Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
lětnik<br />
2023<br />
9
2 N O W A K N I H A<br />
Powědki wo lubosći a druhich<br />
šmjatach:<br />
Nowostka „Prěni raz“<br />
wuńdźe w LND!<br />
10 nowych powědkow za<br />
čitarjow wot 12 lět<br />
Prěni koncert, prěni palenc,<br />
prěnja lubosć, prěni skok do<br />
zymneje wody ...<br />
Pisany miks: hudźba, sport,<br />
fantazija, konkurenca, lubosć,<br />
přećelstwo, sony, mobbing<br />
Marek ma prěni raz před wočimi<br />
swojich sobušulerjow<br />
a šikwaneje Matildy ze skakanskeje<br />
wěže skočić. Hana je měsac<br />
wot wučby wuzamknjena,<br />
dokelž je sobušulerjej nós złamała.<br />
Je wopušćeny dom na kromje<br />
města woprawdźe prawy<br />
blak za prěni rendezvous Jěwy<br />
a Feliksa? – Dźesać awtorow,<br />
dźesać stawiznow, ale wjele<br />
wjac dožiwjenjow a dóńtow. Dajće<br />
so překwapić!<br />
tekst: LND
N O W A K N I H A<br />
3<br />
Powědki su za was napisali:<br />
Pětr Dźisławk, Lubina Hajduk-<br />
Veljkovićowa, Dušan Hajduk-<br />
Veljković, Andreja Chěžcyna,<br />
Měrka Mětowa, Sylwija<br />
Šěnowa, Diana Šołćina,<br />
Pětr Šołta, Měrćin Wjenk<br />
a Annamaria Zahonowa<br />
Pod www.domowina-verlag.de<br />
namakaće wšitke nowostki<br />
a dalše zajimawe knihi za dźěći<br />
a młodźinu. Pohladajće na našu<br />
stronu – tam je za kóždeho /<br />
kóždu něšto pódla!<br />
Z wobsaha<br />
Kniha ma něhdźe 180 stronow<br />
a płaći<br />
14,90 € (kruta wjazba)<br />
abo 10,99 € jako e-book.<br />
Kupić móžeće sej ju w Smolerjec<br />
kniharni w Budyšinje abo<br />
w internetowym wobchodźe LND<br />
(www.domowina-verlag.de).<br />
titulny wobraz: Elisabeth Schierak<br />
14 Kak stanu so<br />
z politikarjom/<br />
politikarku?<br />
22 Recept<br />
24 Baseń k wumolowanju<br />
Powědančko<br />
8 Rubježnik Rumbo<br />
30 Beat-banda<br />
Zajimawostki<br />
32 Interview<br />
34 Prašenje<br />
měsaca<br />
titulny wobraz:<br />
XXX<br />
tekst: XXX / rys.: XXX
tekst: ]. Pa[ka / rys.: Christin Lukašowa<br />
Witaj, 1. lětniko!
W U M O L U J E M Y S A M I !<br />
5<br />
rys.: Karin Konrad
6 I T A J A W U K æ<br />
Skónčnje zaso šula!a<br />
šula!<br />
wotmołw<br />
Po dołhich prózdninach so wšitcy zaso na šulu wjesela.<br />
Přećeljo, nowi wučerjo a zajimawe nowe předmjety čakaja<br />
na wšitkich šulerjow. W šulskej rjadowni knježi zaso čiłe<br />
(munter) žiwjenje.<br />
Wobhladaj sej<br />
wobraz dokładnje<br />
a wotmołw ze sadu<br />
na kóžde prašenje!
I T A J A W U K æ<br />
7<br />
Kelko šulerjow je w rjadowni?<br />
Kotre barby ma chorhoj na tafli?<br />
Kelko dźěći hraje sej na šulskim dworje?<br />
Što steji na wučerskim blidźe?<br />
Kelko knihow steji w regalu?<br />
Što wisa pódla tafle?<br />
Kelko šulerjow ma čorne włosy a kelko čerwjene?<br />
Hdźe steji kwětka?<br />
Kotre jězdźidło wisa nad šulerjemi?<br />
Wo čim móhłoj so holcy w poslednim rynku runje rozmołwjeć?<br />
Rěč z pomocu prašenjow (něhdźe tři mjeńšiny) wo tym, što na wobrazu wšitko widźiš!<br />
tekst: P. ]. / tekst: rys.: Matthias XXX / rys.: Seifert XXX
Rubjeznik<br />
rumbo<br />
Tombola<br />
umbo steješe z kołom zboža na tydźen-<br />
R skich wikach. Běše pjatk popołdnju,<br />
a wjele ludźi z Krumpotec a wokolnych wje-<br />
skow tu nakupowaše. Rejzka bě do kašćikow<br />
hable, sadźenki štomow a bleše ze žórłowej<br />
wodu zarjadowała.<br />
„Koło zboža“, wołaše Rumbo wótře. Wón<br />
pohonjowaše tež Rejzku, sobu wołać. „To je<br />
wabjenje“, wón praji.<br />
„Móžeće kónc tydźenja w lěsu dobyć!“, wołaše<br />
Rejzka. „Hłowne myto je kónc tydźenja<br />
w lěsu!“<br />
Na koło zboža je jim Jan wčera lute barbojte<br />
smuhi narysował. Brune běchu za hable,<br />
zelene za sadźenki a módre za čerstwu wodu.<br />
Jenož jedna wuska smuha běše žołta, ta<br />
běše za hłowne myto.<br />
Glorija je jim na kóždej změnje barby kołowokoło<br />
připinawki přičiniła. Nětko sahaše<br />
jazyčk cyle jasnje do wěsteje smuhi a barby,<br />
hdyž koło zboža steješe.<br />
„Spytajće swoje zbožo!“, wołaše Rumbo.<br />
Prěni wćipni k nim přińdźechu. „Kónc tydźenja<br />
w lěsu dam sej lubić“, praji apotekar.<br />
„Potom změju raz swobodne.“<br />
Wón zapłaći dwaj euraj a smědźeše koło<br />
zboža sam wjerćeć. Jazyčk wosta<br />
pola zeleneje smuhi stejo.<br />
„Dóstanjeće sadźenk“,<br />
wjeseleše so Rejzka.<br />
„Kotry štom chceće<br />
měć – kastaniju,<br />
dub abo buk?“<br />
Tola apotekar wotkiwny. „Sadźće jón do lěsa,<br />
w našej zahrodce plahujemy jenož zela<br />
a korjeniny.“<br />
Tak dźěše to dale. Wjacore žony dobychu<br />
bleše z wodu.<br />
„Za čo da su hable?“, so jedna wopraša.<br />
„To je hygge“, wujasni Rumbo swjatočnje.<br />
„Mój kuzenk bydli w Danskej, a tam sčinja<br />
sej woni w nazymje wšo rjenje přitulne. A hable<br />
słušeja k tomu.“<br />
„Tak, tak“, praji žona.<br />
Wiki so pomału zakónčichu a Rumbo měješe<br />
něšto pjenjez hromadźe. Tola hišće nichtó<br />
njebě hłowne myto dobył.<br />
Měšćanosta k njemu přistupi. „To je wšitko<br />
jenož wumyslene“, wón tukaše. „Waš kónc<br />
tydźenja w lěsu docyła njedawa!“<br />
„Tola“, praji Rumbo a wza wot žony z třomi<br />
małymi synami dwaj<br />
euraj. „Hłowne<br />
myto njedóstanje<br />
kóždy.“
R U B J E Ž N I K R U M B O<br />
9<br />
Měšćanosta praji: „Ja chcu jako prěni.“ Wón<br />
stłóči Rumbej pjenjez do ruki a zawjerća<br />
koło. Wone wosta na brunej smuze wisajo a<br />
Rejzka přepoda měšćanosće swjatočnje hablu.<br />
Wón ju na zemju ćisny a woteńdźe.<br />
Jedyn z hólcow pak hablu zběhny. „Hladaj<br />
tola, maći, to je hygge.“<br />
„Ty sy derje wuši nastajał“, wjeseleše so<br />
Rumbo. „Štó z was smě wjerćeć?“<br />
Najstarši z hólcow stupi ke kołu zboža a je<br />
złaha zawjerća. Wone wosta na polu runje<br />
před žołtej smuhu stejo. Rumbo tróšku dopomha<br />
a wjerćeše koło njenapadnje dale.<br />
A hižo pokaza jazyčk na žołte polo. Z tym<br />
běchu hólcy z maćerju hłowne myto dobyli.<br />
„Wuběrnje, tak změjemy zhromadnje<br />
rubježny kónc tydźenja!“, směješe<br />
so Rumbo.<br />
Hólcy juskachu.<br />
„Maći, maći,<br />
hdy wotjědźemy?“<br />
prašenja:<br />
* Što je sej Rumbo wumyslił?<br />
* Kotre myto by ty dobyć<br />
chcył/a?<br />
* Sy hižo raz na tomboli něšto<br />
dobył/a?<br />
Mać zrudna praji:<br />
„Chwile mamy, ale nimam awto.<br />
Kak da do lěsa přińdźemy?“<br />
„Pójće sobu“, praji Rumbo a spakowa swoje<br />
koło zboža. „Hančikecy su runje w dowolu,<br />
wozmu jich druhe awto, kiž doma steji. Wotewzam<br />
was jutře rano po snědani, haj?“<br />
tekst: Lubina Hajduk-Veljkoviåowa / rys.: Eva Gaeding
1 0<br />
ITARJO PISAJA<br />
Chodojtypalenje w Radworju a Boranecach<br />
Na dnju chodojtypalenja kolesowachmy z nanom a maćerju<br />
do Radworja k wohnjowej woborje. Tam so spěšnje<br />
moju uniformu zwoblěkach. Z wulkej wohnjowej woboru<br />
jědźechmy hromadźe na nawjes, hdźež je młodźina<br />
meju stajiła. Z knjezom fararjom swjećachmy krótki<br />
nyšpor a farar meju žohnowaše. Po tym započina so<br />
přećah na městno chodojtypalenja. Při wohnjowej<br />
woborje zaswěćichmy spěšnje smólnicy a wzachmy<br />
spřihotowane chodojty sobu. Potom smalachmy na komando<br />
wohnjoweho wobornika na hromadu a ju zapalichmy.<br />
Z nanom a maćerju kolesowachmy dale do Boranec,<br />
hdźež běše tohorunja přećah ze smólnicami.<br />
Zdypkom tam dojědźechmy. Tam běše potom hišće jara<br />
rjenje.<br />
Na chodojtypalenju<br />
Na chodojtypalenju kónc<br />
apryla běchmy w Lutobču.<br />
Smy wšitcy zhromadnje<br />
z wohnjowej woboru na<br />
chodojtypalenje běželi.<br />
Ja sym z mojej chodojtu<br />
dźěćacu hromadu zapaliła.<br />
Mój wuj Pětr je tam hudźbu<br />
hrał a my smy k tomu rejowali.<br />
To běše jara rjany<br />
wječor.<br />
ROSALIE SCHNEIDEREC,<br />
SZŠ RADWOR, RJAD. 4<br />
BENO SCHÄFER, SZŠ RADWOR, RJAD. 4
I T A R J O P I S A J A<br />
1 1<br />
Chodojtypalenje<br />
Někotre dny do kónca apryla paslach z mojej<br />
přećelku Hannu rjanu chodojtu. Njedźelu,<br />
30.4., swjećachmy potom w Boranecach<br />
chodojtypalenje. Někak wokoło wosmich<br />
su hromadu za dźěći zapalili. Prjedy hač je<br />
hudźbna band rjenje zapiskała, sym sej<br />
z mojimi přećelkami hrajkała. Něšto k jědźi<br />
a k piću běše tež spřihotowane. Na boku<br />
wulkeho wohenja zapalichmy mały woheń<br />
a pražachmy sej marshmallowsy. Wokoło<br />
jědnaćich sym potom domoj šła. Tutón dźeń<br />
bě rjany.<br />
MILENKA EISELTEC, SZŠ RADWOR, RJAD. 4<br />
Chodojtypalenje<br />
My smy kónc apryla w Baćonju chodojtypalenje<br />
swjećili. Moja swójba<br />
a naši susodźa su wšitko do toho<br />
přihotowali. Wječor sym zhromadnje<br />
z někotrymi mužemi hromadu zapalić<br />
směł. Najprjedy smy małku hromadu<br />
zapalili a ćěsto na kiju jědli. Při tym<br />
smy tež dwě lišce widźeli. Wokoło<br />
dźesaćich dyrbjachmy domoj, dokelž<br />
to mać tak chcyše. Mój nan je hišće<br />
hač do połnocy při chodojtypalenju<br />
wostał, ale potom je tež domoj přišoł.<br />
Za mnje běše to rjany wječor.<br />
JANEK MĚRĆINK, SZŠ RADWOR, RJAD. 4<br />
rys.: Annett Wolf
BASKETBALL<br />
Bul do wysokeho koša ćisnyć – nimo<br />
kopańcy je to wosebje pola dźěći<br />
a młodostnych jedna z najwoblubowanišich<br />
sportowych družinow na<br />
cyłym swěće. Na wjele sportnišćach<br />
wisa mjeztym basketballowy koš,<br />
a nimale přeco mjeta tam něchtó<br />
bule do njeho.<br />
Što směš a što njesměš?<br />
Z bulom w ruce njesměš prosće ke košej<br />
běžeć. Štóž je bul popadnył, smě maksimalnje<br />
hišće dwě kročeli z bulom w ruce činić. Potom dyrbi<br />
bul pak wothrać pak dyrbi dribblować.<br />
Basketball je „hra bjez ćěła“. To wězo njerěka, zo hraja<br />
ju jenož šerjenja. To woznamjenja, zo njesměš so přećiwnych<br />
hrajerjow dótkać. Nimale kóžde wotpohladne<br />
dótknjenje přećiwnika wobhladuje so jako foul.<br />
Wone chłosta so z wólnymi mjetami za přećiwnika.<br />
Přećiwneho hrajerja storčić, bić, jemu do puća skočić,<br />
jeho kruće dźeržeć, z rukomaj za nim hrabać – to wšitko<br />
dowolene njeje.<br />
Tohodla je basketball jara fairna hra. Tu dźe wo<br />
techniske zamóžnosće a wušiknosć. Kondicija<br />
abo wjele mocow same zdawna njedosahaja.<br />
Prawidła basketballa<br />
Pola basketballa hrajetej stajnje<br />
dwě mustwje ze stajnje pjeć hrajerjemi<br />
napřemo. Kóžde mustwo spyta bul tak husto kaž<br />
móžno do koša napřećiwneho mustwa ćisnyć. Za to<br />
dóstawa dypki. Za normalny koš dóstanje mustwo stajnje<br />
dwaj dypkaj. Hdyž su hrajerjo bul zwonka tři-dypkoweje<br />
linije wotćisnyli, to je wotstawk wot 6,25 metrow wokoło<br />
koša, dóstanu tři dypki. Hdyž něchtó hrajerja napřećiwneho<br />
mustwa sfouluje, dóstanje tutón hrajer wólny mjet<br />
(Freiwurf). Potom smě přidatnje spytać, koš trjechić.<br />
Za kóždy wuspěšny wólny mjet dóstanje mustwo jedyn<br />
dypk. Mustwo, kiž ma na kóncu najwjace dypkow,<br />
je dobyło.<br />
Cyła hra traje štyrceći mjeńšin. Wona rozdźěli so<br />
na štyri štwórćiny ze stajnje dźesać mjeńšinami.<br />
Po druhej štwórćinje sćěhuje<br />
štwórć hodźiny přestawki.
Štó je basketball<br />
wunamakał?<br />
Basketball jako hra bu woprawdźe wunamakana.<br />
Kanadźan James Naismith, wučer<br />
a lěkar, je ju w lěće 1891 jako halowy sport<br />
w šuli wuwił. Dokelž njeměješe hišće so hodźacej<br />
košej, wužiwaše košej za brěški, kiž<br />
přiklepa w sportowej hali na sćěnu.<br />
Dokelž njeměještej košej dźěru, dyrbješe<br />
domownik po kóždym trjechenju na rěbl<br />
zalězć a bul wućahnyć.<br />
Za mało lět rozšěri so basketball<br />
po cyłej Americe a bórze<br />
Tež mjeńši hrajerjo<br />
maja swoje lěpšiny – jako point<br />
po cyłym swěće. Wot lěta<br />
guard, kiž zahaji nadpady,<br />
1936 słuša basketball dyrbiš spěšny a wušikny być. Tu<br />
k programej olympiskich<br />
hrow. wulki. Bob Cousy (na wobrazu<br />
dosaha, hdyž sy 1,80 metrow<br />
nalěwo) běše w 1950tych lětach<br />
jedyn z najlěpšich na tutej<br />
poziciji.<br />
Z A J I M A W O S T K I<br />
1 3<br />
Hrajer pod košom mjenuje<br />
so center. To je zwjetša<br />
najwjetši hrajer. Jedyn<br />
z najznaćišich na tutej<br />
poziciji běše Shaquille<br />
O’Neal.<br />
Hdyž hrajetej<br />
mjeńšej mustwje<br />
wonka pod hołym<br />
njebjom na samsny<br />
koš, mjenuje so to<br />
streetball.<br />
Hdźe steji kotry hrajer?<br />
W dobrych mustwach je chětro dokładnje<br />
postajene, hdźe štó steji. Mamy pjeć hrajerjow<br />
na mustwo. Dwaj z nich staj natwarnaj<br />
hrajerjej. Wonaj stejitaj bóle zdalenaj a wodźitaj<br />
hru wotzady. Jedyn z njeju, shooting guard, je<br />
tež zamołwity za mjetanje bula z dalokosće. Tamny<br />
zahaji nadpady a přićisnje druhim bule. Wón<br />
mjenuje so tež point guard. Dalšej hrajerjej stejitaj<br />
zlěwa a sprawa napřećiwneho koša. Spytataj,<br />
z krótkeho wotstawka bul do koša mjetać a přećiwnych<br />
hrajerjow wotblokować. Potom móže<br />
swójski hrajer bjez mylenjow koš trjechić.<br />
Najwjetši hrajer mustwa je zwjetša direktnje<br />
pod košom. Wón popadnje bule, kiž jemu<br />
druzy z mustwa přihrawaja a spyta je do<br />
koša ćisnyć. Tež při zakitowanju swójskeho<br />
koša je wón najwažniši hrajer.<br />
tekst: Lubina Hajduk-Veljkoviåowa, fota: pixabay, wikipedia
1 4 N A ] S W µ T<br />
Kak stanu<br />
so z<br />
S<br />
nano sy so tež hižo raz<br />
prašał/a, kak je so waš<br />
wjesnjanosta z wjesnjanostu<br />
stał, abo hač je knjez Olaf<br />
Scholz hižo jako młodostny<br />
wědźał, zo budźe jónu zwjazkowy<br />
kancler. Wšako znaje<br />
kóždy z nas politikarjow: hač<br />
je to twoja mać we wjesnej radźe,<br />
abo Dawid Statnik jako<br />
předsyda Domowiny. Ale kak<br />
su so tući ludźo z politikarjemi<br />
stali? Wšako njedawa<br />
žane wukubłanje z wotzamknjenjom<br />
„Wot stata pruwowany<br />
wjesnjanosta/prezident“.<br />
Cyle jednorje: Kóždy móže so<br />
w politice abo zjawnosći angažować,<br />
a hižo je politikar /<br />
ka!<br />
politikarjom /<br />
politikarku?<br />
Zahe započinać<br />
Hdyž chceš so pozdźišo jónu z měšćanostu /<br />
měšćanostku abo ministrom/ministerku (na<br />
př. za wobswět) stać, započinaj najlěpje hižo<br />
nětko. Wobhladaj sej swoju wjesku abo swoje<br />
město dokładnje a přemysli sej, što móžeš<br />
zhromadnje z druhimi polěpšić a změnić. Słowo<br />
„politika“ klinči drje jara za dorosćenymi,<br />
ale tež dźěći a młodostni móža politiku činić<br />
a tak něštožkuli zahibać. Prašej so wučerjow<br />
a staršeju wjele a prawidłownje, wšako dyrbja<br />
politikarjo tójšto wědźeć.<br />
Wěcy změnić<br />
Hdyž chceš politikar/ka być, dyrbiš wěcy<br />
změnić chcyć. Tak chce wjesnjanosta na přikład<br />
młode swójby podpěrać, zo bychu pozdźišo<br />
tež jich dźěći w jeho gmejnje bydlili.<br />
Abo politikarka wěsteje strony stara so wo<br />
dźěłowe městna za wobydlerjow města. Dyrbiš<br />
potajkim dokładnje wědźeć, što chceš<br />
docpěć. Hdyž sej na př. wjetše hrajkanišćo<br />
w swojej wjesce přeješ, maš dokładny cil, za<br />
kotryž chceš so zasadźeć. Tak činja to tež politikarjo.<br />
Pomhać chcyć<br />
Wjetšina žonow a muži angažuje so w politice,<br />
dokelž chce druhim pomhać. Tola sam/a<br />
njemóžeš cil přeco docpěć. Tohodla maja ministrojo<br />
sobudźěłaćerjow, z kotrymiž přemysluja,<br />
kak móža něšto změnić, a što by za<br />
wšitkich najlěpši wuslědk był. Nimo toho přisłuša<br />
wjetšina politikarjow někajkej politiskej<br />
stronje, zo bychu so zhromadnje za něšto<br />
zasadźować móhli. Tak spytaja potom
N A ] S W X Xµ XT<br />
1 5<br />
W politice dyrbiš tamnych wo swojich<br />
idejach přeswědčić. To započina so<br />
w małym, na přikład mjez přećelemi.<br />
Při demonstracijach so na njedostatki<br />
w kraju a politice pokazuje.<br />
druhich wo swojej ideji přeswědčić, wšako je<br />
při wothłosowanju wjetšina hłosow trěbna.<br />
To je kaž při ćahanju powjaza: Čim wjace ludźi<br />
sobu ćehnje, ćim sylnišo móža ćahnyć.<br />
Wjele dźěłać<br />
Ministrojo a druzy politikarjo maja dołhi dźěłowy<br />
dźeń: Rano zahe stanyć a potom wot<br />
termina k terminej chwatać. Rozmołwy ze sobudźěłaćerkami<br />
a sobudźěłaćerjemi, nowinarske<br />
konferency, posedźenja z druhimi politikarjemi<br />
a čitanje najwšelakorišich aktow<br />
žada sej wšědnje wjele časa. Tola wšitke tute<br />
wěcy su trěbne, zo bychu so změny abo cile<br />
přesadźić a přewjesć móhli.<br />
Druhdy wšak maja politikarjo tež cyle přijomne<br />
terminy: Dyrbja na př. nowu pěstowarnju<br />
přepodać, město we wukraju zastupować<br />
a prezentować abo smědźa sej na mjezynarodnych<br />
wikach najnowšu techniku jako<br />
prěni wobhladać.<br />
Kaž widźiš, je prawy politikar wjele po puću<br />
a ma lědma hdy dypkownje swjatok.<br />
So wolić dać<br />
Politikarjo su zastupjerjo ludu, wšako je lud<br />
jich při wólbach wolił. Tohodla je tež wažne,<br />
zo so z wěstymi wěcami derje wuznaja. Jako<br />
politikar dyrbiš wjele wuknyć, a to kóždy dźeń<br />
znowa. Wšako maš zakonje a předpisy znać,<br />
tak zo móžeš něšto polěpšić. Ministerka za<br />
swójbnu politiku so potajkim wosebje derje<br />
na polu spěchowanja swójbow wuznaje a wě,<br />
kotru podpěru starši wot stata za swoje dźěći<br />
trjebaja. Minister za wobswět by dyrbjał dobre<br />
wukubłanje na polu biologije a geografije<br />
měć, zo by wšelake namjety prawje posudźować<br />
móhł.<br />
Kaž widźiš, maja politikarjo – wšojedne hač<br />
dźěłaja za mału wjesku abo w Europskim sejmje<br />
– wšědnje tójšto dźěła. Najwšelakoriše<br />
předpisy maja so wobkedźbować a ze sobudźěłaćerjemi<br />
wudiskutować. Tola na kóncu<br />
móže so přez jich dźěło wjele na dobro wšitkich<br />
změnić.<br />
Snano so tola sam/a jónu jako politikar/ka<br />
wuspytaš. Hdyž budźeš pilny/pilna, móže so<br />
stać, zo budźe w někotrych lětach pod popisom<br />
„měšćanosta/měšćanostka města Budyšin“<br />
abo „zapósłanc/zapósłanča Europskeje<br />
rady“ twoje mjeno stać. Wjele wuspěcha!<br />
tekst: P. Š., fota: Michael Bußmann, S. Hamdi, G. Roose/pixabay
1 6 P ¢ O M J O P O M H A<br />
Sydom pokiwow<br />
při chaosu<br />
w dźěćacej<br />
stwě<br />
knje{i woprawd≤e wulki<br />
njeporjadk: P≠edewzaj sej jeno{<br />
1.Hdy{<br />
jednu w|c, kotru{ by chcy<br />
zrumowaå. Potajkim najprjedy<br />
pisanske blido, p≠ichodny raz<br />
regal a pozd≤i[o fa[ki.<br />
p≠i rumowanju<br />
jednotliwe w|cy na mae<br />
2.Rozd≤|l<br />
hromadki: To åisnu pre∑,<br />
to chcu p≠edaå abo n|komu<br />
dariå, to sej zd≤er{u.<br />
sej doså kistow<br />
abo boksow za swoje w|cy.<br />
3.Wobstaraj<br />
We wjacorych maych kistach<br />
su hrajki l|pje zrumowane<br />
ha∑ w jednej wulkej, w kotrej{<br />
ni∑o njenamaka[.
P ¢ O M J O P O M H A<br />
1 7<br />
sej krute m|stna<br />
za jednotliwe w|cy w swojej<br />
4.Zarjaduj<br />
stw|. Hdy{ dokadnje w|[,<br />
hd≤e [to su[a, mΩ{e[ jednori[o<br />
porjadk d≤er{eå.<br />
tajki chaos w d≤|åacej stw| scya<br />
hakle njewudyri, je najl|pje, zo prawidownje<br />
swoje w|cy zrumuje[. Na p≠i-<br />
6.Zo<br />
kad kΩ{dy wje∑or. Potom so hi{o telko<br />
njenahromad≤i. Abo zrumuje[ hrajku<br />
hnydom na swoje m|stno, prjedy ha∑<br />
sej dal[u wozmje[.<br />
m|stno za nowe hrajki!<br />
Do hΩd abo p≠ed narodninami<br />
5.iœ<br />
by dyrbja wo tym p≠emyslowaå,<br />
[to mΩ{e[ snano p≠edaå abo<br />
druhim dariå.<br />
7.<br />
A<br />
hdy{ je chaos tola raz<br />
p≠ewulki, zo mΩ{e[ l|dma<br />
hi[åe n|[to namakaå: Pra[ej<br />
so star[eju abo bratra /<br />
sotru, ha∑ njemΩ{a åi p≠i<br />
rumowanju pomhaå.<br />
tekst: dpa, p≠e. a wobd≤.: P. ]. / rys.: Karin Konrad
Lube pilne pčołki,<br />
ach, bě to zaso wupjelnjene lěćo! Snano sće moju swójbu a mje při tym wobkedźbowali,<br />
kak smy w poslednich měsacach po zahrodach, lěsach a honach lětali a pilnje nektar do<br />
našich kołćow nosyli! Nětko w požnjencu su naše składy derje pjelnjene a skónčnje<br />
směmy sej trochu wotpočinka popřeć. Najrjeńša to składnosć, so zaso do paslenja dać!<br />
Dźensa chcu z wami pisane kwětki šić. Tute móžeće sej do wěnca za durje zwić, na wašu<br />
čapku, pulower, spinku abo zawk přišić / přilěpić abo prosće jako rjanu pychu na<br />
přichodny narodninski darik přityknyć ...<br />
Paslimy:<br />
Płatowe kwětki<br />
Za jednu kwětku trjebaš: něhdźe 20 × 20 cm<br />
pisaneho płatu z bałmy, nožicy, wołojnik,<br />
jejkowy nopašk, pisany knefl, jehličku a cworn<br />
Prěni krok: přitřihanje<br />
Ï Z pomocu jejkoweho nopaška narysuju sej<br />
z wołojnikom na lěwy bok płata pjeć kruhow.<br />
trěbne materialije<br />
1.<br />
Ï Wutřiham pjeć<br />
narysowanych<br />
kruhow.<br />
2.<br />
3.<br />
Druhi krok: kćenjowe łopješka<br />
Ï Wozmu sej jedyn wutřihany kruh<br />
a sfałduju jón na połojcu.
4.<br />
7.<br />
Třeći krok: kwětka<br />
Ï<br />
Ï Hdyž sym wšitke pjeć kćenjowych<br />
łopješkow wobšił/a,<br />
sćahnu cworn skedźbliwje<br />
hromadźe, tak zo<br />
nastanje kwětka.<br />
Ï Zašiju kwětku z tym, zo<br />
zešiju prěnje a poslednje<br />
kćenjowe łopješko hromadźe.<br />
Kedźbu: Zbytny<br />
cworn nětko hišće njewottřiham!<br />
Ï Ze zbywacym cwornom přišiju swój<br />
kćenjowy pupk: pisany knefl! Dźiwam<br />
na to, zo přišiju knefl prawje kruće.<br />
Jeli chcu sej kwětku něhdźe<br />
přišić, móžu hnydom zbytny<br />
cworn za to wužić.<br />
Nawleku něhdźe 30 cm cworna na<br />
jehłu a zasukam kónc. Potom<br />
zakałnu na kromje sfałdowaneho<br />
kruha wotspody přez wobě woršće<br />
płata. Zakałnu wothorjeka znowa<br />
do płata a wobšiju połkruh<br />
žołmojće.<br />
Ï Nětko sćahnu nitku skedźbliwje<br />
hromadźe a hotowe<br />
je prěnje kćenjowe łopješko!<br />
Ï<br />
Wozmu sej přichodny sfałdowany<br />
kruh a pokročuju z dalšim<br />
kćenjowym łopješkom<br />
kaž wopisane. Při tym šiju ze<br />
samsnym cwornom dale.<br />
8.<br />
6.<br />
9.<br />
5.<br />
P A S L I M Y<br />
1 9<br />
Ï Hotowa je moja płatowa<br />
kwětka, kotruž móžu sej we<br />
wšelakich barbach a wulkosćach<br />
zešić! Jeli chcu wjetšu<br />
kwětku šić, trjebam<br />
trochu wjace płata (něhdźe<br />
40 × 40 cm), wjetši knefl<br />
a jako předłohu za kruh na<br />
př. mału šalku.<br />
Dźensʼ jehlička so raduje,<br />
přez płat šije žołmojće!<br />
Kak spěšnje hižo hotowe<br />
łopješko je kćenjowe!<br />
Tuž z pilnej ručku zešiju<br />
sej krasnu kwětku pisanu.<br />
Rjana, pyšna, barbojta,<br />
je mi pycha nazymska!<br />
Wjele wjesela při šiću<br />
přeje wam<br />
waša Pawlina<br />
tekst a fota: M. K. /<br />
rys.: Karin Konrad
2 0 C O M I C<br />
We hłubinach oceana<br />
Komander Feliks, dobru<br />
jězbu a wjele wuspěcha při<br />
přeslědźenju oceana.<br />
... widźimoj so<br />
w někotrych<br />
hodźinach!<br />
Wutrobny dźak ...<br />
Žrawcy, wjelryby, meduzy – wšitko přewšo<br />
zajimawe. Ale tam, dokal chcu, čakaja dotal<br />
njeznate, prastare stworjenja ćmy na mnje.<br />
Zawěsće namakam<br />
nowe formy žiwjenja,<br />
kotrež budu w přichodźe<br />
hordźe moje<br />
mjeno nosyć směć.<br />
Hodźiny pozdźišo:<br />
Skónčnje sym cil docpěł<br />
– dno hoberskeho<br />
oceana! Zajimawa předstawa,<br />
zo tule hišće žadyn<br />
čłowjek był njeje ...<br />
... što da je to do swěcy? Je to hižo prěnje<br />
sensacionelne wotkryće mojeje karjery?
C O M I C<br />
2 1<br />
Stej to noze?<br />
ŠTOOOO??<br />
FLORIJO???<br />
Huhu,<br />
Felikso!<br />
Što to woznamjenja?<br />
Ničo dale – jenož, zo sy sonił.<br />
Ale žadyn strach, njejsy wjace<br />
w oceanje.<br />
To tla bě cyle<br />
jednore. Sym so<br />
prosće do twojich<br />
sonow zadobył –<br />
jako IT-profi za<br />
mnje žadyn problem.<br />
Ale to bě mój són! A kak poprawom<br />
wěš, zo běch w morju?<br />
Što? Woprawdźe?<br />
To je tola priwatne!<br />
Kak dołho to<br />
hižo činiš?<br />
Woměrje, Felikso! Sy zaso<br />
raz wótře fantazěrował a<br />
twoje dyrdomdeje wubledźił.<br />
Změruj so, to ze zadobywanjom<br />
do sonow njefunguje!<br />
Hišće nic, hihihi,<br />
hišće nic ...<br />
kΩœc kónc<br />
awtor: ]å|pan Hanu[
2 2 R E C E P T<br />
Wariå z<br />
Toma[om<br />
* *<br />
Plincowy nakid<br />
* * *<br />
za plincy:<br />
twarohowe ćěsto/pjelnjenje:<br />
300 ml butranki<br />
50 g rózynkow<br />
300 ml smjetany<br />
60 g butry<br />
6 jejow<br />
160 g bruneho cokora<br />
240 g muki<br />
bělizku poł bio-citrony<br />
60 g cokora<br />
* 4 jeja<br />
bělizku poł bio-citrony<br />
*<br />
500 g twaroha<br />
juška:<br />
*<br />
1 jejo 125 ml mloka pakćik waniljoweho cokora 1 łžicu cokora<br />
* * *
R E C E P T<br />
2 3<br />
Jako prěnje zbij jeja a cokor k ješći, přidaj<br />
muku a změšej wšitko k hładkemu ćěstu.<br />
Potom kidń tež mloko a smjetanu do ćěsta.<br />
Nětko přidaj hišće natruhanu bělizku citrony<br />
a zaměšej wšitko do plincoweho ćěsta.<br />
Naposledk zbij bělki jejkow k ješći a zaměšej<br />
je skedźbnje do twarohoweje měšeńcy.<br />
Z takle spřihotowaneho ćěsta napječ sej někak<br />
8 do 10 plincow. Zo bychu rjenje ćeńke<br />
byli, zwohrěj pónoj, daj něšto butry do<br />
njeje a potom něšto plincoweho ćěsta. Nětko<br />
wzmi sej pónoj do ruki a wjerć ju skedźbnje<br />
tak, zo ćěsto cyłe dno pónoje pokryje.<br />
twarohowe ćěsto/pjelnjenje:<br />
Započinaj z tym,<br />
zo mjechku butru<br />
a cokor porjadnje<br />
změšeš. To móžeš<br />
tež z mikserom<br />
činić. Potom wotdźěl<br />
žołtki jejkow<br />
wot bělka (tón<br />
pozdźišo hišće<br />
trjebaš!) a zaměšej<br />
tež tute jedyn po<br />
druhim do cokoroweje<br />
butry.<br />
Nětko nakraj rózynki<br />
na mjeńše kuski<br />
a změšej tute hromadźe<br />
z twarohom<br />
a bělizku citrony<br />
tohorunja do cokoroweje<br />
měšeńcy.<br />
Hotowu měšeńcu namazaj něhdźe poł centimetra<br />
tołsće na wšitke plincy. Pomazane<br />
plincy zawij skedźbnje hromadźe a nakraj<br />
kóždy na tři dźěle.<br />
Nětko wumazaj formu<br />
za nakid z butru<br />
a nastajej nakrate<br />
plincy do njeje, doniž<br />
njeje połna.<br />
juška:<br />
Naposledk změšej jejo, mloko, waniljowy<br />
cokor a cokor w horncu abo škli a kidń nastatu<br />
jušku přez plincy w formje za nakid.<br />
Takle spřihotowany<br />
suń plincowy nakid<br />
pola 200 °C za něhdźe<br />
25 mjeńšinow<br />
do kachli, doniž<br />
njeje złotobruny.<br />
Hotowy nakid posypaj<br />
z próškowym<br />
cokorom a daj sej<br />
jón hišće ćopły zesłodźeć. K tomu hodźi so<br />
wězo tež lód abo jabłučnica.<br />
tekst a fota: T. Luka[ / rys.: ]å|pan Hanu[
2 4 B A S E æ K W U M O L O W A N J U<br />
Spodźiwne dny –<br />
tajke a hinaše<br />
Dźensa mam ja rjany dźeń,<br />
wšo dźe lochko. Hej, so směj!<br />
Cył’ dźeń słónčko mjezwoči,<br />
wšo so super poradźi!<br />
Druhdy sym kaž štapjeny,<br />
skakam tam a sem po jstwě,<br />
smalu won na sportnišćo,<br />
prawje wucychnować so.<br />
Za to wčera ćežko bě,<br />
běch tak zrudny, bjezlóštny:<br />
Štož tež činjach, wopak bě.<br />
Jenož swary! To bě zlě!<br />
Nazajtra kaž słónčko sym,<br />
dušny, słódki, přetož wěm,<br />
zo mam dźensa čas za wšo,<br />
štož mi čini wjeselo.<br />
Mam dny, hdyž ja podarmo<br />
čakam, łakam na něšto,<br />
štož mi dawa wjeselo:<br />
Potom čakam podarmo.<br />
Potom so ja zasměju,<br />
mjerzanja wšě wottřasu.<br />
Widźu, što wšo móžno je,<br />
nimam žane starosće.
B A S E æ K W U M O L O W A N J U<br />
2 5<br />
Druhdy je wšo njesprawne,<br />
to najmjeńše hněwa mje!<br />
Na wšo mócnje hóršu so,<br />
wěm, zo njej to wjeselo!<br />
Su dny, zbožowny to sym,<br />
něšto „wulke“ docpěł sym!<br />
Njesmilnje so zasadźu,<br />
a wo wěcku wojuju.<br />
Tam a sem ja wěm, što chcu,<br />
a so spěšnje rozsudźu:<br />
něšto wažne přeměnju,<br />
nablaku z tym započnu.<br />
Naraz wšitko křiwje dźe,<br />
syte mam hač do šije!<br />
Na to w tajnym kućiku<br />
k hudźbje meditěruju.<br />
Tajke dny wy znajeće?<br />
Su raz šěre, spodźiwne,<br />
potom swětłe, wjesołe,<br />
ale ženje wostudłe.<br />
Špatnje je, hdyž ćichi sym,<br />
ćežko stupam, mučny sym.<br />
Potom něšto tučne zjěm.<br />
To njej strowe – ja ’tla wěm!<br />
Planować – je njemóžu.<br />
Najlěpje je zmištruju,<br />
hdyž ja rano započnu<br />
z čerstwej, słónčnej naladu!<br />
tekst: Bianka Wjeńcyna / rys.: ]å|pan Hanu[
2 6 XW XU XZ N A M N E } O N Y<br />
Hdyž bychu naše stawizny njeskónčne módre<br />
njebjo byli, su wone jasne hwězdy, kotrež nam<br />
něštožkuli wuswětluja: wuznamne žony, kotrež<br />
běchu a su druhim ze swojimi idejemi, zamóžnosćemi,<br />
swojej sylnej wolu a zapalom z přikładom<br />
a kotrež maja po cyłym swěće wulki<br />
wuznam za stawizny swojeho kraja. Nažel žnějachu<br />
mnohe z nich za čas swojeho žiwjenja<br />
jeno zrědka připóznaće za swoje skutki a stejachu<br />
často w sćinje podobnje wuznamnych muži.<br />
Tohodla chcu w tutej nowej seriji kóždy měsac<br />
jednu tajku wuznamnu a sylnu žonu předstajić,<br />
kotraž běše mnohim druhim ludźom z inspiraciju<br />
a kaž hwězda na ćmowym njebju ...<br />
Wuznamne žony<br />
ŽONA MĚSACA<br />
ANNA<br />
CONSTANTIA<br />
HRABINA<br />
KOZELSKA<br />
... JAKO DŹĚĆO<br />
Anna Constantia narodźi so 17. winowca 1680 jako dźěćo<br />
ryćerja Joachima von Brockdorffa a jeho mandźelskeje<br />
Margarethy. Swójba bydleše na kuble Depenau w gmejnje<br />
Stolpe (Holsteinska) w Schleswigsko-Holsteinskej.<br />
Mandźelstwo staršeju njebě za tehdyši čas stawej<br />
wotpowědowace (standesgemäß), dokelž pochadźeše<br />
Joachim z jedneje z najstaršich swójbow zemjanstwa<br />
Holsteina, Margarethe pak běše dźowka Hamburgskeho<br />
překupca.<br />
... JAKO ŠULERKA:<br />
Šulske wukubłanje Anny Constantije běše za<br />
holcu barokoweje časoweje doby njewšědnje<br />
wobšěrne. Tak nawukny młoda holca hnydom<br />
wjacore rěče, měješe wučbu w matematice<br />
a klasiskim kubłanju a wuknješe jěchać<br />
(w žónskim a muskim sedle). Nimo toho poda<br />
so Anna Constantia njesměrnje rady z dorosćenymi<br />
na hońtwu.<br />
WOPOMNJEĆE:<br />
• trajna wustajeńca na hrodźe w Stołpinje<br />
spomina na žiwjenje hrabiny<br />
• 1968: pólski film „Gräfin Cosel“<br />
• 1984: kniha „Constantia von Cosel und<br />
August der Starke – Die Geschichte<br />
einer Mätresse“, Gabrielle Hoffmann<br />
• 1985 do 1987: němski film „Sachsens<br />
Glanz und Preußens Gloria“<br />
(šěsć dźělow)<br />
• 2005: němski film „Gräfin Cosel –<br />
Aufstieg und Fall einer Mätresse“<br />
... JAKO MŁODA ŽONA:<br />
Anna Constantia wuwi so k swojomyslnej<br />
młodej žonje, kotraž rady trubku kurješe<br />
a derje z třělbu wobchadźeše. 1694 bu wona<br />
na hród Gottorf wójwody Christiana Albrechta<br />
pósłana, hdźež měješe so na dworje<br />
wukubłać. Anna Constantia bu dwórska<br />
knježnička (Hoffräulein) dźowki wójwody<br />
Sophie Amalie. Jako poda so Sophie Amalie<br />
na dwór wójwody Antona Ulricha do<br />
Wolfenbüttela, jej Anna Constantia sćěhowaše.<br />
Jako bu młoda dwórska knježnička<br />
Anna samodruha (nochcyše přeradźić,<br />
štó je nan dźěsća), bu 1702 z dwora Antona<br />
Ulricha wuhnata a nawróći so k staršimaj<br />
do Depenaua. Što je so z njemandźelskim<br />
dźěsćom Anny Constantie stało, njeje<br />
znate.<br />
tekst: M. K., foće: wikipedia
... JAKO MANDŹELSKA<br />
A MAĆ:<br />
1699 zezna Anna Constantia we Wolfenbüttelu<br />
12 lět staršeho direktora Adolpha<br />
Magnusa von Hoyma. 2. junija 1703 so<br />
wonaj zmandźelištaj a bydleštaj wotnětka<br />
na hrodźe Burgscheidungen w Saksko-Anhaltskej.<br />
Tola hižo po jednym lěće<br />
chcyše so Adolph Magnus wot swojeje<br />
mandźelskeje zaso dźělić. Wopisowaše ju<br />
jako „mocylačnu a zachribjetnu“. 7. decembra<br />
1704 zezna Anna Constantia<br />
Awgusta Sylneho, tehdyšeho kurwjercha<br />
Sakskeje. Awgustej so Anna Constantia<br />
tak zalubi, zo ju sobu na knježi dwór do<br />
Drježdźan wza. Tam bu wona jeho metresa,<br />
potajkim oficialnje připóznata lubka<br />
kurwjercha. W decembrje 1705 podpisa<br />
Awgust Sylny mandźelske zrěčenje.<br />
Z tym měješe Anna Constantia w padźe<br />
smjerće mandźelskeje Awgusta (Christiany<br />
Eberhardiny z Brandenburg-Bayreutha)<br />
jeho žona być, a zhromadne dźěći<br />
bychu oficialnje připóznate byli. Nimo<br />
toho bu młodej metresy 100 000 tolerjow<br />
pensije přilubjene a Awgust dari jej hišće<br />
ryćerkubło w Pillnitzu. Awgust a Anna<br />
Constantia měještaj tři (njemandźelske)<br />
dźěći: Augustu Constantiu (1708), Friederiku<br />
Alexandru (1709) a Friedricha<br />
Augusta (1712).<br />
... POSLEDNJE LĚTA:<br />
Hrabina Kozelska bě 48 lět dołho na<br />
hrodźe w Stołpinje zajata. Jeje dźěći<br />
wotrosćechu na knježim dworje, buchu<br />
tam jara derje zastarane a pozdźišo<br />
stawej wotpowědujo zmandźelene.<br />
Hrabina Kozelska zemrě 31. měrca<br />
1756 ze 84 lětami na hrodźe w Stołpinje.<br />
Wona bu w tamnišej kapałce<br />
pochowana. Prócowanja Awgusta Sylneho<br />
wo Pólsku běchu podarmo a<br />
warnowanja hrabinki wopokazachu<br />
so jako prawe: pod Awgustom III. zhubi<br />
Sakska pozdźišo pólsku krónu.<br />
W U Z N A M N E } OX XN XY<br />
... HRABINA KOZELSKA:<br />
2 7<br />
1706 bu Anni Constantiji na próstwu Awgusta pola kejžora<br />
Korle VI. titul „hrabina Kozelska“ spožčeny. Twarski<br />
mišter kurwjercha přetwari na to Turkowski dom w Drježdźanach<br />
(dźensa srjedźny twar Taschenbergpalaisa) na<br />
bydlenski dom hrabinki. Anna Constantia bě wotnětka<br />
wažna wosobina sakskeho knježeho dwora. Wona bě šikwana,<br />
česćelakomna (ehrgeizig) a inteligentna, zdobom<br />
pak horda, naduta a porchliwa (aufbrausend). Wona wobwliwowaše<br />
politiske rozsudy a wotkry wšelake zmylki a<br />
intrigi ministrow knježeho dwora. Jako wojowaše protestantiski<br />
Awgust wo to, sej swój kralowski titul w katolskej<br />
Pólskej wróćo zdobyć, jeho Anna Constantia warnowaše.<br />
Hinak hač Awgust, kotryž bě so z politiskich přičin z katolikom<br />
stał, wotpokaza hrabina Kozelska změnu wěrywuznaća.<br />
To jeje mandźelskeho jara ranješe.<br />
Jako wuzwoli sej Awgust Sylny z politiskich přičin metresu<br />
z Pólskeje (Mariju Magdalenu z Dönhoffa), bu hrabina<br />
Kozelska jara žarliwa. To běše dalša přičina, zo so Awgust<br />
wot njeje wotwobroći. Dokelž hrabina Kozelska dźělenje<br />
w dobrym wotpokaza, bu wona 1713 z knježeho dwora<br />
w Drježdźanach na hród Pillnitz wuhnata.<br />
W decembrje 1715 poda so hrabina Kozelska do Berlina<br />
po mandźelske zrěčenje, kotrež bě Awgust něhdy podpisał.<br />
Dokelž by wozjewjenje tutoho pisma móc kurwjercha<br />
zesłabiło, prócowaše so Awgust wo zajeće hrabinki<br />
přez pruskeho krala. To so Awgustej poradźi a wón staji<br />
hrabinku wot 24. decembra 1716 na hrodźe w Stołpinje<br />
pod arest. Jeje cyłe wobsydstwo a zamóženstwo (něhdźe<br />
500 000 tolerjow) smědźeše sej Anna Constantia zdźeržeć.<br />
Hrabince bu přiwšěm dowolene, hosći w Stołpinje<br />
witać směć.<br />
tekst: XXX / rys.: XXX
2 8 D I G I T A L N Y S W µ T<br />
DIGITALNY<br />
SWĚT (21)<br />
LASER-doktor<br />
André Měrćink<br />
MICHAŁ<br />
Jako prašach so njedawno<br />
šulerjow kładneje šule w Ral-<br />
zabicach,<br />
što je laser,<br />
wołachu zahoriće:<br />
„STARWAAAAAAARS“. Haj, ně, ehhh, poprawom<br />
chcych jim ptačka pokazać, ale kusk prawje<br />
wšak woni mějachu. Zwotkel da chce tež<br />
młody šuler hižo wědźeć, kak tajki laser funguje,<br />
hdyž nic z někajkeho filma. Bohužel pak<br />
dyrbju wam prajić, zo su laserowe tesaki drje<br />
rjany optiski filmowy efekt, ale w praksy<br />
dospołny čapor. Ideja a technologije, kotrež za<br />
tym tča, su genialne: wužiwanje swěcy za<br />
měrjenje, wothraće hudźby wot cejdejki, sćoplenje,<br />
rězanje, spalenje ... Ow, to pak klinči<br />
tež kusk strašne, abo? Haj!<br />
Wužiwanje lasera ma so<br />
woznamjenić – symbol na žołtej<br />
značce<br />
POKIW: Při dźěle z laserom dyrbiš na škitne<br />
naprawy a dosahacy wěstotny wotstawk<br />
dźiwać, hewak móhło so stać, zo maš nadobo<br />
dźěrku w najlubšim T-shirtće abo zo sej woči<br />
zaslepiš (verblitzen) !<br />
Laserowa show<br />
na Jolka-swjedźenju<br />
w Nuknicy<br />
Twarimy sebi LASER<br />
(„Light Amplification by Stimulated<br />
Emission of Radiation“)<br />
Za to trjebamy jenož tři wěcy:<br />
• „energiju“ – na př. milinu z tykački abo<br />
ćopłotu<br />
• „aktiwny medij“ – wosebity płun abo rjany<br />
kristal z wowcyneho trezora<br />
• „rezonator“ – dwaj špihelej, kotrejž swěcu<br />
cyły čas tam a sem reflektujetej a z tym<br />
pruhu swěcy zesylnjatej<br />
Přez „energiju“ nastorčimy<br />
móličke dźěle (atomy)<br />
w „aktiwnym mediju“,<br />
tak zo produkuja swěcu (fotony (Photone))<br />
w akuratnje samsnej barbje. Tuta so<br />
nětko w „rezonatoru“ hromadźi, tysacy milionow<br />
razow zesylni a we wěstym rytmusu<br />
(fazach) woteda – takrjec naraz z mojeho lasera<br />
won pušći. Widźimy jenož cyle małki,
D I G D I T¥ Aµ L∂ NI Y S SW W µ Tµ AT<br />
2 9<br />
Na dźěłarničce „Digitalne rjemjesło“ dyrbjachu šulerjo<br />
wosebite škitne nawoči nosyć, zo bychu woči škitali.<br />
ale za to jara swětły dypk, kotryž pak móže<br />
kilometry daloko swěćić ... abo w njeposrědnjej<br />
bliskosći material kaž papjeru,<br />
drjewo abo škleńcu zeškrěć a spalić! We woprawdźitosći<br />
pak su to impulsy swěcy, móhłrjec<br />
„jednobarbne pakćiki swěcy“, kotrež<br />
mój laser přeco zaso na samsny blak sćele.<br />
Předstajće sej, wy wozmjeće sej wulku kopicu<br />
kamjenjow a ćisnjeće wšitke přeco zaso<br />
na samsny blak murje. Počasu nastanje tam<br />
dźěra – jeli to dołho dosć wospjetujeće. Tak<br />
funguje princip lasera. Super wunamakanka,<br />
njeměniće tež ...<br />
Naš nowy kolega w studiju LUCIJA, dr. André<br />
Měrćink, wužiwa módry 10-wattowy laser,<br />
zo by z nim mustry na šćěpjel (Schiefer)<br />
grawěrował. Snano sće jeho ze swojim aparatom<br />
hižo raz widźeli. Wón wšak je mjeztym<br />
wjele w serbskich kubłanišćach a šulach<br />
Pokiwy a prawidła při wobchadźe<br />
z laserom:<br />
• Njesměš ženje do wočow někajkich<br />
žiwochow swěćić, móža woslepić.<br />
• Při dźěle z laserom maja so přeco škitne<br />
nawoči nosyć.<br />
• Wobkedźbuj reflektowace powjerchi a materialije<br />
kaž špihele, škleńcu a metale –<br />
tute móža směr lasera wobwliwować.<br />
• W Němskej maksimalna dowolena sylnosć<br />
za laser-pointery je 0,001 Watt<br />
(1 mW). (foto 3)<br />
• Hižo ze sylnišim laser-pointerom móžeš<br />
někoho zranić abo spalić!<br />
• Za wužiwanje industrijnych laserow<br />
trjebaš wosebite dalekubłanje (Laserschein).<br />
• Skóncowany laser smě jenož fachowc<br />
reparować!<br />
po puću a poskićuje k tomu hišće prawidłownje<br />
dźěłarnički w Radworskim MINTcampusu.<br />
Nochcemy wězo nikoho nuzować,<br />
ale štóž z was chce pozdźišo raz w zajimawym<br />
powołanju dźěłać, měł so hižo nětko<br />
tróšku z nowymi medijemi, robotiku a wězo<br />
tež laserowej techniku zaběrać. Tež naši<br />
serbscy rjemjeslnicy zamóža wšitcy z kompjuterom<br />
wobchadźeć a na př. frezy za drjewo<br />
a metal, lasery abo robotery programě-<br />
rować. To móžeš tež ty cyle lochko<br />
nawuknyć ...<br />
Studijo LUCIJA ma<br />
noweho kolegu<br />
rěkam: dr. André<br />
Měrćink a pochadźam<br />
z Jaseńcy<br />
sym: horliwy Serb,<br />
single a specialist za<br />
moderne rjemjesło, 3Dćišć,<br />
laser a robotiku<br />
mój hobby: na wulkich<br />
žołmach Atlantika w neoprenowym<br />
wobleku fować<br />
sur-<br />
nimam rady: wać a proch srěbać<br />
wopłoko-<br />
w awće<br />
přenocować, spěwać,<br />
to rady činju: programěrować, z drjewom dźěłać<br />
kotre rěče wobknježu: serbšćinu, němčinu,<br />
jendźelšćinu, francošćinu, nižozemšćinu,<br />
španišćinu<br />
kotre kompjuterowe rěče wobknježu:<br />
Python, C++, Fortran, Arduino, G-Code<br />
nawuknyć chcu hišće: dalše kompjuterowe<br />
rěče a po móžnosći hudźbny instrument<br />
što scyła nochcu: wójny a njeměr na<br />
swěće<br />
lubuju: harmoniju, dobru mjezsobnu<br />
zhromadnosć, strowy wobswět a přirodu<br />
tekst a fota: tekst: MiC XXX / rys.: / rys.: freepik XXX
Šajse běži (12)<br />
Tón?“, so Korla tamnych wopraša, jako<br />
su durje proboweje rumnosće zaso začinjene.<br />
„Na žadyn pad“, Sofija bjez wahanja<br />
praji. Tež Daniel a Mila z hłowu třasetaj.<br />
„Matilda z wosmeho lětnika je dotal<br />
najlěpša była“, Mila rjeknje. „To bě ta prěnja,<br />
abo?“, so Daniel zawěsći. Mila nygnje.<br />
„Někotrych wšak hišće mamy“, Sofija optimistisce<br />
praji, mjeztym zo z wobliča Korle<br />
njelóšt rěči. Wostudźeny sedźi na swojim<br />
wótřerěčaku.<br />
Wot toho njemyleny dźe Daniel k durjam<br />
a přichodneho zajimca do ruma woła.<br />
Šuler z dźewjatki zastupi. „Sym Měrko<br />
a bych rady waš přichodny spěwar był.“<br />
„Sy žno raz před mikrofonom abo na někajkim<br />
jewišću stał?“, so Sofija jeho wopraša.<br />
„Rejuju w młodźinskej skupinje našeho<br />
wjesneho folklorneho ansambla.“ Po<br />
krótkej přestawce, w kotrejž knježi njepřijomna<br />
ćišina, dokelž nichtó njewě što<br />
k tomu rjec, wón hišće doda: „Tam tež druhdy<br />
spěwamy ... znajmjeńša w skupinje ...<br />
hm, ludowe spěwy.“ „Ty pak wěš, zo my<br />
funky rockowu hudźbu činimy?“, so Korla<br />
tak jědojće wopraša, zo to dwaj lětnikaj<br />
staršeho šulerja zatraši. Sofija chutnje na<br />
swojeho přećela pohlada, potom rjeknje<br />
přećelnje k Měrkej: „Wšo derje. Sy wšak<br />
jow, zo by so předstajił. Stup so za mikrofon,<br />
tam leži tekst. To je tón spěw, kotryž<br />
smy za casting na Instagram stajili.“ Mila<br />
hlada do koła a čaka, doniž njejsu wšitcy<br />
přihotowani. Korla so bjezlóštnje stupi,<br />
Daniel tłóči na někotre knefle synthesizera<br />
a Sofija sej swoju gitaru přez ramjo<br />
pójsnje. Měrko pak so strachoćiwje mikrofona<br />
přima, kaž zo by so hnydom zwjezł,<br />
jeli njeby so jeho dźeržał.<br />
Mila z bubonowymaj kiješkomaj takt<br />
zaliči a wšitcy zasadźa. Spěw su mjeztym<br />
tak husto hrali, zo samy wot so běži. Tak<br />
móža so dospołnje na Měrka koncentrować.<br />
Tón pytnje, zo wšitcy na njeho hladaja,<br />
štož jeho hišće bóle nerwozneho čini.<br />
Krjepjele pota steja jemu na čole. Nyga<br />
z hłowu takt sobu, hlada koncentrowany<br />
na tekst, mysli na melodiju, čaka na swój<br />
wokomik. A jón zapase. Přepozdźe a křiwje<br />
zasadźi, štož spyta z energiju narunać.<br />
Wótře a bjez začuća wón do mikrofona<br />
stona. Popadnje drje so tróšku w běhu prěnjeje<br />
štučki, tola to wšo wostanje jenož<br />
hrube napodobnjenje melodije, kaž bě ju<br />
Lara spěwała.<br />
Špatnych šulskich znamkow dla njesmě<br />
so wona w nowym šulskim lěće wjace na<br />
zwonkašulskich aktiwitach wobdźěleć. Tež<br />
band je za nju tabu. Tohodla dyrbja ći tamni<br />
štyrjo z tutym castingom za nowej spěwarku<br />
abo nowym spěwarjom pytać.<br />
Přeco, hdyž Laru něchtó z nich w šuli<br />
zetka, so drje skrótka postrowja, hewak<br />
pak wjele z njej njerěča. Wona je woćichnyła<br />
a za wšěch je widźeć, zo je zrudna<br />
a zmotana. Tola Sofija, Mila, Daniel a Korla<br />
njewědźa, kak z tym wobchadźeć. Tež<br />
jich situacija mjerza. Wosebje Korlu, kotryž<br />
hižo žadyn lóšt na casting nima.<br />
Srjedź spěwa přestanje hrać. „Směš hić.<br />
Njetrjebamy dohrać. Je tola za wšěch w tutym<br />
rumje jasne, zo to z tobu a z nami ničo<br />
njebudźe“, wón lózysce na Měrka wujědźe.<br />
Tón so bjez słowa zminje, ale zda so<br />
być wolóženy, zo njesteji wjace w srjedźišću.
P O W µ D A N K O<br />
3 1<br />
„Što to dyrbi, Korla. Zešeriš nam hišće<br />
wšitkich“, Sofija na njeho swari. Daniel suknje<br />
z ramjenjomaj a Korlu zakitujo rjeknje:<br />
„Prawje wón tola ma. Z Měrkom to<br />
njeby šło.“<br />
Mila połoži kiješkaj na mały bubon a<br />
złoži hłowu do rukow. „Cyły casting nam<br />
přewjele časa, mocow a kreatiwity rubi.<br />
Takle njepřińdźemy dale.“ „Ale bjez spěwarki<br />
abo spěwarja tež nic“, Sofija tohorunja<br />
frustrěrowana znapřećiwi. „Dajće<br />
nas casting znajmjeńša za tutón tydźeń<br />
zakónčić a za sebje samych probować, zo<br />
njebychmy lóšt na cyłej wěcy zhubili“, Daniel<br />
namjetuje. Z wolóženym zdychnjenjom<br />
wšitcy na namjet reaguja. Korla dźe<br />
hnydom k durjam, zo by šulerki a šulerjow<br />
preč pósłał, kotřiž tam hišće na swoju<br />
šansu čakaja. Tola před durjemi steji nadobo<br />
njewočakowana wosoba.<br />
Korla so z Laru do proboweho ruma<br />
nawróći. Wšitcy zadźiwani na nju hladaja.<br />
A so wjesela. Hačrunjež je wona přeco<br />
hišće widźomnje zrudna, so tež wona<br />
spłóšiwje posměje. „Směš zaso z nami ...“,<br />
Sofija radostnje započnje, ale prašenje njedokónči.<br />
Lara wije z hłowu. „Čakam na<br />
swoju pomocnu wučbu. To chcych raz hladać,<br />
kak z našej band ...,“ wona waha a so<br />
koriguje, „... z wašej band nětko dale dźe<br />
a kak casting běži.“ „Šajse běži“, z Korle<br />
wuprasnje. „Ale hdyž žno sy raz jow, njechaš<br />
da znajmjeńša, doniž so twoja pomocna<br />
wučba njezapočnje, z nami kusk<br />
probować? Prosće tak k wjeselu“, wón praji.<br />
Woči Lary so zabłysknjetej. „Rady!“<br />
tekst: M|råin Wjenk / rys.: Jana Große
3 2 I N T E R V I E W<br />
„Za kóždy problem<br />
namaka so rozrisanje“<br />
Korla Baier chodźi do 11. lětnika na Budyskim<br />
Serbskim gymnaziju. W swobodnym<br />
času hraje młodostny rady na klawěrje<br />
a wěnuje so dalšemu hobbyjej, mjenujcy<br />
programěrowanju. Kak je k tomu přišoł a što<br />
je hižo wšitko do programow napisał, wo tym<br />
sym so z Korlu rozmołwjał.<br />
Korla, kak sy poprawom k hobbyjej<br />
z kompjuterom a k programěrowanju<br />
přišoł?<br />
Nahaj, tak prawje to docyła wjac njewěm. Jako<br />
dźěćo mějach jónu tajki LEGO-roboter, kotryž<br />
móžeš tež programěrować. Z tym sym so intensiwnje<br />
zaběrał a potom započał, wěste wěcy sam za<br />
Serbski ličbowy program móže ličby<br />
serbsce předčitać (https://gaussia.de/slp/).<br />
roboter programěrować. Tak je wón to činił, štož<br />
sym ja jemu „kazał“. A dokelž sym so přeco hižo<br />
za kompjutery a programěrowanje zajimował,<br />
sym pozdźišo potom tež raz knihu k tutej temje<br />
dóstał – a z tym je so to někak započało.
I N T E R V I E W<br />
3 3<br />
Što běchu twoje prěnje projekty na<br />
tutym polu, što sy wšitko hižo wuwił<br />
a na čim tučasnje dźěłaš?<br />
To prěnje, štož běše w interneće wšitkim přistupne,<br />
běše mój serbski ličbowy program. Tam<br />
móžeš ličby zapodać a sej je potom serbsce předčitać<br />
dać. Pozdźišo móžeše program tute samo<br />
tež přepowědać. Přichodna wěcka wot mje je<br />
bamborak. To je předčitanska funkcija, kotraž<br />
móže cyłe teksty, kotrež zapodaš, serbsce předčitać.<br />
A tučasnje dźěłam hižo dlěši čas z dalšim<br />
šulerjom gymnazija, Cyrilom Markom, na wjetšim<br />
projekće: Chcemoj serbsku socialnu syć wuwiwać,<br />
potajkim tajke něšto podobne kaž Facebook<br />
abo Instagram. Dźěłamoj hižo přez lěto na<br />
tutym projekće, ale njemóžu hišće prajić, hdy<br />
budźe wšitko hotowe. Činimoj wšak to wšitko<br />
w swobodnym času. Cilowa skupina njebudu jenož<br />
młodostni, ale tež dorosćeni.<br />
Zwotkel bjerješ motiwaciju, so z tajkimi<br />
naročnymi projektami zaběrać?<br />
Mje wosobinsce jara zajimuje, kak něšto nastanje<br />
a funguje. A hdyž zhromadnje z Cyrilom na tajkim<br />
programje dźěłamoj, móže jedyn wot druheho<br />
wuknyć a móžemoj so mjez sobu motiwować<br />
a pohonjować. A na kóncu maš hotowy produkt<br />
a widźiš, što sy wšitko zdokonjał, zo wšitko derje<br />
funguje a zo druzy to tež wužiwaja. To je wězo<br />
tež rjane začuće a dobra motiwacija, dalše tajke<br />
projekty zwoprawdźić abo wuspytać.<br />
Što chceš pozdźišo jónu dźěłać?<br />
Dokelž mi programěrowanje a dźěło z kompjuterom<br />
wjele wjesela wobradźitej a tež přeco hišće<br />
zajimujetej, bych pozdźišo tajke něšto rady tež<br />
powołansce činić chcył. Snano jako programěrowar<br />
abo w podobnym powołanju. W kompjuterowej<br />
branši wšak maš dosć a nadosć wšelakich<br />
móžnosćow, tak zo zawěsće to prawe namakam.<br />
Što radźiš druhim, kotřiž so za dźěło<br />
z kompjuterom abo programěrowanje<br />
zajimuja?<br />
Najwažniše je, zo wostanješ při wěcy, tež hdyž<br />
druhdy dale njewěš a by najradšo wšitko spušćił.<br />
Z nazhonjenjow mjeztym wěm, zo namakaš přeco<br />
wupuć, hdyž maš někajki problem abo prosće dale<br />
njewěš. Tež w interneće namakaš dosć a nadosć<br />
artiklow, widejow abo druhich pomocow, tak zo<br />
móžeš tam pytać a zwjetša spěšnje tež rozrisanje<br />
abo ideju namakaš, kak při swojim projekće<br />
dale přińdźeš. To wšak je tež to zajimawe na<br />
programěrowanju.<br />
To chcemy tež hišće wědźeć:<br />
Čitam rady: techniske časopisy<br />
Moje hobbyje: programěrowanje<br />
a klawěr<br />
Najradšo jěm: lazanju<br />
W šuli nimam rady: domjace nadawki<br />
a dołhe šulske dny<br />
To by dyrbjał kóždy raz wuspytać:<br />
soblex.de a přełožowarski program sotra<br />
Za to bych wšitko stejo a ležo<br />
wostajił: truskalcowy tykanc<br />
truskalcowy tykanc<br />
našeje wowki<br />
Bamborak ći teksty serbsce předčita<br />
(https://gaussia.de/bamborak/).<br />
prašał so: P. Š., fota: K. B. / rys.: freepik
“HDYZ v BYCH<br />
MILION EUROW<br />
DOSTAL/A,<br />
Tónraz su šulerki<br />
a šulerjo 3. (mjeztym<br />
hižo 4.) lětnika Radworskeje<br />
zakładneje<br />
šule na naše prašenje<br />
wotmołwili.<br />
BYCH JE/BYCH (SEJ) ...”<br />
Paula:<br />
„... ze swójbu hnydom<br />
nakupować šła a potom<br />
za nas hišće wilu kupiła.<br />
Zbytk pjenjez bych<br />
druhim dariła.“<br />
Rosalie:<br />
„... zaso moju mać doma<br />
měć chcyła a sej tež hišće<br />
hrajki kupiła.“<br />
Paul:<br />
„...hobersku chěžku kupił,<br />
dokelž móžu sej to potom<br />
prosće dowolić.“<br />
Józef:<br />
„... za našu swójbu<br />
wzał.“<br />
Marlen:<br />
„... bjezdomnym<br />
ludźom dariła.“<br />
Rebekka:<br />
„Tysac eurow bych<br />
mojej małej sotře<br />
dała a zbytk sej<br />
zdźeržała.“
P R A Š E N J E M µ S A C A<br />
3 5<br />
Leœka:<br />
„... ludźom dała, kotřiž<br />
telko pjenjez nimaja,<br />
dokelž je mi jich<br />
žel.“<br />
Milenka:<br />
„... chěžku<br />
kupiła.“<br />
Georg:<br />
„... Ukrainje darił,<br />
dokelž je tam<br />
wójna.“<br />
Beno:<br />
„... kwad a X-box<br />
kupił.“<br />
Janek:<br />
„... najprjedy nanej a mamje<br />
pokazał a potom do mojeho<br />
lutowanskeho bula tyknył.<br />
Při přichodnym nakupje<br />
bych je snano sobu wzał.<br />
To by rjenje było.“<br />
Lukas:<br />
„...něšto k piću abo<br />
k jědźi kupił.“<br />
Lilly:<br />
„... wšo móžne kupiła,<br />
dokelž je to cool. Ale połojca<br />
by za wučerku była.“<br />
Milan:<br />
„... wubědźowanske<br />
awto (Rennwagen) abo<br />
traktor kupił.“<br />
prašał so: P. Š. / rys.: ]å|pan Hanu[
3 6 T E S T<br />
M Ω {e[ de r j e p≠iposuc h aå<br />
Ma[ p≠eco wotewrjenej wu[i abo sy snano druhdy<br />
huchi a njep≠iposucha[? Nak≠i{uj pod kΩ{dym<br />
pra[enjom wotmowu, kotra{ tebi / twojemu zad≤er{enju<br />
wotpow|duje a zli∑ na kΩncu, ha∑ ma[ wjace t≠irΩ{kow,<br />
[tyrirΩ{kow abo kruhow. WuhΩdnoåenje namaka[<br />
na p≠ichodnej stronje deleka.<br />
1<br />
Wu∑er pow|da wo nowej temje. ]to ∑ini[?<br />
To wotwisuje wot temy.<br />
P≠iposucham sked≤bnje, w[ako mΩ{e byå, zo pisamy bΩrze<br />
wo tym kontrolu.<br />
So na tajke w|cy koncentrowaå padnje mi åe{ko.<br />
3<br />
2<br />
Stres doma, problemy z p≠eåelemi, [patne censury – [to ∑ini[?<br />
Njepow|dam nikomu wo tym.<br />
Pow|dam wo tym z kΩ{dym, ki{ chce mi p≠iposuchaå.<br />
To mi pomha.<br />
Pow|dam jeno{ z najl|p[im p≠eåelom / najl|p[ej p≠eåelku<br />
wo tym. Sam/a sej te{ nochcu problemy kΩ{deho naposkaå.<br />
Kofejpiåe pola d≤|da a wowki. Wjeseli[ so na to?<br />
NΩ haj, wonaj bud≤etaj mi zaw|såe zaso cyy ∑as n|kajke njezajimawe<br />
w|cy pow|daå. Na to nimam {adyn lΩ[t. Rad[o k nimaj njepoj|du.<br />
TrΩ[ku so wjeselu. Snano mi n|[to daritaj.<br />
W|zo! To mamy ∑as so rozmowjeå.
4<br />
MΩ{a twoji p≠eåeljo / twoje p≠eåelki ze swojimi problemami<br />
p≠eco k tebi p≠iœå?<br />
Logo, su tola p≠eåeljo!<br />
Poprawom haj. Ale hdy{ bud≤e mi to p≠ewjele, praju:<br />
„Stop, mam howu ponu!“<br />
Jeno{ mΩj najl|p[i p≠eåel / moja najl|p[a p≠eåelka. Ale<br />
druhdy te{ nimam {adyn lΩ[t na to, zo mi wΩn / wona<br />
w[itko w detailu pow|da.<br />
T E S T<br />
3 7<br />
5<br />
Znaty pow|da a pow|da bjez kΩnca. Poprawom åe to<br />
njezajimuje. ]to ∑ini[?<br />
Myslu na n|[to druhe a druhdy nygam. Tak wΩn zaw|såe<br />
sobu njedΩstanje, zo jemu njep≠iposucham.<br />
Spytam p≠eco p≠iposuchaå, to so tak su[a.<br />
Chwilu jemu p≠iposucham, ale potom wumyslu sej wur|∑<br />
(domjace nadawki, maåeri pomhaå) a woteœdu.<br />
6<br />
Mysli[ sej, zo sy såerpny / såerpna?<br />
Poprawom nic tak jara.<br />
Na kΩ{dy pad.<br />
To wotwisuje wot temy, mojeje nalady<br />
a situacije. Hdy{ sym na p≠ikad<br />
nerwozny/-a a mam wjele ∑iniå,<br />
potom dyrbi w[itko sp|[nje hiå.<br />
tekst: P. Š. / rys.: Christin Luka[owa<br />
WuhΩdnoåenje<br />
MΩ{e[ derje p≠iposuchaå a p≠etorhnje[ druheho p≠i rozmowje.<br />
nje-<br />
Tohodla p≠iœdu druzy rady k tebi. Ale<br />
d≤iwaj na to, zo tamni te{ tebi p≠iposuchaja,<br />
hdy{ ma[ problemy.<br />
Hdy{ åe wosoba abo tema zajimuje,<br />
sy dobry p≠iposuchar. NjemΩ{e[ pak<br />
so p≠eco koncentrowaå a sy sp|[nje<br />
njesåerpny. Tohodla zw|r sej tola<br />
prajiå: „Wodaj pro[u, ale njemΩ{u åi<br />
runje derje p≠iposuchaå / njemΩ{u so<br />
runje koncentrowaå. Pow|daj mi pro[u<br />
pozd≤i[o dale wo tym!“<br />
Druhim p≠iposuchaå padnje åi<br />
åe{ko. Sy p≠enjesåerpny, zab|ra[ so<br />
p≠ejara sam ze sobu abo tebi so wostud≤i.<br />
]to{ sam njemΩ{e[ – mjenujcy<br />
druhemu p≠iposuchaå – pak wo∑akuje[<br />
wot tamnych. }adaj sej jeno{ to wot<br />
druhich, [to{ mΩ{e[ jim te{ ty daå.
3 8 Z A M U D R E H ¢ π J K I<br />
Namakaj sydom rozdźělow!<br />
Kelko kołpjow je<br />
na wobrazu?<br />
Ked≤bu,<br />
superåežke:<br />
Namakaj prawy<br />
puå p≠ez wšitke<br />
štyri błud≤išåa!<br />
Wuhódanje:<br />
39 kołpjow<br />
foåe: Klara Viskova © fotolia.com
Wutrobi∑ka,<br />
Wutrob<br />
sm|j<br />
so!<br />
Stary muž pokaza<br />
kontrolerej swoju<br />
jězdźenku.<br />
„Ale to je tola jězdźenka<br />
za dźěći“, so tón dźiwa.<br />
„To nětko jónu<br />
widźiće, kak dołho<br />
sym na ćah čakać<br />
dyrbjał!“<br />
„Nano,<br />
njejsym pjenjezy<br />
za póštowe znamki<br />
docyła trjebał“, woła Franc<br />
hižo wotdaloka.<br />
„Kak tomu zo nic?<br />
Sy tola znamki na list zlěpić<br />
dyrbjał …“<br />
„To njebě trjeba“, mudruje<br />
Franc. „Sym list do<br />
póštoweho kašćika tyknył,<br />
hdyž runje nichtó hladał<br />
njeje!“<br />
Marka je chora<br />
a tuž je jej lěkar<br />
krjepki napisał. Wona na<br />
tym wobsteji, zo smě jej<br />
jenož wowka tute dawać.<br />
„Ale čehodla to?“, chce mać<br />
wědźeć.<br />
„Dokelž wona tak třepota<br />
a při tym połojcu rozkida.“<br />
Zetkataj so<br />
Jan a Jurij.<br />
Jan: „Na, dźe so ći<br />
zaso derje?“<br />
Jurij: „Derje nic, ale lěpje.“<br />
Jan: „To je tola derje, zo so<br />
ći zaso lěpje dźe!“<br />
Jurij: „Ale lěpje by było,<br />
hdy by so mi zaso<br />
derje šło!“<br />
Nan a syn<br />
so wuchodźujetaj.<br />
Po chwilce so nan<br />
praša:<br />
„Běžu ja přespěšnje?“<br />
„Ně, ty nic, nano“,<br />
jachli syn,<br />
„ale ja.“<br />
H U M O R<br />
3 9<br />
Šibšikec<br />
hólcy su w<br />
hribach. Nimo-<br />
ducy pućowar so jich praša:<br />
„Móžeće da tež jědojte wot<br />
jědźnych hribow rozeznawać?“<br />
„Čehodla?“, so hólcy prašeja.<br />
„Nó, jeli jědojte hriby jěš,<br />
móžeš wumrěć.“<br />
„Ach tak! Ale my wšak je<br />
njejěmy, ale předawamy“,<br />
praji Šibšikec Juro njewinowaće.<br />
Wudawaåel:<br />
Domowina z. t. –<br />
R|∑ny centrum WITAJ<br />
PΩstowe nam|sto / Postplatz 2<br />
02625 Budy[in / Bautzen<br />
tel.: (0 35 91) 55 04 00<br />
Redakcija „Pomjo“:<br />
P|tr Šołta (zamowity redaktor)<br />
tel.: (0 35 91) 55 03 74<br />
e-mail-adresa:<br />
plomjo@witaj.domowina.de<br />
Nakadnistwo, roz[|rjenje<br />
a skazanki:<br />
Ludowe nakadnistwo<br />
Domowina /<br />
Domowina-Verlag GmbH<br />
Sukelnska 27 /<br />
Tuchmacherstr. 27<br />
02625 Budy[in / Bautzen<br />
tel.: (0 35 91) 57 72 63<br />
ISSN 0032-1605<br />
∂i[å:<br />
Wagner Digitaldruck<br />
und Medien GmbH<br />
Nossen<br />
Wa[nje wuchad≤enja a paåizna:<br />
„Pomjo“ wuchad≤a 11 razow<br />
wob l|to<br />
Paåizna l|tneho abonementa:<br />
11,00 eurow<br />
Paåizna za jednotliwe ∑iso:<br />
1,10 eurow<br />
Wuhotowanje:<br />
Béatrice Giebelhäuser<br />
Redakciski kΩnc:<br />
tyd≤enjej do wuchad≤enja<br />
Njeje zaru∑ene, zo so njeskazane<br />
p≠ino[ki a fota te{ wozjewja.<br />
W[itke nam p≠ipΩsane p≠ino[ki<br />
a materialije wrΩåimy jeno{ na<br />
wurazne p≠eåe.<br />
Vertriebskennzeichen: 2 B 10557 E<br />
Domowina z. t. z Rěčnym centrumom WITAJ spěchuje so wot Załožby za serbski lud, kotraž dóstawa<br />
lětnje přiražki z dawkowych srědkow na zakładźe hospodarskich planow, kotrež su<br />
Němski zwjazkowy sejm, Krajny sejm Braniborskeje a Sakski krajny sejm wobzamknyli.<br />
foto: freepik
Njedawno w muzeju ...<br />
LUTK ma zas ideju!<br />
Přihot zymskeho<br />
składowanja nepli do tak<br />
mjenowaneje fajmy. Zo bychu<br />
so zežiwidła wjele měsacow<br />
čerstwe zdźerželi, bu do zemje<br />
jama abo hrjebja wuryta a ze<br />
słomu wukładźena. Potom jamu<br />
z neplemi, rěpu abo morchejemi<br />
napjelnichu a ze słomu<br />
a zemju lochce zakrychu.<br />
(Pawoł Rota, 1955)<br />
Tu někotre pokiwy:<br />
Hdyž nimaš runje lóšt na swoje pomazki<br />
w tyzce, poskić je druhim w šuli abo w horće.<br />
Kupuj po móžnosći sad a zeleninu z wokoliny<br />
a nic z druhich krajow abo kontinentow.<br />
Kupuj sad a zeleninu sezonje wotpowědujo<br />
(potajkim žane truskalcy w zymje).<br />
Zawar zbytny sad jako kompot, dźěłaj marmeladu<br />
abo zwar płodowu brěčku.<br />
Kupuj jenož telko, kelkož doma tež zjěsće.<br />
Wobstaraj sej mjaso a kołbasu pola rěznika<br />
a nic w tyzkach abo folijach w superwikach.<br />
Sće sej hižo raz jogurt sami naměšeli? Za to<br />
móžeće běły jogurt z twarohom změšeć a<br />
sad ze zahrody abo marmeladu a titku waniljoweho<br />
cokora přidać – to słodźi, wěrće mi.<br />
Dajće sej słodźeć a wobchadźejće wobhladniwje<br />
ze zežiwidłami!<br />
Lubje strowi,<br />
waš LUTK<br />
September je měsac<br />
žnjow, wšako rěka<br />
tež požnjenc. Štož so hišće w<br />
juliju a awgusće domchowało<br />
njeje, je nětko dozrawiło – kaž<br />
neple, kał abo rěpa. Hišće w<br />
1950-tych lětach so z ruku,<br />
jednorym gratom a z pomocu<br />
skotu žněješe. Tu wšitcy<br />
swójbni pomhachu, tež dźě-<br />
ći, wšako mějachu za to ekstra<br />
„neplace prózdniny“. To zawěrno njebě ke wočerstwjenje wot šule. Snano znajeće<br />
wul-<br />
spěw „Jank pod hajkom woraše, Hanka jemu<br />
pomhaše ...“? Hdyž takle přemysluju, kelko<br />
ćežkeho dźěła a časa w samozastaranju tči,<br />
potom spóznaju, zo běchu zežiwidła za ludźi<br />
něhdy woprawdźe „Boži dar“, kiž sej jara česćowachu.<br />
Sće poprawom wědźeli, zo steja chłódźaki<br />
hakle wot 1950-tych lět sem pola nas w domjacnosćach?<br />
Do toho ludźo zežiwidła hinak<br />
składowachu. Znate wašnja běchu chłódźenje<br />
w pincach, zawarjenje, sušenje, cokorowanje,<br />
kisanje a wězo selenje a kurjenje mjasa,<br />
zeleniny a płodow. Preč mjetane ničo<br />
njebu. Hdyž bě chlěb twjerdy a stary, namačachu<br />
jón w chlěbowej abo mlokowej<br />
poliwce abo dachu jón skotej. Staršej přinjeseštej<br />
druhdy njezjědźene pomazki z dźěła<br />
sobu domoj. To běchu tak mjenowane<br />
„zaječe pomazki“, kotrež dźěći smjerć rady<br />
hrymzachu. Zjěsće wy přeco pomazki w šuli<br />
abo mjetaće doma wjele jědźe do wotpadkow?<br />
Kak móžeće sami na to dźiwać, zo so<br />
strowšo zežiwiće a při tym hišće přirodu<br />
škitaće?<br />
tekst: M. Ošikowa, foto: Serbski muzej / P. Rota / rys.: ]å|pan Hanu[