19.05.2013 Views

Estudio comparativo de la dureza del agua en el estado Mérida y ...

Estudio comparativo de la dureza del agua en el estado Mérida y ...

Estudio comparativo de la dureza del agua en el estado Mérida y ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ESTUDIO COMPARATIVO DE LA<br />

DUREZA DEL AGUA EN EL ESTADO<br />

MÉRIDA Y ALGUNAS ...<br />

F. Millán


REVISTA CIENCIA E INGENIERÍA<br />

ISSN: 1316-7081


<strong>Estudio</strong> <strong>comparativo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estado</strong> <strong>Mérida</strong> y<br />

algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro y occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong><br />

Water hardness comparative study betwe<strong>en</strong> <strong>Mérida</strong> state towns<br />

and some c<strong>en</strong>ter and western v<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>n towns<br />

*F. Millán , J. Mathison, M. Alvares, W. Jarbouh<br />

Instituto Universitario Politécnico “Santiago Mariño” Ext. <strong>Mérida</strong>.<br />

*fmil<strong>la</strong>n49@hotmail.com<br />

Resum<strong>en</strong><br />

El pres<strong>en</strong>te trabajo se realizo a fin <strong>de</strong> resaltar y reforzar <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> y su importancia a través <strong>de</strong> un<br />

estudio <strong>en</strong> <strong>agua</strong>s potables <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes regiones <strong>de</strong>l occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l país. Se muestrearon un total <strong>de</strong> 36 localida<strong>de</strong>s. Las<br />

muestra se sometieron a los análisis químicos <strong>de</strong> <strong>dureza</strong> total, cálcica y magnésica pH, y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonatos. Los<br />

resultados muestran que para localida<strong>de</strong>s por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 1000 msnm, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los 100<br />

ppm <strong>de</strong> CaCO3, mi<strong>en</strong>tras que por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los 1500 msnm <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s están por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 50 ppm CaCO3. En <strong>el</strong><br />

<strong>estado</strong> <strong>Mérida</strong> se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar tres tipos <strong>de</strong> <strong>agua</strong>s difer<strong>en</strong>ciadas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su <strong>dureza</strong>: muy b<strong>la</strong>ndas, b<strong>la</strong>ndas y<br />

semiduras y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, esta <strong>dureza</strong> está gobernada por <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio. Las localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Zea y Tovar, al sur <strong>de</strong>l<br />

<strong>estado</strong>, pres<strong>en</strong>tan <strong>dureza</strong>s anormalm<strong>en</strong>te altas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su asnm <strong>de</strong>bido a yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca caliza, lo que explica los<br />

altos cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> calcio y magnesio. Las localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Zea y Tovar, al sur <strong>de</strong>l <strong>estado</strong> así como Mucuchíes y Aparta<strong>de</strong>ros<br />

al norte, pres<strong>en</strong>tan <strong>dureza</strong>s anormalm<strong>en</strong>te altas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su asnm <strong>de</strong>bido a yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> calizas <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

geologías locales. En <strong>la</strong> parte occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> Los An<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s se increm<strong>en</strong>tan principalm<strong>en</strong>te por <strong>el</strong><br />

aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> magnesio, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Aguaviva don<strong>de</strong> más <strong>de</strong>l 90 % <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> está<br />

repres<strong>en</strong>tada por esta especie. Hacia <strong>la</strong> parte ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera: <strong>estado</strong>s Barinas, Portuguesa y <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l país <strong>la</strong>s<br />

<strong>dureza</strong>s se increm<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>bido al aum<strong>en</strong>to gradual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> calcio. El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonato se re<strong>la</strong>ciona<br />

positivam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> excepto <strong>en</strong> Lagunil<strong>la</strong>s y Cabimas cuyos valores <strong>de</strong> pH están fuera <strong>de</strong>l rango normal (6.5 – 8.5)<br />

<strong>de</strong>bido a posibles contaminaciones.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ves: Agua, <strong>dureza</strong>, calcio, magnesio, bicarbonatos.<br />

Abstract<br />

The pres<strong>en</strong>t work was done with the finality to un<strong>de</strong>rline the concept of water hardness and its importance though a study in<br />

drinkable waters with a participating group of the stu<strong>de</strong>nts of our institute. 36 waters samples were collected from differ<strong>en</strong>t<br />

localities of western V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> especially from <strong>Mérida</strong> state and were submitted to chemical analysis of waters hardness,<br />

(Ca , Mg ) bicarbonates cont<strong>en</strong>t and pH. The results show that water hardness is betwe<strong>en</strong> 50 and 150 ppm CaCO3 for<br />

localities un<strong>de</strong>r 1000 m altitu<strong>de</strong> and un<strong>de</strong>r 50 ppm for locatives above 1500 altitu<strong>de</strong>. In <strong>Mérida</strong> state there are 3 kinds of<br />

water hardness governed by calcium cont<strong>en</strong>t. Localities like Zea and Tovar ( 910 and 952 in altitu<strong>de</strong> respectiv<strong>el</strong>y) in the<br />

south, Mucuchies and Aparta<strong>de</strong>ros (2983 and 3342 m altitu<strong>de</strong> respectiv<strong>el</strong>y) in the north Páramo shows waters hardness<br />

abnormally high re<strong>la</strong>ted to their altitu<strong>de</strong> because of <strong>de</strong>posits of high Calcium cont<strong>en</strong>t calcites in the local geology. In the<br />

western si<strong>de</strong> of the An<strong>de</strong>s mountains, water hardness increase principally due to the increase of magnesion cont<strong>en</strong>ts<br />

whereas to the eastern si<strong>de</strong>, the increase of water hardness is due to the increase of calcium cont<strong>en</strong>t. Bicarbonates cont<strong>en</strong>ts<br />

re<strong>la</strong>tes positiv<strong>el</strong>y with waters hardness, except in Lagunil<strong>la</strong>s and Cabimas. Zulia state and whose pH value were out of<br />

normal values range (6.5 – 8.5) showing possible contamination.<br />

Key words: Water, hardness, calcium, magnesium, bicarbonates.<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003


40 Millán y col.<br />

1 Introducción<br />

La <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, a pesar <strong>de</strong> su importancia, es un<br />

concepto que muchas veces pasa por <strong>de</strong>sapercibido,<br />

ignorándose <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> química<br />

básica e inclusive <strong>de</strong> <strong>la</strong> química analítica <strong>en</strong> muchas<br />

escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería química.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> lo que es una visión más integral <strong>de</strong>l<br />

ing<strong>en</strong>iero actual, <strong>la</strong> Estructura Iberoamericana <strong>de</strong> Apoyo a<br />

<strong>la</strong> Enseñanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ing<strong>en</strong>iería, EIBAEIL, ha incluido <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> sus propuestas un tema <strong>de</strong>dicado al estudio <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>,<br />

don<strong>de</strong> incluye <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> Dureza <strong>de</strong>l Agua y su<br />

<strong>de</strong>terminación (Agrifoglio, 1990).<br />

El pres<strong>en</strong>te trabajo ti<strong>en</strong>e como objetivo principal<br />

l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los estudiantes <strong>de</strong> nuestra institución<br />

acerca <strong>de</strong>l significado y aplicación <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, a través <strong>de</strong> un estudio <strong>comparativo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>agua</strong>s <strong>de</strong> consumo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>Mérida</strong> y otras localida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l occi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l país.<br />

2 Dureza <strong>de</strong>l <strong>agua</strong><br />

La <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> está re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />

cationes metálicos, excepto metales alcalinos, que están<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong> y que pue<strong>de</strong>n existir como carbonatos o<br />

bicarbonatos. Entre estos metales están <strong>el</strong> calcio, magnesio,<br />

hierro, bario, estroncio.<br />

Debido a que <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> iones calcio y<br />

magnesio es mucho mayor que <strong>la</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más cationes, se<br />

asume que <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> está repres<strong>en</strong>tada por <strong>el</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> estos iones, expresado como carbonato <strong>de</strong><br />

calcio, CaCO3. (Literat, 1975).<br />

2.1 C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Aguas según su Dureza Total<br />

Las <strong>agua</strong>s se pue<strong>de</strong>n c<strong>la</strong>sificar <strong>de</strong> acuerdo al valor <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total (Ca +2 + Mg +2 ) según lo indica <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> 1,<br />

(Siegert, 1998).<br />

Tab<strong>la</strong> 3.- C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s según <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total<br />

Tipo <strong>de</strong> <strong>agua</strong> ppm CaCO 3<br />

Muy b<strong>la</strong>nda 0 – 15<br />

B<strong>la</strong>nda 16 – 75<br />

Semidura 76 – 150<br />

Dura 151 – 300<br />

Muy dura > 300<br />

3 Importancia Industrial <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong><br />

La importancia <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> para<br />

los ing<strong>en</strong>ieros químicos radica <strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>el</strong> <strong>agua</strong> es<br />

utilizada por un número variado <strong>de</strong> industrias como:<br />

embot<strong>el</strong><strong>la</strong>doras, cerveceras, <strong>de</strong>stilerías, industrias<br />

alim<strong>en</strong>ticias, p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> gas, refinerías, si<strong>de</strong>rúrgicas,<br />

industria <strong>de</strong>l pap<strong>el</strong>, p<strong>la</strong>ntas químicas, fábricas <strong>de</strong> cerámica,<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

etc., <strong>en</strong> diversos procesos como: producción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía,<br />

transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> calor, transporte <strong>de</strong> materias primas o<br />

<strong>de</strong>sechos, acción mecánica, fabricación <strong>de</strong> productos,<br />

<strong>la</strong>vado, baños industriales etc.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, para <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> uso industrial, <strong>el</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sales <strong>de</strong> calcio y <strong>de</strong> magnesio pres<strong>en</strong>ta una<br />

importancia particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>posición <strong>de</strong>l exceso <strong>de</strong><br />

estas sales cuando <strong>el</strong> <strong>agua</strong> es cal<strong>en</strong>tada, lo que constituye un<br />

gran inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te para equipos como cal<strong>de</strong>ras,<br />

intercambiadores <strong>de</strong> calor, etc los cuales están <strong>en</strong> contacto<br />

con <strong>el</strong> <strong>agua</strong> cali<strong>en</strong>te.<br />

La <strong>de</strong>posición se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición térmica <strong>de</strong><br />

los bicarbonatos, con <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> carbonatos<br />

insolubles, e igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> sulfatos<br />

insolubles. Estas sales difícilm<strong>en</strong>te solubles se <strong>de</strong>positan<br />

sobre <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s y tubos <strong>de</strong> estos equipos formando costras<br />

que no conduc<strong>en</strong> bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> calor. Esto trae como<br />

consecu<strong>en</strong>cia: baja <strong>en</strong> <strong>el</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to térmico, provoca<br />

sobrecal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y un mayor gasto <strong>de</strong> combustible,<br />

provoca fatiga <strong>de</strong>l metal y pue<strong>de</strong> provocar explosiones si <strong>la</strong><br />

costra se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> durante <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to.<br />

Por tal motivo, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong> un <strong>agua</strong> <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>be<br />

ser caracterizada antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir utilizar<strong>la</strong> <strong>en</strong> un proceso<br />

<strong>de</strong>terminado a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar si <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> estas<br />

sales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es aceptables o si por <strong>el</strong><br />

contrario, hay que someter <strong>el</strong> <strong>agua</strong> a un proceso <strong>de</strong><br />

ab<strong>la</strong>ndami<strong>en</strong>to previo.<br />

3.1 Importancia hogareña<br />

La importancia hogareña <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> radica<br />

<strong>en</strong> varios aspectos importantes. Las <strong>agua</strong>s duras ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

sabor poco agradable y mi<strong>en</strong>tras mayor sea <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />

sales disu<strong>el</strong>tas m<strong>en</strong>os a<strong>de</strong>cuada es para <strong>el</strong> consumo.<br />

Igualm<strong>en</strong>te, se forman <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> carbonatos y sulfatos<br />

insolubles <strong>en</strong> los ut<strong>en</strong>silios <strong>de</strong> cocina don<strong>de</strong> se hierve <strong>el</strong><br />

<strong>agua</strong>, impidi<strong>en</strong>do una bu<strong>en</strong>a cocción <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos y<br />

ocasionando un mayor gasto <strong>en</strong>ergético.<br />

El uso <strong>de</strong> <strong>agua</strong>s duras <strong>en</strong> cal<strong>en</strong>tadores <strong>el</strong>éctricos<br />

<strong>de</strong>posita costras <strong>de</strong> estos compuestos insolubles tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

pare<strong>de</strong>s internas <strong>de</strong>l cal<strong>en</strong>tador como <strong>en</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia,<br />

impidi<strong>en</strong>do una bu<strong>en</strong>a transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l calor e igualm<strong>en</strong>te<br />

ocasionando un mayor consumo <strong>el</strong>éctrico.<br />

Las <strong>agua</strong>s duras y muy duras no forman espuma con <strong>el</strong><br />

jabón, lo que obliga a un mayor consumo <strong>de</strong> éste.<br />

Igualm<strong>en</strong>te se forman sales insolubles que se <strong>de</strong>positan<br />

sobre los tejidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ropa, sobre <strong>la</strong> loza <strong>de</strong>l baño, creando<br />

manchas que son difíciles <strong>de</strong> sacar.<br />

Esto suce<strong>de</strong> <strong>de</strong>bido a que <strong>el</strong> calcio <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za al sodio<br />

<strong>de</strong>l jabón, formando un jabón <strong>de</strong> calcio insoluble. Un jabón<br />

típico es <strong>el</strong> estearato <strong>de</strong> sodio, NaC18H35O2 (sal sódica <strong>de</strong>l<br />

ácido esteárico), <strong>el</strong> cual reacciona con <strong>el</strong> calcio <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>.<br />

Por medio <strong>de</strong> esta reacción se pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sperdiciar<br />

cantida<strong>de</strong>s significativas <strong>de</strong> jabón (y <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te) ya que <strong>la</strong><br />

reacción prosigue hasta que todo <strong>el</strong> calcio y <strong>el</strong> magnesio se<br />

hayan agotado. Sólo <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> jabón recupera sus


<strong>Estudio</strong> <strong>comparativo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong>....<br />

propieda<strong>de</strong>s limpiadoras.<br />

Este aspecto es <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r importancia <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>van<strong>de</strong>rías y otras industrias que utilizan gran<strong>de</strong>s<br />

cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> jabón, ya que para evitar pérdidas<br />

económicas se v<strong>en</strong> obligados a utilizar tratami<strong>en</strong>tos<br />

ab<strong>la</strong>ndadores antes <strong>de</strong> utilizar <strong>el</strong> <strong>agua</strong>.<br />

4 Metodología<br />

4.1 El muestreo<br />

Fueron muestreadas un total <strong>de</strong> 19 localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

<strong>estado</strong> <strong>Mérida</strong> y 20 localida<strong>de</strong>s s<strong>el</strong>eccionadas <strong>de</strong> algunos<br />

<strong>estado</strong>s <strong>de</strong>l occi<strong>de</strong>nte y c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l país, <strong>en</strong>tre los meses <strong>de</strong><br />

febrero y junio <strong>de</strong>l año 2000. En cada localidad se tomaron<br />

tres muestras al azar <strong>de</strong> grifos hogareños <strong>de</strong> un litro cada<br />

una, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar correr <strong>el</strong> grifo durante unos 5 minutos<br />

y finalm<strong>en</strong>te se realizó una muestra compuesta.<br />

Las muestras fueron recolectadas <strong>en</strong> bot<strong>el</strong><strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

plástico <strong>de</strong> refresco, previam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>vadas con jabón<br />

<strong>la</strong>vap<strong>la</strong>tos, abundante <strong>agua</strong> <strong>de</strong> chorro, ácido clorhídrico<br />

0,01 N y finalm<strong>en</strong>te <strong>agua</strong> bi<strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da. Al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

muestreo, <strong>el</strong> <strong>en</strong>vase es <strong>en</strong>juagado varias veces con <strong>el</strong> <strong>agua</strong><br />

que será muestreada. Estos <strong>en</strong>vases ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> que<br />

son livianos y transpar<strong>en</strong>tes, pue<strong>de</strong>n trancar<br />

herméticam<strong>en</strong>te, impidi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> aire, polvo, etc y<br />

se consigu<strong>en</strong> sin costo alguno.<br />

4.2 El análisis químico<br />

Las muestras recolectadas, una vez <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>boratorio,<br />

fueron sometidas a los sigui<strong>en</strong>tes análisis químicos:, <strong>dureza</strong><br />

total, <strong>dureza</strong> cálcica y magnésica, cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

bicarbonatos y pH<br />

Todos los reactivos utilizados <strong>en</strong> los análisis son <strong>de</strong><br />

grado analítico y se utilizó <strong>agua</strong> bi<strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da para preparar<br />

<strong>la</strong>s soluciones a utilizar. De esta manera se garantiza una<br />

mayor confiabilidad <strong>en</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos.<br />

El pH se <strong>de</strong>terminó por <strong>el</strong> método pot<strong>en</strong>ciométrico con<br />

un pH – metro digital marca ELE Mo<strong>de</strong>lo EE 487,<br />

acop<strong>la</strong>do a un <strong>el</strong>ectrodo <strong>de</strong> vidrio, calibrado a pH 4 y 7 con<br />

soluciones buffer preparadas previam<strong>en</strong>te.<br />

La <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total, cálcica y<br />

magnésica se realizó por <strong>el</strong> método <strong>de</strong> volumetría <strong>de</strong><br />

formación <strong>de</strong> complejos (Agrifolio,1990; Yappert y DuPré,<br />

1997; Mitch<strong>el</strong>l, 1997; Sieget, 1998).<br />

Reactivos:<br />

Solución EDTA 0,01 M<br />

Solución buffer <strong>de</strong> pH 10<br />

Soluciones <strong>de</strong> NaOH 0,1 y 1 M<br />

Indicador Negro <strong>de</strong> eriocromo T<br />

Indicador murexi<strong>de</strong><br />

Pap<strong>el</strong> indicador <strong>de</strong> pH con esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> color.<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

La solución <strong>de</strong> EDTA se prepara a partir <strong>de</strong>l EDTA<br />

previam<strong>en</strong>te secado <strong>en</strong> <strong>la</strong> estufa por dos horas a 105 o C y<br />

disolviéndolo <strong>en</strong> <strong>agua</strong> bi<strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da. La solución buffer<br />

recom<strong>en</strong>dada por <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los textos analíticos se<br />

prepara a partir <strong>de</strong> hidróxido <strong>de</strong> amonio y cloruro <strong>de</strong><br />

amonio (NH4OH / NH4Cl). Este buffer ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja<br />

<strong>de</strong> que es volátil, posee un olor <strong>de</strong>sagradable y ti<strong>en</strong>e un<br />

grado <strong>de</strong> toxicidad <strong>el</strong>evado, por lo que es difícil <strong>de</strong> preparar<br />

y manipu<strong>la</strong>r.<br />

En <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo, este buffer fue sustituido por<br />

una solución <strong>de</strong> tetraborato <strong>de</strong> sodio e hidróxido <strong>de</strong> sodio (<br />

Na2B4O7 / NaOH), <strong>la</strong> cual es inodora y mucho m<strong>en</strong>os<br />

tóxica, lo que <strong>la</strong> hace más fácil <strong>de</strong> preparar y <strong>de</strong> manipu<strong>la</strong>r.<br />

La solución <strong>de</strong> NaOH 1 M se prepara disolvi<strong>en</strong>do <strong>el</strong><br />

hidróxido sólido <strong>en</strong> <strong>agua</strong> bi<strong>de</strong>sti<strong>la</strong>da y <strong>la</strong> solución 0,1 se<br />

preparó por dilución <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera.<br />

El indicador NET se preparó <strong>en</strong> solución alcohólica<br />

(1%) y <strong>el</strong> murexi<strong>de</strong> <strong>en</strong> una mezc<strong>la</strong> 1: 100 con NaCl<br />

El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonato se <strong>de</strong>terminó por una<br />

valoración <strong>de</strong> neutralización con HCl. (Kreshov y<br />

Yaros<strong>la</strong>vtsev, 1977).<br />

Reactivos:<br />

Solución HCl 0,01 M<br />

Solución <strong>de</strong> indicador Metil Orange<br />

La solución <strong>de</strong> HCl 0,01 M se preparó por dilución <strong>de</strong><br />

una solución 1 M, <strong>la</strong> cual a su vez se preparó <strong>de</strong>l HCl 37 %<br />

y 1,2 g ml -1 . El indicador se preparó <strong>en</strong> solución alcohólica<br />

al 5 %.<br />

5 Resultados y discusión<br />

5.1 Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total y <strong>la</strong> altitud<br />

En <strong>la</strong> Fig. 1 se muestra <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s totales analizadas y <strong>la</strong> altitud sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l<br />

mar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respectivas localida<strong>de</strong>s.<br />

ppm CaCO3<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Corre<strong>la</strong>ción<br />

Dureza Total - asnm<br />

0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000<br />

asnm mts<br />

Fig. 1.- Corre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total y <strong>la</strong> altitud sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l mar <strong>de</strong><br />

algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s muestreadas.<br />

41


42 Millán y col.<br />

Los resultados muestran c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que hasta los 1000<br />

msnm, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> promedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s es <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />

100 ppm CaCO3, mi<strong>en</strong>tras que sobre los 1500 msnm, <strong>la</strong>s<br />

<strong>dureza</strong>s están por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 50 ppm CaCO3. Esto<br />

<strong>de</strong>muestra que <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser<br />

más b<strong>la</strong>ndas <strong>en</strong> localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> montaña, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong><br />

localida<strong>de</strong>s con poca altitud, <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser más<br />

duras.<br />

Esto es lógico si uno pi<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> que los ríos nac<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s partes altas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas y a medida que <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s<br />

corr<strong>en</strong> río abajo, van arrastrando y disolvi<strong>en</strong>do minerales,<br />

<strong>de</strong> manera que su <strong>dureza</strong> aum<strong>en</strong>ta.<br />

Sin embargo, hay excepciones ya que <strong>la</strong> composición<br />

<strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> también <strong>de</strong> geología <strong>de</strong> <strong>la</strong> región<br />

geográfica don<strong>de</strong> se ubica <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual es tomada. La<br />

corre<strong>la</strong>ción lineal obt<strong>en</strong>ida para los datos mostrados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Fig. 1 arroja <strong>la</strong> ecuación: y = 1857,03 – 10,228x , don<strong>de</strong> y<br />

son los ppm <strong>de</strong> CaCO3 y x es <strong>la</strong> altura sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>l<br />

mar. Igualm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> valor <strong>de</strong>l coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ción r es<br />

<strong>de</strong> – 0,5376, lo que indica justam<strong>en</strong>te una re<strong>la</strong>ción inversa<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> y <strong>la</strong> altitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad.<br />

5.2 Dureza Total<br />

En <strong>el</strong> Estado <strong>Mérida</strong> fueron muestreadas un total <strong>de</strong> 19<br />

localida<strong>de</strong>s, tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte norte como <strong>en</strong> <strong>el</strong> sur <strong>de</strong>l<br />

<strong>estado</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fig. 2 se muestra <strong>de</strong> manera comparativa <strong>el</strong><br />

valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.<br />

ppm CaCO3<br />

70<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

10 0<br />

75<br />

50<br />

25<br />

0<br />

Arapuey<br />

Caja Seca<br />

D ureza Total<br />

Fig. 2.- Dureza Total <strong>de</strong> localida<strong>de</strong>s Meri<strong>de</strong>ñas<br />

El Vigia<br />

Zea<br />

Tovar<br />

Sta. Cruz<br />

Bai<strong>la</strong>dores<br />

Ejido<br />

Dureza Ca<br />

Dureza Mg<br />

Localidad<br />

Tabay<br />

Mucuruba<br />

Mucuchies<br />

Sn. Rafa<strong>el</strong><br />

Aparta<strong>de</strong>ros<br />

Sto. Domingo<br />

La Mitisus<br />

Chchopo<br />

Timotes<br />

Localidad<br />

Fig. 3.- Dureza cálcica y magnésica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s Meri<strong>de</strong>ñas.<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

Los resultados muestran que <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>Mérida</strong> se<br />

pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar tres tipos <strong>de</strong> <strong>agua</strong>s, <strong>la</strong>s cuales pue<strong>de</strong>n ser<br />

muy b<strong>la</strong>ndas, b<strong>la</strong>ndas o semiduras. Se observa que <strong>el</strong> 79 %<br />

<strong>de</strong> estas localida<strong>de</strong>s pres<strong>en</strong>taron <strong>agua</strong>s cuyas <strong>dureza</strong>s están<br />

por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 50 ppm CaCO3, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>l<br />

páramo, por lo que estas <strong>agua</strong>s están catalogadas como<br />

b<strong>la</strong>ndas o muy b<strong>la</strong>ndas, con bajos cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> calcio y<br />

magnesio.<br />

En <strong>la</strong> misma zona, <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> Mucuchíes y<br />

Aparta<strong>de</strong>ros <strong>de</strong>berían ser comparables con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s adyac<strong>en</strong>tes sin embargo, su <strong>dureza</strong> total es<br />

casi <strong>el</strong> doble <strong>de</strong>bido a yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca caliza <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona<br />

que aportan mas calcio al <strong>agua</strong>.<br />

Igualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> El Vigía, Zea y Tovar,<br />

pres<strong>en</strong>tan una <strong>dureza</strong> total anormalm<strong>en</strong>te alta <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al<br />

resto <strong>de</strong>l Estado. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> El Vigía, <strong>el</strong> resultado podría<br />

explicarse <strong>de</strong>bido a que esta localidad está por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los<br />

200 msnm, mi<strong>en</strong>tras que Zea y Tovar están sobre los 1000<br />

msnm y <strong>de</strong>berían pres<strong>en</strong>tar <strong>dureza</strong>s más bajas. Esto se <strong>de</strong>be<br />

igualm<strong>en</strong>te a que <strong>en</strong> esta región <strong>de</strong>l <strong>estado</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

importantes yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca caliza, por lo que <strong>en</strong><br />

mayores cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> calcio y magnesio son solubilizadas.<br />

En <strong>la</strong> Fig. 3 se muestran los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

localida<strong>de</strong>s Meri<strong>de</strong>ñas discriminada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

calcio y magnesio. Estos resultados muestran que <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s está gobernada por <strong>el</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio, salvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Zea, Bai<strong>la</strong>dores y<br />

Timotes, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> magnesio es un poco mayor<br />

que <strong>el</strong> <strong>de</strong> calcio.<br />

Es importante <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> calcita (CaCO3 ) es <strong>el</strong><br />

mineral mas frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su<strong>el</strong>os, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> magnesita<br />

y <strong>la</strong> dolomita son más puntuales (Casanova, 1991).<br />

Hacia <strong>la</strong> parte norte <strong>de</strong>l Estado, los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong><br />

magnesio no superan los 10 ppm y disminuy<strong>en</strong><br />

progresivam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Ejido hasta <strong>la</strong><br />

localidad <strong>de</strong> Aparta<strong>de</strong>ros sin embargo, los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong><br />

calcio aum<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo trayecto. Así, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong><br />

anormalm<strong>en</strong>te alta <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Mucuchíes y<br />

Aparta<strong>de</strong>ros se <strong>de</strong>be básicam<strong>en</strong>te al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio.<br />

Hacia <strong>la</strong> parte sur <strong>de</strong>l Estado, <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

magnesio ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a increm<strong>en</strong>tarse, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

trayecto que cubre <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Santa Cruz <strong>de</strong> Mora,<br />

Tovar y Zea, don<strong>de</strong> hay yacimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> roca dolomítica<br />

(carbonato <strong>de</strong> calcio y magnesio) junto con <strong>la</strong> roca caliza.<br />

En <strong>la</strong>s Figs. 4 y 5 se muestran <strong>de</strong> manera comparativa<br />

<strong>la</strong> <strong>dureza</strong>s totales, así como <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s cálcicas y<br />

magnésicas <strong>en</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Estados Zulia,<br />

Lara y Trujillo.<br />

Estos resultados muestran que <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total se<br />

increm<strong>en</strong>ta rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Maracaibo<br />

hasta Agua Viva y esto se <strong>de</strong>be principalm<strong>en</strong>te al<br />

increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> magnesio, mi<strong>en</strong>tras que los<br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> calcio se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los 50 ppm.<br />

Se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>stacar que <strong>el</strong> carbonato <strong>de</strong> magnesio es más<br />

soluble que <strong>el</strong> carbonato <strong>de</strong> calcio.


<strong>Estudio</strong> <strong>comparativo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong>....<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Aguaviva, <strong>el</strong> <strong>agua</strong> está<br />

catalogada como un <strong>agua</strong> muy dura ya que supera los 300<br />

ppm CaCO3 y esta <strong>dureza</strong> se <strong>de</strong>be básicam<strong>en</strong>te al cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> magnesio, <strong>el</strong> cual repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> 94 % <strong>de</strong> su <strong>dureza</strong> total.<br />

Esta composición química particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

todas <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s estudiadas, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio<br />

supera <strong>el</strong> <strong>de</strong> magnesio y por este motivo esta <strong>agua</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong>er propieda<strong>de</strong>s <strong>la</strong>xantes, <strong>de</strong>bido justam<strong>en</strong>te al alto<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> magnesio.<br />

Igualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Barquisimeto,<br />

con un 65% <strong>de</strong> magnesio pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er propieda<strong>de</strong>s simi<strong>la</strong>res<br />

al <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Aguaviva.<br />

Las características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> Motatán, Sabana <strong>de</strong><br />

M<strong>en</strong>doza y Valera son completam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes, a pesar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cercanía geográfica, lo que indica que <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes. En este caso, <strong>el</strong> <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

localidad <strong>de</strong> Motatán está catalogada como <strong>agua</strong> dura y su<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio es dos veces mayor que <strong>el</strong> <strong>de</strong> magnesio,<br />

pero <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> Sabana <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza y Valera pose<strong>en</strong> una<br />

<strong>dureza</strong> anormalm<strong>en</strong>te baja <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a sus vecinos<br />

geográficos, por lo que <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be<br />

prov<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> una zona geográfica con formaciones<br />

geológicas m<strong>en</strong>os solubles.<br />

ppm CaCO3<br />

Fig. 4.- Dureza total <strong>de</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Estados Zulia, Lara y<br />

Trujillo.<br />

ppm CaCO3<br />

350<br />

300<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Maracaibo<br />

350<br />

300<br />

250<br />

200<br />

150<br />

100<br />

50<br />

0<br />

Maracaibo<br />

Cabimas<br />

Cabimas<br />

<strong>la</strong>gunil<strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong>gunil<strong>la</strong>s<br />

Barquisimeto<br />

Barquisimeto<br />

Agua Viva<br />

Agua Viva<br />

Sna.M<strong>en</strong>doz.<br />

Sna.M<strong>en</strong>doz.<br />

Dureza Total<br />

Fig. 5.- Dureza cálcica y magnésica <strong>de</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Estados<br />

Zulia, Lara y Trujillo.<br />

En <strong>la</strong>s Figs. 6 y 7 se muestran <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s totales así<br />

como <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s cálcica y magnésica <strong>de</strong> algunas<br />

localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Estados <strong>Mérida</strong>, Barinas y Portuguesa.<br />

Se observa que <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total se increm<strong>en</strong>ta a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l<br />

trayecto que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Santo Domingo, <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

Estado <strong>Mérida</strong> hasta <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Ospino, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado<br />

Valera<br />

Dureza Ca<br />

Dureza Mg<br />

Valera<br />

Trujillo<br />

Trujillo<br />

Localidad<br />

Localidad<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

Portuguesa.<br />

Los resultados obt<strong>en</strong>idos son lógicos ya que esta<br />

trayecto repres<strong>en</strong>ta un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> altura sobre <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>l mar, por lo que <strong>la</strong> Dureza <strong>de</strong>be aum<strong>en</strong>tar. Por este<br />

motivo, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Acarigua es<br />

anormalm<strong>en</strong>te baja <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Ospino y San Carlos, <strong>la</strong>s cuales se catalogan<br />

como semiduras, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> primera se cataloga como<br />

una <strong>agua</strong> b<strong>la</strong>nda. Esto se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong><br />

formaciones geológicas distintas con tipos <strong>de</strong> rocas m<strong>en</strong>os<br />

solubles.<br />

ppm CaCO3<br />

140<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Sto Domingo<br />

Dureza Total<br />

La Mitisus<br />

Barinitas<br />

Barinas<br />

Guanare<br />

Ospino<br />

Localidad<br />

Fig. 6.- Dureza total <strong>de</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Estados <strong>Mérida</strong>, Barinas<br />

y Portuguesa.<br />

ppm CaCO3<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Sto Domingo<br />

Dureza Ca<br />

Dureza Mg<br />

La Mitisus<br />

Barinitas<br />

Fig. 7.- Dureza cálcica y magnésica <strong>de</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los Estados<br />

<strong>Mérida</strong>, Barinas y Portuguesa.<br />

Los resultados muestran igualm<strong>en</strong>te que <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> se <strong>de</strong>be principalm<strong>en</strong>te al increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> calcio, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo observado <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>la</strong>do oeste <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> Los An<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> magnesio gobierna <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>dureza</strong> total. Esto se <strong>de</strong>be seguram<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

composición <strong>de</strong> los materiales geológicas <strong>de</strong> ambos <strong>la</strong>dos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera; hacia <strong>la</strong> parte occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>be predominar<br />

<strong>el</strong> material dolomítico, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte ori<strong>en</strong>tal,<br />

predomina <strong>el</strong> material calcítico.<br />

En <strong>la</strong>s Figs. 8 y 9 se muestra <strong>de</strong> manera comparativa <strong>la</strong><br />

Dureza total, así como <strong>la</strong> cálcica y magnésica <strong>de</strong> algunas<br />

localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l país.<br />

En este grupo <strong>de</strong> localida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s muestreadas<br />

son <strong>de</strong>l tipo semiduras, con <strong>dureza</strong>s que osci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre los 75<br />

y 150 ppm CaCO3.<br />

En <strong>la</strong> localidad <strong>de</strong> Los Teques, <strong>el</strong> <strong>agua</strong> pres<strong>en</strong>ta una<br />

<strong>dureza</strong> total anormalm<strong>en</strong>te alta <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a su altitud<br />

(1173 msnm) y <strong>la</strong> misma es comparable con <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

Barinas<br />

Guanare<br />

Ospino<br />

Acarigua<br />

Acarigua<br />

Localidad<br />

43


44 Millán y col.<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> cual está a unos 470 msnm. Esto se <strong>de</strong>be<br />

probablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> mayor solubilidad <strong>el</strong> material geológico<br />

asociado a <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te.<br />

ppm CaCO3<br />

Fig. 8.- Dureza total <strong>de</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l país.<br />

ppm CaCO3<br />

225<br />

150<br />

75<br />

0<br />

120<br />

100<br />

San Carlos<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

San Carlos<br />

Dureza Total<br />

Val<strong>en</strong>cia<br />

Val<strong>en</strong>cia<br />

Maracay<br />

Maracay<br />

Los Teques<br />

Los Teques<br />

Fig. 9.- Dureza cálcica y magnésica <strong>de</strong> algunas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l<br />

país.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> muestra tomada <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Maracay, pres<strong>en</strong>ta una <strong>dureza</strong> total anormalm<strong>en</strong>te baja <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción a su altitud, <strong>la</strong> cual es comparable con <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong><br />

Val<strong>en</strong>cia. Así, <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> Maracay se cataloga como una<br />

<strong>agua</strong> suave ya que su <strong>dureza</strong> total no supera los 75 ppm<br />

CaCO3, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia se cataloga<br />

como una <strong>agua</strong> semidura. Esto se <strong>de</strong>be a que <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

<strong>agua</strong> muestreada <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Maracay se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s partes altas <strong>de</strong>l Parque Nacional H<strong>en</strong>ry Pitier o <strong>en</strong> una<br />

zona geológica m<strong>en</strong>os soluble.<br />

Para <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Caracas y La Guaira, a pesar <strong>de</strong><br />

haber más <strong>de</strong> 900 m <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> altitud, <strong>la</strong><br />

composición química <strong>de</strong> ambas muestras son muy<br />

simi<strong>la</strong>res. Los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> calcio y magnesio no difier<strong>en</strong><br />

significativam<strong>en</strong>te, por lo que sus <strong>dureza</strong>s totales son muy<br />

simi<strong>la</strong>res. Es muy probable que <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to<br />

sea <strong>la</strong> misma<br />

En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total se <strong>de</strong>be al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

calcio, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y<br />

Puerto <strong>la</strong> Cruz, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio es por lo<br />

m<strong>en</strong>os cuatro veces mayor que <strong>el</strong> <strong>de</strong> magnesio.<br />

Estos cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> calcio ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser más o m<strong>en</strong>os<br />

parecidos, salvo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Maracay sin<br />

embargo, se observa un increm<strong>en</strong>to gradual <strong>en</strong> los<br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> magnesio <strong>en</strong> <strong>el</strong> trayecto que va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Caracas<br />

Caracas<br />

La Guaira<br />

Dureza Ca<br />

Dureza Mg<br />

La Guaira<br />

Rio Chico<br />

Rio Chico<br />

Pto.La Cruz<br />

Pto.La Cruz<br />

Localidad<br />

Localidad<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

ciudad <strong>de</strong> San Carlos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Coje<strong>de</strong>s hasta Rio<br />

Chico, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong>l Estado Miranda.<br />

Esto pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> material<br />

dolomítico se increm<strong>en</strong>tan hacia <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l país, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> material calcítico permanece más o<br />

m<strong>en</strong>os constante. Por otro <strong>la</strong>do <strong>el</strong> carbonato <strong>de</strong> magnesio es<br />

más soluble que <strong>el</strong> carbonato <strong>de</strong> calcio.<br />

5.3 Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonatos<br />

El po<strong>de</strong>r Buffer <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>de</strong> éstas para neutralizar <strong>la</strong>s sustancias ácidas y está<br />

re<strong>la</strong>cionada, <strong>en</strong>tre otros factores, a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong><br />

bicarbonato pres<strong>en</strong>te. Así, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos<br />

bicarbonatos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> consumo es importante porque<br />

ayuda a constituir un sistema amortiguador que le permite<br />

mant<strong>en</strong>er los valores <strong>de</strong> pH más o m<strong>en</strong>os constantes, a<br />

pesar <strong>de</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> pequeñas cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

sustancias acidificantes o alcalinizantes.<br />

En <strong>la</strong>s muestras analizadas no se <strong>en</strong>contró alcalinidad<br />

<strong>de</strong>bida a carbonatos, por lo tanto, <strong>la</strong> alcalinidad<br />

<strong>de</strong>terminada correspon<strong>de</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

bicarbonatos. En <strong>la</strong> Fig. 10 se muestra <strong>de</strong> manera<br />

comparativa, <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonato y <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s<br />

totales <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s Meri<strong>de</strong>ñas.<br />

Se observa que <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> bicarbonato esta más o<br />

m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> concordancia con los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total,<br />

si<strong>en</strong>do esta última siempre un poco m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> bicarbonato. Esto sugiere que toda <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong> esta <strong>agua</strong><br />

es <strong>de</strong>l tipo carbonática.<br />

ppm CaCO3 o HCO3-<br />

140<br />

120<br />

100<br />

80<br />

60<br />

40<br />

20<br />

0<br />

Caja Seca<br />

Zea<br />

Tovar<br />

Bai<strong>la</strong>dores<br />

Ejido<br />

Sn . Rafa<strong>el</strong><br />

Aparta<strong>de</strong>ros<br />

Dureza Total<br />

HCO3-<br />

Chachopo<br />

Timotes<br />

St. Domingo<br />

Localidad<br />

Fig. 10.- Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonato con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total <strong>de</strong><br />

algunas localida<strong>de</strong>s Meri<strong>de</strong>ñas.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Zea, <strong>Mérida</strong> y<br />

Chachopo, <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonatos es prácticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

doble <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total y esta difer<strong>en</strong>cia podría repres<strong>en</strong>tar<br />

los bicarbonatos <strong>de</strong> otros metales alcalinos como <strong>el</strong> sodio<br />

que pue<strong>de</strong>n estar también bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> bicarbonatos.<br />

Esto se traduce <strong>en</strong> una mayor capacidad <strong>de</strong> neutralización<br />

ácida y por lo tanto esta <strong>agua</strong> pose<strong>en</strong> una cierta protección<br />

contra sustancias acidificantes o alcalinizantes.


<strong>Estudio</strong> <strong>comparativo</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong>....<br />

5.4 Valores <strong>de</strong> pH<br />

El pH <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s es <strong>de</strong>finido por <strong>la</strong><br />

cantidad <strong>de</strong> bióxido <strong>de</strong> carbono, carbonatos y bicarbonatos<br />

minerales disu<strong>el</strong>tos. La cantidad <strong>de</strong> bicarbonatos evita <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> los valores <strong>de</strong> pH <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong>l<br />

bióxido <strong>de</strong> carbono, <strong>la</strong> cual forma ácido carbónico, H2CO3.<br />

En <strong>la</strong> Fig. 11 se muestran los valores <strong>de</strong> pH <strong>de</strong><br />

algunas localida<strong>de</strong>s s<strong>el</strong>eccionadas <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

muestras. En g<strong>en</strong>eral, los valores <strong>de</strong>l pH medidos se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> rango establecido por <strong>la</strong> OMS y <strong>la</strong> CE para<br />

<strong>agua</strong>s <strong>de</strong> consumo humano, es <strong>de</strong>cir <strong>en</strong>tre 6,5 y 8,5. Este<br />

resultado confirma que <strong>la</strong> alcalinidad <strong>de</strong> esta <strong>agua</strong> se <strong>de</strong>be<br />

principalm<strong>en</strong>te al cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonatos.<br />

pH<br />

9<br />

8<br />

7<br />

6<br />

5<br />

4<br />

Maracaibo<br />

<strong>la</strong>gunil<strong>la</strong>s<br />

Agua Viva<br />

Sna.M<strong>en</strong>doz.<br />

Fig. 11. Valores <strong>de</strong> pH <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s muestreadas.<br />

Fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralidad, los resultados muestran los<br />

casos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Cabimas y Lagunil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Zulia<br />

cuyas <strong>agua</strong>s pres<strong>en</strong>tan valores <strong>de</strong> pH <strong>de</strong> 5,15 y 8,87<br />

respectivam<strong>en</strong>te, los cuales se sal<strong>en</strong> <strong>de</strong>l rango m<strong>en</strong>cionado<br />

anteriorm<strong>en</strong>te. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Cabimas, <strong>la</strong> muestra es muy<br />

ácida y pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er propieda<strong>de</strong>s corrosivas, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Lagunil<strong>la</strong>s <strong>el</strong> <strong>agua</strong> es muy alcalina y su valor <strong>de</strong><br />

pH indica <strong>la</strong> posible pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> carbonatos.<br />

Debido a que estas localida<strong>de</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a<br />

zona <strong>de</strong> producción petrolera, estos valores anormales<br />

pudieran ser <strong>de</strong>bido a problemas <strong>de</strong> contaminación. Por otro<br />

<strong>la</strong>do, para <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> estas localida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

bicarbonatos es bastante bajo con re<strong>la</strong>ción al valor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>dureza</strong> total (11,79 y 52,83 mg HCO3 _ L -1 respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Esto sugiere que estas <strong>agua</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poca capacidad<br />

para regu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> pH <strong>de</strong>bido justam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> poca cantidad <strong>de</strong><br />

bicarbonato pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s. Por lo tanto, cualquier aporte<br />

ácido o alcalino prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s petroleras<br />

y/o industriales pue<strong>de</strong> modificar fácilm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> pH <strong>de</strong> <strong>agua</strong>.<br />

6 Conclusiones<br />

Caja Seca<br />

Tovar<br />

Bai<strong>la</strong>dores<br />

Valores <strong>de</strong> pH<br />

Mucuruba<br />

La <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> es una característica importante a<br />

pesar <strong>de</strong> que <strong>en</strong> muchos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> química<br />

le prestan poca o ninguna at<strong>en</strong>ción, por lo que <strong>el</strong> concepto<br />

mismo permanece prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> anonimato <strong>en</strong>tre los<br />

Sn.Rafa<strong>el</strong> M<br />

Chachopo<br />

Valera<br />

Sto Domingo<br />

Guanare<br />

Val<strong>en</strong>cia<br />

La Guaira<br />

Localidad<br />

Pto.La Cruz<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

estudiantes.<br />

El pres<strong>en</strong>te trabajo se p<strong>la</strong>nteó como una inquietud <strong>de</strong><br />

algunos estudiantes, <strong>en</strong> principio como un trabajo <strong>de</strong> corte<br />

doc<strong>en</strong>te a fin <strong>de</strong> que los alumnos se familiarizaran con <strong>el</strong><br />

concepto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong>l <strong>agua</strong> y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<strong>la</strong>.<br />

Sin embargo, <strong>el</strong> mismo fue ampliado <strong>en</strong> número <strong>de</strong><br />

localida<strong>de</strong>s muestreadas y <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> otros<br />

parámetros como <strong>el</strong> pH, alcalinidad, etc. Los resultados han<br />

mostrado que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser<br />

mayor <strong>en</strong> localida<strong>de</strong>s por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 1000 msnm y<br />

m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> localida<strong>de</strong>s con altitu<strong>de</strong>s superiores a 1500 msnm.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado <strong>Mérida</strong> se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar<br />

tres tipos <strong>de</strong> <strong>agua</strong>s con re<strong>la</strong>ción a su <strong>dureza</strong> total. Estas son<br />

<strong>agua</strong>s muy b<strong>la</strong>ndas, b<strong>la</strong>ndas y semiduras y <strong>en</strong> todas <strong>la</strong><br />

<strong>dureza</strong> está gobernada por <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> calcio.<br />

En <strong>la</strong> parte occi<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> Los An<strong>de</strong>s, es<br />

<strong>de</strong>cir hacia <strong>la</strong> costa ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l Lago <strong>de</strong> Maracaibo, <strong>la</strong>s<br />

<strong>dureza</strong>s se increm<strong>en</strong>tan pero <strong>de</strong>bido al aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> magnesio. Por otro <strong>la</strong>do, hacia <strong>la</strong> parte<br />

ori<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera, es <strong>de</strong>cir hacia los Estados Barinas,<br />

Portuguesa y hacia <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l país, <strong>la</strong>s <strong>dureza</strong>s también se<br />

increm<strong>en</strong>tan, pero <strong>en</strong> este caso, <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>be al<br />

aum<strong>en</strong>to gradual <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> calcio.<br />

Los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> alcalinidad están repres<strong>en</strong>tados por <strong>el</strong><br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> bicarbonatos, los cuales pres<strong>en</strong>tan una<br />

corre<strong>la</strong>ción positiva con los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total,<br />

si<strong>en</strong>do esta última por lo g<strong>en</strong>eral m<strong>en</strong>or que <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

bicarbonatos. La difer<strong>en</strong>cia podría repres<strong>en</strong>tar los<br />

bicarbonatos <strong>de</strong> metales alcalinos como <strong>el</strong> sodio, los cuales<br />

forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l <strong>agua</strong>.<br />

Los resultados sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>dureza</strong><br />

bicarbonato podría usarse como índice <strong>de</strong> posibles<br />

problemas <strong>de</strong> contaminación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s.<br />

Los valores <strong>de</strong> pH medidos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran por lo<br />

g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l rango establecido por <strong>la</strong> OMS y CE para<br />

<strong>la</strong>s <strong>agua</strong>s <strong>de</strong> consumo, salvo dos excepciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estado</strong><br />

Zulia (Cabimas y Lagunil<strong>la</strong>s). Estos valores anormales<br />

pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> poca cantidad <strong>de</strong> bicarbonatos<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> esta <strong>agua</strong> con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>dureza</strong> total, lo que<br />

le da poca capacidad <strong>de</strong> neutralización ácida. Por este<br />

motivo, estas <strong>agua</strong> son muy susceptibles a <strong>la</strong> contaminación<br />

por parte <strong>de</strong> sustancias ácidas o alcalinas. Los datos <strong>de</strong> este<br />

trabajo repres<strong>en</strong>tan resultados parciales ya que <strong>el</strong> mismo<br />

será ext<strong>en</strong>dido al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s Meri<strong>de</strong>ñas y los<br />

Estados Táchira y Barinas a fin <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un panorama más<br />

completo <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno geográfico <strong>de</strong>l Estado <strong>Mérida</strong>,<br />

haci<strong>en</strong>do énfasis <strong>en</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s zonas con <strong>agua</strong>s <strong>de</strong><br />

características especiales.<br />

7 Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />

Los autores <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo <strong>de</strong>sean agra<strong>de</strong>cer al<br />

I.U.P.S.M. por <strong>el</strong> apoyo logístico e institucional para <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong>l mismo. Igualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> manera especial a los<br />

bachilleres Héctor Martínez, Susana Gutiérrez y Rigoberto<br />

Pare<strong>de</strong>s por su co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>bores <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio y<br />

45


46 Millán y col.<br />

a todos aqu<strong>el</strong>los bachilleres que participaron <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

muestreo. Al Dr. J.M. Hetier por sus suger<strong>en</strong>cias y<br />

recom<strong>en</strong>daciones.<br />

Bibliografía<br />

Agrifolio G, 1990, La Enseñanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> química <strong>en</strong><br />

ing<strong>en</strong>iería, Rev. <strong>de</strong> <strong>la</strong> Soc. V<strong>en</strong>ezo<strong>la</strong>na <strong>de</strong> Química. Vol.13,<br />

Nr. 4. pp 24 – 26.<br />

Casanova O, 1991, Introducción a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l su<strong>el</strong>o.<br />

Universidad C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong>, Facultad <strong>de</strong> Agronomía.<br />

C.D.C.H.<br />

Fyfe WS, 1981, Introducción a <strong>la</strong> geoquímica, Ed. Reverté,<br />

S.A., Barc<strong>el</strong>ona, pp 12<br />

Hostettler JD, 1985, Geochemistry for chemist. J. of Chem.<br />

Educ. Vol. 62, Nr. 10, pp 823 – 831.<br />

Kreshkov AP y Yaros<strong>la</strong>vtsev AA, 1977, Course of<br />

Revista Ci<strong>en</strong>cia e Ing<strong>en</strong>iería. Vol. 24 No. 1. 2003<br />

analytical chemistry, Vol. 2, Quantitative Analysis. Mir<br />

Pub., Moscow. p 218<br />

Literat L, 1975, Química g<strong>en</strong>eral, Ed. Didáctica Bucarest, p<br />

320<br />

Lurie Ju, 1975, Handbook of analytical chemistry, Mir<br />

Pub., Moscow. p 253.<br />

Mitch<strong>el</strong>l P, 1997, Metal complexes of EDTA: An exercise<br />

in data interpretation, J. of Chem. Educ, Vol. 74, Nr. 10. pp<br />

1235 – 1237.<br />

Siegert G, 1998, Laboratorio básico <strong>de</strong> química. Ed. Y Pub.<br />

Vicerrectorado Académico UCV, pp 130 – 138.<br />

Tebbutt THY, 1998, Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

<strong>de</strong>l <strong>agua</strong>, Ed. Limusa, México, pp 19 y 40.<br />

Yappert MC y DuPré DB, 1997, Complexometric titrations:<br />

Competition of complexing ag<strong>en</strong>ts in the <strong>de</strong>termination of<br />

water hardness with EDTA. J. of Chem. Educ,Vol.74,<br />

Nro.12, pp1422–1423.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!