19.01.2015 Views

Ucwaningo lwase-Africa Centre lwenhlalo yabantu oluhamba phambili

Ucwaningo lwase-Africa Centre lwenhlalo yabantu oluhamba phambili

Ucwaningo lwase-Africa Centre lwenhlalo yabantu oluhamba phambili

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Ucwaningo</strong> <strong>lwase</strong>-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

<strong>lwenhlalo</strong> <strong>yabantu</strong> <strong>oluhamba</strong> <strong>phambili</strong>


3<br />

9<br />

12<br />

Okuqukethwe<br />

Okuqukethwe<br />

1 Ezivela Ehhovisi Lomqondisi:<br />

2011-Unyaka Wezinqumo Ezinzima!<br />

3 Iqhaza Locwaningo Lwase-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

Lwenhlalo Yabantu Emphakathini<br />

5 Ukubhekwa Kwentuthuko Yezindlu<br />

ZaseNdlovu Village<br />

7 Izingadi Zomphakathi Namaqoqo<br />

Okusekelana<br />

9 Abantu Abaphila Ne-HIV Nalabo Abathelelekile<br />

Asebethola Imishanguzo Ye-HIV Endaweni<br />

Ecwaningwayo Ngo 2010<br />

12 Dansa Ngesayensi<br />

14 Umthombo Wentsha – Ngabe Ikuphi Ingcuphe<br />

Entsheni<br />

16 Ukwamukeleka Kanye Nokwaneliseka<br />

Kweziguli Ngohlelo Lokuthiba I-HIV<br />

Nokwelapha I-TB


Ezivela Ehhovisini LoMqondisi:<br />

2011- Unyaka Wezinqumo<br />

Ezinzima!<br />

USolwazi Marie-Louise Newell<br />

Unyaka ka-2011 ungunyaka obalulekile<br />

kuyi-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> ngezindlela<br />

eziningi, ngocwaningo oluningi<br />

olusashicilelwa futhi kuningi<br />

okuqhubekayo okuzonquma inkomba<br />

yekusasa eminyakeni embalwa ezayo. ISikhungo<br />

sixhaswe ikakhulukazi i-Wellcome Trust, engenye<br />

yabaxhasi abakhulu emhlabeni. Unyaka ngemva<br />

kokuba ngibe uMqondisi ngo-Januwari 2006<br />

saphumelela ekunikezweni i-Wellcome Trust uxhaso<br />

lokwenza umsebenzi wethu eminyakeni emihlanu,<br />

ngo-2007 kuya ku-2012. Ngakho okwamanje<br />

siphakathi nokucela imali yeminyaka emihlanu<br />

elandelayo - umsebenzi omkhulu wezisebenzi<br />

ezisekhundleni eziphezulu esikhungweni. Njengoba<br />

nazi ukuthi inzika-mnotho emhlabeni wonke ifake<br />

ingcindezi enkulu kwezezimali ezinhlanganweni<br />

eziningi emhlabeni jikelele, Nathi asivikelekile<br />

kulokhu, ngakho ke kumele sisebenze kanzima<br />

ukuqinisekisa ukuthi sinayo imali esiyidingayo<br />

ukuqhubeka <strong>phambili</strong> ngalolonke ucwaningo<br />

esifuna ukulwenza. Ngokukhethekile izindlela<br />

zocwaningo ebesilokhu silwenza kuleminyaka<br />

eyisihlanu edlule, okwamanje akukhona-nje ukuthi<br />

lubalulekileocwaningweni lwethu kodwa lulethe<br />

usizo oluningi emphakathini, futhi lokhu kuchazwe<br />

kwisiqeshana sombhalo ngu-William Mhwava<br />

kamuva kulolu shicilelo.<br />

Emuva ngo-2006 ubhubhane lwe-HIV luyelwahlasela<br />

umphakathi lapha, kodwa imishanguzo<br />

yayingatholakali kalula futhi abantu abaningi kakhulu<br />

babefa. I-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong>, ixhaswe i-USAID/PEPFAR,<br />

yaqalisa ukusebenzisana nesiFunda SezeMpilo<br />

sakwaHlabisa futhi bakha manje okwaziwa ngokuthi<br />

uHlelo LakwaHlabisa Lokwelapha Nokunakekela<br />

okwamanje olunikekezelwa ngemitholampilo engu-<br />

17 esifundeni. Sinomahambanendlwana nezisebenzi<br />

zase-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> emtholampilo ngamunye futhi<br />

manje sinabantu abangaphezu kuka-12 000 abathola<br />

imishanguzo. <strong>Ucwaningo</strong> lwethu lukhombisa ukuthi<br />

ngokushesha ngaphezu kwesigamu samakhaya<br />

asendaweni azokuba nothile kuwona othola<br />

imishanguzo. Futhi ngempela kunabaningi abanye<br />

abane-HIV kodwa abangakatholi imishanguzo<br />

futhi ngokuvamile abangazi nakwazi ukuthi bane-<br />

HIV. Naphezu kokuncishiswa kwesabelo sezimali<br />

kwamuva, sikwazile ukuthuthukisa izakhiwo<br />

zemitholampilo ngemali eyizigidi eziyisithupha<br />

zamaRandi. <strong>Ucwaningo</strong> lwethu lukombisile ukuthi<br />

ngenxa yokusatshalaliswa kwemishanguzo amazinga<br />

okufa kwabantu aye ehla kakhulu futhi kancane i-HIV<br />

iyashintsha ekubeni isifo esingumbulali iba yisifo<br />

esingamahlala-khona, okuyinto abantu abangaphila<br />

nayo isikhathi eside.<br />

1


Naphezu kwale mpumelelo ekwelapheni abantu<br />

abane-HIV, inkinga enzinyana ukuyixazulula<br />

iwukuthi okokuqala abantu bengavikelwa<br />

kanjani ekuthelelekeni nge-HIV. Intsha yethu<br />

isatheleleka ngezinga eliphezulu ngoshaqisayo futhi<br />

kunophawana olukhona lwentuthuko. Ukuzama<br />

ukubhekana nalokhu, i-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> inohlelo<br />

olukhulu, olubizwa ngokuthi Umthombo Wentsha,<br />

oluchazwe kabanzi kamuva kuyisiqeshana sombhalo<br />

okulolu shicilelo loMbiko, oluhilela zonke izikole<br />

ezingu-51 esifundeni. Luqhuba, hhayi kuphela<br />

ucwaningo lokuzama ukuqonda ukuthi singabasiza<br />

kanjani abantu bethu abasha ukuba baphephe<br />

kuyi-HIV, kodwa futhi nokuhlinzeka ngenkonzo<br />

kamahambanendlwana wokweluleka nokuhlola.<br />

Owesibili umsebenzi wocwaningo ojabulisayo<br />

esiwuqalisayo umayelana nokuvikela i-HIV obizwa<br />

nge-TasP (Treatment as Prevention). Lomsebenzi<br />

wezigidi ezingu-30 zamaRandi, ohlanganisa<br />

iminyaka emibili, uxhaswe inhlangano yocwaningo<br />

yamaFulentshi, i-ANRS, futhi inhloso ukuzama<br />

ukunikeza imishanguzo wonke umuntu emphakathini<br />

one-HIV, kungakhathaliseki ukuthi ithini i-CD4.<br />

Uma singakufeza lokho, siyethemba igciwane<br />

le-HIV lingahle linciphe emphakathini, futhi<br />

ukulidlulisela kungase kumiswe. Sizokwenza lolu<br />

cwaningo-vivinyo emiphakathini emine esifundeni<br />

futhi uma kuphumelela futhi siphumelela ukuthola<br />

oxhaso olwengeziwe locwaningo, siyobe sesihlela<br />

ukulwenabisela emiphakathini eyengeziwe.<br />

Lonke ucwaningo e-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> luncike<br />

ekusekelweni umphakathi ukusivumela ukuba<br />

sivakashele amakhaya abo futhi sibabuze imibuzo<br />

- esaziyo izikhathi eziningi ukuthi imibuzo enzima<br />

futhi ehlazayo. Nokho, lolu cwaningo lubaluke<br />

ngempela ekuqondeni nasekulweni nobhubhane lwe-<br />

HIV emphakathini kanye nokuqonda kabanzi isifo<br />

ngokwesayensi. Sinomuzwa wokuthi ukuvikela,<br />

ukuhlola, ukwelapha nezinkonzo zokunakekela<br />

thina nabanye ozakwethu abaningi baseMnyangweni<br />

weZempilo kwaHlabisa abaye bakwazi ukuzakha<br />

ngaphezu kwaleminyaka eyisihlanu edlule ingakwazi<br />

ukuqhubekela <strong>phambili</strong>, futhi ngaleyondlela kancane,<br />

ngosizo oluqhubekayo lomphakathi nokubambisana,<br />

siyokwazi ukulawula futhi ngokusebenzisana<br />

sizokwazi ukuvikela lesi sifo.<br />

Siyabonga kakhulu.<br />

2


Iqhaza Locwaningo Lwase-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

LweNhlalo YaBantu Emphakathini<br />

Ngu: Dr William Muhwava<br />

Le ndatshana ihlose ukuchaza ukuthi<br />

kwenzekani oCwaningweni Lwenhlalo<br />

yaBantu ngolimi okungathi wonke<br />

umuntu obandakanyeka emsebenzini<br />

we-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> aluqonde. Sihlangana<br />

nabantu kwaHlabisa namaphethelo abasibuza<br />

imibuzo enjengokuthi “I-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> yenzani”,<br />

“Abantu bazuzani kulokhu enikwenzayo” Abantu<br />

baye babona abasebenzi bethu basemphakathini<br />

zihamba ngezimoto zehla zenyuka endaweni bebuza<br />

imibuzo beloba phansi izimpendulo emafomini<br />

athile. Abantu baye bamangale ukuthi kungani bebuza<br />

lemibuzo futhi kungani belokhu bebuya bephindelela<br />

bebuza imibuzo efanayo. Le ndatshana izozama<br />

ukuphendula lemibuzo ngendlela ezokwenza ukuthi<br />

wonke umuntu osemphakathini wethu nangaphandle<br />

aqonde umsebenzi we-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong>.<br />

Umlando Omfishane We-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

I-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> yasungulwa ngo-1998 ngoxhaso<br />

olwahlinzekwa yi-Wellcome Trust eyinhlangano<br />

yomhlaba wonke exhasayo ezinze e-United Kingdom.<br />

Nakuba isikhungo socwaningo besingasungulwa<br />

noma kuphi eNingizimu Afrika, isicelo esafakwa<br />

yithimba elakhiwe yilokho okwakwaziwa ngokuthi<br />

iNyuvesi yaseNatali, iNyuvesi yase-Durban<br />

Westville kanye ne-South <strong>Africa</strong>n Medical Research<br />

Council senza ukuthi i-Wellcome Trust ikholwe<br />

ukuthi iKwaZulu-Natali yindawo engcono kakhulu<br />

yokusungula lesi sikhungo socwaningo. Labo<br />

ababefuna indawo lapho sizoba khona isikhungo<br />

baqoka indawo yakwaSomkhele ngoba yaveza<br />

izimfanelo ezifanelana nezimfuneko zezinhloso<br />

zocwaningo. Emva kweminyaka emibili yokuhlela<br />

ngokucophelela, ithimba lokuqala labahlonzi<br />

3<br />

lazungeza indawo ekhethiwe libuza imibuzo. Kwaba<br />

wukuqala kohlelo oselusebenze iminyaka engaphezu<br />

kwewu-10 futhi olusazoqhubeka iminyaka eminingi.<br />

I-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> izibandakanye emisebenzini emibili<br />

emikhulu yocwaningo. Owokuqala, ucwaningo<br />

<strong>lwenhlalo</strong> <strong>yabantu</strong> olulandelela abantu abawu-90<br />

000 abangamalungu emindeni engu-11 000 luphinde<br />

lubike ngezinguquko ezenzeka esibalweni sabantu<br />

ngenxa yokufuduka, ukuzalwa nokufa. Eyesibili,<br />

ucwaningo lwe-HIV oluhlanganisa ukuhlolela i-HIV<br />

kanye ngonyaka kubantu abadala abayizakhamuzi<br />

kanye nedlanzana labantu abadala bendawo<br />

kodwa abangahlali lapha. Kuneminye imisebenzi<br />

yocwaningo emincane engafakwa ngaphakathi<br />

kwalezi zinhlelo zocwaningo ezimbili ezinkulu.<br />

Ngaphezu kwalemisebenzi yocwaningo, i-<strong>Africa</strong><br />

<strong>Centre</strong> izibandakanye nokunikezelwa kwezinkonzo,<br />

ikakhulukazi oHlelweni LwemiShanguzo (Anti-<br />

Retroviral Treatment) nasoHlelweni Lokwelulekwa<br />

nokuHlolelwa i-HIV (HIV Counselling & Testing).<br />

<strong>Ucwaningo</strong> <strong>lwase</strong>-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> lokubalwa kwabantu<br />

luhlanganisa ukuqoqwa kolwazi kubantu ababodwa<br />

bevakashelwa ngokuphindelela. Okokuqala<br />

kubalwa futhi kubhaliswe wonke umphakathi<br />

wendawo eklanywe kahle ngokwemingcele, iNdawo<br />

Yocwaningo LweNhlalo Yabantu (Demographic<br />

Surveillance Area). Emva kwalokho, kube<br />

sekuvakashelwa kaningana indawo ngayinye<br />

ebhalisiwe ngaphakathi kweNdawo Yocwaningo<br />

LweNhlalo Yabantu ukuze kubikwe ngezenzakalo<br />

ezihlobene nehlalo <strong>yabantu</strong> kanye nezempilo<br />

ezenzeke kusukela ekuvakasheni okwandulele kanye<br />

nokubika isimo samanje sakho konke okubhalisiwe<br />

endaweni.


Umphakathi ocwaningwayo uchazwa ngokujwayelekile<br />

njengalabo bantu abangabahlali ngaphakathi<br />

eNdaweni Yocwaningo LweNhlalo Yabantu futhi<br />

kusho ukuthi zimbili kuphela izindlela zokungena<br />

emphakathini wocwaningo: ukuzalwa noma<br />

ngokuthuthela eNdaweni Yocwaningo LweNhlalo<br />

Yabantu. Ngokufanayo zimbili izindlela<br />

zokuphuma emphakathini wocwaningo osoHlelweni<br />

Locwaningo LweNhlalo Yabantu (Demographic<br />

Surveillance System): ukufa noma ukuthuthela<br />

ngaphandle kweNdawo Yocwaningo LweNhlalo<br />

Yabantu.<br />

Izinzuzo Zocwaningo<br />

<strong>Ucwaningo</strong> lunobuhle obuningi olubuletha<br />

emphakathini. Njengoba luwumsebenzi ogxile<br />

emphakathini, zonke izakhamuzi zizibandakanye<br />

kulo lonke loluhlelo. Ukuba khona kwe-<strong>Africa</strong><br />

<strong>Centre</strong> isikhathi eside kulendawo kuthuthukise<br />

ubudlelwano nomphakathi. Ihlomisa abantu ngolwazi<br />

ngomphakathi abangalusebenzisa ukwenza impilo<br />

yabo ibe ngcono. Yingakho, umphakathi uyingxenye<br />

yocwaningo kunokuba ube ngabacwaningwayo.<br />

Abasebenza emphakathini baqashwa kuwo<br />

umphakathi. Loku kunobuhle obuningi ngokuthi<br />

abasebenza emphakathini baliqonda kahle isiko<br />

lalendawo Ngokwesizinda esifanele futhi kusiza<br />

ekugwemeni udweshu. Basiza ekudluliseni<br />

imibono esizindeni esifanele futhi nokuhunyushwa<br />

kwamathuluzi ocwaningo kuvumelana nendawo.<br />

Ukuba khona kwe-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> kube nobuhle<br />

obenezelwe bokunikeza abantu bendawo ulwazi<br />

namakhono. Ezinye izisebenzi zikwazile ukufunda<br />

futhi manje bayaziqhenya ngamadiploma nangeziqu<br />

zasenyuvesi abanazo futhi abanye sebenyukele<br />

ezikhundleni eziphezulu endaweni noma kwezinye<br />

izindawo. Ngokwejwayelekile, i-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

ibenesandla ekuthuthukiseni imindeni eminingi<br />

endaweni.<br />

Ukuqhubeka kokuba khona kwe-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

kwenza indlela okuqoqwa ngayo ulwazi ibengcono..<br />

Imininingwane engaphelele ngomuntu oyedwa<br />

ingabuye iqoqwe ngokuhambela okulandelayo.<br />

Ulwazi oluqoqwayo lwethembekile njengoba<br />

izenzakalo ezifana nokuzala, ukufa nokufuduka<br />

zibikwa ngokushesha ngemva kokwenzeka futhi<br />

zingaqinisekiswa ngokuhambela okulandelayo.<br />

KwiSayensi, ukuba khona kwezinga eliphezulu<br />

lobunjalo bolwazi kubalulekile. Ngokuvakasha<br />

okwenzeka kaningana emakhaya, i-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

iyakwazi ukuthuthukisa iminingwane edinga izinsuku<br />

ezithe ngqo okwenzeka ngazo isenzakalo. Izenzakalo<br />

okungenzeka ukuthi zigejekile ngokuhambela<br />

okwedlule ziyakwazi ukuba zicosheke,<br />

ikakhulukazi izenzakalo ezikhohlwakalayo noma<br />

okungakhulunywa ngazo njengokufa kwezinsana,<br />

izingane ezizalwa zifile esezithule nofuduko.<br />

Izimpendulo ezingashayi khona zincishiswa<br />

ngokuhlolisisa kusasetshenzwa ngesikhathi kuqoqwa<br />

ulwazi noma esigabeni sokufakwa kolwazi lapho<br />

izinhlelo zekhompyutha zihlolisisa amaphutha.<br />

Ubudlelwano obuphakathi kwe-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

nomphakathi buqiniswa iBhodi Yokweluleka<br />

YoMphakathi (CAB). I-CAB inamalungu akhethiwe<br />

omphakathi aluleka i-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> ngokumelwe<br />

kucatshangelwe ngokwesiko, ngokufaneleka<br />

nokwamukeleka kocwaningo oluhlongozwayo.<br />

Okwesibili, i-CAB inikeza umgudu wokuxhumana<br />

phakathi kweSikhungo ohlangothini olulodwa<br />

kanye nomphakathi, ubuholi bomdabu (amakhosi<br />

nezinduna) kanye nobuholi bukamasipala<br />

(amakhansela akhethiwe) ngakolunye. Okwesithathu,<br />

i-CAB inikeza i-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> izeluleko ngezinto<br />

ezikhathaza umphakathi. Okwesine, i-CAB ibika<br />

ngokutholakale ocwaningweni kulabo ababakhethile,<br />

ikakhulukazi emihlanganweni yomphakathi. Bonke<br />

abacwaningi babikela i-CAB ngenqubekela <strong>phambili</strong><br />

ocwaningweni labo, ngemiphumela yokuqala kanye<br />

nokutholakele.<br />

I-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> njalo ngenyanga yenza imibukiso<br />

ejikelezayo. Lena imicimbi ehlelwa iHhovisi<br />

eliXhumana noMphakathi (Community Engagement<br />

Office) lase-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong>. Imibukiso ejikelezayo<br />

iklanywe ngomqondo wokufundisa nokunandisa,<br />

okuhlose ukufundisa izethameli ngokugxilisa<br />

izifundo ngendlela eyaziwayo yokunandisa.<br />

Lapha, abacwaningi banikezwa inkundla<br />

yokuchaza ngocwaningo olwenzekayo endaweni,<br />

obani abalungenele, ucwaningo luzokwenziwa<br />

kanjani, benxuse ukusebenzisana nangezinye<br />

izinto eziyoqinisekisa kakhulu ukuba yingxenye<br />

yocwaningo. Amalungu omphakathi anikezwa ithuba<br />

lokubuza imibuzo futhi baveze imizwa yabo mayelana<br />

naloluhlelo locwaningo. Lemibuzo nezikhalo<br />

kuphendulwa izisebenzi zase-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

Kubalulekile ukuphawula ukuthi i-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

ishintshe indlela yomlando kulomphakathi futhi<br />

yenze umehluko oyohlala njalo. Akungatshazwa<br />

ukuthi izizukulwane ezizayo zizozuza kulomsebenzi<br />

owaqala ngo-1998.<br />

4


Ukubhekwa Kwentuthuko Yezindlu<br />

ZaseNdlovu Village<br />

Ngu: Mammusa Lekoa<br />

Indawo yokuhlala ibonakala njengesidingo<br />

ngqangi kuwowonke umuntu e-Ningizimu<br />

Afrika. UHulumeni wase-Ningizimu<br />

Afrika uthathe isinyathelo emva kokhetho<br />

lwentando yeningi lwango-1994 ukwenza<br />

umqulu wamalungelo ezindlu kuzozonke<br />

izakhamizi. Umqulu wase-Ningizimu Afrika<br />

wango 1996, uyinkomba ephawulekayo yalombono<br />

omusha njengoba uqinisekisa ngokucacile ilungelo<br />

lezindlu ezanele futhi uphoqe uHulumeni athathe<br />

izinyathelo eziphusile ukuzuza impumelelo. Indawo<br />

yokuhlala ibalulekile ngoba ikhombisa isimo<br />

sendawo engakhombisa isimo sempilo <strong>yabantu</strong>.<br />

Iningi labantu e-Ningizimu Afrika abanayo indawo<br />

yokuhlala futhi uHulumeni usethuthukise imithetho<br />

ekhuluma ngokungalingani okwenziwa uHulumeni<br />

wobandlululo. Nakuba inqubo yokukhetha<br />

yenziwa kumthetho sisekelo wezindlu, kodwa<br />

iyakuveza ngokucacile ukuthi ayilandelwa uma<br />

sekukhethwa abahlali. <strong>Ucwaningo</strong> <strong>lwase</strong>-<strong>Africa</strong><br />

<strong>Centre</strong> lwacubungula konke ngabantu abahlala<br />

e-Ndlovu village ukuthola ukuthi yibaphi abantu<br />

abasuke beya kulezizindlu eziseduze zomxhaso<br />

eziseNyakatho neKwaZulu-Natal. NgokukaMasipala<br />

wase-Mtubatuba loluhlelo lwezindlu lwalubhekelela<br />

umphakathi okade uhlala kwaMsane noma<br />

izindawo ezakhelene, abasebenzisa imizi bebaningi<br />

bempintshene nakuba ucwaningo lukhombisa ukuthi<br />

u-60% wase-Ndlovu, umphakathi osuka kwezinye<br />

izindawo kwaMsane no-Mpukunyoni wonke.<br />

Lezindawo zifaka i-Richards bay, Empangeni, Jozini,<br />

Durban, Stanger, Ulundi, Phongola, Greytown nase-<br />

Pietermaritzburg.<br />

Ngokudidiyela, kubonakele ukuthi u-43%<br />

womphakathi wase-Ndlovu ongaphansi kuka-18 no-<br />

53% weminyaka yobudala baseminyakeni ephakathi<br />

nendawo (18-49 weminyaka) nalelo dlanzana labantu<br />

abadala abangaphezu kuka-50 kakhulukazi abantu<br />

besilisa nabesifazane abalinganayo abangabahlali<br />

baseNdlovu Village. Iningi labantu eNdlovu Village<br />

abashadile (93%) besekuthi inani labashadile lingu<br />

4%. Kubobonke abahlali baseNdlovu Village<br />

abangamashumi amathathu nesithupha kwabayikhulu<br />

(36%) yilabo abasuke ngaphakathi kwemingcele<br />

yendawo ecwaningwayo (Indawo ecwaningwa ngu-<br />

<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong>) kulaba abangamashumi ayisikhombisa<br />

5


nesithupha ekhulwini (76%) basuka kwi ngxenye ye-<br />

DSA kanti abayishumi nane kwabayikhulu (14%)<br />

basuka ezindaweni zasemakhaya futhi abayishumi<br />

nanye ekhulwini (11%) basuka engxenyeni<br />

yasedolobheni eyingxenye ye-DSA. Abanye<br />

kwabaningi abahambe bayohlala eNdlovu besuka<br />

kuDSA banesimo esikhulu senhlalo-mnotho yabo<br />

( 75%) balandelwe yilabo abasezingeni elikahle<br />

lomnotho, (41%). Abayishumi nambili ekhulwini<br />

(22%) abasezingeni eliphansi kakhulu ngokomnotho<br />

futhi nabahlanu kwabayikhulu (5%) abasezingeni<br />

eliphansi kakhulu kakhulu ngokwesimo somnotho<br />

lokhu kukhombisa ukuthi intuthuko ngokwesimo<br />

somnotho ilandelwa yilelo esezingeni eliphansi<br />

ngokwesimo mnotho.<br />

ENdlovu Village kubukeka iminingi imindeni<br />

ephethwe abantu besilisa abangamashumi<br />

amahlanu nanye kwabayikhulu (51%) kunaleyo<br />

ephethwe abesifazane abangamashumi amane<br />

nesishagalolunye kwabayikhulu (49%). Bangamakhulu<br />

ayisikhombisa nambili (702) abayizinhloko<br />

zemindeni phakathi kwenani elincane lemindeni<br />

eliyisilinganiso somuntu oyedwa futhi neningi<br />

lemindeni elinganiselwa kweyishumi nane (14).<br />

Ngokujwayelekile inani lemindeni lilinganiselwa<br />

kwemine (4). Lokhu kuyakhombisa ukuthi kukhona<br />

umehluko omncane ongokwesilinganiso somndeni<br />

phakathi kwabesilisa nabesifazane abaphethe<br />

imindeni. Kwabesifazane abaphethe imindeni<br />

kunesilinganiso ngokujwayelekile esiwu-4.2 kanti<br />

kwabesilisa abaphethe imindeni kunesilinganiso sika-<br />

3,7 abangamalungu omndeni. Isilinganiso seminyaka<br />

yabaphethe imindeni eNdlovu Village ingamashumi<br />

amathathu nanhlanu (35). Kafushane abantu<br />

abasezingeni eliphansi futhi neliphansi kakhulu lesimo<br />

somnotho kwakukancane ukuthi bathole izindlu<br />

ngokulandela inqubo eyayibekiwe yizishayamthetho<br />

zezindlu. Ngakho-ke ngalolohlelo lukaMasipala,<br />

izindlu zazuzwa abaqondene nendawo ebizwa<br />

ngoMsane Township kanye nezindawo ezakhelene<br />

nayo. Incazelo yesizathu sokuqala kungaba ukuthi<br />

labo ababefanele ukuthola izindlu babengenazo<br />

izimfanelo ezanele ezazingenza ba yohlala eNdlovu<br />

Village. Esesibili kungaba ukuba hlwempu, abantu<br />

banobunzima ekufakeni izicelo zomazisi okuyibona<br />

okudingeka bafake ngabo izicelo zezindlu.<br />

Ngakho-ke, uhulumeni kumele aqinise izindlela<br />

njengokuveza isiqiniseko sokuba umhlali<br />

wa<strong>phambili</strong>ni. Lokhu kuyosiza ekulawuleni<br />

labo abangenayo besuka ezindaweni ezikude<br />

okuwubunzima lwalabo bangaphakathi ekutholeni<br />

izinhlelo ezenzelwe bona Uhulumeni kumele enze<br />

isiqinisekiso sokuthi uletha zonke izimfanelo<br />

ezidingakalayo eduze nomphakathi ukubanikeza<br />

amathuba okufaka izicelo zezincwadi ezifanele<br />

ezidingakalayo ekuceleni izindlu zikahulumeni<br />

6


Izingadi Zomphakathi Namaqoqo<br />

Okusekelana<br />

Ngu: Menzi Mthethwa noColin Newell<br />

Uhlelo lakwaHlabisa lokwelapha<br />

nokunakekela abaphila nesandulela<br />

ngculaza, olulekelelwa i-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong>,<br />

laziwa kangcono ngokunikezela<br />

ngabeluleki, abahlengikazi, odokotela<br />

kanye nomahamba nendlwana ukusiza ukuhlola<br />

nokwelapha abaphila nesandulela ngculaza.<br />

Olunye uhlelo okukhulunywa kancane ngalo yilolo<br />

lokunakekela. Lolu lunakekela abantu abaphila<br />

nesandulela ngculaza nengculaza uqobo ngezindlela<br />

ezahlukene njengosizo lwezenhlalakahle,<br />

ukunakekelwa kwasemakhaya, ukulandelwa<br />

kweziguli futhi nangosizo lokweluleka ngokudla<br />

okunempilo. Ibuye izame ukukhuthaza abantu ukuthi<br />

baphile impilo engcono ngaphandle kokucwaswa.<br />

Ingxenye eyodwa ebalulekile yohlelo lokunakekela<br />

uhlelo lokulekelela lwezingadi lwenziwe<br />

emtholampilo ewu-17 eyahlukene esifunda nkantolo<br />

sakwaHlabisa. I-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> iqashe ngokugcwele<br />

7<br />

ihhovisi lokuthuthukiswa komphakathi, uSibongile<br />

Gumede, olekelela, akhuthaze, ahole futhi<br />

alekelele lezinhlelo. Lezinhlelo azikhonela kuphela<br />

ukukhiqiza izitshalo, kodwa ngoba ukulima<br />

kulekelela ekuzivocavoceni okuhle, kukhuthaze<br />

indlela yokuphila engcono futhi kugqugquzele<br />

ukusebenzisana okuhle emphakathini.<br />

Iningi lezingadi likuyo imtholampilo uqobo. Isizathu<br />

esibalulekile salokhu ukuthi kunezingcingo ezibiyele<br />

kahle iningi lemitholampilo ezivikela izitshalo<br />

ekudliweni izinkomo nezimbuzi, okuyinkinga enkulu<br />

yezinye izingadi zomphakathi endaweni. Esinye<br />

isizathu esibalulekile esokuthi amanzi anikezelwa<br />

emtholampilo asetshenziswe ukuchelela izitshalo.<br />

Ezinye izingadi endaweni zibuye zikhokhele amanzi<br />

kanye nembewu. Enye yezingadi eyenze kahle<br />

elinywe iSiyathuthuka Support Group eseNtondweni<br />

Clinic. Isivuno sabo sakamuva sasengadini yabo<br />

sihlanganisa lelithanga elikhulu 11.2kg elisezandleni


zomqondisi we-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong>, elanikelelwa<br />

i-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> ukubonga ngokukhuthaza nokusiza<br />

abalunikezile. <strong>Ucwaningo</strong> lwakamuva lwezingadi<br />

ezimbili zomphakathi kwaMsane Township<br />

beluqhutshwa nguMenzi Mthethwa oyisakhamuzi<br />

nofunda eNyuvesi yaKwaZulu-Natal eThekwini,<br />

obelekelelwa i-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> ezifundweni zakhe.<br />

Izingadi ezimbili ebezibuka bekuyi-Thathigeja,<br />

esibekhona iminyaka engaphezu kwamashumi<br />

amabili, neSiyajabula esungulwe eminyakeni<br />

embalwa edlule.<br />

Ngonyaka ka-2009 ucwaningo lwakhe luthole ukuthi<br />

ngabantu abadala ikakhulukazi abazi mbandakanye<br />

ezingadini. Eqinisweni azikho nhlobo izingadi<br />

ezimbandakanya abantu abasha. I-Thathigeja Garden<br />

ibisondelene nasebehola impesheni futhi buduze<br />

nabobonke abesifazane. Labo abaseSiyajabula<br />

bekungabasebancane futhi iningi labo izifundiswa<br />

eziqashwe ngokugcwele ikakhulukazi othishela<br />

Abaningi bebechaza ukuthi bafunde amakhono<br />

ezolimo kobaba babo, bethi kudala bekungabantu<br />

besilisa ababebaningi kulomsebenzi, okumanje<br />

usuwenziwa kakhulu abesifazane.<br />

Abantu bathi inhloso ngqangi yokuzimbandakanya<br />

ekutshaleni ukwengeza ukudla kwabo, ngamanye<br />

amazwi basebenzisa imikhiqhizo ukudla emakhaya<br />

abo noma banikeze omakhelwane babo futhi<br />

nemindeni yabo, hayi ukudayisa. Basebenza<br />

ngentshisekelo nangesizathu sezempilo, bebona<br />

ukuthi ukudla okusha futhi okunempilo kuyakhiqizwa.<br />

Futhi babona izingadi zibasiza ukuvimbela indlala<br />

futhi nasekubambeni iqhaza empilweni engcono.<br />

Bayingcosana abathola inkokhelo ngokusebenza<br />

ezingadini zabanye, bekubheka njengento<br />

ebangenisela imali.<br />

Siyathuthuka Support Group Entondweni<br />

8


Abantu Abaphila Ne-HIV Nalabo Abathelelekile<br />

Asebethola Imishanguzo Ye-HIV Endaweni<br />

Ecwaningwayo Ngo-2010<br />

Ngu: Dr Abraham Malaza<br />

Isendlalelo<br />

Umjikelezo wokuqala ohlelweni lokuhlolela i-HIV<br />

waqalwa ngo-2003. Ngalesosikhathi ukusatshalaliswa<br />

kwemishanguzo kwakungakandi noma kwakufana<br />

nokungekho endaweni. Njengakuzozonke<br />

izingxenye ze-South <strong>Africa</strong> isikhathi esingaphambi<br />

kuka-2004 sasinokushona okuphezulu okuhlobene<br />

ne-HIV. Masiqhubekela <strong>phambili</strong> ku-2010, isimo<br />

sishintshe sabangcono ngenxa yokusatshalaliswa<br />

kwemishanguzo kusukela ngo-2004. Ngaleyondlela<br />

zimpilo eziningi zisindile futhi zisazoqhubeka<br />

nokusinda njengoba imishanguzo yanda. Minyaka<br />

yonke iningi labantu lithola lemishanguzo esindisa<br />

Impilo.<br />

Kukulokhukukhanya ukuthi uhlelo lokuhlolela i-HIV<br />

luqhubeka nokuba oludingekayo, ukubheka kwethu<br />

okuqhubekayo (bangaki) nokusabalala (kangakanani)<br />

kwe-HIV emphakathini kuwumsebenzi omkhulu<br />

we-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> Yocwaningo LwezeMpilo<br />

Nokubalwa kwaBantu. Ulwazi lwe-Surveillance<br />

lugcwalisa izinhloso zethu eziningana, ezinye zazo<br />

ukubheka ukuhamba kwezifo, ukuhlela, ukwabiwa<br />

kwezinsiza kusebenza, ukwakhiwa kwemithetho<br />

nokubanemingenelelo enobufakazi.<br />

Leliphepha lihlose ukunikeza ulwazi lwakamuva<br />

ngenani labantu abaphila ne-HIV kwi-DSA<br />

liqhathaniswa nenani labantu abathelelekile phakathi<br />

kuka-2003 no-2010. Okwesibili linikeza izibalo<br />

zabantu abasohlelweni lwemishanguzo (ART) futhi<br />

ngokwenzenjalo likhombisa ukuthi ingakanani<br />

inqubekela-<strong>phambili</strong> eseyenzekile kusukela ngo-<br />

2003 kuya ku-2010.<br />

Imiphumela<br />

Izilinganiso zokutheleleka nge-HIV (iphesenti<br />

elikhombisa inani labantu abaphila ne-HIV<br />

emphakathini ngesikhathi) kwi-DSA zazingaphansi<br />

(19%) ngo-2007 no-2008 futhi kuze kubemanje<br />

isilinganiso esiphezulu saqinisekiswa ngo-2010<br />

ngenkathi izinga lokutheleleka elaqinisekiswa ngo-2003<br />

9


Year Female Male Overall<br />

2007 HIV Result Number Percent Number Percent Number Percent<br />

Positive 1,325 21 389 13 1,714 19<br />

Negative 4,837 79 2,565 87 7,402 81<br />

Total 6,152 100 2,954 100 9,116 100<br />

2010 HIV Result Number Percent Number Percent Number Percent<br />

Positive 2,007 28 515 16 2,522 24<br />

Negative 5,255 72 2,669 84 7,924 76<br />

Total 7,262 100 3,184 100 10,446 100<br />

Table 1: Amazinga okutheleleka ngokobulili ngo-2007 no-2010<br />

lalingu-23%, 21% (oyedwa kwabahlanu) kubobonke<br />

abesifazane ababehlolwe ngo-2007 latholakala<br />

lithelelekile uma liqhathaniswa no-13% (oyedwa<br />

kwabayisishagalombili) besilisa abahlola ngonyaka<br />

ofanayo. Ngakwesinye isandla u-28% (abathathu<br />

kwabayishumi) wabesifazane batholakala bene-<br />

HIV ngo-2010 beqhathaniswa no-15% (cishe ababili<br />

kwabayishumi) besilisa ngonyaka ofanayo (Table 1).<br />

Kubalulekile ukubheka ukuthi kuzozombili izinhla<br />

abesifazane babanezinga lokutheleleka okuphezulu<br />

kunabesilisa<br />

Itafula elingenhla likhombisa amazinga okutheleleka<br />

nge-HIV aphezulu kubantu besifazane uma<br />

beqhathaniswa nabantu besilisa. Ngezansi sibheka<br />

imithelela yobulili neminyaka ekubhebhethekeni<br />

kwe-HIV kwi-DSA. Ngo-2010 inani labantu<br />

abatheleleke nge-HIV laliphezulu kubantu besifazane<br />

kunabantu besilisa kwiqoqo labantu beminyaka<br />

efanayo ephakathi kweminyaka engu-15 kuya ku-34<br />

ubudala. Kwiqoqo leminyaka engaphezu kuka-44,<br />

izinga lokutheleleka lalingaphezulu kubantu besilisa<br />

kunabesifazane beqoqo leminyaka efanayo (Table 1).<br />

Ukwenyuka kwezinga lokutheleleka kubantu<br />

besifazane kwabonakala kuku-59% eqoqweni<br />

leminyaka eku-30-34 ngenkathi kwabesilisa<br />

ukutheleleka kwenyuke kwabangu-53% kwabesilisa<br />

beminyaka engu-35 kuya ku-39 ubudala.<br />

Ukulungela imishanguzo kushicilelwe kwi-<br />

National Treatment Guidelines ngokulandelayo:<br />

amasosha omzimba angaphansi kuka-200 kubantu<br />

abadala besilisa nabesifazane abangakhulelwe,<br />

amasosha angaphansi kuka-350 kubantu besifazane<br />

abakhulelwe kanye nesifo sofuba (TB) nakubantu<br />

abatheleleke ngakho kokubili. Ingxube yemishanguzo<br />

nalelo elingasayizwa imishanguzo (MDR/XDR)<br />

iziguli ezinofuba ziyaqaliswa emveni kokutholakala<br />

kungabukwa ukuthi amasosha athini.<br />

Ukusabalala kwemishanguzo kuchazwa inani<br />

labantu abayitholayo imishanguzo ngesikhathi<br />

kwehlukaniswa yinani labantu asebelungele ukungena<br />

ohlelweni lwemishanguzo ngesikhathi esifanayo<br />

(kubala labo abavele sebeyithola imishanguzo.<br />

Isilinganiso sokusabalala kwemishanguzo<br />

okungu-74% ku-DSA sabalwa. Ngoba isilinganiso<br />

asibabali abantu abathola imishanguzo emikhakheni<br />

yezempilo yangasese (ezimele) ngaphandle<br />

kwesifundankantolo ukusabalaliswa kwemishanguzo<br />

kungaba kukhulu. Ngakwesinye isandla ubungako<br />

bokusabalala kwesidingo semishanguzo akwaziwa<br />

njengoba kungebona bonke abantu abahambayo<br />

ukuyohelolela i-HIV. Ngaleyondlela akwaziwa<br />

ukuthi bangaki abantu abathelelekile nokuthi bangaki<br />

asebenamasosha asengaphansi kuka-200 noma<br />

ngaphansi kuka-350 kubantu besifazane abazithwele<br />

nalabo abanesifo sofuba (TB). Ukuzazi isimo sakho<br />

se-HIV kubaluleke kakhulu.<br />

• Ezingeni lomuntu ngamunye, lolulwazi<br />

lubalulekile kumuntu othintekayo ukuze<br />

bakwazi ukuthola izinhlelo zempilo nokuthi<br />

uma sebeyidinga imishanguzo bakwazi<br />

ukuqaliswa ohlelweni lwemishanguzo.<br />

• Ezingeni lomphakathi, ukwazi ngenani labantu<br />

abathelelekile kubalulekile kuhulumeni<br />

nabanye abahlinzeka ngezinkonzo ukuze<br />

ukuhleleka kahle nezinkonzo ezanele<br />

zingahlinzekwa lapho zidingeka khona<br />

kakhulu.<br />

10


Ngaleyondlela ukwazi komuntu ngesimo sakhe<br />

kuyinzuzo kumuntu ngamunye othintekayo<br />

nasemphakathi wakhe, ngandlela thize.<br />

Lokhukwenyuka okuncane kokutheleleka nge-<br />

HIV phakathi kuka-2003 no-2010 kubhekekile<br />

futhi akumangazi. Lokhu kubangelwa imithelela<br />

yemishanguzo njengoba abantu abaningi<br />

abathelelekile bethola imishanguzo, bagcineka<br />

bephilile ngaleyondlela inani labantu abathelelekile<br />

emphakathini liyenyuka. Ukuncipha kokushona<br />

okuhlobene ne-HIV kuwumphumela omuhle<br />

wokusatshalaliswa kwemishanguzo, ukuthathwa<br />

kwemishanguzo nokuthathwa kahle kwayo<br />

yilawomalunga omphakathi athelelekile.<br />

Imiphumela yethu ikhombisa amathuba abantu<br />

besifazane abasebancane okuzimbandakanya ocansini<br />

nabantu besilisa abadala. Lokhu kuqinisekiswe<br />

izinga eliphezulu lokutheleleka nge-HIV kubantu<br />

besifazane eminyakeni ephansi nokwenyuka<br />

kwezinga lokutheleleka kubantu besilisa eminyakeni<br />

elandelayo. Lokhu kubonakaliswa amazinga aphezulu<br />

okutheleleka lapho ukwenyuka kokutheleleka<br />

kubantu besilisa kwabonakala kwiqoqo leminyaka<br />

engaphezulu kwemihlanu ubudala kunalapho<br />

ukwenyuka kwakubonakele kubantu besifazane.<br />

Ukubhebhetheka kwe-HIV kusenokwenzeka kakhulu<br />

emphakathini lapho amazinga okutheleleka nge-HIV<br />

ephezulu. Ukutheleleka okusha (incidence) nakho<br />

kuwukukala okubalulekile ekubhekeni ukutheleleka<br />

nge-HIV. Njengokuvimbela okuqhubekayo<br />

nokushesha kokutholakala ngokuhlolelwa i-HIV<br />

kubalulekile empini yokulwa nalolubhubhane.<br />

Ukushesha ukuthola kubalulekile kumphumela<br />

wokwelapha (prognosis), abantu abaqala<br />

imishanguzo benamasosha aphezulu benza<br />

kangcono kunabantu abaqala imishanguzo uma<br />

amasosha abo esephansi kakhulu. Ukuphindeka<br />

kokutheleleka kubantu asebevele bethelelekile<br />

kuyingozi ekhona edinga ukuthi igwenye<br />

ngayoyonke indlela.<br />

Nakuba izinga eliphelele lokudingeka<br />

kwemishanguzo ku-DSA lingaziwa, ukusatshalaliswa<br />

okulinganiswayo kuyakhuthaza ngenxa yokuthi<br />

kungaphezulu kwalokhu kwe-Province (40%, 2008<br />

no-National (55% ngo-2009) ngokwezilinganiso.<br />

Figure: Amazinga okutheleleka nge-HIV ngokubulili namaqoqo eminyaka, 2010<br />

11


Dansa Ngesayensi<br />

Ngu: Dr Astrid Treffry-Goatley<br />

Ukudansa nge sayensi uhlelo olusha<br />

lwezokuxhumana oluqalwe i<strong>Africa</strong><br />

<strong>Centre</strong> okuyisikhungo socwaningo<br />

nokubalwa kwa bantu. I<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

yisikhungo socwaningo lwe-HIV<br />

umhlaba wonke ekuhlolweni kwe-HIV; ekwelapheni<br />

nasohlelweni lokunakekela ihlangene nomnyango<br />

wezempilo enyakatho nekwaZulu-Natal lapho<br />

ubhubhane lwe-HIV lungolunye <strong>oluhamba</strong> <strong>phambili</strong><br />

emhlabeni. Cishe oyedwa kwababili abadala<br />

abaneminyaka engu-35 kuya ku-40 bathelelekile.<br />

Loluhlelo luhlose ukugcizelela izingxoxo<br />

emphakathini mayelana nocwaningo lwesayensi<br />

futhi balethe ubufakazi obuncike kwi-HIV nezempilo<br />

begqugquzela umlayezo kuzo zonke izindawo<br />

ezifana nezinto zokuthutha umphakathi, izindawo<br />

zokungcebeleka, nezindawo zokuthengisa.<br />

Kuhlanganisa ukuthuthukisa, ukusabalalisa nokuhlola<br />

umculo, iqonde ukugqugquzela ezempilo ne-HIV<br />

nemiyalezo mayelana nokuthathwa kwezinqumo.<br />

Ama-CD amabili kwamathathu aseqediwe futhi<br />

asabalaliswa mahhala kulabo esisebenzisana nabo<br />

kulomphakathi kuhlanganisa nabashayeli bamatekisi,<br />

nabanikazi bezindawo zokucima ukoma, nezindawo<br />

zokulungisa amakhanda. Amatekisi iyona ndlela<br />

12


yokuthutha abantu kulendawo ecwaningwa u<strong>Africa</strong><br />

<strong>Centre</strong> ngenani elicishe libe okubili kokuthathu<br />

kubantu abalinganiselwa ezinkulungwaneni ezingu-<br />

50 kuya ku-60 abagibela matekisi ngeviki. Itekisi<br />

ngayinye ine-CD nakuba benawo amanye ama-CD<br />

abo abawadlalayo. Ngakho abalaleli abahloswe kulolu<br />

hlelo abagibeli bamatekisi. Ngomhlaka-13 Februwari<br />

2011 loluhlelo lwethulwa eNhlanganweni yamatekisi<br />

yase Mtubatuba. Lomcimbi wawuhanjelwe abashayeli<br />

bamatekisi abacishe babe ngu-200. Ekwethulweni<br />

kohlelo abashayeli bathola ama-CD amabili kanye<br />

nepheshana elifundisa nge-HIV nesikibha sokudansa<br />

nge sayensi kanye nokudla. Uma i-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

isithole uvo kosomatekisi ezimpendulweni zabagibeli<br />

kulama-CD amabili, i-CD yesithathu izokwakhiwa<br />

isatshalaliswe.<br />

Bokuthula noDebra Gumede okwamanje sihlanganisa<br />

umculo we-CD yesithathu sibheke izingoma ze hip<br />

hop ukuze sizihlanganise. Kuze kube manje u-DJ<br />

Bonjz we-Sony Music usinike izingoma ezimbili.<br />

Noma yibaphi abaculi nezinkampani zokuqopha<br />

ezithandayo ziyamukeleka ukuba zibe yingxenye<br />

yaloluhlelo olunesasasa.<br />

Lolu uhlelo oluthokozisayo ngoba sicabanga ukuthi<br />

lolulwazi olukulama-CD luzothuthukisa ukuqonda<br />

komphakathi ngokutheleleka nokuvikeleka<br />

nge-HIV. Ngaphezu kwalokho i-CD ihlanganiswe<br />

namanye amaculo omphakathi osuzinikezele<br />

kulolucwaningo nemizamo yokuvimba ukudlulisela<br />

i-HIV futhi lobu budlelwano bubalulekile<br />

ekuphumeleliseni loluhlelo. Ngokwesibonelo<br />

ngaphandle kokuhlanganisa nokubandakanyeka<br />

kakhulu kosomatekisi nezinhlangano zamatekisi<br />

zendawo lama-CD abengeke alalelwe umphakathi.<br />

Loluhlelo lubuye luvumele i-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> inikezele<br />

ngethuba lokuzikhangisa futhi umculo wabo ubuye<br />

ulalelwe abantu abebekade bengawulaleli ezindaweni<br />

zase makhaya. Kungokokuqala lokhu ukuthi<br />

kwakheke lobudlelwano kulendawo sisebenzise<br />

<strong>phambili</strong> sizesebenzise loluhlelo ukuthola ukuqonda<br />

okusezingeni eliphezulu kanye nendlela eyehlukile<br />

yokuthola ukuthi ingabe ukuxhumana ngesayensi<br />

nezidingo zemboni kuyasebenza yini nokuthi<br />

kukanjani kulomkhakha. Kuyimanje, ukwesekwa<br />

esikuthole embonini yomculo kube sezngeni<br />

elikukhulu. Ngokwesibonelo, u-DJ Tira owumnikazi<br />

we Afrotainment okuyisitudiyo esidumile futhi odabuka<br />

kwa Hlabisa ube nokulangazelela okuyisimanga<br />

kulolu hlelo. U-DJ Tira unikezele ngezingoma<br />

ezingu-6 ze-Afrotainment futhi ungumlingisi<br />

o<strong>phambili</strong> engxoxweni. Sithanda ukuthi sithi<br />

“siyabonga kakhulu DJ Tira” ngobubele bakho<br />

nokuseseka kwakho. Omunye obaluleke kakhulu<br />

ekusixhaseni ngu-Malcom Nhleko we-Maltre<br />

Production, obemnene ngokuqopha ingxoxo-ye-<br />

CD endaweni yakhe yokuqopha e-Newlands West.<br />

Abanye ebesibambisene nabo embonini yezomculo<br />

abanikelile kulolu hlelo ngezingoma zabo<br />

sihlanganisa no Sheer Sound, EMI, Gallo,Abafana<br />

13


Umthombo Wentsha –<br />

Ngabe Ikuphi Ingcuphe Entsheni<br />

Ngu: Graeme Hoddinott noBusisiwe Pungula<br />

Isendlalelo<br />

Iningi labantu abasebancane bahaqwa yigciwane<br />

lenculaza ngulaza kwiminyaka emaphakathi bengena<br />

esikolweni samabanga aphakeme nangenkathi<br />

sebengena esigabeni sobudala. Ziningi izizathu<br />

eziholela kulengcuphe: Imvelo yokwakheka<br />

komuntu, Usikompilo kanye namasiko. Ukuze<br />

siqonde ukuthi intsha ingazivikela kanjani kumele<br />

siqonde kuqala ukuthi ingabe siyivikela kuphi.<br />

Yingoba bengenalo ulwazi olwanele olumayelana<br />

negciwane lesandulela ngculaza Noma yingoba<br />

ayenele imithombo yokuthola izinsiza zokuvikela<br />

njengamajazi omkhwenyana noma ukwalulekwa<br />

nokuhlolela isandulela nculaza<br />

Ingabe ikuphi esikuhlosile<br />

Sifuna ukuthola izinto ezimbili. Okokuqala, ngabe<br />

iziphi izinto ezihlotshananiswa nabantu abasha<br />

ngokuba socansini njalonjalo, ngokukhulelwa kanye<br />

nabahlolwe batholakala ukuthi sebethelelekile<br />

ngesandulela ngculaza Okwesibili, ingabe iziphi<br />

izinto ezihlotshaniswa nabantu abasha abangalwenzi<br />

ucansi, abanomaqondana abangabaningi kanye<br />

nabavikelekile kwigciwane lesandulela ngculaza<br />

Sifuna ukuthola ukuqonda ukuthi ngabe ukhona<br />

yini umehluko kwingcuphe phakathi kwabafanyana<br />

namantombazanyana, uma bekhula besuka ebusheni<br />

beya ebudaleni, noma imiphakath engafani<br />

inengcuphe engafani yini. Sihlose ukusebenzisa<br />

lolulwazi ukuthuthukisa imigomo ebekwe phansi<br />

14


eyenzelwe ngqo ukungenelela ukuze isetshenziswe<br />

kanye nokuthi ihlolwe kuzo zonke izikole zemfundo<br />

ephakeme esifundeni sakwaHlabisa<br />

Ubani oyingxenye yaloluhlelo Nanokuthi<br />

ngabe lusebenza kanjani<br />

Zonke izikole zamabanga aphakeme ezingu-51<br />

kwisifunda nkantolo sakwaHlabisa ziyingxenye<br />

yaloluhlelo ngaphandle kwabafundi bebanga lika-<br />

Grade 8 kanye no-Grade 9 esibameme ukuthi<br />

babe yingxenye yaloluhlelo. Umfundi ngamunye<br />

ozobe eyingxenye yaloluhlelo uzoxhuswaukuba<br />

aphendule iqoqwana lemibuzo emayelana<br />

nezimo zabo, indlela ababuka ngayo izinto kanye<br />

nangendlela abaziphatha ngayo, nanokunika<br />

ithimba labacwaningi isampula lamaconsi egazi.<br />

Imibuzo izophendulwa umfundi ngamunye<br />

kumakhalekhukwini azobe unikezelwe iloluhlelo.<br />

Akekho umfundi ovumeleke ukuthi abe yingxenye<br />

yaloluhlelo uma engaphethe imvume ebhalwe phansi<br />

lapho umzali ezibophezela khona. Lenhlolovo<br />

iyimfihlo okuchaza ukuthi akekho umfundi oyothola<br />

ukuthi sinjani isimo sakhe mayelana negciwane<br />

lesandulela ngculaza ngokuzimbandakanya<br />

kuloluhlelo<br />

Lenhlolovo izokwenziwa ngesikhathi sesikole,<br />

nangedlela ezohambisana nokufunda kwabafundi,<br />

ngokuphazamisa okuncane kakhulu ekufundeni.<br />

Indlela okuzokwenzeka ngayo kuzothatha<br />

okungenani isikhathi sezifundo ezimbili.<br />

Lokhuokucishe kube abafundi ababalelwa<br />

kwabangamashumi ayisithupha (60) abangaba<br />

yingxenye yalenhlolovo ngelanga, ithimba<br />

lizovakashela isikole ngasinye isikhathi esanele<br />

ukuze wonke umfundi athole ithuba. Umfundi<br />

ngamunye ozobe eyingxenye uzoba semathubeni<br />

okuziwinela umuklomelo kamakhalekhukwini<br />

ozobe ukhishwe yiloluhlelo kumncintiswayo<br />

oyokwenziwa uma sekuphele loluhlelo kanye<br />

nemithobanhliziyo eyonikezwa isikole ngasinye.<br />

Isikole somphakathi okuyobayisona esoba nezinga<br />

eliphezulu labafundi ababe yingxeneye yaloluhlelo<br />

naso siyoklonyeliswa.<br />

Umahamba-nendlwana wokweluleka<br />

nokuhlola<br />

Kunosizo oluzotholaka ezikoleni ezibambe iqhaza<br />

kulenhlolovo ewuhlelo lakwa Hlabisa lokunikezela<br />

ngemithi kanye nokunakekela nalapho u <strong>Africa</strong><br />

<strong>Centre</strong> ebambisene khona nomnyango wezempilo,<br />

unikezela ngomahambanendlwana bezokwaluleka<br />

kanye nokuhlolela igciwane lesandulela ngculaza<br />

emphakathini yabo kulama viki amabili kuze kuphele<br />

ucwaningo. Abafundi, abasebenzi basesikoleni kanye<br />

namalunga omphakathi bonke bangazuza kuloluhlelo.<br />

Inqubekela <strong>phambili</strong> kanye<br />

nokuzimbandakanya komphakathi<br />

Phakathi kukaNtulikazi kanye noZibandlela<br />

wonyaka ka-2010 bangaphezu kwezinkulungwane<br />

ezintathu abafundi ababa yingxenye yaloluhlelo.<br />

Okuyinjongo ukuthola abanye abafundi<br />

abangaphezu kwezinkulungwane eziyisithupha<br />

ukuba babe yingxenye ngaphambi komhlaka-16 Juni<br />

2011. Kuyasithokozisa ukuthi ingxenye yamashumi<br />

ayisishiyagalombili nanhlanu ekhulwini labafundi<br />

abagunyazwe ngabazali babo ukuba babambe<br />

iqhaza ngokuphendula imibuzo kanye nokunikela<br />

ngamaconsi egazi. Sanelisekile ngokuthi cishe<br />

abazali abangamashumi ayisithupha nanhlanu<br />

ekhulwini banikeza izingane zabo ithuba, sinxenxa<br />

nabanye abazali ukuthi benze kanjalo<br />

Lenhlolovo isikhiqize isiqalo semiphumela<br />

eseqophelweni eliphezulu ngezindlela okumele<br />

ibuzwe ngayo intsha mayelana nezinto ezithinta<br />

ubulili bubhekelelwe nanokuthi ayihlabi,<br />

nanokuthi ngabe ikahle yini kumasiko nokuqoqa<br />

ulwazi oluyiqiniso. Lemiphumela yalenhlalovo<br />

iyakusatshalaliswa emhlanganweni yomphakathi,<br />

ngokwezigaba zama wadi, kuyoqala ekupheleni<br />

kukaNtulikazi 2011. Sethemba ukwazisa ngokuzayo<br />

umnyango wezemfundo kanye nezinhlango<br />

ezingenzi nzuzo ezihola ukungenelela ekutheni<br />

yini kanti lena ebeka intsha ukuze kulwiswane<br />

nalesisihlava<br />

Ukusekela kanye nokugunyazwa<br />

Loluhlelo luxhaswe inhlangano yakwa Welcome<br />

trust. Igunya linikezelwe ngumnyango wezemfundo<br />

ngokwesifunda nkantolo nanokwezinga<br />

lesiyingi. Iziphathimandla zomasipala ababili<br />

okuwu-Mtubatuba kanye no-Hlabisa kanye<br />

neziphathimandla ezibhekelele ezendabuko ezine<br />

okuyi Mpukunyoni, Mpembeni, Mdletsheni<br />

kanye naMatshamnyama, khona esifundeni bonke<br />

bazisiwe mayelana nalenhlolovo badlulisa futhi<br />

nelaka labo lokuyisekela. Umnyango wezempilo<br />

kanye nehhovisi lika Ndunankulu laKwaZulu-Natal<br />

bobabili bayazi ngalolucwaningo kanti silangazelela<br />

ukuthi bayoyisebenzisa imiphumela.<br />

15


Ukwamukeleka Kanye Nokwaneliseka<br />

Kweziguli Ngohlelo Lokuthiba I-HIV<br />

Nokwelapha I-TB<br />

Ngu:Natsayi Chimbindi<br />

Ubhubhane lwesifo sofuba (TB)<br />

kanye neHIV eAfrika luvame<br />

ukwenzeka kubantu abafanayo,<br />

ngezinga lokutheleleka eligcina<br />

liholele esidingweni esikhulu<br />

sezinsizakusebenza zezempilo lapha eNingizimu<br />

Afrika. Isifundankantolo sakwaHlabisa okuyisona<br />

esinomthwalo walo lolubili lolubhubhane asishiyiwe<br />

ngaphandle. Ukukhula ngesivinini kokwelashwa<br />

ngemishanguzo kuhlanganisa nokwelashelwa isifo<br />

sofuba ngendla yokudluliselana okungaholela<br />

emigqeni emide nokuncipha kwethuba lesiguli kanye<br />

nokunikezela ngosizo kanye neminye imingenelelo<br />

enciphisa ukwamukeleka kosizo nokuneliseka<br />

kweziguli. Uhlelo lwakwaHlabisa lokwelapha<br />

nokunakekela imitholampilo ewu-17 eholwa<br />

ngamanesi ukunakekela kanye ne-HIV kuhlanganiswe<br />

eduze ngokudluliselana kulezizinhlelo zombili.<br />

Ngaphezu kwalokho ezinye iziguli zidinga ukuhamba<br />

ihora nangaphezulu uma ziya emitholampilo.<br />

<strong>Ucwaningo</strong> olubizwa nge-“Researching in Equity<br />

in Access to Health Care” (REACH) lucwaninge<br />

kusukela ngoMashi kuya ku-Okthoba ngo-2009<br />

emitholampilo emine esifundankantolo sakwaHlabisa<br />

luqoqa ulwazi ezimweni ezintathu kuhlanganisa<br />

i-HIV ne-TB lugxile kubantu abadla imishanguzo<br />

kanye nemithi ye-TB. Iphepha lemibuzo ehlelekile<br />

lalisetshenziswa abaqoqi bolwazi abaqeqeshiwe<br />

enanini labantu abawu-600 uma sebeqede ukuthola<br />

ukwelashelwa i-TB kanye nemishanguzo ye-HIV<br />

emitholampilo. Imitholampilo eyayisetshenziswa<br />

kwakuyi: Madwaleni, Nkundusi, Mpukunyoni,<br />

Ezwenelisha kanye noHlabisa (Esangweni<br />

nasePhilanjalo)<br />

Inxenye yocwaningo lwe-REACH lwalubuza<br />

imibuzo ebheka ukwamukeleka nokwaneliseka<br />

kweziguli okuhlanganisa ukwaneliseka ngosizo,<br />

inhlonipho, ubungasese nemfihlo, ukukwazi<br />

ukubika ukungaphumeleli kweziguli ukuvakashela<br />

imitholampilo kubasebenzi bezempilo kanye<br />

16


nesimo sengqondo sabasebenzi bezempilo nokunye,<br />

izithombe iziguli eziba nazo ngemiqga emitholampilo<br />

uma zifuna ukubona udokotela noma umhlengikazi,<br />

isimo senhlanzeko endaweni yokusebenzela kanye<br />

nezindlela zokwenza ngcono usizo olunikezwa<br />

iziguli. Ifomu lemvumelwazi latholakala ezigulini<br />

ezineminyaka ewu-18 kuya phezulu kwasebedla<br />

imishanguzo okungenani amasonto amabili<br />

kanye nasebedle amaphilisi e-TB okungenani<br />

izinyanga ezimbili kwababevakashele imitholampilo<br />

yokwelashwa.<br />

Imiphumela yokuqala ikhomba ukuthi ukwaneliseka<br />

kuhle kakhulu cishe eziguleni ezingu-97% kwabane-<br />

TB no-95% kwabane-HIV babika ‘ukwaneliseka<br />

kakhulu’ noma ‘ukwaneliseka’ ngosizo abalutholayo<br />

mhla kuxoxiswana nabo. Nakuba kunjalo, amazinga<br />

okuneliseka aba phansi ngokuphawulekayo kwezinye<br />

izici zokwaneliseka futhi aphansi nakakhulu<br />

kwezinye izici zokwaneliseka futhi aphansi kakhulu<br />

kwabane-HIV kunalaba abane-TB. Cishe ngaphezu<br />

kohhafu (52%) ezigulini ezine-HIV no-40% kwezine-<br />

TB zavuma ukuthi abanye abasebenzi abaziphathi<br />

ngenhlonipho. Kodwa-ke uma iziguli zibuzwa ukuthi<br />

zona ngokwazo zaziphathwa yini ngenhlonipho, cishe<br />

iningi (93% kwezine-HIV no-96%) kwezine-TB<br />

zavuma ukuthi ziphathwa ngenhlonipho. Ingxenye<br />

ephezulu yabathola imishanguzo abangu-65%<br />

kunabangu-40% abane-TB bavuma ukuthi imigqa<br />

yokubona udokotela noma umhlengikazi mide<br />

kakhulu. Mayelana nokukhulumisana komsebenzi<br />

wezempilo nesiguli, u-5% weziguli ezine-TB kodwa<br />

u-10% weziguli ezine-HIV zakuthola kungelula<br />

ukutshela abasebenzi ngokuphutha ukuphuza<br />

amaphilisi futhi u-15% weziguli wabika ukuthi<br />

abasebenzi babhizi ukuthi bengalalela izinkinga<br />

zabo. Iziguli ezikwimishanguzo nasekwelashelweni<br />

i-TB kumele zizizwe zikhululekile ukuxoxa<br />

nabasebenzi bezempilo mayelana nokuphutha<br />

ukuphuza amaphilisi nangezinkinga zokuphuza<br />

njalo imithi okuyinto ebalulekile ezimpilweni zabo.<br />

Amazinga aphezulu ekugcineni imfihlo abikwa<br />

iziguli ezivakashela imitholampilo yokwelashelwa<br />

i-HIV ne-TB.<br />

Iziguli ezingu 21% zavuma ukuthi izindawo<br />

zokusebenzela (kuhlanganise indawo yokulindela<br />

nezindlu zangasese) kwakungcolile futhi ezinye<br />

iziguli zacela izitulo amanzi kanye nezinkomishi.<br />

Mayelana nemizamo yokwenza ngcono okokusebenza<br />

emitholampilo, abaningi kwabane-HIV kunabane-<br />

TB babika isidingo semiqga emifushane (57%),<br />

abasebenzi bezempilo abangeziwe (57%) nezindawo<br />

ezingconywana zeziguli (izindlu zangasese, indawo<br />

yokulinda nokunye) (67%) njengezinye zezindlela<br />

ezindaweni zokusebenzela. Eminye imibono<br />

eyaqhamuka ezigulini kwakungukwamukeliswa<br />

ngamaphasela okudla, izinto zokuhamba kanye<br />

nendlela elula yokuthola imithi ikakhulukazi eye-TB.<br />

Njengoba iziguli zanelisekile jikelele ngosizo<br />

lwezempilo kwi-HIV nesifo se-TB kulendawo<br />

yasemakhaya, kunobufakazi kwezinye izindawana<br />

ezidinga ukuthuthukiswa. Lokhu kuhlanganisa<br />

imiqga emide kwabeze ukuzothola ukunakwa, inqubo<br />

noma izindlela zezokwelashwa, isimo sengqondo<br />

sabasebenzi bezempilo ezigulini nezinga lenhlanzeko<br />

ezindaweni zokusebenzela.<br />

17


Imibuzo Ejwayelekile Nge-<strong>Africa</strong><br />

<strong>Centre</strong> Nokusebenza Kwayo<br />

1. Yini I-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

A: I-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> isikhungo socwaningo<br />

esibhekele kakhulu ukucwaninga ngezempilo<br />

zabantu esasungulwa ngo 1997 ngoxhaso<br />

lweWellcome Trust okuyinhlango enikela izwe<br />

lonke ezinde e-United Kingdom. I-<strong>Africa</strong><br />

<strong>Centre</strong> izibandakanye ezinhlelweni ezimbili<br />

ezinkulu zocwaningo. Olokuqala ucwaningo<br />

lwabantu olulandela abantu abacishe babe<br />

ngu-90,000 abangamalunga amakhaya angu-<br />

11,000 futhi iloba lonke ushintsho olwenzeka<br />

emphakathini ngenxa yokufuduka, ukuzalwa,<br />

kanye nokufa kwabantu. Olwesibili ucwaningo<br />

lwe-HIV olubandakanya ukuhlolelwa i-HIV<br />

minyaka yonke kubahlali asebekhulile kanye<br />

nengxenye engu 12, 5% yalabo esebekhulile<br />

kepha abangasahlali kulendawo. Ngaphezu<br />

kwalokho i-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> ilekelela uMnyango<br />

weZempilo ukufaka uHlelo lwe<br />

Mishanguzo kwisifunda nkantolo sakwaHlabisa<br />

ngokwezempilo. Inhloso ngqangi ye-<strong>Africa</strong><br />

<strong>Centre</strong> ukuthola izimpendulo emibuzweni<br />

yesayensi enzima noma ezinkingeni ezihlobene<br />

nezezempilo.<br />

2. Yini UCwaningo<br />

A: <strong>Ucwaningo</strong> indlela ehlelekile yokuthola<br />

izimpendulo emibuzweni ebukhuni ehlobene<br />

nesimo noma nento ethile ekuthuthukiseni<br />

ukuqonda nokwazi kabanzi ngayo.<br />

3. Kungani I-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> Ibuza Imibuzo<br />

Ebucayi Ngokwenza Ucansi<br />

A: Lokhu kubalulekile ukuze siqonde izinkolelo,<br />

indlela yokuziphatha kanye nemiqondo <strong>yabantu</strong><br />

mayelana nokwenziwa kocansi. Lokhu<br />

kuphinde kusize abacwaningi ekuqondeni<br />

ukuthi ingani inani labantu abathelelekayo<br />

(inkomba) lingehli mayelana ne-HIV/AIDS.<br />

4. Kungani I-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> Iqoqa Ulwazi<br />

Ngokufa Emphakathini<br />

A: Kubalulekile ukwazi ukuthi iziphi izifo<br />

ezibulala abantu kakhulu. Lolulwazi<br />

lubalulekile ekusizeni ukuqonda umthwalo<br />

wezifo emphakathini. Bese kusiza noMnyango<br />

wezeMpilo ukuhlawumbisela izinhlelo<br />

zokungenelela lazidingeka khona kakhulu.<br />

Futhi kubalulekile ukuthi kuphinde kushiwo<br />

ukuthi uma abahlengikazi bevakashela<br />

imindeni eshonelwe, bayaqikelela ukuthi<br />

umndeni usube nesikhathi esanele sokudlula<br />

esimweni sokulahlekelwa. Uma ngabe ngenkathi<br />

bevakashile bethola ukuthi umndeni<br />

usanenkinga yokumelana nokulahlekelwa<br />

bayawuxhumanisa nosonhlalakahle wase-<br />

<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> nodokotela wengqondo.<br />

5. Yini Ongayenza Ukwazi Isimo Sakho Se-HIV<br />

A: Akukho lula ukubona ukuthi umuntu<br />

uthelelekile nge-HIV. Indlela eyodwa yokwazi<br />

isimo sakho ukuthi uvakashele emtholampilo<br />

oseduze nawe noma usebenzise omahamba<br />

nendlwana be-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> noMnyango<br />

weZempilo bohlelo lwemishanguzo bokuhlolela<br />

nokwalulekwa nge-HIV ukuze wazi isimo<br />

sakho. Loluhlelo lumahhala.<br />

6. Kungani Kubalulekile Ukuhlolela I-HIV<br />

Noma Unganaye Ohlekisana Naye<br />

A: Isizathu ukuthi zintathu izindlela zokudlulisa<br />

igciwane zibizwa kanje: ukuhlangana<br />

ngokocansi, igazi elithelelekile, umama<br />

edlulisela ingane. Noma ngabe unganaye<br />

ohlekisana naye, kungenzeka ukuthi ukewaba<br />

sesimeni sokubhekana negazi elithelelekile<br />

noma uketshezi oluthile lomzimba.<br />

7. Umuntu Angakwazi Ukuhlolelwa Amasosha<br />

(CD4) Uma Engahlolelanga I-HIV<br />

A: Cha. Izikhungo zokucwaninga amagazi<br />

zikaHulumeni azilunikezi lolusizo kubantu<br />

abangatholakalanga bethelelekile nge-HIV.<br />

18


8. Yini Engenziwa Uma Abantu Abathelelekile<br />

Nge-HIV Becwaswa Imindeni Yabo<br />

A: Okokuqala, kumele kufundiswe imindeni<br />

<strong>yabantu</strong> abathelelekile nomphakathi wonkana<br />

nge-HIV, ne-AIDS kanye nemishanguzo.<br />

Esikhathini esiningi abantu bacwasana ngenxa<br />

yokuswela ulwazi noma ukuba nolwazi<br />

okungelona. Usizo lokwelulekwa kwemindeni<br />

luyanikezwa imindeni, abeluleki emtholampilo<br />

bangakwazi ukuba basize ngalo.<br />

9. Ingabe Amakhondomu Asebenza Ngempela<br />

A: Amakhondomu asebenza kahle kakhulu uma<br />

esetshenziswa njalo futhi ngendlela. Izinga<br />

lokwakhiwa kwamakhondomu liyahlolwa<br />

umnyango we-South <strong>Africa</strong> Bureau of<br />

Standards. Ulwazi ekusebenziseni kahle<br />

amakhondomu luyatholakala kuyoyonke<br />

imitholampilo.<br />

10. Kungani Imishanguzo Inganikezwa Abantu<br />

Abathelelekile Nge-HIV Kodwa Abangakaguli<br />

A. Ngokwenqubo mgomo waseNingizimu Afrika<br />

yokuQapha i-HIV ne-AIDS (2010), iMishanguzo<br />

inikezwa lamahlandla ehlukene abantu<br />

alandelayo:<br />

• Labo abanamososha omzimba angaphansi kuka<br />

200 nomangabe bakusiphi isigaba sokugula<br />

• Labo asebesesigabeni sesine sokugula ngokwe-<br />

WHO nomangabe emangaki amasosha abo<br />

omzimba<br />

• Labo aba ne-TB ye-MDR noma i-XDR noma<br />

ngabe angamangaki amasosha abo omzimba<br />

• Labo abanamasosha omzimba awu-350<br />

abakhulelwe noma abane-HIV ne-TB.<br />

Ngalokhoke lokhu kusho ukuthi iMishanguzo<br />

inikezwa iziguli ezine-HIV ngokuthi kulandelwe<br />

imigomo eshiwo ye South <strong>Africa</strong>n National<br />

AIDS Council (SANAC).<br />

11. Kungani Abasebenzi Base <strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

Benqaba Ukugibelisa Umphakathi Izimoto<br />

Zase-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

A: Umthetho we-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> wezimoto uthi<br />

abashayeli bezimoto abavumelekile ukugibelisa<br />

abantu. Lapho kwenziwa ngoba uma umgibeli<br />

onjalo engafakiwe kumushwalensi we-<strong>Africa</strong><br />

<strong>Centre</strong> kwenzeka ingozi angeke akhokhelwe.<br />

Lokhu kusho ukuthi abantu abavumelekile<br />

kuphela abavunyelwe ukuhamba ngezimoto<br />

ze-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong>.<br />

12. Ingabe Ubhalisa Kanjani Ukuze Wenze<br />

Izifundo Zecomputer E-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong><br />

A: Umthetho we-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> wezimoto uthi<br />

abashayeli bezimoto abavumelekile ukugibelisa<br />

abantu. Lakhu kwenziwa ngoba uma umgibeli<br />

onjalo engafakiwe kumushwalensi we-<strong>Africa</strong><br />

<strong>Centre</strong> kwenzeka ingozi angeke akhokhelwe.<br />

Lokhu kusho ukuthi abantu abavumelekile<br />

kuphela ilabo abanegunya lokuhamba<br />

ngezimoto ze-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong>.<br />

13. Ingabe I-<strong>Centre</strong> Iyalunikeza Uxhaso Lwemali<br />

Kosomabhizinisi Abancane Basendaweni<br />

A: I-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> iqashe umuntu omelene<br />

nokuthuthukiswa komphakathi (Community<br />

Development Officer) ukusiza umphakathi<br />

ngolwazi lwezindlela zokuthola izimali<br />

zamabhizinisi abo. Ngenxa yokuthi lelihhovisi<br />

alinayo imali, i-<strong>Centre</strong> ingeke ikwazi<br />

ukulekelela umphakathi ngokwezimali kodwa<br />

ingakwazi ngolwazi kuphela.<br />

14. Kungani I-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> Ingayikhiphi<br />

Imiphumela Ye-HIV Kubantu Emakhaya<br />

A: Ukuhlolelwa kwe-HIV okwenziwa ithimba<br />

le-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> elenza ucwaningo lwe-HIV<br />

kwenziwa ngonhloso ngenxa yokucwaninga<br />

kuphela. Lokhu kusho ukuthi uma unikezela<br />

ngeconsi legazi kumsebenzi wase-AC<br />

osebenzela emakhaya angeke uyithole<br />

imiphumela yakho. Inhloso yalokhu ukuthola<br />

ukuthi isibalo sokutheleleka nge-HIV<br />

siyanda noma siyancipha. Umphakathi<br />

uyanxuswa ukuba usebenzise izindlu<br />

zomahamba nendlwana zokululeka<br />

nokuhlolelwa i-HIV okulethwa emakhaya<br />

nguMnyango weZempilo eletha lolusizo eduze<br />

namakhaya, lapho i-<strong>Africa</strong> <strong>Centre</strong> iyingxenye<br />

yalo ohlelweni lweMishanguzo.<br />

15. Ingabe iMishanguzo imahhala emtholampilo<br />

A: Yebo,imishanguzo itholakala mahhala<br />

kuzozonke izikhungo zikaHulumeni<br />

ezinjengemitholampilo nezibhedlela.<br />

19


False Expectations Appearing Real ...<br />

With my eyes wide shut I leap into the blackness.<br />

Waiting, anticipating for what is to follow.<br />

Is it a thud followed by excruciating pain<br />

Would the transformation be like from life to death<br />

Will it be like squeezing through a tiny hole<br />

Is it agonizing as my life seeps through my finger in tiny<br />

dropplets<br />

Is it a gentle release like expelling a breath from my lungs<br />

Somehow I know I have to do this.<br />

How else will I know I hold my breath.<br />

The moment is here, the moment is now!<br />

If I don’t test now, how would I know my HIV status<br />

...are nothing but FEAR!!

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!