>të</strong> tjera <strong>të</strong> influencës <strong>H5N1</strong> humane, në indin e mushkërive ësh<strong>të</strong><br />

dëshmuar edhe tumor necrosis factor-alpha mRNA (Uiprasertkul 2005).<br />

Për dallim nga viruset human H1N1 (Hayden 1998), soji Hong-Kong <strong>H5N1</strong> i<br />

vitit 1997 ka treguar se për<strong>me</strong>s produkteve <strong>të</strong> gjenit NS mund <strong>të</strong> nxi<strong>të</strong> citokinet<br />

proinflamatore, duke përfshirë IL-10, IFNβ, RANTES, IL-6 dhe veçanërisht<br />

TNFα (Cheung 2002, Lipatov 2005, Chan 2005). Autorët e këtyre studi<strong>me</strong>ve<br />

supozojnë se në infeksionet humane fatale <strong>me</strong> subtipin <strong>H5N1</strong> avian, replikimi<br />

fillestar i virusit <strong>të</strong> influencës ka çuar në hipercitokinemi, e cila ësh<strong>të</strong> komplikuar<br />

nga sindromi i hemofagocitozës reaktive, i cili tek infeksionet e influencës A<br />

<strong>H5N1</strong> <strong>me</strong> nëntipat e rëndomta humane, mund <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> patogjenezë <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong><br />

(To 2001). Superinfeksionet bakteriale nuk janë gjetur te rastet fatale <strong>të</strong> influencës<br />

aviane <strong>H5N1</strong> (To 2001). Ky observim mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> rezultat i asaj, se rastet<br />

e këtilla më <strong>të</strong> rënda kanë pasur përfundim fatal <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong>, që hipotetikisht, nuk<br />

ka pasur kohë për zhvillimin e superinfeksioneve.<br />

Si bartet influenca tek <strong>të</strong> tjerët?<br />

Transmisioni respirator varet prej krijimit <strong>të</strong> partikulave ajrore viruspërmbaj<strong>të</strong>se<br />

dhe aerosolit. Aerosoli krijohet gja<strong>të</strong> <strong>të</strong> folurit <strong>të</strong> zakonshëm dhe frymëmarrjes<br />

së zakonsh<strong>me</strong>. Hedhja për<strong>me</strong>s hundës bëhet <strong>me</strong> teshtimë, dhe ësh<strong>të</strong> më efektive<br />

nëse infeksioni shkakton sekrecion nazal. Me një teshtimë hidhen deri në 20,000<br />

91

92<br />

pikla, për dallim prej disa qindrave <strong>të</strong> cilat hidhen gja<strong>të</strong> një kolle. Piklat më <strong>të</strong><br />

mëdha, për pak <strong>me</strong>tra bien në tokë. Piklat e tjera udhëtojnë në distanca <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong>,<br />

varësisht prej madhësisë që kanë. Piklat <strong>me</strong> dia<strong>me</strong><strong>të</strong>r 1-4µm mund <strong>të</strong> mbesin<br />

në ajër për kohë <strong>të</strong> gja<strong>të</strong> dhe <strong>të</strong> arrijnë në rrugët e posht<strong>me</strong> <strong>të</strong> frymëmarrjes.<br />

Transmisionet eksperi<strong>me</strong>ntale <strong>të</strong> influencës kanë treguar, se inhalimi bronkial i<br />

piklave <strong>të</strong> vogla ësh<strong>të</strong> më infektues krahasuar <strong>me</strong> inokulimin e piklave <strong>të</strong> mëdha<br />

në rrugët e sipër<strong>me</strong> respiratore ose për konjunktivat (Alford 1966, Little 1979,<br />

Bridges 2003). Nëse virusi replikohet herët gja<strong>të</strong> kursit <strong>të</strong> infeksionit në traktin<br />

e posh<strong>të</strong>m respirator, kjo do <strong>të</strong> rezultojë <strong>me</strong> pikla më <strong>të</strong> vogla, <strong>me</strong> përmbajtje më<br />

<strong>të</strong> madhe virale dhe infektiviteti më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>, sepse ende nuk ësh<strong>të</strong> krijuar imunosurvelanca<br />

specifike. Transmisioni i <strong>H5N1</strong> prej shtazëve te njerëzit mund <strong>të</strong><br />

paraqitet në mënyra <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong>, <strong>me</strong> kontakt direkt (dhe indirekt) <strong>me</strong> shpendët<br />

e infektuara.<br />

Për <strong>të</strong> ardhur deri te shpërthimi epidemik i influencës A, ësh<strong>të</strong> e domosdosh<strong>me</strong><br />

shkalla e lar<strong>të</strong> e infekti<strong>me</strong>ve. Prandaj, epidemi<strong>të</strong> dimërore në Evropë dhe<br />

A<strong>me</strong>rikën Veriore mund <strong>të</strong> shpjegohen prej kontaktit më <strong>të</strong> afërt <strong>me</strong>s njerëzve<br />

dhe qëndrimit <strong>të</strong> tyre në hapësira më pak <strong>të</strong> ajrosura. Virusi i influencës ësh<strong>të</strong> i<br />

adaptuar për <strong>të</strong> mbijetuar (nga shkaqe <strong>të</strong> panjohura) më mirë në ajër <strong>me</strong> lagështi<br />

relative më <strong>të</strong> vogël dhe në temperatura më <strong>të</strong> ulëta <strong>të</strong> jasht<strong>me</strong> (Hem<strong>me</strong>s 1960).<br />

Influenca aviane (<strong>H5N1</strong>), për shkak <strong>të</strong> transmisionit <strong>me</strong> pikla, mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më<br />

pak i adaptuar: koha e inkubacionit ësh<strong>të</strong> më e gja<strong>të</strong> (Chotpitayasunondh 2005),<br />

e çka teorikisht rezulton <strong>me</strong> më pak raste fillestare <strong>të</strong> infeksioneve simultane.<br />

Replikimi dhe simptomat intestinale ju paraprijnë atyre respiratore për deri në<br />

një javë (Apisarnthanarak 2004), gjë që mundëson paraqitjen e përgjigjes imunologjike<br />

specifike para fillimit <strong>të</strong> përhapjes së piklave infektive. Si rezultat, replikimi<br />

nazofaringealë te influenca aviane ësh<strong>të</strong> më e vogël sesa te influenca humane<br />

(Peiris 2004), porse koha e replikimit viral ësh<strong>të</strong> më e gja<strong>të</strong> (Beigel 2005). Deri<br />

më tani transmisioni i <strong>H5N1</strong> në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> njerëzve ka qenë i rrallë (Buxton Bridges<br />

2000, Ungchusak 2005) dhe mund <strong>të</strong> thuhet jo efikas. Si përfundim, virusi i<br />

influencës aviane (<strong>H5N1</strong>) sigurisht se duhet <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> disa kali<strong>me</strong> (pasazha) për<br />

<strong>të</strong> fituar vetinë e transmisionit nga njeriu në njeri, dhe në fund, <strong>të</strong> arrijë shkallë<br />

infektiviteti që do <strong>të</strong> mjaftojë për <strong>të</strong> gjeneruar epidemi ose pandemi.

Imunologjia<br />

Influenca shkakton infeksion akut <strong>të</strong> nikoqirit dhe inicion kaskada <strong>të</strong> reaksioneve<br />

imune, duke aktivuar pothuajse <strong>të</strong> gjitha pjesët e sistemit mbroj<strong>të</strong>s imunologjikë.<br />

Pjesa më e madhe e përgjigjes iniciale natyrore, duke përfshirë lirimin e citokineve<br />

(IFNα/β), ardhjen migruese <strong>të</strong> granulociteve ose qelizave natyrore vrasëse<br />

(Mandelboim 2001, Achdount 2003), si dhe aktivimi qelizor, janë përgjegjës<br />

Viruset e influencës<br />

Përgjigjja imune humorale Përgjigjja imune qelizore<br />

Limfocite B Qeliza dentritike<br />

Qeliza plazma<br />

antitrupa-<br />

Eliminimi<br />

viral<br />

Virusi/antigjeni<br />

Qeliza T ndihmëse Qeliza T citotoksike<br />

(Th) e aktivuar (CTL) e aktivuar<br />

Qeliza Qeliza<br />

efektore efektore CTL<br />

Mbytja e qelizës së<br />

infektuar<br />

Qeliza<br />

epiteliale<br />

e infektuar<br />

Fig. 3 Përgjigjja imune në infeksion <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e influencës <strong>me</strong> ndërmje<strong>të</strong>simin humoral dhe<br />

qelizor. Pjesa humorale e sistemit imun përbëhet nga limfocitet-B (majtas), <strong>të</strong> cilat pas reaksionit <strong>me</strong><br />

influencën shndërrohen në qeliza plazma antitrupa sekretuese. Përgjigjja qelizore (djathtas) fillon <strong>me</strong><br />

prezantimin e antigjenit via molekulës MHC I (<strong>me</strong> ngjyrë <strong>të</strong> zezë) dhe MHC II (<strong>me</strong> ngjyrë blu) nga qeliza<br />

dendritike, e cila pastaj çon në aktivimin, proliferimin dhe diferencimin e qelizave T antigjen-specifike<br />

(CD4 ose CD8). Këto qeliza pastaj marrin funksion si qeliza efektore, ose për <strong>të</strong> ndihmuar drejtpërdrejt <strong>me</strong><br />

lirim <strong>të</strong> citokineve, ose, pas njohjes antigjenike, për <strong>të</strong> marrë pjesë në asgjësimin e qelizave <strong>të</strong> infektuara<br />

(përshtatur nga Flint 2004). Nuk ësh<strong>të</strong> prezantuar përgjigjja imune qelizore <strong>me</strong>moruese dhe format e<br />

ndrysh<strong>me</strong> <strong>të</strong> imunitetit natyror (<strong>të</strong> lindur) <strong>të</strong> induktuar nga influenca.<br />

93

94<br />

për paraqitjen akute <strong>të</strong> simptomave klinike (shih më lart). Imuniteti natyror i<br />

lindur ësh<strong>të</strong> parakusht vital për reaksionin imun adaptiv (<strong>të</strong> fituar), së pari, për<br />

<strong>të</strong> kufizuar replikimin fillestar viral dhe ngarkimin antigjenik, dhe së dyti, për<br />

shkak se limfocitet-antigjen-specifike <strong>të</strong> përgjigjes imune adaptive aktivohen nga<br />

molekulat kostimuluese që prodhohen nga qelizat e sistemit imun natyror (<strong>të</strong><br />

lindur) gja<strong>të</strong> reagimit <strong>të</strong> tyre <strong>me</strong> viruset (figura 3). Mirëpo, viruset e influencës<br />

kodojnë në proteinën 1 jostrukturore (NS1) <strong>me</strong>kanizmin për <strong>të</strong> dobësuar dhe<br />

për <strong>të</strong> kundërshtuar përgjigjen IFN α/β. NS1 duket se kontrollohet nga dsRNA<br />

virale, e cila pamundëson njohjen e molekulave <strong>të</strong> rreziksh<strong>me</strong> nga senzorët qelizorë,<br />

e që <strong>të</strong> cilët përndryshe do <strong>të</strong> nxitnin lirimin e IFN α/β (Garcia-Sastre<br />

1998, Garcia-Sastre 2005).<br />

Përgjigjja imune adaptive (e fituar) kërkon disa di<strong>të</strong> për <strong>të</strong> arritur efektivitetin e<br />

saj, por pastaj ndihmon për <strong>të</strong> ndaluar përhapjen virale, për <strong>të</strong> asgjësuar <strong>virusin</strong>,<br />

dhe së fundi, për <strong>të</strong> krijuar përgjigje <strong>me</strong>moruese, e cila rezulton <strong>me</strong> rezistencë<br />

je<strong>të</strong>sore për riinfeksionet <strong>me</strong> virus homolog. Mbrojtja kryqore <strong>me</strong> subtipa <strong>të</strong> influencës<br />

ësh<strong>të</strong> vrojtuar ve<strong>të</strong>m në raste <strong>të</strong> rralla dhe zakonisht infeksionet nuk<br />

lënë pas mbrojtje kryqore për subtipat e influencës ose në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> tipave A dhe<br />

B (Treanor 2005). <strong>Infeksionet</strong> e influencës induktojnë edhe antitrupat sistemike<br />

edhe lokale (imuniteti humoral), si dhe përgjigjen e qelizave citotoksike T (imuniteti<br />

qelizor), ku secili prej tyre ësh<strong>të</strong> i rëndësishëm për këndellje dhe rezistencë<br />

në riinfeksione.<br />

Përgjigjja imune humorale<br />

Antitrupat (p.sh., IgG, IgA) prodhohen nga qelizat plazma, <strong>të</strong> cilat janë stadi final<br />

në zhvillimin e qelizave B, por parakusht për kë<strong>të</strong> ësh<strong>të</strong> që qelizat-B <strong>të</strong> kenë njohur<br />

antigjenin dhe <strong>të</strong> kanë qenë stimuluar prej qelizave-T-CD4 dhe prej citokineve <strong>me</strong><br />

prejardhje nga qelizat-T (figura 3). Ndryshe nga qelizat-T, qelizat-B mund <strong>të</strong> njohin<br />

antigjenin në formën e tij native. Specificiteti i antigjenit caktohet prej rirenditjes së lirë<br />

<strong>të</strong> gjeneve që kodojnë prodhimin e rajoneve hipervariabile <strong>të</strong> imunoglobulinave, për sa<br />

kohë qeliza gjendet ende në palcën e eshtrave. Pastaj, qelizat-B native hyjnë në qarkullim<br />

dhe udhëtojnë via rrjedhës së gjakut dhe limfës, nëpër inde dhe organe limfatike.<br />

Në nyjat limfatike, qelizat-B native njohin antigjenet e ngjashëm <strong>me</strong> antitrupat e tyre<br />

sipërfaqësorë, aktivizohen, kalojnë nga prodhimi i IgM në prodhim <strong>të</strong> IgG (ndërrimi<br />

i klasës), rrisin specificitetin dhe afinitetin e imunoglobulinave <strong>të</strong> tyre, dhe diferencohen<br />

në qeliza plazma ose qeliza-B-<strong>me</strong>moruese, duke vazhduar <strong>të</strong> ndahen në praninë e<br />

citokineve. Përderisa IgA transportohet nëpër epitelin mukozal <strong>të</strong> rrugëve <strong>të</strong> sipër<strong>me</strong><br />

ajrore, ku ajo shërben për <strong>të</strong> neutralizuar dhe pastruar infeksionin viral, IgG primarisht<br />

ësh<strong>të</strong> përgjegjës për mbrojtjen e traktit respirator <strong>të</strong> posh<strong>të</strong>m (Palladino 1995, Renegar<br />

2004).<br />

Infeksioni i influencës çon në prodhim sistemik <strong>të</strong> antitrupave kundër që <strong>të</strong> dy glikoproteinave<br />

<strong>të</strong> influencës HA dhe NA, si dhe kundër proteinave M dhe NP. Për shembull,<br />

imunoglobulinat HA-specifike, duke përfshirë IgM, IgA dhe IgG, paraqiten brenda 2<br />

javësh nga inokulimi i virusit. Zhvillimi i antitrupave anti-NA bëhet paralelisht <strong>me</strong> zhvillimin<br />

e atyre që frenojnë HA. Maksimumi i titrit <strong>të</strong> antitrupave arrihet <strong>me</strong>s javës së 4­

<strong>të</strong> dhe <strong>të</strong> 7-<strong>të</strong> pas infeksionit, dhe vazhdohet <strong>me</strong> zvogëlim <strong>të</strong> barabar<strong>të</strong>. Antitrupat edhe<br />

pas vitesh mbesin <strong>të</strong> zbulueshëm, edhe nëse nuk ngjan ekspozim i sërishëm. Antitrupat<br />

anti-HA mbrojnë prej që <strong>të</strong> dyjave, sëmundjes dhe infeksionit <strong>me</strong> virus homolog, kurse<br />

induksioni i antitrupave neutralizues ësh<strong>të</strong> një nga qëlli<strong>me</strong>t kryesore <strong>të</strong> vaksinimit. Seru<strong>me</strong>t<br />

<strong>me</strong> ti<strong>të</strong>r HA-frenues prej 1:40 ose më i madh, ose titri i seru<strong>me</strong>ve neutralizuese<br />

prej 1:8 ose më i madh, duhet <strong>të</strong> mbrojnë nga infeksioni. Te personat e moshuar, për<br />

mbrojtje <strong>të</strong> plo<strong>të</strong>, nevojitet nivel më i lar<strong>të</strong> i antitrupave (Treanor 2005).<br />

Për dallim nga antitrupat anti-HA, antitrupat anti-NA nuk bëjnë neutralizimin e infektivitetit<br />

<strong>të</strong> virusit, porse në vend <strong>të</strong> kësaj, bëjnë zvogëlimin e lirimit <strong>të</strong> viruseve nga qeliza<br />

e infektuar (Johansson 1989). Kjo ndodh kështu sepse neuraminidaza shkëput mbetjen<br />

e acidit sialik <strong>të</strong> receptorit qelizor për <strong>të</strong> cilin ësh<strong>të</strong> e lidhur partikula e porsaformuar<br />

virusale. Antitrupi anti-NA mund <strong>të</strong> mbrojnë prej sëmundjes dhe rezulton <strong>me</strong> pakësim<br />

<strong>të</strong> hedhjes së virusit dhe leh<strong>të</strong>sim <strong>të</strong> simptomave. Efekte <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> supozohet se kanë<br />

edhe antitrupat kundër proteinës M2 <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës A, edhe pse në mënyrë<br />

<strong>të</strong> përgjithsh<strong>me</strong>, antitrupat kundër antigjeneve <strong>të</strong> brendsh<strong>me</strong> nuk janë joneutralizues,<br />

zhduken më shpejt dhe nuk shihet se kanë rol në imunitetin protektivë.<br />

Përgjigjja mukozale imune kundër influencës, ashtu siç ësh<strong>të</strong> matur në sekrecionet hundore,<br />

karakterizohet prej pranisë së IgA dhe IgG1 kundër HA. Niveli i antitrupave<br />

mukozale anti-HA IgG korelon mirë <strong>me</strong> nivelin përka<strong>të</strong>s në serum, duke pasqyruar<br />

difuzionin pasiv prej komparti<strong>me</strong>ntit sistemik, ndërsa IgA prodhohet lokalist. Studi<strong>me</strong>t<br />

tregojnë se rezistenca në reinfeksione kryesisht ndërmje<strong>të</strong>sohet prej antitrupave IgA<br />

HA-specifikë, edhe pse IgG mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> relevant gjithashtu (Renegar 2004). Qof<strong>të</strong><br />

antitrupat mukozale ose sistemike <strong>të</strong> vet<strong>me</strong> mund <strong>të</strong> bëjnë mbrojtje nëse janë <strong>të</strong> pranish<strong>me</strong><br />

<strong>me</strong> përqendri<strong>me</strong> <strong>të</strong> mjaftuesh<strong>me</strong>, kurse mbrojte optimale kundër influencës<br />

sigurohet a<strong>të</strong>herë kur janë <strong>të</strong> pranish<strong>me</strong> që <strong>të</strong> dy antitrupat, serumalë dhe nazalë (Treanor<br />

2005). Antitrupat gja<strong>të</strong> mbrojtjes prej influencës reagojnë duke bërë neutralizimin<br />

e virusit ose lizën e qelizës së infektuar via komple<strong>me</strong>ntit ose toksicitetit qelizor <strong>të</strong> varur<br />

nga antitrupat (ADCC).<br />

Nikoqirët që mbijetojnë një infeksion akut viral dhe pastrohen nga virusi, përgjithësisht,<br />

bëhen imun ndaj reinfeksioneve <strong>me</strong> <strong>të</strong> njëjtin virus. Megjithëkë<strong>të</strong>, infeksionet<br />

akute <strong>të</strong> shkaktuara nga virusi i influencës përsëriten kohë pas kohe, <strong>me</strong> gjithë pastrimin<br />

aktiv imun. Kjo ndodh, sepse virusi i influencës tregon plasticitet struktural duke<br />

toleruar ndërri<strong>me</strong> <strong>të</strong> shumë aminoacideve në proteinat strukturore, edhe pa humbur<br />

infektivitetin e tij. Si shembull, molekula e receptorit HA për lidhje <strong>me</strong> acidin sialik,<br />

përgjegjës për hyrje <strong>të</strong> virusit në qelizën e cakut, gjithashtu ësh<strong>të</strong> caku kryesor për antitrupat<br />

neutralizues dhe limfocitet-T citotoksike, <strong>të</strong> cilat përbëjnë presionin e vazhdueshëm<br />

imunologjik. Ky seleksionim ose dallim, që del nga gabi<strong>me</strong>t gja<strong>të</strong> kopjimit,<br />

<strong>me</strong> kohë rezulton <strong>me</strong> variante <strong>të</strong> vogla <strong>të</strong> HA <strong>të</strong> cilat i mundësojnë virusit për t’i ikur<br />

njohjes imune humorale (antigenic drift). Këto ndryshi<strong>me</strong> janë përgjegjëse për përhapjet<br />

epidemike vjetore <strong>të</strong> influencës dhe kërkesën për formulim <strong>të</strong> vaksinave <strong>të</strong> reja para<br />

çdo epidemie vjetore. Për krahasim, ndërrimi antigjenik (antigenic shift) nënkupton<br />

ndryshim <strong>të</strong> madh <strong>të</strong> proteinës sipërfaqësore <strong>të</strong> virionit, <strong>me</strong>që gjenet kodojnë proteina<br />

plo<strong>të</strong>sisht <strong>të</strong> reja pas rekombinimi ose reasorti<strong>me</strong>ntit <strong>të</strong> gjeno<strong>me</strong>ve ose seg<strong>me</strong>nteve <strong>të</strong><br />

gjenomit. Antigenic drift mund <strong>të</strong> ngjajë çdo herë që gjenomi replikohet. Për dallim,<br />

antigenic shift mund <strong>të</strong> ngjajë ve<strong>të</strong>m nën rrethana <strong>të</strong> caktuara, relativisht ësh<strong>të</strong> i rrallë,<br />

dhe shumë e besuesh<strong>me</strong>, për shkaktar <strong>të</strong> pandemive.<br />

95

96<br />

Përgjigjja imune qelizore<br />

Qelizat dendritike duket se luajnë rolin kryesor në inicimin dhe drejtimin e<br />

përgjigjes së limfociteve-T. Ato janë qeliza <strong>me</strong> shpërndarje <strong>të</strong> rrallë, grup leukocitesh<br />

migratore <strong>me</strong> prejardhje nga palca e eshtrave, <strong>të</strong> cilat janë <strong>të</strong> specializuara për pranim,<br />

transport, përpunim dhe prezantim <strong>të</strong> antigjeneve para qelizave-T (figura 3). Sipas<br />

modelit the<strong>me</strong>lor <strong>të</strong> veprimit, qelizat dendritike rezidente në mushkëri njohin antigjenin<br />

e patogjenit <strong>të</strong> invaduar, aktivizohen, dhe në vazhdim udhëtojnë deri në nyjat<br />

limfatike lokale drenuese (Legge & Braciale 2003). Përpunohet mostra antigjenike<br />

dhe më pastaj, si peptid hidhet në sipërfaqe <strong>të</strong> qelizës, i cili prezantohet <strong>me</strong> ndihmën e<br />

kompleksit molekular <strong>të</strong> histokompatibilitetit <strong>të</strong> madh (MHC) (Silver 1992). Në nyjat<br />

limfatike, tashmë qelizat dendritike <strong>të</strong> pjekura, nxisin në mënyrë eficiente përgjigjen<br />

imune prej çdo qelize-T <strong>me</strong> receptor që ësh<strong>të</strong> specifik për kompleksin MHC-peptidi<br />

i huaj në sipërfaqen e qelizës dendritike (Shortman & Liu 2002). Antigjenet endogjene<br />

prej infeksionit viral i qelizave dendritike përpunohen dhe <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> molekulave<br />

MHC I prezantohen për qelizat-T CD8 . Antigjenet ekzogjene via molekulave<br />

MHC II prezantohen për limfocitet-T CD4. Në mënyrë alternative, qelizat dendritike<br />

mund <strong>të</strong> prezantojnë antigjenet <strong>të</strong> cilët i kanë marrë prej qelizave <strong>të</strong> infektuara, ose nga<br />

transferimi prej qelizave dendritike fqinje në nyjat limfatike, e <strong>të</strong> cilat pastaj iniciojnë<br />

përgjigje <strong>të</strong> qelizës-T CD8 <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> procesit <strong>të</strong> quajtur prezantim-kryqor (cross-presentation)<br />

(Belz 2004, Heath 2004, Wilson 2006). Qeliza-T e aktivizuar rishtas <strong>me</strong>rr<br />

funksion <strong>të</strong> qelizës efektore dhe migron në vendin e infeksionit në mushkëri, ku ato<br />

ushtrojnë aktivitetet e tyre antivirale (figura 3).<br />

Pas shërimit nga infeksioni, mbetet <strong>me</strong>morja imunologjike, e cila siguron që individi <strong>të</strong><br />

kontrollojë më mirë infeksionin pasues <strong>me</strong> <strong>të</strong> njëjtin patogjen (Ah<strong>me</strong>d & Gray 1996).<br />

Memorja mbahet nga qelizat-T antigjenspecifike <strong>të</strong> cilat mbesin në numër më <strong>të</strong> madh,<br />

kanë nevojë më <strong>të</strong> vogël për sinjale kostimuluese krahasuar <strong>me</strong> qelizat-T native, dhe<br />

reagojnë më shpejt në restimulimin antigjenik (Woodland & Scott 2005). Gjithashtu<br />

ekziston dëshmi në favor <strong>të</strong> akumulimit specifik në mushkëri <strong>të</strong> qelizave-T <strong>me</strong>moruese<br />

CD8 specifike për influencën, për mbrojtje <strong>të</strong> <strong>me</strong>njëhersh<strong>me</strong> imunologjike kundër riinfeksioneve<br />

pulmonale (de Bree 2005, Wiley 2001b). Gja<strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong> influencës,<br />

që <strong>të</strong> dy llojet, qelizat-T <strong>me</strong>moruese CD4 dhe CD8 reagojnë dhe ndërmje<strong>të</strong>sojnë në<br />

kontrollimin imunologjik <strong>të</strong> re-infeksionit, i cili për dallim nga infeksioni primar, gja<strong>të</strong><br />

<strong>të</strong> cilit pastrimi viral varej prej limfociteve-T CD8 (Woodland 2003).<br />

Karakteristik tje<strong>të</strong>r e rëndësish<strong>me</strong>, për shembull te infeksioni i influencës, ësh<strong>të</strong> se limfocitet-T<br />

CD4 ndihmojnë limfocitet-B për <strong>të</strong> prodhuar antitrupa anti-HA dhe anti-<br />

NA (figura 3). Epitopet e HA-së <strong>të</strong> njohur nga qelizat-T ndihmëse CD4 nuk janë <strong>të</strong><br />

njëj<strong>të</strong> <strong>me</strong> ata që njihen nga antitrupat. Qelizat-T ndihmëse (Th) gjithashtu mund <strong>të</strong><br />

promovojnë krijimin e limfociteve-T citotoksike CD8 specifike për virus. Më tej, qelizat<br />

Th mund <strong>të</strong> ndahen së paku në qeliza Th1 dhe Th2, bazuar në tipin e citokineve<br />

që ato prodhojnë. Te minj<strong>të</strong>, infeksioni i influencës indukton përgjigje <strong>të</strong> fuqish<strong>me</strong><br />

Th1, porse gjithashtu në mushkëri<strong>të</strong> e shtazës së infektuar janë gjetur edhe citokinet<br />

Th2 (IL-4, IL-5, IL-6, IL-10). Te infeksionet e influencës, limfocitet-T citotoksike<br />

CD8 (CTL) njohin epitopet e HA ose proteinave <strong>të</strong> brendsh<strong>me</strong> M, NP ose PB2 <strong>të</strong><br />

prezantuara nga molekulat MHC I (Treanor 2005). Varësisht nga specificiteti i tyre<br />

antigjenik, CTL-<strong>të</strong> mund <strong>të</strong> jenë subtipspecifike ose, në rast se ato njohin antigjenet<br />

interne, <strong>të</strong> tregojnë reagim kryqore <strong>të</strong> gjerë <strong>me</strong> sojet e influencës A. Eksperi<strong>me</strong>ntet në

shtazë, duke përdorur transferin adoptiv <strong>të</strong> CTL-ve, kanë sqaruar proliferimin e tyre<br />

dhe skemën migratore gja<strong>të</strong> infeksionit (Lawrence & Braciale 2004, Lawrence 2005),<br />

si dhe potencialin e tyre për ndërmje<strong>të</strong>sim në shërimin prej infeksionit <strong>të</strong> influencës.<br />

Mirëpo, ato nuk janë absolutisht <strong>të</strong> nevojsh<strong>me</strong> për kontrollimin e influencës.<br />

Te njerëzit, përgjigjja e limfociteve-T arrin shkallën më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> afërsisht pas 14 di<strong>të</strong>sh<br />

nga infeksioni, dhe se nivelet e CTL-ve specifike për influencën, te <strong>të</strong> rriturit korelojnë<br />

<strong>me</strong> zvogëlimin e kohës dhe <strong>të</strong> nivelit <strong>të</strong> replikimit <strong>të</strong> virusit. Qelizat-T CD8<br />

<strong>me</strong>moruese mund <strong>të</strong> luajnë rol në zbutjen e sëmundjes dhe ndihmojnë shërimin pas<br />

reinfeksionit. Nga studi<strong>me</strong>t më <strong>të</strong> reja në shtazë dëshmohet se, përgjigjja imune në reinfeksion<br />

në mushkëri përbëhet prej disa fazave <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> në <strong>me</strong>s vete, <strong>të</strong> cilat nga<br />

aspekti kohor dhe anatomik, janë <strong>të</strong> ndara. Faza e parë ndërmje<strong>të</strong>sohet prej qelizave-T<br />

<strong>me</strong>moruese, <strong>të</strong> cilat janë rezidente në rrugët ajrore <strong>të</strong> mushkërive (Woodland & Radall<br />

2004). Ësh<strong>të</strong> e rëndësish<strong>me</strong> se këto qeliza janë në gjendje <strong>të</strong> reagojnë në shenjën e parë<br />

<strong>të</strong> infeksionit, kur ngarkimi viral ende ësh<strong>të</strong> shumë i ulët. Pasi që nuk janë në gjendje<br />

që <strong>të</strong> shumohen, si pasojë e rrethanave kufizuese në rrugët ajrore, ato mund <strong>të</strong> prodhojnë<br />

citokine, <strong>të</strong> cilat mund <strong>të</strong> limitojnë replikimin viral dhe përhapjen në qelizat<br />

epiteliale <strong>të</strong> afërta. Faza e dy<strong>të</strong> e përgjigjes ndërmje<strong>të</strong>sohet prej qelizave-T <strong>me</strong>moruese<br />

<strong>të</strong> cilat grumbullohen shpej<strong>të</strong> në rrugët ajrore qysh di<strong>të</strong>t e para <strong>të</strong> përgjigjes. Në fazën e<br />

tre<strong>të</strong> ngjan ekspansioni i qelizave-T <strong>me</strong>moruese <strong>të</strong> formuara në organet sekondare limfoide.<br />

Këto qeliza <strong>me</strong>moruese proliferojnë në organet limfoide për disa di<strong>të</strong> dhe arrijnë<br />

në rrugët ajrore tek pas rreth 5 di<strong>të</strong>sh nga infeksioni (Woodland & Randall 2004). Se<br />

këto modele komplekse <strong>të</strong> gjeneruara prej eksperi<strong>me</strong>nteve në shtazë, a mund <strong>të</strong> vlejnë<br />

për situa<strong>të</strong>n që zhvillohet te njeriu, ësh<strong>të</strong> e paqar<strong>të</strong>. Mirëpo, njohja më e mirë e tipave<br />

<strong>të</strong> përgjigjeve imune te njerëzit dhe gjenerimit dhe mbajtjes së përgjigjes efektive <strong>me</strong><br />

qeliza-T <strong>me</strong>moruese gja<strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong> influencës, ësh<strong>të</strong> esenciale për përmirësimin<br />

e strategjive <strong>të</strong> ardhsh<strong>me</strong> vaksinuese.<br />

Konkluzion<br />

Ne kemi parë se si infeksioni <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> influencës çon në zhvillimin akut <strong>të</strong> sëmundjes<br />

respiratore febrile. Patogjeneza karakterizohet prej replikimit <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong> dhe përhapjes<br />

së virusit në mushkëri, duke shkaktuar inflamacion lokal dhe sistemik dhe lirim citokinesh.<br />

Këto ngjarje, së bashku <strong>me</strong> përgjigjen imune adaptive, ndihmojnë në zvogëlimin<br />

e shumëzimit <strong>të</strong> viruseve, eliminimin e viruseve dhe në shpejtimin e shërimit <strong>të</strong><br />

sëmundjes. Përgjigjja imune humorale dhe qelizore, e provokuar prej infeksionit ose<br />

vaksinimit, individit ose populla<strong>të</strong>s, ju siguron imunitet mbroj<strong>të</strong>s kohëgja<strong>të</strong> kundër<br />

sojeve <strong>të</strong> afërta virale. Mirëpo, influenca mund t’i ikë këtij imuniteti <strong>të</strong> nxitur nga infeksioni<br />

ose vaksinimi, <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> antigenic shift dhe draft, që rezulton <strong>me</strong> shpërthi<strong>me</strong><br />

epidemike dhe pandemike. Përmirësi<strong>me</strong>t teknike, përfshirë edhe studi<strong>me</strong>t gjenetike<br />

dhe funksionale, do <strong>të</strong> ndihmojnë për <strong>të</strong> kuptuar më në thellësi patogjenezën e sojeve <strong>të</strong><br />

influencës që zo<strong>të</strong>rojnë aktualisht ose në <strong>të</strong> kaluarën historike. Kjo dije dhe <strong>të</strong> kuptuarit<br />

e përparuar <strong>të</strong> <strong>me</strong>kanizmave <strong>të</strong> mbrojtjes imune te mushkëri<strong>të</strong> e njeriut, më në fund do<br />

<strong>të</strong> facilitojnë zhvillimin e mënyrave më <strong>të</strong> mira mjekuese dhe <strong>të</strong> vaksinave më efektive,<br />

kundër sojeve aktuale dhe <strong>të</strong> ardhsh<strong>me</strong> <strong>të</strong> influencës, për shpërndarje në <strong>të</strong>rë bo<strong>të</strong>n.<br />

97

98<br />

Referenca<br />

1. Abramson JS, Wheeler JG, Parce JW, et al. Suppression of endocytosis in neutrophils by<br />

influenza A virus in vitro. J Infect Dis 1986; 154: 456-63. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=3734493<br />

2. Achdout H, Arnon TI, Markel G, et al. Enhanced recognition of human NK receptors after<br />

influenza virus infection. J Immunol 2003; 171: 915-23. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=12847262<br />

3. Ah<strong>me</strong>d R, Gray D. Immunological <strong>me</strong>mory and protective immunity: understanding their<br />

relation. Science 1996; 272: 54-60. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8600537<br />

4. Akira S, Takeda K. Toll-like receptor signalling. Nat Rev Immunol 2004; 4: 499-511. http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15229469<br />

5. Alford RH, Kasel JA, Gerone PJ, Knight V. Human influenza resulting from aerosol inhalation.<br />

Proc Soc Exp Biol Med 1966; 122: 800-4. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=5918954<br />

6. Apisarnthanarak A, Kitphati R, Thongphubeth K, et al. Atypical avian influenza (<strong>H5N1</strong>). E<strong>me</strong>rg<br />

Infect Dis 2004; 10: 1321-4. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15324560<br />

7. Baigent SJ, McCauley JW. <strong>Influenza</strong> type A in humans, mammals and birds: determinants<br />

of virus virulence, host-range and interspecies transmission. Bioessays 2003; 25: 657-71.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12815721<br />

8. Beigel JH, Farrar J, Han AM, et al. Avian influenza A (<strong>H5N1</strong>) infection in humans. N Engl J Med<br />

2005; 353: 1374-85. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16192482<br />

9. Belz GT, Smith CM, Kleinert L, et al. Distinct migrating and nonmigrating dendritic cell<br />

populations are involved in MHC class I-restricted antigen presentation after lung infection<br />

with virus. Proc Natl Acad Sci U S A 2004; 101: 8670-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15163797<br />

10. Bridges CB, Kuehnert MJ, Hall CB. Transmission of influenza: implications for control in<br />

health care settings. Clin Infect Dis 2003; 37: 1094-101. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=14523774<br />

11. Brydon EW, Morris SJ, Sweet C. Role of apoptosis and cytokines in influenza virus morbidity.<br />

FEMS Microbiol Rev 2005; 29: 837-50. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16102605<br />

12. Buxton Bridges C, Katz JM, Seto WH. Risk of influenza A (<strong>H5N1</strong>) infection among health care<br />

workers exposed to patients with influenza A (<strong>H5N1</strong>), Hong Kong. J Infect Dis 2000; 181: 344­<br />

8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10608786<br />

13. Cassidy LF, Lyles DS, Abramson JS. Synthesis of viral proteins in polymorphonuclear<br />

leukocytes infected with influenza A virus. J Clin Microbiol 1988; 26: 1267-70. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3045149<br />

14. Chan MC, Cheung CY, Chui WH, et al. Proinflammatory cytokine responses induced by<br />

influenza A (<strong>H5N1</strong>) viruses in primary human alveolar and bronchial epithelial cells. Respir Res<br />

2005; 6: 135. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16283933<br />

15. Chen W, Calvo PA, Malide D, et al. A novel influenza A virus mitochondrial protein<br />

that induces cell death. Nat Med 2001; 7: 1306-12. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=11726970<br />

16. Cheung CY, Poon LL, Lau AS, et al. Induction of proinflammatory cytokines in human<br />

macrophages by influenza A (<strong>H5N1</strong>) viruses: a <strong>me</strong>chanism for the unusual severity of human<br />

disease? Lancet 2002; 360: 1831-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12480361<br />

17. Chotpitayasunondh T, Ungchusak K, Hanshaoworakul W, et al. Human disease from influenza<br />

A (<strong>H5N1</strong>), Thailand, 2004. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2005; 11: 201-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15752436<br />

18. Cox NJ, Kawaoka Y. Orthomyxoviruses: <strong>Influenza</strong>. In: Topley & Wilson’s Microbiology and<br />

Microbial Infections, 9th ed., Collier L, Balows A., Sussman M., eds., Edward Arnold, London<br />

Vol.1, 1997: 385-433.

19. Daniels RS, Douglas AR, Skehel JJ, et al. Antigenic analyses of influenza virus haemagglutinins<br />

with different receptor-binding specificities. Virology 1984; 138: 174-7. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=6208680<br />

20. de Bree GJ, van Leeuwen EM, Out TA, Jansen HM, Jonkers RE, van Lier RA. Selective<br />

accumulation of differentiated CD8+ T cells specific for respiratory viruses in the human lung.<br />

J Exp Med 2005; 202: 1433-42. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16301748<br />

21. Flint SJ, Enquist LW, Racaniello VR, Skalka AM. Principles of virology. Molecular biology,<br />

pathogenesis, and control of animal viruses. 2nd Edition, ASM Press, Washington, DC, USA,<br />

2004<br />

22. Gamblin SJ, Haire LF, Russell RJ, et al. The structure and receptor binding properties of the<br />

1918 influenza hemagglutinin. Science 2004; 303: 1838-42. Epub 2004 Feb 5. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14764886<br />

23. Garcia-Sastre A, Egorov A, Matassov D, et al. <strong>Influenza</strong> A virus lacking the NS1 gene replicates<br />

in interferon-deficient systems. Virology 1998; 252: 324-30. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=9878611<br />

24. Garcia-Sastre A. Antiviral response in pandemic influenza viruses. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2006 (in<br />

press).<br />

25. Goto H, Kawaoka Y. A novel <strong>me</strong>chanism for the acquisition of virulence by a human<br />

influenza A virus. Proc Natl Acad Sci U S A 1998; 95: 10224-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=9707628<br />

26. Guillot L, Le Goffic R, Bloch S, et al. Involve<strong>me</strong>nt of toll-like receptor 3 in the immune response<br />

of lung epithelial cells to double-stranded RNA and influenza A virus. J Biol Chem 2005; 280:<br />

5571-80. Epub 2004 Dec 3. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15579900<br />

27. Hall WJ, Douglas RG Jr, Hyde RW, Roth FK, Cross AS, Speers DM. Pulmonary <strong>me</strong>chanics after<br />

uncomplicated influenza A infection. Am Rev Respir Dis 1976; 113: 141-8. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1247227<br />

28. Hayden FG, Fritz R, Lobo MC, Alvord W, Strober W, Straus SE. Local and systemic cytokine<br />

responses during experi<strong>me</strong>ntal human influenza A virus infection. Relation to symptom<br />

formation and host defense. J Clin Invest 1998; 101: 643-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=9449698<br />

29. Heath WR, Belz GT, Behrens GM, et al. Cross-presentation, dendritic cell subsets, and the<br />

generation of immunity to cellular antigens. Immunol Rev 2004; 199: 9-26. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15233723<br />

30. Hem<strong>me</strong>s JH, Winkler KC, Kool SM. Virus survival as a seasonal factor in influenza and<br />

polimyelitis. Nature 1960; 188: 430-1. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=13713229<br />

31. Horner GJ, Gray FD Jr. Effect of uncomplicated, presumptive influenza on the diffusing<br />

capacity of the lung. Am Rev Respir Dis 1973; 108: 866-9. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=4741881<br />

32. Hulse DJ, Webster RG, Russell RJ, Perez DR. Molecular determinants within the surface<br />

proteins involved in the pathogenicity of <strong>H5N1</strong> influenza viruses in chickens. J Virol 2004; 78:<br />

9954-64. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15331729<br />

33. Ishikawa E, Nakazawa M, Yoshinari M, Minami M. Role of tumor necrosis factor-related<br />

apoptosis-inducing ligand in immune response to influenza virus infection in mice. J Virol<br />

2005; 79: 7658-63. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15919918<br />

34. Johansson BE, Bucher DJ, Kilbourne ED. Purified influenza virus hemagglutinin and<br />

neuraminidase are equivalent in stimulation of antibody response but induce contrasting<br />

types of immunity to infection. J Virol 1989; 63: 1239-46. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=2915381<br />

35. Katz JM, Lim W, Bridges CB, et al. Antibody response in individuals infected with avian<br />

influenza A (<strong>H5N1</strong>) viruses and detection of anti-H5 antibody among household and social<br />

contacts. J Infect Dis 1999; 180: 1763-70. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10558929<br />

99

100<br />

36. Katze MG, DeCorato D, Krug RM. Cellular mRNA translation is blocked at both initiation and<br />

elongation after infection by influenza virus or adenovirus. J Virol 1986; 60: 1027-39. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3023655<br />

37. Kondo S, Abe K. The effects of influenza virus infection on FEV1 in asthmatic children. The<br />

ti<strong>me</strong>-course study. Chest 1991; 100: 1235-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1935277<br />

38. Lawrence CW, Braciale TJ. Activation, differentiation, and migration of naive virus-specific<br />

CD8+ T cells during pulmonary influenza virus infection. J Immunol 2004; 173: 1209-18.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15240712<br />

39. Lawrence CW, Ream RM, Braciale TJ. Frequency, specificity, and sites of expansion of CD8+<br />

T cells during primary pulmonary influenza virus infection. J Immunol 2005; 174: 5332-40.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15843530<br />

40. Legge KL, Braciale TJ. Accelerated migration of respiratory dendritic cells to the regional<br />

lymph nodes is limited to the early phase of pulmonary infection. Immunity 2003; 18: 265-77.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12594953<br />

41. Levandowski RA, Gerrity TR, Garrard CS. Modifications of lung clearance <strong>me</strong>chanisms by<br />

acute influenza A infection. J Lab Clin Med 1985; 106: 428-32. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=4045299<br />

42. Lipatov AS, Andreansky S, Webby RJ, et al. Pathogenesis of Hong Kong <strong>H5N1</strong> influenza virus<br />

NS gene reassortants in mice: the role of cytokines and B- and T-cell responses. J Gen Virol<br />

2005; 86: 1121-30. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15784906<br />

43. Little JW, Douglas RG Jr, Hall WJ, Roth FK. Attenuated influenza produced by experi<strong>me</strong>ntal<br />

intranasal inoculation. J Med Virol 1979; 3: 177-88. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=479857<br />

44. Little JW, Hall WJ, Douglas RG Jr, Mudholkar GS, Speers DM, Patel K. Airway hyperreactivity<br />

and peripheral airway dysfunction in influenza A infection. Am Rev Respir Dis 1978; 118: 295­<br />

303. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=358877<br />

45. Mandelboim O, Lieberman N, Lev M, et al. Recognition of haemagglutinins on virus-infected<br />

cells by NKp46 activates lysis by human NK cells. Nature 2001; 409: 1055-60. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11234016<br />

46. Matrosovich M, Tuzikov A, Bovin N, et al. Early alterations of the receptor-binding properties<br />

of H1, H2, and H3 avian influenza virus hemagglutinins after their introduction into mammals.<br />

J Virol 2000; 74: 8502-12. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10954551<br />

47. Matrosovich MN, Matrosovich TY, Gray T, Roberts NA, Klenk HD. Human and avian influenza<br />

viruses target different cell types in cultures of human airway epithelium. Proc Natl Acad Sci<br />

U S A 2004; 101: 4620-4. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15070767<br />

48. McCullers JA, Rehg JE. Lethal synergism between influenza virus and Streptococcus<br />

pneumoniae: characterization of a mouse model and the role of platelet-activating factor<br />

receptor. J Inf Dis 2002; 186: 341-50. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12134230<br />

49. Mori I, Komatsu T, Takeuchi K, Nakakuki K, Sudo M, Kimura Y. In vivo induction of apoptosis<br />

by influenza virus. J Gen Virol 1995; 76: 2869-73. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=7595397<br />

50. Olofsson S, Kumlin U, Dimock K, Arnberg N. Avian influenza and sialic acid receptors: more<br />

than <strong>me</strong>ets the eye? Lancet Infect Dis 2005; 5: 184-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15766653<br />

51. Palladino G, Mozdzanowska K, Washko G, Gerhard W. Virus-neutralizing antibodies of<br />

immunoglobulin G (IgG) but not of IgM or IgA isotypes can cure influenza virus pneumonia<br />

in SCID mice. J Virol 1995; 69: 2075-81. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7884853<br />

52. Park CH, Ishinaka M, Takada A, The invasion routes of neurovirulent A/Hong Kong/483/97<br />

(<strong>H5N1</strong>) influenza virus into the central nervous system after respiratory infection in mice. Arch<br />

Virol 2002; 147: 1425-36. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12111416

101<br />

53. Peiris JS, Yu WC, Leung CW, et al. Re-e<strong>me</strong>rgence of fatal human influenza A subtype <strong>H5N1</strong><br />

disease. Lancet 2004; 363: 617-9. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14987888<br />

54. Piqueras B, Connolly J, Freitas H, Palucka AK, Banchereau J. Upon viral exposure myeloid and<br />

plasmacytoid dendritic cells produce three waves of distinct chemokines to recruit immune<br />

effectors. Blood 2005; Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16317096<br />

55. Renegar KB, Small PA Jr, Boykins LG, Wright PF. Role of IgA versus IgG in the control of<br />

influenza viral infection in the murine respiratory tract. J Immunol 2004; 173: 1978-86.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15265932<br />

56. Sanz-Ezquerro JJ, Zurcher T, de la Luna S, Ortin J, Nieto A. The amino-terminal one-third of<br />

the influenza virus PA protein is responsible for the induction of proteolysis. J Virol 1996; 70:<br />

1905-11. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8627716<br />

57. Schmitz N, Kurrer M, Bachmann MF, Kopf M. Interleukin-1 is responsible for acute lung<br />

immunopathology but increases survival of respiratory influenza virus infection. J Virol 2005;<br />

79: 6441-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15858027<br />

58. Shortman K, Liu YJ. Mouse and human dendritic cell subtypes. Nat Rev Immunol 2002; 2: 151­<br />

61. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11913066<br />

59. Silver ML, Guo HC, Strominger JL, Wiley DC. Atomic structure of a human MHC molecule<br />

presenting an influenza virus peptide. Nature 1992; 360: 367-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=1448154<br />

60. Taubenberger JK. <strong>Influenza</strong> virus hemagglutinin cleavage into HA1, HA2: no laughing matter.<br />

Proc Natl Acad Sci U S A 1998; 95: 9713-5. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9707539<br />

61. To KF, Chan PK, Chan KF, et al. Pathology of fatal human infection associated with avian<br />

influenza A <strong>H5N1</strong> virus. J Med Virol 2001; 63: 242-6. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=11170064<br />

62. Tran TH, Nguyen TL, Nguyen TD, et al. Avian influenza A (<strong>H5N1</strong>) in 10 patients in Vietnam. N<br />

Engl J Med 2004; 350: 1179-88. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14985470<br />

63. Treanor JJ. <strong>Influenza</strong> virus. In: Mandell GL, Bennett JE, Dolin R, eds. Mandell, Douglas, and<br />

Bennett’s Principles and Practice of Infectious Diseases. 6th ed. Churchill Livingstone; 2004:<br />

2060-2085.<br />

64. Tsitoura DC, Kim S, Dabbagh K, Berry G, Lewis DB, U<strong>me</strong>tsu DT. Respiratory infection with<br />

influenza A virus interferes with the induction of tolerance to aeroallergens. J Immunol 2000;<br />

165: 3484-91. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10975869<br />

65. Tumpey TM, Basler CF, Aguilar PV, et al. Characterization of the reconstructed 1918 Spanish<br />

influenza pandemic virus. Science 2005; 310: 77-80. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16210530<br />

66. Uiprasertkul M, Puthavathana P, Sangsiriwut K, et al. <strong>Influenza</strong> A <strong>H5N1</strong> replication<br />

sites in humans. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2005; 11: 1036-41. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16022777<br />

67. Ungchusak K, Auewarakul P, Dowell SF, et al. Probable person-to-person transmission of<br />

avian influenza A (<strong>H5N1</strong>). N Engl J Med 2005; 352: 333-40. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15668219<br />

68. Utell MJ, Aquilina AT, Hall WJ, et al. Develop<strong>me</strong>nt of airway reactivity to nitrates in subjects<br />

with influenza. Am Rev Respir Dis 1980; 121: 233-41. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7362132<br />

69. Weis W, Brown JH, Cusack S, Paulson JC, Skehel JJ, Wiley DC. Structure of the influenza virus<br />

haemagglutinin complexed with its receptor, sialic acid. Nature 1988; 333: 426-31. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3374584<br />

70. Wiley JA, Cerwenka A, Harkema JR, Dutton RW, Harmsen AG. Production of interferongamma<br />

by influenza hemagglutinin-specific CD8 effector T cells influences the develop<strong>me</strong>nt<br />

of pulmonary immunopathology. Am J Pathol 2001a; 158: 119-30. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=11141485

102<br />

71. Wiley JA, Hogan RJ, Woodland DL, Harmsen AG. Antigen-specific CD8(+) T cells persist in the<br />

upper respiratory tract following influenza virus infection. J Immunol 2001b; 167: 3293-9.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11544317<br />

72. Wiley JA, Tighe MP, Harmsen AG. Upper respiratory tract resistance to influenza infection is<br />

not prevented by the absence of either nasal-associated lymphoid tissue or cervical lymph<br />

nodes. J Immunol 2005; 175: 3186-96. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16116209<br />

73. Wilson NS, Behrens GMN, Lundie RJ, Systemic activation of dendritic cells by TLR ligands or<br />

malaria infection impairs cross cross-priming and anti-viral immunity. Nat Immunol 2006 (in<br />

press)<br />

74. Woodland DL. Cell-<strong>me</strong>diated immunity to respiratory virus infections. Curr Opin Immunol<br />

2003; 15: 430-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12900275<br />

75. Woodland DL, Randall TD. Anatomical features of anti-viral immunity in the respiratory tract.<br />

Semin Immunol 2004; 16: 163-70. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15130500<br />

76. Woodland DL, Scott I. T cell <strong>me</strong>mory in the lung airways. Proc Am Thorac Soc 2005; 2: 126-31.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16113480<br />

77. Yeldandi AV, Colby TV. Pathologic features of lung biopsy speci<strong>me</strong>ns from influenza<br />

pneumonia cases. Hum Pathol 1994; 25: 47-53. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=8314260<br />

78. Yen HL, Herlocher LM, Hoffmann E, et al. Neuraminidase inhibitor-resistant influenza viruses<br />

may differ substantially in fitness and transmissibility. Antimicrob Agents Chemother 2005;<br />

49: 4075-84. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16189083<br />

79. Yuen KY, Chan PK, Peiris M, et al. Clinical features and rapid viral diagnosis of human disease<br />

associated with avian influenza A <strong>H5N1</strong> virus. Lancet 1998; 351: 467-71. http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=9482437<br />

80. Yuen KY, Wong SS. Human infection by avian influenza A <strong>H5N1</strong>. Hong Kong Med J 2005; 11:<br />

189-99. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15951584

Kapitulli 5: Gatishmëria pandemike<br />

Gustavo Reyes-Terán dhe René Gottschalk<br />

Hyrje<br />

Pandemi<strong>të</strong> e mëhersh<strong>me</strong> <strong>të</strong> influencës<br />

103<br />

Dihet për paraqitjen e tri pandemive (epidemive bo<strong>të</strong>rore) <strong>të</strong> influencës deri më<br />

tash, <strong>të</strong> gjitha <strong>të</strong> shkaktuara nga viruset e influencës A. Kur paraqitet ndryshim<br />

signifikant së paku në njërën nga proteinat sipërfaqësore <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës,<br />

HA dhe NA, a<strong>të</strong>herë askush nuk ka imunitet ndaj këtij virusi <strong>të</strong>rësisht <strong>të</strong> ri. Nëse<br />

virusi fiton veti për transmision efikas nga njeriu-në-njeri dhe mund <strong>të</strong> replikohet<br />

te njeriu, duke shkaktuar sëmundje serioze, a<strong>të</strong>herë mund <strong>të</strong> paraqitet pandemia.<br />

Kështu ka ngjarë në vitin 1918 (“gripi spanjoll”, i shkaktuar nga subtipi H1N1),<br />

në vitin 1957 (“gripi aziatik”, i shkaktuar nga subtipi H2N2) dhe në vitin 1968<br />

(“gripi i Hong-Kong-ut”, i shkaktuar nga subtipi H3N2). Vlerësi<strong>me</strong>t konservative<br />

sugjerojnë se mortaliteti i pandemisë së vitit 1918 ishte 20 deri 40 milionë.<br />

Mirëpo, studi<strong>me</strong>t e fundit nga Afrika dhe Azia tregojnë se numri i viktimave në<br />

mbarë bo<strong>të</strong>n mund <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> qenë në <strong>me</strong>s 50-100 milionë (Johnson 2002).<br />

Eksper<strong>të</strong>t e influencës kanë vlerësuar, se pandemia e ardhsh<strong>me</strong>, për dy vjet, ve<strong>të</strong>m<br />

në vendet e industrializuara, mund <strong>të</strong> rezultojë deri në 130 milionë vizita ambulatore,<br />

2 milionë hospitalizi<strong>me</strong> dhe 650,000 vdekje. Efekti në shtetet në zhvillim<br />

besohet se do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më i madh (WHO 2004). Paraqitja e një pandemie<br />

<strong>të</strong> influencës <strong>të</strong> tipit <strong>të</strong> 1918-<strong>të</strong>s në di<strong>të</strong>t e sot<strong>me</strong>, globalisht, llogaritet se do <strong>të</strong><br />

shkaktonte 180-360 milionë vdekje (Osterholm 2005).<br />

Kërcënimi pandemik <strong>H5N1</strong><br />

Deri më tani (janar 2006), në Lindjen e Largët kanë raportuar nën<strong>të</strong> shtete për<br />

shpërthi<strong>me</strong> epidemike në shpendët e fermave <strong>të</strong> virusit avian <strong>të</strong> influencës <strong>H5N1</strong><br />

tejet patogjenik: në Kore, Vietnam, Japoni, Tailandë, Kamboxhë, Laos, Indonezi,<br />

Kinë dhe Malajzi. Epidemi<strong>të</strong> në Japoni, Malajzi dhe Kore kanë qenë <strong>të</strong> kontrolluara<br />

<strong>me</strong> sukses, mirëpo, duket se virusi ka mbetur endemik në disa nga shtetet e<br />

prekura. Epidemi<strong>të</strong> në Azinë Juglindore kanë rezultuar <strong>me</strong> vdekjen ose shka<strong>të</strong>rrimin<br />

e më se 150 milionë zogjve dhe <strong>me</strong> pasoja serioze për agrikulturën, e sidomos<br />

për shumicën e fer<strong>me</strong>rëve ruralë, <strong>të</strong> cilët bazohen në ferma <strong>të</strong> vogla oborresh për<br />

<strong>të</strong> siguruar ushqimin dhe <strong>të</strong> ardhurat e tyre.<br />

Epidemi<strong>të</strong> e fundit <strong>të</strong> sojit virusal <strong>të</strong> njëj<strong>të</strong> në zogj në Rusi, Kazakistan, Turqi,<br />

Rumuni dhe Kroaci, japinë dëshmi se ai ësh<strong>të</strong> përhapur përtej vatrave iniciale<br />

(WHO 2005a, WHO 2005b).<br />

Rastet humane <strong>të</strong> influencës A aviane (<strong>H5N1</strong>), shumica e <strong>të</strong> cilave ndërlidhen<br />

<strong>me</strong> kontaktin e tyre direkt <strong>me</strong> shpendët e vdekura ose <strong>të</strong> sëmura në zonat rurale,

104<br />

Tabela 1: Numri kumulativ i rasteve <strong>të</strong> konfirmuara humane <strong>të</strong> influencës A aviane/<strong>H5N1</strong>,<br />

<strong>të</strong> raportuara në OBSH deri në janar 25, 2006 (OBSH 2005c) *<br />

Raste** Vdekje<br />

Vietnam 93 42<br />

Tajlandë 22 14<br />

Kamboxhia 4 4<br />

Indonezi 19 14<br />

Kinë 10 7<br />

Turqi 4 2<br />

Gjithsejt 152 83<br />

* OBSH raporton ve<strong>të</strong>m rastet e konfirmuara nga laboratori.<br />

** Numri i përgjithshëm i rasteve përfshin dhe numrin e vdekjeve<br />

janë vërtetuar në gjash<strong>të</strong> shtete: Vietnam, Tailandë, Kamboxhia, Indonezi, Kinë<br />

dhe Turqi (shih tabelën 1). Numrat e rasteve humane <strong>të</strong> konfirmuara <strong>të</strong> infeksioneve<br />

<strong>me</strong> influenca A aviane (<strong>H5N1</strong>) raportohen te OBSH-ja dhe azhurnohen<br />

rregullisht në uebfaqen e OBSH-së (WHO 2005c).<br />

Hulumti<strong>me</strong>t e fundit flasin për a<strong>të</strong>, se virusi i 1918-<strong>të</strong>s ka mundur <strong>të</strong> mos je<strong>të</strong><br />

virus reasortant (sikurse ata <strong>të</strong> pandemive <strong>të</strong> vitit 1957 dhe 1968), por më tepër<br />

soj i pas<strong>të</strong>r i tipit avian, i cili ësh<strong>të</strong> adaptuar te njerëzit (Taubenberger 2005).<br />

Ekzistojnë disa <strong>të</strong> dhëna se, patogjeniteti i lar<strong>të</strong> i virusit <strong>të</strong> 1918-<strong>të</strong>s ndërlidhet <strong>me</strong><br />

adaptimin në mënyrë <strong>të</strong> <strong>me</strong>njëhersh<strong>me</strong> <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës aviane te njerëzit.<br />

Ngjashmëria intrigante në numrin e ndryshi<strong>me</strong>ve në proteinat e poli<strong>me</strong>razës në<br />

<strong>të</strong> dy sojet, a<strong>të</strong> <strong>të</strong> 1918-<strong>të</strong>s dhe a<strong>të</strong> në qarkullim kohët e fundit, sojet tejet patogjenikë<br />

<strong>të</strong> viruseve <strong>H5N1</strong> aviane, që kanë shkaktuar fatalitet te njerëzit (Taubenberger<br />

2005), ësh<strong>të</strong> arsye për brengosje.<br />

Duke konsideruar se <strong>H5N1</strong> antigjenikisht ësh<strong>të</strong> i ri, ësh<strong>të</strong> tejet patogjenik për<br />

njerëzit dhe se mund <strong>të</strong> fitojë af<strong>të</strong>si për transmision efikas nga njeriu-në-njeri,<br />

Organizata Bo<strong>të</strong>rore për Shënde<strong>të</strong>si (OBSH) në vitin 1997 ka bërë thirrjen për <strong>të</strong><br />

gjitha shtetet që <strong>të</strong> përgatiten për pandeminë e radhës, e cila ësh<strong>të</strong> vlerësuar “si e<br />

pashmangsh<strong>me</strong> dhe <strong>me</strong> siguri si e afërt” (BWHO 2004), dhe ka bërë azhurnimin<br />

e planit <strong>të</strong> vet <strong>të</strong> gatishmërisë pandemike në prill 2005 (WHO 2005d).<br />

Gatishmëria pandemike për influencën<br />

Planifikimi ësh<strong>të</strong> esencial për reduktimin ose ngadalësimin e transmisionit <strong>të</strong> sojit<br />

pandemik <strong>të</strong> influencës dhe për uljen, ose së paku për ngadalësimin e shpej<strong>të</strong>sisë<br />

së paraqitjes kohore <strong>të</strong> rasteve, hospitalizi<strong>me</strong>ve dhe vdekjeve. Gatishmëria do<br />

<strong>të</strong> ndihmojë në <strong>me</strong>naxhimin e shërbi<strong>me</strong>ve esenciale dhe do <strong>të</strong> reduktojë efektin<br />

ekonomik dhe social <strong>të</strong> pandemisë (WHO 2004).<br />

Modelet epidemiologjike tregojnë, se pandemia do <strong>të</strong> kishte efektin më <strong>të</strong> madh<br />

në shtetet më <strong>të</strong> varfëra, si rezultat i mbikëqyrjes dhe resurseve <strong>të</strong> kufizuara <strong>të</strong><br />

kujdesit shënde<strong>të</strong>sor, dhe po ashtu edhe i shëndetit <strong>të</strong> dobët <strong>të</strong> përgjithshëm dhe<br />

statusit nutricional jo <strong>të</strong> kënaqshëm <strong>të</strong> popullsisë (WHO 2004).

Fazat e pandemisë<br />

105<br />

Në mënyrë që <strong>të</strong> caktohet rendi i aksioneve gja<strong>të</strong> zhvilli<strong>me</strong>ve kryesore <strong>të</strong> caktuara<br />

pandemike, Plani i OBSH-së për gatishmërinë globale në influencë (WHO<br />

2005d), përmban disa faza. Çdo fazë shoqërohet <strong>me</strong> aksione ndërkombëtare dhe<br />

kombëtare publike shënde<strong>të</strong>sore. Aksionet nacionale që duhet <strong>të</strong> kryhen gja<strong>të</strong> çdo<br />

faze ndahen më tej sipas statusit nacional epidemiologjik. OBSH-ja rekomandon<br />

fuqishëm që shtetet <strong>të</strong> marrin në konsidera<strong>të</strong> aksionet nacionale, <strong>të</strong> propozuara<br />

në Planin e OBSH-së për gatishmërinë globale në influencë, kur <strong>të</strong> përpilojnë ose<br />

azhurnojnë planin nacional. Përmbledhja e këtyre fazave prezantohet në tabelën<br />

2. Sot, bota (janar 2006) gjendet në fazën e tre<strong>të</strong>, <strong>me</strong>qenëse subtipi i ri i virusit<br />

<strong>të</strong> influencës po shkakton sëmundje te njerëzit, porse ende nuk po qëndron dhe<br />

trans<strong>me</strong>tohet në mënyre efikase ndërmjet njerëzve.<br />

Periudha interpandemike<br />

dhe periudha e alarmit pandemik<br />

Mbikëqyrja<br />

Mbikëqyrja ësh<strong>të</strong> definuar si “grumbullim sistematik, analiza dhe interpretimi i<br />

pandërprerë i <strong>të</strong> dhënave pasojë-specifike <strong>me</strong> përdorim në planifikim, zbatim dhe<br />

vlerësim <strong>të</strong> përvojave <strong>të</strong> shëndetit publik”, dhe jo ve<strong>të</strong>m si grumbullim i thjesh<strong>të</strong><br />

i <strong>të</strong> dhënave (Flahault 1998). Prandaj, sistemi kohor, efikas dhe reprezentues i<br />

mbikëqyrjes, ësh<strong>të</strong> baza e kontrollit <strong>të</strong> sëmundjeve <strong>me</strong> prirje për përhapje epidemike<br />

(PPHSN 2004).<br />

Për <strong>të</strong> qenë e mundsh<strong>me</strong> që <strong>të</strong> hetohet grupi i pazakonshëm, ose numri i rasteve<br />

<strong>të</strong> sëmundjes, <strong>të</strong> cilat mund <strong>të</strong> jenë pasojë e një virusi <strong>të</strong> ri <strong>të</strong> influencës, për çdo<br />

shtet, ësh<strong>të</strong> esenciale <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> një sistem <strong>të</strong> paralajmërimit <strong>të</strong> hershëm për sëmundjet<br />

e njeriut. Me pjesëmarrje në Rrje<strong>të</strong>n globale <strong>të</strong> mbikëqyrjes së influencës,<br />

shteti kontribuon në hetimin e viruseve <strong>të</strong> influencës <strong>me</strong> potencial pandemik.<br />

Tipi i mbikëqyrjes do <strong>të</strong> varet prej asaj se soji <strong>me</strong> potencial pandemik i virusit <strong>të</strong><br />

influencës a ësh<strong>të</strong> zbuluar për <strong>të</strong> parën herë te shtazët sh<strong>të</strong>piake, te shtazët e egra<br />

apo te njeriu, si dhe në çfarë sipërfaqe gjeografike ësh<strong>të</strong> zbuluar ai soj i ri ose pritet<br />

se do <strong>të</strong> qarkullojë (WHO 2005e).<br />

Mbikëqyrja duhet <strong>të</strong> rezultojë <strong>me</strong> aksione. Përpara se <strong>të</strong> caktohen prioritetet e<br />

mbikëqyrjes, shtetet duhet <strong>të</strong> definojnë objektivat e mbikëqyrjes. Shpej<strong>të</strong>sia e<br />

konfirmimit laboratorik do <strong>të</strong> afektojë shpej<strong>të</strong>sinë e zbatimit <strong>të</strong> masave kontrolluese.<br />

OBSH rekomandon fuqishëm ndarjen e analizës së sojeve <strong>me</strong> potencial<br />

pandemik prej diagnozës rutine <strong>të</strong> influencës.<br />

Sistemi raportues nacional dhe internacional duhet <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> parasysh Rregulloren<br />

internacionale shënde<strong>të</strong>sore (IHR 2005).<br />

Gja<strong>të</strong> periudhës interpandemike dhe periudhës së alarmit pandemik (faza 1-5),<br />

mbikëqyrja në <strong>të</strong> gjitha shtetet duhet <strong>të</strong> synojë identifikimin e shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> sojit

106<br />

Tabela 2: Fazat sipas Planit <strong>të</strong> OBSH-së për gatishmëri globale në influencë <strong>të</strong> vitit 2005<br />

(bazuar në WHO 2005d).<br />

Periudha/faza Ngjarja<br />

Periudha interpandemike<br />

Faza 1 Te njeriu nuk detektohen subtipa <strong>të</strong> viruseve <strong>të</strong><br />

influencës. Te shtazët mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> i pranishëm subtipi i<br />

virusit <strong>të</strong> influencës që ka shkaktuar infeksione te njeriu.<br />

Nëse ësh<strong>të</strong> i pranishëm te shtazët, konsiderohet <strong>me</strong><br />

rrezik a <strong>të</strong> ulët për infektim ose për sëmundje <strong>të</strong> njeriut.<br />

Faza 2 Te njeriu nuk detektohet asnjë subtip i ri i virusit <strong>të</strong><br />

influencës. Mirëpo, subtipi i virusit <strong>të</strong> influencës që<br />

qarkullon në shtazë paraqet rrezik substancial a për<br />

sëmundje <strong>të</strong> njerëzve.<br />

Periudha e alarmit pandemik<br />

Faza 3 Infeksion/-e human/-e nga subtipi i ri, por jo <strong>me</strong><br />

transmision nga njeriu-në-njeri, ose së paku ve<strong>të</strong>m në<br />

rrethana <strong>të</strong> përhapjes nga kontakti i ngush<strong>të</strong>.<br />

Faza 4 Grup/-e <strong>të</strong> vogla <strong>me</strong> transmision <strong>të</strong> limituar nga<br />

njeriu-në-njeri, por përhapja ësh<strong>të</strong> tejet e lokalizuar, <strong>me</strong><br />

sugjerim që virusi nuk ësh<strong>të</strong> adaptuar aq mirë te njeriu b .<br />

Faza 5 Grup/-e më <strong>të</strong> mëdha, por transmisioni nga njeriunë-njeri<br />

ende e lokalizuar, <strong>me</strong> sugjerim që virusi po<br />

bëhet gjithnjë e më shumë i adaptuar te njeriu, mirëpo,<br />

ende nuk mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> plo<strong>të</strong>sisht transmisiv (rreziku<br />

substancial pandemik) b .<br />

Periudha pandemike<br />

Faza 6 Faza pandemike: transmision i rritur dhe i qëndrueshëm<br />

në populla<strong>të</strong>n gjenerale b .<br />

Periudha postpandemike<br />

Kthimi në periudhën interpandemike.<br />

a. Dallimi në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> fazës 1 dhe fazës 2 bazohet në rrezikun për infektim ose për sëmundje<br />

që rezulton nga sojet qarkulluese <strong>të</strong> influencës në shtazë. Dallimi do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> bazohej në<br />

faktorë <strong>të</strong> ndryshëm dhe në rëndësinë e tyre relative sipas gjendjes aktuale <strong>të</strong> dijes shkencore.<br />

Faktorët mund <strong>të</strong> përfshijnë: patogjenitetin në shtazë; paraqitjen te shtazët sh<strong>të</strong>piake dhe<br />

<strong>të</strong> fermave ose ve<strong>të</strong>m te ato <strong>të</strong> egra; se virusi a ësh<strong>të</strong> enzotik apo epizotik, gjeografikisht i<br />

lokalizuar ose i përhapur; informacione <strong>të</strong> tjera nga gjenomi viral; dhe/ose informacione <strong>të</strong><br />

tjera shkencore.<br />

b. Dallimi në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> fazës 3, fazës 4 dhe fazës 5 bazohet në vlerësimin e rrezikut <strong>të</strong><br />

pandemisë. Mund <strong>të</strong> konsiderohen faktorë <strong>të</strong> ndryshëm dhe në rëndësinë e tyre relative sipas<br />

gjendjes aktuale <strong>të</strong> dijes shkencore. Faktorët mund <strong>të</strong> përfshijnë: shkallën e transmisionit;<br />

lokacionin gjeografik dhe përhapjen; seriozitetin e sëmundjes; pranin e gjeneve <strong>të</strong> sojeve<br />

humane (nëse derivohen nga sojet animale); informacionet e tjera për gjenomin viral; dhe/<br />

ose informacionet e tjera shkencore.

107<br />

qarkullues dhe hetimin e hershëm dhe raportimin e sojit <strong>me</strong> potencial pandemik<br />

te shtazët dhe te njeriu. Shtetet e prekura nga rreziku pandemik, gjithashtu<br />

duhet <strong>të</strong> determinojnë sesa ësh<strong>të</strong> e përhapur epidemia, dhe se a ësh<strong>të</strong> paraqitur<br />

transmisioni nga njeriu-në-njeri dhe <strong>me</strong> çfarë efikasiteti bëhet ai. Aktivitetet<br />

gja<strong>të</strong> kësaj periudhe duhet <strong>të</strong> përfshijnë: mbikëqyrjen laboratorike; sistemin raportues<br />

<strong>të</strong> rasteve klinike duke përfshirë edhe raportimin nga spitalet; sistemin<br />

për paralajmërim <strong>të</strong> hershëm për <strong>të</strong> hulumtuar grupet e sëmundjeve respiratore<br />

akute; sistemin the<strong>me</strong>lor për mbikëqyrjen e shtazëve; dhe bashkëpunimin <strong>me</strong><br />

laboratorin referent për identifikimin e viruseve <strong>të</strong> influencës <strong>të</strong> pa-tipizueshëm.<br />

Aktivitetet e shteteve <strong>të</strong> prekura nga shpërthi<strong>me</strong>t epidemike te shtazët gjithashtu<br />

duhet <strong>të</strong> përfshijnë hulumtimin e rastit dhe përcjelljen e kontakteve, hulumtimin<br />

e grupeve dhe monitorimin shënde<strong>të</strong>sor <strong>të</strong> grupeve <strong>me</strong> rrezikim <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>.<br />

Në aktivitetet e dëshiruesh<strong>me</strong> <strong>të</strong> mbikëqyrjes gja<strong>të</strong> fazës prepandemike mund <strong>të</strong><br />

përfshijnë mbikëqyrjen e pneumonisë dhe monitorimin e rezistencës në <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntet<br />

anti-virale (WHO 2004).<br />

Mbikëqyrja e bazuar në spitalet roje (Sentinel hospital-based surveillance) ësh<strong>të</strong><br />

thelbësore për përcjelljen në kohë <strong>të</strong> masave <strong>të</strong> shëndetit publik dhe hulumti<strong>me</strong>t<br />

laboratorike. Rrejta nacionale e spitaleve roje duhet <strong>të</strong> detektojë individët <strong>me</strong><br />

sëmundje respiratore akute në <strong>me</strong>sin e pacien<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> hospitalizuar, vdekjeve <strong>të</strong><br />

papritura <strong>të</strong> shkaktuara nga sëmundja respiratore akute, ose grupet e sëmundjes<br />

respiratore akute serioze në komunitet. Stafi shënde<strong>të</strong>sor në spitalet roje duhet <strong>të</strong><br />

kalojë trajni<strong>me</strong> specifike për reagimin gja<strong>të</strong> pandemive <strong>të</strong> influencës. Në trajni<strong>me</strong><br />

dhe af<strong>të</strong>si<strong>me</strong> duhet <strong>të</strong> përfshihen edhe punëtorët e tjerë shënde<strong>të</strong>sorë, personeli<br />

laboratorik, vullnetarët dhe <strong>të</strong> tjerët, <strong>të</strong> cilët mund <strong>të</strong> punojnë jash<strong>të</strong> fushës së tyre<br />

<strong>të</strong> kompetencës, prandaj duhet <strong>të</strong> konsiderohet gjithsesi trajnimi i tyre.<br />

Je<strong>të</strong>simi i shërbimit <strong>të</strong> diagnostikës laboratorike<br />

Siç ësh<strong>të</strong> përshkruar nga OBSH-ja (WHO 2005e), duhet <strong>të</strong> ekzistojë patje<strong>të</strong>r kapaciteti<br />

diagnostik the<strong>me</strong>lor për konfirmim <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> infeksioneve humane <strong>të</strong> dyshimta<br />

se janë nga soji i ri i virusit <strong>të</strong> influencës. Në shtetet <strong>me</strong> resurse <strong>të</strong> kufizuara, duhet <strong>të</strong><br />

the<strong>me</strong>lohet rrjeta e laboratorëve që kanë ekspertizën e tyre (p.sh. për testet diagnostike<br />

<strong>të</strong> influencës). Në fazën interpandemike, <strong>të</strong> gjitha shtetet duhet <strong>të</strong> kenë qasje së paku<br />

në një laborator, i cili ka mundësi <strong>të</strong> kryejë diagnostikën rutine <strong>të</strong> influencës, tipizimin<br />

dhe subtipizimin, por jo domosdoshmërisht <strong>të</strong> identifikoj edhe sojet. OBSH-ja duhet<br />

<strong>të</strong> njoftohet për laboratorët e këtillë. Kapaciteti minimal laboratorik i këtyre laboratorëve<br />

përfshijnë imunofluorescencën (IF) dhe reaksionin zinxhiror <strong>të</strong> poli<strong>me</strong>razës së<br />

transkripsionit reverzë (RT-PCR). Në mungesë <strong>të</strong> laboratorëve që mund <strong>të</strong> ofrojnë<br />

diagnostikën rutinore <strong>të</strong> influencës, tipizimin dhe subtipizimin, shtetet mund <strong>të</strong> përdorin<br />

pajisjet ko<strong>me</strong>rciale për detektim <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> antigjeneve. Mirëpo, shtetet duhet<br />

<strong>të</strong> veçojnë resurset ose t’i kërkojnë ato në shtetet e tjera, në mënyrë që <strong>të</strong> ndërtojnë<br />

laboratorët e nevojshëm për mbikëqyrjen epidemiologjike.<br />

Nën kushte optimale, duhet <strong>të</strong> je<strong>të</strong> në dispozicion inventari kombëtar i laboratorëve<br />

<strong>me</strong> nivele mbroj<strong>të</strong>se 3 dhe 4 <strong>të</strong> biosigurisë (BSL). Mirëpo, shtetet në zhvillim zakonisht<br />

nuk kanë laboratorë BSL-4 dhe shumë pak ose asnjë BSL-3. Prandaj, laboratorët<br />

ekzistues BSL-3 duhet <strong>të</strong> adaptohen që <strong>të</strong> punojnë lokalist (në kë<strong>të</strong> mënyrë diagnoza<br />

do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më e shpej<strong>të</strong>), ose <strong>me</strong> ndërmje<strong>të</strong>simin e OBSH-së mund <strong>të</strong> bëhen

108<br />

marrëveshje <strong>me</strong> laboratorët BSL-3 ose BSL-4 në shtete <strong>të</strong> tjera. Në stadet e hersh<strong>me</strong><br />

<strong>të</strong> pandemisë, do <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> nevojë më <strong>të</strong> madhe për testim kur diagnostikohet soji<br />

pandemik i influencës te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> sëmundje që nuk mund <strong>të</strong> dyshohen për<br />

ngjashmëri <strong>me</strong> influencën. Pasi <strong>të</strong> je<strong>të</strong> manifestuar mirë pandemia, testimi i <strong>të</strong> gjitha<br />

rasteve nuk do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> i mundshëm. Laboratorët, duhet t’u japin punëtorëve shënde<strong>të</strong>sor<br />

këshilla <strong>të</strong> rregullta <strong>të</strong> azhurnuara. Për shtetet, plani i <strong>të</strong> cilave për gatishmëri<br />

pandemike përfshinë përdorimin e barnave antivirale, duhet <strong>të</strong> jenë në funksion pajisjet<br />

laboratorike për monitorimin e rezistencës në barna. Patje<strong>të</strong>r duhet <strong>të</strong> kryhet<br />

raportimi ditor i rasteve te autoritetet nacionale dhe OBSH-ja, duke përfshirë edhe<br />

informacionin për burimin e mundshëm <strong>të</strong> infeksionit (WHO 2005e).<br />

Vaksinat<br />

Terapia antivirale dhe vaksinimi janë <strong>të</strong> vet<strong>me</strong>t mundësi për kontrollimin e infeksionit<br />

<strong>me</strong> virus <strong>të</strong> influencës (Yen 2005, Korsman 2006). Vaksinimi paraqet mbrojtjen<br />

më <strong>të</strong> mirë kundër influencës (van Dalen 2005), mirëpo nuk mund <strong>të</strong> krijohet<br />

një vaksinë e përshtatsh<strong>me</strong> përpara se <strong>të</strong> paraqitet një soj i ri virusi. Normalisht,<br />

krijimi <strong>me</strong>rr së paku gjash<strong>të</strong> muaj kohë për t’u zhvilluar vaksina dhe prodhuar në<br />

sasi <strong>të</strong> mëdha (Flemming 2005). Mirëpo edhe a<strong>të</strong>herë, shumica e shteteve pa kapacitete<br />

prodhuese <strong>të</strong> vaksinave nuk do <strong>të</strong> kenë qasje në vaksinë gja<strong>të</strong> valës së parë<br />

pandemike, si rezultat i kapaciteteve prodhuese globale <strong>të</strong> limituara për, dhe përqendrimit<br />

<strong>të</strong> këtyre kapaciteteve në shtetet e zhvilluara.<br />

Shtetet <strong>me</strong> kapacitete prodhuese duhet <strong>të</strong> mbështesin dhe <strong>të</strong> sigurojnë <strong>me</strong> <strong>të</strong> gjitha<br />

mjetet, se gja<strong>të</strong> pandemisë do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> ngjajë produksioni i shpej<strong>të</strong> dhe në shkallë<br />

<strong>të</strong> gjerë. Te disa shtete <strong>të</strong> zhvilluara, qeveri<strong>të</strong> e konsiderojnë si përgjegjësi <strong>të</strong> tyre<br />

sigurimin e mbrojtjes më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> <strong>të</strong> mundsh<strong>me</strong> në kohën e lindjes së pandemisë.<br />

Për shembull, Qeveria e Holandës aktualisht negocion <strong>me</strong> prodhuesit për <strong>të</strong> siguruar,<br />

që vaksina kundër çdo soji pandemik <strong>të</strong> ardhshëm <strong>të</strong> influencës do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> në<br />

dispozicion në Holandë, në kohën më <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> mundsh<strong>me</strong> pas zhvillimit <strong>të</strong> saj<br />

(van Dalen 2005). Përderisa, shtetet pa kapacitete për prodhimin e vaksinave, duhet<br />

<strong>të</strong> përgatiten për programin e vaksinimit që do <strong>të</strong> zbatohet <strong>me</strong>njëherë pasi <strong>të</strong> je<strong>të</strong> në<br />

dispozicion vaksina kundër pandemisë (WHO 2005e).<br />

Planet për përdorimin e vaksinës duhet <strong>të</strong> përmbajnë: caktimin e klinikave për kryerjen<br />

e imunizimit masiv, strategji<strong>të</strong> për sigurimin e stafit dhe trajnimin, strategji<strong>të</strong><br />

për kufizimin e shpërndarjes për personat e grupeve <strong>me</strong> prioritet, kapacitetin e zinxhirit<br />

<strong>të</strong> ftoh<strong>të</strong> për ruajtje <strong>të</strong> vaksinës, identifikimin e depove aktuale dhe potenciale<br />

rezervë, sigurimi i vaksinës (parandalimi i vjedhjes) gja<strong>të</strong> transportimit <strong>të</strong> saj, deponimi<br />

dhe ruajtja brenda klinikës. Disa shembuj <strong>të</strong> grupeve <strong>me</strong> prioritet janë punëtorët<br />

që rrisin shtazët dhe zogj<strong>të</strong>, veterinarët dhe fer<strong>me</strong>rët në rast <strong>të</strong> influencës animale ose<br />

aviane; punëtorët shënde<strong>të</strong>sorë dhe punëtorët në shërbi<strong>me</strong>t esenciale kur pandemia<br />

ësh<strong>të</strong> në prag ose e zhvilluar (WHO 2005e).

Barnat antiviralë<br />

109<br />

Barnat antiviralë përfshijnë inhibitorët M2, <strong>të</strong> cilët janë bllokues <strong>të</strong> kanaleve jonike<br />

(amantadina dhe rimantadina), dhe inhibitorët e neuraminidazës (oseltamiviri<br />

dhe zanamiviri) (Hoffmann 2006b). Brenga gja<strong>të</strong> përdorimit <strong>të</strong> çdo bari antiviral<br />

ësh<strong>të</strong> paraqitja e varianteve rezistente. Mjekimi <strong>me</strong> inhibitorët M2 mund <strong>të</strong><br />

shkaktojë te së paku 30% e individëve lajmërimin e varianteve rezistente plo<strong>të</strong>sisht<br />

patogjene dhe <strong>të</strong> trans<strong>me</strong>tuesh<strong>me</strong> (Hayden 1997). Përveç kësaj, inhibitorët<br />

M2 nuk veprojnë in vitro kundër <strong>H5N1</strong> (Lipatov 2004).<br />

Pas mjekimit <strong>me</strong> inhibitorët e neuraminidazës, variantet rezistente janë gjetur<br />

fillimisht te 4% deri 8% e fëmijëve dhe < 1% e <strong>të</strong> rriturve (McKimm-Breschkin<br />

2003, Stilianakis 2002), dhe më vonë janë identifikuar te 18% e fëmijëve<br />

japonezë gja<strong>të</strong> mjekimit <strong>të</strong> tyre <strong>me</strong> oseltamivir (Kiso 2004). Kohët e fundit ësh<strong>të</strong><br />

raportuar për lajmërimin e varianteve rezistente <strong>të</strong> influencës A (<strong>H5N1</strong>) gja<strong>të</strong><br />

mjekimit <strong>me</strong> oseltamivir <strong>të</strong> dy pacien<strong>të</strong>ve vietna<strong>me</strong>zë (de Jong 2005). Që nga<br />

koha kur janë izoluar prej dy pacien<strong>të</strong>ve viruset e influencës A <strong>H5N1</strong> <strong>me</strong> gjenin<br />

e NA-së <strong>me</strong> ndryshimin H274Y, ky ndryshim ka shkaktuar rezistencë <strong>të</strong> madhe<br />

në oseltamivir (Gubareva 2001). Me gjithë faktin se oseltamiviri ësh<strong>të</strong> administruar<br />

në doza dhe kohëzgjatje <strong>të</strong> rekomanduar (75mg dy herë në di<strong>të</strong>, për pesë<br />

di<strong>të</strong> rresht, <strong>me</strong> reduktim <strong>të</strong> dozës sipas peshës në rastin e fëmijëve më <strong>të</strong> rinj se<br />

13 vjeç) dhe mjekimi ka filluar në kohën kur pritet dobia më e madhe klinike<br />

(brenda 48 orësh pas paraqitjes së simptomave), që <strong>të</strong> dy pacien<strong>të</strong>t kanë vdekur.<br />

Këto observi<strong>me</strong> flasin se zhvillimi i rezistencës në bar ka kontribuar në dështimin<br />

e terapisë te këta pacien<strong>të</strong>. Autorët përfundojnë <strong>me</strong> <strong>me</strong>ndimin se duhet <strong>të</strong> bëhen<br />

vlerësi<strong>me</strong> plo<strong>të</strong>suese <strong>të</strong> strategjive për përmirësimin e efikasitetit <strong>të</strong> antiviralëve<br />

(p.sh., përdorimit <strong>të</strong> dozës më <strong>të</strong> madhe, për kohë më <strong>të</strong> gja<strong>të</strong>, ose terapisë së<br />

kombinuar).<br />

Gjithashtu duhet <strong>të</strong> hulumtohen rrugë <strong>të</strong> reja <strong>të</strong> administrimit <strong>të</strong> antiviralëve,<br />

<strong>me</strong>qenëse janë raportuar ndryshi<strong>me</strong> farmakokinetike te pacien<strong>të</strong>t e sëmurë rëndë<br />

nga influenca (Hien 2004).<br />

Ekzistojnë brengosje se fëmijët dhe pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> <strong>të</strong> <strong>me</strong>ta intelektuale ose pacien<strong>të</strong>t<br />

<strong>me</strong> koordinim <strong>të</strong> penguar nuk mund <strong>të</strong> inhalojnë zanamivirin ashtu siç<br />

kërkohet (Imuta 2003). Mirëpo, pasi se mund <strong>të</strong> lajmërohet rezistenca kundër<br />

oseltamivirit gja<strong>të</strong> regjimit aktual <strong>të</strong> rekomanduar, dhe se zanamiviri mund <strong>të</strong><br />

ke<strong>të</strong> më pak prirje për <strong>të</strong> zhvilluar mutacione rezistente (Moscona 2005), zanamiviri<br />

mund <strong>të</strong> vendoset në arsenalin e antiviralëve për mjekimin e infeksioneve<br />

<strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e influencës A (<strong>H5N1</strong>).<br />

Krijimi i stoqeve <strong>të</strong> barnave<br />

Disa qeveri, kohët e fundit, kanë vendosur për krijimin e stoqeve <strong>të</strong> oseltamivirit.<br />

Natyrisht, sasia për stoqe e oseltamivirit varet prej resurseve ekzistuese <strong>të</strong> shtetit<br />

dhe madhësisë së popullsisë. OBSH-ja ka rekomanduar, që para kohe, <strong>të</strong> krijohen<br />

stoqe <strong>të</strong> barnave antivirale (Abbott 2005). Për shembull, qeveria holandeze,<br />

në stoqe ka vendosur afërsisht 225,000 kura <strong>të</strong> oseltamivirit (Groeneveld 2005).<br />

Mirëpo, shumë shtete në zhvillim nuk do <strong>të</strong> jenë në gjendje për <strong>të</strong> krijuar stoqe<br />

<strong>të</strong> barnave antivirale.

110<br />

Kohët e fundit ësh<strong>të</strong> studiuar raporti dobi/shpenzim i krijimit <strong>të</strong> stoqeve dhe<br />

strategjia optimale për shfry<strong>të</strong>zimin e tyre për populla<strong>të</strong>n e Izraelit, duke marrë<br />

për bazë <strong>të</strong> dhënat (numri i epizodave <strong>të</strong> sëmundjes, vizitat e mjekëve, hospitalizi<strong>me</strong>t<br />

dhe vdekjet) e nxjerra nga pandemi<strong>të</strong> e mëhersh<strong>me</strong> <strong>të</strong> influencës. Janë<br />

llogaritur shpenzi<strong>me</strong>t e sistemit shënde<strong>të</strong>sor dhe humbjet e përgjithsh<strong>me</strong> ekonomike<br />

(vlera e di<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> humbura <strong>të</strong> punës, por jo dhe vlera potenciale e je<strong>të</strong>ve<br />

<strong>të</strong> humbura) (Balicer 2005). Janë definuar tri strategji për përdorimin e oseltamivirit<br />

gja<strong>të</strong> pandemisë: përdorimi terapeutik, profilaksia paraekspozuese për<br />

kohët gja<strong>të</strong> dhe profilaksia postekspozuese për kohë <strong>të</strong> shkur<strong>të</strong>r për personat e<br />

kontaktit <strong>të</strong> ngush<strong>të</strong> <strong>me</strong> pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> influencë (<strong>me</strong> pacien<strong>të</strong>t indeks në mjekim).<br />

Dy strategji<strong>të</strong> e para duhet <strong>të</strong> përfshijnë ose <strong>të</strong>rë populla<strong>të</strong>n ose ve<strong>të</strong>m<br />

ata <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> për kompliki<strong>me</strong>. Efektet ekonomike <strong>të</strong> secilës prej <strong>të</strong> tri<br />

strategjive janë krahasuar <strong>me</strong> ato <strong>të</strong> mosintervenimit. Janë vlerësuar shpenzi<strong>me</strong>t<br />

e krijimit <strong>të</strong> stoqeve dhe ësh<strong>të</strong> llogaritur raporti dobi/shpenzim. Raporti më i<br />

favorshëm dobi/shpenzim (kosto-efektiviteti) ësh<strong>të</strong> gjetur në rastet kur barnat e<br />

stoqeve antivirale janë administruar ose ve<strong>të</strong>m për masat terapeutike ose ve<strong>të</strong>m si<br />

postprofilaks kohëshkur<strong>të</strong>r për kontaktuesit e ekspozuar, dhe kjo strategji ësh<strong>të</strong><br />

emërtuar si “profilaksia <strong>me</strong> cak” (Longini 2004). Objektiva e strategjisë <strong>me</strong> cak<br />

ësh<strong>të</strong> që <strong>të</strong> minimizojë përdorimin e barit, duke maksimalizuar efektin e tij. Prandaj,<br />

në shtetet në zhvillim, profilaksia e cakut posaçërisht ësh<strong>të</strong> e rëndësish<strong>me</strong> për<br />

<strong>të</strong> ruajtur resurset.<br />

Pasi që në shumë shtete në zhvillim, nuk pritet përdorimi i agjen<strong>të</strong>ve antiviralë,<br />

përdorimi në shtetet e zhvilluara varet prej asaj se bari a gjendet në furnizim <strong>të</strong><br />

lirë apo jo (shih tabelën 3).<br />

Fare nuk rekomandohet krijimi i stoqeve personale <strong>të</strong> oseltamivirit (Brett 2005,<br />

Moscona 2005) pasi se kjo do <strong>të</strong> çonte në përdorimin e dozave <strong>të</strong> pamjaftuesh<strong>me</strong><br />

ose kurim jo adekuat terapeutik, dhe kjo do <strong>të</strong> ndihmoj lajmërimin e varianteve<br />

rezistente në oseltamivir. Përveç kësaj, krijimi personal i stoqeve <strong>me</strong> oseltamivir<br />

pakëson më tej furnizi<strong>me</strong>t aktuale <strong>të</strong> cilat qysh tani janë <strong>të</strong> pamjaftuesh<strong>me</strong> për <strong>të</strong><br />

plo<strong>të</strong>suar kërkesën.<br />

Secili spital duhet <strong>të</strong> krijojë stoqe <strong>me</strong> antibiotikë për mjekimin e Staphylococcus<br />

aureus dhe <strong>të</strong> infeksioneve <strong>të</strong> tjera sekondare.<br />

Masat e përgjithsh<strong>me</strong><br />

Interveni<strong>me</strong>t jo<strong>me</strong>dicinale janë treguar relevante për kontrollimin e sëmundjeve<br />

infektive e<strong>me</strong>rgjente. Në Tajlandë ësh<strong>të</strong> planifikuar pjesëmarrja e komunitetit<br />

në nivele <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> <strong>të</strong> programit nacional kundër influencës aviane <strong>H5N1</strong>.<br />

Punëtorët e shënde<strong>të</strong>sisë publike, veterinës, vullnetarët për shënde<strong>të</strong>si <strong>të</strong> fshatrave<br />

dhe <strong>të</strong> tjerë, marrin pjesë në kampanjën kombëtare për mbikëqyrje <strong>të</strong> sëmundjes<br />

që ka filluar në tetor <strong>të</strong> vitit 2004, sipas udhëzi<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> dhëna prej autoriteteve<br />

nacionale (Barnett 2005). Fakti se në Tajlandë gja<strong>të</strong> vitit 2004 janë infektuar<br />

17 pacien<strong>të</strong> <strong>me</strong> <strong>H5N1</strong>, kurse gja<strong>të</strong> vitit 2005 ve<strong>të</strong>m 5, ndoshta reflekton suksesin<br />

fillestar <strong>të</strong> këtij programi nacional kundër influencës aviane <strong>H5N1</strong> (WHO<br />

2005c). Kërkohet koordinim ndërmjet-sektorial <strong>me</strong> kyçje <strong>të</strong> sektorit joshënde<strong>të</strong>sor<br />

(sidomos atij <strong>të</strong> agrikulturës, ekonomisë, social dhe <strong>të</strong> brendshëm). Rrjetat

111<br />

profesionale jash<strong>të</strong> sektorit shënde<strong>të</strong>sor (p.sh., në drej<strong>të</strong>si, edukim, turizëm)<br />

duhet <strong>të</strong> përfshihen po ashtu në procesin planifikues.<br />

Komunikimi masiv në <strong>me</strong>die rreth rrezikut para paraqitjes së pandemisë mund<br />

<strong>të</strong> zvogëlojë barrierat e komunikimit rreth rrezikut gja<strong>të</strong> pandemisë (USDHHS<br />

2005). Komunikimi rreth rrezikut para pandemisë <strong>me</strong> populla<strong>të</strong>n në rrezik dhe<br />

<strong>me</strong> popullsinë në përgjithësi ësh<strong>të</strong> i rëndësisë së jash<strong>të</strong>zakonsh<strong>me</strong> për zbutjen e<br />

tensioneve sociale. Me anë <strong>të</strong> mjeteve për komunikim masiv (TV, radio), popullata<br />

e përgjithsh<strong>me</strong> duhet <strong>të</strong> marrë informacionet esenciale lidhur <strong>me</strong> relevancën<br />

e masave higjienike, masave preventive, aksioneve që nuk rekomandohen, praktikave<br />

<strong>të</strong> rreziksh<strong>me</strong> dhe për çështjet tjera relevante. Mediet për komunikim masivë<br />

duhet <strong>të</strong> kontribuojnë në ve<strong>të</strong>dijesimin lidhur <strong>me</strong> rrezikun nga influenca<br />

pandemike<br />

Aktivitetet trajnuese për profesionis<strong>të</strong>t shënde<strong>të</strong>sorë lidhur <strong>me</strong> gatishmërinë pandemike<br />

janë <strong>të</strong> dobish<strong>me</strong> në ngritjen e kompliancës së punëtorëve shënde<strong>të</strong>sorë<br />

ndaj procedurave për kontrollin e infeksionit dhe pajisjeve mbroj<strong>të</strong>se.<br />

Së fundi, ushtri<strong>me</strong>t simuluese pandemike janë <strong>të</strong> rëndësish<strong>me</strong> për <strong>të</strong> mësuarit se<br />

çka duhet <strong>të</strong> bëhet në rast se paraqitet pandemia. Në kryeqytetin e Vietnamit, në<br />

Hanoi, kanë marrë pjesë rreth 1000 punëtorë shënde<strong>të</strong>sorë dhe civilë në ushtrimin<br />

e paparashikuar e<strong>me</strong>rgjent, për <strong>të</strong> praktikuar përgjigjen zyrtare në rastin e pandemisë<br />

së influencës aviane. Ushtrimi ësh<strong>të</strong> organizuar nga autoritetet e qytetit,<br />

<strong>me</strong> përfshirje <strong>të</strong> njerëzve nga lagjet, spitalet, njësite ushtarake dhe <strong>të</strong> sigurisë nga<br />

distrikti Hanoi’s Long Bien, ku dhe u zhvillua ushtrimi (Thanhnien 2005).<br />

Vaksinimi sezonal kundër influencës<br />

• Vaksina rutine e influencës duhet <strong>të</strong> administrohet te grupet e rrezikuara<br />

për <strong>të</strong> zvogëluar gjasat për infeksion <strong>të</strong> dyfish<strong>të</strong>, <strong>me</strong> sojin qarkullues sezonal<br />

<strong>të</strong> influencës dhe <strong>me</strong> sojin potencial pandemik, çka do <strong>të</strong> krijonte<br />

kushte për reasorti<strong>me</strong>nt. Vaksinimi <strong>me</strong> vaksinë <strong>të</strong> çaktivizuar <strong>të</strong> influencës<br />

rekomandohet për personat vijues, <strong>të</strong> cilët rrezikohen seriozisht<br />

nga kompliki<strong>me</strong>t e influencës (ACIP 2005):<br />

• Personat e moshës mbi 65 vjeç;<br />

• reziden<strong>të</strong>t e sh<strong>të</strong>pive për kujdes dhe <strong>të</strong> institucioneve <strong>të</strong> tjera për kujdes<br />

kohëgja<strong>të</strong>, <strong>të</strong> cilat strehojnë persona <strong>të</strong> cilësdo moshë që kanë gjendje<br />

<strong>me</strong>dicinale kronike;<br />

• Të rriturit dhe fëmijët, <strong>të</strong> cilët kanë <strong>të</strong> <strong>me</strong>ta kronike <strong>të</strong> sistemit pulmonal<br />

dhe kardiovaskular, përfshirë astmën (hipertensioni nuk llogaritet në<br />

gjendjet <strong>me</strong> rrezikim <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>);<br />

• Të rriturit dhe fëmijët, <strong>të</strong> cilët kanë pasur nevojë për masa <strong>të</strong> rregullta<br />

<strong>me</strong>dicinale ose hospitalizim gja<strong>të</strong> vitit paraprak për shkak <strong>të</strong> sëmundjes<br />

së tyre <strong>me</strong>tabolike kronike (përfshirë diabetes <strong>me</strong>llitus), <strong>me</strong> mosfunksionim<br />

renal, hemoglobinopati ose imunosupresion (duke përfshirë edhe<br />

imunosupresionin e shkaktuar prej barnave ose nga HIV);<br />

• Të rriturit dhe fëmijët, <strong>të</strong> cilët kanë cilëndo gjendje (p.sh., disfunksionin<br />

kongnitiv, lëndi<strong>me</strong>t e palcës së kurrizit, çrregulli<strong>me</strong> konvulsive, ose <strong>të</strong>

112<br />

tjera neuromuskulare) <strong>të</strong> cilat mund <strong>të</strong> dëmtojnë funksionin respirator<br />

ose largimin e sekrecioneve respiratore ose <strong>të</strong> rrisin rrezikun për aspirim<br />

<strong>të</strong> tyre.<br />

• Fëmijët dhe adoleshen<strong>të</strong>t (<strong>të</strong> moshës 6 muaj deri 18 vjeç) <strong>të</strong> cilët marrin<br />

terapi kronike <strong>me</strong> aspirinë, dhe prandaj, mund <strong>të</strong> rrezikohen nga zhvillimi<br />

i sindromës Reye nëse infektohen <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e influencës.<br />

• gra<strong>të</strong> që do <strong>të</strong> jenë shtatzënë gja<strong>të</strong> sezonës së influencës; dhe<br />

• fëmijët e moshës 6-23 muaj.<br />

Zotimi politik<br />

Një ndër faktorët më signifikant ësh<strong>të</strong> gatishmëria politike dhe sociale për <strong>të</strong><br />

pranuar ekzistencën dhe raportuar përhapjen e sëmundjes. Pa kë<strong>të</strong> faktor kyç,<br />

nuk mund <strong>të</strong> ndër<strong>me</strong>rret asnjë aksion i mëtejshëm nacional në parandalimin<br />

e pandemisë. Mbështetja nga nivelet e larta politike dhe zotimi i tyre, janë <strong>të</strong><br />

domosdosh<strong>me</strong> për zhvillimin e planit <strong>të</strong> gatishmërisë. Bashkëpunimi rajonal i<br />

rritur dhe rrje<strong>të</strong>zimi, jo ve<strong>të</strong>m që mund <strong>të</strong> çoj në mbështetje <strong>me</strong>s vete <strong>të</strong> njerëzve<br />

<strong>të</strong> kyçur në planifikim, mirëpo gjithashtu mund <strong>të</strong> përdoret si një mjet për <strong>të</strong><br />

rritur presionin internacional dhe <strong>me</strong> kë<strong>të</strong> dhe zotimin politik (WHO 2004).<br />

Shëni<strong>me</strong>t për periudhën postpandemike, veçanërisht ato <strong>të</strong> vitit 1918, tregojnë se<br />

ngjarja pandemike mund <strong>të</strong> ka pasoja shka<strong>të</strong>rrimtare për secilin shtet nga efekti i<br />

saj në strukturat shoqërore-ekonomike nacionale dhe politike (PPHSN 2004).<br />

Çështjet legale dhe etike<br />

Patje<strong>të</strong>r duhet <strong>të</strong> je<strong>të</strong> në fuqi legjislacioni përka<strong>të</strong>s, para se <strong>të</strong> arrijë ngjarja pandemike.<br />

Në situa<strong>të</strong>n e katastrofës nacionale, siç ësh<strong>të</strong> ajo e pandemisë, duhet <strong>të</strong><br />

ekzistojë mbështetja e masave shënde<strong>të</strong>sore publike prej sistemit ligjor nacional,<br />

në mënyrë që ato <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> zbatohen <strong>me</strong> efikasitet. Për shembull, Akti i karantinës<br />

zakonisht autorizon shërbi<strong>me</strong>t e autorizuara dhe personelin përka<strong>të</strong>s që <strong>të</strong><br />

marrin masat e domosdosh<strong>me</strong> për çrrënjosjen ose kontrollimin e përhapjes së<br />

sëmundjes infektuese (PPHSN 2004). Nëse vaksinimi bëhet i domosdoshëm për<br />

ndalimin e pandemisë, mund <strong>të</strong> lindë nevoja për masa <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> shtrënguese.<br />

Strategjia globale për kontrollin progresiv <strong>të</strong> influencës aviane tejet<br />

patogjenikë<br />

Përhapja në mënyrë progresive e influencës aviane tejet patogjene (highly pathogenic<br />

avian influenza - HPAI) në rajonet e reja, kërkon intervenim proaktivë<br />

<strong>të</strong> shteteve në rrezik, veçanërisht <strong>të</strong> atyre <strong>me</strong> pozi<strong>të</strong> gjeografike përgja<strong>të</strong> rrugëve<br />

migruese <strong>të</strong> zogjve <strong>të</strong> egjër shtegtarë. Nevojiten masa mbikëqyrëse, <strong>të</strong> zbulimit<br />

dhe gatishmërisë e<strong>me</strong>rgjente. Ndërgjegjësimi publik, së bashku <strong>me</strong> edukimin dhe<br />

trajnimin e stafit veterinar dhe paraprofesional, fer<strong>me</strong>rët, tregtarët, transportuesit<br />

e <strong>shpendëve</strong> dhe mbledhësit e veve, do <strong>të</strong> duhej <strong>të</strong> siguronin ose parandalimin<br />

e sëmundjes ose zbulimin dhe kontrollin e saj, në mënyrë që <strong>të</strong> pamundësohet<br />

krijimi dhe mbajtja e influencës në sistemin e kolonizuar rishtas nga virusi (FAO<br />

2005).

113<br />

FAO dhe OIE, në bashkëpunim <strong>me</strong> OBSH-në, kanë marrë iniciativën që <strong>të</strong> fillojnë<br />

procesin për zhvillimin e strategjisë globale për kontrollin progresiv dhe<br />

çrrënjosjen e HPAI. Synimi i përgjithshëm i strategjisë ësh<strong>të</strong> eventualisht <strong>të</strong><br />

eliminojë HPAI prej sektorit <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> sh<strong>të</strong>piake në Azi dhe Evropë, dhe <strong>të</strong><br />

parandalojë përhapjen e mëtejsh<strong>me</strong> <strong>të</strong> HPAI në shtetet e pa infektuara, e <strong>me</strong> kë<strong>të</strong><br />

<strong>të</strong> pakësojë rrezikun global prej pandemisë humane, duke promovuar prodhi<strong>me</strong>t<br />

e sigurta <strong>të</strong> shpendarisë, shtuar tregtimin e qëndrueshëm rajonal dhe internacional<br />

në shpendari dhe produkte <strong>të</strong> shpendarisë, duke rritur standardet e sigurisë në<br />

ushqimin e njerëzve dhe <strong>të</strong> shtazëve dhe duke përmirësuar ekzistencën e <strong>të</strong> gjithë<br />

aktorëve në sektorin e shpendarisë, veçanërisht <strong>të</strong> pjesëve <strong>të</strong> varfëra rurale (FAO,<br />

OIE, WHO 2005).<br />

Ekzistojnë mundësi <strong>të</strong> shumëfishta për kontrollimin HPAI: (1) parandalimi i<br />

kontaktit në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> egra dhe sh<strong>të</strong>piake <strong>me</strong> përdorimin e sh<strong>të</strong>pive<br />

<strong>të</strong> mbyllura dhe ujit <strong>të</strong> trajtuar; (2) parandalimi i kontaktit në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong><br />

ujore sh<strong>të</strong>piake dhe pulave <strong>me</strong> përdorimin e sh<strong>të</strong>pive <strong>të</strong> mbyllura dhe ujit <strong>të</strong> trajtuar<br />

dhe <strong>me</strong> përjashtimin e <strong>shpendëve</strong> ujore nga “tregjet e lagështa”; (3) asgjësimi<br />

i viruseve <strong>të</strong> influencës H5/H7 prej fermave <strong>të</strong> pulave <strong>të</strong> mbytura ose <strong>me</strong> përdorimin<br />

e vaksinës për parandalimin e sëmundjes dhe transmisionit; (4) parandalimi<br />

ose pakësimi i kontaktit në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> fermave, derrave dhe njerëzve,<br />

dhe mundësia e furnizimit <strong>me</strong> vaksina dhe barna antivirale (Webster 2006).<br />

Periudha pandemike<br />

Gja<strong>të</strong> fazës pandemike, objektiva parësore duhet <strong>të</strong> je<strong>të</strong> kufizimi i përhapjes së<br />

pandemisë. Ësh<strong>të</strong> thënë më herët, se suksesi varet prej identifikimit <strong>të</strong> hershëm<br />

<strong>të</strong> grupit (klusterit) <strong>të</strong> parë <strong>të</strong> rastit <strong>të</strong> shkaktuar prej sojit pandemik (Ferguson<br />

2004), dhe zbulimit <strong>të</strong> pjesës më <strong>të</strong> madhe <strong>të</strong> rasteve në rrjedhje e sipër (Ferguson<br />

2005). Prandaj, shikuar nga kjo pikë, mbikëqyrja optimale ësh<strong>të</strong> vitale për kufizimin<br />

e suksesshëm <strong>të</strong> përhapjes së pandemisë.<br />

Mbikëqyrja<br />

Mbikëqyrja pandemike duhet <strong>të</strong> përfshijë monitorimin e ngjarjeve vijuese: prani<strong>me</strong>t<br />

e rasteve <strong>të</strong> dyshimta në spitale ose <strong>të</strong> konfirmuara <strong>me</strong> soj pandemik <strong>të</strong><br />

influencës, vdekjet në <strong>me</strong>sin e rasteve <strong>të</strong> dyshimta ose <strong>të</strong> konfirmuara nga soji<br />

pandemik, mungesat në punë <strong>të</strong> punëtorëve në shërbi<strong>me</strong>t e shpallura si vitale,<br />

vaksini<strong>me</strong>t rutinë dhe vaksini<strong>me</strong>t kundër sojit pandemik (nëse ekzistojnë),<br />

kompliki<strong>me</strong>t postvaksinale në vaksinën kundër sojit pandemik (nëse ekzistojnë),<br />

grumbullimin e <strong>të</strong> dhënave për përdorim <strong>të</strong> mëvonshëm për llogaritjen<br />

e efektivitetit <strong>të</strong> vaksinës kundër sojit pandemik, monitorimin e përdorimit <strong>të</strong><br />

vaksinës pneumokoksiale, kompliki<strong>me</strong>t postvaksinale nga përdorimi i saj (nëse<br />

kjo vaksinë ësh<strong>të</strong> në dispozicion ësh<strong>të</strong> përdorur dhe përdoret), dhe monitorimi<br />

i barnave antivirale dhe kompliki<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> cilat mund <strong>të</strong> lidhen <strong>me</strong> përdorimin e<br />

tyre. Përveç këtyre, kuptohet se duhet <strong>të</strong> sigurohet <strong>me</strong>kanizmi për grumbullimin<br />

e <strong>të</strong> dhënave, interpretimin e tyre dhe transformimin e nevojshëm për nevoja <strong>të</strong>

114<br />

Tabela 3: Përdorimi i rekomanduar i agjen<strong>të</strong>ve antiviralë sipas Ministrisë Holandeze<br />

për Shënde<strong>të</strong>si (adaptuar nga Groenveld 2005)<br />

1. Kur arrin së pari herë pandemia në Holandë<br />

Kurimi Sigurimi i profilaksës për<br />

Pacien<strong>të</strong>t indeks a familjarët, banorët e sh<strong>të</strong>pisë dhe<br />

kontaktuesit e tjerë <strong>të</strong> pacien<strong>të</strong>ve<br />

indeks: profilaksia postekspozuese<br />

2. Në pandeminë manifeste ose në rastin e hyrjes së virusit në shkallë <strong>të</strong> madhe nga<br />

jash<strong>të</strong><br />

Nëse inhibitorët<br />

e NA nuk janë <strong>të</strong><br />

pamjaftueshëm për<br />

furnizim <strong>të</strong> lirë<br />

Kurimi i<br />

grupeve <strong>të</strong> rrezikut b ,<br />

profesionis<strong>të</strong>ve c , dhe<br />

(kur ësh<strong>të</strong> relevante)<br />

njerëzve në grupin <strong>me</strong><br />

rrezik specifik-pandemik a ;<br />

përndryshe njerëzve<br />

<strong>të</strong> shëndoshë: kur ata<br />

hospitalizohen për shkak <strong>të</strong><br />

kompliki<strong>me</strong>ve<br />

Nëse inhibitorët Kurimi i Sigurimi i profilaksës për<br />

e NA janë <strong>të</strong> pacien<strong>të</strong>ve që tregojnë pacien<strong>të</strong>t individual d dhe grupet<br />

pamjaftueshëm për simptoma konsistente <strong>me</strong> e rrezikut, profesionis<strong>të</strong>t, dhe (kur<br />

furnizim <strong>të</strong> lirë influencës ësh<strong>të</strong> relevante) njerëzit në grupet<br />

<strong>me</strong> rrezik specifik-pandemik e<br />

a. Sa më shpejt që ësh<strong>të</strong> e mundur, <strong>me</strong>njëherë <strong>me</strong> paraqitjen e simptomave <strong>të</strong> para: nëse<br />

terapia nuk fillon brenda 48 orëve, ajo mund <strong>të</strong> mos je<strong>të</strong> efektive.<br />

b. Pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> <strong>të</strong> <strong>me</strong>ta serioze respiratore, pulmonale ose kardiovaskulare, ose çrregulli<strong>me</strong><br />

funksionale, <strong>të</strong> cilët, nëse infektohen <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> pandemik <strong>të</strong> influencës, mund <strong>të</strong> rrezikohen<br />

seriozisht nga funksionimi i pamjaftueshëm pulmonal ose kardiovaskular, pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong><br />

diabet <strong>të</strong> varur nga insulina.<br />

c. Të gjithë personat <strong>me</strong> përgjegjësi për diagnostikë, kurim dhe kujdes ndaj pacien<strong>të</strong>ve <strong>me</strong><br />

influencë, ose për <strong>me</strong>naxhim logjistik <strong>të</strong> resurseve <strong>të</strong> domosdosh<strong>me</strong>.<br />

d. Kur nga mjeku përgjegjës për pacientin individual, konsiderohet e nevojsh<strong>me</strong>.<br />

e. Pas vaksinimit dhe përderisa virusi gjendet në qarkullim.<br />

vendimmarrjes. Duhet <strong>të</strong> zbatohet raportimi ditor i rasteve te autoriteti nacional<br />

dhe OBSH-ja, duke përfshirë edhe informacionin për burimin e mundshëm <strong>të</strong><br />

infeksionit (WHO 2005e).<br />

Kurimi dhe hospitalizimi<br />

Përderisa numri i <strong>të</strong> infektuarve <strong>të</strong> je<strong>të</strong> ende i vogël, pacien<strong>të</strong>t e dyshim<strong>të</strong> ose<br />

<strong>të</strong> konfirmuar <strong>me</strong> influencë A (<strong>H5N1</strong>) duhet <strong>të</strong> hospitalizohen dhe izolohen<br />

për monitorim klinik, testim <strong>të</strong> duhur diagnostik dhe terapi antivirale. Që <strong>të</strong><br />

dy, pacienti dhe familja e tij, kanë nevojë për edukim në mbajtjen e higjienës<br />

personale dhe për masa kontrolluese <strong>të</strong> infeksionit. Menaxhimi bazohet në ku­

115<br />

jdesin mbështe<strong>të</strong>s <strong>me</strong> dhënie zëvendësuese <strong>të</strong> oksigjenit dhe mbështetje ventilatore.<br />

Pacien<strong>të</strong>t e dyshim<strong>të</strong> në influenca A (<strong>H5N1</strong>) duhet <strong>të</strong> marrin <strong>me</strong>njëherë<br />

inhibitorët <strong>të</strong> NA-së, përderisa priten rezultatet e testeve diagnostike laboratorike<br />

(WCWHO 2005). Për më tepër hollësi, shih Hoffmann 2006.<br />

Resurset humane: personeli i kujdesit shënde<strong>të</strong>sor<br />

Për punëtorët shënde<strong>të</strong>sorë në kontakt <strong>me</strong> pacien<strong>të</strong>t, rekomandohen maska<br />

mbroj<strong>të</strong>se <strong>të</strong> nivelit <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> (cerifikim NIOSH N-95 ose ekuivalente), veshje <strong>me</strong><br />

mëngë <strong>të</strong> gjata, mbroj<strong>të</strong>s <strong>të</strong> fytyrës ose <strong>të</strong> syve dhe dorëza. Nëse mund <strong>të</strong> realizohet,<br />

duhet <strong>të</strong> kufizohet numri i punëtorëve shënde<strong>të</strong>sorë në kontakt <strong>të</strong> drejtpërdrej<strong>të</strong><br />

<strong>me</strong> pacien<strong>të</strong>t dhe hapësirat ku ata qarkullojnë. Punëtorët shënde<strong>të</strong>sorë <strong>të</strong><br />

përfshirë në procedura <strong>të</strong> rrezikut <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> (p.sh., procedurat që gjenerojnë aerosol),<br />

duhet <strong>të</strong> konsiderohen për profilaks paraekspozuese (WCWHO 2005).<br />

Profilaksia <strong>me</strong> kufizim gjeografik dhe masat për veçim social<br />

Për vlerësimin e morbiditetit dhe <strong>të</strong> mortalitetit <strong>të</strong> lidhur <strong>me</strong> influencën mund <strong>të</strong><br />

përdoren modele <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong>. Sado që modelet aktuale në përdorim <strong>të</strong> vendeve<br />

<strong>të</strong> zhvilluara nuk mund <strong>të</strong> përdoren prej vendeve në zhvillim, disa prej pari<strong>me</strong>ve<br />

interesante mund <strong>të</strong> konsiderohen për më vonë.<br />

Me anë <strong>të</strong> mjeteve <strong>të</strong> modelit simulues <strong>të</strong> transmisionit <strong>të</strong> influencës në Azinë<br />

Juglindore, kohët e fundit ësh<strong>të</strong> sugjeruar, se eliminimi i pandemisë në lindje e<br />

sipër ësh<strong>të</strong> i realizueshëm kur kombinohet profilaksa <strong>me</strong> kufizim gjeografik dhe<br />

masat për veçim (izolim) social, nëse numri bazik i reproduktimit <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong><br />

ri ësh<strong>të</strong> nën 1.8 (Ferguson 2005). Numri bazik i reproduktimit R0 (Anderson<br />

1992) tregon vlerën nu<strong>me</strong>rike <strong>të</strong> transmisionit <strong>të</strong> çdo agjenti, dhe definohet si<br />

<strong>me</strong>satare nu<strong>me</strong>rike e rasteve sekondare <strong>të</strong> gjeneruara prej rastit tipik primar, te e<br />

gjithë popullata dyshuese. Sëmundja mund <strong>të</strong> përhapet nëse R0 > 1, mirëpo nëse<br />

R0 < 1, a<strong>të</strong>herë zinxhiri i transmisioneve, pashmangshëm do <strong>të</strong> shuhet. Prandaj,<br />

synimi i politikave <strong>të</strong> kontrollit ësh<strong>të</strong> që R0 <strong>të</strong> reduktohet nën vlerën 1.<br />

Megjitha<strong>të</strong>, nga ky model simulues, Ferguson ka ardhur në përfundim se, një<br />

numër i kritereve duhet <strong>të</strong> përmbushet, për t’u arritur gjasa <strong>të</strong> larta <strong>të</strong> suksesit:<br />

(1) identifikimi i shpej<strong>të</strong> i klasterit <strong>të</strong> rastit origjinal, (2) zbulimi i shpej<strong>të</strong> dhe i<br />

sak<strong>të</strong> i rastit dhe dhënia e terapisë grupeve <strong>të</strong> qëlluara, (3) shpërndarja dhe dhënia<br />

efektive e terapisë populla<strong>të</strong>s (<strong>me</strong> përfshirje <strong>të</strong> shkallës së lar<strong>të</strong>), (4) krijimi i<br />

mjaftueshëm i stoqeve, (5) kooperimi i popullsisë në zbatimin e strategjisë dhe,<br />

veçanërisht, <strong>me</strong> masat e marra për veçim social, (6) kooperimi internacional në<br />

zhvillimin e politikave, mbikëqyrjen pandemike dhe zbatimin e strategjisë për<br />

kontrollim <strong>të</strong> ngjarjes. Veçimi pritet <strong>të</strong> mos je<strong>të</strong> i suksesshëm nëse R0 tejkalon<br />

vlerën prej 1.8 për sojin e ri pandemik.<br />

Nga modeli simulues stohastik <strong>të</strong> influencës <strong>me</strong> përdorim <strong>të</strong> <strong>me</strong>todës së ngjash<strong>me</strong><br />

(Longini 2005), ësh<strong>të</strong> sugjeruar se, kombinimi i profilaksisë antivirale<br />

gjeografike, para-vaksinimi dhe karantina, mund <strong>të</strong> mbajnë sojet <strong>me</strong> R0 deri<br />

në 2.4. Faktikisht, OBSH-ja ka mirëpritur dhe mbështet që <strong>të</strong> dy raportet nga<br />

përgjigjet simuluese. Mirëpo, në ato gjenden edhe argu<strong>me</strong>nte kritike lidhur <strong>me</strong>

116<br />

modelet simuluese. Për shembull, ësh<strong>të</strong> vërejtur se në artikullin e tij, Longini<br />

bazohet në a<strong>të</strong> se oseltamivir do <strong>të</strong> ishte <strong>me</strong> veprim <strong>të</strong> mirë gja<strong>të</strong> pandemisë,<br />

mirëpo oseltamiviri mund <strong>të</strong> mos je<strong>të</strong> efektiv në <strong>të</strong> gjitha viruset e reja aviane<br />

(Chung 2005). Për më tepër, oseltamivir ka qenë joefektiv në 50% <strong>të</strong> pacien<strong>të</strong>ve<br />

në Tajlandë (Fergusson 2005). Duke pasur parasysh se ka <strong>të</strong> bëjë <strong>me</strong> influencën<br />

aviane pandemike që ndryshon pamjen vazhdimisht, nevojitet <strong>të</strong> ekzistojë plani<br />

rezervë për skenarin më <strong>të</strong> keq <strong>të</strong> mundshëm. Një model i skenarit më <strong>të</strong> keq jep<br />

informacione <strong>të</strong> vlefsh<strong>me</strong> për planifikimin e resurseve, për shembull, numrin e<br />

ventilatorëve, kapacitetin e kujdesit intensiv, madje edhe për shërbi<strong>me</strong>t funerale<br />

<strong>të</strong> cilat do <strong>të</strong> nevojiteshin (Chung 2005).<br />

Masat për veçim social janë përdorur gja<strong>të</strong> pandemive <strong>të</strong> kaluara dhe mbesin<br />

si një mundësi e rëndësish<strong>me</strong> për reagimin në pandemi<strong>të</strong> e ardhsh<strong>me</strong> (WHO<br />

2005f). Këto masa përfshijnë kufizi<strong>me</strong>t e lëvizjes ose <strong>të</strong> udhëtimit (hyrjen dhe<br />

daljen nga zonat, ku ësh<strong>të</strong> paraqitur infeksioni, mbyllja e institucioneve edukative,<br />

ndalimi i grumbulli<strong>me</strong>ve në numër <strong>të</strong> madh njerëzish, izolimi i personave<br />

<strong>të</strong> infektuar, dhe <strong>të</strong> atyre që dyshohet se mund <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> infektuar, karantinimi<br />

i individëve <strong>të</strong> ekspozuar ose udhëtarëve prej zonave ku ësh<strong>të</strong> paraqitur soji pandemik<br />

i influencës (WHO 2005e). Megjitha<strong>të</strong>, mbetet <strong>të</strong> vërtetohet vlera e disa<br />

masave kufizuese <strong>të</strong> cilat janë zbatuar <strong>me</strong> sukses për pengimin e SARS-it, në rastin<br />

e paraqitjes së influencës. Shkak për kë<strong>të</strong> ësh<strong>të</strong> arsyeja se pacien<strong>të</strong>t e infektuar<br />

<strong>me</strong> SARS nuk janë infektivë para paraqitjes së simptomave <strong>të</strong> parë <strong>të</strong> sëmundjes,<br />

për dallim nga pacien<strong>të</strong>t e influencës, <strong>të</strong> cilët janë infektivë para paraqitjes së<br />

simptomave <strong>të</strong> para (Ho 2004).<br />

Përcjellja e rasteve simptomatike<br />

Parashihet se influenca do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> kontrollohet shumë vështirë duke përcjellë<br />

rastet e paraqitura, për shkak <strong>të</strong> nivelit shumë <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> <strong>të</strong> transmisioneve parasimptomatike.<br />

Përveç kësaj, përcjellja e kontakteve (kontaktuesve) për influencën sigurisht<br />

se do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> joreale, për arsye <strong>të</strong> periodës kohore shumë <strong>të</strong> shkur<strong>të</strong>r <strong>të</strong> inkubacionit<br />

(2 di<strong>të</strong>) dhe <strong>të</strong> infeksiozitetit (3-4 di<strong>të</strong>) <strong>të</strong> sëmundjes (Fraser 2004).<br />

Kontrollimi kufitar<br />

Gja<strong>të</strong> shpërthimit epidemik <strong>të</strong> SARS-it, zakonisht udhëtarëve që udhëtonin <strong>me</strong><br />

aeroplan ju ësh<strong>të</strong> bërë matja e temperaturës trupore. Në kë<strong>të</strong> mënyrë, udhëtarëve<br />

<strong>me</strong> temperaturë <strong>të</strong> rritur u ësh<strong>të</strong> ndaluar hyrja në aeroplan. Në afërsi <strong>të</strong> çdo aeroporti<br />

ësh<strong>të</strong> caktuar një spital për strehimin, diagnostikimin dhe mjekimin e secilit<br />

udhëtar <strong>të</strong> gjetur <strong>me</strong> temperaturë në aeroport (Ho 2004). Mirëpo, <strong>me</strong> anën e pajisjes<br />

skrinuese <strong>me</strong> rreze infra <strong>të</strong> kuqe kanë mundur <strong>të</strong> zbulohen ve<strong>të</strong>m pacien<strong>të</strong>t,<br />

<strong>të</strong> cilët tashmë kishin simptoma <strong>të</strong> sëmundjes së influencës.<br />

Higjiena dhe dezinfektimi<br />

Rekomandi<strong>me</strong>t për “higjienë respiratore”, siç ësh<strong>të</strong> mbulimi i gojës <strong>me</strong> rastin e<br />

kollitjes dhe mospështymja, janë bërë më tepër në bazë <strong>të</strong> besimit për efikasitetin

117<br />

e tyre sesa nga studi<strong>me</strong>t e kontrolluara (CDC 2003). Virusi i influencës mund <strong>të</strong><br />

mbijetojë në sipërfaqet e jasht<strong>me</strong> ambientale dhe besohet se transmisioni mund<br />

<strong>të</strong> bëhet <strong>me</strong> duar ose fomite (fomites) (WHO 2006). Shumica e studi<strong>me</strong>ve kontrolluese,<br />

por jo <strong>të</strong> gjitha, kanë treguar se larja e duarve ka efekt mbroj<strong>të</strong>s <strong>me</strong><br />

reduktim <strong>të</strong> infeksioneve <strong>të</strong> rrugëve <strong>të</strong> sipër<strong>me</strong> respiratore; se shumica e infeksioneve<br />

<strong>të</strong> studiuara ishin virale, mirëpo ve<strong>të</strong>m përqindje e vogël e shkaktuar nga<br />

influenca (Fasley 1999). Nuk ka studi<strong>me</strong> <strong>të</strong> cilat në mënyrë <strong>të</strong> veçan<strong>të</strong> shtjellojnë<br />

influencën (WHO 2006).<br />

Komunikimi i rrezikut<br />

Duhet <strong>të</strong> përpilohet strategjia për komunikimin e rrezikut, <strong>me</strong> fleksibilitet <strong>të</strong><br />

mjaftueshëm për <strong>të</strong> rritur intensitetin e tij gja<strong>të</strong> fazave <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> <strong>të</strong> pandemisë.<br />

Duhet <strong>të</strong> identifikohen <strong>me</strong>diet më <strong>të</strong> përshtatsh<strong>me</strong> dhe më efektive <strong>të</strong> cilat mund<br />

<strong>të</strong> angazhohen gja<strong>të</strong> komunikimit. Këshillohet që <strong>të</strong> emërohet një zëdhënës zyrtar<br />

gja<strong>të</strong> fazës interpandemike i cili do <strong>të</strong> vazhdojë <strong>të</strong> kryejë kë<strong>të</strong> detyrë gja<strong>të</strong> fazave<br />

vijuese <strong>të</strong> pandemisë. Buri<strong>me</strong>t e informacioneve duhet <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> besuesh<strong>me</strong> dhe<br />

<strong>të</strong> pranuesh<strong>me</strong> për publikun, p.sh, OBSH, CDC, FAO. Do <strong>të</strong> ishte ideale që zëdhënësi<br />

<strong>të</strong> je<strong>të</strong> dikush <strong>me</strong> autoritet. Duhet <strong>të</strong> evitohet krijimi i frikës dhe panikut,<br />

ndërsa informacionet praktike duhet <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> lira për çdokë (PPHSN 2004).<br />

Konkluzion<br />

Pandemia e përmasave <strong>të</strong> mëdha e influencës do <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> pasoja katastrofale, <strong>me</strong><br />

rrezikim <strong>të</strong> pallogaritshëm <strong>të</strong> shëndetit <strong>të</strong> njeriut, ekonominë globale dhe stabilitetin<br />

politik dhe social në shumicën e shteteve. Resurset e fuqish<strong>me</strong> financiare<br />

dhe infrastruktura e mirë shënde<strong>të</strong>sore mund <strong>të</strong> ndihmojë në zbutjen e këtyre<br />

pasojave; mirëpo, duket se shtetet në zhvillim do <strong>të</strong> ballafaqohen <strong>me</strong> stoqe <strong>të</strong><br />

pamjaftuesh<strong>me</strong> <strong>të</strong> barnave antivirale ose fare nuk do t’i kenë ato, si dhe pa vaksinë<br />

relevante.<br />

Rreziku pandemik në shtetet në zhvillim lidhet ngush<strong>të</strong> <strong>me</strong> ekspozimin e<br />

njerëzve. Në disa shtete <strong>të</strong> Afrikës, A<strong>me</strong>rikës Latine dhe Azisë Juglindore, njerëzit<br />

flenë në vende <strong>të</strong> njëjta <strong>me</strong> shpendët. Në Azinë Juglindore dhe më tej, tregjet e<br />

<strong>shpendëve</strong> <strong>të</strong> gjalla paraqesin rrezik për transmision <strong>të</strong> virusit te njerëzit (Webster<br />

2004). Për <strong>të</strong> reduktuar ekspozimin e njerëzve, në shumë pjesë <strong>të</strong> bo<strong>të</strong>s nevojitet<br />

edukimi popullsisë lidhur <strong>me</strong> a<strong>të</strong> se si duhet <strong>të</strong> mbahen fermat e <strong>shpendëve</strong>, si<br />

dhe ndërrimi i mirëfill<strong>të</strong> i pikëpamjeve kulturore karshi interaksionit njeri-shtazë<br />

(World <strong>Report</strong> 2005). Përderisa <strong>të</strong> je<strong>të</strong> në dispozicion një vaksinë humane efektive<br />

për <strong>virusin</strong> <strong>H5N1</strong>, janë esenciale masat e thjeshta parandaluese lidhur <strong>me</strong><br />

përgatitjen e ushqimit, mbajtjen e <strong>shpendëve</strong> dhe evitimin e kontaminimit <strong>të</strong> ujit<br />

(Hayden 2005). Prandaj, gatishmëria pandemike në vendet në zhvillim duhet <strong>të</strong><br />

planifikojë fonde për edukim publik për <strong>të</strong> gjeneruar ndryshi<strong>me</strong> kulturore dhe<br />

përmirësi<strong>me</strong> higjienike.<br />

Nga OBSH-ja ësh<strong>të</strong> vënë theksi në pesë aktivitete esenciale për reduktimin e<br />

rrezikut pandemik:

118<br />

• reduktimi i ekspozimit human,<br />

• rritja e kapaciteteve për kufizim <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> pandemisë (krijimi i<br />

stoqeve <strong>të</strong> mjaftuesh<strong>me</strong> <strong>të</strong> barnave antivirale për profilaksi <strong>të</strong> synuar <strong>të</strong><br />

kombinuar <strong>me</strong> masat për veçim social),<br />

• fuqizimi i sistemit <strong>të</strong> paralajmërimit <strong>të</strong> hershëm,<br />

• hulumtimi i shpej<strong>të</strong> i rasteve dhe klastereve dhe<br />

• krijimi i kapacitetit <strong>të</strong> përgjithshëm për kujdes shënde<strong>të</strong>sor.<br />

Nëse transmisioni i sojit <strong>të</strong> ri pandemik fillon në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> njerëzve, shpej<strong>të</strong>sia <strong>me</strong> <strong>të</strong><br />

cilën influenca do <strong>të</strong> përhapet do <strong>të</strong> varet prej asaj, sesa herët ësh<strong>të</strong> zbuluar ai soj,<br />

dhe sa shpejt mund <strong>të</strong> mobilizohet komuniteti ndërkombëtar dhe ofrojë ndihmën<br />

e nevojsh<strong>me</strong>, përfshirë sigurimin e barnave antiviralë për përdorim profilaktik.<br />

Prandaj, përveç planit <strong>të</strong> gatishmërisë nacionale, qeveri<strong>të</strong> në mënyrë aktive<br />

duhet <strong>të</strong> synojnë bashkëpunimin internacional <strong>me</strong> shtetet rrethuese fqinje (Ho<br />

2004). Drejtori gjeneral i OBSH-së Lee Jong-Wook, ka <strong>të</strong>rhequr vërejtjen, “se pa<br />

kooperim internacional, asnjë komb nuk mund <strong>të</strong> konsiderojë veten <strong>të</strong> sigurt”.<br />

Në takimin e organizuar nga OBSH në Gjenevë në nëntor 2005, përfaqësuesit e<br />

disa shteteve <strong>me</strong> <strong>të</strong> ardhura <strong>të</strong> ulëta nacionale, kanë shprehur brengën për mungesën<br />

e aktiviteteve për promovimin e shpërndarjes së barabar<strong>të</strong> <strong>të</strong> stoqeve <strong>të</strong> barnave<br />

dhe vaksinave, në rastin e pandemisë. Shumë shtete janë tepër <strong>të</strong> varfëra për<br />

<strong>të</strong> blerë stoqet e barnave dhe nuk kanë kapacitet për prodhimin e vaksinës ose<br />

versioneve gjenerike <strong>të</strong> barnave (World <strong>Report</strong> 2005). Kombet perëndimore po<br />

krijojnë stoqet e barnave antivirale dhe po zhvillojnë vaksina, duke lënë shtetet e<br />

varfëra dhe <strong>me</strong> <strong>të</strong> ardhura <strong>me</strong>satare që <strong>të</strong> brengosen, se ato nuk do <strong>të</strong> kenë qasje<br />

ndaj këtyre shpëtuesve potencialë <strong>të</strong> je<strong>të</strong>s. Në kë<strong>të</strong> takim, asnjë nga propozi<strong>me</strong>t<br />

nuk ka vënë në pah drejtpërdrejt përgjigjen lidhur <strong>me</strong> qasjen e barabar<strong>të</strong> ndaj<br />

barnave dhe vaksinave në rastin e paraqitjes së pandemisë (Enserink 2005).<br />

Mbështetja e shteteve në zhvillim prej kombeve perëndimore duhet t’i paraprij<br />

pandemisë. Pasi <strong>të</strong> fillonë pandemia, ajo do <strong>të</strong> ishte e vonuar. Pandemi<strong>të</strong> nuk<br />

kanë kufij, prandaj kooperimi internacional dhe shpërndarja e barabar<strong>të</strong> e resurseve<br />

duhet <strong>të</strong> fillojë sa më shpejt që <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e mundur.<br />

Referenca<br />

1. ACIP 2005. Recom<strong>me</strong>ndations of the Advisory Committee on Immunization Practices<br />

(ACIP). July 13, 2005 / 54 (Early Release); 1-40. Available at: http://www.cdc.gov/mmwr/<br />

preview/mmwrhtml/rr54e713a1.htm<br />

2. Anderson RM, May RM. Infectious Diseases of Humans: Dynamics and Control. Oxford<br />

Univ. Press, Oxford, 1992.<br />

3. Axbbott A. Avian flu special: What’s in the <strong>me</strong>dicine cabinet? Nature 435;407-409. Available<br />

from http://www.nature.com/nature/journal/v435/n7041/full/435407a.html<br />

4. Balicer RD, Huerta M, Davidovitch N, Grotto I. Cost-benefit of stockpiling drugs for<br />

influ-enza pandemic. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2005; 11: 1280-2. Full text at http://www.cdc.<br />

gov/ncidod/EID/vol11no08/04-1156.htm<br />

5. Barnett DJ, Balicer RD, Lucey DR, et al. A systematic analytic approach to pandemic<br />

influenza preparedness planning. PLoS Med 2005; 2: 1-7. Full text at http://<strong>me</strong>dicine.<br />

plosjournals.org/perlserv/?request=get-docu<strong>me</strong>nt&doi=10.1371/journal.p<strong>me</strong>d.0020359

119<br />

6. Brett AS, Zuger A. The run on tamiflu - should physicians prescribe on demand? N<br />

Engl J Med 2005; 353: 2636-37. Full text at http://content.nejm.org/cgi/content/<br />

full/353/25/2636<br />

7. Brown H. Nations set out a global plan for influenza action. Lancet 2005; 366: 1684-5.<br />

8. BWHO 2004. World is ill-prepared for “inevitable” flu pandemic. Bull World Health Organ<br />

2004; 82:317-318.<br />

9. CDC 2003. Centers for Disease Control and Prevention. Respiratory hygiene/cough etiquette<br />

in healthcare settings 2003 Dec 17 [cited 2005 Nov 18]. Available at: http://www.<br />

cdc.gov/flu/professionals/infectioncontrol/resphygiene.htm<br />

10. Chotpitayasunondh T, Ungchusak K, Hanshaoworakul W, et al. Human disease from<br />

influenza A (<strong>H5N1</strong>), Thailand, 2004. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2005; 11: 201-9. Full text at http://<br />

www.cdc.gov/ncidod/eid/vol11no02/04-1061.htm<br />

11. Chung PH. Preparing for the worst-case scenario. Science 2005; 310:1117-8.<br />

12. CP/BSB 2003. Clinical Pharmacology/Biopharmaceutics Summary Background 2003.<br />

http://www.fda.gov/cder/foi/esum/2004/21246slr010,21087slr016_Tamiflu_Pharm_<br />

Biopharm_BPCA.pdf<br />

13. de Jong MD, Thanh TT, Khank TH, et al. Oseltamivir resistance during treat<strong>me</strong>nt of influenza<br />

A (<strong>H5N1</strong>) infection. N Engl J Med 2005; 353: 2667-72. Full text at http://content.<br />

nejm.org/cgi/content/full/353/25/2667<br />

14. Enserink M. Meeting seeks global consensus, highlights global disparities. Science 2005;<br />

310: 1103.<br />

15. Fal Falsey AR, Criddle MM, Kolassa JE, McCann RM, Brower CA, Hall WJ. Evaluation<br />

of a handwashing intervention to reduce respiratory illness rates in senior day-care<br />

centers. Infect Control Hosp Epidemiol 1999; 20: 200-2. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=10100548<br />

16. FAO 2005. FAO Avian influenza disease e<strong>me</strong>rgency. Update on the avian influenza<br />

situa-tion (as of 12/11/2005) – Issue no. 36. Available at: http://www.fao.org/ag/againfo/<br />

subjects/docu<strong>me</strong>nts/ai/AVIbull036.pdf<br />

17. FAO, OIE, WHO 2005. A Food and Agriculture Organisation (FAO), World Organisation<br />

for Animal Health (OIE) in collaboration with World Health Organisation (WHO) Global<br />

Strategy for the Progressive Control of Highly Pathogenic Avian <strong>Influenza</strong> (HPAI).<br />

No-vember 2005. Available at: http://www.fao.org/ag/againfo/resources/docu<strong>me</strong>nts/<br />

empres/AI_globalstrategy.pdf<br />

18. Ferguson NM, Cummings DA, Cauche<strong>me</strong>z S, et al. Strategies for containing an e<strong>me</strong>rging<br />

influenza pandemic in Southeast Asia. Nature 2005; 437: 209-14. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=16079797<br />

19. Ferguson NM, Fraser C, Donnelly CA, Ghani AC, Anderson RM. Public health risk from the<br />

avian <strong>H5N1</strong> influenza epidemic. Science 2004; 304: 968-69.<br />

20. Flahault A, Dias-Ferrao V, Chaberty P, Esteves K, Valleron AJ, Lavanchy D. Flu Net as a<br />

tool for global monitoring of influenza on the Web. JAMA 1998; 280: 1330-2. Full text at<br />

http://jama.ama-assn.org/cgi/content/full/280/15/1330<br />

21. Fleming D. <strong>Influenza</strong> pandemics and avian flu. BMJ 2005;331:1066-9.<br />

22. Fraser C, Riley S, Anderson RM, Ferguson NM. Factors that make an infectious disease<br />

outbreak controllable. PNAS 2004; 101: 6146-51. Full text at http://www.pnas.org/cgi/<br />

content/abstract/101/16/6146<br />

23. Groeneveld K, van der Noordaa J. Use of antiviral agents and other <strong>me</strong>asures in an influenza<br />

pandemic. The Neth J Med 2005; 63: 339-43. Full text at http://www.zuidencomm.<br />

nl/njm/getpdf.php?id=437<br />

24. Gubareva LV, Kaiser L, Matrosovich MN, Soo-Hoo Y, Hayden FG. Selection of influenza<br />

virus mutants in experi<strong>me</strong>ntally infected volunteers treated with oseltamivir. J Infect<br />

Dis 2001; 183: 523-31. Full text at http://www.journals.uchicago.edu/JID/journal/issues/<br />

v183n4/000943/000943.html

120<br />

25. Hayden F, Croisier A. Transmission of Avian <strong>Influenza</strong> Viruses to and between Humans.<br />

The J Infec Dis 2005; 192: 1311-4.<br />

26. Hayden FG. Antivirals for pandemic influenza. J Infect Dis 1997; 176: Suppl 1: Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9240696<br />

27. Hien TT, Nguyen TL, Nguyen TD, et al. Avian influenza A (<strong>H5N1</strong>) in 10 patients in Viet-nam.<br />

N Engl J Med 2004; 350: 1179-88. Full text at http://content.nejm.org/cgi/content/<br />

abstract/350/12/1179<br />

28. Ho MS, Su IJ. Preparing to prevent severe acute respiratory syndro<strong>me</strong> and other<br />

respira-tory infections. Lancet Infect Dis 2004; 4: 684-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15522680<br />

29. Hoffmann C, Kamps BS. Drugs. In: <strong>Influenza</strong> <strong>Report</strong> 2006; Wuppertal 2006. Available from<br />

http://<strong>Influenza</strong><strong>Report</strong>.com/ir/drugs.htm<br />

30. Hoffmann C, Korsman S, Kamps BS. Treat<strong>me</strong>nt and Prophylaxis. In: <strong>Influenza</strong> <strong>Report</strong> 2006;<br />

Wuppertal 2006. Available from http://<strong>Influenza</strong><strong>Report</strong>.com/ir/tp.htm<br />

31. IHR 2005. International Health Regulations 2005. Available at: http://www.who.int/gb/<br />

ebwha/pdf_files/WHA58/WHA58_3-en.pdf<br />

32. Imuta F, Toyoda M, Toyoda T. New application <strong>me</strong>thod of zanamivir with a straw. Pediatr<br />

Int 2003; 45: 366-7.<br />

33. Johnson NP, Mueller J. Updating the accounts: Global mortality of the 1918–20 “Spanish”<br />

influenza pandemic. Bull Hist Med 2002; 76: 105-15. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=11875246<br />

34. Kiso M, Mitamura K, Sakai-Tagawa Y, et al. Resistant influenza A viruses in children treated<br />

with oseltamivir: descriptive study. Lancet 2004; 364: 759-65. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=15337401<br />

35. Korsman S. Vaccines. In: <strong>Influenza</strong> <strong>Report</strong> 2006; Wuppertal 2006. Available from http://<br />

<strong>Influenza</strong><strong>Report</strong>.com/ir/vaccines.htm<br />

36. Lipatov AS, Govorkova EA, Webby RJ, et al. <strong>Influenza</strong>: e<strong>me</strong>rgence and control.<br />

J Virol 2004; 78: 8951-9. Full text at http://jvi.asm.org/cgi/content/full/78/17/<br />

8951?view=long&pmid=15308692<br />

37. Longini IM Jr, Halloran ME, Nizam A, Yang Y. Containing pandemic influenza with<br />

antivi-ral agents. Am J Epidemiol 2004; 159: 623-33. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15033640<br />

38. Longini IM Jr, Nizam A, Xu S, Ungchusak K, Hanshaoworakul W, Cummings DA, Halloran<br />

ME. Containing pandemic influenza at the source. Science. 2005 Aug 12;309(5737):1083­<br />

7.<br />

39. McKimm-Breschkin J, Trivedi T, Hampson A, et al. Neuraminidase sequence analysis and<br />

susceptibilities of influenza virus clinical isolates to zanamivir and oseltamivir. Antimicrob<br />

Agents Chemother 2003; 47: 2264-72. Full text at http://aac.asm.org/cgi/content/full/47/<br />

7/2264?view=long&pmid=12821478<br />

40. Moscona A. Oseltamivir resistance--disabling our influenza defenses. N Engl J Med 2005;<br />

353: 2633-6. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16371626 – Full text at http://content.nejm.<br />

org/cgi/content/full/353/25/2633<br />

41. Osterholm MT. Preparing for the next pandemic. N Engl J Med 2005; 352: 1839-42. Full<br />

text at http://content.nejm.org/cgi/content/full/352/18/1839<br />

42. PPHSN 2004. Pacific Public Health Surveillance Network Guidelines for <strong>Influenza</strong><br />

Prepar-edness & Control and <strong>Influenza</strong> Pandemic Preparedness (Part II). Prepared in<br />

Consulta-tion with the PPHSN <strong>Influenza</strong> Specialist Group (ISG). Available at: http://www.<br />

spc.org.nc/phs/pphsn/Publications/Guidelines/<strong>Influenza</strong>/PPHSN_<strong>Influenza</strong>_pandemicguidelines-partII-final_draft-oct04.pdf<br />

43. Stilianakis NI, Perelson NS, Hayden FG. Drug resistance and influenza pandemics. Lan-cet<br />

2002; 359: 1862-3.

121<br />

44. Taubenberger JK, Reid AH, Lourens RM, Wang R, Jin G, Fanning TG. Characterization of the<br />

1918 influenza virus poly<strong>me</strong>rase genes. Nature 2005; 437: 889-93. Full text at http://www.<br />

nature.com/nature/journal/v437/n7060/pdf/nature04230.pdf<br />

45. Thanhnien 2005. http://www.thanhniennews.com/healthy/?catid=8&newsid=10854<br />

46. USDHHS 2005. United States Depart<strong>me</strong>nt of Health and Human Services 2005. Draft<br />

pandemic influenza preparedness and response plan. Annex 9: Communication and education.<br />

Available at: http://www.hhs.gov/nvpo/pandemicplan/annex9.communication.<br />

pdf<br />

47. van Dalen PJ, Wijdenes C. Preparing for the next influenza pandemic. Neth J Med 2005;<br />

63: 337-8. Full text at: http://www.zuidencomm.nl/njm/getpdf.php?id=436<br />

48. Vardi A, Levin I, Berkenstadt H, et al. Simulation-based training of <strong>me</strong>dical teams to manage<br />

chemical warfare casualties. Isr Med Assoc J 2002; 4: 540-4. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=12120468<br />

49. WCWHO 2005. The Writing Committee of the World Health Organisation (WHO)<br />

Consul-tation on Human <strong>Influenza</strong> A/H5. Avian <strong>Influenza</strong> A (<strong>H5N1</strong>) Infection in Humans.<br />

N Engl J Med 2005; 353: 1374-85. Full text at http://content.nejm.org/cgi/content/<br />

full/353/13/1374<br />

50. Webster RG, Peiris M, Chen H, Guan Y. <strong>H5N1</strong> outbreaks and enzootic influenza. E<strong>me</strong>rg<br />

Infect Dis 2006; 12: 3-8. Available at: http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol12no01/05­<br />

1024.htm<br />

51. Webster RG. Wet markets--a continuing source of severe acute respiratory syndro<strong>me</strong> and<br />

influenza? Lancet. 2004 Jan 17;363(9404):234-6.<br />

52. WHO 2004: Informal consultation on influenza pandemic preparedness in countries with<br />

limited resources. Kuala Lumpur, Malaysia 23–25 June 2004. Depart<strong>me</strong>nt of Communicable<br />

Disease Surveillance and Response. http://www.who.int/csr/resources/publications/<br />

influenza/WHO_CDS_CSR_GIP_2004_1/en/index.html<br />

53. WHO 2005a: Geographical spread of <strong>H5N1</strong> avian influenza in birds - update 28. Situation<br />

assess<strong>me</strong>nt and implications for human health. 18 August 2005. http://www.who.<br />

int/entity/csr/don/2005_08_18/en/index.html<br />

54. WHO 2005b: Geographical Spread of <strong>H5N1</strong> in Birds-update 34: 20 October 2005. http://<br />

www.who.int/csr/don/2005_08_18/en/index.html<br />

55. WHO 2005c: Situation Updates: Accessed on January 25, 2006. http://www.who.int/csr/<br />

disease/avian_influenza/country/cases_table_2006_01_25/en/index.html<br />

56. WHO 2005d: WHO global influenza preparedness plan: The role of WHO and recom<strong>me</strong>ndations<br />

for national <strong>me</strong>asures before and during pandemics. Available at: http://www.<br />

who.int/entity/csr/resources/publications/influenza/WHO_CDS_CSR_GIP_2005_5/en/<br />

index.html<br />

57. WHO 2005e: Checklist for influenza pandemic preparedness planning 2005. http://www.<br />

who.int/csr/resources/publications/influenza/FluCheck6web.pdf<br />

58. WHO 2005f: Avian influenza: assessing the pandemic threat. http://www.who.int/csr/<br />

disease/influenza/WHO_CDS_2005_29/en/index.html.<br />

59. WHO 2005G: WHO State<strong>me</strong>nt. Available at: http://www.who.int/<strong>me</strong>diacentre/news/<br />

state<strong>me</strong>nts/2005/s08/en/index.html<br />

60. WHO 2006. World Health Organisation Writing Group. Nonpharmaceutical interventions<br />

for pandemic influenza, international <strong>me</strong>asures. E<strong>me</strong>rg Infect Dis. 2006; 12: 81-7. Full text<br />

at http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol12no01/05-1370.htm<br />

61. Yen HL, Herlocher LM, Hoffmann E, et al. Neuraminidase inhibitor-resistant influenza<br />

viruses may differ substantially in fitness and transmissibility. Antimicrob Agents Chemother<br />

2005; 49: 4075-84. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16189083

122<br />

Kapitulli 6: Vaksinat<br />

Stephen Korsman<br />

Hyrje<br />

Vaksinat janë entitete jopatogjene që bëjnë sistemin imun <strong>të</strong> reagojë në mënyrë<br />

<strong>të</strong> tillë, që kur <strong>të</strong> paraqitet patogjeni specifik i prezantuar nga vaksina, <strong>të</strong> je<strong>të</strong> në<br />

gjendje ta njoh a<strong>të</strong> – dhe <strong>të</strong> përgatisë një përgjigje imune mbroj<strong>të</strong>se, edhe pa e<br />

takuar më herët organizmi a<strong>të</strong> patogjen më herët në <strong>të</strong>rësi.<br />

Viruset e influencës janë <strong>me</strong> njerëzimin për më se 300 vjet, duke shkaktuar epidemi<br />

pas çdo disa vitesh dhe pandemi pas disa dekadash. Ato, për çdo vit, në<br />

mbarë bo<strong>të</strong>n përfundojnë <strong>me</strong> 250,00 – 500, 000 vdekje, <strong>me</strong> 3-5 milionë raste <strong>të</strong><br />

sëmundjeve <strong>të</strong> rënda, <strong>me</strong> infektim <strong>të</strong> 5-15% <strong>të</strong> popullsisë mbarëbo<strong>të</strong>rore (WHO<br />

2003). Sot, ne kemi mundësi për <strong>të</strong> prodhuar 300 milionë doza në vit <strong>të</strong> vaksinave<br />

trivalente – <strong>të</strong> mjaftuesh<strong>me</strong> për epidemi<strong>të</strong> aktuale në vendet e Perëndimit,<br />

mirëpo <strong>të</strong> pamjaftuesh<strong>me</strong> për <strong>të</strong> përballuar pandeminë (Fedson 2005).<br />

Vaksina e influencës ësh<strong>të</strong> efektive në parandalimin e sëmundjes dhe vdekjes,<br />

veçanërisht te grupet <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>, dhe OBSH-ja, në kontekst <strong>të</strong> vaksini<strong>me</strong>ve<br />

rutinore, raporton se “vaksina e influencës ësh<strong>të</strong> masa preventive më efektive në<br />

dispozicion” (WHO 2005e). Lidhur <strong>me</strong> frikën ekzistuese <strong>të</strong> një pandemie <strong>të</strong> influencës<br />

në prag, “vaksinimi dhe përdorimi i barnave antivirale, janë dy nga masat<br />

më <strong>të</strong> rëndësish<strong>me</strong> reaguese për <strong>të</strong> pakësuar morbiditetin dhe mortalitetin gja<strong>të</strong><br />

zhvillimit <strong>të</strong> pandemisë” (WHO 2005d).<br />

Zhvillimi i vaksinës<br />

Historiku<br />

Koncepti i vaksinimit ësh<strong>të</strong> zbatuar qysh në Kinën e Vje<strong>të</strong>r, kur qelbi nga pacien<strong>të</strong>t<br />

<strong>me</strong> linë e vogël ju ësh<strong>të</strong> inokuluar njerëzve <strong>të</strong> shëndoshë, në mënyrë që<br />

<strong>të</strong> pamundësojnë marrjen natyrore <strong>të</strong> lisë së vogël. Ky koncept ësh<strong>të</strong> prezantuar<br />

herët në shekullin XVIII në Evropë, dhe në vitin 1796, Edward Jenner bëri eksperi<strong>me</strong>ntin<br />

e parë në njerëz, duke përdorur linë e lopëve për vaksinim (vacca,<br />

latinisht: lopë) kundër lisë së vogël. Në vitin 1931, ësh<strong>të</strong> zbuluar rritja virale në<br />

vezët e embrionuara <strong>të</strong> pulës, dhe në vitin 1940, ushtria e ShBA-së ka zhvilluar<br />

vaksinën e parë joaktive <strong>të</strong> aprovuar për influencën, e cila ësh<strong>të</strong> përdorur gja<strong>të</strong><br />

Luf<strong>të</strong>s së Dy<strong>të</strong> Bo<strong>të</strong>rore (Baker 2002, Hilleman 2000). Përpari<strong>me</strong> <strong>të</strong> mëdha janë<br />

bërë në kuadër <strong>të</strong> vaksinologjisë dhe imunologjisë, dhe vaksinat po bëhen gjithnjë<br />

e më <strong>të</strong> sigurta dhe <strong>me</strong> prodhim më masiv. Sot, falë përpari<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> teknologjisë

123<br />

molekulare, ne jemi shumë pranë krijimit <strong>të</strong> vaksinës së influencës <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> manipuli<strong>me</strong>ve<br />

gjenetike <strong>të</strong> gjeneve <strong>të</strong> influencës (Couch 1997, Hilleman 2002).<br />

Prodhimi vjetor i vaksinës<br />

Të gjitha vaksinat në përdorim <strong>të</strong> sotshëm përfitohen nga virusët që rriten në<br />

vezët e pulave, dhe përmbajnë nga 15 µg prej secilit nga tri sojet e selektuar për<br />

vaksinën e atij viti – dy soje <strong>të</strong> influencës A (H1N1 dhe H3N2) dhe një soj <strong>të</strong> influencës<br />

B. Prej seleksionimit <strong>të</strong> sojeve për përdorim në vaksinës, e deri te vaksina<br />

finale, ësh<strong>të</strong> proces i gja<strong>të</strong> që mund <strong>të</strong> marrë 6-8 muaj kohë.<br />

Seleksioni i sojeve vjetore <strong>të</strong> vaksinës<br />

Gja<strong>të</strong> <strong>të</strong>rë vitit, 110 qendra nacionale <strong>të</strong> mbikëqyrjes së influencës dhe 4 qendra<br />

bashkëpunuese <strong>të</strong> OBSH-së, në 82 shtete anekënd bo<strong>të</strong>s, përcjellin trendet<br />

e sojeve qarkulluese <strong>të</strong> influencës. Grumbullohen <strong>të</strong> dhënat gjenetike dhe identifikohen<br />

mutacionet e pranish<strong>me</strong>. OBSH-ja identifikon sojet që më së shumti<br />

besohet se do <strong>të</strong> qarkullojnë gja<strong>të</strong> sezonës dimërore <strong>të</strong> vitit <strong>të</strong> ardhshëm, dhe<br />

ky informacion ndahet <strong>me</strong> prodhuesit e vaksinës, <strong>të</strong> cilët fillojnë përgatitjet për<br />

prodhimin e vaksinës.<br />

Ky vendim bëhet çdo vit në shkurt për dimrin e ardhshëm <strong>të</strong> hemisferës veriore,<br />

dhe në shtator për dimrin e ardhshëm <strong>të</strong> hemisferës jugore. Detajet për takimin<br />

e parashikuar për shkurt 2006 mund <strong>të</strong> shihen në uebfaqen e OBSH-së (WHO<br />

2005k).<br />

Për sezonin dimëror <strong>të</strong> hemisferës veriore prej fundit <strong>të</strong> vitit 2004 e deri në<br />

fillim <strong>të</strong> 2005-së, rekomandi<strong>me</strong>t ishin si vijon (WHO 2005h-i):<br />

• Virus <strong>të</strong> ngjashëm A/New Caledonia/20/99(H1N1)<br />

• Virus <strong>të</strong> ngjashëm A/Fujian/411/2002(H3N2)<br />

• Virus <strong>të</strong> ngjashëm B/Shanghai/361/2002<br />

Për sezonin dimëror <strong>të</strong> hemisferës jugore <strong>të</strong> <strong>me</strong>sit <strong>të</strong> 2005, rekomandi<strong>me</strong>t ishin:<br />

• Virus <strong>të</strong> ngjashëm A/New Caledonia/20/99(H1N1)<br />

• Virus <strong>të</strong> ngjashëm A/Wellington/1/2004(H3N2)<br />

• Virus <strong>të</strong> ngjashëm B/Shanghai/361/2002<br />

Për sezonin dimëror <strong>të</strong> hemisferës veriore 2005-2006, rekomandi<strong>me</strong>t ishin:<br />

• Virus <strong>të</strong> ngjashëm A/New Caledonia/20/99(H1N1)<br />

• Virus <strong>të</strong> ngjashëm A/California/7/2004(H3N2)<br />

• Virus <strong>të</strong> ngjashëm B/Shanghai/361/2002<br />

Për sezonin dimëror <strong>të</strong> hemisferës jugore <strong>të</strong> <strong>me</strong>sit <strong>të</strong> 2005, rekomandi<strong>me</strong>t ishin:<br />

• Virus <strong>të</strong> ngjashëm A/New Caledonia/20/99(H1N1)<br />

• Virus <strong>të</strong> ngjashëm A/California/7/2004(H3N2)<br />

• Virus <strong>të</strong> ngjashëm B/Malaysia/2506/2004

124<br />

Për shembull, A/New Caledonia/20/99(H1N1) do <strong>të</strong> tho<strong>të</strong> se ai ësh<strong>të</strong> një virus i<br />

influencës A, tipi H1N1, izolati i 20-<strong>të</strong> prej New Caledonia i vitit 1999. Nga sa<br />

u paraqit më lart, shihet se virusi i influencës A H1N1 në vaksinë ende prezanton<br />

sojin qarkullues, kurse virusi H3N2 ka ndryshuar <strong>me</strong> kohën. U dëshmua më<br />

vonë, se A/Fujian/411/2002 nuk ishte parashikim i qëlluar për vitin 2004. Në <strong>të</strong><br />

vërte<strong>të</strong>, shkalla e dështimit <strong>të</strong> vaksinës ishte në vlera <strong>të</strong> larta <strong>të</strong> pazakonta gja<strong>të</strong><br />

sezonit dimëror 2004/2005.<br />

Vepri<strong>me</strong>t në prodhimin e vaksinës<br />

Menjëherë pasi OBSH-ja shpall sojet e pritsh<strong>me</strong> për qarkullim për sezonin e<br />

ardhshëm, prodhuesit e vaksinës fillojnë <strong>të</strong> bëjnë sojet e reja <strong>të</strong> vaksinës. Nëse<br />

soji i zgjedhur për t’u prezantuar në vaksinë ësh<strong>të</strong> i njëj<strong>të</strong> <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> përdorur për<br />

vaksinën e mëparsh<strong>me</strong>, procesi ësh<strong>të</strong> më i shpej<strong>të</strong>.<br />

Së pari, CDC-ja, ose burimi tje<strong>të</strong>r referent, <strong>me</strong>rr sojet që do <strong>të</strong> përdoren dhe i rrit<br />

ata në kombinim <strong>me</strong> sojin e quajtur PR8 (H1N1 A/PR/8/34) i cili ësh<strong>të</strong> i atenuar,<br />

pra ai nuk ësh<strong>të</strong> patogjen e as i af<strong>të</strong> për t’u replikuar te njeriu (Beare 1975, Neumann<br />

2005). Kjo mundëson paraqitjen e reasorti<strong>me</strong>ntit, që rezulton <strong>me</strong> virus,<br />

i cili përmban gjash<strong>të</strong> gjene PR8 së bashku <strong>me</strong> HA dhe NA <strong>të</strong> sojit sezonal. Ky<br />

virus i ri në vijim inkubohet në vezët e embrionuara <strong>të</strong> pulës për 2-3 di<strong>të</strong>, pas së<br />

cilës kohë mblidhet lëngu alantoik, dhe centrifugohen partikulat e virusit në lëng<br />

<strong>të</strong> dendësisë së lar<strong>të</strong>, në mënyrë që <strong>të</strong> arrihet përqendrimi dhe pastrimi i tyre deri<br />

në densitet specifik. Pastaj, viruset inaktivizohen <strong>me</strong> përdorimin e formaldehidit<br />

ose beta-propiolaktonit, shka<strong>të</strong>rrohen më tej <strong>me</strong> detergjente, dhe bëhet pastrimi<br />

i HA dhe NA. Së fundi, përqendri<strong>me</strong>t standardizohen sipas sasisë së paraqitur <strong>të</strong><br />

hemaglutinacionit (Hilleman 2002, Potter 2004, Treanor 2004).<br />

Diku në qershor/korrik, testohen sojet për <strong>të</strong> siguruar sasinë, pas<strong>të</strong>rtinë dhe potencën.<br />

Pas kësaj, tri sojet – dy sojet e influencës A dhe një soj i influencës B, <strong>të</strong><br />

cilët janë prodhuar në mënyrë <strong>të</strong> ndarë – kombinohen në një vaksinë <strong>të</strong> vet<strong>me</strong>,<br />

verifikohet përmbajta e tyre dhe paketohen në shiringa për shpërndarje.<br />

Kapaciteti prodhues<br />

Aktualisht bota ka kapacitet prodhues vjetor prej rreth 300 milionë vaksina trivalente<br />

<strong>të</strong> influencës, shumica e <strong>të</strong> cilave prodhohet në nën<strong>të</strong> shtete – Australi,<br />

Kanada, Francë, Gjermani, Itali, Japoni, Holandë, Britani <strong>të</strong> Madhe dhe Shtete<br />

<strong>të</strong> Bashkuara <strong>të</strong> A<strong>me</strong>rikës. Në vitin 2003, janë përdorur jash<strong>të</strong> këtyre shteteve dhe<br />

Evropës Perëndimore ve<strong>të</strong>m 79 milionë doza <strong>të</strong> vaksinës. 13.8 milionë vaksina<br />

<strong>të</strong> tjera janë prodhuar dhe përdorur në Hungari, Rumuni dhe Rusi (Fedson<br />

2005).<br />

Në vit janë prodhuar afërsisht 4-5 milionë doza <strong>të</strong> vaksinës <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> gjallë <strong>të</strong><br />

atenuar.<br />

Tipat e vaksinës së influencës<br />

Sot, <strong>të</strong> gjitha tipat e vaksinave <strong>të</strong> influencës në përdorim mund <strong>të</strong> ndahen në<br />

vaksina <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> mbytur dhe vaksina <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> gjallë. Në fazën e zhvillimit

125<br />

gjenden edhe vaksina <strong>të</strong> tjera <strong>të</strong> këtyre dy tipave, si dhe disa <strong>të</strong> tjera, që nuk hyjnë<br />

në asnjërën nga këta tipa, për <strong>të</strong> cilat vaksina përdoren teknika <strong>të</strong> manipulimit<br />

gjenetik.<br />

Vaksinat jo <strong>të</strong> gjalla<br />

Vaksinat jo <strong>të</strong> gjalla (<strong>me</strong> virus <strong>të</strong> mbytur) mund <strong>të</strong> ndahen në vaksina <strong>me</strong> virus<br />

<strong>të</strong> <strong>të</strong>rë jo <strong>të</strong> gjallë dhe vaksina <strong>të</strong> frag<strong>me</strong>nteve ose nënnjësive virale. Në fillim<br />

janë zhvilluar vaksinat <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> <strong>të</strong>rë. Virusi i vaksinës ësh<strong>të</strong> rritur në qeskën<br />

alantoike <strong>të</strong> vezëve <strong>të</strong> embrionuara <strong>të</strong> pulës, më pastaj ësh<strong>të</strong> bërë pastrimi dhe<br />

përqendrimi <strong>me</strong> përdorimin e eritrociteve, dhe në fund, ësh<strong>të</strong> kryer inaktivim<br />

<strong>me</strong> formaldehidë ose beta-propiolakton. Më vonë, kjo <strong>me</strong>todë e pastrimit dhe<br />

përqendrimit ësh<strong>të</strong> zëvendësuar <strong>me</strong> pastrimin centrifugal, dhe pastaj, sipas<br />

gradës së dendësimit centrifugal, në <strong>të</strong> cilën partikulat virale <strong>me</strong> densitet <strong>të</strong> caktuar<br />

precipitojnë në nivel <strong>të</strong> caktuar <strong>të</strong> tretjes <strong>me</strong> dendësi <strong>të</strong> rritur. Në vazhdim,<br />

<strong>me</strong>todave <strong>të</strong> pranish<strong>me</strong> për pastrim/koncentrim ju ësh<strong>të</strong> shtuar edhe pastrimi <strong>me</strong><br />

<strong>me</strong>mbranë filtruese (Hilleman 2002, Potter 2004).<br />

Vaksinat <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> <strong>të</strong>rë janë <strong>të</strong> sigurta dhe tolerohen mirë, <strong>me</strong> një efikasitet prej<br />

60-90% te fëmijët dhe <strong>të</strong> rriturit.<br />

Vaksinat e frag<strong>me</strong>nteve janë prodhuar në mënyrë <strong>të</strong> njëj<strong>të</strong> si edhe vaksina <strong>me</strong> virus<br />

<strong>të</strong> <strong>të</strong>rë, mirëpo partikulat virale janë copëtuar <strong>me</strong> përdorimin e detergjenteve,<br />

ose, në <strong>të</strong> kaluarën, <strong>me</strong> përdorim <strong>të</strong> eterit.<br />

Vaksinat e nënnjësive përbëhen prej HA dhe NA <strong>të</strong> pastruara, kurse pjesët e tjera<br />

përbërëse <strong>të</strong> virusit largohen. Vaksinat e frag<strong>me</strong>nteve dhe nënnjësive shkaktojnë<br />

reaksione më <strong>të</strong> pakta lokale sesa vaksina <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e <strong>të</strong>rë, dhe se, edhe dhënia e<br />

një doze <strong>të</strong> vet<strong>me</strong> krijon nivel adekuat <strong>të</strong> antitrupave në populla<strong>të</strong>n e ekspozuar<br />

ndaj virusit <strong>të</strong> ngjashëm (Couch 1997, Hilleman 2002, Potter 2004). Mirëpo,<br />

kjo mund <strong>të</strong> mos je<strong>të</strong> e mjaftuesh<strong>me</strong> nëse paraqitet soji i ri pandemik i virusit <strong>të</strong><br />

influencës, dhe se besohet që dhënia e dy dozave do <strong>të</strong> ishte e mjaftuesh<strong>me</strong>.<br />

Vaksinat e influencës <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> inaktivuar, përgjithësisht administrohen <strong>me</strong><br />

rrugë intramuskulare, ndërsa janë kryer edhe hulumti<strong>me</strong> për dhënie intradermale<br />

(Belshe 2004, Cooper 2004, Kenney 2004) dhe intranazale (mukozale). (Langley<br />

2005).<br />

Vaksinat e gjalla<br />

Në SHBA, qysh nga korriku i vitit 2003, në dispozicion janë vaksinat e influencës<br />

<strong>me</strong> virus <strong>të</strong> gjallë <strong>të</strong> atenuar e <strong>të</strong> përshtatur për <strong>të</strong> jetuar në <strong>të</strong> ftoh<strong>të</strong> (cold-adapted<br />

live attenuated influenza virus vaccines -CAIV vaccines), për administrim intranazal,<br />

dhe për shumë vite, vaksina e këtillë gjendet në përdorim në shtetet e<br />

ish Bashkimit Sovjetik. Vaksina përbëhet prej virusit mos<strong>të</strong>r <strong>të</strong> atenuar, në <strong>të</strong> cilin<br />

janë insertuar gjenet për HA dhe NA. Viruset e përdorur si mos<strong>të</strong>r janë: A/Ann<br />

Arbor/6/60 (H2N2) dhe B/Ann Arbor/1/66 (Hoffman 2005, Palese 1997, Potter<br />

2004). Virusi mos<strong>të</strong>r i vaksinës ësh<strong>të</strong> i adaptuar në <strong>të</strong> ftoh<strong>të</strong> – <strong>me</strong> fjalë <strong>të</strong> tjera,<br />

ai ësh<strong>të</strong> adaptuar që <strong>të</strong> rritet më së miri në 25 gradë cesius, çka do <strong>të</strong> tho<strong>të</strong> se në<br />

temperaturën normale trupore <strong>të</strong> njeriut, ai atenuohet. Procesi i adaptimit shihet

126<br />

se ka shkaktuar mutacione <strong>të</strong> qëndruesh<strong>me</strong> në gjenet e që <strong>të</strong> tri poli<strong>me</strong>razave <strong>të</strong><br />

virusit, dhe kjo në PA, PB1 dhe PB2 (Hilleman 2002, Potter 2004).<br />

Përparësi<strong>të</strong> e aplikimit <strong>të</strong> vaksinës <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> gjallë në mukozën e hundës janë<br />

zhvillimi i imunitetit neutralizues lokal, zhvillimi i përgjigjes imune <strong>të</strong> ndërmje<strong>të</strong>suar<br />

nga qelizat dhe përgjigjja imune që mbetet për kohë më <strong>të</strong> gja<strong>të</strong> dhe <strong>me</strong><br />

reagim-kryqësor (Couch 1997).<br />

Te vaksina CAIV ësh<strong>të</strong> brengosës përdorimi i saj te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> imunitet <strong>të</strong><br />

çrregulluar (siguria?) dhe interferenca <strong>me</strong> sojet e tjera <strong>të</strong> pranishëm <strong>të</strong> viruseve<br />

brenda vaksinës, e cila mund <strong>të</strong> rezultojë <strong>me</strong> pakësim <strong>të</strong> efektivitetit. Dëmtimi<br />

i sipërfaqes së mukozës, shumë më pak se sesa shkaktohet nga virusi i tipit <strong>të</strong><br />

egër <strong>të</strong> influencës, mund <strong>të</strong> çojë në dyshim për infeksione sekondare. Megjitha<strong>të</strong>,<br />

çështjet e sigurisë nuk shihen si problem për individët <strong>me</strong> imunitet <strong>të</strong> mirë. Për<br />

brengosje më <strong>të</strong> madhe ësh<strong>të</strong> mundësia e reversionit gjenetik – kur mutacionet<br />

që shkaktojnë atenuimin, kthehen sërish në gjendjen e tyre <strong>të</strong> egër – dhe reasorti<strong>me</strong>nti<br />

<strong>me</strong> viruset e influencës <strong>të</strong> tipit <strong>të</strong> egër, duke krijuar soj <strong>të</strong> ri. Megjitha<strong>të</strong>,<br />

nga studi<strong>me</strong>t e kryera për <strong>të</strong> provuar kë<strong>të</strong> mundësi, nuk kanë hetuar asnjë problem<br />

deri në kohën e tash<strong>me</strong> (Youngner 1994).<br />

Zhvillimi i teknologjive dhe vaksinave<br />

Ësh<strong>të</strong> besuar se aprovimi i kulturave qelizore, nga qelizat e veshkës së qenit Madin-Darby<br />

(MDCK) ose Vero (<strong>të</strong> veshkës së majmunit <strong>të</strong> gjelbër afrikan), për<br />

prodhimin e vaksinës humane, ndoshta do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> zëvendësojë përdorimin e<br />

vezëve <strong>të</strong> pulës, që do <strong>të</strong> rezultonte <strong>me</strong> kapacitet më <strong>të</strong> madh prodhues dhe <strong>me</strong><br />

proces laboratorik-kultivues më pak intensiv. Mirëpo, the<strong>me</strong>limi i një stabili<strong>me</strong>nti<br />

<strong>të</strong> tillë <strong>me</strong>rr kohë dhe ësh<strong>të</strong> i kushtueshëm, dhe se shumica e prodhuesve<br />

<strong>të</strong> vaksinave janë në fillimin e këtij procesi.<br />

Gjenetika reverze mundëson manipuli<strong>me</strong> specifike në gjenomin e influencës,<br />

duke ndërruar seg<strong>me</strong>ntet <strong>me</strong> ata <strong>të</strong> dëshiruar (Palase 1997, Palese 2002b). Bazuar<br />

në kë<strong>të</strong> teknikë janë zhvilluar disa <strong>me</strong>toda që bazohen në plazmide, për<br />

ndërtimin e viruseve <strong>të</strong> reja për vaksina (Neumann 2005), mirëpo ende nuk janë<br />

gati për përdorim ko<strong>me</strong>rcial. Një numër i plazmideve, pjesë <strong>të</strong> vogla rrethore <strong>të</strong><br />

DNA-së, që përmbajnë gjenet dhe rajonet promotore <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës,<br />

janë transfektuar (bartur) në qeliza, <strong>të</strong> cilat pastaj janë <strong>të</strong> afta që <strong>të</strong> shumëzojnë<br />

seg<strong>me</strong>ntet e gjenomit dhe proteinave virale, për <strong>të</strong> formuar partikula <strong>të</strong> reja <strong>të</strong><br />

virusit. Nëse kjo <strong>me</strong>todë do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> përdorej në shkallë <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>, ajo do <strong>të</strong><br />

thjeshtonte dhe shpejtonte zhvillimin e vaksinave <strong>të</strong> reja – në vend <strong>të</strong> punës së<br />

procesit <strong>të</strong> gja<strong>të</strong> dhe <strong>të</strong> komplikuar në prodhimin e vaksinave <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> gjallë <strong>të</strong><br />

atenuar, duke lejuar <strong>të</strong> ngjajë reasorti<strong>me</strong>nti i gjenomit viral në vezë, e pastaj për<br />

<strong>të</strong> kërkuar për sojin <strong>me</strong> asorti<strong>me</strong>nt korrekt (6 gjene prej sojit mos<strong>të</strong>r <strong>të</strong> vaksinës,<br />

dhe HA dhe NA prej sojit <strong>të</strong> selektuar për vaksinën e re), prodhuesit e vaksinës,<br />

thjesht do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> insertonin gjenet HA dhe NA në një plazmid.<br />

Tashmë janë testuar vaksinat DNA për mikrobe patogjene <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> virale dhe<br />

bakteriale. Parimi mbi <strong>të</strong> cilin funksionon vaksina, ësh<strong>të</strong> inokulimi i DNA-së në<br />

virus, e cila DNA <strong>me</strong>rret nga qelizat-antigjen-prezentuese që lejojnë prodhimin<br />

e proteinave virale në citosolin e tyre. Pastaj këto hetohen nga sistemi imun, dhe

127<br />

rezulton <strong>me</strong> që <strong>të</strong> dy përgjigjet imune: humorale dhe qelizore (Hilleman 2002).<br />

Vaksinat për proteinat funksionale <strong>me</strong>rren në konsidera<strong>të</strong>, <strong>me</strong>s tjerash, edhe për<br />

proteinat M2 dhe NP. Ësh<strong>të</strong> shpresuar se, <strong>me</strong> krijimin e imunitetit për proteinat<br />

funksionale, p.sh., proteinave që nuk ndryshojnë në aspektin antigjenik, si janë<br />

HA dhe NA, do <strong>të</strong> arrihej prodhimi i vaksinave <strong>të</strong> cilat nuk do <strong>të</strong> duhej që <strong>të</strong><br />

“zbuloheshin” çdo vit. Pikërisht kjo ësh<strong>të</strong> në agjendën e OBSH-së për vaksinën<br />

e pandemisë (Couch 2005). Një vaksinë e këtillë ësh<strong>të</strong> treguar efektive te<br />

shtazët laboratorike, mirëpo nuk ka <strong>të</strong> dhëna nga studi<strong>me</strong>t njerëzore. Vaksinat<br />

“gjenerike” <strong>të</strong> bazuara në HA, <strong>me</strong> synim zonat funksionale <strong>të</strong> pandryshuesh<strong>me</strong> <strong>të</strong><br />

proteinës, gjithashtu gjenden në shqyrtim (Palese 2002b).<br />

Adjuvan<strong>të</strong>t janë përdorur te një numër i vaksinave kundër patogjeneve <strong>të</strong> tjera,<br />

dhe hulumtohet për rolin e tyre te vaksina e influencës. Qëllimi i adjuvantit ësh<strong>të</strong><br />

që <strong>të</strong> rrisë përgjigjen imune në vaksinë, gjë e cila mund <strong>të</strong> bëjë <strong>të</strong> mundsh<strong>me</strong><br />

ose uljen e dozës së antigjenit, ose efikasitetin më <strong>të</strong> madh, ose edhe që <strong>të</strong> dyja.<br />

Alumi (sulfat potasium alumini) ësh<strong>të</strong> i vetmi adjuvant i regjistruar në SHBA për<br />

vaksinën e influencës, dhe MF59 (emulsion vaj/ujë), prej vitit 1997, përdoret<br />

në Evropë (Wadman 2005). Vaksina që ka si adjuvans proteinat e <strong>me</strong>mbranës<br />

së jasht<strong>me</strong> <strong>të</strong> Neisseria <strong>me</strong>ningitidis, ësh<strong>të</strong> treguar e suksessh<strong>me</strong> gja<strong>të</strong> fazës së<br />

hersh<strong>me</strong> <strong>të</strong> testi<strong>me</strong>ve klinike (Langley 2005).<br />

Në hulumtim e sipër ësh<strong>të</strong> atenuimi <strong>me</strong> delecion <strong>të</strong> gjenit NS1 ose ulje <strong>të</strong> aktivitetit<br />

<strong>të</strong> NS1. NS1 prodhon proteinën që frenon funksionin e interferonit alfa<br />

(IFNα). Nëse virusi i egër i influencës infekton njeriun, a<strong>të</strong>herë proteina NS1 antagonizon<br />

IFNα, e cila ka efekt antiviral. Në rastin e infeksionit <strong>me</strong> virus që nuk<br />

ka NS1, a<strong>të</strong>herë ai shpejt do <strong>të</strong> mposhtet nga sistemi imun, e që do <strong>të</strong> rezultojë<br />

<strong>me</strong> një përgjigje imune, por pa simptoma <strong>të</strong> duksh<strong>me</strong> (Palese 2002b).<br />

Viruset e influencës <strong>me</strong> <strong>të</strong> <strong>me</strong>ta replikimi mund <strong>të</strong> krijohen <strong>me</strong> deletimin e gjeneve<br />

M2 ose NS2 (Hilleman 2002, Palese 2002b). Mund <strong>të</strong> replikohet ve<strong>të</strong>m për<br />

një herë <strong>të</strong> vet<strong>me</strong>, <strong>me</strong> përfundim para formimit <strong>të</strong> partikulave virale infektive.<br />

Ekspresioni proteinik rezulton <strong>me</strong> përgjigje imune, dhe se nuk ekziston rreziku i<br />

përhapjes së infeksionit te qelizat ose te njerëzit e tjerë.<br />

Efikasiteti dhe efektiviteti<br />

Përgjigjja <strong>me</strong> antitrupa, definohet duke matur titrin e frenimit <strong>të</strong> hemaglutinimit,<br />

përdoret si treguesi serologjik i përgjigjes imunologjike në vaksinë, ose për efikasitetin<br />

e vaksinës. Te individët <strong>të</strong> cilët janë imunizuar më herët nga ekspozimi i<br />

tyre ndaj virusit <strong>të</strong> subtipit <strong>të</strong> njëj<strong>të</strong> (individët primoimunë), përgjigjja e antitrupave<br />

ësh<strong>të</strong> e ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> shkaktuar ndaj vaksinave <strong>të</strong> llojeve <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong>.<br />

Mirëpo, te individët pa ekspozim <strong>të</strong> këtillë <strong>të</strong> mëhershëm (as për<strong>me</strong>s vaksinimit<br />

e as për<strong>me</strong>s infeksionit natyror), përgjigjja ësh<strong>të</strong> më e dobët te vaksinat <strong>me</strong> frag<strong>me</strong>nte<br />

ose nënnjësi, te <strong>të</strong> cilët kërkohet <strong>të</strong> jepen dy doza.<br />

Te <strong>të</strong> rriturit e shëndoshë primoimunë, pas dozës së parë, efikasiteti sillet prej<br />

80-100%, përderisa te <strong>të</strong> rriturit pa imunizim primar (joprimoimun), efikasiteti<br />

i shkallës së këtillë arrihet pas dozës së dy<strong>të</strong>. Në grupmoshat e tjera <strong>të</strong> populla<strong>të</strong>s,<br />

efikasiteti ësh<strong>të</strong> më i vogël:

128<br />

Tabela 1: Efikasiteti i vaksinimit kundër influencës*<br />

Grupet e populla<strong>të</strong>s Efikasiteti<br />

Të rriturit e shëndoshë dhe<br />

shumica e fëmijëve<br />

80-100 %<br />

Me sëmundje renale (kronike) 66 %<br />

Me transplantim renal 18-93 %<br />

Në hemodializë 25-100 %<br />

Me transplantim <strong>të</strong> palcës së eshtrave 24-71 %<br />

Me kancer 18-60 %<br />

Me infeksion HIV 15-80 %<br />

*adaptuar nga Pirofzki 1998, Potter 2004, Musana 2004<br />

Efektiviteti, zakonisht definohet <strong>me</strong> parandalimin e sëmundjes, përgjithësisht<br />

ësh<strong>të</strong> më i ulët (<strong>me</strong> efektivitet prej 70-90%) te fëmijët dhe <strong>të</strong> rriturit e shëndoshë<br />

<strong>të</strong> moshës nën 65 vjet. Tek ata <strong>me</strong> moshë mbi 65 vjet, vlerat janë rreth 30-40 %.<br />

Mirëpo, vaksina ësh<strong>të</strong> efektive prej 20-80% në parandalimin e vdekjes nga influenca<br />

te personat më <strong>të</strong> vje<strong>të</strong>r se 65 vjet, <strong>me</strong> reduktim <strong>të</strong> mëtejshëm <strong>të</strong> mortalitetit<br />

në rastet <strong>me</strong> rivaksinim vjetor (Govaert 1994, Gross 1995, Nichol 1994, Partriarca<br />

1985, Voordouw 2004). Te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> infarkt <strong>të</strong> mëhershëm miokardi<br />

(MI), studimi prej Gurfinkel e <strong>të</strong> tjerë (2004) ka treguar për pakësim <strong>të</strong> rrezikut<br />

për vdekje brenda një viti (6% te grupi i vaksinuar, 13% te grupi kontrollues) dhe<br />

<strong>të</strong> kombinimit vdekje, përsëritja e MI ose rehospitalizimit (22% versus 37%),<br />

ndoshta për shkak <strong>të</strong> efektit jospecifik <strong>të</strong> përgjigjes imune. Planifikohen studi<strong>me</strong><br />

<strong>të</strong> mëtejsh<strong>me</strong> për <strong>të</strong> vlerësuar efektin e vaksinimit <strong>të</strong> influencës në sindromën<br />

koronare akute.<br />

Vaksinimi i punëtorëve <strong>të</strong> kujdesit kundër influencës, gjithashtu redukton<br />

ekspozimin e popullsisë së ndjesh<strong>me</strong> në influencë.<br />

Në disa grupe <strong>të</strong> shëndosha janë kryer studi<strong>me</strong> mbi efektivitetin, në kuptimin<br />

e përfiti<strong>me</strong>ve shënde<strong>të</strong>sore karshi kostos, (Bridges 2000, Langley 2004, Monto<br />

2000, Wilde 1999). Nga ato rezulton, se ësh<strong>të</strong> e sigurt që individi i vaksinuar<br />

përfiton në pikëpamje <strong>të</strong> shëndetit <strong>të</strong> tij, ashtu si dhe nga pakësimi i di<strong>të</strong>ve <strong>të</strong><br />

mungesës nga puna, mirëpo, vaksinimi i <strong>të</strong> rriturve <strong>të</strong> shëndoshë <strong>të</strong> punësuar<br />

mund <strong>të</strong> mos bëjë kursi<strong>me</strong> financiare nëse krahasohet <strong>me</strong> humbjen e produktivitetit<br />

dhe <strong>të</strong> di<strong>të</strong>ve nga <strong>të</strong> sëmurit e tyre. Rekomandohet vaksinimi i profesionis<strong>të</strong>ve<br />

<strong>të</strong> kujdesit shënde<strong>të</strong>sor, jo ve<strong>të</strong>m nga përfiti<strong>me</strong>t shënde<strong>të</strong>sore dhe pakësimi<br />

i di<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> mungesës nga puna, por edhe sepse besohet që <strong>të</strong> punësuarit në spitale<br />

e kanë zakon që <strong>të</strong> shkojnë në punë edhe pse kanë sëmundje <strong>me</strong> temperaturë<br />

akute. Studi<strong>me</strong>t e mëhersh<strong>me</strong> kanë treguar se, vaksinimi i punëtorëve <strong>të</strong> kujdesit<br />

shënde<strong>të</strong>sor, pakëson përhapjen e infeksioneve në spitale dhe në sh<strong>të</strong>pi kujdesi<br />

(Pachuki 1989, Potter 1997).

Efektet anësore<br />

129<br />

Sindromi Guillain-Barré shihet si efekti më i rrezikshëm anësor i vaksinës së influencës,<br />

përveç asaj <strong>të</strong> manifestimit <strong>të</strong> alergjisë në ve. Mirëpo, ai ësh<strong>të</strong> i rrallë:<br />

numri vjetor i raportuar zvogëlohet prej vlerës 0.17 për 100,000 <strong>të</strong> vaksinuar për<br />

vitin 1993-1994, në vlerën 0.04 në vitin 2002-2003 (Haber 2005).<br />

Efektet më <strong>të</strong> shpeshta anësore janë dhembja, skuqja dhe ënjtja e vendit <strong>të</strong> injektimit<br />

(10-64 %) që zgjasin për 1-2 di<strong>të</strong>, si dhe efektet anësore sistemike, si janë<br />

kokëdhembja, temperatura, dobësia dhe mialgjia, te afërsisht 5% e <strong>të</strong> vaksinuarve<br />

(Belshe 2005, Musana 2004, Potter 2004). Këto efekte anësore, në pjesën më <strong>të</strong><br />

madhe <strong>të</strong> tyre, shkaktohen nga përgjigjja imune lokale, e cila <strong>me</strong> prodhimin e<br />

interferonit çon në efekte sistemike. Efektet anësore lokale janë më <strong>të</strong> shpeshta te<br />

vaksinat <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> <strong>të</strong>rë sesa vaksinat <strong>me</strong> frag<strong>me</strong>nte ose nënnjësi, dhe gjithashtu<br />

më <strong>të</strong> shpeshta te vaksinimi <strong>me</strong> rrugë intradermale sesa <strong>me</strong> rrugë intramuskulare.<br />

Meqenëse vaksinat e inaktivuara nuk përmbajnë virus <strong>të</strong> gjallë, ato nuk mund <strong>të</strong><br />

shkaktojnë infeksione <strong>të</strong> influencës – shpeshherë sëmundja eventuale respiratore<br />

gabimisht <strong>me</strong>rret si influencë nga vaksinimi. Vaksinat e influencës <strong>me</strong> virus <strong>të</strong><br />

atenuar përmbajnë viruse <strong>të</strong> gjallë; mirëpo, efektet anësore janë <strong>të</strong> rralla, ndër <strong>të</strong><br />

cilat më së shumti janë rrjedhja dhe mbyllja e hundëve, dhembjet në grykë dhe<br />

kokëdhembja, dhe herë pas here <strong>me</strong> dhembje barku, vjellje dhe mialgji (Musana<br />

2004). Këto vaksina nuk rekomandohen për përdorim te fëmijët e moshës nën 5<br />

vjet, edhe pse studimi nga Piedra e <strong>të</strong> tjerë (Piedra 2005) ka treguar se janë <strong>të</strong> sigurta<br />

te fëmijët e moshës mbi 18 muaj. Ekzistojnë kundërshti<strong>me</strong> lidhur <strong>me</strong> efektin<br />

e tyre <strong>të</strong> mundshëm në keqësimin e astmës te fëmijët e moshës në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> 18-34<br />

muaj (Bergen 2004, Black 2004, Glezen 2004). Mirëpo duhet <strong>të</strong> theksohet se,<br />

këto vaksina duhet <strong>të</strong> lihen anash te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> imunitet <strong>të</strong> çrregulluar.<br />

Rekomandi<strong>me</strong>t për përdorim <strong>të</strong> vaksinës<br />

Indikacionet<br />

Grupet përfshirëse<br />

Grupet primare që duhet <strong>të</strong> përfshihen në vaksinim mund <strong>të</strong> mbahen leh<strong>të</strong> në<br />

<strong>me</strong>nd <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> shkurtesës – FLU-A (“gripi-A”) (Musana 2004).<br />

F – (facilities) institucionet, si janë për kujdesin shënde<strong>të</strong>sor ose kujdesin e<br />

përhershëm,<br />

L – (likelihood of transmission) gjasat për transmision te personat <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong><br />

lar<strong>të</strong> – punëtorët shënde<strong>të</strong>sorë dhe <strong>të</strong> shërbi<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> kujdesit mund ta trans<strong>me</strong>tojnë<br />

influencën te pacien<strong>të</strong>t, ashtu siç mund ta bëjnë edhe <strong>të</strong> punësuarit e tjerë<br />

<strong>të</strong> angazhuar në institucionet që ju shërbejnë grupeve <strong>të</strong> populla<strong>të</strong>s <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong><br />

lar<strong>të</strong>, dhe po ashtu edhe njerëzit, <strong>të</strong> cilët jetojnë <strong>me</strong> individët <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>.

130<br />

U – (underlying <strong>me</strong>dical conditions) gjendjet ekzistuese <strong>me</strong>dicinale (sëmundjet e<br />

pranish<strong>me</strong>) si janë diabetes <strong>me</strong>llitus, zemra kronike ose sëmundja e mushkërive,<br />

shtatzënia, kanceri, imunodeficienca, sëmundja e veshkave, pranues i organit <strong>të</strong><br />

transplantuar dhe <strong>të</strong> tjera.<br />

A – (age) mosha > 65 vjet, ose në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> 6-23 muajsh.<br />

Pasi se rreziku nga influenca rritet linearish<strong>të</strong> mbi moshën prej 50 vjet, disa promovojnë<br />

vaksinimin e atyre në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> moshës 50 dhe 64 vjet, e disa <strong>të</strong> atyre <strong>të</strong><br />

moshës mbi 65 vjet. Në një studim mbi qëndri<strong>me</strong>t e këtilla shënde<strong>të</strong>sore profesionale<br />

në Angli, që <strong>të</strong> dy anët janë pothuajse <strong>të</strong> barabarta <strong>me</strong>s vete (Joseph<br />

2005). Në SHBA rekomandohet vaksinimi i atyre mbi moshën 50 vjet, përderisa<br />

në Kanada ofrohet vaksinimi për <strong>të</strong> gjithë mbi moshën 6 mujore.<br />

Në kohën e pandemisë së tanish<strong>me</strong> potenciale, ësh<strong>të</strong> e rëndësish<strong>me</strong> përfshirja<br />

edhe e grupeve <strong>të</strong> tjera – në Lindjen e Largët vaksinohen punëtorët e fermave <strong>të</strong><br />

<strong>shpendëve</strong>, për <strong>të</strong> parandaluar infeksionin <strong>me</strong> sojet qarkulluese <strong>të</strong> influencës humane.<br />

Kjo vaksinë nuk do <strong>të</strong> sigurojë mbrojtje kundër sojeve <strong>të</strong> influencës aviane,<br />

mirëpo do <strong>të</strong> ndihmojë për <strong>të</strong> parandaluar infeksionin e dyfish<strong>të</strong>, nëse paraqitet<br />

infeksioni <strong>me</strong> influencën aviane, e <strong>me</strong> kë<strong>të</strong>, edhe zvogëlimi i mundësive për reasorti<strong>me</strong>nt<br />

i <strong>të</strong> dy sojeve te njeriu nikoqir i tyre. Për arsyen e njëj<strong>të</strong>, këshillohen<br />

udhëtarët për në zonat ku ësh<strong>të</strong> e pranish<strong>me</strong> influenca aviane, që <strong>të</strong> vaksinohen<br />

kundër influencës humane (Beigel 2005).<br />

Udhëzi<strong>me</strong>t<br />

Organizata Bo<strong>të</strong>rore e Shënde<strong>të</strong>sisë lidhur <strong>me</strong> a<strong>të</strong> se kush duhet marrë vaksinën e<br />

influencës (WHO 2005b-c, WHO 2005f) ka bërë rekomandi<strong>me</strong>t vijuese:<br />

• Reziden<strong>të</strong>t e institucioneve për <strong>të</strong> moshuarit dhe personat <strong>me</strong> af<strong>të</strong>si <strong>të</strong><br />

kufizuara.<br />

• Të moshuarit, individët e painstitucionalizuar <strong>me</strong> sëmundje kronike <strong>të</strong><br />

zemrës ose <strong>të</strong> mushkërive, <strong>me</strong> sëmundje <strong>me</strong>tabolike ose renale, ose <strong>me</strong><br />

imunodeficiencë<br />

• Të gjithë individët > 6 muaj moshë <strong>me</strong> cilëndo nga gjendet e listuara më<br />

lart.<br />

• Individët e moshuar mbi pragun nacional <strong>të</strong> caktuar <strong>të</strong> moshës, pavarësisht<br />

prej faktorëve <strong>të</strong> tjerë <strong>të</strong> rrezikut.<br />

Grupet e tjera <strong>të</strong> definuara në bazë <strong>të</strong> <strong>të</strong> dhënave dhe mundësive nacionale, siç janë<br />

kontaktuesit e njerëzve <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>, shtatzënat, punëtorët e kujdesit shënde<strong>të</strong>sor<br />

dhe <strong>të</strong> tjerët <strong>me</strong> përgjegjësi kyçe në shoqëri, si dhe fëmijët e moshës 6-23 muaj.<br />

Rekomandi<strong>me</strong>t e CDC-së janë <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong>, <strong>me</strong> disa shtesa <strong>të</strong> tjera (Harper 2004,<br />

CDC 2005):<br />

• Reziden<strong>të</strong>t e sh<strong>të</strong>pive <strong>të</strong> kujdesit dhe <strong>të</strong> institucioneve <strong>të</strong> kujdesit kohëgja<strong>të</strong><br />

• Personat e moshës 2-64 vjet <strong>me</strong> gjendje kronike <strong>të</strong> pranish<strong>me</strong> <strong>me</strong>dicinale<br />

• Të gjithë fëmijët e moshës 6-23 muaj<br />

• Të rriturit e moshës > 65 vjet – <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>

131<br />

• Të rriturit e moshës > 50 vjet – rekomandohen<br />

• Të gjitha gra<strong>të</strong> që do <strong>të</strong> jenë shtatzënë gja<strong>të</strong> sezonit <strong>të</strong> influencës<br />

• Fëmijët e moshës 6 muaj – 18 vjet <strong>me</strong> terapi kronike <strong>me</strong> Aspirin®<br />

• Punëtorët e kujdesit shënde<strong>të</strong>sor <strong>me</strong> angazhim në kujdesin e drejtpërdrej<strong>të</strong><br />

<strong>të</strong> pacien<strong>të</strong>ve<br />

• Kujdestarët jash<strong>të</strong>sh<strong>të</strong>piakë dhe kontaktuesit familjarë <strong>të</strong> fëmijëve <strong>të</strong><br />

moshës 0-23 muaj<br />

Afrika e Jugut ka rekomandi<strong>me</strong>t vijuese (përmbledhur nga Scoub 2005), për <strong>të</strong> gjithë<br />

ata që mund <strong>të</strong> marrinë vaksinë, e <strong>të</strong> cilat ndahen në ka<strong>të</strong>r kategori:<br />

• Kategoria 1 – personat <strong>me</strong> rrezik (p.sh., <strong>me</strong> rrezik për komplikim <strong>të</strong><br />

influencës)<br />

o <strong>të</strong> gjithë personat e moshës mbi 65 vjet<br />

o personat <strong>me</strong> sëmundje kronike <strong>të</strong> zemrës ose sëmundje kronike <strong>të</strong> mushkërive<br />

o personat imunosupresivë<br />

o shtatzënia – gra<strong>të</strong> <strong>të</strong> cilat do <strong>të</strong> jenë në tri<strong>me</strong>strin e dy<strong>të</strong> ose <strong>të</strong> tre<strong>të</strong> gja<strong>të</strong><br />

sezonit dimëror. Vaksinimi ësh<strong>të</strong> i kundërindikuar në tri<strong>me</strong>strin e parë.<br />

o fëmijët <strong>me</strong> sëmundje kronike pulmonale ose sëmundje kardiake, si edhe<br />

fëmijët imunosupresivë. Fëmijët <strong>me</strong> Aspririn® në terapi <strong>të</strong> tyre, duhet<br />

gjithashtu <strong>të</strong> imunizohen për shkak <strong>të</strong> rrezikut <strong>të</strong> sindromës Rey.<br />

• Kategoria 2 – kontaktuesit e personave <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> – punëtorët e<br />

kujdesit shënde<strong>të</strong>sor, kujdestarët e <strong>të</strong> moshuarve dhe <strong>të</strong> pacien<strong>të</strong>ve <strong>me</strong><br />

rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> dhe personat që jetojnë <strong>me</strong> personat <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>.<br />

• Kategoria 3 – vaksinimi për shkak <strong>të</strong> vendit <strong>të</strong> punës<br />

• Kategoria 4 – mbrojtja personale.<br />

Rekomandi<strong>me</strong>t e Australisë (Hall 2002):<br />

• çdonjëri i moshës 65 vjet ose më i vje<strong>të</strong>r<br />

• vendësit (indigjenët) dhe njerëzit e ishujve Torres Strait <strong>të</strong> moshës 50 vjet ose<br />

më <strong>të</strong> vje<strong>të</strong>r<br />

• njerëzit 6 muaj e më <strong>të</strong> vje<strong>të</strong>r <strong>me</strong> sëmundje kronike që kërkojnë mbikëqyrje<br />

<strong>të</strong> vazhduesh<strong>me</strong> <strong>me</strong>dicinale ose kanë qenë <strong>të</strong> hospitalizuar gja<strong>të</strong> vitit <strong>të</strong> kaluar<br />

• njerëzit 6 muaj e më <strong>të</strong> vje<strong>të</strong>r <strong>me</strong> sëmundje kronike <strong>të</strong> mushkërive ose sistemit<br />

qarkullues (përveç astmës)<br />

• reziden<strong>të</strong>t e sh<strong>të</strong>pive <strong>të</strong> kujdesit ose institucionet e kujdesit kohëgja<strong>të</strong><br />

• fëmijët e moshës prej 6 muaj deri 18 vjet <strong>me</strong> terapi kohëgja<strong>të</strong> <strong>të</strong> Aspirin®-ës<br />

(sepse kurimi <strong>me</strong> Aspirin® i vënë ata në rrezik <strong>të</strong> sindromës Reye nëse ata<br />

marrinë temperaturë)<br />

• punëtorët e kujdesit shënde<strong>të</strong>sor dhe <strong>të</strong> tjerët që ofrojnë kujdes për grupet e<br />

rrezikut <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> <strong>të</strong> mësipër<strong>me</strong>.<br />

• Grupet e tjera <strong>të</strong> cilat mund <strong>të</strong> konsiderohen për imunizim ndaj influencës<br />

janë shtatzënat, udhëtarët nga vendet e largëta dhe personat e infektuar <strong>me</strong><br />

HIV.

132<br />

Shumica e shteteve <strong>me</strong> udhëzi<strong>me</strong>, do <strong>të</strong> kenë rekomandi<strong>me</strong> <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong>. Kanadaja, <strong>me</strong><br />

gjithë faktin se ka rekomandi<strong>me</strong> <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> për grupet <strong>me</strong> prioritet për përfshirje, ajo<br />

inkurajon vaksinimin e secilit mbi moshën 6 mujore (Orr 2004).<br />

Nëse pandemia bëhet realitet, a<strong>të</strong>herë rekomandi<strong>me</strong>t ka <strong>të</strong> ngjarë <strong>të</strong> vlejnë për çdo<br />

njeri. Mirëpo, punëtorët e vijës së parë, si personeli i kujdesit shënde<strong>të</strong>sor, si dhe forcat<br />

policore dhe personeli ushtarak, mund <strong>të</strong> paraqesin grupet <strong>me</strong> prioritet më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> për<br />

përfshirje.<br />

Kundërindiki<strong>me</strong>t<br />

Kundërindiki<strong>me</strong>t për vaksinim ndaj influencës janë:<br />

• Alergjia në ve – vaksinat prodhohen prej veve, prandaj dhe mund <strong>të</strong><br />

paraqiten reaksione alergjike serioze ndaj tyre, si ësh<strong>të</strong> shoku anafilaktik.<br />

• Sëmundja akute febrile – vaksinimi duhet <strong>të</strong> shtyhet. Sëmundjet minore,<br />

si ësh<strong>të</strong> infeksioni i leh<strong>të</strong> i traktit <strong>të</strong> sipërm respirator ose riniti alergjik,<br />

nuk paraqesin kundërindikacion.<br />

• Tri<strong>me</strong>stri i parë i shtatzënisë në <strong>të</strong> kaluarën ësh<strong>të</strong> parë si kundërindikacion.<br />

Mirëpo, rekomandimi ACIP ka ndryshuar në vitin 2004, dhe<br />

aktualisht udhëzi<strong>me</strong>t thonë se vaksinimi mund <strong>të</strong> bëhet në çdo tre<strong>me</strong>s<strong>të</strong>r<br />

(Bettes 2005, Harper 2004).<br />

• Sindromi i mëhershëm Guillain-Barré në <strong>të</strong> kaluarën ësh<strong>të</strong> konsideruar<br />

si kundërindikim, por tash ky nuk paraqet kundërindikacion për përdorimin<br />

e vaksinave <strong>të</strong> inaktivuara (Fleming 2005).<br />

Kundërindikacionet për vaksinim <strong>me</strong> vaksinë <strong>të</strong> gjallë <strong>të</strong> atenuar janë (Medimmune<br />

2005):<br />

• Mosha < 5 ose > 65 vjet.<br />

• Pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> imunitet <strong>të</strong> çrregulluar – ësh<strong>të</strong> kundërindikacion përdorimi<br />

i vaksinës së gjallë <strong>të</strong> atenuar, prandaj, në vend <strong>të</strong> kësaj duhet <strong>të</strong> përdoret<br />

vaksina e inaktivuar. Duhet pasur kujdes kur vaksina i jepet personit, i<br />

cili mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> në kontakt <strong>me</strong> pacientin <strong>me</strong> imunitet <strong>të</strong> çrregulluar,<br />

pasi se kjo në vitin 2004 ka shkaktuar nga<strong>të</strong>rresa, kur furnizimi ësh<strong>të</strong> i<br />

kufizuar furnizimi <strong>me</strong> vaksinë (Manion 2005). Të infektuarit <strong>me</strong> HIV<br />

mund <strong>të</strong> mos kenë dobësim signifikant <strong>të</strong> imunitet gja<strong>të</strong> viteve <strong>të</strong> para<br />

<strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong> tyre <strong>me</strong> HIV, prandaj dhe lejohet që te këta pacien<strong>të</strong> <strong>të</strong><br />

jepen vaksina <strong>të</strong> caktuara <strong>të</strong> gjalla e <strong>të</strong> atenuara, si ësh<strong>të</strong> kundër morbilit<br />

dhe varicelës. Ekzistojnë pak informacione për përdorimin e vaksinës së<br />

influencës së atenuar <strong>të</strong> gjallë te njerëzit e infektuar <strong>me</strong> HIV, por ai që<br />

ekziston, sugjeron se kjo vaksinë ësh<strong>të</strong> e sigurt te <strong>të</strong> rriturit, <strong>të</strong> cilët sipas<br />

CDC-së, janë në klasën A1-2, dhe te fëmijët <strong>të</strong> cilët sipas CDC-së janë<br />

N1-2 ose A1-2, përka<strong>të</strong>sisht, asimptomatikë ose <strong>me</strong> simptoma <strong>të</strong> lehta, te<br />

<strong>të</strong> rriturit <strong>me</strong> numër <strong>të</strong> qelizave CD4 më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> se 200/µl (King 2000,<br />

King 2001). Që <strong>të</strong> dy studi<strong>me</strong>t përfundojnë, se ësh<strong>të</strong> pak e besuesh<strong>me</strong> se<br />

mund <strong>të</strong> rezultojnë efekte signifikante <strong>të</strong> padëshiruesh<strong>me</strong> nga vaksinimi i<br />

pakujdesshëm ose nga ekspozimi ndaj virusit <strong>të</strong> atenuar.

133<br />

• Sindroma e mëhersh<strong>me</strong> Guillain-Barré<br />

• Fëmijët nën moshën 18 vjet <strong>të</strong> cilët marrin Aspirin® për terapi nuk duhet<br />

<strong>të</strong> marrin vaksinë <strong>të</strong> gjallë, pasi se ajo përcillet nga rreziku i sindromën<br />

Reye. Në vend <strong>të</strong> saj, ata duhet <strong>të</strong> marrin vaksinë <strong>të</strong> inaktivuar.<br />

• Në konsidera<strong>të</strong> duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren edhe:<br />

o Ende nuk ësh<strong>të</strong> dëshmuar siguria e përdorimit <strong>të</strong> vaksinës te astmatikët<br />

dhe pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> gjendje <strong>me</strong>dicinale në rrjedhje e sipër e cila rrezikon nga<br />

infeksioni <strong>me</strong> tipin e egër <strong>të</strong> influencës<br />

o Ende nuk ësh<strong>të</strong> dëshmuar siguria e përdorimit te shtatzënat lidhur <strong>me</strong> teratogjenitetin<br />

dhe daljen në qumësht, prandaj këshillohet dhënia e vaksinës<br />

së inaktivizuar<br />

o Dhënia parenterale ësh<strong>të</strong> kundërindikacion – mënyra korrekte e administrimit<br />

ësh<strong>të</strong> via spreji nazal.<br />

o Duhet <strong>të</strong> shmanget administrimi i saj së bashku <strong>me</strong> vaksinat e tjera<br />

– brenda 4 javësh para ose pas vaksinës së gjallë, dhe brenda 2 javësh para<br />

ose pas vaksinës së inaktivuar.<br />

Doza / përdorimi<br />

Vaksina e inaktivuar<br />

Fëmijët<br />

• 6-35 muaj – 0.25 ml në pjesën anterolaterale <strong>të</strong> kofshës (në deltoid<br />

ve<strong>të</strong>m nëse ekziston masë muskulore e mjaftuesh<strong>me</strong>)<br />

• 3-8 vjet – 0.5 ml në pjesën anterolaterale <strong>të</strong> kofshës (në deltoid, si më<br />

lart)<br />

Të rriturit<br />

• 9 vjet e më tej – 0.5 ml në muskulin deltoid<br />

Vaksina e gjallë e atenuar<br />

Fëmijët (5-8 vjet)<br />

• Vaksina e parë – 2 doza , 60 di<strong>të</strong> ndërmjet<br />

• Vaksinimi i mëhershëm – 1 dozë për sezon<br />

Të rriturit (9-49 vjet)<br />

• 1 dozë për sezonn

134<br />

Kompani<strong>të</strong> dhe produktet<br />

Në adresën vijuese ueb-faqja e FDA-së:<br />

http://www.fda.gov/cber/flu/flu.htm<br />

Tabela 2 tregon disa nga vaksinat e pranish<strong>me</strong> për influencën, <strong>me</strong> lidhjet për<br />

FDA dhe insertin e paketimit.<br />

Tabela 2. Vaksinat e influencës dhe prodhuesit<br />

Prodhuesi Emri tregtar Faqja në FDA Inserti i paketimit<br />

Sanofi Fluzone http://www.fda. http://poisonevercure.150m.<br />

Pasteur gov/cber/products/ com/vaccines/package_inserts/<br />

inflave071405.htm AP-Fluzone_2003-04.pdf<br />

Fluzone – http://www.fda.<br />

preservative free gov/cber/products/<br />

inflave071405p2.htm<br />

Inactivated http://emc.<strong>me</strong>dicines.org.<br />

<strong>Influenza</strong> Vaccine uk/eMC/assets/c/html/DisplayDoc.<br />

(Split Virion) BP asp?Docu<strong>me</strong>ntID=6207<br />

Inactivated http://emc.<strong>me</strong>dicines.org.<br />

<strong>Influenza</strong> Vaccine uk/eMC/assets/c/html/DisplayDoc.<br />

(Split Virion) For asp?Docu<strong>me</strong>ntID=16610<br />

Pediatric Use<br />

Inflexal V http://emc.<strong>me</strong>dicines.org.<br />

uk/eMC/assets/c/html/DisplayDoc.<br />

asp?Docu<strong>me</strong>ntID=13078<br />

Vaxigrip http://www.<strong>me</strong>dsafe.govt.nz/<br />

Profs/Datasheet/v/Vaxigripinj.htm<br />

Mutagrip http://ho<strong>me</strong>.intekom.com/pharm/<br />

ranbaxy/mutagrip.html<br />

GlaxoSmith Fluarix http://www.fda. http://emc.<strong>me</strong>dicines.org.<br />

Kline gov/cber/products/ uk/emc/assets/c/html/displaydoc.<br />

inflgla083105.htm asp?docu<strong>me</strong>ntid=2038<br />

Chiron Fluvirin http://www.fda. http://ho<strong>me</strong>.intekom.com/pharm/<br />

Vaccines gov/cber/products/ cipla/fluvirin.html<br />

inflchi091405.htm<br />

Enzira http://emc.<strong>me</strong>dicines.org.<br />

uk/eMC/assets/c/html/DisplayDoc.<br />

asp?Docu<strong>me</strong>ntID=16606<br />

Wyeth Agrippal http://emc.<strong>me</strong>dicines.org.<br />

uk/eMC/assets/c/html/DisplayDoc.<br />

asp?Docu<strong>me</strong>ntID=7788<br />

Solvay Influvac Sub-Unit http://emc.<strong>me</strong>dicines.org.<br />

Healthcare uk/eMC/assets/c/html/DisplayDoc.<br />

asp?Docu<strong>me</strong>ntID=2080<br />

Invivac http://emc.<strong>me</strong>dicines.org.<br />

uk/eMC/assets/c/html/DisplayDoc.<br />

asp?Docu<strong>me</strong>ntID=15191<br />

MASTA MASTAFLU http://emc.<strong>me</strong>dicines.org.<br />

uk/eMC/assets/c/html/DisplayDoc.<br />

asp?Docu<strong>me</strong>ntID=12737

SmithKline-<br />

Beecham<br />

MedImmune<br />

Vaccines<br />

X-Flu<br />

FluMist* http://www.fda.<br />

gov/cber/products/<br />

infl<strong>me</strong>d081805.htm<br />

135<br />

http://poisonevercure.150m.<br />

com/vaccines/package_inserts/<br />

flumist.pdf<br />

*FluMist ësh<strong>të</strong> e vetmja vaksinë e gjallë e atenuar e influencës në kohën e tash<strong>me</strong>. Të gjitha<br />

<strong>të</strong> tjerat janë <strong>të</strong> inaktivuar.<br />

Strategji<strong>të</strong> për përdorimin e vaksinës së influencës<br />

kur ekzistojnë furnizi<strong>me</strong> <strong>të</strong> pamjaftuesh<strong>me</strong><br />

Metodat për kursimin e antigjenit<br />

Tashmë janë hulumtuar disa <strong>me</strong>toda për pakësimin e sasisë së antigjenit në vaksinë.<br />

Si më e rëndësishmja prej tyre ësh<strong>të</strong> përdorimi i adjuvan<strong>të</strong>ve dhe shfry<strong>të</strong>zimi<br />

i një pjese <strong>të</strong> sistemit imun përgjegjës për fillimin e përgjigjes imune – qelizat<br />

dendritike.<br />

Adjuvan<strong>të</strong>t tashmë përdoren për një numër vaksinash, si janë ato për Diphtheria/Tetanus/Pertussis<br />

(DtaP) dhe Hemophilus influenzae (Hib). Shembuj <strong>të</strong><br />

adjuvan<strong>të</strong>ve janë alumi (komponim i aluminit), lipozo<strong>me</strong>t, emulsionet si ësh<strong>të</strong><br />

MF59, proteinat e kapsulës së Neisseria <strong>me</strong>ningitidis, komplekset imunostimuluese<br />

(ISCOMs), dhe interleukina-2. Të gjitha këto bëjnë fuqizimin e përgjigjes<br />

imune ndaj vaksinës, duke mundësuar dhënien e dozave më <strong>të</strong> vogla, por duke<br />

mbajtur përgjigje <strong>të</strong> mjaftuesh<strong>me</strong> mbroj<strong>të</strong>se (Couch 1997, Langley 2005, Potter<br />

2004).<br />

Qelizat dendritike mund <strong>të</strong> shfry<strong>të</strong>zohen duke e dhënë vaksinën në mënyrë intradermale,<br />

<strong>me</strong>që ato induktojnë përgjigjen e qelizave-T, si dhe <strong>të</strong> formimit <strong>të</strong><br />

antitrupave <strong>të</strong> varur nga qelizat-T (La Montagne 2004, Steinman 2002). Vaksinimi<br />

intradermal ësh<strong>të</strong> perfeksionuar shumë mirë për dhënien e vaksinës së<br />

hepatitit B dhe rabiesit, si dhe kohët e fundit (por dhe prej një studimi <strong>të</strong> kryer<br />

në vitin 1948) janë bërë hulumti<strong>me</strong> <strong>me</strong> sukses <strong>të</strong> konsiderueshëm për vaksinën e<br />

influencës (Weller 2005). 40 %, 20 %, dhe 10 % e dozës standarde intramuskulare<br />

prej 15 µg antigjen, shkakton përgjigje <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> dozës së plo<strong>të</strong><br />

<strong>të</strong> dhënë në mënyrë intramuskulare (Belshe 2004, Cooper 2004, Kenney 2004).<br />

Meqenëse titri i antitrupave ësh<strong>të</strong> i mjaftueshëm për mbrojtje, por kohëzgjatja e<br />

tyre mund <strong>të</strong> mos je<strong>të</strong> aq e gja<strong>të</strong> seç induktohet <strong>me</strong> vaksinim intramuskular. Të<br />

vaksinuarit e moshës mbi 60 vjet në mënyrë intradermale duket se kanë përgjigje<br />

më <strong>të</strong> dobët, prandaj dhe do <strong>të</strong> ishte më e qëlluesh<strong>me</strong> dhënia e injeksionit intramuskular<br />

te ky grup (Belshe 2004). Gjithashtu ende ësh<strong>të</strong> e paqar<strong>të</strong>, se çfarë<br />

ësh<strong>të</strong> raporti dozë-përgjigje në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> dhënies intramuskulare dhe intradermale<br />

(Kilbourne 2005). Studi<strong>me</strong>t e mëtejsh<strong>me</strong> do <strong>të</strong> sqarojnë këto pikëpyetje. Një e<br />

<strong>me</strong><strong>të</strong> ësh<strong>të</strong> se, reaksionet lokale mund <strong>të</strong> jenë më intesive, <strong>me</strong> dhembje më <strong>të</strong><br />

mëdha, ënjtje dhe skuqje; mirëpo, ende <strong>të</strong> shkallës së leh<strong>të</strong>.

136<br />

Metodat e racionalizimit dhe kundërshti<strong>me</strong>t<br />

Në rastin e mungesës së vaksinës, siç ngjau në sezonin e influencës në vitin<br />

2004/5, si dhe në situa<strong>të</strong>n pandemike, disa individë <strong>të</strong> caktuar, si janë punëtorët<br />

e sektorit shënde<strong>të</strong>sor dhe në industrinë e shpendarisë, si dhe ata në vijë <strong>të</strong> parë<br />

<strong>të</strong> ekspozimit, duhet <strong>të</strong> kenë përparësi ndaj grupeve <strong>të</strong> tjera, për qasje në vaksinë.<br />

Siç ka ngjarë edhe në <strong>të</strong> kaluarën, udhëheqësit, ndoshta do mund <strong>të</strong> identifikonin<br />

grupet për vaksinim <strong>të</strong> <strong>me</strong>njëhershëm, ashtu që <strong>të</strong> mundësohet funksionimi<br />

maksimal i shërbi<strong>me</strong>ve vitale, përderisa grupet e tjera mund <strong>të</strong> presin derisa <strong>të</strong><br />

jenë në dispozicion furnizi<strong>me</strong>t më <strong>të</strong> mëdha (MacReady 2005, Treanor 2004).<br />

Në rastin e pandemisë, kjo mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> shumë problematike, mirëpo përvoja e<br />

fundit <strong>me</strong> mungesën e vitit 2004/5 ka treguar se ajo ësh<strong>të</strong> <strong>me</strong>naxhuar mirë prej <strong>të</strong><br />

gjithëve (Lee 2004), përveç disa rasteve kur kompani<strong>të</strong> kanë blerë gjithë vaksinat,<br />

duke lënë praktikat private dhe shërbi<strong>me</strong>t publike shënde<strong>të</strong>sore <strong>të</strong> pa furnizuara<br />

(MacReady 2005). Në Mbre<strong>të</strong>rinë e Bashkuar, tanimë janë zhvilluar debate <strong>të</strong><br />

ashpra lidhur <strong>me</strong> a<strong>të</strong> se kush duhet <strong>të</strong> marrë i pari vaksinën pandemike <strong>H5N1</strong><br />

– punëtorët shënde<strong>të</strong>sorë, ose punëtorët e fermave <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> – nëse influenca<br />

aviane <strong>H5N1</strong> do <strong>të</strong> godiste Britaninë (Day 2005).<br />

Vaksina pandemike<br />

Qëllimi i kësaj pjese nuk ësh<strong>të</strong> që <strong>të</strong> je<strong>të</strong> një referencë e hollësish<strong>me</strong> për zhvillimin<br />

e vaksinës së influencës aviane. Kjo ësh<strong>të</strong> një fushë <strong>me</strong> përpari<strong>me</strong> <strong>të</strong> shpejta shkencore,<br />

dhe se arritjet e shkencëtarëve <strong>të</strong> përfshirë do <strong>të</strong> ndryshojnë vaksinologjinë<br />

e influencës dhe në përgjithësi, <strong>të</strong> vaksinologjisë. Për 10 vjet nga tash, duket se<br />

ne do <strong>të</strong> jemi në gjendje që t’i shohim pas vaksinat tona <strong>të</strong> tanish<strong>me</strong> <strong>të</strong> influencës<br />

dhe <strong>të</strong> kemi <strong>me</strong>ndimin për to se kanë qenë tejet primitive. Detajet dhe progresi i<br />

shkruar këtu, do <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> vjetra nesër. Kjo pjesë do <strong>të</strong> japë ve<strong>të</strong>m një pasqyrë <strong>të</strong><br />

orienti<strong>me</strong>ve dhe proble<strong>me</strong>ve <strong>me</strong> <strong>të</strong> cilat ballafaqohemi për kë<strong>të</strong> mo<strong>me</strong>nt, dhe se<br />

ku do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> jemi në <strong>të</strong> ardh<strong>me</strong>n e afërt në kë<strong>të</strong> fushë.<br />

Zhvillimi<br />

Siç kemi parë më herët në kë<strong>të</strong> libër, vaksinimi kundër influencës ësh<strong>të</strong> arma më<br />

strategjike, jo ve<strong>të</strong>m në luf<strong>të</strong>n tonë kundër influencës sezonale, mirëpo kundër<br />

pandemisë që mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> nesër, vitin e ardhshëm, ose dekadën e ardhsh<strong>me</strong>. Ne<br />

duhet <strong>të</strong> përgatitemi qysh tash.<br />

Organizata Bo<strong>të</strong>rore e Shënde<strong>të</strong>sisë po punon <strong>me</strong> udhëheqësit e vendeve dhe<br />

prodhuesit e vaksinës në gjithë bo<strong>të</strong>n, për <strong>të</strong> kryer përgatitjet për pandeminë e<br />

ardhsh<strong>me</strong>, për <strong>të</strong> cilën ësh<strong>të</strong> ngritur frika, se ajo do <strong>të</strong> shpërthejë prej influencës<br />

ekzistuese aviane <strong>H5N1</strong> (WHO 2005g).<br />

Edhe pse ajo ësh<strong>të</strong> një proces i pandalshëm, sojet fillestare <strong>të</strong> influencës aviane<br />

H5, si ësh<strong>të</strong> A/Duck/Singapore/97 (H5N3), janë identifikuar për përdorimin e<br />

tyre në zhvillimin e vaksinës (Stephenson 2005). Mirëpo, duhet <strong>të</strong> theksohet, se<br />

fokusi nuk ësh<strong>të</strong> ve<strong>të</strong>n në sojin H5 – nuk injorohen H2, H6, H7, dhe H9, edhe

137<br />

pse janë gjetur te viruset humane <strong>të</strong> influencës ve<strong>të</strong>m H1, H2, H3, N1 dhe N2<br />

(Kilbourne 1997).<br />

Nevojat tona më urgjente janë a) krijimi i stoqeve <strong>të</strong> barnave antiinfluencë, b)<br />

vaksina e cila përputhet <strong>me</strong> sojin pandemik, c) testimi dhe aprovimi i vaksinës,<br />

dhe d) kapaciteti për prodhim <strong>të</strong> mjaftueshëm për <strong>të</strong> siguruar mbrojtje <strong>të</strong> mirë <strong>të</strong><br />

gjithë popullsisë bo<strong>të</strong>rore. Në kohën e tash<strong>me</strong>, <strong>të</strong> gjitha këto ende janë ende në<br />

fazën fillestare <strong>të</strong> tyre.<br />

Vaksina e përshtatsh<strong>me</strong> kërkon njohjen e sojit <strong>të</strong> pandemisë, dhe derisa nuk fillon<br />

pandemia tje<strong>të</strong>r, nuk do <strong>të</strong> dimë <strong>me</strong> siguri <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>, se cili do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> ai soj.<br />

Përpjekjet e tash<strong>me</strong> po bëhen <strong>me</strong> një numër <strong>të</strong> sojeve, kryesisht sojeve H5, siç<br />

besohet se ka shumë <strong>të</strong> ngjarë, që në kohën e tash<strong>me</strong>, ai <strong>të</strong> je<strong>të</strong> origjina për sojin<br />

pandemik.<br />

Për zhvillimin e shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> një vaksine <strong>të</strong> këtill nevojitet <strong>të</strong> zhvillohet një teknologji<br />

plo<strong>të</strong>sisht e re për <strong>të</strong>. Aktualisht, po përdoren disa <strong>me</strong>toda për zhvillimin e vaksinës<br />

kandidate.<br />

• Janë në zhvillim e sipër siste<strong>me</strong>t e kulturave qelizore, <strong>me</strong> përdorim<br />

<strong>të</strong> vijave qelizore Vero ose MDCK, <strong>me</strong> <strong>të</strong> cilat do <strong>të</strong> rritet kapaciteti<br />

prodhues për vaksinën. Qelizat mund <strong>të</strong> rriten në mikrromabj<strong>të</strong>s – enë<br />

qelqore – për <strong>të</strong> mundësuar kultura <strong>të</strong> vëlli<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> mëdha (Osterholm<br />

2005). Mirëpo, kjo do <strong>të</strong> marrë disa vite dhe kërkohen fondet e nevojsh<strong>me</strong><br />

financiare. (Fedson 2005).<br />

• Gjenetika reverse po përdoret për caktimin e vaksinave kandidate – për<br />

shembull, gjenet <strong>H5N1</strong> virulente janë hequr prej sojit laboratorik. Ësh<strong>të</strong><br />

e rëndësish<strong>me</strong>, që <strong>të</strong> atenuohet virulenca e virusit, duke pasur parasysh<br />

shkallën e rritur <strong>të</strong> mortalitet <strong>të</strong> influencës aviane <strong>H5N1</strong> aktuale tejet<br />

patogjenik, pasi <strong>të</strong> hyjë ajo te njeriu nikoqir. Ndërsa shkalla e tanish<strong>me</strong><br />

e mortalitetit <strong>H5N1</strong> te njeriu nuk do <strong>të</strong> reflektojë domosdoshmërit<br />

shkallën e mortalitetit <strong>të</strong> një pandemie eventuale, para se ajo <strong>të</strong> përdoret<br />

në vaksinë, duhet t’i kushtohet kujdes serioz patogjenitetit <strong>të</strong> sojit aktual<br />

<strong>H5N1</strong>.<br />

• Janë në zhvillim e sipër siste<strong>me</strong>t plazmide – disa ekzistojnë, dhe <strong>të</strong> tjerë<br />

po përshkruhen në literaturën shkencore. Virusi gjenerik i influencës do<br />

<strong>të</strong> jepte 6 gjene në formë plazmidi, dhe pasi <strong>të</strong> je<strong>të</strong> identifikuar soji pandemik,<br />

nga ai do <strong>të</strong> <strong>me</strong>rreshin gjenet HA dhe NA. Zhvillimi i vaksinës<br />

DNA po tregon suksese <strong>të</strong> kufizuara.<br />

• Ësh<strong>të</strong> testuar H5N3 jopatogjen <strong>me</strong> një adjuvant – përgjigjja imune do <strong>të</strong><br />

je<strong>të</strong> ve<strong>të</strong>m kundër H5, por këtu aspekt i rëndësishëm ësh<strong>të</strong> përdorimi i<br />

një soji <strong>të</strong> atenuar (Horimoto 2001).<br />

• Po <strong>me</strong>rret në konsiderim virusi i gjallë i atenuar i përshtatur në <strong>të</strong> ftoh<strong>të</strong>.<br />

Kjo madje mund <strong>të</strong> hapë më tepër mundësi për reasorti<strong>me</strong>nt potencial,<br />

mirëpo, ai mund <strong>të</strong> marrë edhe një kohë <strong>të</strong> konsideruesh<strong>me</strong> për <strong>të</strong><br />

demonstruar siguri në popullata <strong>të</strong> caktuara, si janë <strong>të</strong> moshuarit dhe<br />

fëmijët.<br />

• Prej 2002 deri 2004 kanë ekzistuar vaksinat H5N2 <strong>të</strong> inaktivuara për<br />

shpendari, dhe duket se kanë krijuar mbrojtje kundër <strong>H5N1</strong>, porse

138<br />

kërkohet që vaksina humane <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më e përshtatsh<strong>me</strong> sesa vaksina e<br />

shpendarisë (Lipatov 2004).<br />

Vaksinat provuese<br />

Në mënyrë që <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e sigurt, që kur <strong>të</strong> vijë koha <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> prodhohet <strong>me</strong> shpej<strong>të</strong>si<br />

vaksina, dhe <strong>të</strong> vërtetohet se do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e sigurt, imunogjenike dhe protektivë, OBSH-ja<br />

ka kërkuar nga prodhuesit e vaksinës dhe nga shkencëtarët, që <strong>të</strong> fillojnë <strong>të</strong> zhvillojnë<br />

vaksina <strong>të</strong> reja në bazë <strong>të</strong> sojeve, <strong>të</strong> cilat mund <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> afërta <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> sojit eventual<br />

pandemik. Besohet se vaksinat e këtilla kurrë nuk do <strong>të</strong> përdoren, por zhvillohen për <strong>të</strong><br />

demonstruar, se në mo<strong>me</strong>ntin kur do <strong>të</strong> nevojitet vaksina pandemike, parimi do <strong>të</strong> je<strong>të</strong><br />

i mirë, kurse teknologjia e provuar si e suksessh<strong>me</strong> në vaksinat e mëhersh<strong>me</strong> – prej nga<br />

dhe shprehja “vaksina provuese”. Aspekt i rëndësishëm në gjithë kë<strong>të</strong> ësh<strong>të</strong> zhvillimi i<br />

vaksinave <strong>të</strong> krijuara para kohe <strong>të</strong> cilat nuk do <strong>të</strong> kenë nevojë për studi<strong>me</strong> <strong>të</strong> mëdha para<br />

se ato <strong>të</strong> futen në treg. Ato duhet <strong>të</strong> përmbajnë antigjenin viral ndaj <strong>të</strong> cilit njerëzit nuk<br />

janë ekspozuar më herët, si p.sh. antigjenit <strong>H5N1</strong>, dhe kompani<strong>të</strong> duhet t’i kalojnë ato<br />

nëpër provi<strong>me</strong>t klinike për <strong>të</strong> caktuar imunogjenitetin, dozën, sigurinë dhe licencohen<br />

<strong>me</strong>njëherë për përdorim sipas procedurave <strong>të</strong> njëjta <strong>të</strong> rrepta si dhe për vaksinat e tjera.<br />

Aktualisht, ekziston një sistem ekspres (i përshpejtuar) për vaksinën e inaktivuar <strong>të</strong><br />

influencës kundër influencës humane sezonale – i gjithë procesi, prej identifikimit <strong>të</strong><br />

sojeve për përdorim, deri në injektimin te pacienti në dhomën e konsultave, <strong>me</strong>rr rreth<br />

6-8 muaj, sepse vaksina ësh<strong>të</strong> një nga <strong>të</strong> krijuarat për provim, dhe ve<strong>të</strong>m aspekte <strong>të</strong><br />

veçanta duhet <strong>të</strong> vërtetohen para se <strong>të</strong> licencohet për përdorim. I njëjti sistem duhet <strong>të</strong><br />

je<strong>të</strong> në shfry<strong>të</strong>zim për vaksinën e pandemisë (Fedson 2005, WHO 2004a-b).<br />

Kapaciteti prodhues<br />

Në situa<strong>të</strong>n ideale, 12 miliardë doza <strong>të</strong> vaksinës monovalente do <strong>të</strong> ishin <strong>të</strong> gatsh<strong>me</strong> për<br />

përdorim, në mënyrë që t’i administroheshin nga dy doza <strong>të</strong> vaksinës secilit <strong>të</strong> rritur që<br />

jeton në planetin e Tokës.<br />

Kurse realiteti ësh<strong>të</strong> se ne nuk kemi kaq shumë vaksina në dispozicion.<br />

Aktualisht, kapaciteti bo<strong>të</strong>ror i prodhimit <strong>të</strong> vaksinës ësh<strong>të</strong> për 300 milionë doza <strong>të</strong> vaksinës<br />

trivalente për vit. Kjo bën deri në 900 milionë doza <strong>të</strong> vaksinës njëvalente, nëse i<br />

gjithë prodhimi do <strong>të</strong> drejtohej për <strong>të</strong> bërë vaksinën pandemike. Duke konsideruar a<strong>të</strong>, se<br />

së paku dy doza do <strong>të</strong> nevojiten për një njeri, kapaciteti aktual do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> shërbente<br />

ve<strong>të</strong>m për 450 milionë njerëz. Kjo paraqet një komplikim <strong>të</strong> mëtejshëm nga faktit se,<br />

doza e antigjenit që do <strong>të</strong> kërkohet ende nuk dihet, mirëpo studi<strong>me</strong>t tregojnë se ajo mund<br />

<strong>të</strong> je<strong>të</strong> më e lar<strong>të</strong> se sa ajo aktuale e vaksinës së influencës humane (Fedson 2005).<br />

Edhe më herët ka pasur vështirësi nga furnizi<strong>me</strong>t e pamjaftuesh<strong>me</strong> <strong>të</strong> vaksinës – së fundi,<br />

në sezonin dimëror <strong>të</strong> vitit 2004/5, dhe në situa<strong>të</strong>n tejet kërcënuese gja<strong>të</strong> pandemisë së<br />

vitit 1968. Përveç kësaj, shumë shtete nuk kanë kapacitetet e tyre prodhuese, dhe do <strong>të</strong><br />

varen nga kapacitetet e shteteve <strong>të</strong> tjera. A do <strong>të</strong> jenë në gjendje që këto shtete t’i ndajnë<br />

sasi<strong>të</strong> e vaksinës <strong>me</strong> <strong>të</strong> tjerat që nuk do t’i kenë?

Tranzicioni<br />

139<br />

Osterholm ka shtruar pyetjen (Osterholm 2005), “Çka nëse pandemia do <strong>të</strong> fillonte...<br />

- sonte?<br />

- brenda një viti?<br />

- brenda dhje<strong>të</strong> vje<strong>të</strong>ve?<br />

The New England Journal of Medicine ka bërë një intervis<strong>të</strong> <strong>me</strong> Dr Osterholm, që<br />

mund <strong>të</strong> dëgjohet online ose <strong>të</strong> shkarkohet nga:<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/352/18/1839/DC1<br />

Nëse pandemia do <strong>të</strong> fillonte tash, ne do <strong>të</strong> duhej që <strong>të</strong> mbështetemi në masat jovaksinuese<br />

për së paku 6 muajt e parë <strong>të</strong> pandemisë, madje edhe pas kësaj kohe, vëllimi i<br />

prodhuar i barnave dhe i vaksinës nuk do <strong>të</strong> ishte i mjaftueshëm për çdonjërin, dhe do<br />

<strong>të</strong> nevojitej domosdo njëlloj sistemi racionalizues ose seleksionues. Prodhimi i vaksinës<br />

dhe i barnave do <strong>të</strong> shtohej <strong>me</strong> shpej<strong>të</strong>si – mirëpo pas kalimit <strong>të</strong> një kohe nga fillimi i<br />

pandemisë, <strong>me</strong>qenëse për kohë <strong>të</strong> shkur<strong>të</strong> nuk do <strong>të</strong> krijonte asnjë ndryshim. Sistemi<br />

bo<strong>të</strong>ror i kujdesit shënde<strong>të</strong>sor do <strong>të</strong> duhet <strong>të</strong> planifikojë mirë, ashtu që <strong>të</strong> përballojë distribuimin<br />

e barnave dhe vaksinave pasi që ato <strong>të</strong> jenë prodhuar – aktualisht, dyshohet se<br />

sistemi ekzistues do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> përballonte distribuimin dhe administrimin e vaksinës,<br />

duke mos llogaritur presioni që do <strong>të</strong> bëhej <strong>me</strong> paraqitjen e pandemisë. Vaksinat mund<br />

<strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> pranish<strong>me</strong> ve<strong>të</strong>m për valën e dy<strong>të</strong> <strong>të</strong> pandemisë, e cila zakonisht shkakton<br />

mortalitet më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> sesa vala iniciale.<br />

Nëse pandemia fillon pas një kohe prej disa vje<strong>të</strong>ve, besohet se ne do <strong>të</strong> kemi njëfarë<br />

përvoje në zhvillimin e vaksinave provuese deri a<strong>të</strong>herë, kështu që vaksina do <strong>të</strong> mund<br />

<strong>të</strong> prodhohej më shpejt duke përdorur teknologji<strong>të</strong> që kemi tani nën hulumtim e sipër.<br />

Megjitha<strong>të</strong> do <strong>të</strong> krijoheshin vonesa signifikante, dhe besohet se edhe a<strong>të</strong>herë do <strong>të</strong><br />

mund <strong>të</strong> paraqiteshin mungesat, dhe do <strong>të</strong> kërkohej racionalizimi i përdorimit.<br />

Ne nuk e dimë se kur do <strong>të</strong> paraqitet pandemia – porse fillimi i përgatitjeve tona qysh<br />

tani ësh<strong>të</strong> esencial. Nëse pandemia vonon për disa vite, ne ndoshta mund <strong>të</strong> kemi kapacitetet<br />

e nevojsh<strong>me</strong> prodhuese <strong>të</strong> vaksinës, për <strong>të</strong> minimizuar pasojat katastrofike.<br />

Zgjidhjet<br />

OBSH-ja sugjeron strategji <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> për zgjidhjen e këtyre proble<strong>me</strong>ve (WHO<br />

2005d) dhe ësh<strong>të</strong> duke punuar <strong>me</strong> qeveri<strong>të</strong>, shkencëtarët, kompani<strong>të</strong> e barnave dhe<br />

vaksinës, dhe pjesëtarët e tjerë <strong>të</strong> rëndësishëm kudo në bo<strong>të</strong>, për <strong>të</strong> gjetur zgjidhjet më<br />

<strong>të</strong> mira.<br />

Strategji<strong>të</strong> për shpejtimin e zhvillimit <strong>të</strong> vaksinës pandemike<br />

Shkurtimi i kohës në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> paraqitjes së virusit pandemik dhe fillimit <strong>të</strong> prodhimit<br />

ko<strong>me</strong>rcial <strong>të</strong> vaksinës.<br />

1. Duhet <strong>të</strong> krijohen dhe kalojnë provi<strong>me</strong>t klinike vaksinat kandidate “pandemike”.<br />

Kjo do <strong>të</strong> kërkojë adoptimin e ekipit <strong>të</strong> centralizuar <strong>të</strong> vlerësimit<br />

për <strong>të</strong> kontrolluar rezultatet e studi<strong>me</strong>ve dhe dhënë licencat për përdorim<br />

<strong>të</strong> vaksinës. Nuk do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e realizuesh<strong>me</strong> që kjo <strong>të</strong> bëhet nga secili ekip<br />

i vlerësimit <strong>të</strong> barit në nivel shteti. Vaksina duhet <strong>të</strong> krijohet për<strong>me</strong>s eks­

140<br />

peri<strong>me</strong>nteve provuese, në mënyrë që <strong>të</strong> shpejtohet krijimi i saj – ashtu si<br />

edhe tash për vaksinën e influencës, që nevojiten ve<strong>të</strong>m studi<strong>me</strong> <strong>të</strong> shkurtra<br />

për <strong>të</strong> vërtetuar imunogjenitetin dhe sigurinë e saj.<br />

2. Duhet <strong>të</strong> bëhet rritja e domosdosh<strong>me</strong> e kapaciteteve globale prodhuese –<br />

për shembull, <strong>me</strong> kalim <strong>të</strong> prodhimit <strong>të</strong> vaksinës në kultura qelizore. Mjet<br />

tje<strong>të</strong>r i rëndësishëm për përmirësimin e prodhimit ësh<strong>të</strong> rritja e shpenzimit<br />

– duke përdorur më tepër vaksinat e pranish<strong>me</strong> sot, jo ve<strong>të</strong>m që do<br />

<strong>të</strong> pakësohen sëmundjet aktuale <strong>të</strong> influencës ndihmohet parandalimi i<br />

reasorti<strong>me</strong>nti te njerëzit e infektuar nga <strong>të</strong> dy sojet e virusit, por edhe do<br />

<strong>të</strong> mundësojë rritjen e vërte<strong>të</strong> <strong>të</strong> kapaciteteve prodhuese për vaksinën.<br />

Përmirësimi i efikasitetit<br />

1. Duhet <strong>të</strong> hulumtohen më hollësisht <strong>me</strong>todat antigjen-kursyese, si injektimi<br />

intradermal, pasi se ato sigurojnë kursim <strong>të</strong> antigjenit për potencial <strong>të</strong><br />

njëj<strong>të</strong> - 1 µg i antigjenit (për soj) <strong>të</strong> vaksinës së tash<strong>me</strong> mund <strong>të</strong> reduktohet<br />

në sasi <strong>të</strong> konsideruesh<strong>me</strong>. Nëse ne do <strong>të</strong> përdornim 1/8 e dozës, 900<br />

milionë dozat aktuale monovalente do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> bëheshin deri në 7.2<br />

miliardë doza – <strong>të</strong> mjaftuesh<strong>me</strong> për 3.6 milionë njerëz, më tepër se gjysma<br />

e popullsisë së bo<strong>të</strong>s (Fedson 2005).<br />

2. Duhet <strong>të</strong> studiohen më tej adjuvan<strong>të</strong>t – se a mund <strong>të</strong> rritet imunogjeniteti,<br />

më pak antigjen do <strong>të</strong> nevojitej për përgjigje imune mbroj<strong>të</strong>se.<br />

3. Duhet <strong>të</strong> zhvillohen dhe testohen më anë <strong>të</strong> provave klinike vaksinat provuese,<br />

për <strong>të</strong> caktuar formën më kursimtare antigjenike dhe orarin më<br />

<strong>të</strong> mirë vaksinues (Fedson 2005, Kilbourne 2005).<br />

4. Duhet <strong>të</strong> zhvillohen teknologji<strong>të</strong> e reja për prodhimin e vaksinave, p.sh.,<br />

<strong>me</strong> gjenetikën reverse, dhe njohja e epitopeve <strong>të</strong> influencës për <strong>të</strong> dizajnuar<br />

vaksina edhe më efektive.<br />

Kundërthëniet<br />

Duhet <strong>të</strong> përfundojë një numër i kundërshti<strong>me</strong>ve që përcjellin zhvillimin e vaksinës së<br />

re kundër influencës (Fedson 2005, Osterholm 2005).<br />

Financiare – për <strong>me</strong>todën e krijimit <strong>të</strong> virusit nga kultura qelizore ekzistojnë disa patenta<br />

dhe impliki<strong>me</strong>t legale për shtete <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong>, <strong>me</strong> <strong>të</strong> cilat duhet <strong>të</strong> diskutohen<br />

dhe zgjidhen këto çështje. A do <strong>të</strong> përfitojnë pronarët e pasurisë intelektuale? Duhet <strong>të</strong><br />

krijohen vaksinat provuese, dhe ndoshta asnjëherë nuk do <strong>të</strong> përdoren e as <strong>të</strong> shiten.<br />

Kush do <strong>të</strong> financojë këto përpjekje?<br />

Racionalizimi – në rastin e mungesës së vaksinës, grupet e rrezikut më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> duhet <strong>të</strong><br />

vaksinohen <strong>të</strong> parat, krahas atyre në vijë <strong>të</strong> parë për kontrollin e pandemisë. Në rast <strong>të</strong><br />

këtill, duhet <strong>të</strong> rishikohet definimi “grup <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>” – p.sh. a do <strong>të</strong> përfshijë në<br />

vete fëmijët? Kush do <strong>të</strong> marrë i pari vaksinë – tashmë kemi tensionet e para rreth kësaj<br />

në Mbre<strong>të</strong>rinë e Bashkuar: punëtorët e fermave <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong> ose punëtorët shënde<strong>të</strong>sorë?<br />

(Day 2005)

141<br />

Do <strong>të</strong> duhej <strong>të</strong> sigurohej qasja e barabar<strong>të</strong> – vendet pa prodhim <strong>të</strong> vaksinës, shtetet e<br />

varfëra dhe shtetet në zhvillim do <strong>të</strong> duan <strong>të</strong> gjitha që <strong>të</strong> kenë furnizi<strong>me</strong> <strong>të</strong> barabarta <strong>të</strong><br />

vaksinës sikur shtetet që i prodhojnë ato.<br />

Çështjet e përgjegjësive – për shkak <strong>të</strong> vaksinimit <strong>të</strong> shtuar <strong>me</strong> vaksinën aktuale, kujdes<br />

më i madh duhet t’u kushtohet përgjegjësive. Disa shtete kanë ligje që kufizojnë dhe/<br />

ose i mbulojnë disa nga përgjegjësit e kompanive që prodhojnë vaksinat – inkurajimi i<br />

ligjeve <strong>të</strong> tilla do t’u mundësojnë kompanive <strong>të</strong> vaksinave që <strong>të</strong> jenë më <strong>të</strong> lira në zhvillimin<br />

e vaksinës së re, dhe <strong>të</strong> rrisin furnizimin <strong>me</strong> vaksinën e tash<strong>me</strong>. Kur <strong>të</strong> vijë koha<br />

për futjen e shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> vaksinës pandemike në përdorim, një legjislacion i kësaj natyre<br />

duhet <strong>të</strong> je<strong>të</strong> në fuqi.<br />

Organizimi<br />

Barnett ka shfry<strong>të</strong>zuar matriksin e Haddon-it për <strong>të</strong> treguar llojet e planeve që duhet<br />

<strong>të</strong> kryhen në stadet e ndrysh<strong>me</strong> <strong>të</strong> pandemisë, prej atyre parapandemike deri në ato<br />

postpandemike (Barnett 2005).<br />

OBSH-ja do <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> rol <strong>të</strong> rëndësishëm në gjithë procesin. Në vitin 2001, ësh<strong>të</strong> the<strong>me</strong>luar<br />

Agjenda globale për mbikëqyrjen dhe kontrollin e influencës - Global Agenda for<br />

<strong>Influenza</strong> Surveillance and Control (Webby 2003, Stohr 2005). Roli i saj ësh<strong>të</strong> që <strong>të</strong><br />

rrisë mundësi<strong>të</strong> tona <strong>të</strong> mbikëqyrjes, në mënyrë që <strong>të</strong> pandemia hetohet më sak<strong>të</strong>, dhe<br />

<strong>të</strong> bëhen përgatitjet deri në sezonin e influencës. Gjithashtu ësh<strong>të</strong> ngarkuar <strong>me</strong> detyrën<br />

për grumbullimin e dijes mbi influencën dhe shtimin e pranueshmërisë së vaksinës dhe<br />

përdorimin e saj, në mënyrë që <strong>të</strong> kryhen përgatitjet tona para pandemisë së ardhsh<strong>me</strong><br />

(WHO 2005j).<br />

OBSH-ja gjithashtu duhet <strong>të</strong> udhëheqë në ngritjen e proble<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> kapaciteteve prodhuese,<br />

legjislacionit dhe shpej<strong>të</strong>sisë së prodhimit <strong>të</strong> vaksinës, dhe hulumti<strong>me</strong>ve që duhet<br />

<strong>të</strong> kryhen, në mënyrë që <strong>të</strong> arrihet deri në pikën, ku kjo do je<strong>të</strong> e realizuesh<strong>me</strong>. Nëse<br />

nevojitet, OBSH-ja <strong>të</strong> ndërmje<strong>të</strong>sojë kundërshti<strong>me</strong>t rreth financimit, patentave dhe<br />

pasurisë intelektuale, barazisë për shtetet në zhvillim dhe për shtetet pa prodhim <strong>të</strong><br />

vaksinës, dhe racionalizimin e vaksinës kur furnizi<strong>me</strong>t nuk përmbushin kërkesën e<br />

popullsisë prej më se 6 miliardë njerëzve.<br />

Bota ideale – 2025<br />

“Synimi ynë duhet <strong>të</strong> je<strong>të</strong> zhvillimi i vaksinës së re <strong>të</strong> bazuar në kultura qelizore që<br />

përmbajnë antigjenet <strong>të</strong> cilat janë <strong>të</strong> pranish<strong>me</strong> te <strong>të</strong> gjithë nëntipat e virusit <strong>të</strong> influencës,<br />

<strong>të</strong> cilët nuk ndryshojnë çdo vit, dhe që ajo do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> në dispozicion <strong>të</strong><br />

gjithë popullsisë bo<strong>të</strong>rore. Ne kemi nevojë për një qasje internacionale për financim<br />

publik <strong>të</strong> vaksinës që do <strong>të</strong> paguajë kapacitetet prodhuese ekscesivë <strong>të</strong> nevojsh<strong>me</strong> gja<strong>të</strong><br />

kohës së pandemisë” (Osterholm 2005.

142<br />

Buri<strong>me</strong><br />

Materiale <strong>të</strong> dobish<strong>me</strong> për lexim dhe dëgjim<br />

Audio-materiale (për dëgjim)<br />

• Osterholm MT. Preparing for the next pandemic. N Engl J Med 2005; 352: 1839-42. Audio<br />

content: http://content.nejm.org/cgi/content/full/352/18/1839/DC1<br />

• Belshe RB. The origins of pandemic influenza--lessons from the 1918 virus. N Engl J Med 2005;<br />

353: 2209-11. Audio content: http://content.nejm.org/cgi/content/full/353/21/2209/DC1<br />

Buri<strong>me</strong> shkri<strong>me</strong>sh online<br />

• US Depart<strong>me</strong>nt of Health and Human Services. The official U.S. govern<strong>me</strong>nt Web site for<br />

information on pandemic flu and avian influenza. http://pandemicflu.gov/research/<br />

• Centers for Disease Control (CDC), USA. <strong>Influenza</strong> (flu). http://www.cdc.gov/flu/<br />

• World Health Organisation (WHO). Epidemic and Pandemic Alert and Response <strong>Influenza</strong>.<br />

http://www.who.int/csr/disease/influenza/en/index.html<br />

• World Health Organisation (WHO). Epidemic and Pandemic Alert and Response Avian<br />

<strong>Influenza</strong>. http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/en/index.html<br />

• World Health Organisation (WHO). Responding to the avian influenza pandemic threat.<br />

Recom<strong>me</strong>nded strategic actions. 2 September 2005 http://www.who.int/entity/csr/<br />

resources/publications/influenza/WHO_CDS_CSR_GIP_2005_8/en/index.html<br />

• WHO. Recom<strong>me</strong>ndations for <strong>Influenza</strong> Vaccine Composition. http://www.who.int/csr/<br />

disease/influenza/vaccinerecom<strong>me</strong>ndations1/en/<br />

• Journal of Infectious Diseases, 1997, vol 176, suppl 1, Pandemic <strong>Influenza</strong>: Confronting a Ree<strong>me</strong>rgent<br />

Threat http://www.journals.uchicago.edu/JID/journal/contents/v176nS1.html<br />

Referenca<br />

1. Baker JP, Katz SL. Childhood vaccine develop<strong>me</strong>nt: an overview. Pediatr Res 2004; 55: 347-56.<br />

Epub 2003 Nov 19. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14630981<br />

2. Barnett DJ, Balicer RD, Lucey DR, et al. A Systematic Analytic Approach to Pandemic <strong>Influenza</strong><br />

Preparedness Planning. PLoS Med 2005; 2: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16255619<br />

3. Beare AS, Schild GC, Craig JW. Trials in man with live recombinants made from A/PR/8/34 (H0<br />

N1) and wild H3 N2 influenza viruses. Lancet 1975; 2: 729-32. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=52768<br />

4. Beigel JH, Farrar J, Han AM, et al. Avian influenza A (<strong>H5N1</strong>) infection in humans. N Engl J Med<br />

2005; 353: 1374-85. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16192482<br />

5. Belshe RB, Newman FK, Cannon J, et al. Serum antibody responses after intradermal vaccination<br />

against influenza. N Engl J Med 2004; 351: 2286-94. Epub 2004 Nov 3. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=15525713<br />

6. Belshe RB. The origins of pandemic influenza--lessons from the 1918 virus. N Engl J Med 2005;<br />

353: 2209-11. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16306515; for audio content: http://content.nejm.<br />

org/cgi/content/full/353/21/2209/DC1<br />

7. Bettes B, Hawks D, Schulkin J. <strong>Influenza</strong> Vaccination in Pregnancy: Practices Among<br />

Obstetrician-Gynecologists --- United States, 2003--04 <strong>Influenza</strong> Season. MMWR Weekly 2005;<br />

54: 1050-1052. http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5441a4.htm

143<br />

8. Bridges CB, Thompson WW, Meltzer MI, et al. Effectiveness and cost-benefit of influenza<br />

vaccination of healthy working adults: A randomized controlled trial. JAMA 2000; 284: 1655-63.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11015795<br />

9. Centers for Disease Control. Interim Guideline: Planning for a Possible U.S. <strong>Influenza</strong> Vaccine<br />

Shortage, 2005-06. (Accessed on 20 November 2005 at http://www.cdc.gov/flu/professionals/<br />

vaccination/pdf/vaccshortguide.pdf )<br />

10. Cooper CL, Davis H, Ca<strong>me</strong>ron DW. <strong>Influenza</strong> vaccination with 1/10th the full dose. N Engl J Med<br />

2004; 351: 2339-40. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15564552<br />

11. Couch RB, Keitel WA, Cate TR. Improve<strong>me</strong>nt of inactivated influenza virus vaccines. J Infect Dis<br />

1997; 176: Suppl 1: Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9240693<br />

12. Cassetti MC, Couch R, Wood J, Pervikov Y. <strong>Report</strong> of <strong>me</strong>eting on the develop<strong>me</strong>nt of influenza<br />

vaccines with broad spectrum and long-lasting immune responses, World Health Organization,<br />

Geneva, Switzerland, 26-27 February 2004. Vaccine 2005; 23: 1529-33. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15754468<br />

13. Day M. Experts disagree over who should get avian influenza vaccine. BMJ 2005; 331: 986.<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16254300<br />

14. Fedson DS. Preparing for pandemic vaccination: an international policy agenda for vaccine<br />

develop<strong>me</strong>nt. J Public Health Policy 2005; 26: 4-29. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15906873<br />

15. Fleming D. <strong>Influenza</strong> pandemics and avian flu. BMJ 2005; 331: 1066-9. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16269494<br />

16. Glezen WP, Piedra PA, Longini IM, Halloran ME. Safety of cold-adapted live influenza vaccine.<br />

Pediatr Infect Dis J 2004; 23: 593-4 http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15194854<br />

17. Govaert TM, Thijs CT, Masurel N, Sprenger MJ, Dinant GJ, Knottnerus JA. The efficacy of influenza<br />

vaccination in elderly individuals. A randomized double-blind placebo-controlled trial. JAMA<br />

1994; 272: 1661-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7966893<br />

18. Gross PA, Hermogenes AW, Sacks HS, Lau J, Levandowski RA. The efficacy of influenza vaccine in<br />

elderly persons. A <strong>me</strong>ta-analysis and review of the literature. Ann Intern Med 1995; 123: 518-27.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7661497<br />

19. Gurfinkel EP, Leon de la Fuente R, Mendiz O, Mautner B. Flu vaccination in acute coro-nary<br />

syndro<strong>me</strong>s and planned percutaneous coronary interventions (FLUVACS) Study. Eur Heart J<br />

2004; 25: 25-31. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14683739<br />

20. Haber P, DeStefano F, Angulo FJ, et al. Guillain-Barre syndro<strong>me</strong> following influenza vaccination.<br />

JAMA 2004; 292: 2478-81. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15562126<br />

21. Hall R. <strong>Influenza</strong> vaccination. Australian Prescriber 2002; 25:5-7.<br />

22. Harper SA, Fukuda K, Uyeki TM, Cox NJ, Bridges CB. Prevention and control of influenza:<br />

recom<strong>me</strong>ndations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP). MMWR<br />

Recomm Rep 2004; 53: 1-40. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15163927<br />

23. Hien TT, de Jong M, Farrar J. Avian influenza--a challenge to global health care structures. N Engl<br />

J Med 2004; 351: 2363-5. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15575048<br />

24. Hilleman MR. Realities and enigmas of human viral influenza: pathogenesis, epidemiology and<br />

control. Vaccine 2002; 20: 3068-87. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12163258<br />

25. Hilleman MR. Vaccines in historic evolution and perspective: a narrative of vaccine discoveries.<br />

Vaccine 2000; 18: 1436-47. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10618541<br />

26. Hoffmann E, Mahmood K, Chen Z, et al. Multiple gene seg<strong>me</strong>nts control the temperature<br />

sensitivity and attenuation phenotypes of ca B/Ann Arbor/1/66. J Virol 2005; 79: 11014-21.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16103152<br />

27. Horimoto T, Kawaoka Y. Pandemic threat posed by avian influenza A viruses. Clin Microbiol Rev<br />

2001; 14: 129-49. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11148006<br />

28. Joseph C, Elgohari S, Nichols T, Verlander N. <strong>Influenza</strong> vaccine uptake in adults aged 50-64

144<br />

years: Policy and practice in England 2003/2004. Vaccine 2005; Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16289767<br />

29. Kenney RT, Frech SA, Muenz LR, Villar CP, Glenn GM. Dose sparing with intradermal injection of<br />

influenza vaccine. N Engl J Med 2004; 351: 2295-301. Epub 2004 Nov 3. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=15525714<br />

30. Kilbourne ED. Intradermal vaccination against influenza. N Engl J Med 2005; 352: 1044-6 http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15762000<br />

31. Kilbourne ED. Perspectives on pandemics: a research agenda. J Infect Dis 1997; 176: Suppl 1:<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9240691<br />

32. King JC Jr, Fast PE, Zangwill KM, et al. Safety, vaccine virus shedding and immunogenicity<br />

of trivalent, cold-adapted, live attenuated influenza vaccine administered to human<br />

immunodeficiency virus-infected and noninfected children. Pediatr Infect Dis J 2001; 20: 1124­<br />

31. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11740317<br />

33. King JC Jr, Treanor J, Fast PE, et al. Comparison of the safety, vaccine virus shedding, and<br />

immunogenicity of influenza virus vaccine, trivalent, types A and B, live cold-adapted,<br />

administered to human immunodeficiency virus (HIV)-infected and non-HIV-infected adults. J<br />

Infect Dis 2000; 181: 725-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10669363<br />

34. La Montagne JR, Fauci AS. Intradermal influenza vaccination--can less be more? N Engl J Med<br />

2004; 351: 2330-2. Epub 2004 Nov 3. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15525715<br />

35. Langley JM, Faughnan ME. Prevention of influenza in the general population. CMAJ 2004; 171:<br />

1213-22. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15534315<br />

36. Langley JM, Halperin SA, McNeil S, et al. Safety and immunogenicity of a Proteoso<strong>me</strong>trade<br />

mark-trivalent inactivated influenza vaccine, given nasally to healthy adults. Vaccine 2005;<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16303215<br />

37. Lasky T, Terracciano GJ, Magder L, et al. The Guillain-Barre syndro<strong>me</strong> and the 1992-1993 and<br />

1993-1994 influenza vaccines. N Engl J Med 1998; 339: 1797-802. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=9854114<br />

38. Lee TH. Rationing influenza vaccine. N Engl J Med 2004; 351: 2365-6. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15575049<br />

39. Lipatov AS, Govorkova EA, Webby RJ, et al. <strong>Influenza</strong>: e<strong>me</strong>rgence and control. J Virol 2004; 78:<br />

8951-9. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15308692<br />

40. Macready N. Distribution anomalies hinder access to flu vaccine in the US. BMJ 2005; 331: 1044.<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16269489<br />

41. Manian FA. Intradermal vaccination against influenza. N Engl J Med 2005; 352: 1044-6 http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15761999<br />

42. MedImmune Vaccines, Inc. FluMist 2005-2006 Formula. 2005. http://www.fda.gov/cber/label/<br />

infl<strong>me</strong>d080505LB.pdf<br />

43. Monto AS. Preventing influenza in healthy adults: the evolving story. JAMA 2000; 284: 1699-701.<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11015802<br />

44. Musana KA, Yale SH, Mazza JJ, Reed KD. Practical considerations to influenza vaccination. Clin<br />

Med Res 2004; 2: 256-9. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15931366<br />

45. Neumann G, Fujii K, Kino Y, Kawaoka Y. An improved reverse genetics system for influenza A<br />

virus generation and its implications for vaccine production. Proc Natl Acad Sci U S A 2005; 102:<br />

16825-9. Epub 2005 Nov 2. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16267134<br />

46. Nichol KL, Margolis KL, Wuorenma J, Von Sternberg T. The efficacy and cost effectiveness of<br />

vaccination against influenza among elderly persons living in the community. N Engl J Med<br />

1994; 331: 778-84. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8065407<br />

47. Orr P. An Advisory Committee State<strong>me</strong>nt (ACS). National Advisory Committee on Immunization<br />

(NACI). State<strong>me</strong>nt on influenza vaccination for the 2004-2005 season. Can Commun Dis Rep<br />

2004; 30: 1-32. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15239483

145<br />

48. Osterholm MT. Preparing for the next pandemic. N Engl J Med 2005; 352: 1839-42. http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15872196; for audio content: http://content.nejm.org/cgi/content/<br />

full/352/18/1839/DC1<br />

49. Pachucki CT, Pappas SA, Fuller GF, Krause SL, Lentino JR, Schaaff DM. <strong>Influenza</strong> A among hospital<br />

personnel and patients. Implications for recognition, prevention, and control. Arch Intern Med<br />

1989; 149: 77-80. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=2912418<br />

50. Palese P, Zavala F, Muster T, Nussenzweig RS, Garcia-Sastre A. Develop<strong>me</strong>nt of novel influenza<br />

virus vaccines and vectors. J Infect Dis 1997; 176: Suppl 1: Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=9240694<br />

51. Palese P (2002a), Garcia-Sastre A. New directions in vaccine research. J Clin Invest 2002; 109:<br />

1517-8. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12070295<br />

52. Palese P (2002b), Garcia-Sastre A. <strong>Influenza</strong> vaccines: present and future. J Clin Invest 2002; 110:<br />

9-13. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12093881<br />

53. Piedra PA, Gaglani MJ, Riggs M, et al. Live attenuated influenza vaccine, trivalent, is safe in<br />

healthy children 18 months to 4 years, 5 to 9 years, and 10 to 18 years of age in a communitybased,<br />

nonrandomized, open-label trial. Pediatrics 2005; 116: Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16140685<br />

54. Pirofski LA, Casadevall A. Use of licensed vaccines for active immunization of the<br />

immunocompromised host. Clin Microbiol Rev 1998; 11: 1-26. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=9457426<br />

55. Potter CW. <strong>Influenza</strong>. In: Zuckerman AJ, Pattison JR, Banatvala JE, editors. Principles and Practice<br />

of Clinical Virology. 5th ed. Chichester, England: John Wiley & Sons, 2005;271-297.<br />

56. Potter J, Stott DJ, Roberts MA, et al. <strong>Influenza</strong> vaccination of health care workers in long-termcare<br />

hospitals reduces the mortality of elderly patients. J Infect Dis 1997; 175: 1-6. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8985189<br />

57. Public Health Agency of Canada. State<strong>me</strong>nt on influenza vaccination for the 2004–2005 season.<br />

Canada Communicable Disease <strong>Report</strong> 2004; 30: ACS-3. (Accessed on 29 November 2005 at<br />

http://www.phac-aspc.gc.ca/publicat/ccdr-rmtc/04pdf/acs-dcc-30-3.pdf )<br />

58. Schoub BD. Recom<strong>me</strong>ndations pertaining to the use of viral vaccines: influenza, 2005. S Afr<br />

Med J 2005; 95: 104. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15751203<br />

59. Steinman RM, Pope M. Exploiting dendritic cells to improve vaccine efficacy. J Clin Invest 2002;<br />

109: 1519-26. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12070296<br />

60. Stephenson I, Bugarini R, Nicholson KG, et al. Cross-reactivity to highly pathogenic avian<br />

influenza <strong>H5N1</strong> viruses after vaccination with nonadjuvanted and MF59-adjuvanted influ-enza<br />

A/Duck/Singapore/97 (H5N3) vaccine: a potential priming strategy. J Infect Dis 2005; 191: 1210­<br />

5. Epub 2005 Mar 14. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15776364<br />

61. Stohr K. Avian influenza and pandemics--research needs and opportunities. N Engl J Med 2005;<br />

352: 405-7. Epub 2005 Jan 24. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15668221<br />

62. Treanor J. Weathering the influenza vaccine crisis. N Engl J Med 2004; 351: 2037-40. Epub 2004<br />

Oct 18. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15492296<br />

63. Voordouw AC, Sturkenboom MC, Dieleman JP, et al. Annual revaccination against influenza<br />

and mortality risk in community-dwelling elderly persons. JAMA 2004; 292: 2089-95. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15523069<br />

64. Wadman M. Race is on for flu vaccine. Nature 2005; 438: 23. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16267526<br />

65. Webby RJ, Webster RG. Are we ready for pandemic influenza? Science 2003; 302: 1519-22.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14645836<br />

66. Weller TH. Intradermal vaccination against influenza. N Engl J Med 2005; 352: 1044-6 http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15758019<br />

67. WHO 2003. <strong>Influenza</strong> Fact Sheet. (Accessed on 15 December 2005 at http://www.who.<br />

int/<strong>me</strong>diacentre/factsheets/fs211/en/index.html)

146<br />

68. WHO 2004a. Production of pilot lots of inactivated influenza vaccines from reassortants<br />

derived from avian influenza viruses - Interim biosafety risk assess<strong>me</strong>nt. (Accessed on 26 April<br />

2005 at http://www.who.int/entity/csr/resources/publications/influenza/WHO_CDS_CSR_<br />

RMD_2003_5/en/index.html)<br />

69. WHO 2004b. Vaccines for pandemic influenza. (Accessed on 30 November 2005 at http://<br />

www.who.int/csr/resources/publications/influenza/WHO_CDS_CSR_GIP_2004_3/en/)<br />

70. WHO 2005a The World Health Organization Global <strong>Influenza</strong> Program Surveillance Network.<br />

Evolution of <strong>H5N1</strong> Avian <strong>Influenza</strong> Viruses in Asia. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2005; 11: 1515-1521.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16318689<br />

71. WHO 2005b. WHO intercountry-consultation. <strong>Influenza</strong> A/<strong>H5N1</strong> in humans in Asia. Manila,<br />

Philippines, 6-7 May 2005 (Accessed on 1 December 2005 at http://www.who.int/csr/<br />

resources/publications/influenza/WHO_CDS_CSR_GIP_2005_7_04.pdf )<br />

72. WHO 2005c. <strong>Influenza</strong> vaccine. (Accessed on 1 December 2005 at http://www.who.int/<br />

vaccines/en/influenza.shtml)<br />

73. WHO 2005d. Responding to the avian influenza pandemic threat - Recom<strong>me</strong>nded strategic<br />

actions. (Accessed on 30 November 2005 at http://www.who.int/csr/resources/publications/<br />

influenza/WHO_CDS_CSR_GIP_2005_8/en/index.html)<br />

74. WHO 2005e. WHO checklist for influenza pandemic preparedness planning. (Accessed on 26<br />

April 2005 at http://www.who.int/entity/csr/resources/publications/influenza/WHO_CDS_<br />

CSR_GIP_2005_4/en/)<br />

75. WHO 2005f. <strong>Influenza</strong> vaccines. Wkly Epidemiol Rec 2005; 80: 279-87. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16171031<br />

76. WHO 2005g. <strong>H5N1</strong> avian influenza: first steps towards develop<strong>me</strong>nt of a human vaccine.<br />

Wkly Epidemiol Rec 2005; 80: 277-8. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16171030<br />

77. WHO 2005h. Recom<strong>me</strong>nded composition of influenza virus vaccines for use in the<br />

2005-2006 influenza season. Wkly Epidemiol Rec 2005; 80: 71-5. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15771207<br />

78. WHO 2005i. Recom<strong>me</strong>nded composition of influenza virus vaccines for use in the<br />

2006 influenza season. Wkly Epidemiol Rec 2005; 80: 342-7. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16240985<br />

79. WHO 2005j. WHO global influenza preparedness plan. (Accessed on 26 April 2005 at http://<br />

www.who.int/entity/csr/resources/publications/influenza/WHO_CDS_CSR_GIP_2005_5/en/)<br />

80. WHO 2005k. WHO Consultation on the Composition of <strong>Influenza</strong> Vaccine for the Northern<br />

Hemisphere 2006-2007. (Accessed on 15 December 2005 at http://www.who.int/csr/disease/<br />

influenza/vaccinesnorth2006_7/en/index.html)<br />

81. Wilde JA, McMillan JA, Serwint J, Butta J, O´Riordan MA, Steinhoff MC. Effectiveness of<br />

influenza vaccine in health care professionals: a randomized trial. JAMA 1999; 281: 908-13.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10078487<br />

82. Youngner JS, Treanor JJ, Betts RF, Whitaker-Dowling P. Effect of simultaneous admini-stration<br />

of cold-adapted and wild-type influenza A viruses on experi<strong>me</strong>ntal wild-type influ-enza<br />

infection in humans. J Clin Microbiol 1994; 32: 750-4. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=8195389

Kapitulli 7: Rezultatet laboratorike<br />

Gert van Zyl<br />

Hyrje<br />

147<br />

Prej se ësh<strong>të</strong> karakterizuar në vitin 1933 për <strong>të</strong> parën herë virusi i influencës, janë<br />

zhvilluar teknika <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> diagnostike (Webster 1998). Këto teknika diagnostike<br />

mund <strong>të</strong> përdoren për vërtetimin e diagnozës klinike. Në kë<strong>të</strong> kapitull<br />

do <strong>të</strong> diskutohet roli i këtyre testeve më <strong>të</strong> rëndësish<strong>me</strong>, si dhe përparësi<strong>të</strong> dhe <strong>të</strong><br />

<strong>me</strong>tat e pranish<strong>me</strong>. Mirëpo, edhe testi më i mirë ka pak vlerë <strong>të</strong> pak<strong>të</strong>, nëse marrja<br />

e mostrave nuk ësh<strong>të</strong> kualitative dhe e sak<strong>të</strong> dhe pa informim <strong>të</strong> nevojshëm<br />

<strong>të</strong> pacientit.<br />

Diagnoza laboratorike e influencës<br />

Marrja e mostrave<br />

Mostra respiratore<br />

Marrja e mostrës gja<strong>të</strong> kohës optimale ka rëndësi <strong>të</strong> madhe, <strong>me</strong>qenëse për mostrat<br />

respiratore, rezultatet më <strong>të</strong> mira fitohen brenda ka<strong>të</strong>r di<strong>të</strong>sh prej paraqitjes së<br />

simptomave. Mund <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren mostra <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> respiratore. Shpëlarjet nazale<br />

dhe aspiri<strong>me</strong>t nazofaringeale duket se janë më sensitive sesa strishot e fytit. Te pacien<strong>të</strong>t<br />

e intubuar, mund <strong>të</strong> mblidhet aspirati trakeal dhe lavazhi bronkial (WHO<br />

2005a). Shpëlarjet dhe aspiratet duhet <strong>të</strong> përmbajnë epitelium <strong>të</strong> mjaftueshëm<br />

respirator për testin e imunofluorescencës. Megjitha<strong>të</strong>, edhe mostrat <strong>me</strong> numër<br />

<strong>të</strong> pamjaftueshëm <strong>të</strong> qelizave janë <strong>të</strong> përshtatsh<strong>me</strong> për <strong>me</strong>todat e tjera, si ësh<strong>të</strong>,<br />

p.sh., zbulimi i shpej<strong>të</strong> antigjenik, izolimi viral dhe reaksioni zinxhiror i poli<strong>me</strong>razës<br />

së transkripsionit reverzë (RT-PCR).<br />

Strishot duhet <strong>të</strong> transportohen në <strong>me</strong>dium transporti viral për <strong>të</strong> parandaluar<br />

tharjen e tyre.<br />

Të gjitha mostrat duhet <strong>të</strong> arrijnë në laboratorë sa më shpejt që <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e mundur,<br />

për <strong>të</strong> mënjanuar çfarëdo dëmtimi. Nëse pritet se mund <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> çfarëdo vonese<br />

gja<strong>të</strong> transportimit, rekomandohet që bartja <strong>të</strong> bëhet në <strong>me</strong>diumin transportues<br />

viral në akull ose <strong>me</strong> ftohës në temperaturë 2-8 gradë celsius.<br />

Mostrat e gjakut<br />

Mostrat e gjakut (serumale dhe/ose <strong>të</strong> gjakut <strong>të</strong> plo<strong>të</strong>) <strong>me</strong>rren <strong>me</strong> qëllim <strong>të</strong> hulumtimit<br />

<strong>të</strong> antitrupave serologjikë (definimin e pranisë së antitrupave kundër

148<br />

influencës). Mostrat serumale akute dhe rekonvaleshente 14-21 di<strong>të</strong> pas mostrës<br />

së parë, duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren për <strong>të</strong> demonstruar rritjen signifikante (së paku 4-herë)<br />

<strong>të</strong> titrit <strong>të</strong> antitrupave për sojin specifik.<br />

Roli klinik dhe vlera e diagnozës laboratorike<br />

Menaxhimi i pacientit<br />

Diagnostika e shpej<strong>të</strong> ka rëndësi nëse konsiderohet intervenimi terapeutik <strong>me</strong><br />

barnat e shtrenjta antivirale. Që këto barna <strong>të</strong> jenë efektive, marrja e tyre duhet<br />

<strong>të</strong> fillojë brenda 48 orësh pas fillimit <strong>të</strong> simptomave <strong>të</strong> para (WHO 2005a). Kandida<strong>të</strong><br />

për kurim <strong>të</strong> hershëm janë pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> sëmundje <strong>të</strong> pranish<strong>me</strong> dhe <strong>me</strong><br />

rrezik <strong>të</strong> rritur për kompliki<strong>me</strong> serioze (shih kapitullin “Prezantimi klinik”). Në<br />

veçanti, kur influenca diagnostikohet te pacien<strong>të</strong>t e moshuar, mjeku duhet <strong>të</strong><br />

je<strong>të</strong> i ve<strong>të</strong>dijshëm për rrezikun substancial nga infeksioni i mundshëm sekondar<br />

bakterial <strong>me</strong> Staphylococcus aureus, Haemophilus influenzae dhe Streptococcus<br />

pneumoniae.<br />

Përveç kësaj, testimi i shpej<strong>të</strong> për virus <strong>të</strong> influencës luan rol në kontrollimin<br />

e infeksioneve spitalore, në reduktimin e përhapjes së infeksionit nga pacienti<br />

në pacient ose nga punëtorët e infektuar shënde<strong>të</strong>sorë te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong><br />

lar<strong>të</strong>. Këto teste gjithashtu mund <strong>të</strong> përdoren për <strong>të</strong> diagnostikuar influencën te<br />

udhëtarët ose shpërthi<strong>me</strong>t epidemike në komunitete gjysmë <strong>të</strong> mbyllura, si janë<br />

personeli i anijeve <strong>të</strong> udhëtarëve (WHO 2005a).<br />

Së fundi, diagnoza e influencës ka vlerë prognostike te <strong>të</strong> rinj<strong>të</strong> e shëndoshë te <strong>të</strong><br />

cilët sëmundja ka rrjedhë <strong>të</strong> shkur<strong>të</strong> dhe <strong>të</strong> bu<strong>të</strong>.<br />

Mbikëqyrja<br />

Mbikëqyrja sentinele e influencës përdor teste <strong>të</strong> llojllojsh<strong>me</strong>, <strong>të</strong> cilat duket se<br />

nuk kanë standardizim <strong>të</strong> njëj<strong>të</strong> kudo në bo<strong>të</strong>, edhe brenda ve<strong>të</strong> Evropës (Meerhoff<br />

2004). Teknikat e ndrysh<strong>me</strong> kanë përparësi<strong>të</strong> dhe mangësi<strong>të</strong> e ndrysh<strong>me</strong>.<br />

Prandaj për qëlli<strong>me</strong> <strong>të</strong> mbikëqyrjes përdoret kombinim testesh. Teknikat e shpejta<br />

direkte, si ësh<strong>të</strong> RT-PCR (Bigl 2002) ose EIA, mundësojnë zbulimin e hershëm<br />

<strong>të</strong> epidemive dhe mund <strong>të</strong> përdoren për <strong>të</strong> bërë ndarjen në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> influencës<br />

A dhe B. Izolimi i virusit nga vezët e embrionuara <strong>të</strong> pulës ose kultura qelizore<br />

janë <strong>të</strong> domosdosh<strong>me</strong> për <strong>të</strong> bërë subtipizimin e viruseve. Subtipat HA dhe NA<br />

determinohen <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> testit <strong>të</strong> frenimit (inhibimit) <strong>të</strong> hemaglutinimit dhe RT­<br />

PCR. Sekuencimi i produkteve PCR përdoret për <strong>të</strong> formuar epidemiologjinë<br />

molekulare <strong>të</strong> virusit qarkullues. Ky test së bashku <strong>me</strong> titrin e inhibimit <strong>të</strong> hemaglutinineve,<br />

i mundëson OBSH-së që <strong>të</strong> rekomandojë vaksinat e përshtatsh<strong>me</strong> <strong>të</strong><br />

cilat <strong>me</strong> gjasat më <strong>të</strong> mëdha, do <strong>të</strong> bëjnë mbrojtjen kundër sojeve qarkulluese <strong>të</strong><br />

influencës. Mbikëqyrja po ashtu ësh<strong>të</strong> e rëndësish<strong>me</strong> për politikat e shënde<strong>të</strong>sisë<br />

publike, pasi se efekti i epidemisë në shëndetin e popullsisë dhe raporti dobishpenzim<br />

i intervenimit (p.sh. <strong>të</strong> vaksinimit) mund <strong>të</strong> motivojë vendimmarrësit<br />

për ta vendosur parandalimin e influencës ndër prioritetet e tyre.

Testet laboratorike<br />

149<br />

Në shqyrtim duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren shumë faktorë para se <strong>të</strong> vendoset se cili test duhet<br />

<strong>të</strong> përdoret. Gjithashtu duhet <strong>të</strong> konsiderohet edhe sensitiviteti, specificiteti, koha<br />

deri në arritjen e rezultatit, përsëritshmëria e testit, leh<strong>të</strong>sia e kryerjes dhe kostoja<br />

e testit. Përgjithësisht, RT-PCR ësh<strong>të</strong> më sensitive sesa kombinimi i çfarëdo dy<br />

<strong>me</strong>todave <strong>të</strong> tjera (Zambon 2001). Sensitiviteti i kulturës varet shumë prej laboratorit<br />

se ku kryhet ai. Serologjia tenton <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më pak e shtrenj<strong>të</strong> se sa RT-PCR<br />

mirëpo, pasi se kërkon mostrat akute dhe <strong>të</strong> rekonvaleshencës së gjakut, diagnoza<br />

ësh<strong>të</strong> ve<strong>të</strong>m retrospektive. Kultura tradicionale kërkon shumë kohë, mirëpo<br />

teknikat e kulturave shell vial mundësojnë diagnozën brenda 48-72 orësh.<br />

Metodat e drejtpërdrejta<br />

Ekzistojnë <strong>me</strong>toda <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> për detektimin e drejtpërdrej<strong>të</strong> <strong>të</strong> viruseve <strong>të</strong><br />

influencës. Disa <strong>me</strong>toda, si ësh<strong>të</strong> testi imuno-enzimatik (enzy<strong>me</strong> immunoassays<br />

- EIA), mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> i përshtatshëm për testim pranë shtratit <strong>të</strong> pacientit, <strong>të</strong> tjerët,<br />

si ësh<strong>të</strong> imunofluoresenca e drejtpërdrej<strong>të</strong> që kërkon përgatitjen e preparatit testues<br />

brenda klinikës dhe pastaj dërgim e tij në laboratorin qendror (Allwinn<br />

2002). RT-PCR mund <strong>të</strong> kryhet ve<strong>të</strong>m në laboratorët e pajisur mirë dhe <strong>me</strong><br />

personel <strong>të</strong> ushtruar. Këto <strong>me</strong>toda <strong>të</strong> për<strong>me</strong>ndura mund <strong>të</strong> zbulojnë ose që <strong>të</strong> dy<br />

tipat e influencës A dhe B, ose <strong>të</strong> bëjnë dallimin <strong>me</strong>s tipave (influenca A dhe B).<br />

E vetmja teknikë e drejtpërdrej<strong>të</strong>, e cila ka potencial për <strong>të</strong> kryer dallimin në <strong>me</strong>s<br />

<strong>të</strong> subtipave (respektivisht në bazë <strong>të</strong> HA dhe NA) ësh<strong>të</strong> RT-PCR.<br />

Imunofluoreshenca<br />

Për imunofluorescencën e drejtpërdrej<strong>të</strong> (direkte), qelizat epiteliale respiratore<br />

potencialisht <strong>të</strong> infektuara fiksohen për preparat, dhe antigjenet virale që përmbajnë<br />

qeliza detektohen <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> një antitrupave specifikë <strong>të</strong> shënuar <strong>me</strong> fluoresencë<br />

(imunofluorescenca direkte) ose detektohen <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> antiantitrupave<br />

<strong>të</strong> shënuar gjithashtu <strong>me</strong> fluoreshencë (imunofluorescenca indirekte). Që në <strong>të</strong><br />

dy rastet, reaksionet bëhen <strong>të</strong> pash<strong>me</strong> nën mikroskop fluoreshent dhe qelizat<br />

pozitive dallohen prej intensitetit <strong>të</strong> ngjyrës dhe morfologjisë së fushave fluoreshente.<br />

Imunofluoreshenca direkte tenton <strong>të</strong> japë rezultate më <strong>të</strong> shpejta, mirëpo<br />

përgjithësisht ësh<strong>të</strong> më pak sensitive se sa imunofluorescenca indirekte. Poashtu,<br />

imunofluorescenca indirekte ka përparësinë, se mund <strong>të</strong> përdoret kompleti i antiseru<strong>me</strong>ve<br />

për <strong>të</strong> bërë skrinimin e infeksionit viral duke përdor për ngjyrosje<br />

fluorescente <strong>të</strong> njëjtin konjugat anti-antitrup (në përdorim <strong>të</strong> zakonshëm janë antitrupat<br />

kundër miut, <strong>të</strong> konjuguara <strong>me</strong> fluorescein izotiocianat; Stevens 1969).<br />

Imunofluoreshenca mundëson diagnostikim <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> mostrave respiratore<br />

përderisa <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> pranish<strong>me</strong> në numër <strong>të</strong> mjaftueshëm qelizat epiteliale respiratore<br />

në mos<strong>të</strong>r. Mirëpo, gja<strong>të</strong> raportit ekzistojnë dalli<strong>me</strong> inter-individuale<br />

<strong>të</strong> testeve <strong>të</strong> imunofluorescencës, sepse interpretimi ësh<strong>të</strong> subjektiv dhe sak<strong>të</strong>sia<br />

varet prej kompetencës dhe ekspertizës së operatorit.

150<br />

Hulumtimi imun enzimatik ose hulumtimi imun kromatografik<br />

Hulumtimi imun enzimatik (enzy<strong>me</strong> immunoassays, EIA) përdor antitrupat e<br />

drejtuar kundër antigjenit viral <strong>të</strong> lidhur (konjuguar) për enzimë. Pason hapi i<br />

inkubimit <strong>me</strong> substrat kromogjenik dhe ndryshimi i ngjyrës ësh<strong>të</strong> indikator për<br />

pranin e antigjenit viral. Hulumti<strong>me</strong> <strong>të</strong> caktuara imunoenzimatike si edhe teste<br />

<strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> përdorim <strong>të</strong> imunokromatografisë, e mundësojnë testimin pranë<br />

shtratit <strong>të</strong> pacientit (Allwinn 2002), i cili kryhet brenda 10-30 minuta. Këto eseje<br />

(hulumti<strong>me</strong>) <strong>të</strong> shpejta, përgjithësisht janë më <strong>të</strong> shtrenjta sesa imunofluorescenca<br />

direkte ose kultura virale. Sensitiviteti i EIA-së shkon prej 64% deri 78%<br />

(Allwinn 2002). Teste <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> <strong>të</strong> shpejta mund <strong>të</strong> detektojnë njërën nga<br />

influenca A ose B pa bërë dallimin e tipit, ve<strong>të</strong>m <strong>virusin</strong> e influencës A, ose <strong>të</strong><br />

detektojnë që <strong>të</strong> dyja, influencën A dhe B duke identifikuar edhe tipin. Mirëpo,<br />

asnjëri nga këto teste <strong>të</strong> shpejta nuk mund <strong>të</strong> bëjë dallimin në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> subtipave<br />

që infektojnë njeriun (H1N1 dhe H3N2) ose subtipat e influencës aviane (FDA,<br />

2005). Lista e testeve <strong>të</strong> shpejta në përdorim mund <strong>të</strong> <strong>me</strong>rret nga linku vijues:<br />

http://www.cdc.gov/flu/professionals/labdiagnosis.htm.<br />

Reaksioni zinxhir i poli<strong>me</strong>razës së transkripsionit reverzë (RT-PCR)<br />

RT-PCR ësh<strong>të</strong> një proces gja<strong>të</strong> <strong>të</strong> cilit RNA fillimisht konvertohet në DNA komple<strong>me</strong>ntare<br />

(cDNA) dhe pastaj një seksion i gjenomit amplifikohet <strong>me</strong> anë <strong>të</strong><br />

përdorimit <strong>të</strong> pri<strong>me</strong>rëve, <strong>të</strong> cilët lidhen specifikisht për kë<strong>të</strong> fushë synuese. Kjo<br />

mundëson amplifikim eksponencial <strong>të</strong> seg<strong>me</strong>nteve <strong>të</strong> vogla <strong>të</strong> acidit nukleinik<br />

për<strong>me</strong>s aksionit <strong>të</strong> enzimës poli<strong>me</strong>razë termostabile <strong>të</strong> DNA-së, e cila mundëson<br />

njohjen tejet sensitive <strong>të</strong> seg<strong>me</strong>nteve shumë <strong>të</strong> vogla <strong>të</strong> gjenomit viral.<br />

RT-PCR jo ve<strong>të</strong>m që ka sensitivitet superior (Steininger 2002) porse ai gjithashtu<br />

mund <strong>të</strong> përdoret për <strong>të</strong> bërë dallimin në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> subtipave dhe për <strong>të</strong> kryer analizën<br />

fillogjenetike (Allwinn 2002). Dëmtimi i RNA-së së mostrave <strong>të</strong> arkivuara<br />

mund <strong>të</strong> pakësoj sensitivitetin e RT-PCR (Frisbie 2004). Prandaj, mostra duhet<br />

<strong>të</strong> procesohet sa më shpejt që mundet, pas marrjes së saj.<br />

Metodat e izolimit<br />

Izolimi i virusit ose i kulturës ësh<strong>të</strong> një teknikë <strong>me</strong> <strong>të</strong> cilën mostra e marrë inokulohet<br />

në sistemin e kulturës së gjallë, dhe më vonë, në kë<strong>të</strong> sistem hetohet<br />

prania e infeksionit viral. Meqenëse kultura amplifikon sasinë e virusit, ajo ësh<strong>të</strong><br />

më specifike sesa <strong>me</strong>todat direkte, përveç <strong>të</strong> RT-PCR (e cila gjithashtu bën amplifikim,<br />

po <strong>të</strong> një pjese <strong>të</strong> gjenit, e jo <strong>të</strong> gjithë virusit). Izolimi i virusit ësh<strong>të</strong> i<br />

dobishëm ve<strong>të</strong>m a<strong>të</strong>herë kur sistemi i gjallë ose qelizat janë sensitive për <strong>virusin</strong><br />

që synohet <strong>të</strong> izolohet.<br />

Izolimi kërkon transportim <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> mostrave deri në laborator, sepse vonesat<br />

mund <strong>të</strong> çojnë në ç’aktivim <strong>të</strong> virusit (Allwinn 2002).

Kultura e vezëve <strong>të</strong> embrionuara<br />

151<br />

Mostrat inokulohen në kavitetinë amniotikë <strong>të</strong> veve <strong>të</strong> embrionuara <strong>të</strong> pulës (embrioneve<br />

<strong>të</strong> moshës 10-12 di<strong>të</strong>). Rendi<strong>me</strong>nte <strong>të</strong> larta <strong>të</strong> virusit mund <strong>të</strong> mblidhen<br />

pas 3 dite nga inkubacioni (WHO 2005d).<br />

Meqenëse teknika kërkon furnizim <strong>me</strong> ve <strong>të</strong> fertilizuara <strong>të</strong> pulës dhe inkubator<br />

special, ajo më nuk përdoret për diagnozë rutine <strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong> influencës.<br />

Mirëpo, izolimi në ve siguron sasi shumë <strong>të</strong> mëdha <strong>të</strong> virusit dhe ësh<strong>të</strong> sistem<br />

shumë sensitiv. Prandaj laboratorët referencë shfry<strong>të</strong>zojnë kë<strong>të</strong> sistem <strong>të</strong> kulturës<br />

për <strong>të</strong> siguruar sensitivitet <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> dhe për <strong>të</strong> arritur prodhim <strong>të</strong> stoqeve <strong>të</strong> viruseve<br />

për monitorim epidemiologjik.<br />

Kultura qelizore<br />

Kulturat konvencionale: për <strong>të</strong> izoluar <strong>virusin</strong> e influencës përdoren vija-qelizore<br />

<strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong>, më së shpeshti qelizat primare <strong>të</strong> veshkave <strong>të</strong> majmunit dhe qelizat<br />

Madin-Darby <strong>të</strong> veshkave <strong>të</strong> qenve (MDCK). Disa autorë rekomandojnë përdorimin<br />

e tripsinës për <strong>të</strong> leh<strong>të</strong>suar hyrjen e virusit në vij-qelizore (WHO 2005d).<br />

Kultura konvencionale qelizore <strong>me</strong>rr deri në dy javë kohë, por ësh<strong>të</strong> tepër shumë<br />

sensitive. Vërehen efektet citopatike, si ësh<strong>të</strong> sincijimi, dhe truptha bazofilikë<br />

intracitoplazmikë <strong>të</strong> inkluzionit. Prania e virusit <strong>të</strong> influencës mund <strong>të</strong> zbulohet<br />

<strong>me</strong> anë <strong>të</strong> hemadsorbcionit, duke përdor eritrocitet e kavjes (Weinberg 2005)<br />

ose prej imunofluorescencës nga qelizat e kulturës. Më vonë, gjithashtu mund<br />

<strong>të</strong> përdoret edhe për <strong>të</strong> caktuar tipin e virusit <strong>të</strong> izoluar. Imunofluorescenca ka<br />

sensitivitet më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> në zbulimin e kulturave pozitive sesa hemadsorbimi.<br />

Kulutura shell vial: kultura shell vial mundëson caktimin e diagnozës brenda 48<br />

orësh (Allwinn 2002). Kjo arrihet <strong>me</strong> centrifugim <strong>të</strong> inokulumit në kulturën qelizore<br />

njështresore dhe performimin e imunofluorescencës para se <strong>të</strong> shihen efektet<br />

citopatogjenike. Mirëpo kultura shell vial mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më pak sensitive sesa kultura<br />

konvencionale (Weinberg 2005).<br />

Shtazët laboratorike<br />

Qelbësit përdoren shpesh në institucionet shkencore si model <strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong><br />

influencës humane, mirëpo nuk kanë rol në diagnostikën rutine.<br />

Serologjia<br />

Serologjia bazohet në detektimin e antitrupave specifikë në serum (ose në lëngjet<br />

e tjera trupore) kundër virusit <strong>të</strong> influencës.<br />

Serologjia mund <strong>të</strong> detektojë totalin e antitrupave, por edhe <strong>të</strong> je<strong>të</strong> specifike për<br />

klasë <strong>të</strong> veçan<strong>të</strong> (IgG, IgA, ose IgM).<br />

Për diagnozën e influencës në përdorim gjenden teknika <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> serologjike:<br />

ihibimibimi i hemaglutinimit (HI), fiksimi i kompli<strong>me</strong>ntit (CF), hulumtimi<br />

imuno-enzimatik (EIA) dhe imunofluorescenca indirekte.

152<br />

Diagnoza serologjike ka vlerë <strong>të</strong> pak<strong>të</strong> në diagnozën e influencës akute. Që <strong>të</strong><br />

mund <strong>të</strong> diagnostikohet influenca akute, titri duhet <strong>të</strong> rritet së paku për 4-herë,<br />

për <strong>të</strong> cilën gjë kërkohen që <strong>të</strong> dy mostrat, akute dhe e rekonvaleshencës. Mirëpo,<br />

ajo mund <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> vlerë për diagnostikën e pacien<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> infektuar në <strong>të</strong> kaluarën<br />

e tyre.<br />

Serologjia gjithashtu përdoret për <strong>të</strong> determinuar përgjigjen në vaksinimin në<br />

influencë (Prince 2003).<br />

Serologjia ka vlerë më <strong>të</strong> madhe klinike për pacien<strong>të</strong>t pediatrikë pa ekspozim <strong>të</strong><br />

mëhershëm në influencë, sepse ekspozimi i mëhershëm mund <strong>të</strong> çoj në përgjigje<br />

antitrupash heterologë (Steininger 2002).<br />

Inhibimi i hemaglutinimit (HI)<br />

Testet HI janë teste laboratorike intensive dhe që marrin kohë, dhe që kërkojnë<br />

disa kontrolle për standardizim. Mirëpo, reagjen<strong>të</strong>t e testit janë <strong>të</strong> lirë dhe gjenden<br />

leh<strong>të</strong>. Përdoren lloje <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> <strong>të</strong> eritrociteve <strong>të</strong> grupit “O”, si <strong>të</strong> kavjeve,<br />

<strong>shpendëve</strong> dhe <strong>të</strong> njeriut. Zakonisht përdoret një hollim prej 0,4 – 0,5% eritrocite.<br />

Serumi i pacientit paraprakisht trajtohet për <strong>të</strong> larguar HA jospecifike dhe<br />

inhibitorët e mundshëm. Pastaj përgatitja e hemaglutinuesit viral që shkakton<br />

hemaglutinim <strong>të</strong> pashëm (zakonisht 4 njësi hemaglutinimi) preinkubohet <strong>me</strong><br />

dilucione (holli<strong>me</strong>) dyfishe <strong>të</strong> serumit mos<strong>të</strong>r. Dilucioni më vogël i serumit që<br />

inhibon hemaglutnimin paraqet titrin HI. HI ësh<strong>të</strong> më tepër sensitiv sesa fiksimi<br />

i komple<strong>me</strong>ntit (Julkunen 1985, Prince 2003) dhe ka përparësi shtesë që ai ësh<strong>të</strong><br />

më specifik në diferencimin në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> subtipave <strong>të</strong> HA-së (Julkunen 1985).<br />

Fiksimi i komple<strong>me</strong>ntit (CF)<br />

Testet për fiksimin e komple<strong>me</strong>ntit bazohen në af<strong>të</strong>sinë e kompleksit antigjenantitrup<br />

në harxhimin e komple<strong>me</strong>ntit – çka rezulton në mospraninë e komple<strong>me</strong>ntit<br />

për <strong>të</strong> lizuar eritrocitet e sensitizuara <strong>të</strong> deleve. Këto teste janë intensive<br />

laboratorike dhe kërkojnë kontrolle për çdo procedure. Mirëpo reagjen<strong>të</strong>t janë <strong>të</strong><br />

lirë dhe gjenden leh<strong>të</strong>. Testet CF janë më pak sensitiv sesa HI, si në diagnozën e<br />

infeksionit akut ashtu edhe në determinimin e imunitetit pas vaksinimit (Prince<br />

2003).<br />

Hulumti<strong>me</strong>t imuno-enzimatike (EIA)<br />

Testet EIA janë më sensitive sesa testet HI ose CF (Bishai 1978, Julkunen 1985).<br />

Janë në përdorim lloje <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> ko<strong>me</strong>rciale <strong>të</strong> testeve EIA. Testet që detektojnë<br />

IgG dhe IgA janë më sensitive sesa testet për IgM (Julkunen 1985), por nuk<br />

janë treguese për infeksion akut.<br />

Imunofluoreshenca indirekte (e <strong>të</strong>rthor<strong>të</strong>)<br />

Imunofluorescenca indirekte nuk gjendet në përdorim <strong>të</strong> zakonshëm si <strong>me</strong>todë<br />

për detektimin e antitrupave kundër virusit <strong>të</strong> influencës.

Testet e shpejta<br />

153<br />

Vlera klinike e testit diagnostik <strong>të</strong> influencës në masë <strong>të</strong> madhe varet nga koha<br />

për fitimin e rezultatit <strong>të</strong> atij testi. Testet e para diagnostike që janë zhvilluar për<br />

diagnozën e influencës janë izolimi i virusit dhe testet serologjike. Në a<strong>të</strong> kohë,<br />

ësh<strong>të</strong> dashur dy javë kohë për <strong>të</strong> përjashtuar infeksionin e influencës. Edhe pse<br />

testet shell vial kanë shkurtuar kohën për fitimin e rezultatit <strong>të</strong> izolimit <strong>të</strong> virusit,<br />

zakonisht ata nuk konsiderohen si teste <strong>të</strong> shpejta.<br />

Zhvillimi i testeve direkte, si ësh<strong>të</strong> i imunofluorescencës, ka bërë <strong>të</strong> mundur diagnozën<br />

brenda pak orëve (1 deri 2 inkubi<strong>me</strong> dhe hapat e larjes). Mirëpo, testet<br />

e imunofluorescencës kërkojnë personel <strong>të</strong> shkathët laboratorësh dhe mikroskop<br />

imunofluorescen<strong>të</strong>.<br />

Revolucion në diagnostikën e shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> influencës ka bërë zhvillimi i testeve <strong>të</strong><br />

shpejta antigjenike (shumica e <strong>të</strong> cilëve bazohen në parimin EIA ose <strong>të</strong> imunokromatografisë).<br />

Këto teste e bëjnë <strong>të</strong> mundsh<strong>me</strong> diagnozën e influencës brenda<br />

10-30 minutave. Disa nga këto teste janë aq <strong>të</strong> thjeshta për t’u kryer sa që këto<br />

teste mund t’i bëjë edhe personeli klinik i paushtruar për punë laboratorike, <strong>të</strong><br />

cilat teste kanë marrë emrin edhe si teste buzë-shtratit ose në-vendin-e-kurimit.<br />

Reaksionet RT-PCR që përmbajnë hapin <strong>me</strong> xhel-elektroforezë, fillimisht <strong>me</strong>rrnin<br />

kohë, mirëpo zhvilli<strong>me</strong>t e fundit <strong>të</strong> teknologjisë në kohëreale ka bërë që<br />

diagnoza <strong>me</strong> RT-PCR <strong>të</strong> kryhet brenda dy orëve.<br />

Edhe pse testet antigjenike përgjithësisht janë më <strong>të</strong> përshtatshmit për përdorim,<br />

<strong>me</strong>gjitha<strong>të</strong> ata nuk janë aq sensitivë sa ësh<strong>të</strong> imunofluorescenca direkte, izolimi<br />

ose RT-PCR.<br />

Tabela 1 ka përmbledhur karakteristikat e <strong>me</strong>todave <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> testuese <strong>të</strong><br />

pranish<strong>me</strong> për diagnozën e influencës.<br />

Tabela 1: Krahasimi i karakteristikave <strong>të</strong> testeve*<br />

Testi Sensitiviteti Koha deri<br />

në rezultat<br />

Detektimi direkt<br />

Testet e shpejta<br />

(EIA / kromatografia)<br />

Leh<strong>të</strong>sia e<br />

kryerjes<br />

-2 +2 +2 0<br />

Imunofluoreshenca 0 +1 +1 +1<br />

Xhel-elektroforeza<br />

RT-PCR<br />

+2 0 -1 -2<br />

RT-PCR në kohë-reale<br />

Kultura virale<br />

+2 +1 -1 -2<br />

Kultura virale rutine +2 -2 -1 +2<br />

Kultura shell vial<br />

Serologjia<br />

+1 0 -1 +1<br />

EIA +2 -2 +1 +1<br />

Inhibimi i hemaglutinimit +1 -2 -1 +2<br />

Fiksimi i komple<strong>me</strong>ntit 0 -2 -2 +2<br />

Përballueshmëria

154<br />

*Kriteret relative për përballueshmërinë e testeve (shkalla 5 pikëshe)<br />

-2: karakteristikë shumë e pafavorsh<strong>me</strong><br />

-1: karakteristikë e pafavorsh<strong>me</strong><br />

0: karakteristikë <strong>me</strong>satare<br />

+1: karakteristikë e favorsh<strong>me</strong><br />

+2: karakteristikë shumë e favorsh<strong>me</strong><br />

Diagnoza diferenciale e sëmundjeve sikur gripi<br />

Janë përshkruar shumë simptoma <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> sikur gripi: temperatura, kolla,<br />

mbyllja e hundëve, kokëdhembja, pamundësia dhe mialgjia. Mirëpo, nuk ekziston<br />

asnjë definicion i qar<strong>të</strong> e as uniformiteti në përdorimin e shprehjes “sikurgrip”.<br />

Gja<strong>të</strong> epidemisë, simptomat klinike <strong>të</strong> temperaturës, kollës, simptomat seroze<br />

hundore dhe humbja e oreksit, janë shumë parashikuese për influencën (Zambon<br />

2001). Mirëpo, shumë infeksione <strong>të</strong> tjera mund <strong>të</strong> tregohen <strong>me</strong> sikur-grip-simptoma.<br />

Në to përfshihen infeksionet virale, bakteriale, mykoplazmike, hlamidale<br />

dhe fungale, dhe po ashtu edhe infestacionet parazite. Fillimisht mund tregohen<br />

<strong>me</strong> simptoma sikur-gripi edhe infeksionet që kërcënojnë je<strong>të</strong>n te <strong>të</strong> rinj<strong>të</strong> e shëndoshë,<br />

si janë ethet virale hemorragjike, ose infeksionet si ësh<strong>të</strong> legjionela që janë<br />

je<strong>të</strong>kërcënuese te grupet në rrezik, si janë <strong>të</strong> moshuarit. Prandaj, <strong>me</strong> rëndësi ësh<strong>të</strong><br />

që <strong>të</strong> konsiderohet një diagnozë diferenciale e gjerë e cila do <strong>të</strong> drejtohet prej<br />

historisë së pacientit, në <strong>të</strong> cilën përfshihen udhëti<strong>me</strong>t, ekspozimi profesional,<br />

kontakti <strong>me</strong> shtazë dhe individë <strong>të</strong> sëmurë, historia e simptomave si dhe epidemiologjia<br />

lokale e sëmundjes.<br />

Diagnoza e infeksionit <strong>të</strong> dyshimit human<br />

<strong>me</strong> virus <strong>të</strong> influencës aviane<br />

Hyrje<br />

Sqarimi i sak<strong>të</strong> dhe i shpej<strong>të</strong> i rasteve <strong>të</strong> dyshimta në infeksion <strong>H5N1</strong> <strong>me</strong> anë <strong>të</strong><br />

diagnozës laboratorike ësh<strong>të</strong> i rëndësisë së shkallës më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> për fillimin dhe<br />

rrjedhjen e mjekimit <strong>të</strong> nevojshëm si dhe masat për kontrollimin e infeksionit.<br />

Izolimi i virusit prej mostrave <strong>të</strong> rasteve <strong>të</strong> dyshimta për influencë aviane duhet <strong>të</strong><br />

bëhen në laboratorët e specializuar referen<strong>të</strong>, së paku <strong>të</strong> nivelit 3 <strong>të</strong> biosigurisë.<br />

Marrja e mostrave<br />

Mostrat për detektimin ose izolimin e virusit duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren brenda 3 di<strong>të</strong>ve pas<br />

fillimit <strong>të</strong> simptomave dhe <strong>të</strong> transportohen në mënyrë <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong> në laborator.

155<br />

Aspirati nazofaringeale, strishoja nazale, shpëlarja nazale, strishoja nazofaringeale<br />

ose strishoja orofaringeale, <strong>të</strong> gjitha janë <strong>të</strong> përshtatsh<strong>me</strong> për diagnozë. Mirëpo,<br />

aspirati nazofaringeale ësh<strong>të</strong> mostra e zgjedhjes së parë. Në rastet kur pacien<strong>të</strong>t<br />

janë <strong>të</strong> intubuar, mund <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren apiratet transtrakeale dhe lavazha bronkoalveolare.<br />

Në <strong>të</strong> njëj<strong>të</strong> kohë, për diagnozë serologjike duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren edhe mostrat serumale<br />

akute dhe <strong>të</strong> rekonvaleshencës (WHO 2005b).<br />

Modalitetet e diagnostikës serologjike<br />

Identifikimi i shpej<strong>të</strong> i agjentit infektues si virus i influencës A mund <strong>të</strong> kryhet<br />

<strong>me</strong> testet e shpejta ordinare (<strong>të</strong> zakonsh<strong>me</strong>) <strong>të</strong> influencës, <strong>të</strong> cilët bëjnë dallimin<br />

në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> tipave. Mirëpo, <strong>me</strong>todat ko<strong>me</strong>rciale kromatografike <strong>të</strong> shpejta kanë<br />

sesitivitet ve<strong>të</strong>m deri në 70% për influencën aviane, krahasuar <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> kulturës<br />

(Yuen 2005). Diagnoza direkte e infeksioneve <strong>të</strong> influencës <strong>H5N1</strong> mund <strong>të</strong> kryhet<br />

<strong>me</strong> imunofluorescencë indirekte në mbaj<strong>të</strong>set qelqore ku janë <strong>të</strong> fiksuara qelizat<br />

respiratore, <strong>me</strong> përdorimin për detektim <strong>të</strong> kombini<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> kompleteve <strong>të</strong> antitrupave<br />

monoklonalë tip influence A/H5-specifik, kompleteve <strong>të</strong> antitrupave monoklonalë<br />

tip influence B-specifik, dhe antitrupave monoklonalë tip influence A/H1<br />

dhe A/H3-specifik (në dispozicion nga OBSH-ja), si dhe FITC kundër minjve.<br />

Ky test mundëson diferencimin e shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> infeksioneve <strong>të</strong> influencës humane H5<br />

prej tipave dhe nëntipave <strong>të</strong> tjerë <strong>të</strong> influencës, mirëpo nuk mund <strong>të</strong> përjashtojë<br />

infeksionin <strong>H5N1</strong> për shkak <strong>të</strong> sensitivitetit <strong>të</strong> pamjaftueshëm. Prandaj, gjithashtu<br />

duhet <strong>të</strong> kryhet edhe kultura dhe/ose RT-PCR, <strong>të</strong> cilat janë më sensitive.<br />

Virusi mund <strong>të</strong> izolohet në ve <strong>të</strong> embrionuara <strong>të</strong> pulës, qeliza Madin Darby <strong>të</strong> veshkave<br />

<strong>të</strong> qenve (MDCK) ose qeliza <strong>të</strong> veshkave <strong>të</strong> majmunëve Rhesus (LLC-MK2)<br />

(de Jong 2005, Yuen 2005). Gjithashtu për <strong>virusin</strong> A/H5 <strong>të</strong> influencës aviane <strong>të</strong><br />

lejuesh<strong>me</strong> edhe vijat e tjera <strong>të</strong> zakonsh<strong>me</strong> qelizore, si janë qelizat Hep-2 ose RD.<br />

Efektet citopatike janë jospecifike dhe infeksioni i qelizave <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e influencës<br />

A mund <strong>të</strong> hetohet <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> imunofluorescencës së nukleoproteinave. Për subtipizimin<br />

e këtyre viruseve mund <strong>të</strong> përdoren HI-ja e supernatanatit <strong>të</strong> kulturës qelizore,<br />

Imunofluoreshenca H5-specifike (<strong>me</strong> përdorim <strong>të</strong> antitrupave monoklonalë<br />

kundër H5) ose RT-PCR. Ekzistojnë pri<strong>me</strong>rët për hetimin e që <strong>të</strong> dy gjeneve, gjenit<br />

H5 dhe N1 <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës aviane, <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> RT-PCR (WHO 2005c).<br />

Gjithashtu janë në dispozicion edhe pri<strong>me</strong>rët H9-specifikë (WHO 2005c)<br />

Detektimi i influencës A/H5 <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> RT-PCR në kohë reale ofron një <strong>me</strong>todë <strong>të</strong><br />

shpej<strong>të</strong> dhe shumë sensitive për diagnozën e infeksionit <strong>H5N1</strong> (Ng 2005).<br />

Serologjia: ngritja 4-fishe e titrit prej mos<strong>të</strong>r akute deri te mostra e rekonvaleshencës,<br />

ësh<strong>të</strong> po ashtu diagnostike për pacien<strong>të</strong>t që janë këndellur nga sëmundja<br />

(Yuen 2005).<br />

Rezultatet e tjera laboratorike<br />

Rezultate <strong>të</strong> shpeshta janë lekukopenia dhe veçanërisht limfopenia (e cila ësh<strong>të</strong><br />

treguar si shenjë e prognozës së keqe te pacien<strong>të</strong>t nga Tajlanda), trombocitopenia<br />

dhe nivelet leh<strong>të</strong>sisht <strong>të</strong> ngritura <strong>të</strong> transaminazave (Beigel 2005).

156<br />

Zhvilli<strong>me</strong>t e reja dhe<br />

ardhmëria e diagnostikës së influencës<br />

Janë hetuar disa trende në diagnostikën e influencës. Disponueshmëria e barnave<br />

antiinfluencë që duhet <strong>të</strong> administrohen në fazën e hersh<strong>me</strong> <strong>të</strong> infeksionit për <strong>të</strong><br />

qenë efektive, ka vendosur theksin në diagnozën e hersh<strong>me</strong>, çka ka çuar në zhvillimin<br />

e shumë testeve <strong>të</strong> shpejta, si EIA dhe imunokromatografike, aq <strong>të</strong> thjeshta<br />

sa që mundësojnë testim pranë shtratit. Në kohën e tash<strong>me</strong>, vlera e këtyre testeve<br />

ësh<strong>të</strong> e kufizuar nga sensitiviteti i tyre relativisht <strong>të</strong> ulët për diagnostikën e influencës<br />

aviane.<br />

RT-PCR në kohë reale ofron alternativë tejet sensitive dhe specifike. Përpari<strong>me</strong>t<br />

teknologjike RT-PCR në kohë reale po e bëjnë gjithnjë e më shumë <strong>të</strong> mundsh<strong>me</strong>,<br />

<strong>me</strong>qenëse instru<strong>me</strong>ntet po bëhen në di<strong>me</strong>nsione më <strong>të</strong> vogla, më efikase<br />

dhe më leh<strong>të</strong> <strong>të</strong> përdorshëm. Prandaj, RT-PCR në kohë reale tashmë ka fituar<br />

rëndësi <strong>të</strong> madhe në gatishmërinë për pandeminë e influencës, <strong>me</strong>qenëse ky<br />

test do t’u mundësojë laboratorëve <strong>të</strong> kryejnë diagnoza <strong>të</strong> shpejta, sensitive dhe<br />

specifike <strong>të</strong> rasteve humane <strong>të</strong> influencës aviane. E vetmja dobësi e saj e mbetur<br />

ësh<strong>të</strong> kostoja relativisht e lar<strong>të</strong>; mirëpo tregu tejet konkurrues tashmë këto teste i<br />

ka bërë më <strong>të</strong> përballueshëm.<br />

Konkluzion<br />

Teknikat molekulare diagnostike luajnë gjithnjë e më shumë rolin prominent në<br />

diagnostikën laboratorike <strong>të</strong> influencës. Testet e shpejta direkte, gjithashtu janë<br />

bërë një mjet i rëndësishëm për hulumtimin e sëmundjeve sikur influenca.<br />

Edhe më tutje, kultura virale mbetet e rëndësish<strong>me</strong>, veçanërisht për laboratorët<br />

referen<strong>të</strong>, sepse ajo ësh<strong>të</strong> e lirë, sensitive dhe mundëson karakterizimin e viruseve.<br />

Përveç kësaj, ndryshe prej testeve molekulare, ajo ësh<strong>të</strong> “e pagabuesh<strong>me</strong>” dhe<br />

mund <strong>të</strong> detektojë sojin e ri, i cili nuk ka qenë i pranishëm më herët.<br />

Vlera kryesore e serologjisë së influencës qëndron në hulumti<strong>me</strong>t epidemiologjike<br />

<strong>të</strong> epidemive vjetore, transmisioneve nga shpendët te njeriu dhe provi<strong>me</strong>t e barnave<br />

dhe <strong>të</strong> vaksinave. Ajo ka vlerë <strong>të</strong> limituar për diagnozën rutine.<br />

Ne këtu mund <strong>të</strong> përmbledhim se diagnoza virologjike e influencës ësh<strong>të</strong> <strong>me</strong><br />

vlerë për pacientin individual, hulumti<strong>me</strong>t epidemiologjike dhe kontrollimin<br />

e infeksionit. Seleksionimi i përshtatshëm i testit <strong>të</strong> caktuar determinohet prej<br />

karakteristikave <strong>të</strong> testit dhe nevojave specifike diagnostike ose shëndetit publik.<br />

Testi diagnostik pozitiv ësh<strong>të</strong> dallimi në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> dikujt <strong>me</strong> sëmundje sikur gripi<br />

dhe atij <strong>me</strong> diagnozë përfundimtare <strong>të</strong> influencës ose në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> rastit dyshues human<br />

<strong>të</strong> influencës aviane <strong>me</strong> rastin e konfirmuar.

Buri<strong>me</strong> <strong>të</strong> dobish<strong>me</strong> në internet<br />

lidhur <strong>me</strong> diagnozën e influencës<br />

http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr5408a1.htm<br />

http://www.fda.gov/cdrh/oivd/tips/rapidflu.html<br />

http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/guidelines/RapidTest<strong>Influenza</strong>_web.pdf<br />

http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/guidelines/humanspeci<strong>me</strong>ns/en/print.html<br />

http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/guidelines/avian_labtests2.pdf<br />

http://www.who.int/csr/resources/publications/influenza/whocdscsrncs20025rev.pdf<br />

Referenca<br />

157<br />

1. Allwinn R, Preiser W, Rabenau H, Buxbaum S, Stur<strong>me</strong>r M, Doerr HW. Laboratory diagnosis of<br />

influenza--virology or serology? Med Microbiol Immunol (Berl) 2002; 191: 157-60. Epub 2002<br />

Aug 30. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12458351<br />

2. Beigel JH, Farrar J, Han AM, et al. Avian influenza A (<strong>H5N1</strong>) infection in humans. N Engl J Med<br />

2005; 353: 1374-85. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16192482<br />

3. Bigl S, Briem I, Drechsler R, Kluge D, Muller L, Nowotnik G. Acute respiratory diseases/influenza<br />

sentinel 2000/2001. Med Microbiol Immunol (Berl) 2002; 191: 151-6. Epub 2002 Sep 14.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12458350<br />

4. Bishai FR, Galli R. Enzy<strong>me</strong>-linked immunosorbent assay for detection of antibodies to<br />

influenza A and B and parainfluenza type 1 in sera of patients. J Clin Microbiol 1978; 8: 648-56.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=217892<br />

5. de Jong MD, Hien TT. Avian influenza A (<strong>H5N1</strong>). J Clin Virol 2005; Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=16213784<br />

6. FDA: Cautions in Using Rapid Tests for Detecting <strong>Influenza</strong> A Viruses. US Food and Drug<br />

Administration: Office of In Vitro Diagnostic Device Evaluation and Safety, 2005. (Accessed<br />

December 15 2005 at http://www.fda.gov/cdrh/oivd/tips/rapidflu.html<br />

7. Frisbie B, Tang YW, Griffin M, et al. Surveillance of childhood influenza virus infection: what<br />

is the best diagnostic <strong>me</strong>thod to use for archival samples? J Clin Microbiol 2004; 42: 1181-4.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15004072<br />

8. Julkunen I, Pyhala R, Hovi T. Enzy<strong>me</strong> immunoassay, comple<strong>me</strong>nt fixation and<br />

hemagglutination inhibition tests in the diagnosis of influenza A and B virus infections.<br />

Purified hemagglutinin in subtype-specific diagnosis. J Virol Methods 1985; 10: 75-84.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3882733<br />

9. Meerhoff TJ, Paget WJ, Aguilera JF, van der Velden J. Harmonising the virological surveillance<br />

of influenza in Europe: results of an 18-country survey. Virus Res 2004; 103: 31-3. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15163485<br />

10. Ng EK, Cheng PK, Ng AY, Hoang TL, Lim WW. <strong>Influenza</strong> A <strong>H5N1</strong> detection. E<strong>me</strong>rg Infect Dis<br />

2005; 11: 1303-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16102326<br />

11. Prince HE, Leber AL. Comparison of comple<strong>me</strong>nt fixation and hemagglutination inhibition<br />

assays for detecting antibody responses following influenza virus vaccination. Clin Diagn Lab<br />

Immunol 2003; 10: 481-2. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12738654<br />

12. Steininger C, Kundi M, Aberle SW, Aberle JH, Popow-Kraupp T. Effectiveness of reverse<br />

transcription-PCR, virus isolation, and enzy<strong>me</strong>-linked immunosorbent assay for diagnosis of<br />

influenza A virus infection in different age groups. J Clin Microbiol 2002; 40: 2051-6. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12037063

158<br />

13. Stevens TD, Watkins HM. Rapid identification of viruses by indirect immunofluorescence:<br />

standardization and use of antiserum pool to nine respiratory viruses. Appl Microbiol 1969;<br />

17: 384-93. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=4305395<br />

14. Webster RG. <strong>Influenza</strong>: an e<strong>me</strong>rging disease. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 1998; 4: 436-41. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9716966<br />

15. Weinberg A, Mettenbrink CJ, Ye D, Yang CF. Sensitivity of diagnostic tests for influenza varies<br />

with the circulating strains. J Clin Virol 2005; 33: 172-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15911434<br />

16. WHO recom<strong>me</strong>ndations on the use of rapid testing for influenza diagnosis. Geneva: World<br />

Health Organisation, 2005. (Accessed November 25, 2005, at http://www.who.int/csr/disease/<br />

avian_influenza/guidelines/RapidTest<strong>Influenza</strong>_web.pdf )<br />

17. WHO guidelines for the collection of human speci<strong>me</strong>ns for laboratory diagnosis of avian<br />

influenza infection. Geneva: World Health Organisation, 2005. (Accessed November 26, 2005<br />

at http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/guidelines/humanspeci<strong>me</strong>ns/en/print.<br />

html)<br />

18. Recom<strong>me</strong>nded laboratory tests to indentify avian influenza A virus in speci<strong>me</strong>ns from<br />

humans. Genvea: World Health Organisation, 2005 (Accessed November 26, 2005 at http://<br />

www.who.int/csr/disease/avian_influenza/guidelines/avian_labtests2.pdf )<br />

19. WHO Manual on Animal <strong>Influenza</strong> Diagnosis and Surveillance. Geneva: World Health<br />

Organisation, 2005 (Accessed November 28, 2005 at http://www.who.int/csr/resources/<br />

publications/influenza/whocdscsrncs20025rev.pdf )<br />

20. Yuen KY, Wong SS. Human infection by avian influenza A <strong>H5N1</strong>. Hong Kong Med J 2005; 11:<br />

189-99. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15951584<br />

21. Zambon M, Hays J, Webster A, Newman R, Keene O. Diagnosis of influenza in the community:<br />

relationship of clinical diagnosis to confir<strong>me</strong>d virological, serologic, or molecular detection<br />

of influenza. Arch Intern Med 2001; 161: 2116-22. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=11570941

Kapitulli 8: Manifestimi klinik<br />

Christian Hoffmann dhe Bernd Sebastian Kamps<br />

Influenca e pakomplikuar e njeriut<br />

159<br />

Pas një periode <strong>të</strong> shkur<strong>të</strong>r prej 1–2(–4) di<strong>të</strong>, fillimi i sëmundjes zakonisht ësh<strong>të</strong><br />

i përnjëhershëm <strong>me</strong> simptomat tipike sistemike: temperaturë e lar<strong>të</strong> dhe ethe,<br />

pafuqi e madhe, rraskapitje dhe <strong>të</strong> ndjerit i sëmurë, kokëdhembje ose dhembje<br />

<strong>të</strong> muskujve, si dhe shenjat e rrugëve respiratore, si kollë jo-produktive, dhembje<br />

fyti dhe rinitis (CDC 2005) (tabela 1 dhe 2). Te fëmijët, <strong>të</strong> shpeshta janë edhe<br />

otitis <strong>me</strong>dia, nauzeja dhe vjellja (Peltola 2003). Në raste <strong>të</strong> rralla, pamja fillestare<br />

mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> jotipike (konvulsione febrile, Ryan-Poirier 1995; sepsa bakteriale,<br />

Dagan 1984).<br />

Tabela 1: Simptomat tipike <strong>të</strong> influencës së pakomplikuar<br />

Fillimi i <strong>me</strong>njëhershëm<br />

Sistemike: ethe, kokëdhembje, mialgji (e gjymtyrëve, muskujve <strong>të</strong> gja<strong>të</strong> <strong>të</strong> shpinës,<br />

muskujve <strong>të</strong> syve; te fëmijët: e muskujve gastroknemius), <strong>të</strong> ndjerit i sëmurë,<br />

rraskapitja<br />

Respiratore: kollë i tha<strong>të</strong>, rrjedhje hundësh – mund <strong>të</strong> mungojë te <strong>të</strong> moshuarit,<br />

te <strong>të</strong> cilët mund <strong>të</strong> shfaqin në vend <strong>të</strong> saj konfuzione dhe dridhje<br />

Shpesh paraqitet ngjirja e zërit, tharja ose dhembja e fytit, përderisa simptomat<br />

sistemike dobësohen<br />

Krupe (ve<strong>të</strong>m te fëmijët)<br />

Tabela 2: Frekuenca e simptomave kryesorë*<br />

Simptoma (%)<br />

Temperatura≥ 37.8°C 68<br />

Ethet** 90<br />

Kolla 93<br />

Kongjestioni nazal 91<br />

Dobësia 94<br />

Humbja e oreksit 92<br />

Dhembja e fytit 84<br />

Kokëdhembja 91<br />

Mialgjia 94<br />

*në 2,470 pacien<strong>të</strong> <strong>me</strong> influencë <strong>të</strong> konfirmuar nga laboratori (përshtatur nga Monto 2000)<br />

**definohet si ndjenë subjektive e pacien<strong>të</strong>ve që kanë pasur temperaturë dhe <strong>të</strong> ftoh<strong>të</strong>

160<br />

Shkalla e pamjes klinike varet prej simptomave respiratore jofebrile që imitojnë <strong>të</strong><br />

ftoh<strong>të</strong>t e zakonshëm, e deri në rraskapitje <strong>të</strong> rëndë pa shenja dhe simptoma respiratore,<br />

veçanërisht <strong>të</strong> moshuarit. Shkalla e simptomave lidhet <strong>me</strong> shkallën e temperaturës.<br />

Temperatura dhe simptomat sistemike zgjasin në mënyrë tipike 3 di<strong>të</strong>, rrallë herë deri<br />

4-8 di<strong>të</strong>, dhe gradualisht largohen; mirëpo, kolla dhe pamundësia mund <strong>të</strong> mbesin<br />

edhe për më tepër se 2 javë. Ngritjet e sërish<strong>me</strong> <strong>të</strong> temperaturës janë <strong>të</strong> rralla. Të dhënat<br />

fizike janë përmbledhur në tabelën 3. Këndellja e plo<strong>të</strong> mund <strong>të</strong> marrë 1-2 javë, ose<br />

më gja<strong>të</strong>, veçanërisht te <strong>të</strong> moshuarit.<br />

Tabela 3: Të dhënat fizike <strong>të</strong> influencës së pakomplikuar<br />

Temperatura: ngritje e shpej<strong>të</strong> në 38–40°C (deri në 41°C, veçanërisht te fëmijët),<br />

qëndron zakonisht 3 di<strong>të</strong> (deri në 4–8 di<strong>të</strong>), <strong>të</strong>rhiqet gradualisht; ngritjet e sërish<strong>me</strong><br />

janë <strong>të</strong> rralla<br />

Fytyra: e skuqur<br />

Lëkura: e nxeh<strong>të</strong> dhe e lagsh<strong>të</strong><br />

Sy<strong>të</strong>: ujor, <strong>të</strong> skuqur<br />

Hunda: <strong>me</strong> rrjedhje<br />

Veshët: <strong>me</strong> ndezje<br />

Membranat mukozale: hiperemike<br />

Nyjat limfatike cervikale: <strong>të</strong> fryra (veçanërisht te fëmijët)<br />

Të rriturit janë infektues së paku 24 orë para fillimit <strong>të</strong> simptomave e deri rreth 7 di<strong>të</strong><br />

pas paraqitjes. Madje fëmijët janë infektivë edhe më gja<strong>të</strong>: fëmijët e rinj mund <strong>të</strong> hedhin<br />

viruse për disa di<strong>të</strong> para fillimit <strong>të</strong> sëmundjes së tyre (Frank 1981) dhe mund <strong>të</strong> jenë infekciozë<br />

për > 10 di<strong>të</strong> (Frank 1981). Personat <strong>me</strong> çrregulli<strong>me</strong> serioze imunologjike mund <strong>të</strong><br />

hedhin viruse <strong>të</strong> influencës për javë <strong>të</strong> <strong>të</strong>ra ose edhe muaj (Klimov 1995, Boivin 2002).<br />

Gja<strong>të</strong> periodave joepidemike, mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e vështirë që <strong>të</strong> dallohen simptomat respiratore<br />

<strong>të</strong> shkaktuara nga influenca prej simptomave <strong>të</strong> shkaktuar nga patogjenet e tjera<br />

respiratore (shih Rezultatet laboratorike). Mirëpo, fillimi i <strong>me</strong>njëhershëm i sëmundjes,<br />

temperatura, pamundësia dhe rraskapitja dallojnë në mënyrë karakteristike prej ftohjes<br />

së zakonsh<strong>me</strong> (tabela 4).<br />

Tabela 4. Influencë apo ftohje e zakonsh<strong>me</strong>?<br />

Simptoma Influenca Ftohja e zakonsh<strong>me</strong><br />

Temperatura zakonisht e lar<strong>të</strong>, zgjat 3–4 di<strong>të</strong> e pazakon<strong>të</strong><br />

Kokëdhembja po e pazakon<strong>të</strong><br />

Lodhja dhe/ose<br />

dobësia<br />

mund <strong>të</strong> zgja<strong>të</strong> deri 2–3 javë <strong>me</strong>satare<br />

Dhembjet e zakonsh<strong>me</strong>, shpesh <strong>të</strong> rënda e lehta<br />

Rraskapitja e hersh<strong>me</strong>, nganjëherë e rëndë e leh<strong>të</strong><br />

Zënia e hundëve nganjëherë e shpesh<strong>të</strong><br />

Dhembja e fytit nganjëherë e shpesh<strong>të</strong><br />

Kolla po e pazakon<strong>të</strong><br />

Ndjenja jo e mirë<br />

e zakonsh<strong>me</strong>, nganjëherë e rëndë<br />

në gjoks<br />

<strong>me</strong>satare deri <strong>të</strong> moderuar<br />

Kompliki<strong>me</strong>t Bronchitis, pneumonia; në rastet e<br />

rënda edhe je<strong>të</strong>-kërcënuese<br />

Kongjestioni i sinuseve

Kompliki<strong>me</strong>t e influencës humane<br />

161<br />

Komplikimi më i shpesh<strong>të</strong> i influencës ësh<strong>të</strong> pneumonia. Forma më e shpesh<strong>të</strong><br />

ësh<strong>të</strong> pneumoninë sekondare bakteriale kurse më e rëndë pneumonia primare<br />

e influencës. Mirëpo gja<strong>të</strong> shpërthi<strong>me</strong>ve epidemike shpeshherë paraqitet<br />

pneumonia e përzierë, virale dhe bakteriale.<br />

Influenca mund <strong>të</strong> keqësojë (ekzacerbojë) sëmundjet e zemrës ose <strong>të</strong> mushkërive,<br />

ose gjendjet e tjera kronike. Gjithashtu infeksionet e influencës janë<br />

shoqëruar <strong>me</strong> encefalopati (McCullers 1999, Morishima 2002), myelit transvers,<br />

miozit, miokardit, perikardit dhe sindromën Reye.<br />

Pneumonia sekondare bakteriale<br />

Pneumonia sekondare bakteriale më së shpeshti shaktohet prej Streptococcus<br />

pneumoniae, Staphylococcus aureus, dhe Haemophilus influenzae. Në mënyrë<br />

tipike, fillimisht pacien<strong>të</strong>t mund <strong>të</strong> këndellen prej sëmundjes akute <strong>të</strong> influencës<br />

për 2 deri 3 di<strong>të</strong>, para se <strong>të</strong> rritet sërish temperatura. Shenjat dhe simptomat<br />

klinike janë konsisten<strong>të</strong> <strong>me</strong> <strong>të</strong> pneumonisë sekondare bakteriale klasike: kolla,<br />

sputumi purulent dhe shenjat fizike dhe <strong>të</strong> rrezeve-X <strong>të</strong> konsolidimit. Ngjyrosja<br />

gram dhe kultura e mostrës së sputumit mund <strong>të</strong> determinojnë etiologjinë. Sëmundja<br />

kronike kardiake dhe pulmonale janë gjendje predisponuese për pneumoni<br />

sekondare bakteriale, si ësh<strong>të</strong> edhe mosha e shtyrë. Zakonisht kurimi i<br />

<strong>me</strong>njëhershëm <strong>me</strong> antibiotik <strong>të</strong> qëlluar ësh<strong>të</strong> i mjaftueshëm.<br />

Pneumonia primare virale<br />

Klinikisht, pneumonia primare virale prezantohet si episodi akut i influencës i<br />

cili nuk <strong>të</strong>rhiqet në mënyrë spontane. Gjendja klinike keqësohet <strong>me</strong> temperaturë<br />

rezistuese, dispne dhe cianozë. Fillimisht, shenjat fizike mund <strong>të</strong> mos bien aq<br />

në sy. Në rastet më <strong>të</strong> rënda, mund <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> pranish<strong>me</strong> ralet difuze. Në kë<strong>të</strong><br />

stad, rëntgenogrami tregon infiltri<strong>me</strong> difuze intersticiale dhe sindromën akute<br />

<strong>të</strong> distresit respirator (ARDS) <strong>me</strong> hipoksi <strong>të</strong> theksuar. Titrat viralë në kulturat e<br />

mostrave <strong>të</strong> sekreteve respiratore ose <strong>të</strong> indit pulmonal, janë <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>.<br />

Pneumonia primare e influencës <strong>me</strong> hemorragji pulmonale ka qenë karakteristike<br />

prominente e pandemisë së vitit 1918. Përveç kësaj, gra<strong>të</strong> shtatzëna dhe individët<br />

<strong>me</strong> sëmundje kardiake (stenozë mitrale) dhe pengesa kronike pulmonale, kanë<br />

qenë më tepër <strong>të</strong> rrezikuara gja<strong>të</strong> pandemisë së vitit 1957.<br />

Pneumonia e përzier virale dhe bakteriale<br />

Pneumonia e përzier e influencës tregon karakteristikat klinike <strong>të</strong> <strong>të</strong> dyjave, pneumonisë<br />

primare dhe sekondare. Ajo shumë shpeshherë paraqitet te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong><br />

pneumoni kronike ose sëmundje kardiovaskulare <strong>të</strong> pranish<strong>me</strong>. Disa pacien<strong>të</strong><br />

kanë rrjedhje <strong>të</strong> ngadalsh<strong>me</strong> progresive, <strong>të</strong> tjerët mund <strong>të</strong> tregojnë përmirësi<strong>me</strong> <strong>të</strong><br />

përkohsh<strong>me</strong>, <strong>të</strong> cilat vazhdojnë <strong>me</strong> keqësi<strong>me</strong> klinike. Mjekimi synon asgjësimin<br />

e patogjenit bakterial <strong>të</strong> involvuar në inflamacion.

162<br />

Keqësimi i sëmundjeve kronike pulmonale<br />

Pranohet për shumë kohë, se patogjenet infekcioze luajnë rol <strong>të</strong> rëndësishëm<br />

në patogjenezën e sëmundjes kronike respiratore (Monto 1978). Te pacien<strong>të</strong>t<br />

<strong>me</strong> bronkit kronik, infeksioni klinik i influencës mund <strong>të</strong> çoj deri në humbjen<br />

permanente <strong>të</strong> funksionit <strong>të</strong> mushkërive. Te fëmijët, astma e induktuar nga influenca,<br />

gja<strong>të</strong> dy di<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> para <strong>të</strong> sëmundjes mund <strong>të</strong> keqësohet vazhdimisht,<br />

kurse rekonvaleshenca në mënyrë tipike ësh<strong>të</strong> më e gja<strong>të</strong> (së paku 7 di<strong>të</strong>) (Kondo<br />

1991). Gjithashtu virusi i influencës implikohet në patogjenezën e sul<strong>me</strong>ve astmatike<br />

te <strong>të</strong> rriturit (Techtahl 1997).<br />

Krupa<br />

Krupa ësh<strong>të</strong> komplikimi tipik i infeksionit <strong>të</strong> influencës te fëmijët. Pamja klinike<br />

e krupës së shkaktuar nga viruset e influencës mund <strong>të</strong> jenë më seriozë se ajo e<br />

shkaktuar nga viruset e parainfluencës (Peltola 2002).<br />

Vonimi i shërimit (mosshërimi)<br />

Në shpërthi<strong>me</strong>t epidemike <strong>të</strong> influencës, <strong>të</strong> moshuarit <strong>me</strong> gjendje <strong>të</strong> rënduar<br />

shënde<strong>të</strong>sore, janë në rrezik <strong>të</strong> veçan<strong>të</strong>. Shkalla e vdekjeve nga pneumonia dhe<br />

influenca llogaritet prej nën 10 deri në 600 për 100,000 <strong>të</strong> <strong>të</strong> shëndoshëve, krahasuar<br />

<strong>me</strong> <strong>të</strong> rriturit <strong>me</strong> sëmundje kronike. Në një studim, shkalla më e lar<strong>të</strong> e<br />

vdekjeve (870 për 100,000) ësh<strong>të</strong> paraqitur te individët <strong>me</strong> që <strong>të</strong> dy sëmundjet,<br />

kardiovaskulare dhe pulmonale (Barker 1982). Me rëndësi edhe më <strong>të</strong> madhe,<br />

rreziku për vdekje mund <strong>të</strong> zgjatet edhe përtej javëve <strong>të</strong> para pas kompliki<strong>me</strong>ve <strong>të</strong><br />

influencës – dhe eventualisht, vdekja <strong>të</strong> shkaktohet nga keqësimi i funksionit <strong>të</strong><br />

pranishëm pulmonal, kardiovaskular ose renal (Saah 1986).<br />

Miositi<br />

Miositi ësh<strong>të</strong> komplikim i rrallë i infeksionit <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> influencës B dhe më pak<br />

<strong>të</strong> influencës A. Pothuajse ësh<strong>të</strong> raportuar kryesisht te fëmijët, më së shpeshti te<br />

djem<strong>të</strong> sesa te vajzat. Intervali <strong>me</strong>satar në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> fillimit <strong>të</strong> influencës dhe fillimit<br />

<strong>të</strong> miozitit akut beninj <strong>të</strong> fëmijëve, ësh<strong>të</strong> 3 di<strong>të</strong> (Agyeman 2004). Përfshihen<br />

muskujt gastroknemius, <strong>të</strong> ve<strong>të</strong>m ose së bashku <strong>me</strong> grupet e tjera muskulore në<br />

69% respektivisht 31% <strong>të</strong> rasteve. Përqendrimi i kreatinin-fosfokinazës në gjak,<br />

përgjithësisht ësh<strong>të</strong> i ngritur (Hu 2004). Simptomat zakonisht <strong>të</strong>rhiqen brenda<br />

3 dite dhe rrallëherë mund <strong>të</strong> qëndrojnë për disa javë. Kur mioziti shfaqet te<br />

pacien<strong>të</strong>t e moshuar, <strong>me</strong> rëndësi ësh<strong>të</strong> që <strong>të</strong> bëhet dallimi në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> miozitit nga<br />

influenca prej formave <strong>të</strong> tjera miopatike (Oba 2000).<br />

Kompliki<strong>me</strong>t kardiake<br />

Miokarditi ësh<strong>të</strong> zhvillim i rrallë gja<strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong> influencës. Në një kohor<strong>të</strong><br />

<strong>të</strong> paselektuar <strong>të</strong> pacien<strong>të</strong>ve <strong>me</strong> infeksion akut <strong>të</strong> influencës serologjikisht <strong>të</strong> konfirmuar<br />

(n=152), prevalenca e nivelit <strong>të</strong> rritur <strong>të</strong> kreatinin-kinazës ka qenë 12%.

163<br />

Duhet shtuar se, troponina I kardiake dhe niveli T nuk kanë qenë <strong>të</strong> ngritura te<br />

asnjëri prej pacien<strong>të</strong>ve. Autorët kanë nxjerrë përfundimin se, prevalenca e miokarditit<br />

gja<strong>të</strong> infeksionit akut <strong>të</strong> influencës, substancialisht ka qenë më e ulët sesa<br />

ësh<strong>të</strong> <strong>me</strong>nduar, ndërsa dëmti<strong>me</strong>t e muskujve skeletorë zakonisht janë <strong>të</strong> shpeshta<br />

(Greaves 2003).<br />

Në një studim për determinizmin e frekuencës, magnitudës dhe kohëzgjatjes së<br />

disfunksionit miokardial te pacien<strong>të</strong>t e rritur <strong>të</strong> rinj<strong>të</strong>, paraprakisht <strong>të</strong> shëndoshë,<br />

janë gjetur shenja jonormale elektrokardiografike në 53%, 33%, 27%, dhe 23%<br />

<strong>të</strong> pacien<strong>të</strong>ve në di<strong>të</strong>t 1, 4, 11, dhe 28, mirëpo asnjëra nga shenjat nuk ësh<strong>të</strong><br />

konsideruar <strong>të</strong> je<strong>të</strong> <strong>me</strong> rëndësi klinike. Asnjë pacient nuk ka pasur ndryshi<strong>me</strong><br />

signifikante në vëllimin hudhës ose lëvizje jonormale <strong>të</strong> mureve <strong>të</strong> zemrës. Asnjëri<br />

prej pacien<strong>të</strong>ve nuk ka pasur <strong>të</strong> ngritur indeksin CK-MB ose nivelin e troponinës<br />

I (Ison 2005).<br />

Sindromi i shokut toksik<br />

Sindromi i shokut toksik (toxic shock syndro<strong>me</strong> - TSS) mund <strong>të</strong> shfaqet si<br />

komplikim i influencës (CDC 1986, MacDonald 1987, Tolan 1993). Një prej<br />

shenjave identifikuese <strong>të</strong> sëmundjes ësh<strong>të</strong> hipotensioni i rënë shpejt, serioz dhe<br />

nganjëherë refraktar (Chesney 1981). Diagnoza TSS bazohet në definimin klinik<br />

<strong>të</strong> rastit (Reingold 1981), dhe zakonisht në mostrën e sputumit mund <strong>të</strong> demonstrohet<br />

Staphylococcus aureus toksinë-prodhuese.<br />

Diagnoza diferenciale e shokut <strong>të</strong> papritur <strong>me</strong> pamje <strong>të</strong> këtillë klinike përfshin<br />

miokarditin dhe shokun septik. Diferencimi i këtyre sëmundjeve mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> i<br />

vështirë, shpeshherë duke kërkuar monitorim hemodinamik, testi<strong>me</strong> aerologjike<br />

dhe kultura prej mostrave <strong>të</strong> përshtatsh<strong>me</strong> klinike (CDC 1986).<br />

Sindromi Reye<br />

Sindromi Reye karakterizohet <strong>me</strong> kombinimin e sëmundjes së mëlçisë <strong>me</strong> encefalopati<br />

joinflamatore. Ësh<strong>të</strong> entitet jospecifik kliniko-patologjik dhe shprehje<br />

përshkruese, e cila mbulon një grup <strong>të</strong> çrregulli<strong>me</strong>ve heterogjene. Pothuajse<br />

gjithmonë shoqërohet <strong>me</strong> infeksionet virale <strong>të</strong> mëhersh<strong>me</strong>, si ësh<strong>të</strong> influenca,<br />

<strong>të</strong> ftohurit dhe morbilli, diagnoza diferenciale përfshin encephalitis, <strong>me</strong>ningitis,<br />

diabetes, mbidozimin e barnave, helmimin, ose sëmundjen psikiatrike.<br />

Sindroma Reye te influenca ësh<strong>të</strong> komplikim serioz, i cili mund <strong>të</strong> shfaqet, sidomos<br />

te fëmijët, e në veçanti <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> influencës B. Ekziston lidhje e for<strong>të</strong> në<br />

<strong>me</strong>s <strong>të</strong> administrimit <strong>të</strong> aspirinës dhe sindromat Reye (Starko 1980, Waldman<br />

1982, Halpin 1983). Prej se ësh<strong>të</strong> mësuar për kë<strong>të</strong> shoqërim, nuk rekomandohet<br />

përdorimi i salicilateve për fëmijët dhe trembëdhje<strong>të</strong>vjeçarët <strong>me</strong> infeksion akut<br />

viral respirator. Si rezultat i mosrekomandimit, incidenca e sindromës Reye ka<br />

rënë në mënyrë bindëse (Barrett 1986).<br />

Në shpërthimin e parë epidemik <strong>të</strong> influencës aviane te njerëzit në Hong-Kong<br />

në vitin 1997, një fëmijë ka vdekur prej pneumonisë së influencës, ARDS, sindromës<br />

Reye, dështi<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> shumta <strong>të</strong> organeve dhe koagulimi i diseminuar intravaskular<br />

(Claas 1998).

164<br />

Kompliki<strong>me</strong>t te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> infeksion HIV<br />

Pamja klinike e influencës te pacien<strong>të</strong>t e infektuar e HIV nuk ndryshon prej asaj<br />

te grupet e tjera <strong>të</strong> pacien<strong>të</strong>ve (Skiest 2001). Manifesti<strong>me</strong>t e pazakonta klinike<br />

janë <strong>të</strong> rralla, dhe shkalla e kompliki<strong>me</strong>ve pulmonale ësh<strong>të</strong> e ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong><br />

pacien<strong>të</strong>ve HIV-negativë. Mirëpo, në seri <strong>të</strong> vogla, ësh<strong>të</strong> raportuar se shkalla e<br />

hospitalizimit ësh<strong>të</strong> më e lar<strong>të</strong> sesa që shihet zakonisht te individët HIV-negativë<br />

(Skiest 2001, Fine 2001). Duket se ve<strong>të</strong>m HAART ësh<strong>të</strong> në gjendje që <strong>të</strong> reduktojë<br />

numrin e hospitalizi<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> shoqëruar <strong>me</strong> influencë (Neuzil 2003).<br />

Influenca mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më pak benigne te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> AIDS, respektivisht te<br />

stadet më <strong>të</strong> përparuara <strong>të</strong> imunosupresionit. Në SHBA, te këta pacien<strong>të</strong> influenca<br />

ka qenë e shoqëruar <strong>me</strong> shkallë ekscesivë, substancialisht më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>, <strong>të</strong><br />

vdekjeve krahasuar <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> populla<strong>të</strong>s së përgjithsh<strong>me</strong> dhe <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> populla<strong>të</strong>s<br />

65 vjet e më tepër (Lin 2001).<br />

Infeksioni i njerëzve<br />

<strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e influencës aviane<br />

Sojet e virusit <strong>të</strong> influencës aviane para pak kohësh janë identifikuar si shkaktari i<br />

sëmundjes së njeriut. Në shumicën e rasteve, manifestimi klinik te njeriu ësh<strong>të</strong> i<br />

bu<strong>të</strong>. Në vitin 1996 ësh<strong>të</strong> izoluar virusi avian H7 prej një gruaje <strong>me</strong> conjunctivitis<br />

(Kurtz 1996). Në vitin 1999, soji H9N2 ësh<strong>të</strong> izoluar në Hong-Kong prej dy<br />

fëmijëve <strong>me</strong> simptoma <strong>të</strong> buta <strong>të</strong> influencës (Peiris 1999, Horimoto 2001). Ka<strong>të</strong>r<br />

vjet më vonë, në një shpërthim epidemik <strong>të</strong> subtipit H7N7 <strong>të</strong> sojit tejet patogjen<br />

në Holandë, conjunctivitis ishte shenja prominente në <strong>me</strong>sin e 89 personave <strong>të</strong><br />

infektuar; ve<strong>të</strong>m 7 individë kishin sëmundje sikur-influenca, e cila përgjithësisht<br />

ishte e bu<strong>të</strong>. Mirëpo, u paraqit një rast fatal i pneumonisë te një burrë (Fouchier<br />

2004): dy di<strong>të</strong> pas vizi<strong>të</strong>s së një fer<strong>me</strong> shpezësh <strong>të</strong> afektuar nga influenca aviane,<br />

mjeku i veterinës 57-vjeç tregoi lodhje, kokëdhembje dhe temperaturë. 8 di<strong>të</strong> më<br />

vonë, te ai u zhvillua pneumonia, dhe gjendja e tij pastaj u keqësua. Ai vdiq pas 4<br />

dite nga pneumonia akute.<br />

Soji i ve<strong>të</strong>m i influencës aviane që vazhdimisht shkakton sëmundje <strong>të</strong> rëndë te<br />

njeriu ësh<strong>të</strong> serotipi <strong>H5N1</strong>, së pari herë i diagnostikuar te njeriu në Hong-Kong<br />

në vitin 1997 (CDC 1997, Yuen 1998). Deri më tani, numri i rasteve humane, për<br />

fat <strong>të</strong> mirë, ka qenë relativisht i vogël (152 deri <strong>me</strong> 23 janar 2006), mirëpo numri<br />

i rasteve-fatale ësh<strong>të</strong> i lar<strong>të</strong> (83/152) (WHO 20051223). Manifestimi klinik i<br />

infeksionit <strong>të</strong> influencës <strong>H5N1</strong> te njeriu nuk ësh<strong>të</strong> i definuar mirë sipas dijes që<br />

kemi, e cila bazohet nga përshkrimi i disa pacien<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> hospitalizuar. Gjerësia e<br />

spektrit ësh<strong>të</strong> prej infeksionit josimptomatik (Katz 1999, Buxton Bridges 2000,<br />

Thorson 2006) e deri te pneumonia fatale dhe dështi<strong>me</strong>t e shumëfishta organore.<br />

Pamja klinike<br />

Simptomat iniciale <strong>të</strong> influencës <strong>H5N1</strong> mund <strong>të</strong> përfshijnë temperaturën (në<br />

mënyrë tipike > 38°C), kokëdhembjen, lodhjen, mialgjinë, dhembjen e fytit,

165<br />

kollën dhe rinit (edhe pse simptomat e rrugëve <strong>të</strong> sipër<strong>me</strong> respiratore mund <strong>të</strong><br />

mungojnë), manifesti<strong>me</strong>t gastrointestinale dhe conjunctivitis (Yuen 1998, Chan<br />

2002). Të gjitha këto simptoma janë jospecifike dhe gjithashtu mund <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong><br />

shoqëruara <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> aktualisht qarkullues <strong>të</strong> influencës <strong>të</strong> subtipave H1N1 dhe<br />

H3N2. Në dy raporte, shenja prominente, krahas dispnes (Hien 2004, Chotpitayasunondh<br />

2005), ka qenë diarreja (Hien 2004). Diarreja ujore mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e<br />

pranish<strong>me</strong> mjaft para simptomave pulmonale (Apisarnthanarak 2004). Një raport<br />

tje<strong>të</strong>r përshkruan një djalë <strong>të</strong> moshës 4 vjeç <strong>me</strong> diarre <strong>të</strong> rëndë, që vazhdon<br />

<strong>me</strong> konvulsione, komë dhe vdes <strong>me</strong> diagnozën supozuese klinike encephalitis<br />

– më vonë virusi <strong>H5N1</strong> i influencës aviane ësh<strong>të</strong> zbuluar në mostrat e lëngut<br />

cerebrospinal, jash<strong>të</strong>qitjeve, grykës dhe serumit (de Jong 2005).<br />

Rezultatet laboratorike <strong>të</strong> pacien<strong>të</strong>ve <strong>me</strong> infeksion <strong>të</strong> rëndë <strong>të</strong> influencës <strong>H5N1</strong><br />

aviane përfshijnë leukopeninë, limfopeninë, funksionin e çrregulluar <strong>të</strong> mëlçisë<br />

<strong>me</strong> enzi<strong>me</strong> <strong>të</strong> rritura <strong>të</strong> saj, koha e zgjatur e koagulimit dhe çrregulli<strong>me</strong>t renale.<br />

Duket se limfocitet paraqesin para<strong>me</strong>trin më <strong>të</strong> ndjeshëm për identifikimin e<br />

pacien<strong>të</strong>ve që janë në rrezik <strong>të</strong> progresionit <strong>të</strong> sëmundjes serioze (Chan 2002).<br />

Kursi klinik<br />

Sipas gjendjes deri në dhjetor 2005, afërsisht gjysma e pacien<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> diagnostikuar<br />

<strong>me</strong> infeksion klinik <strong>të</strong> influencës aviane <strong>H5N1</strong>, kanë vdekur. Shumica e këtyre<br />

pacien<strong>të</strong>ve kanë pasur sëmundje <strong>të</strong> rënda <strong>me</strong> qëndrim në spital. Te pacien<strong>të</strong>t<br />

<strong>me</strong> pengesa në frymëmarrje dhe përfundim fatal, dispnea zhvillohej <strong>me</strong>satarisht<br />

pas 5 dite (gjerësia 1-16) në një seri (Chotpitayasunondh 2005). Radiografi<strong>të</strong><br />

jonormale <strong>të</strong> toraksit tregojnë infiltri<strong>me</strong> intersticiale, infiltri<strong>me</strong> njollore lobare<br />

<strong>me</strong> pamje <strong>të</strong> llojllojsh<strong>me</strong> (një lob, lobe <strong>të</strong> shumëfishta, shpërndarje unilaterale<br />

ose bilaterale). Përfundimisht, pamja radiografike përparon deri në pamjen difuze<br />

bilaterale <strong>të</strong> qelqit <strong>të</strong> bluar, <strong>me</strong> karakteristika klinike kompatibile <strong>me</strong> ARDS<br />

(Chotpitayasunondh 2005). Në raportin nga Vietnami, abnormalitetet më <strong>të</strong><br />

mëdha rëntgenografike përfshijnë infiltrimin ekstensiv bilateral, kolapsin lobar,<br />

konsolidi<strong>me</strong>t fokale dhe brokogra<strong>me</strong>t ajrore. Të gjithë pacien<strong>të</strong>t gja<strong>të</strong> kohës së<br />

hospitalizimit tregonin keqësi<strong>me</strong> dramatike <strong>të</strong> shenjave prezente në radiografi<strong>të</strong><br />

torakale. Koha <strong>me</strong>satare prej paraqitjes së temperaturës e deri në ARDS ishte<br />

6 di<strong>të</strong> (gjerësia 4-13) në një seri (Chotpitayasunondh 2005). Gja<strong>të</strong> ventilimit<br />

<strong>me</strong>kanik mund <strong>të</strong> zhvillohet pneumotoraksi (Hien 2004). Derdhjet e pleurave<br />

nuk janë <strong>të</strong> zakonsh<strong>me</strong>.<br />

Ekzistojnë informacione kundërthënëse për faktorët e rrezikut që lidhen <strong>me</strong> seriozitetin<br />

e sëmundjes dhe vdekjen. Në shpërthimin epidemik <strong>të</strong> vitit 1997 në<br />

Hong Kong, faktorët shoqërues <strong>të</strong> sëmundjeve <strong>të</strong> rënda përfshijnë moshën më<br />

<strong>të</strong> lar<strong>të</strong>, hospitalizimin e vonuar, përfshirja e rrugëve <strong>të</strong> posht<strong>me</strong> respiratore dhe<br />

numri total i ulët i leukociteve ose limfopenia në pranim spitalor (Yuen 1998).<br />

Në kë<strong>të</strong> raport, pacien<strong>të</strong>t e moshës nën 6 vjeç, zakonisht kishin sëmundje respiratore<br />

akute ve<strong>të</strong>kufizuese <strong>me</strong> temperaturë, rrjedhje hundore dhe dhembje fyti.<br />

Për krahasim, infeksionet e fundit aviane <strong>H5N1</strong> kanë shkaktuar shkallë <strong>të</strong> lar<strong>të</strong><br />

<strong>të</strong> vdekjes në <strong>me</strong>sin e motakëve dhe fëmijëve <strong>të</strong> rinj (Chotpitayasunondh 2005).<br />

Numrat e raportuar janë shumë <strong>të</strong> vegjël për <strong>të</strong> kuptuar, se për këto dalli<strong>me</strong>, a<br />

janë përgjegjës faktorët lokalë – p.sh. koha prej fillimit <strong>të</strong> simptomave deri te

166<br />

shtrirja në spital – apo faktorët e virulencës virale. Meqenëse sojet <strong>H5N1</strong> kanë<br />

evoluar gja<strong>të</strong> 10 viteve <strong>të</strong> kaluara (Webster 2006), ndoshta gjithashtu dhe karakteristikat<br />

klinike <strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong> influencës aviane te njerëzit, kanë ndryshuar<br />

<strong>me</strong> kohën.<br />

Përparimi i infeksionit <strong>të</strong> rëndë <strong>H5N1</strong> duket se ësh<strong>të</strong> i ndryshëm prej sëmundjeve<br />

<strong>të</strong> rënda <strong>të</strong> vrojtuara gja<strong>të</strong> pandemive <strong>të</strong> mëhersh<strong>me</strong> <strong>të</strong> influencës. Asnjë nga<br />

pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> sëmundje <strong>të</strong> rëndë <strong>të</strong> raportuar prej Hong Kong-ut (Yuen 1998)<br />

dhe Vietnamit (Hien 2004) nuk ka pasur shenja <strong>të</strong> pneumonisë sekondare bakteriale,<br />

që sugjeron se përfundimi fatal ishte për shkak <strong>të</strong> pneumonisë primare<br />

virale shumë <strong>të</strong> rëndë. Kjo veti ësh<strong>të</strong> reminiscente (rikujtuese) për pandeminë e<br />

vitit 1918, dhe patogjenetikish<strong>të</strong> mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> shkak i “stuhisë citokine” (Barry<br />

2004).<br />

Referenca<br />

1. Agyeman P, Duppenthaler A, Heininger U, Aebi C. <strong>Influenza</strong>-associated myositis in children.<br />

Infection 2004; 32: 199-203. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15293074<br />

2. Apisarnthanarak A, Kitphati R, Thongphubeth K, et al. Atypical avian influenza (<strong>H5N1</strong>). E<strong>me</strong>rg<br />

Infect Dis 2004; 10: 1321-4. http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol10no7/04-0415.htm<br />

3. Barker WH, Mullooly JP. Pneumonia and influenza deaths during epidemics: implications<br />

for prevention. Arch Intern Med 1982; 142: 85-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=7053739<br />

4. Barrett MJ, Hurwitz ES, Schonberger LB, Rogers MF. Changing epidemiology of Reye<br />

syndro<strong>me</strong> in the United States. Pediatrics 1986; 77: 598-602. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=3960627<br />

5. Barry JM. 1918 Revisited: Lessons and suggestions for further inquiry. In: The threat of<br />

pandemic influenza: are we ready? The National Academies Press, Washington, D.C., 2005. Full<br />

text at http://www.nap.edu/books/0309095042/html<br />

6. Boivin G, Goyette N, Bernatchez H. Prolonged excretion of amantadine-resistant influenza a<br />

virus quasi species after cessation of antiviral therapy in an immunocompromised patient.<br />

Clin Infect Dis 2002; 34: Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11807683<br />

7. Buxton Bridges C, Katz JM, Seto WH, et al. Risk of influenza A (<strong>H5N1</strong>) infection among health<br />

care workers exposed to patients with influenza A (<strong>H5N1</strong>), Hong Kong. J Infect Dis 2000; 181:<br />

344-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10608786 – Full text at http://www.journals.<br />

uchicago.edu/JID/journal/issues/v181n1/990819/990819.html<br />

8. CDC 1986– Centers for Disease Control 1986. Toxic shock syndro<strong>me</strong> associated with<br />

influenza – Minnesota. MMWR 1986;35:143-4. http://www.cdc.gov/mmwr/preview/<br />

mmwrhtml/00000695.htm<br />

9. CDC 1997 – Centers for Disease Control. Isolation of avian influenza A(<strong>H5N1</strong>) viruses from<br />

humans--Hong Kong, May-December 1997. MMWR Morb Mortal Wkly Rep 1997; 46: 1204-7.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9414153 – Full text at http://www.cdc.gov/mmwr/<br />

preview/mmwrhtml/00050459.htm<br />

10. CDC 2005– Centers for Disease Control. Prevention and Control of <strong>Influenza</strong><br />

Recom<strong>me</strong>ndations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP). MMWR<br />

2005; 54 (RR08): 1-40. http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr5408a1.htm<br />

11. Chan PK. Outbreak of avian influenza A(<strong>H5N1</strong>) virus infection in Hong Kong in 1997. Clin<br />

Infect Dis 2002; 34: Suppl 2: Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11938498 – Full text at<br />

http://www.journals.uchicago.edu/CID/journal/issues/v34nS2/010992/010992.html

167<br />

12. Chesney PJ, Davis JP, Purdy WK, Wand PJ, Chesney RW. Clinical manifestations of toxic shock<br />

syndro<strong>me</strong>. JAMA 1981; 246: 741-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7253137<br />

13. Cheung CY, Poon LL, Lau AS, et al. Induction of proinflammatory cytokines in human<br />

macrophages by influenza A (<strong>H5N1</strong>) viruses: a <strong>me</strong>chanism for the unusual severity of human<br />

disease? Lancet 2002; 360: 1831-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12480361<br />

14. Chotpitayasunondh T, Ungchusak K, Hanshaoworakul W, et al. Human disease from influenza<br />

A (<strong>H5N1</strong>), Thailand, 2004. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2005; 11: 201-9. Full text at http://www.cdc.<br />

gov/ncidod/eid/vol11no02/04-1061.htm<br />

15. Claas EC, Osterhaus AD, van Beek R, et al. Human influenza A <strong>H5N1</strong> virus related to<br />

a highly pathogenic avian influenza virus. Lancet 1998; 351: 472-7. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9482438 – http://www.thelancet.com/journals/lancet/article/<br />

PIIS0140673697112120/fulltext<br />

16. Dagan R, Hall CB. <strong>Influenza</strong> A virus infection imitating bacterial sepsis in early infancy. Pediatr<br />

Infect Dis 1984; 3: 218-21. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=6377255<br />

17. de Jong MD, Bach VC, Phan TQ, et al. Fatal avian influenza A (<strong>H5N1</strong>) in a child presenting with<br />

diarrhea followed by coma. N Engl J Med 2005; 352: 686-91. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15716562 – Full text at http://content.nejm.org/cgi/content/full/352/7/686<br />

18. Fine AD, Bridges CB, De Guzman AM, et al. <strong>Influenza</strong> A among patients with human<br />

immunodeficiency virus: an outbreak of infection at a residential facility in New York City.<br />

Clin Infect Dis 2001; 32: 1784-91. Epub 2001 May 16. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=11360221<br />

19. Fouchier RA, Schneeberger PM, Rozendaal FW, et al. Avian influenza A virus (H7N7) associated<br />

with human conjunctivitis and a fatal case of acute respiratory distress syndro<strong>me</strong>. Proc Natl<br />

Acad Sci U S A 2004; 101: 1356-61. http://www.pnas.org/cgi/content/full/101/5/1356<br />

20. Frank AL, Taber LH, Wells CR, Wells JM, Glezen WP, Paredes A. Patterns of shedding of<br />

myxoviruses and paramyxoviruses in children. J Infect Dis 1981; 144: 433-41. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=6273473<br />

21. Greaves K, Oxford JS, Price CP, Clarke GH, Crake T. The prevalence of myocarditis and skeletal<br />

muscle injury during acute viral infection in adults: <strong>me</strong>asure<strong>me</strong>nt of cardiac troponins I and<br />

T in 152 patients with acute influenza infection. Arch Intern Med 2003; 163: 165-8. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12546606 – Free full text at http://archinte.ama-assn.org/cgi/<br />

content/full/163/2/165<br />

22. Halpin TJ, Holtzhauer FJ, Campbell RJ, et al. Aspirin and Reye´s syndro<strong>me</strong>. JAMA 1983; 249:<br />

3177. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=6854845<br />

23. Hien TT, Liem NT, Dung NT, et al. Avian influenza A (<strong>H5N1</strong>) in 10 patients in Vietnam. N Engl<br />

J Med 2004; 350: 1179-88. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14985470 – Full text at<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/350/12/1179<br />

24. Horimoto T, Kawaoka Y. Pandemic threat posed by avian influenza A viruses. Clin Microbiol<br />

Rev 2001; 14: 129-49. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11148006 – Full text at http://<br />

cmr.asm.org/cgi/content/full/14/1/129<br />

25. Hu JJ, Kao CL, Lee PI, et al. Clinical features of influenza A and B in children and association<br />

with myositis. J Microbiol Immunol Infect 2004; 37: 95-8. http://www.jmii.org/content/<br />

abstracts/v37n2p95.php<br />

26. Ison MG, Campbell V, Rembold C, Dent J, Hayden FG. Cardiac findings during uncomplicated<br />

acute influenza in ambulatory adults. Clin Infect Dis 2005; 40: 415-22. Epub 2005 Jan 10.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15668866 – Full text at http://www.journals.<br />

uchicago.edu/CID/journal/issues/v40n3/34270/34270.html<br />

27. Katz JM, Lim W, Bridges CB, et al. Antibody response in individuals infected with avian<br />

influenza A (<strong>H5N1</strong>) viruses and detection of anti-H5 antibody among household and social<br />

contacts. J Infect Dis 1999; 180: 1763-70. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10558929<br />

– Full text at http://www.journals.uchicago.edu/JID/journal/issues/v180n6/990415/990415.<br />

html

168<br />

28. Klimov AI, Rocha E, Hayden FG, Shult PA, Roumillat LF, Cox NJ. Prolonged shedding of<br />

amantadine-resistant influenzae A viruses by immunodeficient patients: detection by<br />

poly<strong>me</strong>rase chain reaction-restriction analysis. J Infect Dis 1995; 172: 1352-5. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7594676<br />

29. Kondo S, Abe K. The effects of influenza virus infection on FEV1 in asthmatic children. The<br />

ti<strong>me</strong>-course study. Chest 1991; 100: 1235-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1935277<br />

30. Kurtz J, Manvell RJ, Banks J. Avian influenza virus isolated from a woman with conjunctivitis.<br />

Lancet 1996; 348: 901-2.<br />

31. Lin JC, Nichol KL. Excess mortality due to pneumonia or influenza during influenza seasons<br />

among persons with acquired immunodeficiency syndro<strong>me</strong>. Arch Intern Med 2001; 161: 441­<br />

6. Full text at http://archinte.ama-assn.org/cgi/content/full/161/3/441<br />

32. MacDonald KL, Osterholm MT, Hedberg CW, et al. Toxic shock syndro<strong>me</strong>. A newly recognized<br />

complication of influenza and influenzalike illness. JAMA 1987; 257: 1053-8. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3806893<br />

33. McCullers JA, Facchini S, Chesney PJ, Webster RG. <strong>Influenza</strong> B virus encephalitis. Clin Infect Dis<br />

1999; 28: 898-900. http://www.journals.uchicago.edu/cgi-bin/resolve?CIDv28p898PDF<br />

34. Monto AS, Ross HW. The Tecumseh study of respiratory illness. X. Relation of acute infections<br />

to smoking, lung function and chronic symptoms. Am J Epidemiol 1978; 107: 57-64. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=623090<br />

35. Monto AS, Gravenstein S, Elliott M, Colopy M, Schweinle J. Clinical signs and symptoms<br />

predicting influenza infection. Arch Intern Med 2000; 160: 3243-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=11088084 – Full text at http://archinte.ama-assn.org/cgi/content/<br />

full/160/21/3243<br />

36. Morishima T, Togashi T, Yokota S, et al. Encephalitis and encephalopathy associated with an<br />

influenza epidemic in Japan. Clin Infect Dis 2002; 35: 512-7. Full text at http://www.journals.<br />

uchicago.edu/CID/journal/issues/v35n5/011461/011461.html<br />

37. Neuzil KM, Coffey CS, Mitchel EF Jr, Griffin MR. Cardiopulmonary hospitalizations during<br />

influenza season in adults and adolescents with advanced HIV infection. J Acquir Immune<br />

Defic Syndr 2003; 34: 304-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14600576<br />

38. Oba K, Nishihara A, Okamura K, et al. Two cases of acute myositis associated with influenza<br />

A virus infection in the elderly. J Nippon Med Sch 2000; 67: 126-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=10754602 – Full text at http://www.jstage.jst.go.jp/article/jnms/67/2/67_<br />

126/_article/-char/en<br />

39. Peiris M, Yuen KY, Leung CW, Chan KH, Ip PL, Lai RW, et al. Human infection with influenza<br />

H9N2. Lancet. 1999;354:916–7.<br />

40. Peltola V, Heikkinen T, Ruuskanen O. Clinical courses of croup caused by influenza and<br />

parainfluenza viruses. Pediatr Infect Dis J 2002; 21: 76-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=11791108<br />

41. Reingold AL, Hargrett NT, Shands KN, et al. Toxic shock syndro<strong>me</strong> surveillance in the United<br />

States, 1980 to 1981. Ann Intern Med 1982; 96: 875-80. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=7091960<br />

42. Ryan-Poirier K. <strong>Influenza</strong> virus infection in children. Adv Pediatr Infect Dis 1995; 10: 125-56.<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7718204<br />

43. Saah AJ, Neufeld R, Rodstein M, et al. <strong>Influenza</strong> vaccine and pneumonia mortality in a nursing<br />

ho<strong>me</strong> population. Arch Intern Med 1986; 146: 2353-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=3778069<br />

44. Seo SH, Hoffmann E, Webster RG. Lethal <strong>H5N1</strong> influenza viruses escape host anti-viral<br />

cytokine responses. Nat Med 2002; 8: 950-4. Epub 2002 Aug 26. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=12195436<br />

45. Skiest DJ, Kaplan P, Machala T, Boney L, Luby J. Clinical manifestations of influenza in<br />

HIV-infected individuals. Int J STD AIDS 2001; 12: 646-50. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=11564331

169<br />

46. Skiest DJ, Machala T. Comparison of the effects of acute influenza infection and <strong>Influenza</strong><br />

vaccination on HIV viral load and CD4 cell counts. J Clin Virol 2003; 26: 307-15. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12637080<br />

47. Starko KM, et al. Reye´s syndro<strong>me</strong> and salicylate use. Pediatrics, 1980;66:859-864. Full text at<br />

http://pediatrics.aappublications.org/cgi/content/full/102/1/S1/259<br />

48. Teichtahl H, Buckmaster N, Pertnikovs E. The incidence of respiratory tract infection in adults<br />

requiring hospitalization for asthma. Chest 1997; 112: 591-6. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=9315789 – Full text: http://www.chestjournal.org/cgi/reprint/112/3/591.pdf<br />

49. Tolan RW Jr. Toxic shock syndro<strong>me</strong> complicating influenza A in a child: case report and<br />

review. Clin Infect Dis 1993; 17: 43-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8353244<br />

50. Waldman RJ, Hall WN, McGee H, Van Amburg G. Aspirin as a risk factor in Reye‘s syndro<strong>me</strong>.<br />

JAMA 1982; 247: 3089-94. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7077803<br />

51. Webster RG, Peiris M, Chen H, Guan Y. <strong>H5N1</strong> Outbreaks and Enzootic <strong>Influenza</strong>. E<strong>me</strong>rg Infect<br />

Dis 2006; 12: 3-8. Full text at http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol12no01/05-1024.htm<br />

52. WHO 20051223. Cumulative Number of Confir<strong>me</strong>d Human Cases of Avian <strong>Influenza</strong><br />

A/(<strong>H5N1</strong>) <strong>Report</strong>ed to WHO. 23 December 2005. Accessed at http://www.who.int/csr/<br />

disease/avian_influenza/country/cases_table_2005_12_23/en/index.html<br />

53. Yuen KY, Chan PK, Peiris M, et al. Clinical features and rapid viral diagnosis of human disease<br />

associated with avian influenza A <strong>H5N1</strong> virus. Lancet 1998; 351: 467-71. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9482437 – Full text at http://www.thelancet.com/journals/lancet/<br />

article/PIIS0140673698011829/fulltext

170<br />

Kapitulli 9: Mjekimi dhe profilaksia<br />

C. Hoffmann, S. Korsman and B.S. Kamps<br />

Hyrje<br />

Shumica e pacien<strong>të</strong>ve <strong>me</strong> influencë <strong>të</strong> pakomplikuar humane, veçanërisht e adoleshen<strong>të</strong>ve<br />

dhe e <strong>të</strong> rriturve <strong>të</strong> rinj, mund <strong>të</strong> mjekohen në mënyrë simptomatike<br />

dhe nuk kanë nevojë për intervenim specifik. Mirëpo, te personat më <strong>të</strong> vje<strong>të</strong>r,<br />

kurimi <strong>me</strong> barna antiviralë ësh<strong>të</strong> një zgjidhje e mirë. Këto barna duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren<br />

në konsiderim edhe për individët <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>, veçanërisht për pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong><br />

gjendje <strong>me</strong>dicinave <strong>të</strong> pranish<strong>me</strong>, si dhe për një numër <strong>të</strong> situatave speciale.<br />

Inhibitorët e neuraminidazës janë efektivë kundër <strong>të</strong> gjitha varianteve që kanë<br />

shkaktuar sëmundje te njeriu, duke përfshirë edhe <strong>virusin</strong> e pandemisë 1918<br />

(Tumpey 2005). Te influenca humane <strong>H5N1</strong>, mjekimi <strong>me</strong> një inhibitor oral <strong>të</strong><br />

neuraminidazës, oseltamivir, duket se ësh<strong>të</strong> efektiv në disa raste, mirëpo mund <strong>të</strong><br />

dështojë në <strong>të</strong> tjera. Kohët e fundit janë raportuar soje rezistuese (de Jong 2005).<br />

Përveç kësaj, duket se doza dhe kohëzgjatja e terapisë ësh<strong>të</strong> e ndrysh<strong>me</strong> te rastet<br />

e rënda <strong>H5N1</strong>.<br />

Në rastin e pandemisë së ardhsh<strong>me</strong>, barnat antiviralë mund <strong>të</strong> luajnë rol <strong>të</strong> rëndësishëm<br />

në fazën e hersh<strong>me</strong>, kur <strong>të</strong> mos je<strong>të</strong> ende në dispozicion vaksina kundër<br />

sojit <strong>të</strong> ri, ose për aq gja<strong>të</strong> sa <strong>të</strong> je<strong>të</strong> vaksina <strong>me</strong> furnizi<strong>me</strong> <strong>të</strong> pamjaftuesh<strong>me</strong>.<br />

Barnat antivirale<br />

Prej ka<strong>të</strong>r barnave që gjenden aktualisht në dispozicion për mjekimin e infeksioneve<br />

<strong>të</strong> influencës A (dy inhibitorë <strong>të</strong> neuraminidazës dhe dy inhibitorë <strong>të</strong> kanaleve<br />

jonike M2), ve<strong>të</strong>m inhibitorët e neuraminidazës, oseltamiviri dhe zanamiviri,<br />

janë aktivë gjithashtu kundër influencës B. Të gjitha barnat kanë efektivitet<br />

më <strong>të</strong> madh nëse fillohet dhënia e tyre brenda pak orësh nga fillimi i simptomave,<br />

dhe janë <strong>të</strong> licencuar përgjithësisht për fillim <strong>të</strong> përdorimit brenda 48 orësh prej<br />

simptomës së parë. Ata mund <strong>të</strong> modifikojnë shkallën e seriozitetit <strong>të</strong> sëmundjes,<br />

si dhe <strong>të</strong> reduktojnë intensitetin e simptomave <strong>të</strong> influencës dhe <strong>të</strong> shkurtojnë<br />

kohëzgjatjen e sëmundjes për rreth 1-3 di<strong>të</strong>. Mirëpo, se deri në çfarë mase terapia<br />

antivirale bën reduktimin e kompliki<strong>me</strong>ve serioze dhe hospitalizimit, ende ësh<strong>të</strong><br />

subjekt debatesh. Suksesi i mjekimit ësh<strong>të</strong>, se pjesërisht, i ndryshueshëm prej kohës<br />

në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> fillimit <strong>të</strong> simptomave dhe fillimit <strong>të</strong> mjekimit <strong>me</strong> antiviralë: sa më<br />

shpejt që fillohet <strong>me</strong> mjekimin pas paraqitjes së simptomave, për aq më mirë.<br />

Inhibitorët e neuraminidazës, oseltamiviri dhe zanamiviri, kanë më pak efekte<br />

anësore se sa inhibitorët e kanaleve jonike N2, rimantadina dhe amantadina,

171<br />

dhe duket se rezistenca farmakonike zhvillohet më rrallë. Farmakologjia klinike,<br />

efektet anësore dhe profili i rezistencës së këtyre barnave, diskutohen në detaje në<br />

kapitullin vijues mbi barnat.<br />

Inhibitori i neuraminidazës, oseltamiviri (Tamiflu®), aktualisht ësh<strong>të</strong> bari i zgjedhjes<br />

së parë për mjekimin e influencës humane <strong>H5N1</strong>.<br />

Inhibitorët e neuraminidazës<br />

Këto barna – <strong>të</strong> paraqitura në vitin 1999 dhe 2000 – interferojnë <strong>me</strong> funksionin<br />

normal <strong>të</strong> neuraminidazës së influencës duke imituar acidin sialik, substratinë<br />

natyror <strong>të</strong> neuraminidazës (Varghese 1992, Varghese 1995). Neuraminidaza virale<br />

ësh<strong>të</strong> përgjegjëse për shkëputjen e mbetjeve <strong>të</strong> acidit sialik nga virioni i porsaformuar,<br />

duke luajtur rol esencial në lirimin e tyre dhe leh<strong>të</strong>suar përhapjen e<br />

virusit brenda traktit respirator. Kur t’i ekspozohen inhibitorit <strong>të</strong> neuraminidazës,<br />

virionet e influencës agregojnë në sipërfaqe <strong>të</strong> qelizës nikoqire, duke limituar<br />

përhapjen e infeksionit në kuadër <strong>të</strong> sekrecioneve mukozale (McNicholl 2001)<br />

dhe reduktuar infektivitetin viral (shih figurën në:<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/353/13/1363/F1).<br />

Më tej, <strong>të</strong> dhënat eksperi<strong>me</strong>ntale sugjerojnë që roli i neuraminidazës së influencës<br />

mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> esencial në stadin e hershëm <strong>të</strong> invazionit viral në qelizat epiteliale<br />

ciliare <strong>të</strong> rrugëve ajrore <strong>të</strong> njeriut (Matrosovich 2004). Dizajni i inhibitorëve <strong>të</strong><br />

neuraminidazës ka qenë rezultat i analizës së strukturës tridi<strong>me</strong>nzionale <strong>të</strong> neuraminidazës<br />

së influencës, <strong>me</strong> anën e së cilës u zbulua vendi dhe struktura e vendit<br />

katalitik (Colman 1983).<br />

Studi<strong>me</strong> <strong>të</strong> shumta <strong>të</strong> trajtimit <strong>të</strong> <strong>të</strong> rriturve <strong>të</strong> shëndosh kanë treguar se inhibitorët<br />

e neuraminidazës, kur <strong>me</strong>rren 36 deri 48 orë pas fillimit <strong>të</strong> simptomave, e<br />

shkurtojnë sëmundjen simptomatike për 1 deri 2 di<strong>të</strong> (Hayden 1997, Monto<br />

1999, Treanor 2000, Nicholson 2000, Hedrick 2000, Cooper 2003, Whitley<br />

2001, Aoki 2003). Fillimi i hershëm i trajtimit ësh<strong>të</strong> vendimtar për efikasitetin<br />

e mjekimit (Aoki 2003, Kawai 2005). Kur ai fillon brenda 12 orëve <strong>të</strong> para pas<br />

paraqitjes së temperaturës, inhibitorët e neuraminidazës shkurtojnë kohëzgjatjen<br />

e sëmundjes më tepër se 3 di<strong>të</strong>, në krahasim <strong>me</strong> trajtimin që ka filluar pas 48<br />

orësh. Kohëzgjatja e temperaturës, serioziteti i simptomave dhe koha deri në kthimin<br />

e aktivitetit normal, gjithashtu korelojnë <strong>me</strong> kohën e inicimit <strong>të</strong> intervenimit<br />

antiviral.<br />

Në Kanada, studimi në një numër sh<strong>të</strong>pish për kujdes kohëgja<strong>të</strong> ka treguar që<br />

reziden<strong>të</strong>t e sh<strong>të</strong>pive <strong>të</strong> kujdesit shënde<strong>të</strong>sor (nursing ho<strong>me</strong>), <strong>të</strong> cilët janë trajtuar<br />

<strong>me</strong> oseltamivir brenda 48 orësh pas paraqitjes së simptomave, kanë pasur më<br />

pak gjasa që <strong>të</strong> mjekohen <strong>me</strong> antibiotikë, që <strong>të</strong> hospitalizohen, ose që <strong>të</strong> vdesin<br />

(Bowles 2002). Efektet anësore ishin <strong>të</strong> rralla (4.1 %), kurse më <strong>të</strong> shpeshtat ishin<br />

diarreja (1.6 %), kolla (0.7 %), konfuzioni (0.5 %) dhe nauzea (0.5 %). Një<br />

studim tje<strong>të</strong>r ka sugjeruar se trajtimi <strong>me</strong> oseltamivir i sëmundjes së influencës<br />

zvogëlon kompliki<strong>me</strong>t e rrugëve <strong>të</strong> posht<strong>me</strong> <strong>të</strong> frymëmarrjes, përdorimin e antibiotikëve<br />

dhe hospitalizimin e që <strong>të</strong> dy grupeve <strong>të</strong> <strong>të</strong> rriturve <strong>të</strong> shëndoshë dhe <strong>të</strong><br />

atyre “në-rrezik” (Kaiser 2003).

172<br />

Hulumti<strong>me</strong>t për preventivën kanë treguar se inhibitorët e neuaraminidazës <strong>të</strong><br />

administruar profilaktikisht, e reduktojnë rrezikun për zhvillimin e influencës<br />

për 60-90% kur jepen në fillim <strong>të</strong> shpërthimit epidemik (Monto 1999b, Cooper<br />

2003). Kur administrohen profilaktikisht për kontaktuesit familjar <strong>të</strong> një rasti<br />

indeks <strong>të</strong> influencës, efikasiteti protektiv kundër influencës klinike gjeneralish<strong>të</strong><br />

ishte > 80 % (Hayden 2000, Kaiser 2000, Welliver 2001, Monto 2002).<br />

Inhibitorët e neuraminidazës tolerohen përgjithësisht mirë. Efekti kryesor anësor<br />

i oseltamivirit ësh<strong>të</strong> çrregullimi i përkohshëm gastrointestinal (nauzea, vjellja).<br />

Në veçanti, profili i sigurisë i observuar i oseltamivirit dhe zanamivirit ësh<strong>të</strong> më<br />

i favorshëm krahas inhibitorëve M2 rimantadine dhe amantadine (Freund 1999,<br />

Doucette 2001).<br />

Rrallëherë, nga oseltamiviri mund <strong>të</strong> paraqiten reaksione serioze hipersenzitive/<strong>të</strong><br />

lëkurës, prandaj, dhe pacien<strong>të</strong>t duhet <strong>të</strong> porositen që <strong>të</strong> ndalin marrjen e oseltamivirit<br />

dhe <strong>të</strong> kontaktojnë mjekun e tyre nëse reaksioni shkakton simptoma <strong>të</strong><br />

rënda alergjike ose ekzemë (FDA 2005). Spazma bronkiale dhe rënia e funksionit<br />

<strong>të</strong> mushkërive (FEV1 ose peak expiratory flow) janë raportuar te disa pacien<strong>të</strong><br />

<strong>me</strong> gjendje kronike ekzistuese pulmonale, si ësh<strong>të</strong> astma ose sëmundja pulmonale<br />

kronike obstruktive, pas marrjes së zanamivirit. Prandaj, zanamiviri nuk rekomandohet<br />

gjeneralish<strong>të</strong> për trajtimin e pacien<strong>të</strong>ve që kanë sëmundje respiratore<br />

dhe, gjithashtu, duhet <strong>të</strong> përjashtohet te pacien<strong>të</strong>t që zhvillojnë bronkospazmë<br />

ose ata <strong>me</strong> çrregulli<strong>me</strong> funksionale respiratore (Relenza 2003).<br />

Potenciali për intereaksionin farmakon-farmakon ësh<strong>të</strong> i ulët, për që <strong>të</strong> dy, oseltamivirin<br />

dhe zanamivirin. Në rastin e oseltamivirit, mund <strong>të</strong> paraqitet inhibimi<br />

kompetitivë i ekskrecionit <strong>me</strong> anë <strong>të</strong> transportit anionik në qelizat epiteliale tubulare<br />

renale. Probenecidi për më shumë se dyfish mund <strong>të</strong> shtojë ekspozimin<br />

sistemik ndaj karboksilatit <strong>të</strong> oseltamivirit (Hill 2002).<br />

Paraqitja natyrore e sojeve virale rezistencës ndaj inhibitorëve <strong>të</strong> neuraminidazës<br />

besohet se nuk ekziston te influenca A humane (McKimm-Breschkin 2003). In<br />

vitro, mutacionet NA E119V, R292K, H274Y, dhe R152K shoqërohen <strong>me</strong> rezistencë<br />

në oseltamivir (McKimm-Breschkin 2003). Disa mutacione, p.sh., mutacioni<br />

R292K dhe H274Y, çojnë në enzi<strong>me</strong> funksionalish<strong>të</strong> defek<strong>të</strong> <strong>me</strong> kapacitet<br />

<strong>të</strong> kompro<strong>me</strong>tuar viral, dhe sugjerohet se viruset që përmbajnë këto mutacionet<br />

nuk mund <strong>të</strong> jenë signifikante për konsekuenca klinike për njeriun (Tai 1998,<br />

Carr 2002, Ives 2002, Herlocher 2004). Mirëpo, raporti më i fundit përshkruan<br />

sojin rezistent <strong>H5N1</strong> që mbanë mutacionin H274Y që ka shkaktuar viremi te dy<br />

pacien<strong>të</strong>, <strong>të</strong> cilët më pastaj kanë vdekur prej influencës aviane (de Jong 2005).<br />

Zanamiviri duket se mbetet aktiv in vitro kundër disa sojeve oseltamivir-rezistente<br />

(McKimm-Breschkin 2003, Mishin 2005).<br />

Pas përdorimit klinik, incidenca e zhvillimit <strong>të</strong> sojeve rezistente ësh<strong>të</strong> më e vogël<br />

te <strong>të</strong> rriturit dhe adoleshen<strong>të</strong>t më <strong>të</strong> vje<strong>të</strong>r se 13 vjet, se sa te <strong>të</strong> fëmijët. Një studim<br />

në sojet e pranish<strong>me</strong> zbuloi mutacionet e neuraminidazës prej 9/50 fëmijë<br />

(18%) që <strong>me</strong>rrnin oseltamivir (Kiso 2004). Këto zbuli<strong>me</strong> janë arsye për brengosje,<br />

<strong>me</strong>qenëse fëmijët janë një vektor i rëndësishëm i transmisionit për përhapjen<br />

e virusit <strong>të</strong> influencës në komunitet. Në rastin e pandemisë <strong>H5N1</strong>, frekuenca<br />

e rezistencave rezultuese pas trajtimit <strong>me</strong> oseltamivir <strong>të</strong> pacien<strong>të</strong>ve pediatirikë<br />

<strong>H5N1</strong>, ësh<strong>të</strong> e pasigurt, mirëpo ka <strong>të</strong> ngjarë që <strong>të</strong> mos je<strong>të</strong> më e vogël sesa ajo e

173<br />

observuar te fëmijët e infektuar <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> aktual qarkullues human <strong>të</strong> influencës<br />

(Hayden 2005).<br />

Inhibitorët e neuraminidazës janë efektivë kundër virusit, i cili kishte shkaktuar<br />

pandeminë e vitit 1918 (Tumpey 2002).<br />

Indikacionet për përdorimin e inhibitorëve <strong>të</strong> neuraminidazës<br />

Oseltamiviri (Tamiflu®) dhe zanamiviri (Relenza®) aktualisht janë <strong>të</strong> licencuar për<br />

trajtimin e influencës A dhe B. Ata duhet <strong>të</strong> përdoren ve<strong>të</strong>m pasi <strong>të</strong> jenë paraqitur<br />

simptomat dhe brenda 48 orësh. Në rastin ideal, fillimi i marrjes brenda 12 orësh<br />

nga fillimi i sëmundjes.<br />

Përveç kësaj, oseltamiviri – por jo edhe zanamiviri (në përjashtim <strong>të</strong> dy shteteve)<br />

– ësh<strong>të</strong> i licencuar gjithashtu për profilaksi kur përdoret brenda 48 orësh nga<br />

ekspozimi në influencë dhe kur qarkullon influenca në komunitet; ai ësh<strong>të</strong> i licencuar<br />

po ashtu për përdorim në rrethana <strong>të</strong> veçanta (p.sh. kur vaksinimi nuk<br />

mbulon sojin infektues) për <strong>të</strong> parandaluar epideminë potenciale <strong>të</strong> influencës.<br />

Oseltamiviri dhe zanamiviri duket se kanë efikasitet <strong>të</strong> përafërt, mirëpo, ata ndryshojnë<br />

për nga mënyra e marrjes dhe durueshmëria. Zanamiviri <strong>me</strong>rret <strong>me</strong> inhalacion<br />

dhe tolerohet mirë; mirëpo, fëmijët, veçanërisht ata nën 8 vjet moshë,<br />

zakonisht nuk janë në gjendje që ta përdorin si duhet sistemin inhalues, dhe<br />

gjithashtu edhe njerëzit më <strong>të</strong> moshuar mund <strong>të</strong> kenë vështirësi gja<strong>të</strong> përdorimit<br />

(Diggory 2001). Oseltamiviri <strong>me</strong>rret në formë <strong>të</strong> pilulave, mirëpo te disa pacien<strong>të</strong><br />

mund <strong>të</strong> shkaktojë nauze dhe vjellje.<br />

Inhibitorët e kanalit jonik M2<br />

Amantadina dhe rimantadina janë adamantane-amina si<strong>me</strong>trike treciklike. Në<br />

vitin 1960 ësh<strong>të</strong> zbuluar se ato inhibojnë sojet e influencës (Stephenson 2001).<br />

Ato janë aktive ve<strong>të</strong>m kundër virusit <strong>të</strong> influencës A (influenca B nuk posedon<br />

proteina M2), kanë më tepër efekte anësore sesa inhibitorët e neuraminidazës,<br />

dhe mund <strong>të</strong> selektojnë viruset e trans<strong>me</strong>tueshëm e rezisten<strong>të</strong> në barna.<br />

Inhibitorët M2 bllokojnë një kanal jonik që formohet prej proteinës M2 e cila<br />

përshkon <strong>me</strong>mbranën virale (Hay 1985, Sugrue 1991) dhe ësh<strong>të</strong> i nevojshëm<br />

për zhveshjen e virusit (për më tepër detaje, shih kapitullin për barnat). Që <strong>të</strong><br />

dy barnat janë efektive nëse trajtimi fillon brenda 24 orëve prej fillimit <strong>të</strong> sëmundjes,<br />

duke reduktuar temperaturën dhe simptomat për 1-2 dite (Wingfield<br />

1969, Smorodintsev 1970, van Voris 1981).<br />

Profilaksa ditore gja<strong>të</strong> një sezone <strong>të</strong> influencës zvogëlon përqindjen e infeksionit<br />

për 50–90 % (Dawkins 1968, Dolin 1982, Clover 1986). Mirëpo, profilaksia<br />

pasekspozimit e pjesëtarëve <strong>të</strong> familjes shihet si problematike. Në një studim,<br />

rimantadina ishte joefektive në mbrojtjen e pjesëtarëve <strong>të</strong> familjes prej infeksionit<br />

<strong>të</strong> influencës A (Hayden 1989).<br />

Simptomat gastrointestinale janë efekti anësore më i rëndësishëm i amantadinës<br />

dhe rimantadinës. Përveç kësaj, amantadina ka spek<strong>të</strong>r <strong>të</strong> gjerë <strong>të</strong> toksicitetit, që<br />

mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> pjesërisht atribut e efektit antikolinergjë <strong>të</strong> barit. Gjithashtu, mund

174<br />

<strong>të</strong> paraqiten efekte <strong>të</strong> vogla anësore reversibile <strong>të</strong> SNQ-së gja<strong>të</strong> trajtimit 5-ditorë<br />

deri te një e treta e pacien<strong>të</strong>ve (van Voris 1981). Frekuencë e njëj<strong>të</strong> e efekteve<br />

anësore ësh<strong>të</strong> gjetur edhe kur bari ësh<strong>të</strong> testuar te vullnetarët e moshës rinore<br />

<strong>të</strong> shëndoshë për një periudhë prej 4-javësh. Në <strong>me</strong>sin e 44 individëve, efektet<br />

anësore (marra<strong>me</strong>ndja, nervozizmi dhe pagjumësia) janë toleruar mirë nga shumica<br />

e subjekteve, mirëpo 6 vullnetarë kanë ndërprerë marrjen e amantadinës<br />

për shkak <strong>të</strong> ankesave <strong>të</strong> për<strong>me</strong>ndura. Shuarja e efekteve anësore ësh<strong>të</strong> paraqitur<br />

te më shumë se gjysma e atyre që kanë vazhduar marrjen e amantadinës.<br />

16 vullnetarë kishin performancë më <strong>të</strong> vogël në kryerjen e detyrave, që kërkon<br />

përqendrim <strong>të</strong> vazhdueshëm (Bryson 1980). Gja<strong>të</strong> studimit <strong>të</strong> efekteve profilaktike<br />

<strong>të</strong> rimantadinës dhe amantadinës te një grup prej 450 vullnetarësh, ato ishin<br />

<strong>të</strong> krahasuesh<strong>me</strong>. Sëmundja sikur-influenca ësh<strong>të</strong> paraqitur te 14% e grupit <strong>të</strong><br />

rimantadinës dhe në 9% <strong>të</strong> grupit <strong>të</strong> amantadinës (Dolin 1982). Largimi nga<br />

studimi për shkak <strong>të</strong> efekteve anësore në SNQ ka qenë më i shpesh<strong>të</strong> në grupin e<br />

amantadinës (13%) sesa <strong>të</strong> rimantadinës (6%).<br />

Potenciali për interaksion farmakonik ësh<strong>të</strong> më i lar<strong>të</strong> për amantadinën, veçanërisht<br />

kur jepet së bashku <strong>me</strong> stimuluesit e SNQ-së. Agjen<strong>të</strong>t <strong>me</strong> vepri<strong>me</strong> antikolinergjike<br />

mund <strong>të</strong> fuqizojnë efektet e amantadinës sikur antikolinergjike. Për më<br />

shumë hollësi shih kapitullin “Barnat”.<br />

Mutacionet pikore në gjenin M çojnë në ndryshi<strong>me</strong> <strong>të</strong> aminoacideve në rajonin<br />

trans<strong>me</strong>mbranor <strong>të</strong> proteinës M2 dhe mund <strong>të</strong> shkaktojnë rezistencë <strong>të</strong> shkallës<br />

së lar<strong>të</strong> për amantadinën. Baza gjenetike e paraqitjes së rezistencës duket se ësh<strong>të</strong><br />

substituimi i ve<strong>të</strong>m një aminoacidi në pozi<strong>të</strong>n 26, 27, 30, 31 ose 34 në pjesën<br />

trans<strong>me</strong>mbranore <strong>të</strong> kanalit jonik M2 (Hay 1985). Mutan<strong>të</strong>t janë po aq virulent<br />

dhe <strong>të</strong> trans<strong>me</strong>tueshëm sa edhe ve<strong>të</strong> tipi i egër i virusit. Te një model avian, ata<br />

ishin po ashtu gjenetikisht stabilë, duke mos treguar reversion në tipin e egër pas<br />

gjash<strong>të</strong> pasazheve në zogj për një periudhë më <strong>të</strong> madhe se 20 di<strong>të</strong> (Bean 1989).<br />

Sojet e këtilla mund <strong>të</strong> zhvillohen deri te një e treta e pacien<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> trajtuar <strong>me</strong><br />

amantadinë ose rimantadinë; te individët <strong>me</strong> imunitet <strong>të</strong> çrregulluar, përqindja<br />

madje mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> edhe më e madhe (Englund 1998). Virusi i influencës A<br />

(H3N2) rezisten<strong>të</strong> në barna mund <strong>të</strong> gjendet te fëmijët e trajtuar <strong>me</strong> rimantadinë<br />

dhe te <strong>të</strong> rriturit edhe 2 di<strong>të</strong> pas fillimit <strong>të</strong> trajtimit (Hayden 1991). Disa soje<br />

<strong>H5N1</strong>, <strong>të</strong> cilat kanë shkaktuar sëmundje humane në Azinë Juglindore janë rezistente<br />

kundër amantadinës dhe rimantadinës (Peiris 2004, Le 2005), përderisa<br />

izolatet prej sojeve qarkulluese në Indonezi dhe, në kohët e fundit, në Kinë, Mongoli,<br />

Rusi, Turqi dhe Rumuni, janë sensitive në amantadinë (Hayden 2005).<br />

Në kë<strong>të</strong> kohë, adamantanet gjenden në një trysni, <strong>me</strong>që ësh<strong>të</strong> zbuluar se 91% e<br />

viruseve <strong>të</strong> influencës A H3N2, <strong>të</strong> izoluar prej pacien<strong>të</strong>ve në SHBA gja<strong>të</strong> sezonit<br />

aktual <strong>të</strong> influencës, përmbanin një ndryshim aminoacidik në pozi<strong>të</strong>n 31 <strong>të</strong> proteinës<br />

M2, që shkakton rezistencë ndaj amantadinës dhe rimantadinës. Në bazë<br />

<strong>të</strong> këtyre rezultateve, CDC ka rekomanduar që as amantadina e as rimantadina<br />

<strong>të</strong> mos përdoren për trajtim ose profilaks <strong>të</strong> influencës A në SHBA për sezonin<br />

e mbetur <strong>të</strong> influencës 2005-06 (CDC 2006). Disa autorë kanë sugjeruar që<br />

përdorimi i amantadinës dhe rimantadinës gjeneralish<strong>të</strong> <strong>të</strong> mos mbështetet (Jefferson<br />

2006).

Indikacionet për përdorimin e inhibitorëve M2<br />

175<br />

Studi<strong>me</strong>t krahasimtare tregojnë që rimantadina tolerohet më mirë sesa amantadina<br />

në doza <strong>të</strong> njëjta (Stephenson 2001). Përparësia e amantadinës ësh<strong>të</strong> ajo<br />

se ësh<strong>të</strong> e lirë, 0.50 €/di<strong>të</strong> në disa shtete <strong>të</strong> Evropës, krahasuar <strong>me</strong> 5 €/di<strong>të</strong> për<br />

rimantadinën dhe 7 €/di<strong>të</strong> për oseltamivirin.<br />

Mjekimi i influencës humane “klasike”<br />

Në rastet e pakomplikuara, për shumicën e pacien<strong>të</strong>ve adoleshen<strong>të</strong> dhe <strong>të</strong> rriturit<br />

e moshës së re, trajtimi i zgjedhjes së parë ësh<strong>të</strong> pushimi në shtrat dhe hidratimi<br />

adekuat. Nëse nevojitet, mund <strong>të</strong> konsiderohet trajtimi <strong>me</strong> acid acetil-salicilik<br />

(0.6–0.9 g çdo 3–4 orë) – kokëdhembja, temperatura dhe mialgjia leh<strong>të</strong>sohen zakonisht<br />

brenda orësh. Mirëpo, salicilatet nuk duhet <strong>të</strong> përdoren te fëmijët 18 vjet<br />

e më <strong>të</strong> vegjël për shkak <strong>të</strong> rrezikut nga sindroma Reye. Në këto raste, alternativa<br />

<strong>të</strong> zakonsh<strong>me</strong> janë acetaminofeni ose ibuprofeni.<br />

Obstruksioni nazal mund <strong>të</strong> trajtohet <strong>me</strong> sprej ose pika, dhe kolla <strong>me</strong> vaporizim<br />

uji. Supresan<strong>të</strong>t e kollës nevojiten për një pakicë pacien<strong>të</strong>sh. Pasi <strong>të</strong> qe<strong>të</strong>sohet<br />

temperatura, ësh<strong>të</strong> i rëndësishëm kthimi në mënyrë graduale ndaj aktiviteteve<br />

<strong>të</strong> zakonsh<strong>me</strong>. Kjo vlen sidomos për pacien<strong>të</strong>t që kanë pasur formë <strong>të</strong> rëndë <strong>të</strong><br />

sëmundjes.<br />

Trajtimi <strong>me</strong> antibiotik duhet <strong>të</strong> ruhet për trajtimin e pneumonisë sekondare bakteriale.<br />

Në rastin ideal, zgjedhja e barit do <strong>të</strong> bëhej sipas rezultateve <strong>të</strong> ngjyrosjes<br />

Gram dhe kulturës së mostrës respiratore. Mirëpo, në praktikën ditore, përherë<br />

nuk mund <strong>të</strong> determinohet etiologjia, prandaj dhe trajtimi ësh<strong>të</strong> empirik, <strong>me</strong><br />

përdorimin e barnave antibakterialë efektivë kundër patogjeneve më <strong>të</strong> përhapura<br />

në rrethanat ekzistuese (më <strong>të</strong> rëndësish<strong>me</strong>t S. pneumoniae, S. aureus dhe H.<br />

influenzae).<br />

Në rastet më <strong>të</strong> rënda, trajtimi mbështe<strong>të</strong>s përfshin kontrollin e lëngjeve dhe <strong>të</strong><br />

elektroliteve, dhe në fund, oksigjenin suple<strong>me</strong>ntues, intubacionin dhe ventilacionin<br />

asistues.<br />

Për informacion më <strong>të</strong> hollësishëm lidhur <strong>me</strong> <strong>me</strong>naxhimin e influencës humane<br />

<strong>H5N1</strong>, shih më posh<strong>të</strong>.<br />

Mjekimi <strong>me</strong> antiviralë<br />

Oseltamiviri indikohet për trajtimin e sëmundjes së pakomplikuar akute <strong>të</strong> infeksionit<br />

<strong>të</strong> influencës te pacien<strong>të</strong>t e moshës 1 vjet e më <strong>të</strong> moshuar, <strong>të</strong> cilët nuk kanë<br />

qenë simptomatikë për më tepër se 2 di<strong>të</strong>. Kohëzgjatja e rekomanduar e trajtimit<br />

<strong>me</strong> oseltamivir ësh<strong>të</strong> 5 di<strong>të</strong> (mirëpo mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më e gja<strong>të</strong> te infeksionet e rënda<br />

<strong>H5N1</strong>). Gjithashtu kursi 7-ditor i oseltamivirit indikohet për profilaksën e influencës<br />

te grupi i njëj<strong>të</strong> i moshave (BE: ≥ 13 vjet).<br />

Zanamiviri indikohet për mjekimin e sëmundjes së pakomplikuar akute <strong>të</strong> infeksionit<br />

<strong>të</strong> influencës te pacien<strong>të</strong>t e moshës 7 vjeç dhe më <strong>të</strong> vje<strong>të</strong>r dhe <strong>të</strong> cilët

176<br />

kanë qenë simptomatikë për jo më shumë se 2 di<strong>të</strong>. Me përjashtim <strong>të</strong> dy shteteve,<br />

zanamiviri nuk ësh<strong>të</strong> licencuar për përdorim profilaktik. Kohëzgjatja e trajtimit<br />

zakonisht ësh<strong>të</strong> 5 di<strong>të</strong>.<br />

Rimantadina dhe amantadina janë joefektive kundër virusit <strong>të</strong> influencës B,<br />

prandaj dhe indikohen ve<strong>të</strong>m për profilaks dhe trajtim <strong>të</strong> sëmundjes së shkaktuar<br />

nga virusi i influencës. Për <strong>të</strong> reduktuar lajmërimin e viruseve rezistente në barnat<br />

antiviralë, trajtimi <strong>me</strong> amantadine ose rimantadine duhet <strong>të</strong> ndërpritet <strong>me</strong>njëherë<br />

pasi <strong>të</strong> lejohet nga shenjat klinike, zakonisht pas 3 – 5 di<strong>të</strong>sh <strong>të</strong> trajtimit<br />

ose brenda 24-48 orësh pas shuarjes së shenjave dhe simptomave (CDC 2005).<br />

Ju lutemi për kujdes, se në SHBA, CDC ka rekomanduar që as amantadine e as<br />

rimantadine <strong>të</strong> mos përdoren për trajtim ose profilaksi <strong>të</strong> influencës A në Shtetet<br />

e Bashkuara për sezonin e mbetur <strong>të</strong> influencës 2005-06 (CDC 2006).<br />

Profilaksia antivirale<br />

Një numër studi<strong>me</strong>sh kanë treguar se inhibitorët e neuraminidazës janë efektivë në preventivën<br />

e influencës klinike te <strong>të</strong> rriturit e shëndoshë <strong>të</strong> ekspozuar ndaj kontakteve <strong>të</strong><br />

afërta (Hayden 2000, Welliver 2001, Hayden 2004). Ata gjithashtu janë përdorur për<br />

profilaksi sezonale (Monto 1999, Hayden 1999). Në <strong>të</strong> gjitha këto studi<strong>me</strong>, inhibitorët<br />

e neuraminidazës janë efektivë deri 70 – 90% <strong>të</strong> rasteve në preventivën e sëmundjes<br />

klinike <strong>të</strong> shkaktuar nga infeksioni i influencës A dhe B. Me përjashtim <strong>të</strong> dy shteteve,<br />

oseltamiviri ësh<strong>të</strong> i vetmi inhibitor i neuraminidazës aktualisht i aprovuar për përdorim<br />

profilaktik. Adamantanet mund <strong>të</strong> konsiderohen për profilaksi ndaj sojit qarkullues <strong>të</strong><br />

influencës A.<br />

Kostoja, komplianca dhe efektet anësore potenciale duhet ë konsiderohen kur vendoset<br />

për kohën dhe kohëzgjatjen e profilaksës antivirale kundër infeksionit <strong>të</strong> influencës.<br />

Që <strong>të</strong> je<strong>të</strong> efektive si profilaksi sezonale, barnat duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren përgja<strong>të</strong> <strong>të</strong>rë periudhës<br />

së shpërthimit epidemik në komunitet, gjeneralish<strong>të</strong> për më tepër se 6 javë. Kjo qasje<br />

ndoshta mund <strong>të</strong> mos je<strong>të</strong> kostoefektive, veçanërisht kur krahasohet <strong>me</strong> vaksinimin<br />

vjetor (Patriarca 1989).<br />

Në situa<strong>të</strong>n pandemike, madje mund <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> edhe më pak mundësi për profilaks nëse<br />

soji pandemik i ardhshëm do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> rezisten<strong>të</strong> ndaj inhibitorëve M2 (si ishte rasti <strong>me</strong><br />

serotipin e veçan<strong>të</strong> <strong>të</strong> sojit qarkullues <strong>H5N1</strong> në Azinë Juglindore në vitin 2004 dhe<br />

2005), dhe nëse vazhdohet që inhibitorët e neuraminidazës <strong>të</strong> janë <strong>me</strong> furnizi<strong>me</strong> <strong>të</strong><br />

pamjaftuesh<strong>me</strong>. Nëse kjo ngjan, shumica e barnave në dispozicion sigurisht se do <strong>të</strong><br />

rezervoheshin për trajtim dhe profilaksia mund <strong>të</strong> kufizohet për grupet synuese <strong>me</strong><br />

rrezik <strong>të</strong> rritur nga ekspozimi (personeli shënde<strong>të</strong>sor, dhe <strong>të</strong> tjerët).<br />

Te influenca sezonale, profilaksia duhet <strong>të</strong> konsiderohet për situatat vijuese (adaptuar<br />

prej CDC 2005):<br />

• Personat në rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> <strong>të</strong> cilët janë vaksinuar pasi <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> filluar aktiviteti i<br />

influencës<br />

Kur ësh<strong>të</strong> administruar vaksina e influencës përderisa viruset e influencës janë<br />

në qarkullim, duhet <strong>të</strong> konsiderohet kemoprofilaksia për 2 javë për personat <strong>me</strong><br />

rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>. Fëmijët e moshës < 9 vjet, që marrin vaksinë <strong>të</strong> influencës për herë<br />

<strong>të</strong> parë, mund <strong>të</strong> kenë nevojë për 6 javë profilaks (p.sh., profilaksa për 4 javë pas<br />

dozës së parë <strong>të</strong> vaksinës dhe 2 javë <strong>të</strong> tjera <strong>të</strong> profilaksës pas dozës së dy<strong>të</strong>).

177<br />

• Personat kujdestarë për ata që janë në rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong><br />

Personeli i kujdesit shënde<strong>të</strong>sor, nëse infektohet <strong>me</strong> virus <strong>të</strong> influencës, mund<br />

ta përhapë sëmundjen. Gja<strong>të</strong> kulmit <strong>të</strong> aktivitetit <strong>të</strong> influencës, profilaksia <strong>me</strong><br />

barna antivirale mund <strong>të</strong> konsiderohet për personat e pavaksinuar <strong>të</strong> cilët kanë<br />

kontakte <strong>të</strong> shpeshta <strong>me</strong> personat <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>. Ndër personat <strong>me</strong> kontakte<br />

<strong>të</strong> shpeshta përfshihen <strong>të</strong> punësuarit në spitale, klinika dhe sh<strong>të</strong>pi <strong>të</strong> kujdesit<br />

kohë-gja<strong>të</strong>, familjarët, motrat <strong>me</strong>dicinale patronuese dhe punëtorët vullnetarë.<br />

Nëse epidemia shkaktohet nga varianti i sojit <strong>të</strong> influencës, që nuk mund <strong>të</strong><br />

kontrollohet prej vaksinës, a<strong>të</strong>herë duhet <strong>të</strong> konsiderohet kemoprofilaksa për <strong>të</strong><br />

gjithë personat, pa marrë parasysh statusin e tyre <strong>të</strong> vaksinimit.<br />

• Personat që kanë imunitet <strong>të</strong> çrregulluar<br />

Kemoprofilaksa mund <strong>të</strong> konsiderohet për personat <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> për <strong>të</strong> cilët<br />

pritet që <strong>të</strong> kanë përgjigje joadekuate antitrupash në vaksinën e influencës. Kjo<br />

kategori përfshinë personat e infektuar <strong>me</strong> HIV, kryesisht ata <strong>me</strong> sëmundjen<br />

HIV <strong>të</strong> progreduar.<br />

• Personat e tjerë<br />

Kemoprofilaksa përgja<strong>të</strong> <strong>të</strong>rë sezonit <strong>të</strong> influencës ose gja<strong>të</strong> kulmit <strong>të</strong> aktivitetit <strong>të</strong><br />

influencës mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e përshtatsh<strong>me</strong> për personat në rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> <strong>të</strong> cilët nuk<br />

duhet <strong>të</strong> vaksinohen.<br />

• Personeli i institucioneve që strehon personat <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong><br />

Ekziston një varg i dëshmive që profilaksa <strong>të</strong>r institucionale në sh<strong>të</strong>pi<strong>të</strong> e<br />

kujdesit, e dhënë <strong>me</strong>njëherë pasi <strong>të</strong> je<strong>të</strong> hetuar aktiviteti i influencës, mund <strong>të</strong><br />

je<strong>të</strong> masë shtesë për strategjinë e kontrollimit <strong>të</strong> shpërthimit infra-institucional<br />

(Peters 2001, Bowles 2002, Monto 2004). Prandaj, kur paraqitet shpërthimi<br />

i konfirmuar ose i dyshuar i influencës, kemoprofilaksa duhet <strong>të</strong> fillojë sa më<br />

shpejt që <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e mundur, <strong>të</strong> administrohet për <strong>të</strong> gjithë reziden<strong>të</strong>t në mënyrë <strong>të</strong><br />

vazhduesh<strong>me</strong> për 2 javë, pavarësisht prej asaj se a kanë marrë ata vaksinë <strong>të</strong> influencës<br />

gja<strong>të</strong> rastit <strong>të</strong> mëhershëm. Nëse mbikëqyrja tregon se vazhdon <strong>të</strong> paraqiten<br />

raste <strong>të</strong> reja, kemoprofilaksa duhet <strong>të</strong> vazhdojë deri afërsisht pas 1 jave pas përfundimit<br />

<strong>të</strong> epidemisë. Doza për çdo rezident duhet <strong>të</strong> caktohet individualisht.<br />

Gjithashtu, kemoprofilaksa duhet t’u ofrohet stafit <strong>të</strong> pavaksinuar, i cili kujdeset<br />

për personat në rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>. Profilaksia duhet <strong>të</strong> konsiderohet për <strong>të</strong> gjithë <strong>të</strong><br />

punësuarit, pavarësisht prej statusit <strong>të</strong> tyre vaksinues, nëse shpërthimi epidemik<br />

ësh<strong>të</strong> shkaktuar nga soji i influencës që nuk përputhet mirë <strong>me</strong> vaksinën.<br />

Situatat speciale<br />

Fëmijët<br />

Oseltamiviri: fëmijët e moshës 1 deri 12 vjet bëjnë pastrimin e <strong>me</strong>tabolitit aktiv<br />

oseltamivir-karboksila<strong>të</strong> <strong>me</strong> përqindje më <strong>të</strong> madhe sesa fëmijët e moshave <strong>të</strong><br />

tjera dhe <strong>të</strong> rriturit, që rezulton <strong>me</strong> ekspozim më <strong>të</strong> ulët. Rritja e dozës në 2 mg/<br />

kg dyherë në di<strong>të</strong>, rezulton <strong>me</strong> ekspozim <strong>të</strong> njëj<strong>të</strong> ndaj barit krahasuar <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong><br />

dozës standarde për <strong>të</strong> rriturit prej 1 mg/kg dyherë në di<strong>të</strong> (Oo 2001). Fëmijët e<br />

moshës së paku 1 vjeçe mund ta <strong>me</strong>tabolizojnë dhe ekskretojnë në mënyrë efikase

178<br />

oseltamivirin (Oo 2003), mirëpo te fëmijët më <strong>të</strong> rinj, përdorimi i oseltamivirit<br />

ësh<strong>të</strong> i kontraindikueshëm (FDA 2005).<br />

Zanamiviri: në BE, zanamiviri ësh<strong>të</strong> i licencuar për përdorim te fëmijët e moshës<br />

prej 12 vjet e më <strong>të</strong> rritur (SHBA: 7 vjet).<br />

Amantadina, rimantadina: për shkak <strong>të</strong> efikasitetit më <strong>të</strong> ulët dhe rrezikut për<br />

zhvillimin e efekteve anësore gastrointestinale dhe SNQ-së, autorët nuk rekomandojnë<br />

administrimin e amantadinës dhe rimantadinës për fëmijë.<br />

Funksioni i dëmtuar renal<br />

Oseltamiviri: te <strong>të</strong> shëndoshët, koha e përgjysmimit <strong>të</strong> eliminimit nga plazma terminale<br />

ësh<strong>të</strong> 1.8 h. Te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> funksion <strong>të</strong> dëmtuar renal, klirensi i <strong>me</strong>taboliteve<br />

pakësohet linearisht <strong>me</strong> klirensin e kreatininës, dhe <strong>me</strong>satarisht ësh<strong>të</strong> 23 h<br />

pas administrimit te individët <strong>me</strong> klirens <strong>të</strong> kreatininës < 30 ml/min (Doucette<br />

2001). Reduktimi i dozës në 75 mg njëherë në di<strong>të</strong> rekomandohet për pacien<strong>të</strong>t<br />

<strong>me</strong> klirens <strong>të</strong> kreatininës < 30 ml/min (1.8 l/h) (He 1999); për profilaksi rekomandohet<br />

doza prej 75 mg çdo <strong>të</strong> dy<strong>të</strong>n di<strong>të</strong>. Nuk ekziston asnjë rekomandim i<br />

dozës për trajtim ose profilaksi për pacien<strong>të</strong>t që janë në kurim dialize renale.<br />

Zanamiviri: prodhuesi deklaron që nuk nevojitet përshtatja e dozës gja<strong>të</strong> kursit<br />

5-ditor <strong>të</strong> trajtimit <strong>të</strong> pacien<strong>të</strong>ve <strong>me</strong> funksion renal <strong>të</strong> dëmtuar leh<strong>të</strong> deri <strong>të</strong> moderuar<br />

ose <strong>të</strong> dëmtuar rëndë (Relenza).<br />

Rimantadine: insuficienca renale rezulton <strong>me</strong> përqendrim <strong>të</strong> rritur plazmatik <strong>të</strong><br />

<strong>me</strong>taboliteve <strong>të</strong> rimantadinës. Hemodializa nuk bën largimin e rimantadinës.<br />

Rekomandohet reduktimi në 100 mg/di<strong>të</strong> për pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> klirens <strong>të</strong> kreatininës<br />

< 10 ml/min. Nuk kërkohen dozat suple<strong>me</strong>nte për di<strong>të</strong>n e dializës (Capparelli<br />

1988). Te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> insuficiencë më pak <strong>të</strong> theksuar renale, dhe te personat e<br />

moshuar, rimantadina duhet <strong>të</strong> monitorohet për efektet anësore.<br />

Amantadina: rekomandohet reduktimi i dozës për individët > 60 vjet dhe <strong>me</strong><br />

klirens kreatinine < 40 ml/min. Udhëzi<strong>me</strong>t për dozimin e amantadinës në bazë<br />

<strong>të</strong> klirensit <strong>të</strong> kreatininës gjenden në fle<strong>të</strong>n përcjellëse (inserti) <strong>të</strong> paketimit. Pacien<strong>të</strong>t<br />

duhet <strong>të</strong> observohen <strong>me</strong> kujdes për reaksionet anësore. Kur ato paraqiten,<br />

a<strong>të</strong>herë duhet <strong>të</strong> konsiderohet reduktimi i mëtejshëm i dozës ose ndërprerja e<br />

barit. Amantadina nuk largohet gja<strong>të</strong> hemodializës<br />

Funksioni i dëmtuar hepatik<br />

Oseltamiviri: <strong>me</strong>tabolizmi i oseltamivirit nuk ësh<strong>të</strong> i dëmtuar te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong><br />

insuficiencë <strong>të</strong> moderuar <strong>të</strong> mëlçisë, dhe nuk kërkohet përshtatja e dozës te këta<br />

pacien<strong>të</strong> (Snell 2005).<br />

Zanamiviri: nuk ësh<strong>të</strong> studiuar te personat <strong>me</strong> funksion hepatik <strong>të</strong> çrregulluar.<br />

Rimantadina: për personat <strong>me</strong> insuficiencë <strong>të</strong> rëndë hepatike, rekomandohet<br />

reduktimi i rimantadinës.<br />

Amantadina: reaksionet anësore <strong>të</strong> amantadinës janë hetuar shumë rrallë në <strong>me</strong>sin<br />

e pacien<strong>të</strong>ve <strong>me</strong> sëmundje <strong>të</strong> mëlçisë.

Çrregulli<strong>me</strong>t konvulsive<br />

179<br />

Konvulsionet (ose aktivitetet sikur-konvulsione) janë raportuar rrallëherë nga<br />

observi<strong>me</strong>t e pacien<strong>të</strong>ve <strong>me</strong> histori <strong>të</strong> konvulsioneve, <strong>të</strong> cilët nuk <strong>me</strong>rrnin <strong>me</strong>dikacionin<br />

e tyre antikonvulsiv përderisa kuroheshin <strong>me</strong> amantadinë dhe rimantadinë.<br />

Shtatzënia<br />

Të gjitha barnat e për<strong>me</strong>ndur më lart, gja<strong>të</strong> shtatzënisë duhet <strong>të</strong> përdoren ve<strong>të</strong>m<br />

nëse potenciali i dobisë arsyeton potencialin e rrezikimit <strong>të</strong> fetusit (Pregnancy<br />

Category C).<br />

Mjekimi i influencës humane <strong>H5N1</strong><br />

Përvoja në trajtimin e sëmundjes <strong>H5N1</strong> te njeriu ësh<strong>të</strong> e kufizuar – deri <strong>me</strong> 8<br />

mars 2006, në OBSH janë raportuar 175 raste <strong>të</strong> konfirmuara (WHO 2006),<br />

dhe raportet e botuara klinike deri më tani përfshijnë ve<strong>të</strong>m pak pacien<strong>të</strong> (Yuen<br />

1998, Chan 2002, Hien 2004, Chotpitayasunondh 2005, WHO 2005, de Jong<br />

2005).<br />

Bazuar në <strong>të</strong> dhënat ekzistuese, trajtimi i sëmundjes së influencës së shkaktuar<br />

nga soji qarkullues <strong>H5N1</strong> mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> paksa i ndryshuar prej trajtimit <strong>të</strong> influencës<br />

“klasike” (WHO 2006b). Mirëpo, duhet për <strong>të</strong> shënuar se, rekomandi<strong>me</strong>t<br />

aktuale janë preliminare dhe shumë ka <strong>të</strong> ngjarë që ato <strong>të</strong> ndryshojnë <strong>me</strong> grumbullimin<br />

e <strong>të</strong> dhënave <strong>të</strong> mëtejsh<strong>me</strong>:<br />

• Pacien<strong>të</strong>t dyshues në influencë <strong>H5N1</strong> duhet <strong>të</strong> marrin <strong>me</strong>njëherë<br />

inhibitor <strong>të</strong> neuraminidazës përderisa priten rezultatet laboratorike<br />

(WHO 2005).<br />

• Oseltamiviri (Tamiflu®) për kohën e tash<strong>me</strong> vlen si bari i zgjedhjes së<br />

parë.<br />

• Te sëmundja e rëndë konsiderohet rritja e dozës së oseltamivirit (150 mg<br />

dyherë në di<strong>të</strong> te <strong>të</strong> rriturit) dhe vazhdimi i trajtimit për periudhë më <strong>të</strong><br />

gja<strong>të</strong> (7–10 di<strong>të</strong> ose më gja<strong>të</strong>) (WHO 2005, WHO 2006b).<br />

• Rezistenca mund <strong>të</strong> paraqitet dhe t’i paraprijë keqësimit klinik (de Jong<br />

2005).<br />

• Trajtimi <strong>me</strong> oseltamivir mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> <strong>me</strong> efekte <strong>të</strong> dobish<strong>me</strong> madje nëse<br />

fillohet edhe 8 di<strong>të</strong> pas paraqitjes së simptomave, nëse gjenden dëshmi<br />

për praninë e replikimit viral (WHO 2005, de Jong 2005).<br />

Kortikosteroidet janë përdorur shpeshherë, <strong>me</strong> rezultate kundërthënëse. Në një<br />

seri, 6 prej 7 pacien<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> cilët janë trajtuar <strong>me</strong> kortikosteroide, kanë vdekur<br />

(Hien 2004). Janë përdorur ribavirina, interferoni alfa dhe barnat e tjerë imunomodulatorë,<br />

mirëpo pa rezultate <strong>të</strong> bindsh<strong>me</strong>.<br />

Në rastet e rënda, pas pak di<strong>të</strong>sh nga pranimi në spital, mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e nevojsh<strong>me</strong><br />

mbështetja ventilatore dhe kujdesi intensiv (Hien 2004, Chotpitayasunondh<br />

2005).

180<br />

Profilaksia e transmisionit<br />

Pasi <strong>të</strong> ësh<strong>të</strong> hedhur dyshimi për infeksion <strong>H5N1</strong>, <strong>me</strong>njëherë duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren<br />

masat e sigurisë për <strong>të</strong> minimalizuar përhapjen nozokomiale. Nëse konfirmohet<br />

diagnoza, duhet <strong>të</strong> identifikohen kontaktuesit e mundshëm <strong>të</strong> rastit indeks,<br />

për <strong>të</strong> facilituar intervenimin e hershëm <strong>me</strong> terapi antivirale, në mënyrë që <strong>të</strong><br />

reduktohet morbiditeti dhe mortaliteti dhe <strong>të</strong> kufizohet përhapja e mëtejsh<strong>me</strong> e<br />

sëmundjes (WHO 2004).<br />

Masat e përgjithsh<strong>me</strong> për kontrollin e infeksionit<br />

Masat për kontrollin e infeksionit përfshijnë zbatimin e masave <strong>të</strong> sigurisë standarde<br />

(Garner 1996) për <strong>të</strong> gjithë pacien<strong>të</strong>t që kurohen në spital. Nëse diagnoza e<br />

infeksionit <strong>të</strong> influencës <strong>H5N1</strong> konsiderohet në bazë <strong>të</strong> shenjave klinike, a<strong>të</strong>herë<br />

duhet <strong>të</strong> zbatohen masa shtesë <strong>të</strong> sigurisë, derisa <strong>të</strong> arrihet diagnoza përfundimtare.<br />

Masat speciale për kontrollin e infeksionit<br />

Virusi i influencës trans<strong>me</strong>tohet <strong>me</strong> pikla dhe nukleuse fine pikore (ajrore). Përveç<br />

kësaj, gjithashtu ësh<strong>të</strong> i mundshëm transmisioni nga kontakti direkt dhe jo-direkt.<br />

Edhe pse tani nuk ka shëni<strong>me</strong> që virusi <strong>H5N1</strong> bartet në <strong>me</strong>s <strong>të</strong> njerëzve,<br />

OBSH rekomandon masat vijuese <strong>të</strong> sigurisë (WHO 2004):<br />

• Përdorimin e maskave <strong>të</strong> efikasitetit <strong>të</strong> lar<strong>të</strong>, krahas masave <strong>të</strong> sigurisë për<br />

piklat dhe kontaktit.<br />

• Pacien<strong>të</strong>t duhet <strong>të</strong> strehohen në kthina <strong>me</strong> presion negativ.<br />

• Pacien<strong>të</strong>t duhet <strong>të</strong> izolohen në dhoma një-shtre<strong>të</strong>rshe. Nëse nuk ekzistojnë<br />

dhomat një-shtre<strong>të</strong>rshe, pacien<strong>të</strong>t kohort <strong>të</strong> vendosen ndaras në<br />

dhomat shumë-shtre<strong>të</strong>rshe ose ndarjet spitalore.<br />

• Shtre<strong>të</strong>rit e pacien<strong>të</strong>ve duhet <strong>të</strong> vendosen <strong>me</strong> largësi më tepër se 1 m <strong>me</strong>s<br />

tyre, dhe preferohet, <strong>me</strong> barriera ndarëse fizike <strong>me</strong>s tyre (p.sh. perde,<br />

ndarëse).<br />

Për <strong>të</strong> mbrojtur punëtorët e kujdesit shënde<strong>të</strong>sor (healthcare workers - HCWs)<br />

dhe personelin tje<strong>të</strong>r spitalore, duhet <strong>të</strong> respektohen rekomandi<strong>me</strong>t vijuese<br />

(WHO 2004):<br />

• HCWs duhet <strong>të</strong> mbrojnë vetveten <strong>me</strong> maska <strong>të</strong> efikasitetit <strong>të</strong> lar<strong>të</strong><br />

(respiratorët e aprovuar evropianë CE, ose a<strong>me</strong>rikanë US NIOSH <strong>me</strong><br />

certifika<strong>të</strong> N-95), mantel, mbroj<strong>të</strong>s fytyre ose syze dhe dorëza. Kohët e<br />

fundit ësh<strong>të</strong> sqaruar përdorimi i maskave nga punëtorët e kujdesit shënde<strong>të</strong>sorë<br />

gja<strong>të</strong> kushteve pandemike (WHO 2005b). Maska kirurgjike<br />

kur përdoret në mënyrë konsistente mund <strong>të</strong> reduktojë rrezikun për<br />

infektim, mirëpo jo në vlera signifikante (Loeb 2004).<br />

• Kufizimi i numrit <strong>të</strong> HCWs <strong>të</strong> cilët kontaktojnë direkt <strong>me</strong> pacientin/<strong>të</strong>t;<br />

këta HCWs nuk duhet <strong>të</strong> kujdesen për pacien<strong>të</strong>t e tjerë.<br />

• Gjithashtu duhet <strong>të</strong> limitohet numri i <strong>të</strong> punësuarve <strong>të</strong> tjerë <strong>të</strong> spitalit

181<br />

(p.sh., pastruesit, personeli i laboratorit) që kanë qasje në hapësirat ku<br />

gjenden këta pacien<strong>të</strong>.<br />

• Të gjithë HCWs e caktuar duhet <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> ushtruar mirë për masat e<br />

sigurisë për kontrollin e infeksionit. Të kufizohet numri i vizitorëve dhe<br />

ata <strong>të</strong> pajisen <strong>me</strong> pajisje <strong>të</strong> përshtatsh<strong>me</strong> për mbrojtjen e personelit dhe<br />

<strong>të</strong> udhëzohen për përdorim <strong>të</strong> drej<strong>të</strong>.<br />

• Kërkoni nga HCWs <strong>me</strong> kontaktim direkt, që <strong>të</strong> monitorojnë temperaturën<br />

e vet trupore dy-herë në di<strong>të</strong> dhe <strong>të</strong> raportojnë çdo zhvillim<br />

afebril te autoritetet spitalore. HCWs <strong>të</strong> cilët kanë temperaturë > 38ºC,<br />

dhe <strong>të</strong> cilët kanë pasur kontakt direkt <strong>me</strong> pacientin, duhet <strong>të</strong> mjekohen<br />

<strong>me</strong>njëherë.<br />

• Ofrimi i profilaksës pasekspozuese (për shembull, oseltamiviri 75 mg në<br />

di<strong>të</strong>, moralisht, 7 di<strong>të</strong>) për çdo HCW që mund <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> pasur kontakt<br />

potencial <strong>me</strong> piklat e pacientit, kur ishte pa paji<strong>me</strong>t adekuate për mbrojtjen<br />

e personelit.<br />

• HCWs që nuk ndihen mirë nuk duhet <strong>të</strong> involvohen në kujdesin direkt<br />

<strong>të</strong> pacien<strong>të</strong>ve pasi se ata janë më <strong>të</strong> ndjeshëm dhe ka shumë gjasa që tek<br />

ata mund <strong>të</strong> zhvillohet sëmundje e rëndë, nëse i ekspozohen virusit <strong>të</strong><br />

influencën A (<strong>H5N1</strong>).<br />

• Largimi korrekt i hedhurinave duke i vendosur ato në qeska <strong>me</strong> mbyllje<br />

<strong>të</strong> sigurt <strong>me</strong> ngjitje dhe <strong>të</strong> padepërtuesh<strong>me</strong>, dhe <strong>të</strong> cilat duhet <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong><br />

shënuara qar<strong>të</strong> <strong>me</strong> shenjën “Biohazard” dhe <strong>të</strong> digjen. Veshjet dhe materialet<br />

e ripërdorsh<strong>me</strong>, që kanë mundur <strong>të</strong> jenë në kontakt <strong>me</strong> pacien<strong>të</strong>t,<br />

duhet <strong>të</strong> mblidhen veçmas dhe <strong>të</strong> dezinfektohen.<br />

Përcjellja e kontaktuesve<br />

Duhet <strong>të</strong> bëhet identifikimi i kontaktuesve dhe persona <strong>të</strong> tjerë që kanë pasur<br />

mundësi t’i ekspozohen burimit <strong>të</strong> përbashkët <strong>të</strong> infeksionit. Kontaktuesit (kontaktet)<br />

janë personat, <strong>të</strong> cilët kanë ndarë hapësira <strong>të</strong> përbashkëta (në familje,<br />

familje <strong>të</strong> gjerë, spital ose institucione <strong>të</strong> tjera qëndrimi, baraka ushtarake ose<br />

kampe rekreacioni) <strong>me</strong> personin <strong>të</strong> cilit i caktohet diagnoza e influencës A(<strong>H5N1</strong>),<br />

përderisa ky/kjo i/e fundit ishte në periudhën e përhapjes së infeksionit (p.sh.,<br />

prej 1 dite para paraqitjes së simptomave deri në 7 di<strong>të</strong> pas fillimit <strong>të</strong> simptomave,<br />

ose deri në di<strong>të</strong>n e caktuar prej autoriteteve nacionale <strong>të</strong> shëndetit publik, ose deri<br />

në da<strong>të</strong>n e dhënë në seksionin “Politika e lëshimit”) (WHO 2004).<br />

Këta persona duhet <strong>të</strong> monitorohen për 7 di<strong>të</strong> rresht nga ekspozimi i fundit ndaj<br />

pacientit <strong>të</strong> implikuar, ose burimit <strong>të</strong> përbashkët, dhe kërkohet që <strong>të</strong> kontrollojnë<br />

temperaturën e vet dyherë në di<strong>të</strong>. Nëse personi që monitorohet <strong>me</strong>rr temperaturë<br />

(> 38ºC) dhe fillon <strong>të</strong> kollitet, ose <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> pengesa në frymëmarrje, ai ose ajo<br />

duhet <strong>të</strong> mjekohet <strong>me</strong>njëherë (WHO 2004).<br />

Politika e lëshimit<br />

OBSH-ja rekomandon që masat e sigurisë për kontrollin e infeksionit për pacien<strong>të</strong>t<br />

e rritur mbesin në fuqi për 7 di<strong>të</strong> pas <strong>të</strong>rheqjes së temperaturës. Studi<strong>me</strong>t

182<br />

e influencës së mëhersh<strong>me</strong> humane kanë treguar se fëmijët më <strong>të</strong> rinj se 12 vjet<br />

mund <strong>të</strong> hedhin jash<strong>të</strong> viruse për 21 di<strong>të</strong> pas fillimit <strong>të</strong> sëmundjes. Prandaj, masat<br />

për kontrollin e infeksionit për fëmijët, në rastin ideal, duhet <strong>të</strong> mbesin për kë<strong>të</strong><br />

periudhë kohore (WHO 2004).<br />

Atje ku kjo nuk ësh<strong>të</strong> e mundsh<strong>me</strong> (për shkak <strong>të</strong> mungesës së resurseve lokale),<br />

familja duhet <strong>të</strong> edukohet për masat e higjienës personale dhe masat për kontrollin<br />

e infeksionit (p.sh., larja e duarve dhe përdorimi i letrës ose maskës kirurgjike<br />

i cili ende kollitet). Fëmijët nuk duhet <strong>të</strong> ndjekin mësi<strong>me</strong>t gja<strong>të</strong> kësaj periudhe<br />

(WHO 2004).<br />

Profilaksia globale pandemike<br />

Ekzistojnë disa dëshmi se izolimi dhe eliminimi i një soji <strong>të</strong> paraqitur pandemik<br />

<strong>të</strong> influencës në burimin e tij <strong>të</strong> origjinës (indekse) ësh<strong>të</strong> i mundshëm <strong>me</strong> përdorimin<br />

e kombinimit <strong>të</strong> profilaks antivirale dhe masave për izolim (veçimin) social<br />

(Ferguson 2005). Autorët kanë përdorë një model <strong>të</strong> simulimit <strong>të</strong> transmisionit <strong>të</strong><br />

influencës në Azinë Juglindore për <strong>të</strong> vlerësuar efektivitetin potencial <strong>të</strong> profilaksës<br />

së masave synuese <strong>me</strong> përdorimin e barnave antiviralë, dhe kanë parashikuar<br />

se stoku prej 3 milionë kurash <strong>të</strong> barnave antiviralë do <strong>të</strong> duhej <strong>të</strong> ishte i mjaftueshëm<br />

për eliminimin e sojit <strong>të</strong> paraqitur.<br />

OBSH-ja kohët e fundit ka filluar krijimin e një stoku ndërkombëtar <strong>të</strong> barnave<br />

antiviralë që do <strong>të</strong> bartej në rajonin e fillimit <strong>të</strong> një pandemie <strong>të</strong> influencës<br />

(WHO 20000824). Nëse pandemia nuk mund <strong>të</strong> izolohet në burimin e saj, intervenimi<br />

i shpej<strong>të</strong> së paku do <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> ngadalësonte përhapjen ndërkombëtare<br />

dhe <strong>me</strong> kë<strong>të</strong> <strong>të</strong> fitohej në kohë. Që <strong>të</strong> mund <strong>të</strong> punoj kjo strategji, duhet <strong>të</strong> bëhet<br />

plo<strong>të</strong>simi i një numri <strong>të</strong> kritereve kyçe për arritjen e gjasave <strong>të</strong> larta për sukses<br />

(Ferguson 2005):<br />

1. Identifikimi i shpej<strong>të</strong> i klasterit origjinal <strong>të</strong> rastit,<br />

2. Detektimi i shpej<strong>të</strong> dhe sensitiv i grupeve synuese si dhe fillimi i trajtimit<br />

<strong>të</strong> tyre <strong>me</strong> barna, preferohet brenda 48 orëve prej paraqitjes së rastit,<br />

3. Kryerja efektive e trajtimit <strong>të</strong> pjesës më <strong>të</strong> madhe <strong>të</strong> populla<strong>të</strong>s së synuar,<br />

preferohet > 90 %,<br />

4. Stoqe <strong>të</strong> mjaftuesh<strong>me</strong> <strong>të</strong> barnave, preferohet për 3 milionë ose më tepër<br />

kura <strong>të</strong> oseltamivirit (aktualisht OBSH-ja disponon <strong>me</strong> kë<strong>të</strong> stok).<br />

5. Bashkëpunimi i populla<strong>të</strong>s <strong>me</strong> strategjinë e izolimit dhe, në veçanti, për<br />

çdo masë <strong>të</strong> marrë për izolim social,<br />

6. Bashkëpunimi internacional në zhvillimin e politikave, mbikëqyrjen epidemike<br />

dhe zbatimin e strategjisë së kontrollit<br />

Duhet <strong>të</strong> shënohet se, ideja për ndaljen e pandemisë në burim <strong>të</strong> saj ose për<br />

vonimin e përhapjes së saj ndërkombëtare, ësh<strong>të</strong> atraktive, mirëpo aktualisht si<br />

hipotezë e patestuar. Deri në kohën e tash<strong>me</strong>, nuk ësh<strong>të</strong> bërë asnjë përpjekje që

183<br />

t’i ndryshohet rrjedhja natyrore e pandemisë pasi <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> filluar ajo në populla<strong>të</strong>n<br />

njerëzore. Vepri<strong>me</strong>t logjistike <strong>të</strong> nevojsh<strong>me</strong> për shpërndarjen e barnave për<br />

popullata <strong>të</strong> mëdha janë <strong>të</strong> konsideruesh<strong>me</strong>. Përveç kësaj, sojet e para pandemike<br />

virale nuk do <strong>të</strong> duhej <strong>të</strong> ishin shumë kontagjioze, dhe virusi do <strong>të</strong> duhej <strong>të</strong> ishte<br />

i kufizuar ve<strong>të</strong>m për sipërfaqe <strong>të</strong> vogël gjeografike. Ekzistojnë shumë “nëse”, dhe<br />

përfundimi ësh<strong>të</strong> <strong>të</strong>rësisht i pasigurt. Megjitha<strong>të</strong>, duke pasur parasysh pasojat<br />

potencialisht katastrofike <strong>të</strong> një pandemie <strong>të</strong> influencës, strategjia e OBSH-së<br />

për krijimin e stoqeve <strong>të</strong> barnave për intervenim <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong> dhe <strong>të</strong> hershëm, ësh<strong>të</strong><br />

një nga pjesët e shumta <strong>të</strong> vlefsh<strong>me</strong> <strong>të</strong> planifikimit për gatishmëri globale pandemike.<br />

Konkluzion<br />

Licencimi i inhibitorëve <strong>të</strong> neuraminidazës ishte një hap i rëndësishëm për kontrollin<br />

më efikas <strong>të</strong> infeksionit human <strong>të</strong> influencës. Sot, inhibitorët e neuraminidazës<br />

janë <strong>të</strong> vet<strong>me</strong>t barna efektive kundër viruseve <strong>të</strong> izoluara kohët e fundit tejet<br />

patogjene <strong>të</strong> influencës aviane. Mirëpo, raportet për sojet <strong>H5N1</strong> tejet rezistente<br />

në barna tregojnë edhe një herë për përvojën tonë që kishim <strong>me</strong> infeksionet e<br />

tjera virale, si ësh<strong>të</strong> HIV: ne kurrë nuk kemi mjaft barna për <strong>të</strong> trajtuar pacien<strong>të</strong>t<br />

tanë, dhe ne gjithmonë do <strong>të</strong> kemi nevojë për një bar më <strong>të</strong> ri dhe një më <strong>të</strong> mirë.<br />

Përpjekje <strong>të</strong> mëdha janë para nesh për <strong>të</strong> zhvilluar më tepër barna dhe ndoshta<br />

madje edhe <strong>të</strong> supervaksina që përfshijnë antigjenet e pranish<strong>me</strong> në <strong>të</strong> gjitha<br />

subtipat e virusit <strong>të</strong> influencës, <strong>të</strong> cilat nuk ndryshojnë nga viti në vit, dhe <strong>të</strong><br />

cilat mund <strong>të</strong> vendosen në dispozicion <strong>të</strong> gjithë popullsisë bo<strong>të</strong>rore (Osterholm<br />

2005). Këto përpjekje do <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> kushtuesh<strong>me</strong>, mirëpo ve<strong>të</strong>m në kuptim <strong>të</strong> <strong>të</strong><br />

hollave: asgjë nuk mund <strong>të</strong> krahasohet <strong>me</strong> humbjen e je<strong>të</strong>s, që do <strong>të</strong> je<strong>të</strong> pasojë e<br />

pandemisë së ardhsh<strong>me</strong> <strong>të</strong> influencës.<br />

Referenca<br />

1. Air GM, Laver WG. The neuraminidase of influenza virus. Proteins 1989; 6: 341-56. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=2482974<br />

2. Aoki FY, Macleod MD, Paggiaro P, et al. Early administration of oral oseltamivir increases the<br />

benefits of influenza treat<strong>me</strong>nt. J Antimicrob Chemother 2003; 51: 123-9. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12493796 – Full text at http://jac.oxfordjournals.org/cgi/content/<br />

full/51/1/123<br />

3. Bean WJ, Threlkeld SC, Webster RG. Biologic potential of amantadine-resistant influenza<br />

A virus in an avian model. J Infect Dis 1989; 159: 1050-6. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=2723453<br />

4. Bowles SK, Lee W, Simor AE, et al. Use of oseltamivir during influenza outbreaks in Ontario<br />

nursing ho<strong>me</strong>s, 1999-2000. J Am Geriatr Soc 2002; 50: 608-16. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=11982659<br />

5. Bryson YJ, Monahan C, Pollack M, Shields WD. A prospective double-blind study of side<br />

effects associated with the administration of amantadine for influenza A virus prophylaxis. J<br />

Infect Dis 1980; 141: 543-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7373087

184<br />

6. Butler D. Warti<strong>me</strong> tactic doubles power of scarce bird-flu drug. Nature 2005; 438: 6. http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16267514<br />

7. Capparelli EV, Stevens RC, Chow MS, Izard M, Wills RJ. Rimantadine pharmacokinetics in<br />

healthy subjects and patients with end-stage renal failure. Clin Pharmacol Ther 1988; 43: 536­<br />

41. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3365917<br />

8. Carr J, Ives J, Kelly L, et al. <strong>Influenza</strong> virus carrying neuraminidase with reduced sensitivity<br />

to oseltamivir carboxylate has altered properties in vitro and is compromised for infectivity<br />

and replicative ability in vivo. Antiviral Res 2002; 54: 79-88. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=12062393<br />

9. CDC 1999 – Centers for Disease Control. Neuraminidase inhibitors for treat<strong>me</strong>nt of influenza<br />

A and B infections. MMWR Recomm Rep 1999; 48: 1-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=10632443 – Full text at http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr4814a1.<br />

htm<br />

10. CDC 2005 – Centers for Disease Control. Prevention and control of influenza.<br />

Recom<strong>me</strong>ndations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP). MMWR<br />

Recomm Rep 2005; 54: 1-40. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16086456 – Full text at<br />

http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr5408a1.htm<br />

11. CDC 2006. CDC Recom<strong>me</strong>nds against the Use of Amantadine and Rimantadine for the<br />

Treat<strong>me</strong>nt or Prophylaxis of <strong>Influenza</strong> in the United States during the 2005–06 <strong>Influenza</strong><br />

Season. Available from http://www.cdc.gov/flu/han011406.htm – Accessed 13 February<br />

2006.<br />

12. Chan PK. Outbreak of avian influenza A(<strong>H5N1</strong>) virus infection in Hong Kong in 1997. Clin<br />

Infect Dis 2002; 34: Suppl 2: Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11938498 – Full text at<br />

http://www.journals.uchicago.edu/CID/journal/issues/v34nS2/010992/010992.html<br />

13. Chotpitayasunondh T, Ungchusak K, Hanshaoworakul W, et al. Human disease from influenza<br />

A (<strong>H5N1</strong>), Thailand, 2004. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2005; 11: 201-9. Full text at http://www.cdc.<br />

gov/ncidod/eid/vol11no02/04-1061.htm<br />

14. Clover RD, Crawford SA, Abell TD, Ramsey CN Jr, Glezen WP, Couch RB. Effectiveness of<br />

rimantadine prophylaxis of children within families. Am J Dis Child 1986; 140: 706-9. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3521258<br />

15. Colman PM, Varghese JN, Laver WG. Structure of the catalytic and antigenic sites in<br />

influenza virus neuraminidase. Nature 1983; 303: 41-4. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=6188957<br />

16. Cooper NJ, Sutton AJ, Abrams KR, Wailoo A, Turner D, Nicholson KG. Effectiveness of<br />

neuraminidase inhibitors in treat<strong>me</strong>nt and prevention of influenza A and B: systematic review<br />

and <strong>me</strong>ta-analyses of randomised controlled trials. BMJ 2003; 326: 1235. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12791735 – Full text at http://bmj.bmjjournals.com/cgi/content/<br />

full/326/7401/1235<br />

17. Dawkins AT Jr, Gallager LR, Togo Y, Hornick RB, Harris BA. Studies on induced influenza in<br />

man. II. Double-blind study designed to assess the prophylactic efficacy of an analogue of<br />

amantadine hydrochloride. JAMA 1968; 203: 1095-9. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=4870515<br />

18. de Jong MD, Tran TT, Truong HK, et al. Oseltamivir resistance during treat<strong>me</strong>nt of influenza<br />

A (<strong>H5N1</strong>) infection. N Engl J Med 2005; 353: 2667-72. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16371632 – Full text at http://content.nejm.org/cgi/content/full/353/25/2667<br />

19. Demicheli V, Jefferson T, Rivetti D, Deeks J. Prevention and early treat<strong>me</strong>nt of influenza<br />

in healthy adults. Vaccine 2000; 18: 957-1030. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=10590322<br />

20. Diggory P, Fernandez C, Humphrey A, Jones V, Murphy M. Comparison of elderly people´s<br />

technique in using two dry powder inhalers to deliver zanamivir: randomised controlled<br />

trial. BMJ 2001; 322: 577-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11238150 – Full text at<br />

http://bmj.bmjjournals.com/cgi/content/full/322/7286/577

185<br />

21. Dolin R, Reichman RC, Madore HP, Maynard R, Linton PN, Webber-Jones J. A controlled trial of<br />

amantadine and rimantadine in the prophylaxis of influenza A infection. N Engl J Med 1982;<br />

307: 580-4. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7050702<br />

22. Doucette KE, Aoki FY. Oseltamivir: a clinical and pharmacological perspective. Expert Opin<br />

Pharmacother 2001; 2: 1671-83. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11825310<br />

23. Englund JA, Champlin RE, Wyde PR, et al. Common e<strong>me</strong>rgence of amantadine- and<br />

rimantadine-resistant influenza A viruses in symptomatic immunocompromised adults. Clin<br />

Infect Dis 1998; 26: 1418-24. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9636873 – Full text at<br />

http://www.journals.uchicago.edu/cgi-bin/resolve?CIDv26p1418PDF<br />

24. FDA – Food & Drug Administration. FDA Approves Tamiflu for Prevention of <strong>Influenza</strong> in<br />

Children Under Age 12. Accessed on 8 January 2006 from http://www.fda.gov/bbs/topics/<br />

news/2005/NEW01285.html<br />

25. Ferguson NM, Cummings DA, Cauche<strong>me</strong>z S, et al. Strategies for containing an e<strong>me</strong>rging<br />

influenza pandemic in Southeast Asia. Nature 2005; 437: 209-14. Epub 2005 Aug 3. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16079797<br />

26. Freund B, Gravenstein S, Elliott M, Miller I. Zanamivir: a review of clinical safety. Drug Saf 1999;<br />

21: 267-81. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10514019<br />

27. Garner JS, and the Hospital Infection Control Practices Advisory Committee. Guideline for<br />

isolation precautions in hospitals. Part II. Recom<strong>me</strong>ndations for isolation precautions in<br />

hospitals. Am J Infect Control 1996; 24: 32-52. Full text at at http://www.cdc.gov/ncidod/<br />

dhqp/gl_isolation_ptII.html<br />

28. Hay AJ, Wolstenhol<strong>me</strong> AJ, Skehel JJ, Smith MH. The molecular basis of the specific<br />

anti-influenza action of amantadine. EMBO J 1985; 4: 3021-4. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=4065098 – Full text at http://www.pub<strong>me</strong>dcentral.gov/articlerender.<br />

fcgi?pub<strong>me</strong>did=4065098<br />

29. Hayden FG, Belshe RB, Clover RD, Hay AJ, Oakes MG, Soo W. E<strong>me</strong>rgence and apparent<br />

transmission of rimantadine-resistant influenza A virus in families. N Engl J Med 1989; 321:<br />

1696-702. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=2687687<br />

30. Hayden FG, Sperber SJ, Belshe RB, Clover RD, Hay AJ, Pyke S. Recovery of drug-resistant<br />

influenza A virus during therapeutic use of rimantadine. Antimicrob Agents Chemother<br />

1991; 35: 1741-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1952841 – Full text at http://www.<br />

pub<strong>me</strong>dcentral.gov/articlerender.fcgi?pub<strong>me</strong>did=1952841<br />

31. Hayden FG, Osterhaus AD, Treanor JJ, et al. Efficacy and safety of the neuraminidase inhibitor<br />

zanamivir in the treat<strong>me</strong>nt of influenzavirus infections. N Engl J Med 1997; 337: 874-80.<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9302301 – Full text at http://content.nejm.org/cgi/content/<br />

full/337/13/874<br />

32. Hayden FG, Atmar RL, Schilling M, et al. Use of the selective oral neuraminidase inhibitor<br />

oseltamivir to prevent influenza. N Engl J Med 1999; 341: 1336-43. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=10536125 – Full text http://content.nejm.org/cgi/content/full/341/18/1336<br />

33. Hayden FG, Gubareva LV, Monto AS, et al. Inhaled zanamivir for the prevention of influenza<br />

in families. Zanamivir Family Study Group. N Engl J Med 2000; 343: 1282-9. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11058672 – Full text at http://content.nejm.org/cgi/content/<br />

full/343/18/1282<br />

34. Hayden FG. Perspectives on antiviral use during pandemic influenza. Philos Trans R Soc Lond<br />

B Biol Sci 2001; 356: 1877-84. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11779387 – Full text at<br />

http://www.influenzareport.com/link.php?id=11<br />

35. Hayden FG, Belshe R, Villanueva C, et al. Manage<strong>me</strong>nt of influenza in households: a<br />

prospective, randomized comparison of oseltamivir treat<strong>me</strong>nt with or without postexposure<br />

prophylaxis. J Infect Dis 2004; 189: 440-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14745701<br />

– Full text at http://www.journals.uchicago.edu/JID/journal/issues/v189n3/31422/31422.html

186<br />

36. Hayden F, Klimov A, Tashiro M, et al. Neuraminidase inhibitor susceptibility network position<br />

state<strong>me</strong>nt: antiviral resistance in influenza A/<strong>H5N1</strong> viruses. Antivir Ther 2005; 10: 873-7.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16430192<br />

37. Hedrick JA, Barzilai A, Behre U, et al. Zanamivir for treat<strong>me</strong>nt of symptomatic influenza A and<br />

B infection in children five to twelve years of age: a randomized controlled trial. Pediatr Infect<br />

Dis J 2000; 19: 410-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10819336<br />

38. Herlocher ML, Truscon R, Elias S, et al. <strong>Influenza</strong> viruses resistant to the antiviral drug<br />

oseltamivir: transmission studies in ferrets. J Infect Dis 2004; 190: 1627-30. Epub 2004 Sep 28.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15478068 – Full text at http://aac.asm.org/cgi/<br />

content/abstract/45/4/1216<br />

39. Holsinger LJ, Nichani D, Pinto LH, Lamb RA. <strong>Influenza</strong> A virus M2 ion channel protein:<br />

a structure-function analysis. J Virol 1994; 68: 1551-63. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=7508997 – Full text at http://www.pub<strong>me</strong>dcentral.gov/articlerender.<br />

fcgi?pub<strong>me</strong>did=7508997<br />

40. Ives JA, Carr JA, Mendel DB, et al. The H274Y mutation in the influenza A/H1N1<br />

neuraminidase active site following oseltamivir phosphate treat<strong>me</strong>nt leave virus severely<br />

compromised both in vitro and in vivo. Antiviral Res 2002; 55: 307-17. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12103431<br />

41. Jefferson T, Demicheli V, Rivetti D, Jones M, Di Pietrantonj C, Rivetti A. Antivirals for influenza in<br />

healthy adults: systematic review. Lancet 2006; 367: 303-13. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16443037<br />

42. Kaiser L, Wat C, Mills T, Mahoney P, Ward P, Hayden F. Impact of oseltamivir treat<strong>me</strong>nt on<br />

influenza-related lower respiratory tract complications and hospitalizations. Arch Intern Med<br />

2003; 163: 1667-72. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12885681 – Full text at http://<br />

archinte.ama-assn.org/cgi/content/abstract/163/14/1667<br />

43. Kawai N, Ikematsu H, Iwaki N, et al. Factors influencing the effectiveness of oseltamivir and<br />

amantadine for the treat<strong>me</strong>nt of influenza: a multicenter study from Japan of the 2002-2003<br />

influenza season. Clin Infect Dis 2005; 40: 1309-16. Epub 2005 Mar 16. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15825034<br />

44. Kiso M, Mitamura K, Sakai-Tagawa Y, et al. Resistant influenza A viruses in children treated<br />

with oseltamivir: descriptive study. Lancet 2004; 364: 759-65. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15337401<br />

45. Leneva IA, Goloubeva O, Fenton RJ, Tisdale M, Webster RG. Efficacy of zanamivir against avian<br />

influenza A viruses that possess genes encoding <strong>H5N1</strong> internal proteins and are pathogenic<br />

in mammals. Antimicrob Agents Chemother 2001; 45: 1216-24. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=11257037 – Full text at<br />

46. Li KS, Guan Y, Wang J, et al. Genesis of a highly pathogenic and potentially pandemic <strong>H5N1</strong><br />

influenza virus in eastern Asia. Nature 2004; 430: 209-13. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15241415<br />

47. Le QM, Kiso M, So<strong>me</strong>ya K, et al. Avian flu: isolation of drug-resistant <strong>H5N1</strong> virus. Nature 2005;<br />

437: 1108. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16228009<br />

48. Loeb M, McGeer A, Henry B, et al. SARS among critical care nurses, Toronto. E<strong>me</strong>rg Infect Dis<br />

2004; 10: 251-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15030692 – Full text at http://www.<br />

cdc.gov/ncidod/EID/vol10no2/03-0838.htm<br />

49. Matrosovich MN, Matrosovich TY, Gray T, Roberts NA, Klenk HD. Neuraminidase is important<br />

for the initiation of influenza virus infection in human airway epithelium. J Virol 2004; 78:<br />

12665-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15507653 – Full text at http://jvi.asm.<br />

org/cgi/content/full/78/22/12665<br />

50. McKimm-Breschkin J, Trivedi T, Hampson A, et al. Neuraminidase sequence analysis and<br />

susceptibilities of influenza virus clinical isolates to zanamivir and oseltamivir. Antimicrob<br />

Agents Chemother 2003; 47: 2264-72. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12821478<br />

– Full text at http://aac.asm.org/cgi/content/abstract/47/7/2264

187<br />

51. McNicholl IR, McNicholl JJ. Neuraminidase inhibitors: zanamivir and oseltamivir. Ann<br />

Pharmacother 2001; 35: 57-70. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11197587<br />

52. Mishin VP, Hayden FG, Gubareva LV. Susceptibilities of antiviral-resistant influenza viruses to<br />

novel neuraminidase inhibitors. Antimicrob Agents Chemother 2005; 49: 4515-20. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16251290 – Full text at http://www.pub<strong>me</strong>dcentral.gov/<br />

articlerender.fcgi?tool=pub<strong>me</strong>d&pub<strong>me</strong>did=16251290<br />

53. Moscona A. Oseltamivir resistance – disabling our influenza defenses. N Engl J Med 2005; 353:<br />

2633-6. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16371626 – Full text at http://content.nejm.org/cgi/<br />

content/full/353/25/2633 – Audio at http://content.nejm.org/cgi/content/full/353/25/2633/<br />

DC1<br />

54. Monto AS, Fleming DM, Henry D, et al. Efficacy and safety of the neuraminidase inhibitor<br />

zanamivir in the treat<strong>me</strong>nt of influenza A and B virus infections. J Infect Dis 1999; 180: 254­<br />

61. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10395837 – Full text at http://www.journals.<br />

uchicago.edu/JID/journal/issues/v180n2/990003/990003.html<br />

55. Monto AS, Gravenstein S, Elliott M, Colopy M, Schweinle J. Clinical signs and symptoms<br />

predicting influenza infection. Arch Intern Med 2000; 160: 3243-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=11088084 – Full text at http://archinte.ama-assn.org/cgi/reprint/160/21/3243<br />

56. Monto AS, Robinson DP, Herlocher ML, Hinson JM Jr, Elliott MJ, Crisp A. Zanamivir in the<br />

prevention of influenza among healthy adults: a randomized controlled trial. JAMA 1999; 282:<br />

31-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10404908 – Full text at http://jama.ama-assn.<br />

org/cgi/content/abstract/282/1/31<br />

57. Monto AS, Rotthoff J, Teich E, et al. Detection and control of influenza outbreaks in wellvaccinated<br />

nursing ho<strong>me</strong> populations. Clin Infect Dis 2004; 39: 459-64. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15356805 – Full text at http://www.journals.uchicago.edu/CID/<br />

journal/issues/v39n4/33140/33140.html<br />

58. Moscona A. Neuraminidase inhibitors for influenza. N Engl J Med 2005; 353: 1363-73.<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16192481 – Full text at http://content.nejm.org/cgi/content/<br />

full/353/13/1363<br />

59. Nicholson KG, Aoki FY, Osterhaus AD, et al. Efficacy and safety of oseltamivir in treat<strong>me</strong>nt<br />

of acute influenza: a randomised controlled trial. Neuraminidase Inhibitor Flu Treat<strong>me</strong>nt<br />

Investigator Group. Lancet 2000; 355: 1845-50. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=10866439<br />

60. Osterholm MT. Preparing for the next pandemic. N Engl J Med 2005; 352: 1839-42. Full text at<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/352/18/1839<br />

61. Peiris JS, Yu WC, Leung CW, et al. Re-e<strong>me</strong>rgence of fatal human influenza A subtype <strong>H5N1</strong><br />

disease. Lancet 2004; 363: 617-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14987888<br />

62. Peters PH Jr, Gravenstein S, Norwood P, et al. Long-term use of oseltamivir for the prophylaxis<br />

of influenza in a vaccinated frail older population. J Am Geriatr Soc 2001; 49: 1025-31.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11555062<br />

63. Relenza (zanamivir for inhalation). Research Triangle Park, NC: GlaxoSmithKline, 2003 (package<br />

insert). Accessed from http://www.<strong>Influenza</strong><strong>Report</strong>.com/link.php?id=5<br />

64. Smorodintsev AA, Zlydnikov DM, Kiseleva AM, Romanov JA, Kazantsev AP, Rumovsky VI.<br />

Evaluation of amantadine in artificially induced A2 and B influenza. JAMA 1970; 213: 1448-54.<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=4915518<br />

65. Snell P, Dave N, Wilson K, et al. Lack of effect of moderate hepatic impair<strong>me</strong>nt on the<br />

pharmacokinetics of oral oseltamivir and its <strong>me</strong>tabolite oseltamivir carboxylate. Br J Clin<br />

Pharmacol 2005; 59: 598-601. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15842560<br />

66. Stephenson I, Nicholson KG. <strong>Influenza</strong>: vaccination and treat<strong>me</strong>nt. Eur Respir J 2001; 17: 1282­<br />

93. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11491177 – Full text at http://erj.ersjournals.<br />

com/cgi/content/full/17/6/1282

188<br />

67. Sugrue RJ, Hay AJ. Structural characteristics of the M2 protein of influenza A viruses: evidence<br />

that it forms a tetra<strong>me</strong>ric channel. Virology 1991; 180: 617-24. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=1989386<br />

68. Sym<strong>me</strong>trel (package insert). Endo Pharmaceuticals Inc., Chadds Ford, 2003. http://<br />

influenzareport.com/link.php?id=6<br />

69. Tai CY, Escarpe PA, Sidwell RW, et al. Characterization of human influenza virus variants<br />

selected in vitro in the presence of the neuraminidase inhibitor GS 4071. Antimicrob Agents<br />

Chemother 1998; 42: 3234-41. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9835519 – Full text at<br />

http://aac.asm.org/cgi/content/full/42/12/3234?pmid=9835519<br />

70. Tamiflu (package insert). Gilead Sciences, Foster City, 2005. Accessed on 8 January 2005 from<br />

http://www.rocheusa.com/products/tamiflu/pi.pdf<br />

71. Treanor JJ, Hayden FG, Vrooman PS, et al. Efficacy and safety of the oral neuraminidase<br />

inhibitor oseltamivir in treating acute influenza: a randomized controlled trial. US Oral<br />

Neuraminidase Study Group. JAMA 2000; 283: 1016-24. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=10697061 – Full text at http://jama.ama-assn.org/cgi/content/full/283/8/1016<br />

72. Tumpey TM, Basler CF, Aguilar PV, et al. Characterization of the reconstructed 1918 Spanish<br />

influenza pandemic virus. Science 2005; 310: 77-80. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16210530<br />

73. Tumpey TM, Garcia-Sastre A, Mikulasova A, et al. Existing antivirals are effective against<br />

influenza viruses with genes from the 1918 pandemic virus. Proc Natl Acad Sci U S A 2002; 99:<br />

13849-54. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12368467 – Full text at http://www.pnas.<br />

org/cgi/content/full/99/21/13849<br />

74. Van Borm S, Thomas I, Hanquet G, et al. Highly pathogenic <strong>H5N1</strong> influenza virus in smuggled<br />

Thai eagles, Belgium. E<strong>me</strong>rg Infect Dis 2005; 11: 702-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15890123 – Full text at http://www.cdc.gov/ncidod/EID/vol11no05/05-0211.htm<br />

75. Van Voris LP, Betts RF, Hayden FG, Christmas WA, Douglas RG Jr. Successful treat<strong>me</strong>nt of<br />

naturally occurring influenza A/USSR/77 H1N1. JAMA 1981; 245: 1128-31. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7007668<br />

76. Varghese JN, Epa VC, Colman PM. Three-di<strong>me</strong>nsional structure of the complex of 4guanidino-Neu5Ac2en<br />

and influenza virus neuraminidase. Protein Sci 1995; 4: 1081-7.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7549872 – Full text at http://www.proteinscience.<br />

org/cgi/content/abstract/4/6/1081<br />

77. Varghese JN, McKimm-Breschkin JL, Caldwell JB, Kortt AA, Colman PM. The structure of the<br />

complex between influenza virus neuraminidase and sialic acid, the viral receptor. Proteins<br />

1992; 14: 327-32. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1438172<br />

78. Welliver R, Monto AS, Carewicz O, et al. Effectiveness of oseltamivir in preventing influenza<br />

in household contacts: a randomized controlled trial. JAMA 2001; 285: 748-54. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11176912 – Full text at http://jama.ama-assn.org/cgi/content/<br />

abstract/285/6/748<br />

79. Whitley RJ, Hayden FG, Reisinger KS, et al. Oral oseltamivir treat<strong>me</strong>nt of influenza in children.<br />

Pediatr Infect Dis J 2001; 20: 127-33. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11224828<br />

80. WHO 20000824. Donation of three million treat<strong>me</strong>nts of oseltamivir to WHO will help early<br />

response to an e<strong>me</strong>rging influenza pandemic. http://www.who.int/<strong>me</strong>diacentre/news/<br />

releases/2005/pr36/en/index.html – Access 14 January 2006.<br />

81. WHO 2004. WHO interim guidelines on clinical manage<strong>me</strong>nt of humans infected by influenza<br />

A (<strong>H5N1</strong>). Available from http://www.who.int/csr/disease/avian_influenza/guidelines/<br />

clinicalmanage/en/index.html – accessed on 14 January 2006.<br />

82. WHO 2005. The Writing Committee of the World Health Organization. Avian influenza A<br />

(<strong>H5N1</strong>) infection in humans. N Engl J Med 2005; 353: 1374-85. – Full text at http://content.<br />

nejm.org/cgi/content/extract/353/13/1374

189<br />

83. WHO 2005b. Use of masks by health-care workers in pandemic settings. Available from<br />

http://www.who.int/entity/csr/resources/publications/influenza/Mask%20Clarification10_<br />

11.pdf – Accessed on 14 January 2006.<br />

84. WHO 2006. Cumulative Number of Confir<strong>me</strong>d Human Cases of Avian <strong>Influenza</strong> A/(<strong>H5N1</strong>)<br />

<strong>Report</strong>ed to WHO. Accessed on 10 March 2006 from http://www.who.int/csr/disease/avian_<br />

influenza/country/cases_table_2006_03_08/en/index.html<br />

85. WHO 2006b. Advice on use of oseltamivir. Available from http://<strong>Influenza</strong><strong>Report</strong>.com/link.<br />

php?id=17; accessed 17 March 2006.<br />

86. Wingfield WL, Pollack D, Grunert RR. Therapeutic efficacy of amantadine HCl and rimantadine<br />

HCl in naturally occurring influenza A2 respiratory illness in man. N Engl J Med 1969; 281:<br />

579-84. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=4897137<br />

87. Yen HL, Monto AS, Webster RG, Govorkova EA. Virulence may determine the necessary<br />

duration and dosage of oseltamivir treat<strong>me</strong>nt for highly pathogenic A/Vietnam/1203/04<br />

influenza virus in mice. J Infect Dis 2005; 192: 665-72. Epub 2005 Jul 15. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16028136<br />

88. Yuen KY, Chan PK, Peiris M, et al. Clinical features and rapid viral diagnosis of human disease<br />

associated with avian influenza A <strong>H5N1</strong> virus. Lancet 1998; 351: 467-71. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9482437 – Full text at http://www.thelancet.com/journals/lancet/<br />

article/PIIS0140673698011829/fulltext

190<br />

Kapitulli 10: Barnat<br />

Bernd Sebastian Kamps, Christian Hoffmann<br />

Amantadina<br />

Amantadina frenon dyfishimin e viruseve <strong>të</strong> influencës A duke ndërhyrë në zhveshjen<br />

e virusit brenda qelizës. Ashtu si rimantadina, ajo ësh<strong>të</strong> një inhibitor M2<br />

që bllokon kanalin jonik <strong>të</strong> formuar nga proteina M2 që përshkon <strong>me</strong>mbranën<br />

virale. Virusi i influencës hyn në qelizën buj<strong>të</strong>se <strong>të</strong> tij nëpërmjet endocitozës së<br />

ndërmje<strong>të</strong>suar nga receptorët.Pas kësaj, ësh<strong>të</strong> i nevojshëm acidifikimi i vezikulave<br />

(fshikëzave) endocitotike për disocijimin e proteinës M1 nga komplekset ribonukleoproteinike.<br />

Ve<strong>të</strong>m pas kësaj, pjesëzat ribonukleoproteinike importohen në<br />

bërthamë nëpërmjet poreve <strong>të</strong> saj. Jonet e hidrogjenit që duhen për acidifikim<br />

kalojnë për<strong>me</strong>s kanalit M2. Amantadina bllokon kë<strong>të</strong> kanal.<br />

Amantadina ësh<strong>të</strong> e efektsh<strong>me</strong> ndaj <strong>të</strong> gjithë nëntipeve <strong>të</strong> influencës A, që kanë<br />

shkaktuar më parë sëmundje te njerëzit (H1N1, H2N2 DHE H3N2),por jo ndaj<br />

virusit <strong>të</strong> influencës B, sepse proteina M2 ësh<strong>të</strong> unike për viruset e influencës A.<br />

Si për parandalimin dhe për trajtimin e influencës A, amantadina ka një efikasitet<br />

<strong>të</strong> ngjashëm <strong>me</strong> rimantadinën. Studi<strong>me</strong> krahasuese tregojnë se efektet anësore<br />

ishin shumë më <strong>të</strong> zakonsh<strong>me</strong> <strong>me</strong> amantadinën sesa <strong>me</strong> rimantadinën. Amantadina<br />

nuk ësh<strong>të</strong> vepruese ndaj shta<strong>me</strong>t e nëntipit <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> influencës aviare<br />

<strong>të</strong> cilat kohët e fundit kanë shkaktuar sëmundje te njerëzit. Përveç influencës,<br />

amantadina mund <strong>të</strong> indikohet gjithashtu në indikohet gjithashtu në trajtimin<br />

e sëmundjes së Parkinsonit dhe reaksioneve ekstrapiramidale <strong>të</strong> induktuara nga<br />

<strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntet. Për më tepër, ajo mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e efektsh<strong>me</strong> si plo<strong>të</strong>suese e terapisë<br />

së kombinuar <strong>të</strong> bazuar në interferon tek pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> hepatit kronik C, ku ka<br />

dështuar terapia e mëparsh<strong>me</strong> e hepatitit C.<br />

Me kosto ditore prej 0,50 € në di<strong>të</strong> në disa vende evropiane, amantadina ësh<strong>të</strong><br />

pa dyshim trajtimi më i lirë për influencën A, krahasuar <strong>me</strong> kostot ditore prej 5<br />

€ për rimantadinën dhe 7 € për oseltamivirin.<br />

Përdorimi i amantadinës ka lidhje <strong>me</strong> shfaqjen e shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> varianteve rezistente<br />

ndaj <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nteve.Shta<strong>me</strong>t rezistente <strong>të</strong> influencës A janë gjenetikisht <strong>të</strong> qëndruesh<strong>me</strong><br />

dhe plo<strong>të</strong>sisht <strong>të</strong> trans<strong>me</strong>tuesh<strong>me</strong>, dhe potenciali patogjenik ësh<strong>të</strong> i<br />

krahasueshëm <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> shta<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> tipit <strong>të</strong> egër <strong>të</strong> virusit. Në pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong><br />

imunitet <strong>të</strong> kompro<strong>me</strong>ntuar, virusi rezistent mund <strong>të</strong> strehohet për periudha <strong>të</strong><br />

zgjatura. Sipas një studimi që vlerësoi më shumë se 7000 mostra <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong><br />

influencës A <strong>të</strong> përftuara nga1994 deri në 2005, rezistenca <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntoze ndaj<br />

amantadinës dhe rimantadinës ësh<strong>të</strong> rritur në gjithë bo<strong>të</strong>n nga 0,4% në 12,3%.<br />

Mostra <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> marra në 2004 në Korenë e Jugut, Taivan, Hong-Kong dhe<br />

Kinë treguan frekuenca <strong>të</strong> rezistencës <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntoze prej 15%, 23%, 70% dhe<br />

74%, përka<strong>të</strong>sisht. Disa autorë kanë sugjeruar se përdorimi i amantadinës dhe

191<br />

rimantadinës duhet <strong>të</strong> kundërshtohet hapur. Së fundi, 109 nga 120 (91%) viruset<br />

H3N2 <strong>të</strong> influencës A <strong>të</strong> izoluara nga pacien<strong>të</strong>t në SHBA përmbanin një<br />

ndryshim aminoacidi në pozicionin 31 <strong>të</strong> proteinës M2, çka i jep rezistencë ndaj<br />

amantadinës dhe rimantadinës.Duke u bazuar në këto rezultate, Qendra për<br />

Kontrollin e Sëmundjeve rekomandoi që si amantadina ashtu edhe rimantadina<br />

<strong>të</strong> mos përdoren për trajtimin ose profilaksinë e influencës A në Shtetet e Bashkuara<br />

për pjesën tje<strong>të</strong>r <strong>të</strong> sezonit 2005-06 <strong>të</strong> influencës.<br />

Farmakokinetika<br />

Amantadina përthithet mirë nga goja dhe përqendri<strong>me</strong>t maksimale <strong>të</strong> drogës<br />

(Cmax) janë drejtpërdrejt dozëvar<strong>të</strong>se për doza mbi 200 mg/di<strong>të</strong>. Dozat mbi<br />

200 mg/di<strong>të</strong> mund <strong>të</strong> japin rritje jopërpjesëtimore <strong>të</strong> Cmax. Në vullnetarë <strong>të</strong><br />

shëndoshë, përqendri<strong>me</strong>t e pikut u arri<strong>të</strong>n pas 3 orësh dhe gjysmëjeta ishte 17 orë<br />

(<strong>me</strong>satarja: 10 deri 25 orë). Amantadina ekskretohet kryesisht në urinë nëpërmjet<br />

filtrimit glo<strong>me</strong>rular dhe sekretimit tubular.<br />

Në individë <strong>me</strong> moshë më <strong>të</strong> madhe se 60 vjeç, klirensi plazmatik i amantadinës<br />

zvogëlohet dhe gjysmëjeta plazmatike dhe përqendri<strong>me</strong>t plazmatike janë <strong>të</strong> rritura.<br />

Klirensi zvogëlohet gjithashtu në pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> insuficiencë renale (pamjaftueshmëri<br />

veshkore): gjysmëjeta e eliminimit rritet dy ,tre herë ose më shumë kur<br />

klirensi i kreatininës ësh<strong>të</strong> më i vogël se 40 ml/min dhe arrin te<strong>të</strong> di<strong>të</strong> te pacien<strong>të</strong>t<br />

në hemodializë kronike. Amantadina nuk largohet <strong>me</strong> hemodializë.<br />

Meqenëse shpej<strong>të</strong>sia e jash<strong>të</strong>qitjes së amantadinës rritet shumë kur urina ësh<strong>të</strong><br />

acide, administrimi i <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nteve acidifikues <strong>të</strong> urinës mund <strong>të</strong> rrisë eliminimin<br />

e saj nga organizmi.<br />

Toksiciteti<br />

Simptomat gastrointestinale- kryesisht nauzea por gjithashtu <strong>të</strong> vjellat, diarrea,<br />

konstipacioni dhe humbja e oreksit- janë efektet anësore kryesore. Për më tepër,<br />

amantadina ka një gamë <strong>të</strong> gjerë helmueshmërie, e cila mund t’i kushtohet efekteve<br />

antikolinergjike <strong>të</strong> drogës dhe disa efekteve anësore <strong>të</strong> rikthyesh<strong>me</strong> në SNQ<br />

që mund <strong>të</strong> ndodhin gja<strong>të</strong> një trajtimi 5 ditor në një numër <strong>të</strong> konsiderueshëm<br />

pacien<strong>të</strong>sh. Meqenëse shfaqja e efekteve anësore ësh<strong>të</strong> dozëvar<strong>të</strong>se, efektet e<br />

padëshiruara janë veçanërisht <strong>të</strong> zakonsh<strong>me</strong> te <strong>të</strong> moshuarit dhe tek ata <strong>me</strong> funksion<br />

veshkor <strong>të</strong> dëmtuar. Efektet anësore fillojnë brenda dy di<strong>të</strong>ve nga fillimi i<br />

<strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntit dhe zakonisht zhduken shpejt pas ndërprerjes së trajtimit.<br />

Toksiciteti në SNQ mund <strong>të</strong> paraqitet <strong>me</strong> marrje <strong>me</strong>ndsh, nervozizëm dhe<br />

pagjumësi. Në një provë parandaluese ka<strong>të</strong>r javore, këto simptoma ndodhën<br />

në rreth 33% <strong>të</strong> individëve <strong>të</strong> rinj. U vu re gjithashtu af<strong>të</strong>si e ulur në kryerjen<br />

e punëve që kërkojnë vë<strong>me</strong>ndje.Efekte <strong>të</strong> tjera anësore në SNQ përfshijnë<br />

ankth, vështirësi në përqendrim, pagjumësi dhe prag <strong>të</strong> ulur <strong>të</strong> konvulsioneve.<br />

Në një krahasim <strong>të</strong> drejtpërdrej<strong>të</strong> <strong>të</strong> përdorimit profilaktik <strong>të</strong> amantadinës dhe<br />

rimantadinës,më shumë pacien<strong>të</strong> që <strong>me</strong>rrnin amantadinë (13% kundër 6% <strong>të</strong><br />

rimantadinës) u <strong>të</strong>rhoqën nga studimi për shkak <strong>të</strong> efekteve anësore.

192<br />

Efekte anësore <strong>të</strong> shfaqura më rrallë (1-5%) janë:depresioni,ankthi dhe irritueshmëria,<br />

halucinacionet, konfuzioni, anoreksia, tharja e gojës, konstipacioni,<br />

ataksia,livedo retikularis, edema periferike, hipotensioni ortostatik, dhimbja e<br />

kokës, gjumësia, çrregullim i ëndërrimit, ankthi, tharje e mukusit <strong>të</strong> hundës, diarrea<br />

dhe lodhja.<br />

Janë raportuar vdekje nga mbidozimi i amantadinës. Doza akute letale më e ulët<br />

e raportuar ësh<strong>të</strong> 1 gram. Në <strong>të</strong> kaluarën, disa pacien<strong>të</strong> tentuan ve<strong>të</strong>vrasjen <strong>me</strong><br />

mbidozim <strong>të</strong> amantadinës. Si rezultat, rekomandohet që <strong>të</strong> përshkruhet sasia<br />

minimale e barit.<br />

Toksiciteti akut mund t’i kushtohet efekteve antikolinergjike <strong>të</strong> amantadinës.<br />

Prandaj, mbidozimi i drogës ka dhënë toksicitet kardiak, respirator, renal ose në<br />

sistemin nervor qendror. Nuk ka antidot specifik. Për më shumë informacion,<br />

shih informacionin përshkrues (Sym<strong>me</strong>trel 2003).<br />

Efikasiteti<br />

Në një raport <strong>të</strong> Cochrane, prej 15 provash <strong>të</strong> kontrolluar <strong>me</strong> placebo për efektin<br />

profilaktik <strong>të</strong> amantadinës, amantadina parandaloi 61% <strong>të</strong> rasteve <strong>të</strong> influencës<br />

dhe 25% <strong>të</strong> rasteve <strong>të</strong> sëmundjeve <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> influencën por nuk pati efekt<br />

në rastet asimptomatike. Në trajtim, amantadina shkurtoi mjaft kohëzgjatjen e<br />

etheve (në 0,99 di<strong>të</strong>), por nuk pati efekt në strehimin nazal <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës<br />

A. Efikasiteti i ulur i amantadinës së bashku <strong>me</strong> shpesh<strong>të</strong>sinë relativisht <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> <strong>të</strong><br />

efekteve anësore i bëri autorët <strong>të</strong> konkludonin se përdorimi i amantadinës duhet<br />

<strong>të</strong> kundërshtohet në influenca pandemike dhe sezonale.<br />

Rezistenca<br />

Mutacionet pikësore në gjenin M çojnë në ndryshi<strong>me</strong> <strong>të</strong> aminoacideve në regionin<br />

trans<strong>me</strong>mbranor <strong>të</strong> proteinës M2 dhe mund <strong>të</strong> japin rezistencë <strong>të</strong> nivelit <strong>të</strong><br />

lar<strong>të</strong> ndaj amantadinës. Vendet (sitet) e pesë aminoacideve <strong>të</strong> përfshira janë 26,<br />

27, 30 dhe 34. Përdorimi i amantadinës për trajtim ka qenë i lidhur <strong>me</strong> shfaqjen<br />

e shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong> viruseve rezistente <strong>të</strong> af<strong>të</strong> për t’u trans<strong>me</strong>tuar, duke kompro<strong>me</strong>ntuar<br />

fuqinë e saj si një parandaluese (profilaksi) përveç efikasitetit <strong>të</strong> saj si trajtim.<br />

Mutan<strong>të</strong>t janë po aq virulen<strong>të</strong> dhe <strong>të</strong> trans<strong>me</strong>tueshëm sa tipi i egër i virusit.<br />

Në një model aviar, ata ishin gjithashtu gjenetikisht <strong>të</strong> qëndrueshëm, duke mos<br />

treguar asnjë rikthim në tipin e egër pas disa kali<strong>me</strong>sh te shpendët. Këto rezultate<br />

sugjerojnë se mutan<strong>të</strong>t rezisten<strong>të</strong> mund <strong>të</strong> kenë mundësi <strong>të</strong> rrezikojnë përdorimin<br />

efektiv <strong>të</strong> amantadinës për kontrollin e influencës epidemike.<br />

Interaksioni farmakonik<br />

Efektet e amantadinës u shtohen efekteve sedative <strong>të</strong> alkoolit dhe barnave <strong>të</strong> tjera<br />

sedative si benzodiazepinave, antidepresivëve triciklikë, diciklominave, disa antihistaminikëve,<br />

agonis<strong>të</strong>ve e opiateve dhe disa <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nteve antihipertensive.<br />

Kombini<strong>me</strong> <strong>të</strong> tilla mund <strong>të</strong> shkaktojnë marrje <strong>me</strong>ndsh, konfuzion, dhimbje<br />

koke <strong>të</strong> leh<strong>të</strong> ose <strong>të</strong> fikët.<br />

Bashkadministrimi i kininës ose kinidinës <strong>me</strong> amantadinë ësh<strong>të</strong> parë se zvogëlon

193<br />

klirensin renal <strong>të</strong> amantadinës <strong>me</strong> rreth 30%.<br />

Bashkadministrimi <strong>me</strong> tioridazinën mund <strong>të</strong> përkeqësojë dridhjen (tremorin) në<br />

pacien<strong>të</strong>t e moshuar <strong>me</strong> sëmundjen e Parkinsonit.<br />

Rekomandi<strong>me</strong> për përdorim<br />

Amantadina nuk parandalon totalisht përgjigjen imune <strong>të</strong> buj<strong>të</strong>sit ndaj infeksionit<br />

<strong>me</strong> influencë A – individët që marrin <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntin mund <strong>të</strong> zhvillojnë<br />

përsëri përgjigje imune ndaj sëmundjes natyrale ose ndaj vaksinimit dhe mund <strong>të</strong><br />

mbrohen kur ekspozohen në një kohë <strong>të</strong> mëvonsh<strong>me</strong> ndaj viruseve antigjenikisht<br />

<strong>të</strong> ngjashëm.<br />

BE<br />

Në BE, indikacionet për trajtimin e influencës A variojnë midis shteteve anëtare<br />

(përsa i përket indikimit për trajtim dhe/ose profilaksi te <strong>të</strong> rriturit; ose te <strong>të</strong> rriturit<br />

dhe fëmijët; ose ve<strong>të</strong>m te <strong>të</strong> rriturit dhe adoleshen<strong>të</strong>t).<br />

SHBA<br />

Në SHBA, amantadina indikohet për trajtimin e sëmundjes së pakomplikuar<br />

<strong>të</strong> traktit respirator <strong>të</strong> shkaktuar nga shta<strong>me</strong> <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës A. Trajtimi<br />

duhet <strong>të</strong> fillohet sa më shpejt që <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e mundur, preferohet brenda 24 deri 48<br />

orë pas shfaqjes së simptomave, dhe duhet vazhduar për 24 deri 48 orë pas zhdukjes<br />

së shenjave klinike.<br />

Amantadina indikohet gjithashtu për profilaksi kundër shenjave dhe simptomave<br />

<strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës A kur vaksinimi i hershëm nuk ësh<strong>të</strong><br />

i mundur ose kur vaksina ësh<strong>të</strong> e kundërindikuar ose e padisponuesh<strong>me</strong>.Doza<br />

profilaktike duhet <strong>të</strong> fillohet para një shpërthimi <strong>të</strong> influencës A dhe para ose<br />

pas kontaktit <strong>me</strong> individë <strong>me</strong> sëmundje <strong>të</strong> traktit respirator shkaktuar nga virusi<br />

i influencës A.<br />

Amantadina duhet <strong>të</strong> vazhdohet për <strong>të</strong> pak<strong>të</strong>n 10 di<strong>të</strong>t që pasojnë ekspozimin e<br />

njohur. Kur profilaksia fillohet <strong>me</strong> vaksinë <strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës A <strong>të</strong> çaktivizuar,<br />

ajo duhet <strong>të</strong> administrohet për 2 deri në 4 javë pas dhënies së vaksinës (d.m.th.<br />

derisa <strong>të</strong> zhvillohet përgjigja e antitrupave mbroj<strong>të</strong>s). Kur vaksina e virusit <strong>të</strong> influencës<br />

A <strong>të</strong> çaktivizuar ësh<strong>të</strong> e padisponuesh<strong>me</strong> ose e kundërindikuar, duhet <strong>të</strong><br />

administrohet amantadina për kohëzgjatjen e infeksionit <strong>të</strong> njohur <strong>të</strong> influencës<br />

A në komunitet për shkak <strong>të</strong> ekspozimit <strong>të</strong> përsëritur dhe <strong>të</strong> panjohur.<br />

Doza ditore e amantadinës për <strong>të</strong> rritur ësh<strong>të</strong> 200mg; dy tableta 100mg (ose<br />

ka<strong>të</strong>r lugë çaji shurup) si një dozë e vet<strong>me</strong> ditore. Doza ditore mund <strong>të</strong> ndahet<br />

në një table<strong>të</strong> 100mg dy herë në di<strong>të</strong>. Në qof<strong>të</strong> se ndodhin efekte në sistemin<br />

nervor qëndror <strong>me</strong> një dozë <strong>të</strong> vet<strong>me</strong> ditore, një regjim dozimi i ndarë mund<br />

t’i zvogëlojë këto shqe<strong>të</strong>si<strong>me</strong>. Në persona 65 vjeç ose më shumë doza ditore e<br />

amantadinës ësh<strong>të</strong> 100mg. Amantadina <strong>me</strong> dozë <strong>të</strong> ulët (100mg/di<strong>të</strong>) mund <strong>të</strong><br />

ulë toksicitetin dhe mund <strong>të</strong> mbajë efikasitetin profilaktik <strong>të</strong> vërejtur <strong>me</strong> 200mg/

194<br />

di<strong>të</strong>. Në një studim eksperi<strong>me</strong>ntal sfidë në 78 subjekte, duke përdorur doza prej<br />

50mg, 100mg ose 200mg/di<strong>të</strong>, nuk pati ndryshi<strong>me</strong> do<strong>me</strong>thënëse ndërmjet grupeve<br />

<strong>me</strong> sëmundjen e <strong>gripit</strong> apo strehimit <strong>të</strong> virusit.<br />

Në pacien<strong>të</strong>t më <strong>të</strong> moshuar, dozimi individual i amantadinës, i bazuar në klirensin<br />

e kreatininës së pacientit,ësh<strong>të</strong> efektiv duke zvogëluar dhe efektet anësore.<br />

Në pacien<strong>të</strong>t pediatrikë, doza ditore totale më <strong>të</strong> ulëta duhet <strong>të</strong> llogariten në bazë<br />

<strong>të</strong> 4,4 deri 8,8 mg/kg/di<strong>të</strong> (2 deri në 4 mg/lb/di<strong>të</strong>). Megjitha<strong>të</strong>, për arsye <strong>të</strong> efikasitetit<br />

relativisht <strong>të</strong> ulët <strong>të</strong> amantadinës dhe rrezikut <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> <strong>të</strong> shfaqjes së efekteve<br />

anësore gastrointestinale dhe në SNQ, autorët nuk rekomandojnë administrimin<br />

e amantadinës tek fëmijët.<br />

Kundërindikacionet<br />

Amantadina kundraindikohet në dëmtim <strong>të</strong> rëndë <strong>të</strong> funksionit renal dhe në<br />

pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> epilepsi. Gjithashtu, ajo duhet <strong>të</strong> përdoret <strong>me</strong> kujdes te pacien<strong>të</strong>t e<br />

moshuar (funksion renal i dëmtuar?).<br />

Amantadina mund <strong>të</strong> shkaktojë midriazë dhe për kë<strong>të</strong> arsye nuk duhet t’u jepet<br />

pacien<strong>të</strong>ve <strong>me</strong> glaukomë <strong>me</strong> kënd <strong>të</strong> ngush<strong>të</strong> <strong>të</strong> patrajtuar. Siguria e amantadinës<br />

te gra<strong>të</strong> shtatzana nuk ësh<strong>të</strong> provuar. Doza e amantadinës mund <strong>të</strong> kërkojë<br />

rregullim <strong>të</strong> kujdesshëm në pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> insufiçencë kongjestive <strong>të</strong> zemrës, edemë<br />

periferike ose hipotension ortostatik. Duhet <strong>të</strong> tregohet kujdes kur administrohet<br />

amantadina në pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> një histori pushi (rashi) ekzematoz <strong>të</strong> përsëritur ose<br />

në pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> psikozë ose disa psikoza <strong>të</strong> pakontrolluara nga agjen<strong>të</strong> kemoterapeutikë.<br />

Përmbledhje<br />

Amantadina gjendet në disponim si tableta ose kapsula 100 mg dhe si shurup që<br />

përmban 50mg/5ml.<br />

Klasa <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntoze: M2-inhibitorët<br />

Indikacionet: trajtimi dhe parandalimi i influencës A<br />

Dozimi: 100 mg në di<strong>të</strong> si për trajtim dhe për profilaksi. Për profilaksi, amantadina<br />

duhet <strong>të</strong> fillohet sa më shpejt që <strong>të</strong> mundet pas ekspozimit dhe <strong>të</strong> vazhdohet<br />

për <strong>të</strong> pak<strong>të</strong>n 10 di<strong>të</strong>.<br />

Dozim i veçan<strong>të</strong>: personat <strong>me</strong> funksion <strong>të</strong> ulur veshkor dhe personat e moshuar<br />

mund <strong>të</strong> duan doza më <strong>të</strong> ulëta (ose <strong>me</strong> shpesh<strong>të</strong>si më <strong>të</strong> ulët).<br />

Farmakokinetika: përthithje e mirë <strong>me</strong> përqendrim piku pas 3 orësh dhe gjysmëje<strong>të</strong><br />

17 orë. Ekskretohet e pandryshuar në urinë nëpërmjet filtrimit glo<strong>me</strong>rular<br />

dhe sekretimit tubular. Klirens i ulur në individët > 60 vjeç dhe në pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong><br />

pamjaftueshmëri veshkore: gjysmëjeta rritet kur klirensi i kreatininës ësh<strong>të</strong> më<br />

pak se 40ml/min. Amantadina nuk eliminohet nga hemodializa.<br />

Kundraindikacionet: psikozë, pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> episode epileptike <strong>të</strong> trajtuara pamjaftueshmërisht.

195<br />

Ndërvepri<strong>me</strong>t: stimuluesit e sistemit nervor qendror; kinina dhe kinidina; tioridazina.<br />

Efektet anësore: simptoma gastrointestinale dhe në SNQ.<br />

Ko<strong>me</strong>nte/Këshilla: studi<strong>me</strong> jo <strong>të</strong> mirëkontrolluara janë bërë në gra<strong>të</strong> shtatzëna<br />

për <strong>të</strong> vlerësuar sigurinë e amantadinës. Amantadina nuk duhet t’i përshkruhet<br />

grave shtatzëna.<br />

Amantadina ekskretohet në qumështin e gjirit në përqendri<strong>me</strong> <strong>të</strong> ulëta. Ndonëse<br />

nuk ka asnjë informacion <strong>të</strong> disponueshëm për efektet te foshnjet, prodhuesi<br />

rekomandon që amantadina <strong>të</strong> përdoret <strong>me</strong> kujdes te nënat në laktacion.<br />

Pacien<strong>të</strong>t që marrin amantadinë dhe vënë re efekte në sistemin nervor qëndror ose<br />

errësim <strong>të</strong> shikimit, duhet <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> kujdesshëm në makinë ose kur punojnë në<br />

situata ku vigjilenca dhe koordinimi i përshtatshëm motor janë <strong>të</strong> rëndësish<strong>me</strong>.<br />

Amantadina ruhet në temperaturë dho<strong>me</strong> ndërmjet 15 dhe 30°C (59 dhe<br />

86°F).<br />

Buri<strong>me</strong> në internet<br />

SHBA: http://influenzareport.com/link.phpid=6<br />

Referenca<br />

1. Bean WJ, Threlkeld SC, Webster RG. Biologic potential of amantadine-resistant influ-enza<br />

A virus in an avian model. J Infect Dis 1989; 159: 1050-6. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=2723453<br />

2. Boivin G, Goyette N, Bernatchez H. Prolonged excretion of amantadine-resistant influ-enza<br />

a virus quasi species after cessation of antiviral therapy in an immunocompromised patient.<br />

Clin Infect Dis 2002; 34: Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11807683 – Full text at<br />

http://www.journals.uchicago.edu/CID/journal/issues/v34n5/010857/010857.html<br />

3. Bright RA, Medina MJ, Xu X, et al. Incidence of adamantane resistance among influenza A<br />

(H3N2) viruses isolated worldwide from 1994 to 2005: a cause for concern. Lancet 2005; 366:<br />

1175-81. Epub 2005 Sep 22. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16198766<br />

4. Bryson YJ, Monahan C, Pollack M, Shields WD. A prospective double-blind study of side<br />

effects associated with the administration of amantadine for influenza A virus prophy-laxis. J<br />

Infect Dis 1980; 141: 543-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7373087<br />

5. CDC 2006. CDC Recom<strong>me</strong>nds against the Use of Amantadine and Rimantadine for the<br />

Treat<strong>me</strong>nt or Prophylaxis of <strong>Influenza</strong> in the United States during the 2005–06 <strong>Influenza</strong><br />

Season. Available from http://www.cdc.gov/flu/han011406.htm – Accessed 13 February<br />

2006.<br />

6. Demicheli V, Jefferson T, Rivetti D, Deeks J. Prevention and early treat<strong>me</strong>nt of influenza<br />

in healthy adults. Vaccine 2000; 18: 957-1030. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=10590322<br />

7. Dolin R, Reichman RC, Madore HP, Maynard R, Linton PN, Webber-Jones J. A con-trolled trial of<br />

amantadine and rimantadine in the prophylaxis of influenza A infection. N Engl J Med 1982;<br />

307: 580-4. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7050702<br />

8. Fleming DM. Zanamivir in the treat<strong>me</strong>nt of influenza. Expert Opin Pharmacother 2003; 4:<br />

799-805. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12740002

196<br />

9. Gaudry SE, Sitar DS, Smyth DD, McKenzie JK, Aoki FY. Gender and age as factors in the<br />

inhibition of renal clearance of amantadine by quinine and quinidine. Clin Pharmacol Ther<br />

1993; 54: 23-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8330461<br />

10. Hay AJ, Wolstenhol<strong>me</strong> AJ, Skehel JJ, Smith MH. The molecular basis of the specific<br />

anti-influenza action of amantadine. EMBO J 1985; 4: 3021-4. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=4065098 – Full text at http://www.pub<strong>me</strong>dcentral.gov/articlerender.<br />

fcgi?pub<strong>me</strong>did=4065098<br />

11. Holsinger LJ, Nichani D, Pinto LH, Lamb RA. <strong>Influenza</strong> A virus M2 ion channel protein:<br />

a structure-function analysis. J Virol 1994; 68: 1551-63. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=7508997 – Full text at http://www.pub<strong>me</strong>dcentral.gov/articlerender.<br />

fcgi?pub<strong>me</strong>did=7508997<br />

12. Jefferson T, Deeks JJ, Demicheli V, Rivetti D, Rudin M. Amantadine and rimantadine for<br />

preventing and treating influenza A in adults. Cochrane Database Syst Rev 2004. Ab-stract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15266442<br />

13. Jefferson T, Demicheli V, Rivetti D, Jones M, Di Pietrantonj C, Rivetti A. Antivirals for influenza in<br />

healthy adults: systematic review. Lancet 2006; 367: 303-13. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16443037<br />

14. Kolbe F, Sitar DS, Papaioannou A, Campbell G. An amantadine hydrochloride dosing program<br />

adjusted for renal function during an influenza outbreak in elderly institutional-ized patients.<br />

Can J Clin Pharmacol 2003; 10: 119-22. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14506511<br />

15. Li KS, Guan Y, Wang J, et al. Genesis of a highly pathogenic and potentially pandemic <strong>H5N1</strong><br />

influenza virus in eastern Asia. Nature 2004; 430: 209-13. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15241415<br />

16. Lim JK, Wooten D, Siegel R, Cheung RC. Amantadine in treat<strong>me</strong>nt of chronic hepatitis C virus<br />

infection? J Viral Hepat 2005; 12: 445-55. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16108758<br />

17. Monto AS, Gunn RA, Bandyk MG, King CL. Prevention of Russian influenza by aman-tadine.<br />

JAMA 1979; 241: 1003-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=368354<br />

18. Reuman PD, Bernstein DI, Keefer MC, Young EC, Sherwood JR, Schiff GM. Efficacy and safety of<br />

low dosage amantadine hydrochloride as prophylaxis for influenza A. Anti-viral Res 1989; 11:<br />

27-40. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=2712549<br />

19. Sears SD, Cle<strong>me</strong>nts ML. Protective efficacy of low-dose amantadine in adults chal-lenged<br />

with wild-type influenza A virus. Antimicrob Agents Chemother 1987; 31: 1470-3. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3435099<br />

20. Stephenson I, Nicholson KG. <strong>Influenza</strong>: vaccination and treat<strong>me</strong>nt. Eur Respir J 2001; 17: 1282­<br />

93. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11491177 – Full text at http://erj.ersjournals.<br />

com/cgi/content/full/17/6/1282<br />

21. Sugrue RJ, Hay AJ. Structural characteristics of the M2 protein of influenza A viruses: evidence<br />

that it forms a tetra<strong>me</strong>ric channel. Virology 1991; 180: 617-24. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=1989386<br />

22. Sym<strong>me</strong>trel (package insert). Endo Pharmaceuticals Inc., Chadds Ford, 2003. http://<br />

influenzareport.com/link.php?id=6<br />

23. Van Voris LP, Betts RF, Hayden FG, Christmas WA, Douglas RG Jr. Successful treat-<strong>me</strong>nt of<br />

naturally occurring influenza A/USSR/77 H1N1. JAMA 1981; 245: 1128-31. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7007668

Oseltamiviri<br />

Hyrje<br />

197<br />

Oseltamiviri ësh<strong>të</strong> një frenues i fuqishëm dhe përzgjedhës i enzimës neuraminidazë<br />

<strong>të</strong> virusit <strong>të</strong> influencës A dhe B. Enzima neuraminidazë ësh<strong>të</strong> përgjegjëse<br />

për shkëputjen e mbetjeve <strong>të</strong> acidit sialik në virionet e reja <strong>të</strong> formuara dhe luan<br />

një rol <strong>të</strong> rëndësishëm në lirimin dhe shpërndarjen e virioneve pasardhëse. Kur<br />

ekspozohen ndaj oseltamivirit, virionet e influencës agregohen në sipërfaqen e<br />

qelizës buj<strong>të</strong>se, duke limituar kështu shtrirjen e infeksionit brenda sekrecioneve<br />

mukozale dhe duke zvogëluar infektivitetin viral.<br />

Oseltamiviri indikohet në profilaksinë e influencës dhe në trajtimin e sëmundjes<br />

akute <strong>të</strong> pakomplikuar për shkak <strong>të</strong> influencës në pacien<strong>të</strong>t prej 1 viti ose më<br />

shumë <strong>të</strong> cilët kanë qenë simptomatikë për jo më shumë se 2 di<strong>të</strong>. Shta<strong>me</strong>t<br />

<strong>H5N1</strong> zakonisht janë <strong>të</strong> ndjesh<strong>me</strong> ndaj oseltamivirit, por nuk ka <strong>të</strong> dhëna për<br />

efikasitetin e tij klinik.<br />

Studi<strong>me</strong> klinike kanë treguar se inhibitorët e neuraminidazës mund <strong>të</strong> ulin kohëzgjatjen<br />

e simptomave që lidhen <strong>me</strong> gripin nëse fillohen brenda 48 orëve <strong>të</strong><br />

shfaqjes. Efikasiteti klinik ësh<strong>të</strong> rreth 60-70% dhe, për trajti<strong>me</strong>t që fillojnë brenda<br />

48 orëve, simptomat si mialgjia, ethet dhe dhimbja e kokës u ulën <strong>me</strong> rreth<br />

0,7-1,5 di<strong>të</strong>. Trajtimi ësh<strong>të</strong> më i efektshëm nëse fillohet brenda 30 orësh nga<br />

fillimi i simptomave në pacien<strong>të</strong>t febrilë. Trajtimi <strong>me</strong> oseltamivir nuk duket se<br />

ndikon negativisht në përgjigjen qelizore primare imune in vivo ndaj infeksionit<br />

<strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e influencës.<br />

Oseltamiviri zakonisht tolerohet mirë, <strong>me</strong> efekt anësor <strong>të</strong> ve<strong>të</strong>m <strong>me</strong> rëndësi<br />

klinike shqe<strong>të</strong>simin e leh<strong>të</strong> gastrointestinal. Kohët e fundit, <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nti ka<br />

qenë i lidhur <strong>me</strong> një numër rastesh çrregulli<strong>me</strong>sh psiqike dhe dy ve<strong>të</strong>vrasje adoleshen<strong>të</strong>sh<br />

në Japoni. Megjitha<strong>të</strong>, aktualisht nuk ka asnjë provë <strong>të</strong> një lidhjeje<br />

shkakësore midis marrjes së oseltamivirit dhe ve<strong>të</strong>vrasjes.<br />

Struktura<br />

Oseltamiviri ësh<strong>të</strong> një pro<strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nt etil ester i cili duhet <strong>të</strong> hidrolizohet për t’u<br />

shndërruar në formën aktive, oseltamivir karboksilat [3R,4R,5S]-4-acetamido-5amino-3-(1-etilpropoksi)-1-ciklohekzen-1-karboksilat<br />

fosfat. Zbulimi i oseltamivirit<br />

u bë i mundur nëpërmjet projektimit racional <strong>të</strong> drogave duke përdorur strukturat<br />

kristalore <strong>me</strong> rreze X <strong>të</strong> analogëve <strong>të</strong> acidit sialik <strong>të</strong> lidhur <strong>me</strong> sitin aktiv <strong>të</strong><br />

neuraminidazës së virusit <strong>të</strong> influencës. Oseltamiviri u zhvillua nga modifiki<strong>me</strong>t në<br />

skeletin analog <strong>të</strong> acidit sialik (duke përfshirë shtimin e një vargu anësor lipofilik)<br />

që lejojnë përdorimin oral <strong>të</strong> <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntit. Struktura kimike ësh<strong>të</strong> si më posh<strong>të</strong>:

198<br />

Gja<strong>të</strong> zhvillimit <strong>të</strong> tij <strong>të</strong> hershëm, oseltamiviri dhe <strong>me</strong>taboliti i tij aktiv njiheshin<br />

si GS4104 dhe RO 64-0796, dhe GS4071 dhe RO 64-0802, përka<strong>të</strong>sisht.<br />

Farmakokinetika<br />

Pas administrimit oral, oseltamiviri thithet nga trakti gastrointestinal. Pas shndërrimit<br />

në <strong>me</strong>tabolitin aktiv oseltamivir karboksilat në mëlçi, ai shpërndahet në <strong>të</strong><br />

gjithë trupin, përfshirë traktin e sipërm dhe <strong>të</strong> posh<strong>të</strong>m respirator.Biodisponibiliteti<br />

absolut i <strong>me</strong>tabolitit aktiv nga oseltamiviri i administruar nga goja ësh<strong>të</strong><br />

80%. Metaboliti aktiv zbulohet në plazmë brenda 30 minutash dhe arrin përqendri<strong>me</strong>t<br />

maksimale pas 3 deri në 4 orë. Pas arritjes së përqendri<strong>me</strong>ve plazmatike<br />

<strong>të</strong> pikut, përqendrimi i <strong>me</strong>tabolitit aktiv zvogëlohet <strong>me</strong> një gjysmëje<strong>të</strong> aparente<br />

prej 6 deri 10 orë.<br />

Gjysmëjeta përfundimtare e eliminimit plazmatik ësh<strong>të</strong> 1,8 orë te <strong>të</strong> rriturit e<br />

shëndetshëm. Në pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> dëmti<strong>me</strong> veshkore, klirensi i <strong>me</strong>tabolitit ulet në<br />

mënyrë lineare <strong>me</strong> klirensin e kreatininës, dhe arrin <strong>me</strong>satarisht 23 orë pas administrimit<br />

oral në individët <strong>me</strong> klirens kreatinine

Toksiciteti<br />

199<br />

Efektet anësore më <strong>të</strong> shpeshta janë nauzea dhe <strong>të</strong> vjellat, <strong>të</strong> cilat zakonisht janë<br />

<strong>të</strong> një shkalle <strong>të</strong> ulët deri <strong>të</strong> moderuar dhe ndodhin zakonisht brenda 2 di<strong>të</strong>ve <strong>të</strong><br />

para <strong>të</strong> trajtimit.<br />

Efektet anësore <strong>të</strong> mëposht<strong>me</strong> janë identifikuar gja<strong>të</strong> përdorimit <strong>të</strong> oseltamivirit<br />

pas-marketingut. Në shumë raste, nuk ësh<strong>të</strong> e mundur <strong>të</strong> vlerësohet sak<strong>të</strong>sisht<br />

shpesh<strong>të</strong>sia e tyre apo <strong>të</strong> vendoset një lidhje shkakësore ndaj ekspozimit <strong>të</strong> oseltamivirit:<br />

• Rash(skuqje), enjtje e fytyrës ose e gjuhës, nekrolizë epidermale toksike<br />

• Hepatit, teste <strong>të</strong> funksionit <strong>të</strong> mëlçisë jo normale<br />

• Aritmi<br />

• Konvulsione, konfuzion<br />

• Rëndim(përkeqësim) i diabetit<br />

Përdorimi i oseltamivirit nuk duket se ësh<strong>të</strong> i lidhur <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> rritur për reaksione<br />

<strong>të</strong> lëkurës; <strong>me</strong>gjitha<strong>të</strong>, raporte anektodike përshkruajnë reaksione <strong>të</strong> izoluara<br />

në lëkurë, si p.sh. rasti i rashit <strong>të</strong> përgjithshëm pas përdorimit profilaktik <strong>të</strong><br />

oseltamivirit dhe zanamivirit në dy pacien<strong>të</strong> <strong>me</strong> hepatomë <strong>të</strong> lidhur <strong>me</strong> cirrozën<br />

e mëlçisë. Pas një raporti <strong>të</strong> hollësishëm <strong>të</strong> <strong>të</strong> dhënave <strong>të</strong> disponuesh<strong>me</strong>, kohët<br />

e fundit FDA ka kërkuar që reaksionet e rënda <strong>të</strong> mbindjeshmërisë në lëkurë t’i<br />

shtohen etike<strong>të</strong>s së produktit <strong>të</strong> oseltamivirit. Pacien<strong>të</strong>t duhet <strong>të</strong> paralajmërohen<br />

<strong>të</strong> ndërpresin marrjen e oseltamivirit dhe <strong>të</strong> kontaktojnë <strong>me</strong> punonjësit e kujdesit<br />

shënde<strong>të</strong>sor nëse shfaqin rash <strong>të</strong> rëndë apo simptoma alergjike (FDA 2005).<br />

Përdorimi i oseltamivirit në foshnjet më pak se 1 vjeç nuk rekomandohet pasi<br />

studi<strong>me</strong>t në minj<strong>të</strong> e vegjël treguan toksicitet <strong>të</strong> mundshëm <strong>të</strong> oseltamivirit për<br />

kë<strong>të</strong> grupmoshë. Për më tepër, nivele <strong>të</strong> larta <strong>të</strong> <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntit u gje<strong>të</strong>n në trurin<br />

e minjve 7 di<strong>të</strong>sh, <strong>të</strong> cilët u ekspozuan ndaj një doze <strong>të</strong> vet<strong>me</strong> prej 1000mg/kg<br />

oseltamivir fosfati (rreth 250 herë doza e rekomanduar në fëmijë). Studi<strong>me</strong> <strong>të</strong><br />

mëtejsh<strong>me</strong> treguan se nivelet e oseltamivir fosfatit në tru ishin afërsisht 1500<br />

herë më <strong>të</strong> larta se ato <strong>të</strong> vërejtura te kafshët e rritura. Rëndësia klinike e këtyre <strong>të</strong><br />

dhënave paraklinike për foshnjea ësh<strong>të</strong> e panjohur. Megjitha<strong>të</strong>, <strong>me</strong> pasigurinë e<br />

parashikimit <strong>të</strong> ekspozimit në foshnjet <strong>me</strong> barriera gjak-tru (hemato-encefalike)<br />

<strong>të</strong> paformuara plo<strong>të</strong>sisht, rekomandohet që oseltamiviri <strong>të</strong> mos administrohet në<br />

fëmijët më <strong>të</strong> vegjël se 1 vjeç, moshë në <strong>të</strong> cilën barriera gjak-tru humane <strong>me</strong>ndohet<br />

se ësh<strong>të</strong> e zhvilluar plo<strong>të</strong>sisht.<br />

Oseltamiviri ësh<strong>të</strong> një <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nt i kategorisë C në shtatzënësi, sepse ka <strong>të</strong><br />

dhëna <strong>të</strong> pamjaftuesh<strong>me</strong> në njerëz mbi <strong>të</strong> cilat <strong>të</strong> bazohet një vlerësim rreziku <strong>të</strong><br />

oseltamivirit në gra<strong>të</strong> shtatzëna apo fetusin në zhvillim.<br />

Tek minj<strong>të</strong> në laktacion, oseltamiviri ekskretohet në qumësht, por ai nuk ësh<strong>të</strong><br />

studiuar te nënat në laktacion dhe nuk dihet nëse oseltamiviri ekskretohet në<br />

qumështin human.<br />

Pas raporti<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> çrregulli<strong>me</strong>ve psiqike në pacien<strong>të</strong>t e trajtuar <strong>me</strong> oseltamivir,<br />

autoritetet japoneze kanë shtuar në lis<strong>të</strong>n e efekteve anësore për informimin e<br />

pacien<strong>të</strong>ve efektet psikiatrike si p.sh. iluzionet.

200<br />

Efikasiteti<br />

Trajtimi<br />

Oseltamiviri, 75mg për 5 di<strong>të</strong>,i administruar te <strong>të</strong> rriturit e shëndetshëm përveç<br />

<strong>gripit</strong> febril <strong>të</strong> marrë në mënyrë natyrale,kur fillohej 36 orë pas fillimit <strong>të</strong> simptomave,<br />

zvogëlonte kohëzgjatjen e sëmundjes deri në 1,5 di<strong>të</strong> dhe intensitetin e<br />

sëmundjes deri në 38%. Fillimi më i herët i terapisë lidhej <strong>me</strong> një shërim më <strong>të</strong><br />

shpej<strong>të</strong>: fillimi i terapisë brenda 12 orëve pas shfaqjes së temperaturës e zvogëlonte<br />

kohëzgjatjen <strong>me</strong>satare totale <strong>të</strong> sëmundjes 3 di<strong>të</strong> më shumë se ndërhyrja pas 48<br />

orësh. Për më tepër, administrimi më i hershëm i oseltamivirit e ulte kohëzgjatjen<br />

e temperaturës(etheve), intensitetin e simptomave dhe kohën e rikthimit në veprimtarinë<br />

normale.<br />

Rritja e temperaturës trupore në 39°C ishte një tregues i një kohëzgjatjeje më<br />

<strong>të</strong> madhe <strong>të</strong> temperaturës.Efekti i oseltamivirit mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> i dukshëm brenda<br />

24 orëve nga fillimi i trajtimit. Një tejanalizë <strong>me</strong> 10 placebo kontroll, prova <strong>të</strong><br />

bardha <strong>të</strong> dyfishta sugjerojnë se trajtimi <strong>me</strong> oseltamivir i sëmundjes së influencës<br />

zvogëlon komplikacionet e traktit <strong>të</strong> posh<strong>të</strong>m respirator,përdorimin e antibakterorëve<br />

dhe shtrimin në spital si te <strong>të</strong> rriturit e shëndetshëm dhe në ata “në<br />

rrezik”.<br />

Efikasiteti dhe siguria e oseltamivirit te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> sëmundje kronike respiratore<br />

(bronkit kronik, emfizemë obstruktive, astmë bronkiale ose bronkoektazi)<br />

ose sëmundje kardiake kronike nuk ësh<strong>të</strong> përcaktuar qar<strong>të</strong>. Në një test <strong>të</strong> vogël<br />

<strong>të</strong> ras<strong>të</strong>sishëm, oseltamiviri zvogëloi në mënyrë do<strong>me</strong>thënëse incidencën e komplikacioneve<br />

(11% kundër 45%) dhe përdorimin e antibiotikëve (37% kundër<br />

69%) në grupin e trajtuar krahasuar <strong>me</strong> grupin e kontrollit. Kostoja e trajtimit<br />

<strong>të</strong> influencës dhe komplikacioneve <strong>të</strong> saj ishte e krahasuesh<strong>me</strong> ndërmjet dy grupeve.<br />

Trajtimi <strong>me</strong> oseltamivir mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> më pak i efektshëm për influencën B sesa<br />

për influencën A (për efikasitetin kundër shta<strong>me</strong>ve <strong>H5N1</strong>, shih më posh<strong>të</strong>).<br />

Një model vendimi kosto-dobi, duke përfshirë <strong>të</strong> dhëna epidemiologjike dhe <strong>të</strong><br />

dhëna nga provat klinike <strong>të</strong> <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nteve antivirale, arriti në përfundimin se<br />

përfundimin se për pacien<strong>të</strong>t e vaksinuar <strong>me</strong> rrezik <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> ose për <strong>të</strong> pavaksinuarit,<br />

trajtimi empirik <strong>me</strong> oseltamivir duket se ësh<strong>të</strong> kostoefektiv gja<strong>të</strong> sezonit <strong>të</strong><br />

influencës, ndërsa për pacien<strong>të</strong>t e tjerë, fillimi i trajtimit duhet <strong>të</strong> presë rezultatet<br />

e testimit <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong> diagnostikues.<br />

Profilaksia<br />

Kur përdoret në individë <strong>të</strong> infektuar eksperi<strong>me</strong>ntalisht, përdorimi profilaktik i<br />

oseltamivirit rezultoi në një numër <strong>të</strong> ulur infeksionesh (8/12 në grupin placebo<br />

dhe 8/21 në grupin <strong>me</strong> oseltamivir) dhe sëmundjesh respiratore <strong>të</strong> lidhura <strong>me</strong><br />

infeksionin (4/12 kundër 0/21; p=16;efikasiteti,61%). Këto rezultate u konfirmuan<br />

nga një provë klinike në 1559 <strong>të</strong> rritur <strong>të</strong> shëndetshëm, <strong>të</strong> paimunizuar <strong>me</strong><br />

moshë 18 deri 65 vjeç, <strong>të</strong> cilët morën oseltamivir oral (75mg ose 150mg në di<strong>të</strong>)<br />

ose placebo për gjash<strong>të</strong> javë gja<strong>të</strong> një periudhe piku <strong>të</strong> veprimtarisë së influencës

201<br />

lokale. Rreziku i influencës midis subjekteve që morën oseltamivir (1,2%) ishte<br />

më i ulët se midis subjekteve që morën placebo (4,8%), duke i dhënë oseltamivirit<br />

një efikasitet mbroj<strong>të</strong>s prej 74 për qind. Një tejanalizë e shta<strong>të</strong> provave<br />

parandaluese tregoi se profilaksia <strong>me</strong> oseltamivir e uli rrezikun e shfaqjes së influencës<br />

<strong>me</strong> 70-90%.<br />

Kur administrohet për profilaksi <strong>të</strong> kontakteve familjare <strong>të</strong> një rasti tregues <strong>të</strong> influencës<br />

(IC), një herë në di<strong>të</strong> për 7 di<strong>të</strong> brenda 48 orësh nga fillimi i simptomave<br />

në IC, oseltamiviri ka një efikasitet mbroj<strong>të</strong>s <strong>të</strong> përgjithshëm kundër influencës<br />

klinike prej 89%. Në një provë <strong>të</strong> ras<strong>të</strong>sish<strong>me</strong>(<strong>të</strong> randomizuar),12,6% (26/206)<br />

<strong>të</strong> episodeve <strong>të</strong> influencës klinike <strong>të</strong> konfirmuara laboratorikisht ndodhën në grupin<br />

placebo kundrejt 1,4% (3/209) në grupin e oseltamivirit. Në një studim<br />

tje<strong>të</strong>r <strong>të</strong> randomizuar efikasiteti i profilaksisë pasekspozimit (PEP) dhe trajtimi<br />

i rasteve IC <strong>të</strong> sëmurë u përcaktua: kontakteve familjare <strong>të</strong> rasteve treguese <strong>me</strong><br />

një sëmundje <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> gripin (<strong>të</strong> përcaktuar nga temperatura ≥37,8°C<br />

plus kollë dhe/ose rinit)iu dha në mënyrë <strong>të</strong> ras<strong>të</strong>sish<strong>me</strong> PEP <strong>me</strong> oseltamivir<br />

për 10 di<strong>të</strong> ose trajtim në kohën e shfaqjes së sëmundjes gja<strong>të</strong> periudhës pas<br />

ekspozimit. Të gjitha rastet treguese morën trajtim <strong>me</strong> oseltamivir për 5 di<strong>të</strong>. U<br />

gjet se PEP(profilaksia pas ekspozimit) ka një efikasitet mbroj<strong>të</strong>s 68% ndaj influencës<br />

së provuar, krahasuar <strong>me</strong> trajtimin ve<strong>të</strong>m <strong>të</strong> rasteve treguese: 13% (33/258)<br />

e episodeve <strong>të</strong> sëmundjes së influencës në grupin placebo kundër 4% (10/244) në<br />

grupin e oseltamivirit (p=0017).<br />

Një analizë kosto-efektivitet bazuar në një model analitik vendimi nga një perspektivë<br />

qeveri-paguese llogariti se përdorimi i profilaksisë pasekspozimit <strong>me</strong> oseltamivir<br />

ësh<strong>të</strong> <strong>me</strong> kostoefektive se profilaksia <strong>me</strong> amantadinë dhe se moszbatimi i<br />

profilaksisë. Megjitha<strong>të</strong>,një tejanalizë e kohëve <strong>të</strong> fundit,tregoi një efikasitet relativisht<br />

<strong>të</strong> ulët <strong>të</strong> oseltamivirit, duke i çuar autorët në përfundimin se oseltamiviri<br />

nuk duhet <strong>të</strong> përdoret në kontrollin e <strong>gripit</strong> sezonal dhe duhet <strong>të</strong> përdoret ve<strong>të</strong>m<br />

në një epidemi dhe pandemi serioze krahas masave <strong>të</strong> tjera në shëndetin publik.<br />

Popullatat e përzgjedhura <strong>të</strong> pacien<strong>të</strong>ve<br />

Një studim i kryqëzuar,i kontrolluar <strong>me</strong> placebo hetoi efikasitetin e oseltamivirit<br />

oral një herë në di<strong>të</strong> për 6 javë si profilaksi ndaj influencës klinike <strong>të</strong> konfirmuar<br />

laboratorikisht në 548 njerëz <strong>të</strong> moshuar delika<strong>të</strong> (do<strong>me</strong>thënë <strong>me</strong> moshë 81<br />

vjeç,>80% <strong>të</strong> vaksinuar) që jetonin në azile. Krahasuar <strong>me</strong> placebo, oseltamiviri<br />

rezultoi se ulte 92% incidencën e influencës klinike <strong>të</strong> konfirmuar laboratorikisht<br />

(1/276=0,4% kundër 12/272=4,4%). Oseltamiviri pakësoi gjithashtu në mënyrë<br />

do<strong>me</strong>thënëse incidencën e komplikacioneve dy<strong>të</strong>sore.<br />

Fëmijët: trajtimi <strong>me</strong> oseltamivir nga goja në pacien<strong>të</strong>t pediatrikë pakësoi kohëzgjatjen<br />

<strong>me</strong>satare <strong>të</strong> sëmundjes <strong>me</strong> 36 orë dhe gjithashtu kollën, rinitin dhe kohëzgjatjen<br />

e etheve. Për më tepër, diagnostiki<strong>me</strong>t e reja <strong>të</strong> otitis <strong>me</strong>dia u pakësuan<br />

<strong>me</strong> 44% dhe incidenca e përshkrimit <strong>të</strong> antibiotikëve nga mjekët u zvogëlua.Në<br />

një studim <strong>të</strong> kohëve <strong>të</strong> fundit, oseltamiviri ishte i mirë-toleruar midis fëmijëve<br />

astmatikë dhe mund <strong>të</strong> ndihmojë në uljen e kohëzgjatjes së simptomave dhe në<br />

përmirësimin e funksionit <strong>të</strong> mushkërive. Pacien<strong>të</strong>t e trajtuar <strong>me</strong> oseltamivir përjetuan<br />

gjithashtu më pak përkeqësi<strong>me</strong> <strong>të</strong> astmës(51% kundër 68%).

202<br />

Efikasiteti i oseltamivirit në trajtimin e subjekteve <strong>me</strong> sëmundje kardiake kronike<br />

dhe/ose sëmundje respiratore nuk ësh<strong>të</strong> vërtetuar.Nuk disponohet asnjë informacion<br />

në lidhje <strong>me</strong> trajtimin e influencës te pacien<strong>të</strong>t në gjendje mjekësore <strong>të</strong><br />

tilla <strong>të</strong> rënda apo <strong>të</strong> paqëndruesh<strong>me</strong> sa <strong>të</strong> konsiderohen në rrezik kërcënues për<br />

hospitalizim. Te pacien<strong>të</strong>t që i janë nënshtruar transplantit <strong>të</strong> palcës së kockës,<br />

oseltamiviri mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> një bar i mundshëm gja<strong>të</strong> 6 muajve <strong>të</strong> parë pas transplantit<br />

në rastet kur strategji<strong>të</strong> e vaksinimit parandalues janë <strong>të</strong> pamundura për<br />

shkak <strong>të</strong> imunogjenicitetit <strong>të</strong> pakët <strong>të</strong> vaksinës gja<strong>të</strong> kësaj periudhe.<br />

Efikasiteti ndaj Influencës Aviare (<strong>gripit</strong> <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong>) <strong>H5N1</strong><br />

Studi<strong>me</strong>t in vitro kanë treguar një veprimtari <strong>të</strong> fuqish<strong>me</strong> antivirale ndërmjet<br />

shta<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> influencës A dhe B duke përfshirë shta<strong>me</strong>t aviare H4N1 dhe H9N2<br />

<strong>të</strong> shfaqura në rastet humane në Hong Kong. Një raport i rasteve <strong>të</strong> influencës<br />

<strong>H5N1</strong>, i hartuar nga OBSH, tregoi se strehimi viral dhe infektiviteti i rasteve<br />

treguese mund <strong>të</strong> pakësohej. Megjitha<strong>të</strong>, dobia klinike e oseltamivirit në infeksionet<br />

e influencës aviare te njerëzit mbetet e papërcaktuar qar<strong>të</strong>. Vrojti<strong>me</strong> <strong>të</strong> kohëve<br />

<strong>të</strong> fundit tregojnë se në disa pacien<strong>të</strong> <strong>me</strong> infeksion nga virusi <strong>H5N1</strong>, trajtimi <strong>me</strong><br />

dozën e rekomanduar <strong>të</strong> oseltamivirit frenon në mënyrë jo <strong>të</strong> plo<strong>të</strong> replikimin<br />

viral, duke bërë <strong>të</strong> mundur zhvillimin e rezistencës ndaj <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntit.<br />

Ësh<strong>të</strong> ende subjekt diskuti<strong>me</strong>sh nëse oseltamiviri duhet <strong>të</strong> përdoret në doza më<br />

<strong>të</strong> larta, apo për periudha më <strong>të</strong> gjata kohore sesa rekomandohet aktualisht. Një<br />

çështje tje<strong>të</strong>r e hapur ësh<strong>të</strong> fillimi i trajtimit vonë gja<strong>të</strong> kursit <strong>të</strong> sëmundjes, kur<br />

ka prova <strong>të</strong> replikimit <strong>të</strong> vazhdueshëm viral. Ka disa prova shumë <strong>të</strong> kufizuara<br />

se edhe fillimi i vonë i trajtimit pakëson ngarkesën virale në nivele <strong>të</strong> padetektuesh<strong>me</strong><br />

dhe mund <strong>të</strong> ke<strong>të</strong> kontribuar në mbijetesën e disa pacien<strong>të</strong>ve. Këto<br />

zbuli<strong>me</strong> janë <strong>të</strong> pajtuesh<strong>me</strong> <strong>me</strong> studi<strong>me</strong>t në minj<strong>të</strong> e inokuluar <strong>me</strong> <strong>H5N1</strong>. Një<br />

regjim 5 ditor <strong>me</strong> 10mg/kg/di<strong>të</strong> mbrojti 50% <strong>të</strong> minjve, regji<strong>me</strong>t 8 ditore treguan<br />

një përqindje mbijetese 80%. Në një tje<strong>të</strong>r studim, trajtimi <strong>me</strong> oseltamivir<br />

rriti mbijetesën te minj<strong>të</strong> nga 0% në 75%, edhe kur terapia u vonua për 5 di<strong>të</strong><br />

pas infeksionit <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e influencës.<br />

Dozat më <strong>të</strong> larta <strong>të</strong> oseltamivirit te njerëzit mund <strong>të</strong> jenë <strong>të</strong> sigurta. Të dhëna<br />

nga studi<strong>me</strong>t e shtrirjes së dozave tregojnë se kurset 5 ditore prej 150mg dy herë<br />

në di<strong>të</strong> dhe kurset 6 javore prej 75 mg dy herë në di<strong>të</strong> për profilaksi ishin po aq<br />

<strong>të</strong> toleruara sa regji<strong>me</strong>t e aprovuara <strong>të</strong> dozimit.<br />

Efikasiteti kundër shta<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> influencës 1918<br />

Viruset rekombinante që zo<strong>të</strong>rojnë 1918 NA ose si 1918 HA dhe 1918 NA u<br />

frenuan në mënyrë efektive në kulturat indore dhe te minj<strong>të</strong> nga oseltamiviri,<br />

duke treguar se oseltamiviri do <strong>të</strong> ishte i efektshëm kundër një virusi <strong>të</strong> ngjashëm<br />

<strong>me</strong> 1918 ose një rishfaqjeje <strong>të</strong> 1918-ës.<br />

Rezistenca<br />

In vitro, mutacionet e NA E119V, R292K, H274Y, dhe R152K janë <strong>të</strong> lidhur <strong>me</strong><br />

rezistencën ndaj oseltamivirit.Shta<strong>me</strong>t virale që përmbajnë mutacionin R292K<br />

nuk replikoheshin aq shumë sa virusi i tipit <strong>të</strong> egër në kulturë dhe ishin 10000<br />

herë më pak infeksiozë se virusi i tipit <strong>të</strong> egër në një model miu. Gjithashtu,

203<br />

mutacioni H274Y uli af<strong>të</strong>sinë replikuese në kultura qelizore deri në 3 logarit<strong>me</strong>,<br />

kërkoi një dozë 100 herë më <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> për infeksionin e kafshëve dhuruese, dhe u<br />

trans<strong>me</strong>tua më ngadalë se tipi i egër.<br />

Ësh<strong>të</strong> treguar se nëse mutacionet rrezikojnë përshtatshmërinë virale, ato mund <strong>të</strong><br />

jenë pa rëndësi klinike. Rastet e publikuara kohët e fundit <strong>të</strong> rezistencës së nivelit<br />

<strong>të</strong> lar<strong>të</strong> ndaj oseltamivirit në një shtam <strong>H5N1</strong> hodhën dyshi<strong>me</strong> mbi kë<strong>të</strong> hipotezë.<br />

Në kë<strong>të</strong> rast, trajtimi <strong>me</strong> dozën e rekomanduar <strong>të</strong> oseltamivirit, ndonëse filloi<br />

një di<strong>të</strong> pas shfaqjes së simptomave, nuk e frenoi në mënyrë efikase replikimin<br />

viral dhe përfundimisht çoi në zhvillimin e një shtami rezistent ndaj <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntit.<br />

Shkaku i kësaj-replikimi i shpej<strong>të</strong> viral ose farmakokinetika e përndryshuar në<br />

pacien<strong>të</strong>t e sëmurë rëndë- ësh<strong>të</strong> i paqar<strong>të</strong>.<br />

Ndërkohë që incidenca e zhvillimit <strong>të</strong> shta<strong>me</strong>ve rezistente <strong>të</strong> influencës sezonale<br />

H1N1 dhe H3N2 ka qenë e ulët midis <strong>të</strong> rriturve dhe adoleshen<strong>të</strong>ve (0,3%),<br />

studi<strong>me</strong>t pediatrike kanë treguar përqindje më <strong>të</strong> larta. Një studim gjeti mutacione<br />

<strong>të</strong> neuraminidazës te viruset në 9/50 e pacien<strong>të</strong>ve(18%), gjash<strong>të</strong> prej <strong>të</strong><br />

cilëve kishin mutacione në pozicionin 292 dhe dy në pozicionin 119. Për arsye se<br />

fëmijët mund <strong>të</strong> jenë një burim i trans<strong>me</strong>timit <strong>të</strong> virusit, madje edhe pas 5 di<strong>të</strong>sh<br />

trajtim <strong>me</strong> oseltamivir, impliki<strong>me</strong>t e këtyre rezultateve duhet <strong>të</strong> hetohen më tej.<br />

Ësh<strong>të</strong> vënë re in vitro rezistenca e kryqëzuar midis mutan<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> influencës oseltamivir-rezistent<br />

dhe mutan<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> influencës zanamivir-rezistent.Dy nga tre<br />

mutacionet e induktuara nga oseltamiviri (E119V,H274Y dhe R292K) te neuraminidaza<br />

në rastet klinike ndodhin në <strong>të</strong> njëjtat mbetje aminoacidesh si dy nga<br />

tre mutacionet (E119G/A/D, R152K dhe R292K) e vërejtura te virusi zanamivir-rezistent.<br />

Interaksioni farmakonik<br />

Informacioni i marrë nga studi<strong>me</strong>t farmakologjike dhe farmakokinetike tregon<br />

se ndërvepri<strong>me</strong>t klinikisht do<strong>me</strong>thënëse <strong>me</strong> <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntet janë <strong>të</strong> pagjasa. As<br />

oseltamiviri dhe as oseltamivir karboksilati nuk janë substrate për ihibim, apo<br />

inhibitorë <strong>të</strong> izoformave <strong>të</strong> citokromit P450.<br />

Rekomandi<strong>me</strong>t për përdorim<br />

BE<br />

Oseltamiviri (Tamiflu®) ësh<strong>të</strong> aprovuar brenda Bashkimit Evropian. Indikacionet<br />

e trajtimit dhe dozat i korrespondojnë autorizimit <strong>të</strong> marketingut <strong>të</strong> SHBA.<br />

SHBA<br />

Në SHBA, oseltamiviri indikohet për trajtimin e sëmundjes akute <strong>të</strong> pakomplikuar<br />

<strong>të</strong> shkaktuar nga infeksioni i influencës te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> moshë 1 vjeç ose<br />

më shumë <strong>të</strong> cilët kanë qenë simptomatikë për jo më shumë se 2 di<strong>të</strong>. Për më<br />

tepër, oseltamiviri indikohet për profilaksinë e influencës te pacien<strong>të</strong>t 1 vjeç ose<br />

më <strong>të</strong> rritur.<br />

Doza standarte për trajtimin e pacien<strong>të</strong>ve 13 vjeç e lart ësh<strong>të</strong> 75 mg për 5 di<strong>të</strong>.

204<br />

Pacien<strong>të</strong>t pediatrikë ose <strong>të</strong> rriturit që nuk mund <strong>të</strong> gëlltisin kapsulat, marrin oseltamivir<br />

30, 45 dhe 60 mg suspension oral dy herë në di<strong>të</strong>. Doza e rekomanduar:<br />

Pesha trupore Doza e rekomanduar për 5 di<strong>të</strong><br />

≤15 kg (≤ 33lb) 30 mg dy herë në di<strong>të</strong><br />

> 15 kg deri në 23 kg (>33 lb deri 51 lb) 45 mg dy herë në di<strong>të</strong><br />

> 23 kg deri në 40 kg (>51 lb deri 88lb) 60 mg dy herë në di<strong>të</strong><br />

> 40 kg (> 88lb) 75 mg dy herë në di<strong>të</strong><br />

Një kapsulë 75 mg mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> një formulim i përshtatshëm te fëmijët (p.sh.<br />

mbi 8 vjeç) <strong>të</strong> cilët janë <strong>të</strong> af<strong>të</strong> <strong>të</strong> gëlltisin formë doza <strong>të</strong> ngurta.<br />

Për profilaksi,doza e rekomanduar ësh<strong>të</strong> 75 mg një herë në di<strong>të</strong> për <strong>të</strong> pak<strong>të</strong>n 7<br />

di<strong>të</strong>. Doza e rekomanduar orale e suspensionit <strong>të</strong> oseltamivirit për pacien<strong>të</strong>t pediatrikë<br />

1 vjeç dhe më shumë pas kontaktit <strong>me</strong> një individ <strong>të</strong> infektuar:<br />

Pesha trupore Doza e rekomanduar për 7 di<strong>të</strong><br />

≤ 15 kg (≤ 33 lb) 30 mg një herë në di<strong>të</strong><br />

> 15 kg deri 23 kg (>33 lb deri 51 lb) 45 mg një herë në di<strong>të</strong><br />

> 23 kg deri 40 kg (>51 lb deri 88 lb) 60 mg një herë në di<strong>të</strong><br />

> 40 kg (> 88 lb) 75 mg një herë në di<strong>të</strong><br />

Përmbledhje<br />

Oseltamiviri ësh<strong>të</strong> një frenues përzgjedhës i neuraminidazës.Trajtimi duhet <strong>të</strong> fillojë<br />

brenda 48 orësh pas shfaqjes së simptomave, por ësh<strong>të</strong> më efektiv nëse mund<br />

<strong>të</strong> fillohet sa më shpejt (

205<br />

Indikacionet: sëmundje akute e pakomplikuar e shkaktuar nga infeksioni i influencës<br />

te pacien<strong>të</strong>t 1 vjeç ose më shumë, që kanë qenë simptomatikë për jo më<br />

shumë se 2 di<strong>të</strong>.<br />

Profilaksi e influencës në pacien<strong>të</strong>t më shumë se 1 vjeç.<br />

Doza standarte për trajtim: 75 mg për 5 di<strong>të</strong><br />

Pacien<strong>të</strong>t pediatrikë ose <strong>të</strong> rriturit, që nuk mund <strong>të</strong> gëlltiten, marrin suspension<br />

oral. Doza e rekomanduar: shih më sipër.<br />

Doza standarte për profilaksi: 75 mg një herë në di<strong>të</strong> për <strong>të</strong> pak<strong>të</strong>n 7 di<strong>të</strong> pas<br />

kontaktit <strong>me</strong> një individ <strong>të</strong> infektuar.<br />

Pacien<strong>të</strong>t pediatrikë ose <strong>të</strong> rriturit që nuk mund <strong>të</strong> gëlltitin, marrin suspension<br />

oral. Doza e rekomanduar: shih më sipër.<br />

Dozimi i veçan<strong>të</strong>: pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> një klirens kreatinine në serum midis 10 dhe 30<br />

ml/min trajtohen <strong>me</strong> 75 mg një herë në di<strong>të</strong> për 5 di<strong>të</strong>; doza profilaktike ësh<strong>të</strong> 75<br />

mg çdo di<strong>të</strong> tje<strong>të</strong>r ose 30 mg suspension oral çdo di<strong>të</strong>. Nuk disponohen regji<strong>me</strong><br />

<strong>të</strong> rekomanduara dozimi për pacien<strong>të</strong>t që i nënshtrohen hemodializës rutinë dhe<br />

trajtimit <strong>të</strong> vazhdueshëm <strong>me</strong> dializë peritoneale <strong>me</strong> sëmundje renale <strong>të</strong> shkallës<br />

së fundit.<br />

Farmakokinetika: oseltamiviri përthithet i pandryshuar nga trakti gastrointestinal<br />

pas administrimit oral dhe shndërrohet gjerësisht në oseltamivir karboksilat. Oseltamivir<br />

karboksilati eliminohet në urinë <strong>me</strong> një gjysmëje<strong>të</strong> 6 deri 10 orë.<br />

Kundraindikacionet: oseltamiviri nuk indikohet për trajtimin e influencës në pacien<strong>të</strong>t<br />

pediatrikë më pak se 1 vjeç.<br />

Oseltamiviri duhet <strong>të</strong> përdoret gja<strong>të</strong> shtatzënësisë ve<strong>të</strong>m nëse përfitimi i mundshëm<br />

justifikon rrezikun e mundshëm ndaj fetusit (Kategoria C në shtatzani).<br />

Ndërvepri<strong>me</strong>t: ndërvepri<strong>me</strong>t do<strong>me</strong>thënëse <strong>me</strong> <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntet janë <strong>të</strong> pagjasa.<br />

Efektet anësore: efektet anësore më <strong>të</strong> shpeshta janë nauzea dhe <strong>të</strong> vjellat <strong>të</strong> cilat<br />

zakonisht janë <strong>të</strong> shkallës së leh<strong>të</strong> deri <strong>me</strong>satare dhe ndodhin zakonisht në 2 di<strong>të</strong>t<br />

e para <strong>të</strong> trajtimit.<br />

Ko<strong>me</strong>nte/Këshilla: pacien<strong>të</strong>t duhet <strong>të</strong> këshillohen <strong>të</strong> fillojnë trajtimin <strong>me</strong> oseltamivir<br />

sa më shpejt <strong>të</strong> mundin pas shfaqjes së parë <strong>të</strong> simptomave <strong>të</strong> <strong>gripit</strong>. Në<br />

mënyrë <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong>, parandalimi duhet <strong>të</strong> fillohet mundësisht sa më shpejt pas<br />

ekspozimit.<br />

Shqe<strong>të</strong>si<strong>me</strong>t kalimtare gastrointestinale mund <strong>të</strong> pakësohen nga marrja e oseltamivirit<br />

pas një vakti <strong>të</strong> leh<strong>të</strong>.<br />

Nuk kërkohet asnjë rregullim doze për pacien<strong>të</strong>t geriartrikë.<br />

Bashkëadministrimi <strong>me</strong> ushqim nuk ka efekt <strong>të</strong> konsiderueshëm në përqendrimin<br />

plazmatik <strong>të</strong> pikut dhe SNL (sipërfaqen nënlakore).<br />

Ruajini kapsulat në 25°C (77° F);shmangia e lejuar nga 15°C deri në30°C (59°<br />

deri në 86° F).<br />

Rekomandohet që suspensioni oral <strong>të</strong> përgatitet nga farmacisti para se t’i jepet<br />

pacientit (shihni informacionin e produktit në Internet).

206<br />

Ruajeni suspensionin e përgatitur në frigorifer në 2° deri në 8°C (36° deri në 46°<br />

F) por jo në ngrirje.<br />

Oseltamiviri nuk ësh<strong>të</strong> një zëvendësues i vaksinës kundër <strong>gripit</strong>. Pacien<strong>të</strong>t duhet<br />

<strong>të</strong> vazhdojnë <strong>të</strong> marrin një vaksinë vjetore kundër <strong>gripit</strong> sipas udhëzi<strong>me</strong>ve kombëtare<br />

mbi praktikat e imunizimit.<br />

Buri<strong>me</strong> në internet<br />

BE: http://influenzareport.com/link.php?id=14<br />

SHBA: http://influenzareport.com/link.php?id=1<br />

Referenca<br />

1. Aoki FY, Macleod MD, Paggiaro P, et al. Early administration of oral oseltamivir in-creases the<br />

benefits of influenza treat<strong>me</strong>nt. J Antimicrob Chemother 2003; 51: 123-9. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12493796 – Full text at http://jac.oxfordjournals.org/cgi/content/<br />

full/51/1/123<br />

2. Burger RA, Billingsley JL, Huffman JH, Bailey KW, Kim CU, Sidwell RW. Immunological effects<br />

of the orally administered neuraminidase inhibitor oseltamivir in influenza virus-infected and<br />

uninfected mice. Immunopharmacology 2000; 47: 45-52. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=10708809<br />

3. Butler D. Warti<strong>me</strong> tactic doubles power of scarce bird-flu drug. Nature 2005; 438: 6.<br />

4. Calfee DP, Hayden FG. New approaches to influenza chemotherapy. Neuraminidase<br />

inhibitors. Drugs 1998; 56: 537-53. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9806102<br />

5. Carr J, Ives J, Kelly L, et al. <strong>Influenza</strong> virus carrying neuraminidase with reduced sensi-tivity<br />

to oseltamivir carboxylate has altered properties in vitro and is compromised for in-fectivity<br />

and replicative ability in vivo. Antiviral Res 2002; 54: 79-88. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=12062393<br />

6. Centers for Disease Control. Neuraminidase inhibitors for treat<strong>me</strong>nt of influenza A<br />

and B infections. MMWR Recomm Rep 1999; 48: 1-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=10632443 – Full text at http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/rr4814a1.<br />

htm<br />

7. Chokephaibulkit K, Uiprasertkul M, Puthavathana P, et al. A child with avian influenza A<br />

(<strong>H5N1</strong>) infection. Pediatr Infect Dis J 2005; 24: 162-6. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15702046<br />

8. Cooper NJ, Sutton AJ, Abrams KR, Wailoo A, Turner D, Nicholson KG. Effectiveness of<br />

neuraminidase inhibitors in treat<strong>me</strong>nt and prevention of influenza A and B: systematic review<br />

and <strong>me</strong>ta-analyses of randomised controlled trials. BMJ 2003; 326: 1235. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12791735 – Full text at http://bmj.bmjjournals.com/cgi/content/<br />

full/326/7401/1235<br />

9. de Jong MD, Tran TT, Truong HK, et al. Oseltamivir resistance during treat<strong>me</strong>nt of influ-enza<br />

A (<strong>H5N1</strong>) infection. N Engl J Med 2005; 353: 2667-72. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16371632 – Full text at http://content.nejm.org/cgi/content/full/353/25/2667<br />

10. Doucette KE, Aoki FY. Oseltamivir: a clinical and pharmacological perspective. Expert Opin<br />

Pharmacother 2001; 2: 1671-83. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11825310<br />

11. Dreitlein WB, Maratos J, Brocavich J. Zanamivir and oseltamivir: two new options for the<br />

treat<strong>me</strong>nt and prevention of influenza. Clin Ther 2001; 23: 327-55. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=11318072

207<br />

12. Dutkowski R, Thakrar B, Froehlich E, Suter P, Oo C, Ward P. Safety and pharmacology of<br />

oseltamivir in clinical use. Drug Saf 2003; 26: 787-801. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=12908848<br />

13. FDA – Food & Drug Administration. FDA Approves Tamiflu for Prevention of <strong>Influenza</strong> in<br />

Children Under Age 12. Accessed on 8 January 2006 from http://www.fda.gov/bbs/topics/<br />

news/2005/NEW01285.html<br />

14. Gubareva LV, Kaiser L, Hayden FG. <strong>Influenza</strong> virus neuraminidase inhibitors. Lancet 2000; 355:<br />

827-35. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10711940<br />

15. Gubareva LV, Kaiser L, Matrosovich MN, Soo-Hoo Y, Hayden FG. Selection of influenza virus<br />

mutants in experi<strong>me</strong>ntally infected volunteers treated with oseltamivir. J Infect Dis 2001; 183:<br />

523-31. Epub 2001 Jan 11. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11170976 – Full text at<br />

http://www.journals.uchicago.edu/JID/journal/issues/v183n4/000943/000943.html<br />

16. Hayden FG, Treanor JJ, Fritz RS, et al. Use of the oral neuraminidase inhibitor osel-tamivir in<br />

experi<strong>me</strong>ntal human influenza: randomized controlled trials for prevention and treat<strong>me</strong>nt.<br />

JAMA 1999a; 282: 1240-6. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10517426 – Full text at<br />

http://jama.ama-assn.org/cgi/content/full/282/13/1240<br />

17. Hayden FG, Atmar RL, Schilling M, et al. Use of the selective oral neuraminidase inhibi-tor<br />

oseltamivir to prevent influenza. N Engl J Med 1999b; 341: 1336-43. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=10536125 – http://content.nejm.org/cgi/content/full/341/18/1336<br />

18. Hayden FG, Jennings L, Robson R, et al. Oral oseltamivir in human experi<strong>me</strong>ntal influ-enza B<br />

infection. Antivir Ther 2000; 5: 205-13. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11075941<br />

19. Hayden FG, Belshe R, Villanueva C, et al. Manage<strong>me</strong>nt of influenza in households: a<br />

prospective, randomized comparison of oseltamivir treat<strong>me</strong>nt with or without postexpo-sure<br />

prophylaxis. J Infect Dis 2004; 189: 440-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14745701<br />

– Full text at http://www.journals.uchicago.edu/JID/journal/issues/v189n3/31422/31422.html<br />

20. He G, Massarella J, Ward P. Clinical pharmacokinetics of the prodrug oseltamivir and its active<br />

<strong>me</strong>tabolite Ro 64-0802. Clin Pharmacokinet 1999; 37: 471-84. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=10628898<br />

21. Herlocher ML, Truscon R, Elias S, et al. <strong>Influenza</strong> viruses resistant to the antiviral drug<br />

oseltamivir: transmission studies in ferrets. J Infect Dis 2004; 190: 1627-30. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15478068<br />

22. Hill G, Cihlar T, Oo C, et al. The anti-influenza drug oseltamivir exhibits low potential to induce<br />

pharmacokinetic drug interactions via renal secretion-correlation of in vivo and in vitro<br />

studies. Drug Metab Dispos 2002; 30: 13-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11744606<br />

– Full text at http://dmd.aspetjournals.org/cgi/content/full/30/1/13<br />

23. Hurt AC, Barr IG, Durrant CJ, Shaw RP, Sjogren HM, Hampson AW. Surveillance for<br />

neuraminidase inhibitor resistance in human influenza viruses from Australia. Commun Dis<br />

Intell 2003; 27: 542-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15508516<br />

24. Hurt AC, Barr IG, Hartel G, Hampson AW. Susceptibility of human influenza viruses from<br />

Australasia and South East Asia to the neuraminidase inhibitors zanamivir and osel-tamivir.<br />

Antiviral Res 2004; 62: 37-45. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15026200<br />

25. Ives JA, Carr JA, Mendel DB, et al. The H274Y mutation in the influenza A/H1N1 neuraminidase<br />

active site following oseltamivir phosphate treat<strong>me</strong>nt leave virus severely<br />

compromised both in vitro and in vivo. Antiviral Res 2002; 55: 307-17. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12103431<br />

26. Johnston SL, Ferrero F, Garcia ML, Dutkowski R. Oral oseltamivir improves pulmonary function<br />

and reduces exacerbation frequency for influenza-infected children with asthma. Pediatr<br />

Infect Dis J 2005; 24: 225-32. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15750458<br />

27. Kaiser L, Wat C, Mills T, Mahoney P, Ward P, Hayden F. Impact of oseltamivir treat<strong>me</strong>nt on<br />

influenza-related lower respiratory tract complications and hospitalizations. Arch In-tern<br />

Med 2003; 163: 1667-72. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12885681 – Full text at<br />

http://archinte.ama-assn.org/cgi/content/full/163/14/1667

208<br />

28. Kaji M, Fukuda T, Tanaka M, Aizawa H. A side effect of neuraminidase inhibitor in a patient<br />

with liver cirrhosis. J Infect Chemother 2005; 11: 41-3. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15729487<br />

29. Kawai N, Ikematsu H, Iwaki N, et al. Factors influencing the effectiveness of oseltamivir and<br />

amantadine for the treat<strong>me</strong>nt of influenza: a multicenter study from Japan of the 2002-2003<br />

influenza season. Clin Infect Dis 2005; 40: 1309-16. Epub 2005 Mar 16. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15825034<br />

30. Kemink SA, Fouchier RA, Rozendaal FW, et al. A fatal infection due to avian influenza-A (H7N7)<br />

virus and adjust<strong>me</strong>nt of the preventive <strong>me</strong>asures. Ned Tijdschr Geneeskd 2004; 148: 2190-4.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15559415<br />

31. Kim CU, Lew W, Williams MA, et al. Structure-activity relationship studies of novel car-bocyclic<br />

influenza neuraminidase inhibitors. J Med Chem 1998; 41: 2451-60. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=9651151<br />

32. Kim CU, Chen X, Mendel DB. Neuraminidase inhibitors as anti-influenza virus agents. Antivir<br />

Chem Chemother 1999; 10: 141-54. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10480735<br />

33. Kirkbride HA, Watson J. Review of the use of neuraminidase inhibitors for prophylaxis of<br />

influenza. Commun Dis Public Health 2003; 6: 123-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=12889291<br />

34. Kiso M, Mitamura K, Sakai-Tagawa Y, et al. Resistant influenza A viruses in children treated<br />

with oseltamivir: descriptive study. Lancet 2004; 364: 759-65. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15337401<br />

35. Koopmans M, Wilbrink B, Conyn M, et al. Transmission of H7N7 avian influenza A virus to<br />

human beings during a large outbreak in com<strong>me</strong>rcial poultry farms in the Netherlands.<br />

Lancet 2004; 363: 587-93. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=14987882<br />

36. Le QM, Kiso M, So<strong>me</strong>ya K, et al. Avian flu: isolation of drug-resistant <strong>H5N1</strong> virus. Nature 2005;<br />

437: 1108. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16228009<br />

37. Leneva IA, Roberts N, Govorkova EA, Goloubeva OG, Webster RG. The neuraminidase inhibitor<br />

GS4104 (oseltamivir phosphate) is efficacious against A/Hong Kong/156/97 (<strong>H5N1</strong>) and<br />

A/Hong Kong/1074/99 (H9N2) influenza viruses. Antiviral Res 2000; 48: 101-15. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11114412<br />

38. Lew W, Chen X, Kim CU. Discovery and develop<strong>me</strong>nt of GS 4104 (oseltamivir): an orally active<br />

influenza neuraminidase inhibitor. Curr Med Chem 2000; 7: 663-72. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=10702632<br />

39. Lin JT, Yu XZ, Cui DJ, et al. A multicentre, randomized, controlled trial of oseltamivir in the<br />

treat<strong>me</strong>nt of influenza in a high-risk Chinese population. Curr Med Res Opin 2006; 22: 75-82.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16393433<br />

40. Machado CM, Boas LS, Mendes AV, et al. Use of Oseltamivir to control influenza complications<br />

after bone marrow transplantation. Bone Marrow Transplant 2004; 34: 111-4.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15094755<br />

41. Massarella JW, He GZ, Dorr A, Nieforth K, Ward P, Brown A. The pharmacokinetics and<br />

tolerability of the oral neuraminidase inhibitor oseltamivir (Ro 64-0796/GS4104) in healthy<br />

adult and elderly volunteers. J Clin Pharmacol 2000; 40: 836-43. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=10934667<br />

42. McClellan K, Perry CM. Oseltamivir: a review of its use in influenza. Drugs 2001; 61: 263-83.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11270942<br />

43. McCullers JA. Effect of antiviral treat<strong>me</strong>nt on the outco<strong>me</strong> of secondary bacterial pneumonia<br />

after influenza. J Infect Dis 2004; 190: 519-26. Epub 2004 Jun 30. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15243927 – Full text at http://www.journals.uchicago.edu/JID/<br />

journal/issues/v190n3/32166/32166.html<br />

44. McGeer AJ, Lee W, Loeb M, et al. Adverse effects of amantadine and oseltamivir used during<br />

respiratory outbreaks in a center for develop<strong>me</strong>ntally disabled adults. Infect Con-trol Hosp<br />

Epidemiol 2004; 25: 955-61. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15566030

209<br />

45. McKimm-Breschkin J, Trivedi T, Hampson A, et al. Neuraminidase sequence analysis and<br />

susceptibilities of influenza virus clinical isolates to zanamivir and oseltamivir. Antim-icrob<br />

Agents Chemother 2003; 47: 2264-72. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12821478<br />

– Full text at http://aac.asm.org/cgi/content/full/47/7/2264?pmid=12821478<br />

46. McNicholl IR, McNicholl JJ. Neuraminidase inhibitors: zanamivir and oseltamivir. Ann<br />

Pharmacother 2001; 35: 57-70. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11197587<br />

47. Nicholson KG, Aoki FY, Osterhaus AD, et al. Efficacy and safety of oseltamivir in treat<strong>me</strong>nt<br />

of acute influenza: a randomised controlled trial. Neuraminidase Inhibitor Flu<br />

Treat<strong>me</strong>nt Investigator Group. Lancet 2000; 355: 1845-50. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=10866439<br />

48. Nordstrom BL, Oh K, Sacks ST, L´Italien GJ. Skin reactions in patients with influenza treated<br />

with oseltamivir: a retrospective cohort study. Antivir Ther 2004; 9: 187-95. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15134180<br />

49. Oo C, Barrett J, Hill G, et al. Pharmacokinetics and dosage recom<strong>me</strong>ndations for an<br />

oseltamivir oral suspension for the treat<strong>me</strong>nt of influenza in children. Paediatr Drugs 2001; 3:<br />

229-36. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11310719<br />

50. Oo C, Barrett J, Dorr A, Liu B, Ward P. Lack of pharmacokinetic interaction between the oral<br />

anti-influenza prodrug oseltamivir and aspirin. Antimicrob Agents Chemother 2002; 46:<br />

1993-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12019123 – Full text at http://aac.asm.<br />

org/cgi/content/full/46/6/1993?pmid=12019123<br />

51. Oo C, Hill G, Dorr A, Liu B, Boellner S, Ward P. Pharmacokinetics of anti-influenza prod-rug<br />

oseltamivir in children aged 1-5 years. Eur J Clin Pharmacol 2003; 59: 411-5. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12910331<br />

52. Peters PH Jr, Gravenstein S, Norwood P, et al. Long-term use of oseltamivir for the pro-phylaxis<br />

of influenza in a vaccinated frail older population. J Am Geriatr Soc 2001; 49: 1025-31.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11555062<br />

53. Risebrough NA, Bowles SK, Simor AE, McGeer A, Oh PI. Economic evaluation of osel-tamivir<br />

phosphate for postexposure prophylaxis of influenza in long-term care facilities. J Am Geriatr<br />

Soc 2005; 53: 444-51. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15743287<br />

54. Rothberg MB, Bellantonio S, Rose DN. Manage<strong>me</strong>nt of influenza in adults older than 65 years<br />

of age: cost-effectiveness of rapid testing and antiviral therapy. Ann Intern Med 2003; 139:<br />

321-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12965940 – Full text at http://www.annals.<br />

org/cgi/reprint/139/5_Part_1/321.pdf<br />

55. Sander B, Gyldmark M, Hayden FG, Morris J, Mueller E, Bergemann R. <strong>Influenza</strong> treat-<strong>me</strong>nt<br />

with neuraminidase inhibitors Cost-effectiveness and cost-utility in healthy adults in the<br />

United Kingdom. Eur J Health Econ 2005; 6: 244-52. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15875227<br />

56. Sato M, Hosoya M, Kato K, Suzuki H. Viral shedding in children with influenza virus in-fections<br />

treated with neuraminidase inhibitors. Pediatr Infect Dis J 2005; 24: 931-2. Ab-stract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16220098<br />

57. Schmidt AC. Antiviral therapy for influenza : a clinical and economic comparative review.<br />

Drugs 2004; 64: 2031-46. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15341496<br />

58. Shijubo N, Yamada G, Takahashi M, Tokunoh T, Suzuki T, Abe S. Experience with osel-tamivir<br />

in the control of nursing ho<strong>me</strong> influenza A outbreak. Intern Med 2002; 41: 366-70. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12058885<br />

59. Snell P, Dave N, Wilson K, et al. Lack of effect of moderate hepatic impair<strong>me</strong>nt on the<br />

pharmacokinetics of oral oseltamivir and its <strong>me</strong>tabolite oseltamivir carboxylate. Br J Clin<br />

Pharmacol 2005; 59: 598-601. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15842560<br />

60. Stiver G. The treat<strong>me</strong>nt of influenza with antiviral drugs. CMAJ 2003; 168: 49-56. Ab-stract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12515786 – Full text at http://www.cmaj.ca/cgi/content/<br />

full/168/1/49

210<br />

61. Tai CY, Escarpe PA, Sidwell RW, et al. Characterization of human influenza virus vari-ants<br />

selected in vitro in the presence of the neuraminidase inhibitor GS 4071. Antimicrob Agents<br />

Chemother 1998; 42: 3234-41. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9835519 – Full text at<br />

http://aac.asm.org/cgi/content/full/42/12/3234?pmid=9835519<br />

62. Takahashi K, Furuta Y, Fukuda Y, et al. In vitro and in vivo activities of T-705 and osel-tamivir<br />

against influenza virus. Antivir Chem Chemother 2003; 14: 235-41. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=14694986<br />

63. Tamiflu (package insert). Gilead Sciences, Foster City, 2005. Accessed on 8 January 2005 from<br />

http://www.rocheusa.com/products/tamiflu/pi.pdf<br />

64. Treanor JJ, Hayden FG, Vrooman PS, et al. Efficacy and safety of the oral neuramini-dase<br />

inhibitor oseltamivir in treating acute influenza: a randomized controlled trial. JAMA 2000;<br />

283: 1016-24. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10697061 – Full text at http://jama.<br />

ama-assn.org/cgi/content/full/283/8/1016<br />

65. Tumpey TM, Garcia-Sastre A, Mikulasova A, et al. Existing antivirals are effective against<br />

influenza viruses with genes from the 1918 pandemic virus. Proc Natl Acad Sci U S A 2002; 99:<br />

13849-54. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12368467 – Full text at http://www.pnas.<br />

org/cgi/content/full/99/21/13849<br />

66. Ward P, Small I, Smith J, Suter P, Dutkowski R. Oseltamivir (Tamiflu) and its potential for use<br />

in the event of an influenza pandemic. J Antimicrob Chemother 2005; 55: Suppl 1: Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15709056<br />

67. Welliver R, Monto AS, Carewicz O, et al. Effectiveness of oseltamivir in preventing influ-enza<br />

in household contacts: a randomized controlled trial. JAMA 2001; 285: 748-54. Ab-stract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11176912 – Full text at http://jama.ama-assn.org/cgi/content/<br />

full/285/6/748<br />

68. Whitley RJ, Hayden FG, Reisinger KS, et al. Oral oseltamivir treat<strong>me</strong>nt of influenza in children.<br />

Pediatr Infect Dis J 2001; 20: 127-33. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11224828<br />

69. Writing Committee of the World Health Organization (WHO) Consultation on Human<br />

<strong>Influenza</strong> A/H5. Avian influenza A (<strong>H5N1</strong>) infection in humans. N Engl J Med 2005; 353:<br />

1374-85. http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16192482 – Full text at http://content.nejm.org/cgi/<br />

content/extract/353/13/1374<br />

70. Woodhead M, Lavanchy D, Johnston S, Colman P, Fleming D. Neuraminidase inhibitors:<br />

progress in the manage<strong>me</strong>nt of influenza. Int J Clin Pract 2000; 54: 604-10. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11220989<br />

71. Yen HL, Herlocher LM, Hoffmann E, et al. Neuraminidase inhibitor-resistant influenza viruses<br />

may differ substantially in fitness and transmissibility. Antimicrob Agents Chemo-ther 2005;<br />

49: 4075-84. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16189083<br />

72. Yen HL, Monto AS, Webster RG, Govorkova EA. Virulence may determine the neces-sary<br />

duration and dosage of oseltamivir treat<strong>me</strong>nt for highly pathogenic A/Vietnam/1203/04<br />

influenza virus in mice. J Infect Dis 2005; 192: 665-72. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16028136

Rimantadina<br />

Hyrje<br />

211<br />

Rimantadina ësh<strong>të</strong> një frenuese e kanalit jonik M2 që frenon në mënyrë pecifike<br />

replikimin e viruseve <strong>të</strong> influencës A duke ndërhyrë në procesin e zhveshjes së<br />

virusit. Inhibitorët M2 bllokojnë kanalin jonik <strong>të</strong> formuar nga proteina M2 e<br />

cila përshkon <strong>me</strong>mbranën virale. Virusi i influencës hyn në qelizën buj<strong>të</strong>se <strong>të</strong><br />

tij nëpërmjet endocitozës së ndërmje<strong>të</strong>suar nga receptorët. Më pas , nevojitet<br />

acidifikimi i vezikulave endocitotike për shpërbashkimin e proteinës M1 nga<br />

komplekset ribonukleoproteinike.Ve<strong>të</strong>m pas kësaj, pjesëzat ribonukleoproteinike<br />

importohen në bërthamë nëpërmjet poreve <strong>të</strong> bërthamës.Jonet e hidrogjenit që<br />

nevojiten për acidifikim, kalojnë për<strong>me</strong>s kanalit M2. Rimantadina bllokon kë<strong>të</strong><br />

kanal.<br />

Ky <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nt ësh<strong>të</strong> i efektshëm ndaj gjithë nëntipeve <strong>të</strong> influencës A që kanë<br />

shkaktuar më parë sëmundje te njerëzit (H1N1, H2N2 dhe H3N2),por jo ndaj<br />

virusit <strong>të</strong> influencës B, sepse proteina M2 ësh<strong>të</strong> unike për viruset e influencës A.<br />

Rimantadina nuk ësh<strong>të</strong> vepruese ndaj shta<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> nëntipit <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> influencës<br />

aviare <strong>të</strong> cilat kohët e fundit kanë shkaktuar sëmundje te njerëzit.<br />

Si për parandalimin dhe për trajtimin e influencës A, rimantadina ka një efikasitet<br />

<strong>të</strong> krahasueshëm <strong>me</strong> amantadinën, por një mundësi më <strong>të</strong> vogël për <strong>të</strong><br />

shkaktuar efekte anësore.<br />

Zhvillimi i antitrupave neutalizues ndaj shta<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> influencës nuk duket se<br />

ndikohet nga rimantadina.Megjitha<strong>të</strong>, prania e IgA në sekrecionet nazale u pakësua<br />

ndjeshëm në një studim.<br />

Një studim i botuar kohët e fundit tregoi një rritje alarmante në incidencën e<br />

viruseve H3N2 <strong>të</strong> influencës A amantadinë-rezistente dhe rimantadinë-rezistente<br />

gja<strong>të</strong> dhje<strong>të</strong>vjeçarit <strong>të</strong> shkuar. Në një studim <strong>të</strong> botuar së fundi, i cili vlerësoi më<br />

shumë se 7000 viruse <strong>të</strong> influencës A <strong>të</strong> përftuar nga e gjithë bota nga 1994 deri<br />

në 2005, rezistenca <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntoze ndaj amantadinës dhe rimantadinës u rrit<br />

nga 0,4% në 12,3%. Viruset e marra në vitin 2004 nga Korea e Jugut, Tajvani,<br />

Hong-Kongu dhe Kina treguan frekuenca <strong>të</strong> rezistencës <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntoze prej<br />

15%, 23%, 70% dhe 74%, përka<strong>të</strong>sisht. Disa autorë kanë sugjeruar se përdorimi<br />

i amantadinës dhe rimantadinës duhet <strong>të</strong> kundërshtohet. Së fundi, 109 nga 120<br />

(91%) e viruseve H3N2 <strong>të</strong> influencës A <strong>të</strong> izoluar nga pacien<strong>të</strong>t në SHBA përmbanin<br />

një ndryshim në pozicionin 31 <strong>të</strong> proteinës M2, që u jep atyre rezistencë<br />

ndaj amantadinës dhe rimantadinës. Në bazë <strong>të</strong> këtyre rezultateve, Qendra për<br />

Kontrollin e Sëmundjeve rekomandoi që as amantadina dhe as rimantadina <strong>të</strong><br />

mos përdoren për trajtimin apo profilaksinë e influencës A në Shtetet e Bashkuara<br />

për pjesën tje<strong>të</strong>r <strong>të</strong> sezonit 2005-06 <strong>të</strong> influencës.<br />

Në shumë vende, rimantadina nuk ësh<strong>të</strong> e disponuesh<strong>me</strong>.

212<br />

Struktura<br />

Nga ana kimike, rimantadina hidroklorure ësh<strong>të</strong> alfa-<strong>me</strong>tiltriciklo-[3,3,1,1/3,7]<br />

dekan-1-<strong>me</strong>tanaminë hidrokloruri, <strong>me</strong> një peshë molekulare 215,77 dhe<br />

formulën strukturore <strong>të</strong> mëposht<strong>me</strong>:<br />

Farmakokinetika<br />

Te <strong>të</strong> rriturit e shëndetshëm, përqendri<strong>me</strong>t plazmatike <strong>të</strong> pikut arrihen 6 orë pas<br />

administrimit oral.Gjysmëjeta e eliminimit <strong>të</strong> dozës së vet<strong>me</strong> ësh<strong>të</strong> rreth 30 orë<br />

si te <strong>të</strong> rriturit dhe te fëmijët. Pas administrimit oral, rimantadina <strong>me</strong>tabolizohet<br />

gjerësisht në mëlçi dhe më pak se 25% e dozës ekskretohet e pandryshuar në urinë.<br />

Në personat e moshuar, eliminimi ësh<strong>të</strong> i zgjatur, <strong>me</strong> vlera <strong>me</strong>satare <strong>të</strong> SNL<br />

dhe përqendri<strong>me</strong> piku 20 deri 30% më <strong>të</strong> larta se te <strong>të</strong> rriturit e shëndetshëm.<br />

Në sëmundjet kronike <strong>të</strong> mëlçisë, farmakokinetika e rimantadinës nuk përndryshohet<br />

ndjeshëm; <strong>me</strong>gjitha<strong>të</strong>, në pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> pamjaftueshmëri <strong>të</strong> rëndë hepatike,<br />

SNL dhe gjysmëjeta e eliminimit janë <strong>të</strong> rritura.<br />

Pamjaftueshmëria renale sjell përqendri<strong>me</strong> <strong>të</strong> rritura plazmatike <strong>të</strong> <strong>me</strong>taboli<strong>të</strong>ve<br />

<strong>të</strong> rimantadinës. Hemodializa nuk e largon rimantadinën. Pra, doza e rimantadinës<br />

duhet <strong>të</strong> zvogëlohet në pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> sëmundje renale <strong>të</strong> shkallës së fundit.<br />

Nuk nevojiten doza shtesë në di<strong>të</strong>t e dializës.<br />

Toksiciteti<br />

Simptomat gastrointestinale janë efektet anësore më <strong>të</strong> shpeshta <strong>të</strong> lidhura <strong>me</strong> përdorimin<br />

e rimantadinës. Efekte <strong>të</strong> tjera anësore <strong>të</strong> vërejtura gja<strong>të</strong> provave klinike<br />

(<strong>të</strong> gjitha

213<br />

Zakonisht, simptomat zhduken shpejt pas ndërprerjes së trajtimit.<br />

Siguria dhe farmakokinetika e rimantadinës në pamjaftueshmërinë hepatike dhe<br />

renale ësh<strong>të</strong> vlerësuar ve<strong>të</strong>m pas administrimit <strong>me</strong> një dozë <strong>të</strong> vet<strong>me</strong>. Për arsye <strong>të</strong><br />

rrezikut <strong>të</strong> grumbullimit <strong>të</strong> rimantadinës dhe <strong>me</strong>taboli<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> saj në plazmë, duhet<br />

<strong>të</strong> tregohet kujdes kur trajtohen pacien<strong>të</strong> <strong>me</strong> insuficencë renale ose hepatike.<br />

Studi<strong>me</strong> jo <strong>të</strong> kontrolluara mirë janë kryer në gra<strong>të</strong> shtatzëna për <strong>të</strong> vlerësuar<br />

sigurinë e amantadinës. Prandaj, ne rekomandojmë që rimantadina <strong>të</strong> mos përshkruhet<br />

për gra<strong>të</strong> shtatzëna. Gjithashtu, rimantadina nuk duhet <strong>të</strong> administrohet<br />

te nënat gja<strong>të</strong> laktacionit për shkak <strong>të</strong> efekteve anësore <strong>të</strong> vërejtura te <strong>të</strong> vegjlit e<br />

minjve <strong>të</strong> trajtuar <strong>me</strong> rimantadinë gja<strong>të</strong> periudhës së laktacionit.<br />

Studi<strong>me</strong> krahasuese tregojnë se rimantadina tolerohet më mirë se amantadina<br />

në doza ekuivalente. Në një krahasim <strong>të</strong> drejtpërdrej<strong>të</strong> <strong>të</strong> përdorimit profilaktik<br />

<strong>të</strong> amantadinës dhe rimantadinës, u larguan nga studimi më shumë pacien<strong>të</strong> që<br />

<strong>me</strong>rrnin amantadinë (13%) sesa rimantadinë (6%) për arsye <strong>të</strong> efekteve anësore<br />

në sistemin nervor qëndror.<br />

Efikasiteti<br />

Rimantadina nuk ësh<strong>të</strong> vepruese kundër shta<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> nëntipit <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> influencës<br />

aviare <strong>të</strong> cilat kohët e fundit kanë shkaktuar sëmundje te njerëzit. Rimantadina<br />

mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> efektive si për parandalimin dhe për trajtimin e infeksionit <strong>të</strong> influencës<br />

A nga shta<strong>me</strong>t humane “klasike” (H1N1, H2N2 dhe H3N2). Efikasiteti<br />

i rimantadinës ësh<strong>të</strong> i krahasueshëm <strong>me</strong> a<strong>të</strong> <strong>të</strong> amantadinës. Megjitha<strong>të</strong>, në një<br />

studim Cochran <strong>të</strong> 3 provave <strong>të</strong> kontrolluara <strong>me</strong> placebo mbi efektet profilaktike<br />

<strong>të</strong> rimantadinës, ajo kishte ve<strong>të</strong>m efekte <strong>të</strong> moderuara në rastet e influencës dhe<br />

sëmundjeve <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> influencën. Si trajtim, rimantadina shkurtoi mjaft<br />

kohëzgjatjen e etheve, por nuk pati ose pati efekt <strong>të</strong> moderuar në strehimin nazal<br />

<strong>të</strong> viruseve <strong>të</strong> influencës A. Efikasiteti i ulët i rimantadinës bashkë <strong>me</strong> përqindjen<br />

relativisht <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> <strong>të</strong> efekteve anësore i çoi autorët në konkluzionin se përdorimi i<br />

<strong>të</strong> dy <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nteve bllokuese <strong>të</strong> kanalit jonik M2, rimantadinës dhe amantadinës,<br />

duhet <strong>të</strong> kundërshtohet në influencën sezonale dhe pandemike.<br />

Trajtimi<br />

Në prova <strong>të</strong> hersh<strong>me</strong> që përfshinin pacien<strong>të</strong> <strong>me</strong> infeksion nga virusi i nëntipit<br />

H3N2 <strong>të</strong> influencës A, trajtimi <strong>me</strong> rimantadinë (200 mg/di<strong>të</strong> për 5 di<strong>të</strong>) lidhej<br />

<strong>me</strong> uljet e konsideruesh<strong>me</strong> <strong>të</strong> titrave virale në sekrecionet nazale, temperaturën<br />

maksimale, kohën deri në deferveshencë (37 orë më e shkur<strong>të</strong>r) , dhe simptoma<br />

sistemike <strong>të</strong> krahasuar <strong>me</strong> placebon. Rimantadina duket relativisht e sigurt edhe<br />

midis individëve <strong>të</strong> vaksinuar më <strong>të</strong> moshuar që jetonin në azile. Te kjo populla<strong>të</strong>,<br />

rekomandohet një ulje e dozës në 100 mg/di<strong>të</strong>. Te <strong>të</strong> rriturit e infektuar eksperi<strong>me</strong>ntalisht,<br />

rimantadina nuk pati efekt në rezistencën nazale, klirensin mukociliar,<br />

shenjat nazale ose në simptomat dhe shenjat e komplikacioneve otologjike.

214<br />

Profilaksia<br />

Përqindjet e efikasitetit <strong>të</strong> raportuara nga provat profilaktike variojnë gjerësisht.<br />

Një raport i studi<strong>me</strong>ve klinike tregoi se rimantadina ishte 64% efikase në parandalim,<br />

dhe shkurtonte ndjeshëm kohëzgjatjen e temperaturës <strong>me</strong> 1,27 di<strong>të</strong>. Rimnatadina<br />

mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e efektsh<strong>me</strong> gjithashtu te fëmijët.<br />

Rezistenca<br />

Mutacionet pikësore në gjenin M që sjellin ndryshi<strong>me</strong>t aminoacidike në proteinën<br />

M2 mund <strong>të</strong> çojnë në rezistencë <strong>të</strong> nivelit <strong>të</strong> lar<strong>të</strong> ndaj rimantadinës.<br />

Mutan<strong>të</strong>t janë po aq virulen<strong>të</strong> dhe po aq <strong>të</strong> trans<strong>me</strong>tueshëm sa virusi i tipit <strong>të</strong><br />

egër dhe shkaktojnë një sëmundje influencale tipike. Shta<strong>me</strong> <strong>të</strong> tilla mund <strong>të</strong><br />

zhvillohen në mbi një <strong>të</strong> tre<strong>të</strong>n e pacien<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> trajtuar, ndonëse në individët e<br />

imunokompro<strong>me</strong>ntuar, përqindja mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> dhe më e lar<strong>të</strong>. Virusi i influencës<br />

A rezistent ndaj barit (H3N2) mund <strong>të</strong> rimarrë veten te fëmijët dhe <strong>të</strong> rriturit e<br />

trajtuar <strong>me</strong> rimantadinë edhe 2 di<strong>të</strong> pas fillimit <strong>të</strong> trajtimit.<br />

Trans<strong>me</strong>tueshmëria ësh<strong>të</strong> një aspekt i rëndësishëm kur përdoret rimantadina. Një<br />

studim i mëparshëm tregoi dështimin e parandalimit <strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong> influencës<br />

për shkak <strong>të</strong> trans<strong>me</strong>timit evident <strong>të</strong> shta<strong>me</strong>ve virale rezistente ndaj <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntit.<br />

Studimi arriti në përfundimin se rimantadina ishte e paefektsh<strong>me</strong> në mbrojtjen<br />

e pjesëtarëve <strong>të</strong> familjes nga infeksioni i influencës A.<br />

Nëntipi <strong>H5N1</strong> i virusit <strong>të</strong> influencës aviare, i cili ka qenë i shoqëruar <strong>me</strong> sëmundjen<br />

humane në Azinë Lindore midis vitit 2003 dhe fillimit <strong>të</strong> 2004-ës, ësh<strong>të</strong><br />

rezistent ndaj rimantadinës (mbetja e asparaginës në pozicionin 31 <strong>të</strong> proteinës<br />

M2).<br />

Gja<strong>të</strong> dekadës së fundit, rezistenca <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntoze ndaj amantadinës dhe rimantadinës<br />

ësh<strong>të</strong> rritur nga 0,4% në 12,3%.<br />

Ndërvepri<strong>me</strong>t <strong>me</strong> <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntet<br />

Nuk janë identifikuar ndërvepri<strong>me</strong> klinikisht <strong>të</strong> rëndësish<strong>me</strong> ndërmjet rimantadinës<br />

dhe barnave <strong>të</strong> tjera.Ci<strong>me</strong>tidina duket se e rrit klirensin e rimantadinës <strong>me</strong><br />

18%. Acetaminofeni zvogëlon përqendrimin e pikut dhe vlerat e SNL <strong>të</strong> rimantadinës<br />

<strong>me</strong> 11%. Aspirina zvogëlon përqendri<strong>me</strong>t plazmatike <strong>të</strong> pikut dhe SNL<br />

<strong>të</strong> rimantadinës <strong>me</strong> rreth 10%.<br />

Këshilla për përdorim<br />

Në BE, produktet mjekësore që përmbajnë rimantadinë janë aprovuar në shkallë<br />

kombëtare (për informacion shtesë, kontrolloni informacionin përshkrues).<br />

Në SHBA, rimantadina ësh<strong>të</strong> lejuar <strong>të</strong> përdoret për profilaksi te <strong>të</strong> rriturit dhe<br />

fëmijët, ndërsa për trajtim ajo përdoret ve<strong>të</strong>m te <strong>të</strong> rriturit. Rimantadina (Flumadine®)<br />

ësh<strong>të</strong> e disponuesh<strong>me</strong> si tableta 100 mg <strong>të</strong> veshura <strong>me</strong> film dhe si shurup<br />

për administrim oral.

215<br />

Të rriturit<br />

Në SHBA, doza e rekomanduar si për profilaksi dhe për trajtim ësh<strong>të</strong> 100 mg.<br />

Rekomandohet një ulje e dozës në 100 mg në di<strong>të</strong> te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong>:<br />

• Disfunksion <strong>të</strong> rëndë hepatik<br />

• Pamjaftueshmëri renale ( klirensi i kreatininës ≤ 10 ml/min)<br />

• Pacien<strong>të</strong>t e moshuar <strong>të</strong> azileve<br />

Pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> çfarëdo shkalle <strong>të</strong> pamjaftueshmërisë veshkore duhet <strong>të</strong> monitorohen<br />

nga afër, duke bërë sipas rastit rregulli<strong>me</strong> <strong>të</strong> dozës.<br />

Për trajtim, rimantadina duhet <strong>të</strong> fillohet brenda 48 orësh pas fillimit <strong>të</strong> shenjave<br />

dhe simptomave <strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong> influencës A. Terapia duhet <strong>të</strong> vazhdohet për<br />

rreth shta<strong>të</strong> di<strong>të</strong> pas shfaqjes fillestare <strong>të</strong> simptomave.<br />

Fëmijët<br />

Në SHBA, rimantadina ësh<strong>të</strong> e lejuar ve<strong>të</strong>m për përdorim profilaktik. Fëmijët më<br />

pak se 10 vjeç duhet <strong>të</strong> marrin 5 mg/kg por <strong>të</strong> mos i tejkalojnë 150 mg. Fëmijët<br />

10 vjeç ose më shumë marrin dozën e <strong>të</strong> rriturve.<br />

Kujdes: rimantadina duhet <strong>të</strong> përdoret <strong>me</strong> kujdes te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> epilepsi.<br />

Përmbledhje<br />

Emri tregtar: Flumadine®<br />

Klasa <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntoze: Frenues M2<br />

Indikacionet: profilaksi (<strong>të</strong> rritur dhe fëmijë) dhe trajtim (ve<strong>të</strong>m te <strong>të</strong> rriturit) <strong>të</strong><br />

infeksionit <strong>të</strong> influencës A. Trajtimi duhet <strong>të</strong> fillohet brenda 48 orëve pas shfaqjes<br />

së simptomave.<br />

Doza standarde për trajtim: 100 mg<br />

Rekomandohet një ulje e dozës në 100 mg në di<strong>të</strong> për pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> disfunksione<br />

<strong>të</strong> rënda hepatike, pamjaftueshmëri renale (ClKr≤ 10 ml/min) dhe te pacien<strong>të</strong>t<br />

e moshuar <strong>të</strong> azileve.<br />

Doza standarte për profilaksi: 100 mg.<br />

Rekomandohet një ulje e dozës në 100 mg në di<strong>të</strong> për pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> disfunksione<br />

<strong>të</strong> rënda hepatike, pamjaftueshmëri renale (ClKr≤ 10 ml/min) dhe te pacien<strong>të</strong>t<br />

e moshuar <strong>të</strong> azileve.Fëmijët më <strong>të</strong> vegjël se 10 vjeç duhet <strong>të</strong> marrin 5 mg/kg<br />

por <strong>të</strong> mos i tejkalojnë 150 mg. Fëmijët 10 vjeç ose më shumë marrin dozën e<br />

<strong>të</strong> rriturve.<br />

Farmakokinetika: përqendrimi plazmatik i pikut arrihet 6 orë pas administrimit<br />

oral. Gjysmëjeta e eliminimit ësh<strong>të</strong> 30 orë. Eliminim i zgjatur te pacien<strong>të</strong>t e<br />

moshuar. Metabolizim i gjerë në mëlçi – më pak se 25% ekskretohet e pandryshuar<br />

në urinë. Përqendrim i rritur plazmatik në pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> pamjaftueshmëri <strong>të</strong><br />

rëndë hepatike dhe renale.<br />

Ndërvepri<strong>me</strong>t: nuk ka ndërvepri<strong>me</strong> <strong>të</strong> rëndësish<strong>me</strong>.<br />

Efektet anësore: simptomat gastrointestinale.

216<br />

Referenca<br />

1. Anderson EL, Van Voris LP, Bartram J, Hoffman HE, Belshe RB. Pharmacokinetics of a single<br />

dose of rimantadine in young adults and children. Antimicrob Agents Chemother 1987;<br />

31: 1140-2. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3662473 – Full text at http://www.<br />

pub<strong>me</strong>dcentral.gov/articlerender.fcgi?pub<strong>me</strong>did=3662473<br />

2. Belshe RB, Smith MH, Hall CB, Betts R, Hay AJ. Genetic basis of resistance to riman-tadine<br />

e<strong>me</strong>rging during treat<strong>me</strong>nt of influenza virus infection. J Virol 1988; 62: 1508-12. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3282079<br />

3. Belshe RB, Burk B, Newman F, Cerruti RL, Sim IS. Resistance of influenza A virus to amantadine<br />

and rimantadine: results of one decade of surveillance. J Infect Dis 1989; 159: 430-5. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=2915166<br />

4. Brady MT, Sears SD, Pacini DL, et al. Safety and prophylactic efficacy of low-dose ri-mantadine<br />

in adults during an influenza A epidemic. Antimicrob Agents Chemother 1990; 34: 1633-6.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=2285274<br />

5. Bright RA, Medina MJ, Xu X, et al. Incidence of adamantane resistance among influenza A<br />

(H3N2) viruses isolated worldwide from 1994 to 2005: a cause for concern. Lancet 2005; 366:<br />

1175-81. Epub 2005 Sep 22. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16198766<br />

6. Bui M, Whittaker G, Helenius A. Effect of M1 protein and low pH on nuclear transport of<br />

influenza virus ribonucleoproteins. J Virol 1996; 70: 8391-401. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=8970960 – Full text at http://jvi.asm.org/cgi/reprint/70/12/8391?pmid=8970960<br />

7. Capparelli EV, Stevens RC, Chow MS, Izard M, Wills RJ. Rimantadine pharmacokinetics in<br />

healthy subjects and patients with end-stage renal failure. Clin Pharmacol Ther 1988; 43: 536­<br />

41. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3365917<br />

8. CDC 2006. CDC Recom<strong>me</strong>nds against the Use of Amantadine and Rimantadine for the<br />

Treat<strong>me</strong>nt or Prophylaxis of <strong>Influenza</strong> in the United States during the 2005–06 <strong>Influenza</strong><br />

Season. Available from http://www.cdc.gov/flu/han011406.htm – Accessed 13 February<br />

2006.<br />

9. Clover RD, Crawford SA, Abell TD, Ramsey CN Jr, Glezen WP, Couch RB. Effective-ness of<br />

rimantadine prophylaxis of children within families. Am J Dis Child 1986; 140: 706-9. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3521258<br />

10. Clover RD, Waner JL, Becker L, Davis A. Effect of rimantadine on the immune response<br />

to influenza A infections. J Med Virol 1991; 34: 68-73. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=1885945<br />

11. Crawford SA, Clover RD, Abell TD, Ramsey CN Jr, Glezen P, Couch RB. Rimantadine prophylaxis<br />

in children: a follow-up study. Pediatr Infect Dis J 1988; 7: 379-83. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=3292997<br />

12. Demicheli V, Jefferson T, Rivetti D, Deeks J. Prevention and early treat<strong>me</strong>nt of influenza<br />

in healthy adults. Vaccine 2000; 18: 957-1030. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=10590322<br />

13. Dolin R, Reichman RC, Madore HP, Maynard R, Linton PN, Webber-Jones J. A con-trolled trial of<br />

amantadine and rimantadine in the prophylaxis of influenza A infection. N Engl J Med 1982;<br />

307: 580-4. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7050702<br />

14. Doyle WJ, Skoner DP, Alper CM, et al. Effect of rimantadine treat<strong>me</strong>nt on clinical manifestations<br />

and otologic complications in adults experi<strong>me</strong>ntally infected with influenza A<br />

(H1N1) virus. J Infect Dis 1998; 177: 1260-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9593010<br />

– Full text at http://www.journals.uchicago.edu/cgi-bin/resolve?JIDv177p1260PDF<br />

15. Englund JA, Champlin RE, Wyde PR, et al. Common e<strong>me</strong>rgence of amantadine- and<br />

rimantadine-resistant influenza A viruses in symptomatic immunocompromised adults. Clin<br />

Infect Dis 1998; 26: 1418-24. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9636873 – Full text at<br />

http://www.journals.uchicago.edu/cgi-bin/resolve?CIDv26p1418PDF

217<br />

16. Hall CB, Dolin R, Gala CL, et al. Children with influenza A infection: treat<strong>me</strong>nt with rimantadine.<br />

Pediatrics 1987; 80: 275-82. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3302925<br />

17. Hayden FG, Minocha A, Spyker DA, Hoffman HE. Comparative single-dose pharmacokinetics<br />

of amantadine hydrochloride and rimantadine hydrochloride in young and<br />

eld-erly adults. Antimicrob Agents Chemother 1985; 28: 216-21. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=3834831 – Fulltext at http://www.pub<strong>me</strong>dcentral.gov/articlerender.<br />

fcgi?pub<strong>me</strong>did=3834831<br />

18. Hayden FG, Monto AS. Oral rimantadine hydrochloride therapy of influenza A virus H3N2<br />

subtype infection in adults. Antimicrob Agents Chemother 1986; 29: 339-41. Ab-stract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3521480<br />

19. Hayden FG, Belshe RB, Clover RD, Hay AJ, Oakes MG, Soo W. E<strong>me</strong>rgence and appar-ent<br />

transmission of rimantadine-resistant influenza A virus in families. N Engl J Med 1989; 321:<br />

1696-702. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=2687687<br />

20. Hayden FG, Sperber SJ, Belshe RB, Clover RD, Hay AJ, Pyke S. Recovery of drug-resistant<br />

influenza A virus during therapeutic use of rimantadine. Antimicrob Agents Chemother 1991;<br />

35: 1741-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1952841<br />

21. Holazo AA, Choma N, Brown SY, Lee LF, Wills RJ. Effect of ci<strong>me</strong>tidine on the disposi-tion of<br />

rimantadine in healthy subjects. Antimicrob Agents Chemother 1989; 33: 820-3. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=2764530 – Full text at http://www.pub<strong>me</strong>dcentral.gov/<br />

articlerender.fcgi?pub<strong>me</strong>did=2764530<br />

22. Jefferson T, Deeks JJ, Demicheli V, Rivetti D, Rudin M. Amantadine and rimantadine for<br />

preventing and treating influenza A in adults. Cochrane Database Syst Rev 2004; CD001169.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=15266442<br />

23. Jefferson T, Demicheli V, Rivetti D, Jones M, Di Pietrantonj C, Rivetti A. Antivirals for influenza in<br />

healthy adults: systematic review. Lancet 2006; 367: 303-13. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=16443037<br />

24. Li KS, Guan Y, Wang J, et al. Genesis of a highly pathogenic and potentially pandemic <strong>H5N1</strong><br />

influenza virus in eastern Asia. Nature 2004; 430: 209-13. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15241415<br />

25. Monto AS, Ohmit SE, Hornbuckle K, Pearce CL. Safety and efficacy of long-term use of<br />

rimantadine for prophylaxis of type A influenza in nursing ho<strong>me</strong>s. Antimicrob Agents<br />

Chemother 1995; 39: 2224-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=8619572 – Full text at<br />

http://aac.asm.org/cgi/reprint/39/10/2224<br />

26. Patriarca PA, Kater NA, Kendal AP, Bregman DJ, Smith JD, Sikes RK. Safety of pro-longed<br />

administration of rimantadine hydrochloride in the prophylaxis of influenza A virus infections<br />

in nursing ho<strong>me</strong>s. Antimicrob Agents Chemother 1984; 26: 101-3. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=6476812<br />

27. Stephenson I, Nicholson KG. <strong>Influenza</strong>: vaccination and treat<strong>me</strong>nt. Eur Respir J 2001; 17: 1282­<br />

93. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11491177 – Full text at http://erj.ersjournals.<br />

com/cgi/content/full/17/6/1282<br />

28. Sugrue RJ, Hay AJ. Structural characteristics of the M2 protein of influenza A viruses: evidence<br />

that it forms a tetra<strong>me</strong>ric channel. Virology 1991; 180: 617-24. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=1989386<br />

29. Wills RJ, Belshe R, Tomlinsin D, et al. Pharmacokinetics of rimantadine hydrochloride in<br />

patients with chronic liver disease. Clin Pharmacol Ther 1987; 42: 449-54. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=3665342<br />

30. Winter<strong>me</strong>yer SM, Nahata MC. Rimantadine: a clinical perspective. Ann Pharmacother 1995;<br />

29: 299-310. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7606077

218<br />

Zanamiviri<br />

Hyrje<br />

Zanamiviri ësh<strong>të</strong> një pudër që inhalohet nga goja e aprovuar aktualisht në 19<br />

vende për trajtimin dhe në dy vende për profilaksinë e influencës A dhe B. Zanamiviri<br />

ësh<strong>të</strong> një frenues konkurrues i glikoproteinës neuraminidazë, e cila ësh<strong>të</strong> e<br />

domosdosh<strong>me</strong> në ciklin infektiv <strong>të</strong> viruseve <strong>të</strong> influencës. Ai imiton acidin sialik,<br />

substratin natyror <strong>të</strong> neuraminidazës.<br />

Zanamiviri administrohet <strong>me</strong> inhalacion, që e çon barin direkt në traktin respirator,<br />

ku ësh<strong>të</strong> llogaritur se përqendrimi ësh<strong>të</strong> më shumë se 1000 herë më i lar<strong>të</strong> se<br />

IC50 për neuraminidazën. Efekti frenues fillon brenda 10 sekondash.<br />

Kur dyshohet për përfshirje sistemike <strong>të</strong> infeksionit <strong>të</strong> influencës – siç ësh<strong>të</strong> sugjeruar<br />

së fundi nga disa raporte mbi influencën aviare <strong>H5N1</strong> te njerëzit – zanamiviri<br />

mund <strong>të</strong> mos je<strong>të</strong> <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nti i përshtatshëm.<br />

Gja<strong>të</strong> viteve <strong>të</strong> fundit, disa shfaqje efektesh kanë rezultuar në ndryshi<strong>me</strong> <strong>të</strong> informacionit<br />

përshkrues <strong>të</strong> zanamivirit, i cili tani përmban paralajmëri<strong>me</strong> për<br />

bronkospazmë, dispne, rash,urtikarie (kruajtje) dhe reaksione <strong>të</strong> tipit alergjik,<br />

duke përfshirë edemën faciale dhe orofaringeale. Megjitha<strong>të</strong>, <strong>me</strong> përjashtim <strong>të</strong><br />

këtyre episodeve <strong>të</strong> rralla, <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nti ka një profil <strong>të</strong> mirë sigurie nëse fillohet<br />

herët.<br />

Bashkadministrimi i zanamivirit <strong>të</strong> inhaluar nga goja <strong>me</strong> vaksinën trivalente <strong>të</strong><br />

çaktivizuar <strong>të</strong> influencës nuk duket <strong>të</strong> ndikojë negativisht në prodhimin e antitrupave<br />

antihemaglutininë; një përgjigje mbroj<strong>të</strong>se e antitrupave zhvillohet<br />

brenda 12 di<strong>të</strong>sh.<br />

Struktura<br />

Emri kimik i zanamivirit ësh<strong>të</strong> acidi 5-(acetilamino)-4-[(aminoimino<strong>me</strong>til)amino]-2,6-anhidro-3,4,5-trideoksi-D-glicero-D-galakto-non-2-enonik.<br />

Ai ka<br />

formulën strukturore <strong>të</strong> mëposht<strong>me</strong>:<br />

Farmakokinetika<br />

Të dhënat mbi zanamivirin e inhaluar oral tregojnë se 10-20% e komponimit<br />

aktiv arrin mushkëri<strong>të</strong>. Pjesa tje<strong>të</strong>r depozitohet në orofarinks dhe rreth 4% nga<br />

17% <strong>të</strong> dozës së inhaluar përthithet sistemikisht. Përqendri<strong>me</strong>t e pikut në serum

219<br />

arrihen brenda 1 deri në 2 orë pas një doze 10 mg. Lidhja <strong>me</strong> proteinat plazmatike<br />

ësh<strong>të</strong> e kufizuar (

220<br />

<strong>me</strong> influenzën) në 7 prej 7 marrësve <strong>të</strong> zanamivirit dhe në 5 prej 12 marrësve <strong>të</strong><br />

placebos.<br />

Efektet anësore <strong>të</strong> mëposht<strong>me</strong> janë identifikuar gja<strong>të</strong> përdorimit pas marketingut<br />

<strong>të</strong> zanamivirit, por nuk ësh<strong>të</strong> e mundur <strong>të</strong> vlerësohet sakt frekuenca e tyre apo <strong>të</strong><br />

vendoset një marrëdhënie shkakësore për ekspozimin ndaj zanamivirit:<br />

• Reaksione alergjike ose <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> alergjinë, përfshirë edemën<br />

orofaringeale.<br />

• Aritmi, sinkop<br />

• Konvulsione<br />

• Bronkospazmë, dispne<br />

Zanamiviri nuk ësh<strong>të</strong> studiuar te gra<strong>të</strong> shtatzëna. Te studi<strong>me</strong>t në kafshë nuk ësh<strong>të</strong><br />

evidentuar shkaktimi i difekteve në lindje ose proble<strong>me</strong> <strong>të</strong> tjera.<br />

Te minj<strong>të</strong>, zanamiviri ekskretohet në qumësht, por ai nuk ësh<strong>të</strong> studiuar te nënat<br />

në laktacion dhe nuk ka asnjë informacion mbi ekskretimin e mundshëm <strong>të</strong><br />

zanamivirit në qumështin human.<br />

Efikasiteti<br />

Zanamiviri i inhaluar shkurton kohën <strong>me</strong>satare <strong>të</strong> leh<strong>të</strong>simit <strong>të</strong> simptomave kryesore<br />

<strong>të</strong> influencës deri në 2,5 di<strong>të</strong> nëse <strong>me</strong>rret 48 orë pas fillimit <strong>të</strong> simptomave.<br />

Këto përfiti<strong>me</strong> janë <strong>të</strong> shprehura sidomos te pacien<strong>të</strong>t e sëmurë rëndë dhe te<br />

individët ≥50 vjeç, <strong>të</strong> cilët kanë sëmundje bazë, ose që konsiderohen në rrezik<br />

<strong>të</strong> madh. Pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> një temperaturë më <strong>të</strong> ulët ose <strong>me</strong> simptoma më <strong>të</strong> lehta<br />

duket se përfitojnë më pak nga trajtimi <strong>me</strong> zanamivir.<br />

Kur përdoret për profilaksi, zanamiviri ul në mënyrë <strong>të</strong> konsideruesh<strong>me</strong> numrin<br />

e familjeve <strong>me</strong> raste <strong>të</strong> reja <strong>të</strong> influencës krahasuar <strong>me</strong> placebon, dhe parandalon<br />

rastet e reja <strong>të</strong> influencës në kujdesin shënde<strong>të</strong>sor afatgja<strong>të</strong>.<br />

Trajtimi<br />

Eksperienca e parë klinike <strong>me</strong> zanamivirin përfshinte pacien<strong>të</strong> nga studi<strong>me</strong> <strong>të</strong><br />

veçanta <strong>të</strong> ras<strong>të</strong>sish<strong>me</strong> në 38 qendra në A<strong>me</strong>rikën Veriore dhe 32 qendra në<br />

Evropë në 1994-1995. Këto studi<strong>me</strong> treguan një shkurtim rreth një ditor <strong>të</strong> kohës<br />

së leh<strong>të</strong>simit <strong>të</strong> simptomave në pacien<strong>të</strong>t e trajtuar (4 di<strong>të</strong> në vend <strong>të</strong> 5 di<strong>të</strong>ve).<br />

Një përfitim dhe më <strong>të</strong> madh nga trajtimi (3 di<strong>të</strong>) u pa te pacien<strong>të</strong>t që kishin<br />

simptoma <strong>të</strong> rënda në fillim. Një përfitim 3 ditor nga trajtimi u vu re gjithashtu<br />

te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> moshë >50 vjeç, krahasuar <strong>me</strong> 1 di<strong>të</strong> te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> moshë

221<br />

marrësve <strong>të</strong> placebos zhvillonin një shfaqje <strong>të</strong> efekteve respiratore që çonte në përdorim<br />

<strong>të</strong> antibiotikëve, kryesisht për bronkit akut ose sinusit akut, ndërsa midis<br />

pacien<strong>të</strong>ve <strong>të</strong> trajtuar <strong>me</strong> zanamivir, incidenca e shfaqjes së efekteve respiratore që<br />

çonte në përdorim antibiotiku ishte 11%. Megjitha<strong>të</strong>, ky fakt nuk ka mbetur pa<br />

shpjegim. Në hartimin e një plani kujdesi shënde<strong>të</strong>sor <strong>të</strong> gjerë (>2300 pacien<strong>të</strong><br />

<strong>të</strong> trajtuar), u pa se modelet e komplikacioneve <strong>të</strong> influencës qenë <strong>të</strong> ngjash<strong>me</strong> te<br />

pacien<strong>të</strong>t e trajtuar <strong>me</strong> zanamivir dhe te pacien<strong>të</strong>t e patrajtuar.<br />

Profilaksia<br />

Një sërë provash <strong>të</strong> randomizuara kanë provuar efikasitetin e zanamivirit në<br />

parandalimin e influencës. Në një studim që përfshinte <strong>të</strong> rritur <strong>të</strong> shëndetshëm,<br />

u administrua 10 mg një herë në di<strong>të</strong> ose placebo <strong>me</strong> inhalim oral në fillim <strong>të</strong><br />

shfaqjes së influencës. Profilaksia vazhdoi për një periudhë 4 javore. Zanamiviri<br />

ishte 67% efikas në parandalimin e influencës klinike (6% [35/554] <strong>të</strong> influencës<br />

klinike në grupin placebo kundrejt 2% [11/553] në grupin e zanamivirit) dhe<br />

84% efikas në parandalimin e sëmundjeve <strong>me</strong> temperaturë.<br />

Një tje<strong>të</strong>r provë klinike studioi familje <strong>me</strong> dy deri në pesë anëtarë dhe <strong>me</strong> <strong>të</strong> pak<strong>të</strong>n<br />

një fëmijë 5 vjeçar ose më <strong>të</strong> madh. Sapo shfaqej një sëmundje e ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong><br />

influencën në një pjesëtar <strong>të</strong> familjes, familja <strong>me</strong>rrte ose zanamivir (10 mg zanamivir<br />

<strong>të</strong> inhaluar një herë në di<strong>të</strong> për 10 di<strong>të</strong>) ose placebo. Në familjet që <strong>me</strong>rrnin<br />

zanamivir, 4% e familjeve pati <strong>të</strong> pak<strong>të</strong>n një rast <strong>të</strong> ri <strong>me</strong> influencë, krahasuar <strong>me</strong><br />

19% te familjet që <strong>me</strong>rrnin placebo. Kohëzgjatja <strong>me</strong>satare e simptomave ishte<br />

2,5 di<strong>të</strong> më e shkur<strong>të</strong>r në grupin e zanamivirit se në grupin placebo (5,0 kundrejt<br />

7,5 di<strong>të</strong>ve). Një zvogëlim i ngjashëm i rrezikut u tregua në një studim ku zanamiviri<br />

u administrua pas kontaktit <strong>të</strong> ngush<strong>të</strong> <strong>me</strong> një rast tregues <strong>të</strong> sëmundjes së<br />

ngjash<strong>me</strong> <strong>me</strong> influencën.<br />

Në një studim <strong>të</strong> zanamivirit <strong>të</strong> inhaluar për parandalimin e influencës në familje,<br />

4% e marrësve <strong>të</strong> zanamivirit kundrejt 19% <strong>të</strong> marrësve <strong>të</strong> placebos pa<strong>të</strong>n <strong>të</strong> pak<strong>të</strong>n<br />

një kontakt që shfaqi influencë simptomatike, <strong>të</strong> konfirmuar laboratorikisht<br />

(efikasiteti mbroj<strong>të</strong>s 81%). Efikasiteti mbroj<strong>të</strong>s ishte i lar<strong>të</strong> për individët (82%)<br />

dhe kundër <strong>të</strong> dy llojeve <strong>të</strong> influencës A e B (78% dhe 85%, përka<strong>të</strong>sisht, për<br />

anëtarët e familjes).<br />

Fëmijët<br />

Në një provë te fëmijët <strong>me</strong> moshë nga 5 në 12 vjeç, zanamiviri shkurtoi kohën<br />

<strong>me</strong>satare <strong>të</strong> leh<strong>të</strong>simit <strong>të</strong> simptomave <strong>me</strong> 1,25 di<strong>të</strong> krahasuar <strong>me</strong> placebon. Pacien<strong>të</strong>t<br />

e trajtuar <strong>me</strong> zanamivir u rikthyen në veprimtari<strong>të</strong> normale shumë më<br />

shpejt dhe morrën mjaft më pak mjeki<strong>me</strong> qe<strong>të</strong>suese se pacien<strong>të</strong>t e trajtuar <strong>me</strong><br />

placebo.<br />

Pra, zanamiviri ësh<strong>të</strong> i sigurt te fëmijët – nëse ata mund ta marrin a<strong>të</strong>. Fëmijët,<br />

veçanërisht ata nën 8 vjeç, zakonisht janë <strong>të</strong> paaf<strong>të</strong> <strong>të</strong> përdorin sistemin<br />

shpërndarës (<strong>të</strong> administrimit) për inhalimin e zanamivirit në mënyrë <strong>të</strong> përshtatsh<strong>me</strong><br />

(duke mos prodhuar vëllim inspirator <strong>të</strong> matshëm për<strong>me</strong>s diskhalerit<br />

ose duke prodhuar vëlli<strong>me</strong> piku inspiratore nën 60 ml/min, <strong>të</strong> konsideruara op­

222<br />

timale për pajisjen). Meqë mungesa e shpej<strong>të</strong>sisë inspiratore <strong>të</strong> matsh<strong>me</strong> ësh<strong>të</strong><br />

e lidhur <strong>me</strong> përqendri<strong>me</strong> <strong>të</strong> papërshtatsh<strong>me</strong> ose <strong>të</strong> padetektuesh<strong>me</strong> në serum,<br />

përshkruesit duhet <strong>të</strong> vlerësojnë <strong>me</strong> kujdes af<strong>të</strong>sinë e fëmijëve <strong>të</strong> vegjël për <strong>të</strong><br />

përdorur sistemin e shpërndarjes kur marrin në konsidera<strong>të</strong> përshkrimin e zanamivirit.<br />

Kur zanamiviri përshkruhet për fëmijët, ai duhet <strong>të</strong> përdoret ve<strong>të</strong>m nën<br />

mbikqyrjen e <strong>të</strong> rriturve dhe <strong>me</strong> kujdes për përdorim <strong>të</strong> duhur <strong>të</strong> sistemit <strong>të</strong><br />

shpërndarjes.<br />

Situata <strong>të</strong> veçanta<br />

Terapi <strong>të</strong> veçanta në <strong>të</strong> cilat ësh<strong>të</strong> përdorur zanamiviri përfshijnë leuçeminë limfoblastike<br />

akute dhe transplantin e qelizave alogjenike <strong>të</strong> trungut. Raporti i dy<strong>të</strong><br />

nuk gjeti asnjë toksicitet <strong>të</strong> shkaktuar nga zanamiviri dhe shërim <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong> <strong>të</strong><br />

simptomave <strong>të</strong> influencës. Nuk pati vdekshmëri për shkak <strong>të</strong> influencës te këta<br />

pacien<strong>të</strong>.<br />

Shta<strong>me</strong>t e influencës aviare<br />

Në një studim <strong>të</strong> realizuar te minj<strong>të</strong> në vitin 2000, zanamiviri rezultoi efikas<br />

në trajtimin e viruseve <strong>të</strong> influencës aviare H9N2, H6N1 dhe <strong>H5N1</strong> <strong>të</strong> trans<strong>me</strong>tueshëm<br />

tek gjitarët.<br />

Rezistenca<br />

Zhvillimi i rezistencës ësh<strong>të</strong> i rrallë. Deri tani, nuk ësh<strong>të</strong> izoluar asnjë virus rezistent<br />

ndaj zanamivirit në individët imunokompetent pas trajtimit. Për më tepër, <strong>të</strong><br />

gjithë shta<strong>me</strong>t zanamivir-rezistente <strong>të</strong> rritura in vitro janë dobësuar.Mutacionet<br />

e njohura <strong>të</strong> rezistencës janë dhe nëntip i virusit <strong>të</strong> influencës dhe <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>nt<br />

specifike.<br />

Ka <strong>të</strong> dhëna për modele <strong>të</strong> ndrysh<strong>me</strong> ndjeshmërie dhe rezistencë <strong>të</strong> kryqëzuar<br />

ndërmjet frenuesve <strong>të</strong> neuraminidazës, por asnjë studim nuk ka vlerësuar deri<br />

tani rrezikun e shfaqjes së rezistencës së kryqëzuar në praktikën klinike.<br />

Ndërvepri<strong>me</strong>t <strong>me</strong> <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntet<br />

Zanamiviri administrohet nëpërmjet inhalacionit dhe niveli i ulët i përthithjes së<br />

barit sjell përqendri<strong>me</strong> <strong>të</strong> ulta në serum dhe ekspozim modest ndaj zanamivirit<br />

pas inhalimit. Zanamiviri nuk <strong>me</strong>tabolizohet dhe mundësia për ndërvepri<strong>me</strong><br />

bar-bar klinikisht <strong>të</strong> rëndësish<strong>me</strong> ësh<strong>të</strong> e vogël. Zanamiviri nuk ësh<strong>të</strong> substrat<br />

dhe as nuk ndikon në izoenzimat (CYP) e citokromit P450 (CYP1A1/2, 2A6,<br />

2C9, 2C18, 2D6, 2E1 dhe 3A4) në mikrozo<strong>me</strong>t e mëlçisë humane. Nuk ka asnjë<br />

bazë teorike për supozimin e ndërvepri<strong>me</strong>ve <strong>me</strong>tabolike ndërmjet zanamivirit<br />

dhe komponi<strong>me</strong>ve <strong>të</strong> tjera <strong>të</strong> bashkë administruara.<br />

Këshilla për përdorim<br />

• Zanamiviri indikohet për trajtimin e sëmundjes akute <strong>të</strong> pakomplikuar

223<br />

<strong>të</strong> shkaktuar nga viruset e influencës A e B te pacien<strong>të</strong>t e rritur dhe pediatrikë<br />

(BE: 12 vjeç ose më shumë; SHBA: 7 vjeç ose më shumë) që kanë<br />

qenë simptomatikë për jo më shumë se 2 di<strong>të</strong>.<br />

• Zanamiviri nuk rekomandohet për trajtimin e pacien<strong>të</strong>ve <strong>me</strong> sëmundje<br />

bazë <strong>të</strong> rrugëve <strong>të</strong> frymëmarrjes (si astma ose sëmundja pulmonare<br />

obstruktive kronike).<br />

Zanamiviri (Relenza®) <strong>me</strong>rret <strong>me</strong> inhalacion për arsye <strong>të</strong> biodisponibilitetit <strong>të</strong><br />

ulët oral <strong>të</strong> tij. Çdo Rotadisk Relenza® përmban 4 blistera <strong>me</strong> fle<strong>të</strong> dyfishe dhe<br />

secili blister përmban 5 mg zanamivir (plus 20 mg laktozë e cila përmban proteinat<br />

e qumështit). Përmbajtja e çdo blisteri inhalohet duke përdorur një pajisje<br />

plastike <strong>të</strong> quajtur “Diskhaler”. Në kë<strong>të</strong> rast, një blister shpohet dhe zanamiviri<br />

shpërndahet në ajër kur pacienti inhalon për<strong>me</strong>s pipëzës. Sasia e drogës së çuar në<br />

traktin respirator varet nga faktorët e pacientit si vëllimi inspirator.<br />

Pacien<strong>të</strong>t duhet <strong>të</strong> udhëzohen për përdorimin e sistemit <strong>të</strong> shpërndarjes dhe udhëzi<strong>me</strong>t<br />

duhet <strong>të</strong> përfshijnë një demonstrim – gjë që mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> e vështirë në<br />

praktikën e sot<strong>me</strong> mjekësore. Kur përshkruhet për fëmijët, zanamiviri duhet <strong>të</strong><br />

përdoret ve<strong>të</strong>m nën mbikëqyrjen dhe udhëzimin e <strong>të</strong> rriturve.<br />

Ka pasur shqe<strong>të</strong>si<strong>me</strong> lidhur <strong>me</strong> af<strong>të</strong>sinë e personave <strong>të</strong> moshuar për përdorimin e<br />

pajisjes inhaluese <strong>të</strong> zanamivirit. Një studim <strong>me</strong> 73 pacien<strong>të</strong> (<strong>me</strong> moshë ndërmjet<br />

71 dhe 99 vjeç) nga pavione që ofronin kujdes shënde<strong>të</strong>sor për <strong>të</strong> moshuarit në<br />

një spital <strong>të</strong> madh <strong>të</strong> përgjithshëm arriti në përfundimin se shumica e personave<br />

<strong>të</strong> moshuar nuk mund ta përdornin pajisjen inhaluese dhe se trajtimi <strong>me</strong> zanamivir<br />

për <strong>të</strong> moshuarit <strong>me</strong> influencë nuk kishte gjasa <strong>të</strong> ishte efektiv.<br />

Doza<br />

Doza e rekomanduar e zanamivirit për trajtimin e influencës në pacien<strong>të</strong>t e rritur<br />

dhe pediatrikë <strong>me</strong> moshë 7 vjeç dhe më shumë ësh<strong>të</strong> 10 mg (= dy herë në di<strong>të</strong> 2<br />

inhalacione <strong>të</strong> njëpasnjësh<strong>me</strong> <strong>të</strong> një blisteri 5 mg) për 5 di<strong>të</strong>.<br />

Në di<strong>të</strong>n e parë <strong>të</strong> trajtimit, dy doza duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren <strong>të</strong> ndara <strong>të</strong> pak<strong>të</strong>n 2 orë<br />

distancë nga njëra tjetra.Në di<strong>të</strong>t në vazhdim, dozat duhet <strong>të</strong> <strong>me</strong>rren rreth 12 orë<br />

distancë njëra tjetrës.<br />

Nuk nevojitet asnjë rregullim doze në pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> pamjaftueshmëri renale.<br />

Pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> disfunksione pulmonare duhet <strong>të</strong> kenë gjithmonë <strong>të</strong> disponueshëm<br />

një bronkodilatator <strong>me</strong> veprim <strong>të</strong> shpej<strong>të</strong> dhe <strong>të</strong> ndërpresin zanamivirin nëse<br />

shfaqet vështirësi respiratore.<br />

Përmbledhje<br />

Emri tregtar: Relenza®<br />

Klasa <strong>me</strong>dika<strong>me</strong>ntoze: frenues i neuraminidazës<br />

Fabrikuesi: GlaxoSmithKline<br />

Indikacionet: zanamiviri indikohet për trajtimin e sëmundjes akute <strong>të</strong> pakomplikuar<br />

<strong>të</strong> shkaktuar nga viruset e influencës A e B te pacien<strong>të</strong>t e rritur dhe pediatrikë<br />

(BE: 12 vjeç ose më shumë; SHBA: 7 vjeç ose më shumë) që kanë qenë

224<br />

simptomatikë për jo më shumë se 2 di<strong>të</strong>.<br />

Doza standarte për trajtim: 10 mg (= dy herë në di<strong>të</strong> 2 inhalacione <strong>të</strong> njëpasnjësh<strong>me</strong><br />

<strong>të</strong> një blisteri 5 mg) për 5 di<strong>të</strong>.<br />

Doza standarte për profilaksi: në shumicën e vendeve, zanamiviri nuk ësh<strong>të</strong> aprovuar<br />

për profilaksi.<br />

Farmakokinetika: 10 deri 20 përqind e komponimit aktiv arrin mushkëri<strong>të</strong>, pjesa<br />

tje<strong>të</strong>r depozitohet në orofarinks.4% nga 17% e dozës së inhaluar përthithet<br />

sistemikisht. Përqendri<strong>me</strong>t e pikut në serum arrihen brenda 1 deri në 2 orësh.<br />

Lidhje e kufizuar <strong>me</strong> proteinat plazmatike (

225<br />

cokinetics of intravenous zanamivir. Clin Pharmacokinet 1999a; 36: Suppl 1:13-9 Ab-stract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10429836<br />

3. Cass LM, Efthymiopoulos C, Bye A. Pharmacokinetics of zanamivir after intravenous, oral,<br />

inhaled or intranasal administration to healthy volunteers. Clin Pharmacokinet 1999b; 36:<br />

Suppl 1:1-11 Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10429835<br />

4. Cole JA, Loughlin JE, Ajene AN, Rosenberg DM, Cook SE, Walker AM. The effect of zanamivir<br />

treat<strong>me</strong>nt on influenza complications: a retrospective cohort study. Clin Ther 2002; 24: 1824­<br />

39. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12501877<br />

5. Cox RJ, Mykkeltvedt E, Sjursen H, Haaheim LR. The effect of zanamivir treat<strong>me</strong>nt on the early<br />

immune response to influenza vaccination. Vaccine 2001; 19: 4743-9. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11535325<br />

6. Daniel MJ, Barnett JM, Pearson BA. The low potential for drug interactions with zanamivir. Clin<br />

Pharmacokinet 1999; 36: Suppl 1:41-50 Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10429839<br />

7. de Jong MD, Bach VC, Phan TQ, et al. Fatal avian influenza A (<strong>H5N1</strong>) in a child present-ing with<br />

diarrhea followed by coma. N Engl J Med 2005; 352: 686-91. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.<br />

php?id=15716562 – Full text at http://content.nejm.org/cgi/content/full/352/7/686<br />

8. Diggory P, Fernandez C, Humphrey A, Jones V, Murphy M. Comparison of elderly peo-ple´s<br />

technique in using two dry powder inhalers to deliver zanamivir: randomised con-trolled<br />

trial. BMJ 2001; 322: 577-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11238150 – Full text at<br />

http://bmj.bmjjournals.com/cgi/content/full/322/7286/577<br />

9. Freund B, Gravenstein S, Elliott M, Miller I. Zanamivir: a review of clinical safety. Drug Saf 1999;<br />

21: 267-81. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10514019<br />

10. Hayden FG, Atmar RL, Schilling M, et al. Use of the selective oral neuraminidase inhibitor<br />

oseltamivir to prevent influenza. N Engl J Med 1999; 341: 1336-43. Abstract: http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10536125 – Full text at http://content.nejm.org/cgi/content/<br />

abstract/341/18/1336<br />

11. Hayden FG, Gubareva LV, Monto AS, et al. Inhaled zanamivir for the prevention of influenza<br />

in families. Zanamivir Family Study Group. N Engl J Med 2000; 343: 1282-9. Ab-stract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11058672 – Full text at http://content.nejm.org/cgi/content/<br />

abstract/343/18/1282<br />

12. Hayden FG, Gubareva LV, Monto AS, et al. Inhaled zanamivir for the prevention of influenza<br />

in families. Zanamivir Family Study Group. N Engl J Med 2000; 343: 1282-9. Ab-stract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11058672 – Full text at http://content.nejm.org/cgi/content/<br />

full/343/18/1282<br />

13. Hayden FG, Osterhaus AD, Treanor JJ, et al. Efficacy and safety of the neuraminidase inhibitor<br />

zanamivir in the treat<strong>me</strong>nt of influenzavirus infections. GG167 <strong>Influenza</strong> Study Group. N<br />

Engl J Med 1997; 337: 874-80. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=9302301 – Full text at<br />

http://content.nejm.org/cgi/content/full/337/13/874<br />

14. Hedrick JA, Barzilai A, Behre U, et al. Zanamivir for treat<strong>me</strong>nt of symptomatic influenza A and<br />

B infection in children five to twelve years of age: a randomized controlled trial. Pediatr Infect<br />

Dis J 2000; 19: 410-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10819336<br />

15. Johny AA, Clark A, Price N, Carrington D, Oakhill A, Marks DI. The use of zanamivir to<br />

treat influenza A and B infection after allogeneic stem cell transplantation. Bone Marrow<br />

Transplant 2002; 29: 113-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11850704<br />

16. Kaiser L, Henry D, Flack NP, Keene O, Hayden FG. Short-term treat<strong>me</strong>nt with zanamivir to<br />

prevent influenza: results of a placebo-controlled study. Clin Infect Dis 2000; 30: 587-9. http://<br />

a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10722450 – Full t. at http://www.journals.uchicago.edu/CID/journal/<br />

issues/v30n3/990655/990655.html<br />

17. Kaiser L, Keene ON, Hammond JM, Elliott M, Hayden FG. Impact of zanamivir on antibi-otic<br />

use for respiratory events following acute influenza in adolescents and adults. Arch Intern<br />

Med 2000b; 160: 3234-40. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11088083 – Full text at

226<br />

http://archinte.ama-assn.org/cgi/content/full/160/21/3234<br />

18. Lalezari J, Campion K, Keene O, Silagy C. Zanamivir for the treat<strong>me</strong>nt of influenza A and B<br />

infection in high-risk patients: a pooled analysis of randomized controlled trials. Arch Intern<br />

Med 2001; 161: 212-7. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=11176734 – Full text at http://<br />

archinte.ama-assn.org/cgi/content/full/161/2/212<br />

19. Leneva IA, Goloubeva O, Fenton RJ, Tisdale M, Webster RG. Efficacy of zanamivir against avian<br />

influenza A viruses that possess genes encoding <strong>H5N1</strong> internal proteins and are pathogenic<br />

in mammals. Antimicrob Agents Chemother 2001; 45: 1216-24. Ab-stract: http://a<strong>me</strong>deo.<br />

com/lit.php?id=11257037 – Full text at http://aac.asm.org/cgi/content/full/45/4/1216<br />

20. Loughlin JE, Alfredson TD, Ajene AN, et al. Risk for respiratory events in a cohort of patients<br />

receiving inhaled zanamivir: a retrospective study. Clin Ther 2002; 24: 1786-99. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12501874<br />

21. Macdonald L. New influenza drugs zanamivir (Relenza) and oseltamivir (Tamiflu): unexpected<br />

serious reactions. CMAJ 2000; 163: 879-81, 883-5. http://<strong>Influenza</strong><strong>Report</strong>.com/link.<br />

php?id=3<br />

22. Maeda M, Fukunaga Y, Asano T, Migita M, Ueda T, Hayakawa J. Zanamivir is an effec-tive<br />

treat<strong>me</strong>nt for influenza in children undergoing therapy for acute lymphoblastic leu-kemia.<br />

Scand J Infect Dis 2002; 34: 632-3. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12238587<br />

23. McKimm-Breschkin J, Trivedi T, Hampson A, et al. Neuraminidase sequence analysis and<br />

susceptibilities of influenza virus clinical isolates to zanamivir and oseltamivir. Antim-icrob<br />

Agents Chemother 2003; 47: 2264-72. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12821478<br />

– Full text at http://aac.asm.org/cgi/content/full/47/7/2264<br />

24. Mishin VP, Hayden FG, Gubareva LV. Susceptibilities of antiviral-resistant influenza viruses to<br />

novel neuraminidase inhibitors. Antimicrob Agents Chemother 2005; 49: 4515-20. Abstract:<br />

http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16251290<br />

25. Monto AS, Pichichero ME, Blanckenberg SJ, et al. Zanamivir prophylaxis: an effective strategy<br />

for the prevention of influenza types A and B within households. J Infect Dis 2002; 186:<br />

1582-8. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=12447733 – Full text at http://www.journals.<br />

uchicago.edu/JID/journal/issues/v186n11/020679/020679.html<br />

26. Monto AS, Robinson DP, Herlocher ML, Hinson JM Jr, Elliott MJ, Crisp A. Zanamivir in the<br />

prevention of influenza among healthy adults: a randomized controlled trial. JAMA 1999b;<br />

282: 31-5. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10404908 – Full text at http://jama.amaassn.org/cgi/content/full/282/1/31<br />

27. Monto AS, Webster A, Keene O. Randomized, placebo-controlled studies of inhaled zanamivir<br />

in the treat<strong>me</strong>nt of influenza A and B: pooled efficacy analysis. J Antimicrob Chemother 1999;<br />

44: Suppl : 23-9. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10877459 – Full text at http://jac.<br />

oxfordjournals.org/cgi/reprint/44/suppl_2/23<br />

28. Relenza (zanamivir for inhalation). Research Triangle Park, NC: GlaxoSmithKline, 2003 (package<br />

insert). Accessed from http://www.<strong>Influenza</strong><strong>Report</strong>.com/link.php?id=5<br />

29. Varghese JN, McKimm-Breschkin JL, Caldwell JB, Kortt AA, Colman PM. The structure of the<br />

complex between influenza virus neuraminidase and sialic acid, the viral receptor. Proteins<br />

1992; 14: 327-32. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=1438172<br />

30. Varghese JN, Epa VC, Colman PM. Three-di<strong>me</strong>nsional structure of the complex of 4guanidino-Neu5Ac2en<br />

and influenza virus neuraminidase. Protein Sci 1995; 4: 1081-7.<br />

Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=7549872 – Full text at http://www.proteinscience.<br />

org/cgi/content/abstract/4/6/1081<br />

31. Webster A, Boyce M, Edmundson S, Miller I. Coadministration of orally inhaled zanamivir<br />

with inactivated trivalent influenza vaccine does not adversely affect the pro-duction of<br />

antihaemagglutinin antibodies in the serum of healthy volunteers. Clin Phar-macokinet 1999;<br />

36: Suppl 1:51-8 Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=10429840<br />

32. Yen HL, Herlocher LM, Hoffmann E, et al. Neuraminidase inhibitor-resistant influenza viruses<br />

may differ substantially in fitness and transmissibility. Antimicrob Agents Chemo-ther 2005;<br />

49: 4075-84. Abstract: http://a<strong>me</strong>deo.com/lit.php?id=16189083

Treguesi i lëndës<br />

A Efektet anësore <strong>të</strong> vaksinës 129<br />

Absorbimi 81 Efektet citopatike 90<br />

- interaksioni farmakonik192 Efektet sikur-antikolinergjike 174<br />

- efikasiteti 192 Epidemiologjia 55<br />

- farmakokinetika 191 Epidemi<strong>të</strong> 2<br />

- rezistenca 192<br />

- përmbledhje 194 F<br />

- toksiciteti 191 Faktorët e nikoqirit 83<br />

Adjuvan<strong>të</strong>t 127 Fiksimi i komple<strong>me</strong>ntit 152<br />

Aerosoli 84<br />

Alveolat 84 G<br />

Amantadina 190 Gatishmëria<br />

Anserifor<strong>me</strong>s 40 - pandemike 104<br />

Antigenic drift 2, 39 Gjenetika reverze 43, 126<br />

Antigenic shift 2, 40 Gjitarët 14<br />

B H<br />

Barnat antiviralë shih Barnat H5 35<br />

Barnat 190 <strong>H5N1</strong> 5, 13<br />

Bartja - simptomat 91<br />

- te njerëzit 51 H7 35<br />

- te gjitarët e tjerë 53 Haemophilus influenzae 77, 148, 161<br />

Brendësimi 38 Hemaglutinina 37, 77, 78<br />

Bronkospazmë 172 Higjiena 116<br />

HPAIV 45<br />

C Hulumtimi imun enzimatik 150<br />

Çështjet legale 112 Hulumtimi imun kromatografik 150<br />

Charadriifor<strong>me</strong>s 40 Humbja e oreksit 159<br />

Cikli i replikimit 81 Hyrja<br />

Citokinet 88 - e virusit 81<br />

D I<br />

Devijimi antigjenik 2, 39 IgA 151<br />

Dezinfektimi 116 IgG 151<br />

Diagnoza laboratorike 147 IgM 151<br />

- e influencës aviane 47 Imunofluoreshenca 149<br />

Diagnoza Imunologjia 92<br />

- e infeksionit <strong>të</strong> dyshim<strong>të</strong> 154 Influenca<br />

- diagnoza diferenciale 154 - aviane 35<br />

- - aviane 46 - aviane, te njeriu 159<br />

DNA 49, 89, 126 - tipat 124<br />

Dobësia 129, 159 Infuenca aviane shih Influenca<br />

Dozimi 133 Inhibimi i hemaglutinimit 152<br />

Efektet anësore në SNQ 173 Inhibitorët e neuraminidazës 171<br />

227

228 Treguesi i lëndës<br />

K<br />

Kalimi i mortalitetit 2<br />

Kokëdhembja 164<br />

Kolli 159<br />

Kompani<strong>të</strong> 133<br />

Kompliki<strong>me</strong>t e influencës humane 161<br />

- kardiake 162<br />

- te pacien<strong>të</strong>t <strong>me</strong> HIV 164<br />

Komunikimi masiv i rrezikut 111<br />

Kongjestini nazal 159<br />

Krijimi i stoqeve 109<br />

Krupa 162<br />

Kultura e sputumit 161<br />

Kultura e vezëve <strong>të</strong> embrionuara 150<br />

Kultura qelizore 151<br />

Kultura qelizore 126<br />

Kundërindiki<strong>me</strong>t 132<br />

Kursimi antigjenik 135<br />

L<br />

Lodhja 160<br />

LPAIV 45<br />

M<br />

M2 127<br />

Makrrofagjet 84<br />

Manifestimi klinik 159<br />

- te shpendët 44<br />

Marrja e mostrave 154<br />

Marrje <strong>me</strong>nd, marra<strong>me</strong>ndja 173<br />

Masat për kontrollin e HPAI-së 56<br />

Mbikëqyrja 105, 113, 151<br />

MDCK 126<br />

Menaxhimi i pacientit 148<br />

Metodat e izolimit 150<br />

Mialgjia 159<br />

Mjekimi<br />

- epidemik 16<br />

- pandemik 18<br />

Mosshërimi, vonimi i shërimit 162<br />

Mukusi 84<br />

Mutacionet 9<br />

Myositis 162<br />

N<br />

Nauzea 191, 199<br />

Ndarja e virusit nga qeliza 86<br />

Ndërrimi, kërcimi antigjenik, 2, 40<br />

Nervozizmi 174<br />

Neuraminidaza 79, 197<br />

Ngjitja shih absorbimi<br />

Ngjyrosja Gram 161<br />

Nikoqirët natyrorë 40<br />

No<strong>me</strong>nklaltura 37<br />

NS1 80<br />

NS2 80<br />

Numri i vdekjeve 19<br />

O<br />

Oseltamivir 197<br />

- interaksioni farmakonike 203<br />

- efikasiteti 200<br />

- farmakokinetika 198<br />

- primare 161<br />

- rezistenca 202<br />

- përmbledhje 204<br />

- toksicitetit 199<br />

P<br />

Pagjumësia 173<br />

Pandemia 2<br />

- 1918 5<br />

- 1957 6<br />

- 1968 6<br />

- fazat 105<br />

- rreziku 60<br />

- ushtri<strong>me</strong>t simuluese 111<br />

pandemic 139<br />

Pasqyra klinike 8<br />

Patogjeneza 41, 83<br />

Patologjia<br />

- aviane 45<br />

Pengimi i përhapjes së virusit 21<br />

Përcjellja e kontaktuesve 181<br />

Përcjellja e rasteve simptomatike 116<br />

Përgjigjja e nikoqirit 88<br />

Përgjigjja imune<br />

- humorale 94<br />

- qelizore 95<br />

Përhapja e virusit 82<br />

Përhapja, transmisioni 12<br />

- në <strong>me</strong>s <strong>shpendëve</strong> 50<br />

Përqindja e fatalitetit 7<br />

Pikla 84<br />

Pneumonia<br />

- bakteriale 161

- e përzier 161<br />

Politika e lëshimit nga spitali 181<br />

Production 127<br />

Profilaksia 14, 180<br />

Profilaksia sezonale 174<br />

Profilaksia 180<br />

Proteina jostrukturore 78<br />

Proteina M1 37<br />

- inhibitorët M2 173<br />

Proteina M2 37, 80<br />

Proteina matrikse 77<br />

Q<br />

Qelizat ciliare 84<br />

Qelizat epiteliale 84<br />

Qinghai, liqeni 14<br />

R<br />

RdRp 39<br />

Reaksionet e tejndjeshmërisë në lëkurë<br />

172<br />

Rekombinimi 10<br />

Relenza shih Zanamivir<br />

Replikimi 87<br />

Rezervuari natyror 10<br />

Rezistenca 192, 202, 222<br />

Rezultatet laboratorike 147<br />

Rhinitis 159<br />

Ribonukleoproteina 77<br />

Rimantadina 210<br />

- interaksioni i barnave 214<br />

- ndërvepri<strong>me</strong>t 214<br />

- efikasiteti 213<br />

- farmakokinetika 212<br />

- rezistenca 213<br />

- përmbledhja 215<br />

- toksiciteti 212<br />

RNP 38<br />

RT-PCR 48, 148, 153<br />

- në kohë reale 153<br />

S<br />

Serologjia 151<br />

Shpendët akuatikë 56<br />

Shpendët e fermave 55<br />

Shpërndarja moshore 8<br />

Sindroma Guillain-Barré 129<br />

Treguesi i lëndës 229<br />

Sindroma Reye 163<br />

Sindromi i shokut toksik 163<br />

Situatat speciale<br />

- fëmijët 177<br />

- funksioni i dëmtuar renal 178<br />

- funksioni i dëmtuar hepatik 178<br />

- shtatzënësia 179<br />

- çrregulli<strong>me</strong>t konvulsive 179<br />

Sore throat 160<br />

Staphylococcus aureus 77, 111<br />

Streptococcus pneumoniae 77, 148<br />

T<br />

Tamiflu shih oseltamivir<br />

Temperatura 160<br />

Testet e shpejta 152<br />

Testet<br />

- e shpejta 152<br />

U<br />

Uncoating, zhveshja virale 81<br />

V<br />

Vaksinat 122<br />

Vaksinat provuese 137<br />

Vaksinimi 15, 122<br />

- rekomandi<strong>me</strong>t 129<br />

- në veterinë 58<br />

- sezonal 111<br />

Veçimi social 183<br />

Virologjia 10, 37<br />

Vjellja 159, 172<br />

Z<br />

Zanamiviri 217<br />

- interaksioni farmakonike 222<br />

- efikasiteti 220<br />

- farmakokinetika 218<br />

- rezistenca 213<br />

- përmbledhje 223<br />

- toksicitetit 218<br />

Zh<br />

Zhvillimi i vaksinës 122

Katalogimi në botim – (CIP)<br />

Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës<br />

616.9<br />

Kamps, Bernd Sebastian<br />

<strong>Infeksionet</strong> <strong>me</strong> <strong>virusin</strong> e <strong>gripit</strong> <strong>të</strong> shpezëve H5NI : pasqyra e<br />

influencës 2006 / Bernd Sebastian Kamps, Chistian Hoffmann,<br />

Wolfgang Prieser ; Adnan Emini...[et.al.]. - Dragash ; Prishtinë :<br />

ALB-MED, 2007 (Ferizaj : “Dino Graf”). - X, 229 f. ; 19 cm.<br />

Parafjala : f. [V]<br />

1. Hoffmann, Christian 2. Prieser, Wolfgang 3. Emini, Adnan<br />

ISBN 978-9951-460-04-0

S h t ë p i a B o t u e s e<br />

lidh mjekësinë shqiptare <strong>me</strong> shkencën moderne<br />

Influenca pandemike ngjan shumë <strong>me</strong> fatkeqësi<strong>të</strong> e<br />

mëdha natyrore, mirëpo askush nuk e përfill as kohën<br />

e as kërcënimin real pandemik. Tër<strong>me</strong>tet zgjatin <strong>me</strong><br />

sekonda e deri në minuta, kurse pandemi<strong>të</strong> përhapen<br />

në formë valësh, njëra pas tje<strong>të</strong>r, për muaj dhe vite.<br />

Ashtu siç nuk mund <strong>të</strong> parashikohet influenca pandemike,<br />

po ashtu nuk mund <strong>të</strong> parashikohet as virusi<br />

shkaktues. Pandemia mund <strong>të</strong> je<strong>të</strong> beninje, sikurse<br />

ajo e viteve 1957/1968, ose krej<strong>të</strong>sisht malinje, siç ka<br />

qenë ajo më 1918. Ne nuk mund <strong>të</strong> marrim <strong>me</strong> <strong>me</strong>nd<br />

se nga pandemia e radhës a do <strong>të</strong> vdesin 2, 20 apo 200<br />

milionë njerëz.<br />

Ky libër ofron informacionin më <strong>të</strong> ri shkencor lidhur<br />

<strong>me</strong> përhapjen e infeksioneve <strong>të</strong> <strong>gripit</strong> <strong>të</strong> <strong>shpendëve</strong><br />

dhe kalimin e tij te njeriu, mjekimin, përpjekjet për<br />

zhvillimin e vaksinës dhe përgatitjet e njerëzimit para<br />

se <strong>të</strong> godet pandemia e radhës.<br />

EUR 24.95 USD 30.95 LEK 3095 www.alb-<strong>me</strong>d.com

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!