Geschiedenis van de Anesthesie. - Belgische Vereniging voor ...

Geschiedenis van de
Anesthesie.

1. Ontstaan en evoluties.
Pijn werd lang beschouwd als een onoverkomelijk leed dat deel uitmaakt van het
menselijk leven dat enkel kon verzacht worden door het geloof in het hiernamaals.
Toch is de mens al eeuwenlang op zoek naar remedies om pijn te bestrijden. De
Mesopotamisch kleitabletten (2250VC) vermeldden reeds het gebruik van
analgetisch cement. De Assyriërs en de Grieken bereidden slaapverwekkende
drankjes waar onder meer papaversap werd aan toegevoegd. De Romeinen
voegden Aluin (Mandragora) toe in wijn en in de Middeleeuwen gebruikte men
egelantierappels waar verdovende eigenschappen werden aan toe geschreven.
Operaties werden gedaan zonder enige vorm van verdoving. De patiënt werd
bedwelmd door alcohol en
vervolgens vastgebonden. Het
succes van de ingreep werd
meebepaald door de snelheid
waarmee de operatie werd
uitgevoerd.
Ondanks het feit dat de eerste
stappen naar pijnloze operaties al
veel vroeger werden gezet, zou
het toch nog tot 1846 duren voor
operaties onder narcose een feit
waren. Beenamputatie zonder narcose
De Spanjaard Raymond Lullius ontdekte in 1275 ether. In 1540 beschreef de Duitse
wetenschapper Valerius Cordus de synthese van ether en ongeveer gelijktijdig
ontdekte de Zwitser Philippus Paracelsus (1493 – 1541) de slaapverwekkende
eigenschappen ervan.
John Priestley (1733–1804) beschreef in 1772 stikstofmonoxide. De verdovende
eigenschappen van deze gassen werd in 1796 beschreven. Chloroform werd in
1831 tegelijkertijd door Justus von Liebig (Duitsland) en Samuel Guthrie (Amerika)
ontdekt.

De Britse scheikundige Davy (1778–1829), die ook de mijnwerkerslamp uitvond,
experimenteerde met N2O op zichzelf en enkele patiënten. In 1800 vermeldde hij in
een publicatie dat N2O pijnstillende eigenschappen had en dat het eventueel kon
gebruikt worden in de behandeling van postoperatieve pijn. Er werd echter geen
verder onderzoek naar gedaan.
Henry Hickman (1800 – 1830) eveneens een Engelsman, experimenteerde met
inhalatiegassen op verschillende diersoorten. In 1824 beschreef hij hoe de dieren
door inademing van koolzuurgas bewusteloos werden en geen pijn ervoeren tijdens
heelkundige ingrepen. Hij zag dit als een eerste stap in de richting van pijnverdoving
tijdens operaties. Zijn bevindingen kregen echter geen gehoor.
Tussen 1800 en 1845 was het gebruik van ether en lachgas erg in trek in artistieke
kringen en als kermisattractie in Engeland en Amerika. De gassen dankten hun
populariteit aan het feit dat ze de gebruikers ervan in een roes brachten en vrolijk
makende effecten hadden.
De jonge dokters die aan de “frolic parties” deelnamen, merkten de anesthetische
eigenschappen van deze gassen op en begonnen ermee te experimenteren.
In 1842 verwijderde Crawford Long (1815 – 1878) uit Georgia een tumor uit de nek
van James Venable na hem eerst met ether te hebben verdoofd. Hij publiceerde
echter zijn bevindingen niet en er werd dan ook geen gevolg aan gegeven.
De Amerikaanse tandarts Horace Wells (1815 – 1848) was heel erg geïnteresseerd
in methoden om pijn en discomfort bij tandextracties tot een minimum te beperken.
Tijdens een toespraak die hij bijwoonde over het gebruik van lachgas, merkte hij dat
één van de toeschouwers die lachgas had ingeademd zich verwondde maar daar
blijkbaar geen pijn van ondervond. Dit
zette hem aan het denken om lachgas
voor pijnloze tandextracties te gebruiken.
Al heel snel experimenteerde Wells met de
toediening van lachgas in zijn
tandartsenpraktijk, eerst bij zichzelf en
nadien ook bij verschillende anderen. Zijn

experimenten kenden een groot succes en in 1844 gaf hij in het anatomisch theater
van Boston een demonstratie van wat een pijnloze tandextractie moest worden.
Wells gebruikte echter te weinig lachgas en de demonstratie liep uit op een sisser.
Het hele gebeuren was een grote opdoffer voor Wells, die deze afgang nooit meer te
boven zou komen.
William Green Morton (1819–1868), die in de praktijk van Wells had gewerkt en die
ook aanwezig was bij de rampzalige demonstratie van Wells, zocht echter verder
naar manieren om pijn tijdens operaties te verlichten. Tijdens deze zoektocht
ontmoette hij Charles Thomas Jackson (1805–1880). Jackson was arts en
scheikundige en gaf les aan de universiteit van Harvard. Jackson informeerde Morton
over de verdovende eigenschappen van ether. Morton begon met ether te
experimenteren eerst op dieren, daarna ook op zichzelf. In september 1846 slaagde
hij erin om zichzelf gedurende 8 minuten bewusteloos te maken nadat hij ether had
ingeademd. In diezelfde maand trok hij een tand bij een patiënt nadat hij hem eerst
ether liet inademen. Dit was zo een groot succes dat hij toestemming vroeg voor een
publieke demonstratie.
Op 16 oktober 1946 vond de eerste publieke demonstratie van anesthesie met ether
plaats in het Massachusetts General Hospital in Boston. De anesthesie werd
uitgevoerd door William Morton terwijl John Warren operatief een gezwel in de nek
van de 20-jarige Gilbert Abbott verwijderde.

Het startsein was gegeven. Het gebruik van ether tijdens operatieve ingrepen
verspreidde zich zeer snel.
Twee maanden later al werd in Londen de eerste etheranesthesie uitgevoerd.
Joseph Bosch (1794-1847), dokter in de heel- en verloskunde aan de universiteit van
Luik, paste als eerste in België de etheranesthesie toe op 9 januari 1847.
4 weken na de eerste demonstratie van Morton introduceerde Oliver Wendell Holmes
als eerste de term “Anesthesie”.
Ondertussen was men ook reeds begonnen met het
ontwikkelen van verschillende vormen van maskers en
toestellen om de anesthesiegassen zo adequaat mogelijk
te kunnen toedienen. De eerste apparaten bestonden uit een
glazen reservoir met daarin een spons die doordrenkt was
met ether. De patiënt inhaleerde de ether via een houten pijp in het reservoir.
In 1876 ontwierp de Engelse dokter Joseph Clover (1825-1882) als eerste een
toestel dat de mogelijkheid bezat om ether in gecontroleerde hoeveelheid toe te
dienen.
Men ging eveneens op zoek naar andere
inhalatiegassen en in november 1874
introduceerde James Simpson (1811–1870),
professor geneeskunde aan de universiteit van
Edinburgh, chloroform. Chloroform was krachtiger
dan ether maar had als grote nadeel dat het
toxisch was voor hart en lever.
.
Simpson en zijn assistenten nadat ze
chloroform inhaleerden
In 1853 gaf John Snow (1813–1858), de eerste specialist in de anesthesie in
Engeland, chloroform analgesie aan Koningin Victoria van Engeland voor de
geboorte van Prins Leopold. Hieruit ontstond de term narcose à la reine en werd het
taboe om pijnverdoving tijdens de bevalling aan te wenden, doorbroken.

In datzelfde jaar vonden de Franse chirurg Charles Pravaz (1791–1853) en de
Schotse dokter Alexander Wood (1817–1884) de spuit en naald uit en dit
onafhankelijk van mekaar.
De volgende belangrijke stap in de ontwikkeling van de anesthesie was het
toepassen van lokale anesthesie met behulp van cocaïne door Carl Koller (1857–
1944). Koller was een Oostenrijkse oogarts die via Sigmund Freud de pijnstillende
eigenschappen van cocaïne had leren kennen. Na eerst de techniek op dieren te
hebben uitgetest, bracht hij in 1884 een cocaïneoplossing in het te behandelen oog
van een patiënt. Het gebruik van cocaïne als lokaal anestheticum werd heel snel
veralgemeend in onder meer de oog- en tandheelkunde.
Al heel snel volgden de lokale infiltratie, zenuwblocks, spinale en epidurale
anesthesie. De pionier van de neuroregionale verdoving was William Halsted (1852–
1922). Met behulp van cocaïne voerde hij meer dan 1000 geslaagde zenuwblocks
uit. August Bier (1861–1849) beschreef in 1899 de techniek voor het uitvoeren van
een spinale anesthesie. Deze techniek werd door de Bruggeling Joseph Sebrechts
(1885–1948) in 1934 verbeterd en vond als dusdanig ruime bijval.
De algemene inhalatienarcose bleef een risicovolle onderneming. Het grote
probleem was dat de concentratie van de anesthesiegassen moeilijk te regelen was.
Bovendien waren de gebruikte gassen toxisch en konden ademhalingsproblemen,
hypotensie en leverschade veroorzaken en zelfs lijden tot de dood indien ze op een
ongecontroleerde manier werden toegediend. Vandaar dat de regionale
anesthesietechnieken een groot succes kenden.
In het begin van de 20 ste eeuw kwamen minder toxische anesthesiegassen op de
markt en tijdens WO I ontwikkelde men meer gesofisticeerde anesthesietoestellen
zodat de dosering van het gas nauwkeuriger kon geregeld worden. Het eerste
anesthesietoestel werd in 1917 ontwikkeld door Henry Boyle. De beademing van de
patiënt gebeurde handmatig.
Een ander gevaar van de inhalatienarcose was het achteroverzakken van de tong. In
1920 werd de tracheale intubatie geïntroduceerd. Deze techniek werd door Stanley

Rowbotham (1890–1979) en Sir Ivan Magill (1888–1986) verder geperfectioneerd in
1930. Hierdoor kon de ademhaling beter worden gecontroleerd.
Dankzij de uitvinding van het gesloten circuit met korrels die het koolzuurgas
absorbeerden konden ook de gasuitwisselingen beter worden nagegaan.
In 1903 werd het eerste barbituraatzuur (Veronal) gesynthetiseerd door Fisher en
von Mehring. Al heel snel werden er andere barbituraten geproduceerd die een
kortere werkingsduur hadden. Hierdoor werd de intraveneuze anesthesie mogelijk
wat een nieuwe doorbraak betekende in de ontwikkeling van de algemene verdoving.
Vooral het gebruik van Evipan in 1932 en van Pentothal door John Lundy in 1934
waren determinerend. Pentothal zou tot in de jaren 1990 gebruikt worden om de
patiënt in slaap te brengen.
Een nieuwe stap voorwaarts kwam er in 1942 toen de Canadese dokter Harold
Griffith (1894-1985) curare gebruikte tijdens heelkundige ingrepen. Nochtans werd
het bestaan van curare of “pijlgif” reeds in 1595 vermeld door Sir Walter Raleigh die
het pijlgif meebracht van zijn ontdekkingsreis doorheen Zuid-Amerika. In 1857
beschreef Claude Bernard hoe curare inwerkt op de neuromusculaire transmissie.
De zoektocht naar betere en veiligere medicatie werd intensief verder gezet. Na WO
II kwamen er steeds meer gesofisticeerde anesthesietoestellen op de markt.
Anesthesie is een complex gegeven geworden. Om een patiënt onder narcose te
brengen worden verschillende soorten medicatie en anesthesiegassen gebruikt. De
eerste cardiale monitors die in 1945 hun intrede deden in de operatiezaal zijn nu
vervangen door hoogelektronische apparaten.
Anesthesisten zijn hoog opgeleide artsen geworden die niet alleen werkzaam zijn in
de operatiezaal maar ook op intensieve diensten, spoedgevallen en pijncentra.
Anesthesie is ook heel veilig geworden. Waar in 1960 nog 1 patiënt op 1000
overleed aan de gevolgen van de anesthesie is dit nu teruggebracht tot 1 op
240.000.

2. Anesthesie in België.
In België vond de eerste heelkundige ingreep onder etheranesthesie reeds in 1847
plaats. Toch was er in ons land maar weinig evolutie in de algemene
narcosetechnieken in vergelijking met de Angelsaksische landen. De oorzaak hiervan
dient te worden gezocht in het feit dat de Belgische artsen hun opleiding
voornamelijk in de Franse, maar ook in de Duitse en Weense
scholen gingen verder zetten. Het toestel van Ombredanne dat in
1908 ontwikkeld werd, kende in Frankrijk een groot succes en
werd tot de jaren 1950 veelvuldig gebruikt. De bediening van het toestel
was zo eenvoudig, dat de Franse chirurgen eerder weigerachtig
stonden om over te schakelen naar meer ingewikkelde apparatuur. Dit
veroorzaakte in Frankrijk een achterstand in de ontwikkeling van de anesthesie.
In Duitsland vreesde Sauerbruch dat de heelkunde in verschillende deelspecialiteiten
zou uiteenspatten. Hij verzette zich dan ook tegen de verheffing van de anesthesie
tot autonome specialiteit. Zijn opvatting bleef de chirurgische wereld in Duitsland
beheersen en remde de ontwikkeling van de anesthesie af.
Ook in ons land werd het toestel van Ombredanne veel gebruikt. Een volledige
anesthesie bleef echter een risicovolle onderneming. Ademhalingsdepressie en
hypotensie waren veel voorkomende problemen en patiënten vertoonden na de
narcose meestal alle symptomen van shock. Algemene verdoving was niet populair
en werd meestal toegediend door verpleegkundigen of door jonge assistenten.
Daarom bleef men dan ook de voorkeur geven aan regionale en lokale
anesthesietechnieken.
In Luik toonde Professor Dautrebande wel belangstelling voor anesthesie en in de
jaren 1930 richtte hij een vrije cursus anesthesie in waardoor de cursist een bijzonder
certificaat kon verwerven.
Toch werd in de vooroorlogse periode anesthesie gezien als een onderdeel van de
chirurgie. Het was pas tijdens de WOII toen de Belgische dokters kennis maakten
met de Engelse en Amerikaanse legerdokters die in de veld- en legerhospitalen
werkten dat daar verandering in kwam.

Al heel snel tijdens en na WOII vertrokken Belgische dokters naar Engeland om zich
daar te specialiseren in de anesthesie. In 1947 kwam het beperkt aantal
anesthesisten dat België rijk was, regelmatig samen in een Brusselse brasserie om
er de problemen te bespreken die ze ondervonden bij de uitoefening van hun beroep.
Na korte tijd besloten ze om de A.P.S.A. (“Association Professionnelle des
Spécialistes en Anesthésiologie”) op te richten. Dit bleek een goede beslissing.
Vanaf nu beschikte men over een officieel orgaan om de administratieve en
financiële belangen van de anesthesisten te verdedigen.
De “Société Belge de chirurgie” besliste in 1948 om een aparte afdeling anesthesie
op te starten. Dit was een gevolg van het eerste naoorlogse congres dat door de
Société in 1947 werd gehouden. Tijdens dat congres werd er heel wat aandacht
besteed aan de nieuwe discipline anesthesie en ook nadien stonden
anesthesieproblemen regelmatig op de agenda van de Société. A. Goldblat en H.
Reinold die tijdens de WO II in Engeland een opleiding in de anesthesie volgden en
werkzaam waren in een Brussels ziekenhuis, hebben een belangrijke bijdrage
geleverd in de erkenning van de anesthesie in België en aan de oprichting van de
“Section d’ anesthésiologie”.
Toch viel er in België nog heel wat werk te verrichten.
De meeste chirurgen bleven gewoon volgens de oude methode verder werken.
Alleen voor de moeilijke gevallen werd er beroep gedaan op de anesthesist.
Bovendien beschikten de meeste ziekenhuizen niet over de geschikte
anesthesieapparatuur, ook medicatie en anesthesiegassen waren niet voorhanden.
De weinige anesthesisten die ons land rijk was trokken van ziekenhuis naar
ziekenhuis met op de achterbank van hun auto het anesthesietoestel en de nodige
medicatie. De nodige materialen en medicatie kochten de anesthesisten zelf aan bij
groothandelaars en apothekers in de steden.
In 1949 werd de “Groupement des Unions Professionnelles Belges de Médecins
Spécialistes” (G.B.S.) waarin alle medische specialiteiten vertegenwoordigd waren
en waarvan de A.P.S.A. deel uit maakte. Het was de taak van deze vereniging om
een systeem van granting justified qualifications op te richtten.

Ondertussen nam het aantal anesthesisten gestaag toe evenals het aantal
publicaties die verband hielden met anesthesie. Om het belang van de eigen entiteit
te benadrukken, zowel naar de medische wereld als naar de autoriteiten toe, was het
ook belangrijk dat er een onafhankelijk wetenschappelijk anesthesie tijdschrift werd
uitgegeven. In 1950 werd dan ook de Acta Anaesthesiologica Belgica voor de eerste
maal uitgebracht.
De financiële vergoeding van de anesthesisten verliep ook niet probleemloos. Het
R.I.Z.I.V., opgericht in 1944, voorzag geen terugbetaling voor de prestaties die door
de anesthesist geleverd werden.
Patiënten waren vaak niet geneigd om de anesthesist te betalen omdat het belang
van een professioneel uitgevoerde anesthesie bij het brede publiek nog onvoldoende
was gekend. De anesthesisten waren voor hun loon meestal aangewezen op de
goodwill van hun collega’s chirurgen. Meestal gaf de chirurg 10% van zijn honorarium
aan de anesthesist.
Deze situatie werd echter onhoudbaar. De overtuiging groeide dat anesthesie een
onmisbare specialiteit geworden was. In de beginperiode waren enkel abdominale
chirurgie en ingrepen van de extremiteiten mogelijk. Dankzij de vooruitgang die de
anesthesie had gemaakt werd ook de thoracale en intracraniële chirurgie mogelijk.
Bovendien was de toestand van de patiënt postoperatief ook veel beter dankzij goed
uitgevoerde anesthesie). Daarom besloot het R.I.Z.I.V. op 2 maart 1951 om
anesthesie op te nemen in de nomenclatuur. Het honorarium werd vastgelegd op
30% van dat van de chirurg.
Het postgraduaat in de anesthesie, dat reeds aan alle universiteiten werd gedoceerd
werd in 1954 wettelijk bepaald. Dit had weinig praktische implicaties maar was weer
een stap vooruit in de autonomie van de anesthesie.
Vanaf 1964 werd anesthesie in het gehele land erkend als autonome specialiteit.
Vanuit deze autonomie werd ook de “section d’anesthésiologie” van de “Société
Belge de Chirurgie” omgevormd tot BVAR (Belgische Vereniging voor Anesthesie en
Reanimatie) die volledig onafhankelijk functioneerde.

BARA (Belgian Association for Regional Anesthesia), opgericht in 2001 :
ontwikkeling, stimulering en coördinatie van locoregionale anesthesie zowel uit
oogpunt van de basiswetenschap als haar klinische toepassingen.

3. Anesthesie aan de KUL.
De situatie in de Universitaire Ziekenhuizen in Leuven verschilde niet met die van de
andere Belgische Ziekenhuizen. Algemene anesthesietechnieken werden uitgevoerd
door jonge assistenten vaak met de nodige hulp van “de zusters” die de patiënt in
slaap brachten door middel van ether of chloroform. Algemene narcose was ook hier
een hachelijke onderneming die als een noodzakelijk kwaad werd beschouwd en
waarbij veel patiënten het leven lieten.
Jan Van de Walle (1919–2000) die in 1944 aan de KUL zijn Diploma in de
Geneeskunde behaalde en zijn carrière begon als assistent in de verloskunde en
gynaecologie, vertrok onmiddellijk na WOII naar Noord-Ierland om er zijn militaire
dienst te doen. Daar raakte hij als jonge legerarts geboeid door de enorme
vooruitgang die de anesthesie in de Angelsaksische landen had gemaakt.
Bij zijn terugkeer in 1946 wist Van de Walle met zijn enthousiaste verhalen over het
belang en de progressie van de anesthesie de belangstelling van Prof. Dr. G. Van
der Schueren, die directeur was van Sint Raphaël, te wekken. Van der Schueren
moedigde hem aan om zich te gaan specialiseren in de anesthesie. In datzelfde jaar
nog vertrekt Van de Walle naar Oxford om bij Prof. Sir Macintosh een opleiding in de
anesthesie te volgen. In 1947 behaalde hij zijn Diplama in Anesthesie aan de “Royal
College of Surgeons of England”. Nadien werkte hij gedurende een viertal maanden
in London onder supervisie van Professor Rowbotham om er zich te bekwamen in
het uitvoeren van bronchoscopies.
Toen hij in 1948 naar Leuven terugkeerde, werd hem gevraagd een dienst
anesthesie op te starten als onderdeel van de dienst heelkunde bij Professor
Appelmans.
Tezamen met William De Weerdt, die in 1945 een opleiding anesthesie had gevolgd
bij Macintosh en die in 1947 de dienst anesthesie had opgestart aan de UCL,
besliste hij om in 1948 om een facultatieve cursus anesthesie te organiseren.
Dokters in de Geneeskunde die een opleiding van 2 jaar volgden en een
wetenschappelijk werk voordroegen tijdens een vergadering van de “Section
d’Anesthésiologie de la Société Belge de Chirurgie” kregen een diploma van
“Specialist in de Anesthesiologie”.
Toen Van de Walle in 1948 de dienst Anesthesie in het Sint-Raphaël Ziekenhuis
oprichtte, werd hij bijgestaan door twee assistenten: Dr. Molenaers en Dr.
Hanegreefs. Van de Walle en zijn team moesten ook deeltijds de anesthesie in
verschillende regionale ziekenhuizen uit de omgeving van Leuven verzekeren.
Na het overlijden van Prof. Dr. Appelmans in 1951 of 1953 (?) werd de dienst
heelkunde opgesplitst in verschillende onafhankelijke heelkundige specialiteiten met
elk hun eigen diensthoofd (b.v. urologie, orthopedie, gastro-intestinale heelkunde,
algemene heelkunde). Ook de dienst anesthesie, met Prof. Dr. Van de Walle aan het
roer, werd onafhankelijk en was één van de eerste volledig autonome departementen
van anesthesie op het Europese vasteland.
Ondertussen breidde de dienst zich snel uit. Dit was te danken aan de vooruitgang
van de technologie en het feit dat er steeds nieuwe en betere anesthesiemedicatie

op de markt kwamen. Hierdoor werd het voor de heelkundige disciplines ook mogelijk
om steeds ingewikkelder chirurgie te gaan beoefenen wat dan op zijn beurt weer een
goede per- en postoperatieve anesthesiezorgen vereiste.
Anesthesie was een noodzaak geworden en steeds meer mensen raakten overtuigd
van het belang ervan.
In december 1957 vond de eerste openhartoperatie onder hypothermie plaats. Hier
was een voorbereiding van twee maanden aan vooraf gegaan teneinde de nodige
instrumenten aan te schaffen en het laboratorium te mobiliseren om snelle en
regelmatige bloedanalyses te kunnen uitvoeren tijdens de ingreep. De patiënt werd in
de operatiezaal in een bad met ijswater geplaatst en afgekoeld tot 28°C. Op die
manier kon men de circulatie 10 minuten onderbreken zodanig dat men het hart kon
openen en het defect herstellen. De eerste hypothermie operatie voor
pulmonaalstenose liep echter niet goed af. De patiënt verloor te veel bloed en
overleefde de ingreep niet.
De tweede operatie onder hypothermie greep plaats in januari 1958 en dit keer met
zeer gunstig resultaat. Maandelijks vonden 2 à 3 van dergelijke ingrepen plaats.
Inmiddels waren de ontwikkelingen binnen de cardiale heelkunde niet meer te
stoppen.
De eerste openhart operatie met behulp van het kunsthart vond plaats in 1959. Er
waren maanden van oefenen aan vooraf gegaan. Sinds het toestel eind 1958 was
toegekomen ging een team van cardiochirurgen, cardiologen, een specialist in
bloedstolling, een verpleegkundige en Dr. Van de Walle één maal per week oefenen
in het Rega-instituut. Ze opereerden een dertigtal honden. De eerste hond die ze na
veel zorgen en postoperatieve begeleiding eindelijk in leven konden houden
noemden ze “De Leeuw van Vlaanderen”.