JAWACANA-APRIL-2018

APRIL 2018 EDISI 01 

Dinas Kebudayaan 

Daerah Istimewa Yogyakarta 

TABLOID BASA JAWA 

GRATIS 

Ria Papermoon 

4 

Cerkak : 

Rahwana gugat 

6 

Praja Cihna 

8 

Kuliner: 

krenyos 

9 

Dhemit 

biyung tulung 

10 

Wong kalang 

Kotagede 

15

Editorial 

02 

Negarakertagama, 

pupuh 2 sloka 1 

dening Aditya Bayu 

Sekapur Sirih 

SYUKUR Alhamdulillah, Tabloid Jawacana 

edisi siji bisa kababar. Kabeh mau awit 

panyengkuyung, panjurung donga, lan 

pambiyantune masyarakat DIY. Dinas 

Kebudayaan DIY tansah terus angudi amrih 

lestari lan ngrembakane kabudayan Jawa, 

mligine ing babagan basa lan susastra. 

Kanggo nyengkuyung Keistimewaan DIY, 

Dinas Kebudayaan DIY duwe kagiyatan 

Pembinaan, Pengembangan Bahasa dan 

Sastra. Salah sijine cara kanggo mujudake 

kagiyatan kuwi mau, Dinas Kebudayaan DIY 

nerbitke Tabloid Jawacana kang duwe 

pangajab bisa nggugah para nom-noman 

supaya seneng marang basa, susastra, lan 

kabudayan Jawa. Mula anggone bebasa ing 

sajroning nulis artikel, ora ana aturan baku. 

Babagan iki bisa dadi salah sijining gambaran 

menawa Basa Jawa ing satengahe masyarakat 

iku panci wis megar-mulur. Sakliyane kuwi, 

panerbitan tabloid iki uga kanggo ngraketke 

masarakat modern supaya ora adoh seka 

kabudayan Jawa. 

Edisi siji kang terbit ing wulan April iki 

ngrembug babagan wanita kanggo mengeti 

pahlawan R.A. Kartini. Wanita tansah nyengkuyung 

mbangun kabudayan Jawa kang 

adiluhung. Wanita uga sabar lan telaten 

ngajari anak kang dadi panerus pangarsane 

bangsa Indonesia. 

Mekaten kanthi rasa bombonging manah, lan 

nyuwun pangestu dhateng warga DIY, 

muga-muga Tabloid Jawacana iki bisa 

katampa utamane kanggo para nom-noman 

lan kabeh wae kang isih seneng nguri-uri 

budaya Jawa, mligine babagan basa lan 

susastra. Memuji marang Gusti, muga-muga 

Tabloid Jawacana bisa terbit terus kanthi 

langgeng. Tan ana panjangka kang bisa 

katampa tanpa jumangkah. Matur nuwun. 

Drs. Umar Priyono, M.Pd. 

Kepala Dinas Kebudayaan 


SEJARAH 

Langenkusuma, korps prajurit 

Srikandhi Kasultanan 

Ngayogyakarta 

..............................................kaca 3 

TOKOH 

Ria Papermoon lan sejarah 

dawa Papermoon 

PARIWISATA 

Papan-papan wisata anyar 

Gunungkidul 

RAMALAN 

Pranata mangsa 

Mangsa kasepuluh 

(Srawana) 

........................................kaca 4 

.....................................................kaca 5 

............................................................kaca 8 

kanggo sapa wae 

kanca-kanca sing arep 

ngirim tulisan, artikel, foto, 

gambar ilustrasi, lan 

liya-liyane bisa diemail ing: 

jawacana@gmail.com 

NGUDA RASA 

Hoax sajrone 

Bharatayuda 

..................................................kaca 12 

Dinas Kebudayaan 


tim redaksi. 

PENANGGUNG JAWAB 

Drs. Umar Priyono, M.Pd. 

REDAKTUR 

Erlina Hidayati Sumardi, S.I.P., M.M. 

Drihardono, S.Sos. 

Paksi Raras Alit 

Iwan Pribadi 

EDITOR 

Fajar Wijanarko 

Y. Novi Marginingrum 

Agib Tanjung 

Rony Agung 

LAYOUT 

Idan Rusdini 

Novindra Dhiratara 

Anung Srihadi 

JURU GAMBAR 

Aditya Wijang 

Antomatis 

SEKRETARIAT 

YAL. Vishnu Satyagraha 

Dian Korprianing Nugraha 

Siti Nurhilmi Nihayati 

Daru Sukendro

03 

Gambar Prajurit padha prang, seka naskah Serat Gandhakusuma (SK 80) Koleksi Museum Sonobudoyo 

Langenkusuma, korps prajurit 

Srikandhi Kasultanan Ngayogyakarta 

Aja ngremehke wong wadon! Ukara kuwi 

kaya-kayane trep menawa para pria 

jaman saiki wanuh bab sejarah. Sejatine 

ora ana istilah ‘emansipasi’ kanggo 

wanita jaman mbiyen. Apa meneh ukara 

patriarki sing bakale dadi bumerang 

dhewe kanggo para pria. Aja gumun 

menawa nusantara nyathet sejarah 

wanita perkasa wiwit jamane Sultan 

Agung. 

Abad XVII, Sultan Agung (jumeneng taun 1613-1646) 

nduweni prajurit estri senajan durung dadi korps kaya 

prajurit-prajurit kakung. Ananging, aja ngremehke marang 

wanita jaman kuwi. Anggone olah gandhewa, kerbin, 

tekaning keris uga wis wasis. Apa meneh cacahe prajurit 

estri iki ora sithik, nganti 150 wong. 

Sejarah prajurit estri bajur winaris neng Kasultanan 

Ngayogyakarta. Wiwitane Pangeran Mangkubumi, putra 

Amangkurat IV milih campuh yudha nglawan Landa, wiwit 

kuwi para wanita sing melu gerilya padha wasis perang. 

GKR. Ageng, prameswari Pangeran Mangkubumi, nalika 

mbobot calon putra makhuta, RM. Sundoro kudu ditinggal 

neng pereng Gunung Sindoro. Kabeh kudu dikemonah 

dhewe. Mangsa prihatin sing ndadekke Ratu Ageng ora 

kaya ratu, uga putra makutha, RM Sundoro ora kaya 

sentana raja. Ratu Ageng ora mung njaga putra lan awake 

dhewe seka mungsuh wong Landa, nanging uga njaga 

seka kewan wengis ning tengah alas. Para emban sing 

ditinggal prajurit perang ya uga wasis anggone njaga 

awake dhewe-dhewe. 

Nganti pungkasaning perang, taun 1755, Pangeran 

Mangkubumi lumantar prajanjen Giyanti banjur jumeneng 

nata. Sesebutan misuwure Sri Sultan Hamengku Buwana 

I. Para sentana lan pendherek Sultan HB I padha pindah 

seka panggonan alas tumuju ning Pesanggrahan 

Ambarketawang. Setaun sakwise prajanjen Giyanti, taun 

1756, Sultan HB I ngedhaton lan tekan saiki tinandha 

sinengkalan memet Dwi Naga Rasa Tunggal sing isa ditemoni 

ning regol Gadhung Mlathi utawa regol Kemandungan 

Kidul. 

Jumenenging Sultan ing Kasultanan Ngayogyakarta 

nadhakke menawa negara wis isa nemoni ayem tentrem, 

gemah ripah, loh jinawi. Kahanan kuwi ora banjur dadi 

lenane Sultan. Kekuwatan militer keraton tetep dikuwati. 

Gene ya prajurit estri, calon korps Langenkusuma banjur 

digawe. Salah sijining tugas pokok korps Langenkusuma 

dadi prajurit kawal ‘njaga’ pribadi Sultan. Saben dina Setu, 

miturut sejarawan Inggris, Peter Carey, korps prajurit estri 

iki padha gladhi tumbak ning Alun-alun pungkuran karo 

nunggang jaran. Tangane katon wasis antarane dolanan 

tumbak ning tangan kiwa, lan ngendhaleni lakune jaran 

seka tangan tengen. Menawa dibayangke jaman saiki, 

mesthine ora bakal ana sing wani nggodha putri-putri 

kaya mengkono. 

Sakwise Sultan HB I surud taun 1792, Raden Mas Sundoro, 

putra makutha banjur jumeneng nata. Dene sesebutane 

kaya ramane, Sri Sultan Hamengku Buwana, jumeneng 

kaloro. Ing paprentahan Sultan HB II, korps srikandhi 

kraton tambah gencar ‘terus-terusan’ dhaftari para bangsawan 

putri sing ayu lan jalma limpad supaya dadi anggota seka 

korps prajurit estri. Ora arang, putri-putri pejabat bupati 

utawa putri bangsawan, penggedhe ning desa-desa pada 

ditarik dari anggota prajurit keparak estri. Nalika taun 

1790an, Sultan HB II wis nduweni 16 korps resimen keraton. 

Cacahe prajurit punjul saka 1000, kurang luwih penere 

1765. Durung meneh prajurit estri sing cacahe ana 300an 

dhewe. Mula jaman kuwi, Sultan II ora geter menawa kudu 

prang yudha Geger Sepehi, lawan Inggris. 

Crita bab korps Langenkusuma banjur bali nyeret meneh 

Ratu Ageng. Ing jamane Sultan HB II, Ratu Ageng, prameswari 

Sultan HB I, sing uga ibune Sri Sultan HB II dadi panglima 

prajurit keparak estri. Heman Willem Daendels nalika 

olehe mertamu ning kraton, Juli 1809 kaget ngewaske 

para srikandhi-srikandhi kang wasis padha olah tumbak. 

Keris sing semlempit ning bangkekan kiwane, gene ana 

kerbin ning bangkekan tengene nuwuhke rasa wah tur 

ya was-was. Srikandhi-srikandhi iki sing bakale dadi bebaya 

marang Landa sesuke. Meksa isih wasis nalika olah senjata, 

Ratu Ageng sing wis ngunduri enom banjur mesanggrah 

ning Tegalrejo. Pesanggrahan sing dadi panggonan nggulawentah 

Pangeran Diponegoro, pangeran sing bakal dadi 

ontraning Landa nalika Perang Jawa taun 1825-1830. 

Ora mung Ratu Ageng, ana meneh Ratu Kencana Wulan. 

Prameswari ketelune Sultan HB II sing uga diwedeni karo 

Daendels. Peter Carey nulis menawa Ratu Kencana Wulan 

yaiku wanita seka golongan biyasa nanging ayu, kendel, 

uga pinter. Bekas komandhan prajurit srikandhi dadi sijisijining 

estri sing wineden marang marsekal. Ratu Kencana 

Wulan nalika bedhahing Ngayogyakarta taun 1812, bakale 

dadi inceran prajurit Sepoy merga nduweni barleyan 

gedhene sak jempol sikil, sing disimpen neng njero sumur. 

Crita Langenkusuma durung mandheg ning kono. Nalika 

Geger Sepehi wis kelakon dadi, prajurit estri iki sing malah 

dadi tameng kanggo Sultan. Para pangeran utawa bupati 

nayaka malah milih golek slamete dhewe. Ana pangeran 

sing ndelik ning mburi regol-regol kedhaton, mlayu ning 

kampung-kampung sakiwa-tengene kraton, utawa ngidul 

ning Imogiri, papan pesareyan para leluhur. 

Raden Ayu Wandan, prameswari putra makutha (calon 

Sultan HB III), putri Raden Tumenggung Yudokusumo 

(Bupati Grobogan, Wonosari) dadi crita sejarah nalika 

nyuduk Letnan Hector Maclean. Pimpinan resimen 

Buckinghamshires sing nemen tatune kuwi banjur ora isa 

dislametake lan kudu dikubur ning Yogyakarta nalika 25 

Juni 1812. Prastawa kuwi kedadeyan nalika Raden Ayu 

dipeksa bakal diboyong marang Letnan Maclean seka 

keputren. Ana kabar sing nyebutke menawa raden ayu 

kuwi ora diboyong, nanging arep diculik kaya nalika 

prastawa Geger Pecinan ning Kasunanan Surakarta. Mulane 

ora gumun nalika raden ayu sing wasis anggone olah 

senjata banjur milih ‘campuh jurit’ mbela awake dhewe 

tinimbang kudu melu Inggris. 

Tekaning pungkasan taun 1812, uga dadi pungkasane 

Geger Sepehi, para prajurit estri banjur ‘dilereni’ anggone 

olah senjata. Sultan HB III, sing dijumenengke marang 

Inggris uga kudu manut menawa korps resimen kraton 

diilangi. Prajanjen antarane Inggris lan Sultan iku tembe 

mburine bakal ndhesuk langgenging korps srikandhi. 

Prajurit winasis tur sangar iki dipeksa bubar, senajan 

saknyatane ora prung bubar. Korps srikandhi bangsawan 

sing kendel bakal ditemoni nalika bedhahing Perang Jawa. 

Tokoh Raden Ayu Yudokusumo lan Nyi Ageng Serang 

bakal dadi crita dhewe nalika Perang Jawa. Raden Ayu 

Yudokusumo, putri Sultan HB I sing ora gelem dipindah 

seka kabupaten nalika pungkasan Geger Sepehi. Pribadine 

raden ayu sing teges meksa ora bakal lunga menawa ora 

Sultan HB III dhewe sing dhawuh. Ora suwe, ‘aneksasi’ 

Raffles marang Sultan banjur kasil ‘ngusir’ raden ayu. 

Kabeh urusan sing ana gayutane marang kaluwargane 

dirantasi dhewe. 

Raden Ayu Yudokusuma jebul ora isa dianggep remeh. 

Rasa ora senenge marang Bangsa Cina sing dadi antekantek 

Inggris nalika Geger Sepehi banjur diwujudake dadi 

perang. Apa meneh, utang bojone, Bupati Grobogan- 

Wonosari sing akeh marang cukong-cukong Cina ning 

Jawa Timur nambahi rasa ora senenge. Cukong Cina sing 

senengane nindhes sewenang-wenang marang rakyat 

disengiti banget karo raden ayu. Mula tanggal 17 September 

1825, raden ayu ngatur siyasat perang kanggo ‘mbantai’ 

cukong Cina ning Ngawi. Prastawa kuwi bener kadadeyan, 

raden ayu sing pinter tur ganas ora ana sing isa ngendheg. 

Gempuran marang Cina neng Ngawi dadi crita dhewe 

bab srikandhi kraton sing ora tau ilang. Buktine nalika 

Perang Jawa, Raden Ayu Yudokusumo dadi panglima 

kavaleri senior pasukan Diponegoro. Papan tugase ana 

ing mancanegara sisih kidul, banjur gabung marang Raden 

Tumenggung Sosrodilogo, neng Jipang-Rejegwesi nalika 

perang nglawan Landa antarane 28 November 1827 tekaning 

9 Maret 1828. 

Ana meneh crita bab srikandhi kraton seka Semarang. 

Garwa seka pensiyunan bupati, Kyai Adipati Suroadimenggolo 

IV, wanita keturunan Arab sing orang mung pinter tur 

nduwe pendhidhikan apik. Wanita iki sing dadi cikal bakal 

anake, Raden Mas Sukur melu gabung marang Diponegoro 

lumantar dadi prajurit seka Pasukan Pangeran Serang II 

neng Demak. Wanita sing banjur dingerteni jenenge Basah 

Joyosundargo ora gelem melu nyerah bareng anak lan 

mantune. Mula kepeksane wanita iki banjur ditembak 

mati nalika digrebeg ning desa Pangiran, Gunung Persodo. 

Antaraning taun 1825-1827, wanita iki sing dadi ‘andhelan’ 

para srikandhi kanggo nyedhiyani mesiyu kanggo desa 

ning sisih kulon Yogya iku. Lantaran kuwi, wanita iki isa 

nekakke dhuwit kontan lan ‘barang berharga’ jaman 

semono iku emas lan beras kanggo dhukung Perang Jawa. 

Pungkasaning crita bab Langenkusuma, srikandhi kraton 

sing ora tau mati. Para raden ayu sing ora isa diremehke, 

sing ora mung ayu tur ya pinter. Raden ayu iki ora kaya 

sastra pungsananing abad XIX sing nulis menawa bangsawan 

putri iku kaya boneka, nengsemke nanging ora nduwe 

daya. Takdir raden ayu iki kaya ta Srikandhi neng crita 

Bratayudha. Gandhewane ora tau mingkup, panahe ora 

tau mandheg nganti Bisma ambruk ing satengahe medan 

laga. (ark) 

Keris sing 

semlempit ning 

bangkekan 

kiwane, gene ana 

kerbin ning 

bangkekan 

tengene nuwuhke 

rasa wah tur ya 

was-was. 

Srikandhi-srikandhi 

iki sing bakale dadi 

bebaya marang 

Landa sesuke.

TOKOH 

04 

Ria Papermoon: 

Basa Jawa 

kuwi intim 

Ria Papermoon ngakoni 

nek ora isa Basa Krama mlithis, 

mung ngerti sithik-sithik, 

nanging nek Basa Jawa Ngoko 

dhewekke faseh. 

Owahing jaman, 

lakuning kala, mesthi nggawa 

lan duwe konsekwensi. 

Kaya ta ing babagan Basa 

Jawa, sapisan meneh Basa 

Jawa kudu luwes ngadhepi 

majuning jaman, supaya 

Basa Jawa tetep bisa 

langgeng ing kahanan sing 

sarwa modern iki. 

RIA Papermoon ngakoni nek ora isa Basa Krama 

mlithis, mung ngerti sithik-sithik, nanging nek Basa 

Jawa Ngoko dhewekke faseh. Lair tekan sekolah 

SMA neng Jakarta, mbasan kuliah tekan seprene 

manggon Jogja. Ria ajar Basa Jawa wiwitane seka 

ngrungokke ibu lan simbahe sing nek ngendikan 

mesthi nganggo Basa Jawa. 

“Dadi neng ngomah kuwi jaman cilikanku 

wis kulina krungu Basa Jawa,” jarene durung 

suwi iki pas ketemu karo Jawacana. 

Ria uga crita nek suwargi bapake kerep 

ndongengi wayang lan ngrungokke uyon-uyon 

neng radio nek arep ngeloni turu saben wengi. 

Ing atase dudu wong kelairan Jogja, nanging 

Ria wis akrab marang ukara-ukara Jawa. 

Sakploke kuliah, Ria manggon Jogja lan 

srawung karo kanca-kanca sing ‘native’ Basa 

Jawa. Banjur gelem ora gelem, Ria ajar lan 

lancar ngomong Basa Jawa. Arep kuwi kanca 

dolan apa kanca nyambut gawene, kabeh 

ngomong nganggo Basa Jawa. Seka kono Ria 

niteni nek posisi lan fungsi Basa Jawa kuwi 

isa dibedakke marang basa liya, kaya Basa 

Indonesia lan Basa Inggris. 

“Basa Jawa ngoko kuwi duwe fungsi khusus 

kanggo komunikasi, mligine komunikasi sing 

luwih akrab lan intim marang kanca utawa 

SALAH sawijining kelompok lan produk seni 

sing dadi kebanggaane Jogja, lan wis kondhang 

misuwur nganti negara manca, yaiku Teater 

Boneka Papermoon. Buktine wis ajeg diundang 

pentas neng negara-negara benua Amerika, 

Asia, Eropa, Australia, lan sak liyane. 

Papermoon wis madeg seka taun 2006, dadi 

saiki wis rolas taun. Maria Tri Sulistyani (36), utawa 

kondhang diudang Ria Papermoon, seka mbiyen 

pancen wis nduwe cita-cita dadi seniman. Kejaba 

uga seneng seni rupa, Ria uga duwe bakat neng 

seni pertunjukan, kuwi kabeh dikolaborasekke 

dadi wujud Teater Boneka Papermoon bareng 

karo Iwan Effendi (38), bojone. 

Ria kuliah neng Ilmu Komunikasi Universitas 

Gadjah Mada (UGM), nanging Iwan sing mandhegani 

babagan artistik lan visual Papermoon mbiyen 

kuliah neng Institut Seni Indonesia (ISI) jurusan 

Seni Lukis. Antarane seni teater lan seni rupa 

kuwi mau dadi alesan kenangapa kok boneka 

sing dadi objek seni kelompok Papermoon. 

Boneka ora bisa diuculke seka donyaning 

bocah cilik. Wis identik menawa boneka kuwi 

mesthi srana kanggo tontonane bocah cilik. 

Papermoon uga mentasake naskah-naskah 

kanggo penonton bocah. 

Nanging kejaba kuwi, uga akeh naskahe 

Papermoon sing temane dewasa, kaya ta tema 

revolusi, cinta, sing uga ora cocok kanggo 

bocah. Dadi saktenane segmen pasare jembar 

sapa wae sing dianggep ‘cedhak’. Ana swasana 

sing beda antarane ngobrol karo uwong 

nganggo Basa Inggris, Basa Indonesia, utawa 

Basa Jawa. Olehku gojek, ece-ecenan, garap-garapan 

karo kanca, kuwi sajak luwih 

luwes nek nganggo Basa Jawa,” ngono jarene 

seniwati iki. 

Ewadene Teater Boneka Papermoon kuwi wis 

pentas ing pirang-pirang negara, lan Ria uga faseh 

ngomong nganggo Basa Inggris, nanging tetep isa 

ngetrapke Basa Jawa miturut fungsine. Yaiku basa 

srawung sing intim lan akrab. 

“Aku nek workshop neng manca, utawa nek 

ngisi seminar teater boneka mesthi basane 

Inggris utawa Basa Indonesia. Lan saktenane 

nggenahke konsep produk seniku Papermoon 

kuwi luwih penak nganggo Basa Inggris, merga 

universal. Nanging aku tetep trilingual lah 

dadine, telung basa kuwi mau dicakke miturut 

papan lan fungsine. Dadi nganggo basa kuwi 

empan papan,” miturut Ria. 

Ngajari anak trilingual, telung basa 

Ria lan Iwan sing lagi duwe anak siji umur 

rong taun, uga duwe kongsep dhewe bab 

ngajari komunikasi marang anake. Ora isa 

dipaido nek jaman saiki wis arang banget 

lan luwes banget, kanggo bocah ana, kanggo 

dewasa ya ana. Taun iki rencanane arep gawe 

pentas naskah anyar neng Jogja. 

Adate nek arep nonton pentas Papermoon 

kuwi kudu antri utawa pesen tiket adoh dina 

sakdurunge. Merga Papermoon kuwi nek gawe 

pentas ora tau massal, dadine penontone 

terbatas, paling akeh dibatesi 200 penonton. 

Jumlah penggemar Papermoon tambah akeh 

sakploke Papermoon muncul neng film Ada 

Apa Dengan Cinta (AADC) 2. Ana cerita sing 

lucu, sakploke AADC 2, studio Papermoon 

banjur dadi jujugan wong-wong sing arep padha 

wong tuwa ngajari anake Basa jawa, apa meneh 

Basa Jawa Krama. 

Ria uga ngamini kahanan kuwi. Ria lan bojone 

nyarujuki nek media komunikasi utama ing kaluargane 

yaiku Basa Indonesia. Merga Basa Indonesia 

pancen paling gampang dingerteni karo bocah. 

Dadi ‘basa ibu’ neng keluarga Ria yaiku 

Basa Indonesia. Basa Inggris uga diajarke 

seka buku cerita, internet, merga pancen 

keluarga kuwi ameh saben taun lunga manca 

negara kanggo pentas, dadi sangune Basa 

Inggris uga kudu disiapke. 

Nanging ing atase keluarga seni lan keluarga 

modern, Ria uga sithik-sithik ngajari anake 

Basa Jawa. Paling gampang seka lagu-lagu 

tembang dolanan anak. Seka lagu-lagu kuwi, 

mboko sithik diajari nilai-nilai budaya Jawa 

kaya ta salim, pamit nek arep lunga, lan liyane. 

Kaya carane Ki Hadjar Dewantara, ngajari 

bocah bab kabudayan nganggo tembang-tembang. 

Basa Jawa ngoko kuwi 

miturute Ria basa sing paling gampang 

disinaoni. Apa meneh manggon lan srawung 

neng Jogja. Dadi Ria yakin lan ora kuwatir, 

mengko anake cilik bakal isa dhewe komunikasi 

nganggo Basa Jawa. Amarga lingkungane 

‘native’ Basa Jawa. (pal) 

Sejarah dawa Papermoon 

selfie, kamangka studio Papermoon kuwi 

saktenane ora dibuka reguler kanggo umum 

sing bisa dileboni saben dina. 

Ria lan sakanca dadi repot nampiki wongwong 

sing rumangsane isa sakwayah-wayah 

mara neng studio banjur nonton pentase utawa 

latiane Papermoon. 

Papermoon uga duwe agenda pagelaran 

‘Pesta Boneka’ sing dianakke neng Jogja saben 

rong taun pisan. Acara iki ngundang lan 

nglumpukke seniman-seniman teater boneka 

sakdonya. Taun ngarep gelaran iki bakal ana 

maneh. (pal) 

Kesetaraan 

lan emansipasi 

wanita wiwit 

seka ngomah 

NENG satengahing kaluwarga iki (Ria-Iwan), kongsep 

emansipasi wanita ditrapke temenan kanthi komitmen 

sing disarujuki bebarengan. Tugas lan gawean ngomah 

ora didum miturut gender, sing wedok kudu ngapa sing 

lanang kudu ngapa. Kabeh dicekel sapa wae sing sela. 

“Aku ki ya ndilalah beja entuk bojo kaya Iwan. Ingatase 

dheweke kuwi seniman seni rupa sing pemikirane modern, 

lan kanca-kancane ‘manly’ banget. Dheweke kuwi wis sarujuk 

lan sepakat bab kesetaraan gender. Dadi gawean 

ngomah kuwi dheweke apa-apa isa, ya momong anak, ya 

apa-apa isa dilakoni. Sing ora isa kuwi mung nyusoni anak 

kok, hehehe.” Manteb Ria olehe nggenahke bab iki. 

Pancen isu-isu bab kesetaraan gender kuwi bola-bali 

diswarakke lan diwacanakke neng satengahe masyarakat. 

Nanging Ria duwe kongsep sing luwih modern bab kuwi. 

Miturute Ria, emansipasi wanita kudu wis luwih adoh seka 

simbol ‘wong wedok dadi direktur, apa wong wedok dadi 

sopir truk’, ngono. 

“Kartini modern sing nyata kuwi yaiku wong wedok sing 

isa dirungokke idene, gagasane, karyane, lan disarujuki 

masyarakat sekitare. Dadine ora mung simbol gerakan-gerakan 

emansipasi sing ndokok wong wedok dadi semacam 

korban. Nek wong lanang wis isa nganggep wong wedok 

kuwi mung beda masalah jinis kelamin thok, lan isa ngregani 

lan ngormati wong wedok ‘as a human’ sing setara neng 

sakabehe, nah kuwi lagi arti kesetaraan wanita.” Tambahe 

Ria. 

Kongsep kuwi wis dipraktekke neng kaluwargane Ria. 

Wiwit seka ngomah Ria lan bojone wis nyebal seka kongsep 

patriarki sing wis dadi tradisi neng budaya Jawa. Anggepan 

wong wedok kuwi ‘swarga nunut, neraka katut’ wis ora 

kanggo neng sajrone kaluwargane Ria. Kabeh rata ‘setara’, 

adil. Mulai seka gawean ngomah nganti gawean seni pangupajiwa, 

kabeh ditandangi kanthi kongsep setara antarane 

Ria lan Iwan. 

“Bojoku kuwi tipe wong Jawa asli nanging pikirane wis 

modern. Dheweke ngormati aku minangka manungsa, 

sing mung beda fisik. Dadi dheweke ya ora isin ngumbahi 

klambi, ngasahi piring, setrika, momong anakku nek pas 

aku lagi lunga pentas neng manca negara. Ora akeh lho 

wong lanang Jawa sing gelem ngono kuwi. Diawali seka 

kongsep kuwi aku dadi wanita rumangsa luwih diregani 

lan dihormati. Salah sijine kunci suksese Papermoon kuwi 

ya seka kongsep kesetaraan wiwit seka ngomah kuwi. 

Dadi aku lan Iwan isa berkolaborasi tanpa batesan gender 

lan kasile apik.” Ngono panutupe Ria. (pal)

05 

PARIWISATA 

Papan wisata 

papan-papan wisata anyar 

neng wilayah kabupaten 

Gunungkidul sing mulai 

populer neng instagram 

jembatan kaca pantai Nguluran 

1. Tol Buntung Puncak 4G 

PAPAN wisata iki jenenge Puncak 4G. Sing 

kerep krungu tapi durung ngerti, 4G iku singkatan 

seka ukara Gunung Genthong Gedangsari 

Gunungkidul, bukit sing jarake limang kilo 

seka kota kecamatan Gedangsari, yaiku kurang 

luwih sakjam seka kutha Jogja. 

Mlebune isih gratis. Nek dolan mrene, mung 

mbayar dhuwit parkir rongewu rupiyah kanggo 

sepedha montor, limangewu rupiah kanggo mobil. 

Panggonan iki apik tenan kanggo nyawang srengenge 

angslup (sunset) bareng kanca-kanca. 

2. Watu Ireng Pengkok 

ISIH neng wilayah Gunungkidul, ana neng 

wilayah Dusun Srumbung, Desa Pengkok, 

Kecamatan Pathuk. Sing kondhang seka papan 

wisata iki yaiku pemandhangan srengenge 

muncul (sunrise) ing wayah isuk. 

Gunung Ireng iki papan sing paling dhuwur 

ing wilayah Srumbung. Watu-watu sing ana 

neng kana padha karo watu sing neng Gunung 

Api Purba Nglanggeran lan Gunung Api Purba 

Batur. 

Nek kowe numpak sepedha montor, mlebu 

neng papan wisata iki mung dikon mbayar 

limangewu rupiah kanggo parkir lan tiket. Aja 

lali sangu jajan lho ya! 

3. Jembatan Kaca Pantai Nguluran 

Ora ana enteke nek arep dolan ning Gunungkidul. 

Meh saben sasi mesthi ana panggonan 

anyar sing dibukak lan isa dinggo ngilangake 

rasa kesel awak lan ati. 

Contone objek wisata siji iki, sing diarani 

Jembatan Kaca Pantai Nguluran. Wong-wong 

sing padha dolan mrene iki ora arep dolanan 

pasir utawa renang, nanging arep foto-foto. 

Papan wisata iki pancen apik banget dinggo 

foto apa wae. Pre-wedding ya wangun. 

Jembatan kaca iki ana neng pinggir jurang, 

dadi nek awak dhewe ngadeg neng jembatan 

iki, bakal isa weruh dhasare jurang karo tebing 

sakkiwa tengene lan segara sing ana ing 

sakngarepe. 

Nah, nek dolan mrene, kowe mung perlu 

cepak sepuluhewu rupiyah kanggo mlebu, lan 

rongewu rupiyah kanggo parkir sepedha montor. 

Mosok ya larang? Rak ya ora ta… 

4. Pantai Kesirat 

Neng pantai iki kowe ora bakal weruh pasir 

putih sing biyasane ana ing pantai umume. 

Nanging kowe bakal weruh tebing sing curam 

sing kena kanggo mancing lan plataran suket 

sakkiwa tengene. 

Kowe uga bakal weruh siji-sijine wit sing ana 

ing pantai iki, sing diarani wit Gebangkoro. 

Ning pantai iki, kowe uga isa masang tendha 

kanggo kemah karo kanca-kanca. Nanging 

kudu eling, aja ninggalke sampah apa wae 

supaya papan iki tetep apik lan lestari. 

Nek kowe kemah ning Pantai Kesirat, aja 

lali nyawang srengenge angslup lan lintang 

ing wayah bengi. Joss banget pokoke! 

5. Gunung Keruk Nglipar 

Seka kota Jogja, Gunung Keruk Nglipar iki 

jarake sekitar 40 km, utawa nek numpak kendharaan 

pribadi kira-kira 1,5 jam suwene. 

Pancen rada adoh, nanging kowe bakal weruh 

pemandhangan sing beda seka panggonan 

wisata sakliyane. Apa meneh nek kowe neng 

Puncak Gunung Keruk iki pas srengenge muncul 

utawa pas angslup. Seka puncak Gunung 

Keruk, kowe bakal weruh Gunung Sewu sing 

baris jejer lan Gunung Merapi seka kadohan 

merga saking dhuwure papan iki. 

Watu-watu ning Gunung Keruk iki beda karo 

watu ing sing ana ing pegunungan Gunugkidul 

umume. Nanging watu-watune malah padha 

karo watu ing Gunung Api Purba Nglanggeran 

lan Gunung Api Purba Batur. 

Nek arep mlebu panggon wisata iki isih gratis. 

Kowe mung perlu mbayar parkir wae. Ha 

piye? Wis siap pariwisata durung? Gek ndang, 

dijamin marai bungah! 

Foto dan teks kiriman seka gundhissos 

Watu Ireng 

Pengkok 

Tol Buntung 

Gunung 

Keruk

jawaban: 

kathok dawa 

Pemenang: 

FAIZAL NOOR SINGGIH 

Jl Kaliurang km 4,5 nomer 39, Kocoran, 

Caturtunggal, Depok, Sleman, 

Yogyakarta 

08562876864 / 08987075166 

noor_singgih@yahoo.com 

STELLA MARIA 

SMA Negeri 2 Yogyakarta 

Perumahan Bale Asri P15, 

Gamping, Sleman, 

Yogyakarta 

081946845773 

dstellamaria15@gmail.com 

Macapat 

DHANDHANGGULA - 

Tarjamah Al- Quran Surat An-Nisaa[4]: 59 

Dening : Lutfianto, SS (Ki Lutfi Caritagama)* 

He wong mukmin sira kabeh iki 

Sira padha ngestokna mring Allah 

Lan ngestokna utusane 

Sarta Panguwasamu 

saka sira kabeh 

Lamun sira padha berdondi 

Utawa pasulayan 

Perkarane mau 

Balekna perkara mring Allah lan Nabi 

Kuwasa ing kiyamat 

*Guru Bahasa Jawa SMAN1 Pajangan Bantul Yogyakarta 

Alumni Sastra Jawa UGM 

POCUNG – kancil 

Dening : Paksi Raras Alit – Mantradisi 

Kocap kacariyos risang bapa pocung 

Owah aweh jaman 

Tegal sawah tanpa tani 

Sato kancil wuwus kelangan sasana 

Bapa pocung kancil nora nyolong timun 

Owah aweh donya 

Jalaran mati lan mukti 

Sato kancil ngalap bandhaning manungsa 

KINANTHI – love song 

Dening : Paksi Raras Alit – Mantradisi 

Menawi diajeng purun 

Samudra sat saguh mami 

Nggayuhi lintang sepindah 

Datan ajrih anglakoni 

Jalaran saking katresnan 

Lair batos dugi pati 

Aduh yayi kenya nghulun 

Mangertosa jroning galih 

Kaimpi-impi kawangan 

Atiningsun angresepi 

Kuwatos menawa cidra 

Jur mumur supenaneki 

NGLAKONI urip dadi dhalang kuwi pancen gampang-gampang angel. 

Gampange yen lagi pas musim hajatan akeh wong sing nanggap 

pagelaran ringgit wacucal utawa wayang kulit sedalu natas. Kadhangkadhang 

sedina sing nanggap ora mung siji nanging punjul seka loro 

cacahe, njalari padha rebutan anggone golek dhalang sing apik kanggo 

wayangan, kalebu aku, ya ora sombong nanging aku iki kalebu dhalang 

sing lumayan moncer neng daerah kene. Kuwi kepenake, nanging 

rekasane ya mesthi ana, ya kuwi yen pinuju lagi sepi ya kudu prihatin. 

Prihatin tenan, amarga dhalang kuwi biasane ora dhewekan. Dheweke 

kudu tanggungjawab marang rombongane yaiku para niyaga, sindhen, 

lan liya-liyane. Dadi yen dhalange ora kepayon, otomatis wong sak 

rombongan ya ora entuk hasil. 

Wengi kuwi aku lagi nyelehake sirah neng bantal sakwise padu karo 

ibune bocah-bocah. Apa maneh sebabe yen ora uba rampe neng pawon. 

Bojoku wadul lan nesu-nesu amarga wis rong minggu iki aku ora isa 

“njurung srakah.” Wong lanang sapa sing ora kemritik atine yen kudu 

nampa swara-swara sing ngabangke kuping. Wiwitane ya isih isa sabar 

ning suwe-suwe ya kudu ditanggapi tinimbang kedawa-dawa. Aku dudu 

Puntadewa, Sang Nata neng Ngamarta sing sabare ngedab-edabi. Aku 

iki dhalang sing biasane entuk keplok lan sorak penonton, digumuni 

suluk lan sabetane, diguyu yen lagi nglucu, pokoke dadi lelanange 

jagad sak madyaning yuda aran pagelaran ringgit wacucal. Ee…lha kok 

diunek-unekke bojone. Tangan iki kudu kumlawe nggo gawe mingkeme 

lambene bojoku sing wiwit mau ora leren-leren anggone guneman. 

Saiki dheweke turu neng kamare bocah-bocah, purik. Ya wis ben, sesuk 

mesthi ya wis bali normal maneh. 

Lagi wae nyoba ngeremke mripat iki, nalika dumadakan ana swara 

lawang dithothok. 

Thok..thok..thok! 

“Kula nuwun, kula nuwun pak Gito.” 

Kanthi liyep-liyep aku ngurupke lampu ruang tamu. Sapa ya kira-kira 

wengi-wengi ngene mertamu? Apa ora prayoga yen sesuk wae? 

“Sinten nggih?” 

“Kula, Sumpeno saking Giriwungu!” panyaute suwara neng njaba. 

Jeneng kuwi durung nate dakrungu sakdurunge, Sumpeno sing endi 

ya? Wah, mesthi pawongan iki kongkonan sing duwe gawe. Atiku kebak 

pangarep-arep. Hmm, rejeki teka tan kena kinira. Ora apa-apa arepa 

kudu meh tengah wengi aku nemoni tamu iki. Kanthi gita-gita aku 

mbukak kunci lawang. Bareng dakbukak lawang kuwi, ndaheba kagete 

yen neng njaba peteng dhedhet, aku ora bisa nyawang apa-apa. Kabeh 

peteng lelimengan. Dakcoba melekke mripat iki ning rumangsaku padha 

wae, melek apa merem kabeh mung peteng lan peteng! Ora watara 

suwe, rumangsaku ana cahya sing cumlorot saya suwe saya gedhe lan 

bareng aku sadhar rasane awakku wis lungguh neng kursi kayu. Nanging 

kena apa iki? Tangan lan sikilku ditaleni karo kursi persis kaya durjana 

sing kecekel lan siap kena paukuman. Babar pisan aku ora isa obah, 

ambeganku sesek, sirahku rasane abot banget, bisaku mung kelapkelip, 

iki aku ana ngendi? 

Dumadakan ana pawongan nyeraki aku. Pawakane gedhe dhuwur 

kanthi cahya netrane sing abang mbranang. Rambute ireng kaku. 

Brengose kandel lan rada brewok gawe praupane ketok saya serem 

lan angker. Ndhuwurane nglegena tanpa nganggo klambi. Awakke 

gagah pideksa. Otot-otote metu nuduhake yen asring olah kanuragan. 

Ning kenapa aku ora ngerti, rumangsaku pawongan kuwi nduwe 

pangaribawa sing kuwat. Ana aura sing gawe sapa wae bakal nggregeli 

yen adhep-adhepan karo dheweke. 

“Gito, kowe isih kelingan aku?” pitakone sora. Ambegane seru lan 

abot. Swarane gedhe lan merbawani. Ana rasa sing jero lan kaya nahan 

nesu nalika dheweke guneman. Durung nganti dakjawab dheweke 

nerusake tembung. 

“Iki aku, kowe tansah ngelek-elek aku. Ya dakakoni, aku sing nyolong 

Sinta lan dakgawa bali neng Ngalengka,” sambunge. 

Pikiranku nyandhak nalika dheweke nyebut jeneng Ngalengka, kuwi rak 

kratone Dasamuka, ya Rahwana sing jumeneng nata. Rahwana sing gawe 

ontran-ontran amarga nyolong Dewi Sinta seka guru lakine ya Sri Ramawijaya. 

Cekaking crita, Sri Rama njaluk tulung Subali lan Sugriwa sing nguwasani 

wadya bala wanara supaya nggrudug Ngalengka sing kabeh isine para 

raseksa. Akeh lakon sing dijupuk seka crita kuwi mau, ana Rama Tambak, 

Gugure Kumbakarna, lan ora lali Anoman Obong sing moncer dadi judul 

lagu kae. Wah, jebul pawongan sing gagah gedhe dhuwur kuwi Rahwana? 

Banjur apa karepe nyekel aku kaya ngene? Rahwana ya Dasamuka kuwi 

rak gur ana neng crita wayang, lha iki kok nitis dadi manungsa? Durung 

nganti bisa mikir sareh pawongan kuwi nerusake tembunge kanthi sora. 

“Iya, Aaa…aku ngerti, terus iki kena ngapa aku dibanda kaya ngene?,” 

pitakonku karo nggregeli. 

“Iki amarga pokal gawemu, aku njaluk keadilan,” semaure sora. 

“Keadilan apa? Aku kuwi gur dhalang sing menehi panglipur marang 

para sutresna wayang,” jawabku. 

“Ya amarga kowe dhalang aku njaluk keadilan, kowe tansah daksiya 

marang aku, kowe kudu ngerti Gito…kudu ngerti lan gelem ngrungoke 

aku,” kandhane kanthi mandeng. Aku tansaya kamigilanen, ora bisa 

njawab apa-apa. 

“Mangertiya Gito, aku wis ngumpulake kabeh punggawa lan wadya 

bala Ngalengka. Wus dakandharake kabeh mula bukane aku nyolong 

Sinta. Kabeh kuwi mau dudu amarga nepsu birahi sing kaya mbok 

sebut-sebut, ora!” 

“Yen amarga nepsuku, ora kangelan aku ngrudapeksa Sinta jer 

dheweke wis ana neng tanganku. Aku mung njaluk Sinta supaya gelem 

dadi garwa prameswari. Garwa sing dakarep-arep bakal nurunake 

putra-putra Ngalengka sing bisa gawe kuncarane negari. Kuwi amarga 

aku ngerti sapa saktenane Sinta, para Dewa wis ngandharake menawa 

Sinta kuwi saktenane titisane Dewi Sri, ya Dewi sing nyekel raharjane 

donya. Kanthi lumantaran Sinta, negara Ngalengka iki bisa rahayu, 

gemah ripah loh jinawi lan tata titi tentrem karta raharja kaya kandhamu 

nalika antawecana kae. Dadi niyatku apik, Gito, apik!” 

“Ya, apik. Nanging…nanging…caramu ku..kuwi ora bener?” kandhaku 

kanti nggregeli. 

“Ora bener kepiya ha?,” semaure karo nggetak. 

“Kabeh kuwi amarga aku tresna marang negaraku, aku pengen negaraku 

Sastra Jawa 

Cerkak: 

Rahwana gugat 

06 

bisa mukti. Mukti negarane amarga mukti kawulane. Mukti kawulane kuwi 

kudu diwiwiti seka ratune sing jejeg lan adil, ambeg palamarta, lan nduweni 

sikap satriya luhur. Mula kuwi aku ngendharat Sinta. Nanging kowe kudu 

ngerti, babar pisan aku ora nate meksa marang Sinta. Kanthi satriya aku 

njaluk dheweke supaya gelem dadi garwaku. Ya, pancen sakdurunge 

dheweke ora gelem minangkani panjalukku, nanging bareng ngerti sikap 

lan tindak-tanduke Sri Rama dheweke malih pikire. Sri Rama, priya sing 

jare tresna marang Sinta, nyatane ora nduweni sikap satriya. Dheweke ora 

gelem mapag Sinta neng Ngalengka malah njaluk tulung para wanara. 

Rama milih perang, adu-adu kekuwatan kanthi golek bala. Dheweke njanjeni 

Sugriwa lan Subali menawa unggul yuda bakal bisa nguwasani Ngalengka 

sakisine. Apa kuwi sing jenenge sikap satriya?” 

“Kowe ngerti, nalika Anoman sowan neng Ngalengka, karepe arep 

ngajak Sinta bali, lunga seka tamansari Ngalengka, nanging Sinta ora 

gelem amarga Sinta kuwi putri sing luhur, berbudi bawa leksana, ora 

kulina tinggal glanggang colong playu. Nalika semana Sinta weling 

marang Anoman supaya Rama dhewe sing methuk slirane.” 

“Kabeh wadyabala lan punggawa Kraton Ngalengka padha sarujuk 

marang aku lan sikapku kuwi. Kabeh sumadya labuh negari bela pati. 

Bebasan sedumuk bathuk senyari bumi Ngalengka bakal dilabuh labeti. 

Nanging siji sing rada dadi kuciwaning ati iki. Adhiku dhewe ya Wibisana, 

slirane malah mlayu lan melu mbelani Rama. Mesthi kowe wis ngerti 

apa karepe to? Amarga dheweke pingin kuwasa, pingin sinengkakake 

neng ngaluhur dadi jumeneng nata neng Ngalengka nanging kanthi 

cara-cara sing nista. Ah...saben manungsa nduweni lakon dhewe-dhewe 

lan kudu siyap nampa apa sing mbiyen tinandur.” 

“Adhiku sing liyane, Kumbakarna lan Sarpakenaka, arepa dheweke kuwi 

raseksa, rupane ala nggegirisi, nanging nduweni ati kang jujur tur luhur. 

Kumbakarna bekti marang negarane, sumadya lan ikhlas maju neng yuda 

lan tiwas dadi kusumaning negara. Aja disawang seka rupa lan busana! 

Aja nyawang seka netramu, Gito! Sawangen kanthi ati sing permati lan 

sliramu bakal ngerti apa kuwi bener kang sejati!” 

“Dadi menungsa aja emban cindhe emban siladan, tansah nyawang 

iki bener kae luput, aku mesthi bener lan kowe mesthi luput! Ora bisa! 

Neng bener kuwi ana lupute lan neng luput kuwi ana benere!” 

“Dadi dhalang kuwi kudu adil lan waskita, ora gampang gawe lakon 

amarga kabeh gumantung lathi, tangan lan pikirmu. Kowe kudu bisa 

milah lan milih. Kowe kudu isa ngonceki perkara. Ora mung seka bener 

lan luput, nanging uga becik lan ora becik, wangun lan ora wangun!” 

“Kowe kudu diukum Gito, kowe durung isa dadi dhalang sing luhur. 

Dhalang sing isa nuduhake tuntunan ora mung tontonan. Dhalang sing 

sejatine dhalang!” 

Aku nggregeli, ndrodhog ora karuwan krungu suwara pawongan 

gedhe dhuwur kuwi mau. Kabeh ukara lan tembunge rasane kaya ewon 

dom sing mlebu lewat kuping lan tumancep jroning sirah njalari rasane 

sirahku tansaya abot. Keringetku sakgrontol-grontol dleweran nelesi 

awakku kabeh. Aku ora isa suwala nalika pawongan kuwi mau nglolos 

pulanggeni ligan seka bangkekane. Keris kuwi mau cahyane cumlorot 

abang semu kuning. Kanthi alon dheweke nyeraki aku, netrane mandeng, 

sorote jero lan kebak rasa nesu sing ora bisa diampet maneh. Nalika 

tangan kuwi kumlawe, aku njerit sakrosane.... Tuluuuung!! 

Tanganku isih krasa dijagal dening wong pirang-pirang. Dakbukak 

mata iki, daksawang bojoku nangis ngaru-ara, anak-anakku kabeh uga 

padha nangis lan ngrangkul aku, “Bapak...bapaak...ampun seda riyin 

pak...ampun ninggalake kula pak....bapaak...!” 

Aku unjal ambegan landhung, kabeh padha lega amarga ngerti aku 

wis sadhar. Anakku sing mbarep age-age njupuk banyu putih sak gelas, 

diulungake, lan nyawang aku kanthi sorot sing kebak pitakon. Kabeh 

wong padha nyawang aku. Aku mung dheleg-dheleg. 

Penulis: 

Ari Sulistyo, lair neng Gunungkidul lan seneng nulis wiwit isih kuliah. 

Geguritan lan cerkak anggitane kamot neng buku antologi kampus lan 

Majalah Djaka Lodhang. Presenter Bahasa Jawa neng JogjaTV iki ngaku yen 

isih sinau nulis mligine basa Jawa. Saiki isih ngangsu kawruh neng 

Universitas Gadjah Mada jurusan S3 Studi Kebijakan.

07 

Sinau basa Jawa nganggo aksara Jawa apa tumon? 

PERKARA pasinaon basa Jawa saiki wis akeh owah 

gingsire, salah sawijine ya kuwi bab perkara murcane 

dayaning sastra Jawa, sastra neng kene kang 

mengku surasa teges tulisan, budaya Jawa kuwi 

gumantung banget seka prebawaning basa Jawa, 

semana uga basa Jawa ya ora isa pengkuh, bakoh 

tanpa aksarane. 

Akeh ing antarane awake dhewe kang ngungun, 

nyawang kahanan para kadang taruna, wiranem 

kang katon anggone wis wiwit padha ninggalke 

budaya Jawa, kalebu basa apadene aksara Jawa. 

Bab kahanan kang kaya mangkono isa disawang, 

mula seka kuwi kenangapa kok wacana bab aksara 

Jawa kuwi wigati banget, awit aksara Jawa kuwi 

wadhahing basa, basa kuwi wadhahing budaya. 

Sakwise dakcoba ngonceki neng pasinaon, saktenane 

sing isa gawe sekabehane kuwi isa lumaku, 

ya awit wis ucul uwale basa Jawa seka wadhahe, 

kang sabanjure kahanan kaya mangkono kuwi satemah 

mahanani kurang gregete putra siswa anggone 

padha nyinau basa Jawa lan budaya Jawa, awit 

ngrumangsani yen nyinau basa Jawa kuwi kuna, 

jadul, ora gaul lan sapanunggalane. 

Sekabehe pakarti sing ana gayute karo tata pasinaon 

basa Jawa, kang mawa aksara Jawa iki isa 

lumaku kanthi becik, awit sarana kapurba anane 

font utawa aksara Jawa, kang isa kagunakake sajroning 

ngetik neng piranti komputer, uga wis akeh 

cumawis kanthi maneka warna cakrik, mbuh kuwi 

kang isih mawa Ansi, apadene kang wis Unicode. 

Bali maneh kaya sing dadi ancasing rembug, yen 

jlentrehe laku cak – cakane pasinaon basa Jawa 

mawa aksara Jawa, supayane para siswa isa kapilut, 

lan ora wegah sarta nandhang susah nalika winulang, 

paling ora isa karantam mawa urut-urutaning 

laku kaya mangkene, iki saupama ana neng tataran 

SMA kang wus lumaku : 

Kawiwitana seka kelas X semester gasal, neng 

perangan iki siswa kawanuhake bab-bab apa wae 

kang ana gayute karo aksara Jawa, mbuh kuwi bab 

wujuding aksara, piwulang sajroning aksara Jawa 

(filosofi), sujarahe, sarta tata panulisan aksara 

Jawa, kanthi wahana film, video tembang, dolanan 

kang mawa jarwan (subtitle) aksara Jawa. 

Guru ngulinakake nulis sekabehe tembung, utawa 

ukara kang dadi sarining piwulangan mawa aksara 

Jawa, mbuh kuwi ana papan tulis apadene power 

point. 

Guru ngulinakae nulis pitakon-pitakon gladhen 

mawa aksara Jawa, lan ngajak supayane putra siswa 

mangsuli pitakone ugi mawa aksara Jawa. 

Menawa bab ndhuwur kuwi isa lumaku kanthi 

becik, mula sithik baka sithik neng samengkone 

putra siswa banjur dadi lan kulinane, sarta tuwuh 

rasa greget anggone maca apadene nulis mawa 

aksara Jawa, bab kuwi satemene gumantung karo 

greget. 

Mula bener apa kang dadi pangandikane para 

pepundhen luhur, jer kabeh mau kuwi mung gumantung 

ana neng niyat binarengan kas, ana niyat nanging 

greget kanggo ngepyakake ora ana ya ora 

bakal dumadi. 

Kaya pepethan endog kuwi, tata gelaring aksara 

Jawa kuwi katone sepele, nanging bab kang denanggep 

sepele kuwi, malah kepara kang isa handayani 

ucule tata paramasastra sajroning basa Jawa, 

neng jaman saiki wis katon, kaya ngapa para wiranem 

anggone nulis basa Jawa neng aksara Latin, mawut 

Geguritan 

KODE FOTO 

Mlebune isih gratis. Nek dolan mrene, mung mbayar dhuwit parkir rongewu rupiyah kanggo sepedha 

montor, limangewu rupiah kanggo mobil. Panggonan 

amburadul ora karuwan, awit kenangapa, ya merga 

wis akeh kang wis ora isa maca, lan nulis tembung-tembung 

Jawa sajroning aksara Jawane maneh. Ucule 

basa Jawa kang kaya mangkono, mahanani budaya-budaya 

Jawa kang sinengkuyung dening prabawaning 

basa uga saya kelangan pandhemen, 

ketoprak, wayang kulit, lan sapanunggalane. 

Upama basa Jawa kuwi isih lestari ora mung disinau 

kanggo pacelathon, nanging uga kasinau tata 

paramasastrane, sokur bage uga kasinau basa rinenggane 

(kasusastrane), neng mbok menawa 

wayang minangka tontonan isih isa lestari minangka 

tuntunan, kasunyatan neng madyaning bebrayan 

anggone padha seneng limbukan lan gara-gara, awit 

amarga kapurba kurange kawruh bab basa Jawa, 

mligi basa Jawa krama lan kang rinengga susastra. 

Mula seka kuwi, neng pasinaon basa Jawa neng 

pawiyatan SMA Negeri 2 Bantul, tata gelaring pasinaon 

basa Jawa kakulinakake mawa aksara Jawa, 

kalebu neng sekabehe tulisan neng gladhen lan 

ulangan-ulangan padinan, tumekane neng ujian 

semesterane, lire kabeh mau katulis sajroning aksara 

Jawa, wondene tata panulise aksara Jawa 

kalarasake karo tata panulisan paugeran Sriwedari, 

kaya kang wis dadi pasarujukan neng MGMP Bahasa 

Jawa SMA/MA/SMK Propinsi Daerah Istimewa 

Yogyakarta. 

Perkara kuwi minangka sarana nggladhi putra 

siswa, supayane neng samengkone isa, paling ora 

mangreteni tata cara kang bener mungguhing panulising 

tembung Jawa sajroning aksara Latin, awit 

nalika wis kulina nulis tetembungan Jawa sajroning 

aksara Jawa, mila banjur isa mbedakake neng antarane 

endi kang awujud aksara swara [a] jejeg, [a] 

miring, [i] jejeg, [i] miring, [u] jejeg, [u] miring, [e] 

pepet, [e] lan [e] taling, sartanipun [o] jejeg, lan [o] 

miring. 

Neng madyaning putra siswa jaman saiki, nalikane 

kaajak sinau kang ana gayute karo aksara Jawa, 

akeh – akehe lan kang wis dadi padatan mesti padha 

pating brengok, sambat yen kangelan, bab kang 

mangkene iki banjur coba kaudhar lumantar pitakon-pitakon 

kang gayut dadi dhasare bocah padha 

sambat mangkono kuwi, asiling pitakon ing purwaning 

pamulangan kapantha saperangan sababe, 

neng antarane : 

Putra siswa akeh kang aweh wangsulan yen 

arang-arang kagladhi aksara Jawa, adate aksara 

Jawa mung kanggo jejangkep, sauger mung 

disinau wandaning aksara, pasangan, sandhangan 

lan sapanunggalane, tanpa kinanthen wacan-wacan 

kang kadhapur tulisan Jawa, lumantar buku, 

apadene sarana liyane. 

Panganggepe putra siswa yen aksara Jawa 

kuwi kuna, wis ora ana prabawane neng jagad 

kang wis maju iki. 

Ana maneh saperangan kang duwe panemu yen 

nyinau aksara Jawa kuwi ora ana gunane. 

Lumantar saperangan bab prekara ndhuwur kuwi 

mau, banjur tuwuh rasa kepiye carane narik kawigatene 

putra siswa, supaya isa sengkut anggone 

padha sinau aksara Jawa maneh, mula kang coba 

kakepyakake, mumpung saiki wis mlebu jaman kang 

sarwa digital, mula anggone ngereh uga saisa-isane 

lumantar cara digital, kayadene: 

Menehi pangerten tumraping putra siswa yen basa 

Jawa kuwi wiwit kuna – makuna wis lestari, lan 

ngasilake susastra kang tanpa wilangan, lan kabeh 

kuwi mau katulis sajroning aksara Kawi, apadene 

aksara Jawa, dudu neng tulisan aksara Latin. 


Jawa kuwi udakara taun 2005, wiwit wis isa 

kanggo nulis sajroning piranti komputer, sinaosa isih 

nganggo font aksara Jawa modhel Ansi, lan cakrike 

durung akeh, nanging awit seka krentege para sutresna 

aksara Jawa, wiwit surya kaping 1 sasi Oktober 

2009, aksara Jawa wis kasil mlebu neng standar 

Unicode, bab iki andadekake aksara Jawa isa tansaya 

adoh tebane neng jagading teknologi informatika, 

dayaning aksara Jawa Unicode kuwi wusanane bakal 

nuwuhake cakrik aksara Jawa kang maneka 

warna wandane, seka wanda kang kaanggep baku 

minangka aksara Jawa cithak, nganti wanda aksara 

Jawa kang katedhak seka sakathahing cakrik sajroning 

serat – serat lawasan. 


Jawa kuwi uga isa kagunakake sajroning piranti 

HP kang mawa sistem Android, dadi wis ora 

jeneng mokal maneh yen saiki isa sms, bbm, wa, 

lan sapanunggalane migunakake aksara Jawa. 

Saupama kabeh laku siji tumekane telu wis lumaku, 

banjur : 

Nyamektakake website / blog kanggo nggampangake 

laku sabanjure, kaya dene kanggo ngundhuh 

materi, apadene gladhen lan ulangan. 

Tata laku kang luwih tumanja, ora ana liya kejaba 

mung seka prigel, gregete guru anggone ngulinakake 

nulis sekabehing tetembungan Jawa mawa 

aksara Jawa neng papan tulis, tan prabeda kaya 

nyawang pasinaon basa manca liyane kang mawa 

aksarane. 

Saisa-isane ora ketang sepisan, utawa pindho 

siswa kaajak neng laboratorium komputer (TIK), 

saperlu kaparingan kawruh bab tata gelar wujuding 

aksara Jawa kang wis Unicode, lan sokur bage tatacara 

panulisane lumantar piranti komputer/laptop, 

mbuh kuwi lumantar MS. Office utawa Open Office. 

Neng pungkasaning atur, sawise ngawuningani bab 

tata lampah, saperangan pasinaon basa Jawa mawa 

aksara Jawa, kaya kang kajlentrehake neng ndhuwur 

kuwi, pramila isa kacaosake dudutane, neng antarane: 

Upama ana wacana, greget ngulinakake pasinaon 

basa Jawa lumantar aksarane, kuwi sejatine isa 

nganggo banget, kacihna seka apa kang wis nate 

lumaku neng SMA Negeri 1 Sanden, lan saiki isih 

lumaku neng SMA Negeri 2 Bantul, nanging kabeh 

mau pancen kudu mawa sarana pakulinan dhisik, 

utamane seka gurune. 

Putra siswa saiki wis padha melek teknologi informatika, 

mula sarana piranti iki tansaya isa dadi 

nambahi gregete bocah anggone sinau basa Jawa 

mawa aksara Jawa. 

Pangaribawaning Unicode aksara Jawa kang wis 

resmi wiwit 1 Oktober 2009, wis katon tebanine 

neng madyaning kanca, kadang wiranem kang 

padha nggegulang kagunan teknologi informatika, 

sinaosa durung kabeh brayat ageng uninga, lan 

pirsa apa ta kuwi Unicode lan kaya ngapa mungguh 

mangpangate tumrap bebrayan Jawa. 

Sawatara neng jagading pamulangan bab sinau 

basa Jawa mawa aksara Jawa, ora mrangguli pepalang 

kang abot. 

Seka saperangan dudutan neng ndhuwur kuwi, 

banjur tuwuh pangajab, lan pangangkah amrih apa 

kang kacoba neng madyaning pamulangan-pamulangan 

iki isa gumreget, ora liya ya mung ana neng 

antarane: 

Sarehning aksara Jawa wis ana kang modhel Unicode, 

sumannga font utawa cakrik aksara Jawa kang 

kagunakake Unicode iki, prayoga isaa kaanggep 

minangka cakrik baku tata panulisan neng saben 

dinane (neng aksara Latin kayadene Time New romane). 

Bab neng sajawining pamulangan, prayogane 

instansi pamarentah apadene swasta isa dadi patuladhan, 

satemah isa mrebawani aksara Jawa isa 

adoh tebane. 

Sabanjure yen kabeh wis lumaku, mula pangangkah 

anggone nyinau basa Jawa lumantar aksarane 

isa kasil. 

Setya Amrih Prasaja 

Mas Bekel Dwijasetyaprasaja, 

abdi dalem reh kaprajan. 

Ketua MGMP Bahasa Jawa SMA DIY 

Guru Bahasa Jawa SMAN 2 Bantul 

Filolog Alumni Sastra Jawa UGM 

Mampir satengahing wengi 

Menenga sedela 

Aja nggresula 

Rungakna unine banyu 

Rungakna unine angin 

Rungakna unine lemah 

Menenga sedela 

Buwangen samubarang ala lan angkara 

Weningna lathi 

Rungakna unine ati lan nyawiji dadi geni. 

Gareng: “Truk, mau neng ndalan aku nemu 

dhuwit... Kok ya pas tanggal nyaur utang ya truk!” 

Petruk: “Wohlaaaa, ngepasi to Reng! Ya kuwi jenenge 

rejeki.” 

Gareng: “Ha ning ora tak jupuk Truk, tak buwang 

meneh dhuwite neng pinggir ndalan.” 

Petruk: “Pitikih... Nemu rejeki kok malah dibuwang?!!” 

Solo - Yogja 23 - 24 Maret 2018 

Eswe (Andy Sri Wahyudi) 

Seniman Teater, Pantomimer, Sutradara, Penulis 

Gareng: “Lha duwite 100 ewu, kan mangka 

butuhku nggo nyaur utang 150 ewu. Ha teneh aku 

kon tombok 50 ewu.. Ha ra sudi!” 

Petruk: “Wooo, kenthir!!”

08 

Pranata Mangsa, mangsa 

kasepuluh (Srawana) 

Praja Cihna, lambang Kraton 

Ngayogyakarta Hadiningrat 

Praja Cihna miturut kamus Poerwadarminta 

tegese, ‘praja’ iku kraton, 

krajan, negara, utawa kedhaton, dene 

‘cihna’ yaiku tandha, tenger, utawa 

pratandha. Mulane tembung praja cihna 

banjur diarani tandha utawa lambang 

negara. Negara sing dikarepke 

neng kene yaiku Negaragung, Ngayogyakarta 

Hadiningrat kang pinarentah 

dening Sultan Hamengku Buwana 

sakdurunge nglebur dadi siji, dadi 

negara Republik Indonesia. 

MICARA bab praja cihna, becike diturut manut sejarahe. 

Anane praja cihna kuwi mbiyene nduweni gegayutan 

karo kongsep Hindu sing dadi mula-bukane 

tradisi neng kraton. Kongsep kuwi ana ing pepetane 

Sultan Hamengku Buwana I minangka avatara utawa 

wujuding manungsa Dewa Wisnu. Prekara sing banjur 

disebut wisnuisme marang Sultan katon seka: (1) gelar 

abhisekane, yaiku Hamengku Buwana, sing nduweni 

teges ‘kang angreksani donya’, (2) tumbak pusakane 

kang dijenengi Cakra [Hardacakra], (3) karatone diarani 

Ngayogyakarta Hadiningrat, sing tegese ‘Ayodya’ 

makmur lan kaendahan neng donya”, (4) menawa Sultan 

mirsani pagelaran wayang wong, Ngarsa Dalem 

lenggah ana ing tengah Bangsal Kencana madhep 

ngetan minangka pakurmatan kanggo Srengenge. Tumindak 

iku wujuding pakurmatan kanggo tekaning Dewa 

Wisnu. Ing mangsane Sultan Hamengku Buwana VI, kreta 

kencanane dijenengi Garudha-yeksa, lan Sultan Hamengku 

Buwana VIII migunakake lar ing garuda sepasang kang 

ngapit makutha kanggo lambanging negara. 

Sakdurunge ngrembug babagan pralambang negara 

neng mangsane HB VIII, becik nek nyetitekke cihna neng 

mangsane HB VII. Mula-bukane praja cihna wis kanggo 

pepakane piranti negara, uga kanggo tetenger raja sing 

jumeneng. Prekara iku dibuktekke saka artefak sejarah 

tinggalane raja nalika marentah, kayata gedhong, regol, 

utawa piranti dhahar lan unjukan dalem. 

Ing Karaton Yogyakarta Hadiningrat, pratandha luhuring 

raja wis tinemu seka mangsane Hamengku Buwana VII. 

Sabagean pratandha kaluhuran ing mangsane Sultan 

Sugih, utawa simbol HB VII bisa ditemoni aneng gapura 

kraton wetan (saiki dadi perpustakaan Widyabudaya), 

prasasti sisih kidul Tugu Yogyakarta, lan ing salah sijining 

rampadan Sultan. 

Ing mangsane HB VIII, praja cihna sing resmi tekan 

saiki isa diweruhi karo warga masyarakat kabeh 

sejatine digawe karo KRT Jayadipura salah sawijining 

mantu dalem (mantu raja). Jayadipura pikantuk pakurmatan 

sakperlu ngreka saben simbol sing ana ing 

praja cihna. Gambar wiwitan saka pralambang karaton 

ana ing Bangsal Manis. Bagean makutha kang 

ana ing sisih nduwure pralambang HB VIII ora beda 

karo kang diagem HB VII kanggo mratandhani pamugaraning 

tugu. Sabanjure wujude diganti saperlu 

didandani nganti kaya saiki iki. Gantine wujud praja 

cihna pisanan isa disekseni ana ing nduwure Regol 

Manikantaya, banjur ana ing nduwure panutup Bangsal 

Manis. Sawise digonta-ganti kaping pirang-pirang, 

praja cihna dadi kaya saiki, kang resmi mratandhani 

Karaton Ngayogyakarta Hadiningrat. 

Bagean-bagean kang mujudke Praja Cihna 

Saben bagean kang mujudake praja cihna nduweni 

mangsud lan teges miturut kawruh kawicaksanan. 

Ing ngisor iki ana bagean-bagean kang mujudake 

praja cihna, yaiku: 

Songkok / Makutha 

Ageman irah-irahan prajurit. Minangka pralambang 

sipat satriya sarta cihnaning Nata. 

Sumping 

Ageman tancep talingan. Ceplik, lambange urip, 

kayadene kembang srengenge. Godhong kluwih, 

saka tembung “luwih”, duwe kaluwihan. Makara, 

rasa dayane kanggo hanjaga rubeda, awit kuncarane 

kraton 

Praba 

Gegambaraning paraga ingkang kinormatan sayekti 

tumrap kapitayan Jawa Mataram. 

Lar / Swiwi 

swiwi Peksi, lambange gegayuhan inggil kayadene 

sumundhul angkasa. 

Tameng 

Sanjata kanggo handanggulangi salira ing palagan. 

Warni abrit, pralambang niat wanton jalaran hambela 

gegayuhan leres tumrap bebrayan, ananging 

mboya nilarake sipat waspada. 

Seratan Ha Ba / Tulisan Ha Ba 

Cihnaning Nata, bilih ingkang jumeneng enggeh 

sesilih Hamengku Buwana. Asma puniku kebak wucalan 

hadi luhung kacihna hamengku, hamangku, 

sarta hamengkoni. Warna jene pralambang Agung 

Binathara. 

Sekar Padma / Kembang Padma 

Sekar padma sesambetan kaliyan panggesangan 

bilih samangke sedaya puniku ugi linambaran dhateng 

gelare donya akhirat. 

Sulur / Tanduran Sulur 

Pralambang bilih panggesangan puniku lumampah 

kalajengan kados gesange sulur mrambat 

Pranatan migunakake Praja Cihna 

Ing mangsane Sultan Hamengku Buwana VIII, kajaba 

praja cihna uga ana cihnaning pribadi. Kabeh 

kuwi wujude padha, nanging yen cihnaning pribadi 

iku ana tambahan angka jawa kanggo tandha Sultan 

kang jumeneng. Ing mangsane Sultan Hamengku 

Buwana IX, sultan kang jumeneng ora nduweni cihnaning 

pribadi. Ananging ana lelironan akehe lar 

utawa swiwi kang wiwite cacahe ana wolu ganti 

dadi sanga. Lelironan iki pinangka tandha nek Sultan 

kang jumeneng iku raja kang kaping sanga. Ing 

mangsane Sultan Hamengku Bawana X, uga ana 

cihnaning pribadi. Simbol iku tau rineka aneng kertas 

undangan kanggo pawiwahaning putri-putrine Ngarsa 

Dalem. 

Miturut pranatan Ngarsa Dalem ing tanggal 7 

maret 1989, nerangake menawa panganggone 

praja cihna kang warna abang mung kanggo institusi 

keraton. Kalebu ing njerone ana pralambang 

kop palayangan, bangunan, lan piranti rumah 

tangga. Ananging, yen iku arep digunakake minangka 

bros kang dipasang ing ageman peranakan 

(klambi kanggo abdi dalem kang warnane biru) 

ana aturan warna liya kang kudu dinut. Kango 

abdi dalem kang kalebu kalenggahan jajar tekan 

wedana pikantuk nganggo pralambang Haba werna 

putih utawa silver. Dene abdi dalem kang kalebu 

riya bupati warnane kuning utawa emas. 

Babagan praja cihna iki uga isa diwaca meneh ing 

sajroning website kratonjogja.id. Website resmi Karaton 

Ngayogyakarta Hadiningrat kang dikemonah dening 

Tepas Tandha Yekti. Ing website kuwi, masyarakat isa 

nyocokke bab praja cihna seka sumber asline. Supaya 

isa mbuktekke sakabehe kang tinulis, aja lali dolan 

menyang kraton. Kowe kudu weruh dhewe apa bener 

ana tandha kraton sadurunge tandha sik saiki. (ark) 

TANGGAL 26 Maret tekan 18 April kalebu ing 

Mangsa Kasepuluh neng penanggalan Jawa. 

Sistem pranata mangsa iki ditemtokke seka 

panggone srengege lan rembulan uga lintang-lintang. 

Neng mangsa kasepuluh iki, nduweni 

ciri-ciri, angin gedhe mara seka tenggara (kidul 

wetan). 

Angin kang kuat lan ajeg iku, nggawa banyu 

udan sethithik, mretandhakke tekaning mangsa 

udan wis mlebu pungkasane. Neng mangsa iki 

uga, iso dititeni manuk-manuk padha angrem 

neng petarangan, anak-anak manuk uga ana 

sing wis netes. Kewan-kewan uga akeh sing 

meteng. Pari-pari nguning mentes, pratandha 

siap panen. 

Candraning mangsa iki yaiku gedhong mineb 

jroning kalbu, sing ngemu teges ana jiwa-jiwa 

anyar sing kakendhut neng garbane para babon. 

Kanggo manungsa sing lair neng mangsa iki, 

umume nduweni watak ati kang teteg lan wani. 

Nora gampang ngalah amerga nduweni 

watak kaya dene prajurit, sing dhisiplin lan 

teges. Rasa tanggungjawabe dhuwur marang 

kaluwarga lan marang lingkungane. Sanadyan 

watake atos, nanging manungsa kang lahir 

neng mangsa iki uga duwe watak welas asih 

lan ora wegah mbelani wong kang tinindhas. 

Mangsa iki uga kasebut mangsa Mareng, 

mangsa sing akeh gegayutane karo watak-watak 

Resi Bisma. Mula gambaran wong kang 

lahir neng mangsa iki patrep karo cirine Resi 

Bisma, kang teges lan tatag atine, ora gampang 

miyur. 

Reresik Malioboro Selasa Wage 

SABEN 35 dina pisan bakal ana fenomena 

lan penampakan sing beda neng sakdawane 

dalan Malioboro. Saben dina kuwi ora ana PKL 

(Pedagang Kaki Lima) sing dodolan kaya dina 

biyasane. Para PKL sing kalebu ana ing Komunitas 

Paguyuban Pedagang Lesehan Malioboro 

(KPPLM) padha sarujuk dinggo ‘prei’ lan ‘mrei’. 

‘Prei’ dipilih adhedhasar kasepakatan lan dipilih 

saben dina Selasa Wage. Pamilihing dina 

kuwi manut pasaran Jawa iya ora tanpa alesan, 

dina kasebut yaiku dina kang padha karo dina 

Miyosipun Sultan Hamengkubuwana X. Saengga 

bakal tambah cedhak antarane panguwasa 

karo rakyate. 

Kagiyatan sing dilakokake saben dina Selasa 

Wage uga diwiwiti seka dina Senen bengi kang 

padha rondha, lan dilanjutake resik-resik bareng 

utawa massal saben esuke. Kagiyatan resik-resik 

iki uga disengkuyung karo pengelola kebersihan 

daerah Malioboro sing tentu wae 

nggampangake pagaweane, kang utama 

pengelolaan saluran banyu kang dadi kawigaten 

sing utama, apa wae kang gayut karo 

sampah, papan wisata saha kondhisi cuaca. 

Nganti artikel iki ditulis, uwis kasil dilakokake 

prei Selasa Wage kaping loro. Kagiyatan preinan 

kaping loro iki diisi kanthi ngecet dalan 

saha tembok sadawane dalan Malioboro. 

Ketua paguyuban KPPLM, Sukidi mantep 

tenan amarga kanca-kanca PKL ikhlas, ewadene 

ngalami rugi omzet, sedina kurang luwih 

Rp 1.000.000,- juta nganti Rp 1.500.000,- juta 

Bab jodho 

Miturut penanggalan Jawa, manungsa kang 

lahir neng mangsa kasepuluh nduweni jodho 

wong kang lahir ing mangsa Karo (3 Agustus 

- 25 Agustus), Kanem (10 November - 22 Desember) 

utawa karo sing sapadha-padha Kasepuluh. 

Petungan jodho iki didhasarake seka 

watak-watak sing sakora-orane cocok lan ora 

bakal nuwuhake masalah ing tembe mburine, 

sanadyan kabeh kuwi sejatine bali neng awake 

dhewe-dhewe. 

Mangsa sing pas dinggo mancing 

Kanggo nelayan lan sapa wae sing arep golek 

iwak, mangsa kasepuluh iku mangsane akeh-akehe 

iwak Bawal Ireng. Sak liyane iku, iwak kang 

uga bakal akeh tinemu neng mangsa iki yaiku 

tuna, tongkol, kakap, cakalang, pari, lan manyung. 

Senajan ora akeh kayata bawal ireng, 

nanging iwak-iwak kuwi mau uga isih kalebu 

gampang ditemokne neng mangsa iki. (lantip) 

foto dening: Arya Suksma 

toko-toko padha tutup, pkl padha prei, trotoar dadi katon resik lan jembar 

amarga pancen uwis diputuske lan ditetapke 

seka dhasar musyawarah bareng-bareng. Kaputusan 

iki digawe amarga para pedagang 

uga kepingin Malioboro leren saha ketok beda 

seka adat biyasane. 

Wali kota Yogyakarta, Haryadi Suyuti paring 

apresiasi marang para pedagang kang legawa 

prei anggone bebakulan, saengga pengelola 

kabersihan duwe wektu saha kasempatan kang 

luwih seka biyasane. Miturute, para pengunjung 

uga bisa ngrasakake swasana anyar saha beda 

nalika dina Selasa Wage. Para pengunjung utawa 

wisatawan bisa penak saha luwes anggone foto 

tanpa ana gangguan pedagang utawa wong 

bakul sliwar sliwer. 

Citra Malioboro saiki tambah kuwat nalika 

Malioboro dadi cermin ibukota provinsi DIY. 

Ananging, temtu preinan Selasa Wage diharapke 

bakal tambah regeng karo anane kagiyatan 

masyarakat utawa komunitas kesenian 

kang ngregengake Malioboro. Preinan iki uga 

dipangajabke bakal terus lanjut tekane Selasa 

Wage kang badhe dhateng. 

Menika perlune ndadekake Malioboro kanggo 

inspirator mlligine papan-papan pariwisata 

kang notabene duwe penggemar kang bakal 

mesthi setya mara ing Malioboro. 

Dening: 

Berty Istijabah Putri 

Mahasiswa Pendidikan 

Bahasa Daerah (Jawa) UNY

09 Kuliner 

Krenyos, menu rahasia 

sate klathak sing 

enake kebangeten 

sate klathak Mak Adi 

wetan pom bensin jalan imogiri 

sakdurunge prapatan Jejeran nek seka lor 

“AWALE niku wonten cah-cah enom langganan 

dha nongkrong ten riki mas, dugi dalu, 

sok dhong punjul jam 12. Rombongan niku 

bar klathake, kicike pun dha telas dimaem, 

nanging taksih dha pingin ngobrol-ngobrol 

lan nongkrong. Lajeng wonten sing iseng 

ngengken ngirisi lan nggorengke gajih, ajeng 

digadho ngge tambul ngobrol,” ngono jare 

bakule sate sinambi ngepeti anglo. 

Nek ngomongke sate klathak, wis meh 

kabeh uwong ngerti. Saya meneh ing jaman 

media sosial iki, kuliner Jogja, mligine sate 

klathak ‘naik daun’, dadi salah sijining 

andalan wisata. Ing sakubenge Pasar Jejeran, 

dalan Imogiri wetan, akeh banget 

madeg warung sate, lan wilayah kono 

kondhang jejuluk ‘ibu kota sate kambing’. 

Sebut wae warung sing wis kondhang kaya 

ta Pak Bari, Pak Pong, Pak Jupaeni lan 

sakpanunggale. 

Nanging sakliyane sate klathak, ana menu 

idola anyar. ‘Hidden menu’ iki jenenge 

krenyos. Nek neng liyan papan kadhang 

diarani krengseng utawa grabyas. Gajih 

wedhus (sing adate dadi ‘limbah’ sate) 

dibumboni bawang uyah banjur digoreng 

garing. 

Nek isih panas dicokot kemrenyos, amarga 

njabane garing nanging njerone nggajih. 

Warung sing adol menu krenyos iki 

mung warung Mak Adi. Prenahe sakwetane 

pom bensin dalan Imogiri, lor prapatan 

Jejeran. 

Mak Adi iki wis bukak warung sate wedhus 

wiwit taun 1993. Akeh sing padha 

ngira nek Mak Adi kuwi wanita, amarga 

jenenge nganggo ‘mak’. Nanging jebulane 

ukara ‘mak’ kuwi jebul seka Basa Madura 

‘ramak’ sing artine bapak. Ramak Adi, utawa 

bapak Adi. 

Kamangka Pak Adi dudu asli Madura, 

nanging jeneng Mak Adi kuwi jeneng parabane 

Pak Adi. Saiki sing ngurusi warunge 

putrane, Mas Hendy (23). Warunge Mak 

Adi sedina isa ngentekne wedhus cacahe 

telu. Nek kulakan wedhus enom umuran 

limang sasinan nganti tekan Magelang, 

banjur dibeleh bareng-bareng karo para 

bakul klathak ing Jejeran, sing jebule isih 

pada ketalen paseduluran, utawa sakgotrah. 

Sing dodolan krenyos 

mung Mak Adi 

Wiwitane menu krenyos, jarene lagi enem 

sasinan iki akeh sing padha pesen krenyos. 

Nanging warung sate klathak liyane durung 

padha dodol menu iki. Mbok menawa durung 

ngerti utawa wegah gawe, mergane 

proses masak krenyos kuwi suwe. Gajih 

kudu digoreng nganti garing tenan, dadi 

rada boros lenga. 

Nanging warung Mak Adi wis mulai kulina 

ngladeni pesenan krenyos iki. Cah-cah 

enom saiki akeh sing padha pesen krenyos, 

banjur difoto lan diupload neng sosmed. 

Nanging kudu ati-ati kanggo sapa wae sing 

duwe alergi lan pantangan kolesterol, 

amarga krenyos iki bahan baku utamane 

yaiku gajih, kolesterole dhuwur banget! 

Mangga, nek pingin menu alternatip liyane 

sate klathak, tongseng, thengkleng, 

gule, isa njajal menu anyar favorit iki. Dijamin 

mak nyos! (pal) 

Warung wedangan mruput Pak Pur 

Wis ana kit jaman agresi militer 

TAU ngalami durung, esuk-esuk jam 4an dumadakan 

pengin thethek sinambi wedangan? Biasane pas jamjam 

sakmono kuwi wis rada angel nemu warung 

wedangan sing isih bukak tur pepak. Arep neng lesehan, 

bakule wis tata-tata nggulung klasa lesehan, 

siyap-siyap arep tutup. Mangkat angkringan, biyasane 

ya wis meh tutup nek ra malah gerobake wis disurung 

digawa bali. Arep mampir warung burjo sing 24 jam 

bukak, biyasane wedang tehe kurang mantep. Nek 

disruput kurang marakke kemepyar neng sirah. 

Eh ndilalah 3-4 sasi kepungkur, sawijining kanca ngandhani 

nek neng daerah kidul Pojok Beteng Kulon ana 

warung wedangan sing mulai bukak jam 3 isuk. Papan 

persise neng Jalan Bantul, wetan dalan, persis neng kidule 

gapura greja Pugeran, tutupan tenda terpal biru. 

Karo sing nduwe, warung iki ora dijenengi. Nanging 

wong-wong sing sok mampir kene weneh jeneng 

dhewe-dhewe. Ana sing njenengi Warung Teh Dekok, 

ana sing Wedangan Pak Pur, ana uga sing wenehi 

jeneng Angkringan Pak Pur ra ketang nek disawang 

seka tampilane, blas ora memper angkringan mergane 

ra ana gerobage lan ra ana ceret telu nangkring 

neng meja. Nek misale tetep ana sing ngeyel nek iki 

kaya angkringan, paling-paling merga tenda terpal 

sing dadi tutup warung iku. 

Wedang teh sing disuguhke ing warung iki ya beda 

karo teh sing disuguhke neng warung angkringan 

biyasa. Nek neng warung angkringan, biasane teh sing 

kenthel banget wis disiapke neng ceret blirik ukuran 

tanggung. Nek ana sing pesen wedang teh, bakule 

bakal ngilingke teh kenthel seka ceret blirik kuwi sithik, 

bar kuwi dicuri nganggo jarang nganti kebak. 

Nah nek neng warung wedangan Pak Pur iki, rada 

beda. Mergane gelase ora gelas dhuwur ning gelas 

blimbing sing luwih cendhek, tur isih ditambahi cangkir 

blirik cilik sing isine teh godhong sak gagange terus 

digrujuk banyu panas mongah-mongah, komplit karo 

saringane. Gunane cangkir blirik cilik iki nggo ngejogi 

teh neng gelas blimbing. 

Miturut Mas Warsono lan Mbak Ranti sing isuk-isuk 

wis tata-tata mbukak warung wedangan iki, biasane 

jam telu isuk warunge iki wis bukak, nek arep ngeteh 

apa ngopi wis siyap. Nanging umpamane pengin ngicipi 

sega wungkus lan jajanan liyane, kudu sabar ngenteni 

sedhilit mergane sega lan jajanan nembe teka 

jam setengah papat isuk. Ing atase le bukak jam semana, 

nanging wong-wong sing jajan ya wis akeh lan 

sansaya rame bebarengan karo njedule srengenge. 

“Meh kabeh wong sing wedangan neng warung iki 

podho kenal lan guyub. Yen ngobrol, bab sing dibahas 

wong-wong sing wedangan ya maneka warna, wiwit sing 

abot-abot nganti bab gojegan ndagel. Sing penting ora 

SARA.” Pak Suryono, salah sijining pelanggan nerangke. 

Arang banget nemu pengunjung warung iki sing 

mung meneng wae uthak-uthek handphone kaya ning 

panggon wedangan umume jaman saiki. Kabeh ngobrol 

srawung karo kanca-kanca lan bakule. 

Mas Warsono njelaske kit mbiyen warung wedangan 

iki mulai bukake ya jam semono kuwi, persis sakdurunge 

jam-jam bakul-bakul menyang pasar. Dadi biasane 

bakul-bakul kuwi mampir sedhilit nggo wedangan 

sakdurunge tekan pasar. 

Sing marakke kaget, warung iki mulai dodolan wedangan 

nggo bakul-bakul kuwi ora kit 10 opo 20 taun kepungkur, 

nanging luwih suwi seka kuwi. Pak Pur, sing 

pertama mbukak warung wedangan iki, jebul le miwiti 

wis kawit suwi banget. 

“Pokmen pas agresi militer, Bapak sampun sadeyan 

wedangan ten riki. Yuswane jaman semana kira-kira 

15 taunan.” jare Mas Warsono. “Jaman kuwi dalan 

aspal ngarep iki isih pasir, kulone isih ana ril sepur 

arah Palbapang.” sambunge. 

Awal bukak mbiyen, jelas bentuke durung kaya saiki. 

Jaman semono Pak Pur le dodolan isih nganggo pikulan 

seka ngomahe daerah Jalan Wates, terus mbukak 

dagangane neng papan sing padha karo warung sing 

saiki. 

Sansaya tambah taun, usaha Pak Pur saiki diteruske 

karo keturunane. Pikulan wis diganti meja lan bangku 

antarane taun 70-an. Wong-wong sing wedangan neng 

kene luwih nyaman tur le ngobrol luwih penak. Ora 

mung bakule sing turun-tinurun, sing tuku ya ana sing 

turun-tinurun. 

Warung wedangan sing bukak tekan jam 5 sore utawa 

nganti sakentekke dagangane iki, para pelanggane 

sesasi pisan sok-sok iguh dhewe nggawe acara musik 

elektunan neng kene. Biasane le mulai bar jam 12 awan 

nganti sak kesele. 

Piye, kapan arep nyoba warung wedangan teh mruput 

iki? (iwn) 

JAMU WATUK ING 

SERAT CENTHINI 

Tulisane neng naskah: 

Jampi watuk datan medal riyakipun 

Sunthi lawan ayot gondarosa kresna 

Toyaning jram lilang pinipis uyupna 

Jamu kanggo watuk 

sing ora metu riyake 

Bahan : 

Sunthi (jae sing ukurane luwih cilik, luwih 

pedhes tinimbang jae adate) 

Oyot Gandarosa ireng 

Banyu jeruk linglang (jeruk purut) 

Kabeh kuwi mau didheplok alus 

banjur diunjuk 

JAMU OBAT MUMET ING 

SERAT CENTHINI 

Tulisane neng naskah: 

Jampi puyeng pulasari kapulaga 

Myang kemukus tuwin bawang 

sawatara 

Pinipisa lajeng inguyup kewala 

Jamu tamba mumet 

Bahan : 

Pulasari, kapulaga, kemukus, bawang 

Kabeh bahan didheplok 

banjur diunjuk

10 

Seloka 

Wong Jawa, utamane wong 

Jogja, paling seneng nggawe 

ukara kang kebak pasemon. Yen 

tinemu ana kalimat Basa Jawa, 

kerep-kerepe ora bisa dimaknani 

kanthi lugu mbluju, kudu digoleki 

makna nang sewaliking ukara. 

Salah siji bentuke yaiku seloka, 

tetembungan utawa unen-unen 

kang nduweni makna kang jeru 

ananging diwujudake ana ing 

kalimat kang singkat lan padhet. 

“Jaman iku owah gingsir” 

Seloka iki ngemu makna sing uga 

ngelingake menawa ora ana kang abadi ing 

ndonya iki. Owah-owahan kuwi mesthi ana. 

Sing tuwa mati, sing enom bakal dadi tuwa, 

lan sak piturute. Semono uga ana ing 

babagan bandha, wis mesti wae ana owah 

gingsire. Mbuh kuwi sing barange dadi elek, 

utawa regane sing malah bakale malih. 

Wektu uga tansah mlayu, ora tau mandheg. 

Mangsa uga gonta-ganti sakbendinane. 

Semana uga laku lampahe manungsa, ora 

ana sing isa ngerti apa kang bakalan tinemu 

ing tembe mburi. Sing sugih magrong-magrong, 

bola-bali mlebu tv, nang ndi wae 

numpak mobil, eh lha kok kecokot KPK, 

banjur bubar kabeh bandhane. Jabatan 

utawa kuwasa uga ora abadi, sing saiki 

jabatane dhuwur isa wae mak bedunduk 

dilorod, apa malah dicuthat. Sing saiki 

kondhang kawentar, isa wae dadi ilang ra 

krungu meneh kabare. 

Saloka iki intine dadi pasinaon kanggo 

kabeh supaya luwih ngati-ati, sadhar dhiri 

lan waspada. 

“Yitna yuwana, lena kena” 

Seloka iki saka tembung yitna (prayitna) 

kang ateges eling lan ngati-ati, yuwana 

tegese menang utawa slamet. Dadi artine 

yaiku ngati-ati (bakal) slamet, lena (bakale) 

kena. Intine yaiku nek kepingin uripe slamet, 

kudu nduweni sikap kang eling, waspada lan 

ngati-ati ing solahe. 

Sikap ngati-ati iki maknane jembar banget. 

Saka babagan sedherhana kayata mateni 

lampu yen arep lunga, niliki kompor 

sakdurunge ninggal omah, tekan babagan 

ngati-ati anggone ngemonah layang kabar. 

Nek dhewe oleh informasi sing sipate 

ngrugekne liyan, utawa kang sajak 

mbanget-mbangetke, aja langsung gampang 

percaya, apa maneh malah nyebar nang 

ndi-ndi karo ditambahi “ndak ho oh?”, mergo 

yen kabar iku jebule hoax, dhewe isa kalebu 

wong kang nyebarake, lan saiki isa kena 

undang-undang. Mula sing ngati-ati, golek 

informasi pembanding saka ngendi wae; isa 

takon marang sing ahli, isa uga golek 

informasi seka googling. Kabeh iki murih 

beciking uripe dhewe, uga murih tentreming 

atine sedulur-sedulure dhewe kabeh. 

(lantip) 

Dhemit biyung tulung 

NGOMONGKE babagan urban legend sing 

nyritakke dhemit utawa jagat lelembut, Yogya 

nduwe pirang-pirang. Kaya ta drumband setan 

saben subuh sing mung krungu swarane thok 

tanpa ana wujude; Mbak Yayuk lelembut Fakultas 

Ekonomi UGM sing gawene njedul neng 

ruang kelas; lan sing keri dewe nganti dadi trending 

topik kaskus, Keluarga Tak Kasat Mata. 

Nanging iki ana tambahan crita urban legend 

lawas sing mbok menawa durung patiya populer. 

Jenenge Dhemit Biyung Tulung. 

Kocap kacarita, Dhemit Biyung Tulung iki manggon 

neng bekas plengkung Madyasura. Jaman semana 

ana lima plengkung ing sakubenge beteng 

kraton Yogya, saiki sing isih wutuh mung kari 

loro plengkung Nirbaya (Gading) lan plengkung 

Tarunasura (Wijilan). Plengkung sing wis dimbrukke 

yaiku plengkung Jagabaya (prapatan 

Tamansari), plengkung Jagasura (prapatan Kauman 

/ Gerjen), lan plengkung Madyasura (Kulon 

Purawisata). Plengkung sing kasebut keri dhewe 

kuwi papan asale ana crita Dhemit Biyung Tulung. 

Wiwit tanggal 23 Juni 1812 sakwise serangan 

Inggris ing Kraton Yogya utawa Geger Sepei, 

plengkung Madyasura ditutup lan diarani Plengkung 

Buntet. Nalika jaman Hamengkubuwana 

VIII, plengkung kuwi dibongkar lan diganti gapura 

biyasa. 

Miturut legenda utawa mitos sing ngrembaka 

ing masyarakat kiwa tengene, saben wayah 

surup krungu swara wong nanging ora wujud, 

mbengok “...aduh...biyung...tulung.” Sakbanjur 

kuwi lair ukara ‘Biyung Tulung’ kanggo ngarani 

swara dhemit kuwi. 

Salah sijining sumber nyritakke nek fenomena 

Dhemit Biyung Tulung iki ana nalika Tentara 

Pelajar lagi perang gerilya mungsuh Landa, tahun 

1948-1949. Diturut seka sejarah, jare jaman 

mbiyen kuwi ana bocah enom jenenge Kartipeya. 

Bocah kuwi pancen nggantheng rupane nanging 

senengane nggodhani para wanita ing kampung 

kono. Pancen ndrawasi polahe bocah kuwi lan 

gawe kuwatir warga merga meh saben dina ana 

prawan sing digodhani. Para warga sing wis 

padha ora jenak karo solah bawane Kartipeya 

banjur golek cara ben bocah kuwi ora kurang 

“HALO. Le, iki ana kabar lelayu. Pakdhe Sugi seda. 

Disarekke sesuk jam 1 awan.” Bapak ngendika mau 

liwat telpon bengi, jam 11 seprapat. 

“Innalillahi. Aduh, pak. Benjang menika kula sedinten 

mboten saged lunga pundi-pundi, wonten 

tamu penting rawuh kantor.” 

“Woalah. Ya wis ra papa, tapi nek isa saiki budhala 

layat sakdurunge bali omah, ngaruhke budhemu 

lan sedulur-sedulurmu.” 

“Inggih, pak. Kula tak budhal sakniki.” 

Daleme pakdhe Sugiyono sakjane ora patiya adoh 

seka omahku, tapi kudu ngeliwati siji-sijine dalan 

sing ana kuburanne. Kuburan iki wis kondhang singupe. 

Saben sasi mesti ana kedadeyan wong sing 

lewat diweruhi neng cedhak kuburan kui. Lewat 

ngarepe wae wis mak sreng mambu menyan sing 

disumet karo wong-wong sing ngalap berkah opo 

njaluk slamet neng wit randhu alas gedhe ngarep 

gapura kuburan. Ambune marai mrinding. 

“Nderek langkung mbah, putune ajeng liwat.” Omongku 

bisik-bisik karo mejet klakson motor ping 3. 

Let sedhela aku wis tekan ndaleme pakdhe Sugiyono. 

Rada ayem, tenda wis kepasang sak lampu 

penerangane marai padhang njingglang. Lumayan 

kanggo ngilangi pikiran ora penak amarga 

liwat kuburan mau. Bapak-bapak tangga teparo 

sing lagi ewuh nata kursi mung tak aruh-aruhi 

seka kadohan amarga aku pengen langsung mlebu 

omah nggoleki budhe Sugi. Mlebu omah wis 

ana pethi jenazah putih neng ndhuwur meja cendhik. 

Fotone pakdhe ya wis kepasang neng pigura 

disendhekke pethi. Aku thingak-thinguk nggoleki 

budhe tapi ora ketemu. Pikirku budhe lagi neng 

kamar leren merga sayah, wong ya kelangan garwa 

mesti rak ya ora kuat, butuh istirahat. Aku 

mutusi tak sholat jenazah ndhisik wae, bar kui 

lagi nggoleki budhe meneh. 

Rampung wudhu aku langsung ngadek neng ngarep 

pethine pakdhe, sholat jenazah dhewe. Lagi mulai niat 

awakku wis ngerasa mrinding meneh, tapi sing saiki 

ora patiya tak pikirke. Neng ngarepe pakdhene dhewe 

mosok wedi, batinku. 

ajar nghodhani para wanita meneh. Nanging 

para warga uga ngerti nek Kartipeya kuwi duwe 

kaluwihan kasekten. 

Banjur ana sing ngonangi nek saben malem 

jemuwah Kartipeya nenepi ing alas laku semedi 

marang prewangane, yaiku Batari Durga. Sakliyane 

aji katosan, Kartipeya uga duwe aji pengasih 

sing marai wanodya gandrung paringane 

Batari Durga wujude jimat pengasih ‘wulu kelek’ 

sing dibungkus kain putih. Lan uga paring sarat 

nek ora kena tumindak asusila neng sakngisore 

plengkung Madyasura. Nek sarat kuwi dilanggar, 

Kartipeya bakal cilaka malah isa uga mati. 

Para warga sing wis ngerti kaluwihane lan 

pengapesane aji prewangane Kertipeya banjur 

sowan marang wong ampuh, wong pinter, supaya 

bisa nulak kasektene Kertipeya lan supaya piye 

carane gawe bocah kuwi wirang banjur kapok 

nglakoni tumindake sing ala. Dhukun kuwi mau 

banjur menehi biting cacahe telu sing kudu diselehke 

neng ngisor plengkung. Biting kuwi 

ampuh pokoke bisa gawe Kertipeya lena lan 

marani biting kuwi. Nanging dhukun iku uga 

kandha nek Kertipeya cukup digawe wirang lan 

kapok wae, aja dilarani apa meneh dipateni. 

Nalika kuwi Kertipeya lagi gandrung marang 

prawan ayu kembang kampung kono sing jenenge 

Lagi wae takbir pisan, aku ngerasa dijawil pundakku. 

Duh, apa iki. Wong lagi sholat kok ya ana sing 

ngganggu. Pikiranku saya ora penak tapi tetep 

neruske sholat karo merem. Pas takbir kepindho lha 

njawile kok malah sansaya ndadi. Aku mulai keweden. 

Apa aku kenunutan dhemit kuburan sing tak liwati 

mau? Pikiranku wis ora jenak. Kringetku mulai metu 

sak jagung-jagung tapi tetep tak niati neruske sholat. 

Wis mulai maca Al Fatihah, wis ora ana sing 

ngganggu meneh nganti aku rampung sholat jenazah. 

Pas salam trakhir aku mengo kiwa, aku weruh 

bapak-bapak sing mau nata kursi ngematke 

aku seka njaba pintu. Rampungan sholat aku 

banjur marani bapak-bapak kuwi. 

“Nyuwun sewu, mas menika sinten nggih?” Salah 

sijining bapak-bapak sing do ngumpul nakoni 

aku. 

“Nderek nepangaken kula Yadi, putranipun pak 

Prayoto.” 

“Pak Prayoto dusun Kendhangan sedherekipun 

almarhum?” 

“Inggih pak.” Jawabku karo rada ayem amarga 

ana sing tepung karo bapak. 

“Anu, dhik. Sepindhah malih kula nyuwun ngapunten. 

Kula wau nggih njawil panjenengan pas sholat.” 

Oalah, jebul sing njawil mau dudu lelembut, tapi 

uwong tenan. Saya ayem, batinku. 

“Kula jawil bola-bali panjenengan mboten mandheg 

le sholat, nggih kula entosi mawon bibar sholat.” 

“Wah, nyuwun ngapunten sanget, pak. Kula menawi 

urusane sholat angel diganggu.” Omongku anggak. 

“Lha niku, mboten napa-napa. Sakjane wau menika 

badhe matur menawi panjenengan badhe sholat 

jenazah katuran nengga kirang langkung sakjam 

malih, amargi jenazahipun taksih wonten rumah 

sakit, dereng dugi griya.” 

Mak tratap atiku. Jebul aku sholat jenazah neng 

ngarep pethi kosong, lha wong jenazahe pakdhe 

durung ana. Pantes omahe isih sepi. Aku mung 

isa mesam-mesem ngampet isin digeguyu karo 

bapak-bapak mau. (vin) 

Sukresthi. Para mudha lan para warga banjur 

duwe niat kanggo njebak Kertipeya. Wis dadi 

adate nek wayah bakda maghrib Kertipeya mesthi 

nggodhani prawan. Bengi kuwi kaya sing wis 

dikarepke warga, Kertipeya kepancing ngglandhang 

Sukresthi neng ngisor plengkung (sing wis 

diwenehi biting seka dhukun) tumindak asusila. 

Mbasan tekan ngisor plengkung biting telu kuwi 

mau rumangsane Kertipeya dadi ula, bocahe 

kaget lan kasektene ilang sakkal. Merga nglanggar 

sarat ora kena tumindak asusila ing ngisor 

plengkung. 

Para mudha sing wis pancen adhang-adhang 

banjur ngroyok Kertipeya. Ndilalah ana salah 

sijining bocah enom sing panas ati merga cemburu 

marang Kertipeya lan Sukresthi banjur gawe 

ada-ada marang warga supaya Kertipeya dipateni. 

Wayah kuwi Kertipeya bengok-bengok 

“biyuuuung....tuluuuuung...biyuuuung tuluuung...”. 

Swara jeriting Kartipeya kuwi sing 

banjur kadhang krungu ing sakubenge plengkung 

utawa gapura Madyasura jaman mbiyen. 

Bejane saiki kahanan neng sakiwa tengene 

plengkung Madyasura wis rame kendaraan lan 

padhet warga, dadi swara dhemit biyung tulung 

kuwi wis ora tau krungu meneh. (pal) 

Cerita Serem 

Gara-gara kuburan angker 

foto: unikarea.blogspot.com

11 

Medsos utawa medprok? 

MEDIA sosial utawa uga siningkat medsos ing dina-dina 

kang mutakhir iki wus dadi kalumrahan kang ora 

bisa pinisahake saka urip lan kegiatane kabeh wong. 

Nalika kabar globalisasi kesebar ing laladan jagad, para 

winasis percaya yen iki bakal dadi pratanda becik 

kanggo sesrawungane para manungsa ing alam donya. 

Kanthi pengarep-arep becik globalisasi bisa ‘nyempitke 

jagad saengga karengkuh ing kepelan tangan’. Apa 

bisa mawujud karep sing mokal ngono kuwi? 

Ing antarane perkara piranti globalisasi kuwi mau 

banjur ana pawongan aing jenenge Mark Zuckerberg, 

Jan Koum, utawa para pawongan liyane kang bisa mujudake 

impen ‘rinengkuhe jagad ing pucuk ing driji’. 

Kekarone bisa mujudake media komunikasi sosial kang 

sinebut Facebook lan WhatsApp (ing sajabaning conto 

loro kuwi mau para maos bisa nambahi dhewe). Wong 

ora perlu ketemu yen ta arep ngobrol. Akeh fasilitas 

media sosial sing bisa nyranani. Apa perkara iki tememen 

bisa mujudake semangat ‘connecting with people’s?’. 

Kanggone saperangan masyarakat maju mbok menawa 

mangkono, ananging ana ing Indonesia perkara kuwi 

nuwuhake perkara anyar liane. Perkara apa? 

Media sosial utawa kasebut medsos pranyata ora kaya 

sebutane. Medsos kanyatane nuwuhake watak ‘anti-sosial’. 

Kekudhung ukara ‘connecting with people’s’ ngeruh-ruhi 

kanca adoh ananging sing cedhak wae ditilapke. 

Ora gumun yen ana wong lima kumpul ananging 

meneng-menengan jalaran kabeh pada ‘nggenggem 

jagad’ ing drijine dewe. Apa nyambi sapa, utawa sapa 

nyambi apa dadi ora cetha. 

Emane maneh, perkara kang digelar digulung ing 

drijine dhewe-dhewe kuwi mau ya mbok menawa durung 

karuwan temanja. Ora kok lagi maca informasi kang 

wigati, malah kepara ngikik dhewe jalaran gojek beregu 

utawa chat group. Durung maneh pranyata medsos uga 

dadi undering perkara kang nuwuhake padudon rame 

ora sembada. 

Medsos ora ateges ‘otomatis’ bisa njembarke sesrawungan 

sosial. Kepara malah dadi medprok ‘alias’ 

media ndeprok. Kaya-kaya tekan ngendi-endi ning sakjane 

ya pancen ora nang ngendi-endi. Pancen bener 

kandane para pendekar buntas ing kawruh kae, yen 

barang kuwi gumantung sapa sing nyekel. 

Pisau komando bisa kanggo ngonceki brambang, nanging 

lading pawon isa uga munthes uripe wong. Dibutuhke 

wong kang mangerti cara kanggo ngemonah 

sawijining piranti supaya maedahi ing liyan lan kapribadene 

dhewe. 

Sumangga para maos. Iwak sepat jenang gula. Wonten 

lepat nyuwun ngapura. Rahayu! 

Whani Dharmawan 

Aktor, Sutradara, Penulis 

Keris, barang kang mlungker, ora kena nggo ngiris 

Keris utawa dhuwung kuwi kalebu 

senjata asli seka nuswantara. Ana 

akeh teori sing mbahas babagan 

keris iki, akeh-akehe seka peneliti 

njaba, kayata G.B. Gardner, Griffith 

Wilkens, uga A.J. Barnet Kampers. 

Peneliti seka Indonesia uga ana, 

ananging jeneng-jeneng kae mau 

sing akeh disebut nek ngomongke 

babagan keris. Kena ngapa kok 

wong njaba iku sajak penasaran karo 

keris? Ya merga keris kuwi pancen 

istimewa. 

NENG sejarah Perang Salib disebutke ana pedang 

Damaskus. Pedang sing nduweni pamor kaya keris 

Jawa. Perangan sing njalari para ahli gegaman 

sakdonya kepingin banget arep ngerti apa kuwi 

keris. Tome Pires, penjelajah seka Portugis, nyathet 

antarane taun 1512 - 1515, bangsa India jebul ngimport 

keris seka Jawa. Kamangka peneliti Pedang Damaskus 

nyebutke menawa pedang kuwi digawe utawa paling 

ora teknologine njupuk seka India. Kan ya wajar ta 

nek peneliti asing dadi penasaran, lha wong Pedang 

Damaskus ki tekan saiki iseh dadi misteri asal-usule. 

Mbalik meneh ning bab keris. Para peneliti mau, 

rata-rata nyebutake cara-carane gawe keris Jawa 

iku teknologi seka njaba. Kamangka keris iku malah 

rata-rata seka pedhalaman. Wujude keris uga isa 

ditemokke neng relief-relief candi kayata Borobudur 

lan Sukuh. Dadi miturute penulis, teori kabeh kae 

baul. Prasasti neng Desa Dakuwu, Grabag, Magelang 

wae wis ana wujud gambar gaman kaya keris. Menawa 

ditutut taun prasastine, kecathet taun 500 Masehi. 

Apa ra gawe bingung? 

Ora masalah, sing penting para ahli kae mau padha 

sarujuk, menawa keris neng nuswantara iki kabeh 

sejarahe seka Jawa. Meneh-meneh, keris sing ana 

neng tangga negara kaya Malaysia, Brunei, Filipina 

lan sakpiturute kabeh saka Jawa. Mula ing taun 

2005, badan PBB UNESCO netepake Keris Indonesia 

dadi salah sijining intangible heritage of humanity. 

Tegese keris lan teknologi kanggo nggawene diakoni 

dadi warisan budaya. 

Mula-bukane keris ing sejarah tanah Jawa 

Katulis ing serat lan babad, uga cathetan leluhur, 

keris neng Jawa ora mung dadi gaman, nanging 

kerep diarani Sipat Kandel. Sipat iki tegese keris 

iku barang aji nggawa kadigdayan kanggo sing 

nduwe. Sakliyane kuwi, keris uga isa dadi pralambang 

drajat sosiale wong sing nganggo. 

Miturut crita legenda Ajisaka, keris kuwi dadi inti 

utamaning crita. Ajisaka yaiku bangsawan sing 

nduweni abdi loro cacahe, jenenge Dora lan Sembada. 

Nalika lunga, Ajisaka nitipke keris marang Sembada. 

Abdine Dora sing ndherekke neng tengah dalan 

dikon njupuk keris mau. Kamangka Ajisaka wis 

prentah marang Sembada aja wani-wani ngenehke 

keris marang wong liya, nek dudu Ajisaka dhewe 

sing njupuk. Cekaking crita, Dora lan Sembada 

banjur adu kasekten. Loro-lorone kepaten, ora ana 

sing menang utawa kalah. Ajisaka sedhih banjur 

ngrapal ‘hana caraka, data sawala, padha jayanya, 

maga bathanga’ sing tegese ana loro utusan, padha 

adu kasekten, padha digdayane, banjur padha matine. 

Crita keris uga ditemoni ning Kitab Pararaton, 

jeneng Keris Mpu Gandring. Critakke Ken Arok mesen 

gawe keris neng Mpu Gandring kanggo mateni 

Tunggul Ametung. Wilahe pancen wis dadi, nanging 

gagange durung. Ken Arok sing wis ora sranta milih 

ngrebut seka Mpu Gandring. Cilakane, mpu mau 

malah melu dipateni nganggo keris gaweane dhewe. 

Sakdurunge mati, Mpu Gandring nyupatani keris 

mau bakal dadi cilakane Ken Arok sak anak-putune. 

Cekaking crita, keris mau banjur njalari matine Tunggul 

Ametung, Kebo Ijo, Ken Arok, Anusapati, Tohjaya, 

tekan Ranggawuni. Obah lakune keris iki uga anyekseni 

lahire kraton Singasari. 

Dene ing jaman Majapahit, keris uga dadi gaman 

bebaya. Raja Jayanegara mati merga kerise Ra 

Tancha. Ra Tancha banjur dipateni dening Patih 

Gajahmada. Amarga kuwi Prabu Hayam Wuruk 

munggah dadi raja Majapahit. 

Mlebu neng pungkasane jaman Majapahit, akeh 

mpu keris kang ngrasuk Agama Islam, merga para 

wali, salah sijine Ki Supa. Ki Supa rabi karo Dewi 

Rasawulan, sedulur seka Sunan Kalijaga sakwise 

ngrasuk Islam. Ngerti sedulure mpu keris, Sunan 

Kalijaga banjur pesen keris marang Ki Supa lan 

diwenehi jeneng Kyai Sengkelat merga warnane 

abang. Dicritakke keris iku sakti, isa mabur lan 

ngrampungi pageblug. Keris Kyai Sengkelat saiki 

dadi pusaka sing sumare neng Kraton Jogja. 

Neng tlatah Melayu babagan keris ana ing sajroning 

crita Hikayat Hang Tuah. Dicritakake Raja Malaka 

kepingin rabi karo putri Majapahit, Raden Galuh. 

Raja kuwi banjur utusan marang Hang Tuah kanggo 

nglamar sang putri. Majapahit ora nglilakke Raden 

Galuh, banjur malah Hang Tuah arep dipateni. Hang 

Tuah sing sekti banjur nyamar dadi kewan, lan temtu 

ora isa dikalahake dening prajurit biasa. Dheweke 

banjur kuwalahan nalika adu arep karo prajurit sing 

nduweni pusaka keris Taming Sari. Hang Tuah bacute 

menang sakwise kasil ngapusi lan ngrebut keris 

Taming Sari. 

Nalika jaman Demak Islam crita keris beda meneh. 

Ing jaman iki, Pangeran Sekar Seda Lepen mati 

merga disuduk keris seka mburi sakwise dheweke 

sholat jumat. Sing nyuduk yaiku prajurit utusane 

Raden Mukmin (Sunan Prawata) anake Sultan 

Trenggana, putrane Raden Patah sik nomer loro. 

Putra Pangeran Sekar Seda Lepen, Arya Penangsang, 

ora trima. Adipati Jipang murid kinasihe Sunan Kudus 

banjur males dhendham. Rikala Sunan Prawata lagi 

lara, teturon ning pangkone permaisuri, prajurit 

utusan Arya Penangsang mlebu banjur nyudhuk 

nganggo keris. Keris iku nembus dhadhane Sunan 

Prawata tekan geger prameswarine. Sunan Prawata 

sing sekarat, banjur nyaut kerise dhewe, Kyai Bethok, 

terus diuncalake marang prajurit loro sing wis nusuk 

dheweke. Prajurit kelaran iku banjur mati, semana 

uga Sunan Prawata lan prameswarine. 

Sakwise merjaya Sunan Prawata, Arya Penangsang 

banjur nyerang Sunan Hadiri, adike Sunan Prawata. 

Wektu kuwi, rombongan Sunan Hadiri lan garwane, 

Ratu Kalinyamat, lagi bali seka Kudus. Jebulane 

rombongan kuwi bali seka sowan Sunan Kudus 

sakperlu nglaporake menawa Arya Penangsang 

sing mateni Sunan Prawata. Ing tengah dalan, 

rombongan dicegat dening prajurit-prajurit Arya 

Penangsang. Sunan Hadiri mati ditusuk keris, nanging 

begjane Ratu Kalinyamat kasil mlayu. 

Sakwise mateni Sunan Hadiri, Arya Penangsang 

banjur nyerbu Sultan Hadiwijaya (Jaka Tingkir), 

mantune Sultan Trenggana, Adipati Pajang. Utusan 

Arya Penangsang ora kasil merjaya Sultan Hadiwijaya 

amarga Sultan Hadiwijaya kebal tapak paluning 

pandhe. Saking sektine Sultan Hadiwijaya, prajuritprajurit 

utusane Arya Penangsang malah kontal 

sakwise nusukake keris. Mesthine Arya Penangsang 

nesu merga prajurite kalah. Prajurit mau malah 

padha dipateni dhewe karo Arya Penangsang 

nganggo keris Kyai Brongot Setan Kober. 

Pungkase, Arya Penangsang mati sakwise 

tandhing karo Danang Sutawijaya, anake Ki 

Gede Pemanahan. Dicritakake kerise Danang 

Sutawijaya kasil nyuwek wetenge Arya 

Penangsang, masiya Arya Penangsang ora 

mati. Ususe sing mbrojol metu banjur ditalekake 

ning keris Kyai Brongot Setan Kober sing isih 

nyengkelit ning gegere. Saking sektine 

muride Sunan Kudus kuwi isa ndhesek 

Danang Sutawijaya. Cilakane 

dhewe, Arya Penangsang 

ora sranta selak 

ndudut kerise, lali 

nek ususe isih 

nggubet 

ning 

rangkane. Pungkase, usus mau pedhot merga kerise 

dewe, Arya Penangsang mati. Danang Sutawijaya 

banjur diangkat dadi raja Mataram Islam lan entuk 

sesebutan Panembahan Senapati. 

Crita kang ngemu babagan keris iki terus ana 

tekan jaman Mataram Islam, malah tekan jaman 

Indonesia merdeka. Para penggedhe kayata Soekarno, 

Sudirman, lan sak piturute, nduweni Sipat Kandel 

awujud keris kang mesti digawa terus. 

Ananging jaman kajayan para mpu keris yaiku ing 

jamane Sultan Agung. Sultan Agung nduwe impen 

isa nyawijekne Jawa. Kabeh wargane kudu nduweni 

perangan kanggo perang, salah sijine keris. Ing 

mangsa iku, kabeh wong nyengkelit keris ning 

bangkekane. Ing jaman iki uga lair keris jinis anyar. 

Wiwitan karo pembrontakane Adipati Pragola II ing 

tlatah Pati, prajurit Mataram ora kasil naklukake 

pembrontak kuwi. Dicritakake yen prajurit Pati 

nduweni kasekten ora isa ditembus gaman, nanging 

isa tinembus menawa gaman kuwi ngemu emas. 

Mula banjur lair keris tinatah lan lapis emas. Keris 

iku uga dadi hadhiyah kanggo sapa sing isa ngalahake 

Pati. Keris sing paling kondhang kanggo hadhiyah 

wektu iku jenenge keris Gajah Singa. 

Nek diturut babagan keris bakalan dhawa banget. 

Ora liya merga keris wis nyawiji karo wong Jawa. 

Keris akeh ilang sakwise jaman Daendels ngetokake 

aturan babagan gaman. Ananging keris tetep isih 

ana tekan saiki. Salah siji turunane mpu Supa 

jaman Majapahit saiki dadi mpu kerise Kraton 

Jogja, yaiku Mpu Sungkowo Harumbraja. 

Semana ndhisik crita babagan keris. Tulisan 

candhake mengko bakal cinarita kepiye niteni 

jaman penggaweane keris seka tangguh lan pamore. 

Setei cun! (lantip)

12 

Bias gender tembung ‘pelakor’ 

Durung suwe, ana pirembugan 

kang ndadekake rame neng 

masyarakat yaiku kanthi 

anane tembung ‘pelakor’ 

alias perebut laki-laki orang, 

yen dijawake dadi wong 

sing seneng ngrebut bojone 

wong liya. Tembung iki dadi 

rame banget dirembug neng 

satengahing masyarakat. 

Sejatine, kang dadi objek 

‘pelakor’ neng kene dituduhake 

marang wong wadon liya sing 

seneng nggodha wong lanang 

kang wis duwe bojo. Amarga 

bojone sing lanang ora trima 

ana wedokan liya banjur 

nyebut wong wedok mau 

kanthi sebutan pelakor kaya 

mangkono. 

Tembung pelakor kuwi ana merga saka kahanan 

kang wis sansaya ruwet neng masyarakat. Akeh 

wong sing padha tumindak sleweng. Wong lanang 

kang wis padha duwe bojo kepencut marang wong 

wedok liya neng njaba ngomah. Wong wadon sing 

ngrasa kurang digatekake karo bojone uga wis padha 

wani nyleweng. Wong lanang wadon sing wis padha 

bebojoan ora sithik sing padha nyleweng. Jalarane 

merga ngrasa kurang marem karo pasangane dhewedhewe. 

Kahanan kaya mangkene iki sing njalari 

tembung pelakor sansaya moncer neng ngendi wae 

papan. 

Saktemene, kurang trep yen sing disalahke njalari 

anane crah neng sawijine bale wisma kuwi mung 

wong wadon wae. Tembung pelakor sing ditujokake 

kanggo para wong wadon kuwi kaya-kaya njalari 

anane diskriminasi gender. Kudune yen ana ‘pelakor’ 

ana uga ‘pebinor’ (perebut bini orang), lanangan 

sing seneng ngrebut bojone wong liya. Nanging, 

stigma sing tumanjem neng masyarakat Indonesia 

kuwi yen sebutan pelaku kuwi asipat aktif, dadi wong 

wadon sing akeh disalahke. Dene, wong lanang 

katon dadi korban (pasif) dadi ora patiya akeh disalahke. 

Kudune, loro-lorone mau disalahke merga tumindak 

sleweng mau dilakoni wong loro sing padha-padha 

geleme, padha-padha duwe karep nyleweng. Dudu 

mung wong wadon sing salah, wong lanang sing 

duwe watek alami gampang kagodha wanita uga 

perlu ditanjehake kanggo dituturi supaya sadhar yen 

tumindake mau luput. 

Sadurunge tembung pelakor dadi moncer neng 

masyarakat, sejatine neng masyarakat Jawa wis 

luwih dhisik dirembug babagan tumindak nyleweng 

iki. Akeh tembang-tembang Jawa (tembang campursari 

jaman modhern) kang ngrembug babagan kaya 

ngono mau. Tuladhane tembang ‘Bojo Ketikung’ 

kang wiwitane ditembangke grup NDX AKA lan saiki 

kerep ditembangke artis kang lagi wae kondhang 

yaiku Via Vallen. Mangkene pethikan cakepan tembang 

mau. 

Jangan apa, jangan kangkung, 

Tempe apa, tempe kara, 

Ngapa kok bingung, bojoku ditikung, 

Lapa kok bingung, ra lapa lapa 

Aku ra nyangka kowe tega karo kanca, 

Jarene kanca kenthel, bojoku tok sleding tekel, 

Apa ra ana lanang liya sing seneng kowe, 

Nganti kowe nikung bojone kanca dhewe, 

Heee kowe kancaku sing jarene cs-ku 

Nanging nyatane ning mburi kok kowe kaya pabu, 

Mbribik nikung nyiak bojone kanca dhewe, 

Ora mikir kancane tumindak sak karepe, 

Isi tembang iki nyritakake uneg-unege wong wadon 

sing bojone ditikung kancane dhewe. Atine kecuwa 

banget merga tali kekancan sing wis dilakoni jebul 

ora tulus. Dheweke gelem kekancan merga duwe 

karep pengin ngrebut wong lanang sing wis duwe 

bojo liya. Wong wedok kaya ngene iki padha karo 

paribasan ‘estri candalem acukilem’. Tegese, wong 

wedok kang pagaweyane nyolong. Tembung nyolong 

neng kene bisa uga ditegesi nyolong bojone wong 

liya. Temtu iki dudu pagaweyan sing becik merga 

dheweke wis tumindak culika. Tanpa mikir apik orane 

tumindake mau, neng tembe mburi malah kepara 

bisa ngrugekake awake dhewe. 

Pancen wiwitane wong nyleweng kuwi ora ana 

sing ngerti. Kabeh ditindakake meneng-meneng 

neng samburine wong liya. Nanging sing jenenge 

bathang senajan disimpen rapet uga bakal mambu. 

Prakara iki kaya dene unen-unen ‘aling-alingan katon’ 

(senajan selak saka sawijining prakara, ananging 

konangan neng tembe mburi), utawa ‘durniti ganda 

rasa’ (wong sing lelaku ala mesthi bakal konangan 

dening wong liya). Kabeh tumindake manungsa, apik 

ala ora ana sing bisa didhelike rapet dhewekan. 

Samangsa-mangsa bakal konangan dening wong 

liya. Mula, yen wis mangkono, dhewe kudu ngadohi 

tumindak ala kaya dene sleweng karo wong liya sing 

wis duwe bojo. Yen nganti crah anggone omah-omah, 

sing dadi korban ora liya ya mung anake. Apa ya 

mentala? 

Nur Hanifah Insani 

Hoax sajrone Bharatayuda 

JAMAN saiki wong-wong lagi digawe umyek kanthi 

anane ‘hoax’ utawa warta dora. Pawarta sing ora 

bener iku sumebar lewat media sosial wiwit facebook, 

twitter, utawa instagram. Korban warta dora iku wis 

sepirang-pirang. Ana sing wis mlebu penjara amarga 

nyebarake hoax. Ana maneh sing kudu urusan 

karo polisi gara-gara hoax. Urip dadi ribet. Hawa 

panas ngebaki suwasana atine para bebrayan. Para 

winasis malah khawatir yen hoax bisa mbebayani 

awit bisa mecah kerukunan lan manunggale 

bangsa. 

Apa hoax iku mung ana jaman saiki? Nyatane ora. 

Yen gelem naliti jebul hoax iku wis tinemu sajrone 

lakon Bharatayuda Jaya Binangun. Mesthi wae ing 

lakon wayang Purwa iku ora disebut hoax. Sing 

nggumunake kang nyebarake hoax dudu Kurawa, 

nanging malah Pandhawa. Ing kamangka Pandhawa 

kang unggul ing yuda iku sinebut satriya utama. 

Perangan ngendi sing nuduhake yen hoax wis digunakake 

kanggo strategi perang Bharata Yuda? 

Saora-orane sumebare hoax bisa tinemu ing lakon 

Durna Gugur lan Jayajarata Lena. 

Ing lakon Durna Gugur, ing kono cinarita Dhahyang 

Durna kang ngadeg minangka senapati perang wus 

mandhegani wadyabala Kurawa. Pandhawa eram 

mungguh kadigdayane Maha Guru Sokalima kuwi. 

Kanggo ngalahake Senapati Kurawa iki, Pandhawa 

banjur nyebarake warta yen anake lanang Begawan 

Durna kang aran Aswatama mati. Krungu pawarta 

anake lanang mati, Begawan Durna dadi kodheng 

pikire. Dheweke enggal-enggal takon marang wongwong 

kang katon ing sakiwa tengene pesanggrahan 

kanggo nakyinake lamun Aswatama pancen wus 

tumekeng pati. Yen cara saiki kang ditindakake 

Begawan Durna iki lagi nindakake konfirmasi utawa 

nakyinake bener lan orane pawarta mau. 

Anehe sing ditakoni Begawan Durna malah para 

Pandhawa kang wektu iku dadi mungsuhe. Anehe 

maneh para Kurawa ora ngamping-ampingi Senapati 

Agung kuwi. Nakula, Sadewa, Arjuna, lan Werkudara 

kabeh ditakoni ngenani patine Aswatama. 

Nanging kabeh wangsulan pancen bener yen Aswatama 

wis tumekeng pati. Begawan Durna yakin yen 

Pandhawa ora nate cidra apamaneh kabeh iku 

mantan muride ing Padhepokan Sokalima. Begawan 

Durna setengah ora percaya awit wis lumrah yen 

para satriya iku gelem dora, cindra, lan apus-apus. 

Dheweke banjur ngupadi pawongan paling jujur 

sadonya yaiku Puntadewa, pambarepe Pandhawa 

sing kapanggonan rah seta pratandha wong kang 

ora nate cidra, dora, apadene apus krama. 

Temenan dilakoni. Begawan Durna kelakon ketemu 

Prabu Puntadewa ya Yudhistira kang kondhang 

sinebut satriya kang memper brahmana jalaran ora 

nate cidra. Bareng ditakoni apa bener Aswatama 

wus tumekeng tiwas, Prabu Puntadewa ngendika 

lamun Hestitama pancen wus prapteng lampus. 

Hestitama genah beda karo Aswatama awit Hestitama 

iku satemene jeneng gajah kang tinitihan 

saweneh senapati pengamping wadya Kurawa. 

Dhasar wus keladuk yuswa karomaneh pikirane 

lagi kuwur tan mokal lamun ora cetha anggone 

miyarsakake pangandikane Prabu Puntadewa, rumangsane 

Aswatama ya anake lanang siji-sijine wis 

diperjaya dening para Pandhawa. 

Sanalika Begawan Durna entek atine. Ilang pangarep-arepe. 

Lemes otot bebayune. Sirna daya kekuwatane. 

Ing kahanan setengah kapidara kuwi, 

Begawan Durna kudu andon yuda mungsuh Senapati 

Pandhawa kang aran Trustha Jumena, mula 

bisa dipesthekake Begawan Durna asor ing yuda. 

Kanthi gampang wae Trustha Jumena merjaya Begawan 

Durna. Tinigas jangga, Begawan Durna sigra 

gugur ing pabaratan dadya banten Bharata Yuda 

Jaya Binangun. Kalahe sang Senapati amarga kena 

warta dora utawa hoax. 

Crita angka loro kang nuduhake anane hoax ing 

Bharatayuda yaiku gugure Jayajarata. Lakon iku 

dumadi sawise lakon Abimanyu ranjab. Dene Abimanyu 

kelakon diranjab gaman sewu iku mung saka 

sumpahe dhewe kaya dicritakake ing lakon Kala 

ilustrasi dening Antomatis 

Bendana Lena. Biyen Satriya bagus iki nate dora 

karo garwane Siti Sundari. Kanggo nutupi anggone 

mangun bale somah karo Utari, dheweke sumpah 

yen nyata dora muga-muga mbesuk matine dikrocok 

gaman sewu. Dikabulke dewa mula Abimanyu matine 

diranjab Kurawa kanthi gegaman cacah sewu. 

Gugure Abimanyu iku ora wurung mahanani dukane 

Raden Janaka. Dheweke sumpah yen sajrone 

sedina ora bisa merjaya Jayajarata luwih becik 

mati obong. Krungu sumpah sing kaya kuwi wadya 

Kurawa sorak-sorak rumangsa entuk cara kanggo 

merjaya Arjuna karana alus. Wiwit esuk umum-umun 

Raden Jayajarata wis disingidake aneng sajerone 

gedhong waja. Ana pakem sing nyritakake Jayajarata 

didhelikake kanthi dikupengi prajurit Kurawa. 

Wosing crita padha wae. Jayajarata disingidake 

supaya wektune entek lan raden Arjuna kelakon 

pati obong. 

Meh wae Raden Janaka mati obong, nanging 

Kresna wis duwe cara. Ing satengahe alun-alun 

sacedhake gedhong waja kang kanggo sesingidan 

Jayajaraya, para Pandhawa wus gawe tumpukan 

kayu kang bakal kanggo pati obong. Nyedhaki serap 

surya Punakawan kabyantu prajurit Pandhawa 

nyebarake warta yen Janaka mati obong. Warta 

dora iku disebarake rame-rame. Kabeh padha pating 

brengok nyebut-nyebut Janaka mati obong. Janaka 

mati obong. Janaka mati obong. Suwara-suwara 

iku sesautan ngebaki papan kono. Krungu pambengoke 

wong sepirang-pirang, Jayajarata sing 

sesingidan aneng jero gedhong waja wis ora kuwat 

maneh. Atine goreh. Kupinge gatel. Mripate pendirangan 

selak nyumurupi gugure Janaka kang mati 

obong. Notol rasane ati pengin nyumurupi kahanane 

jaba, Jayajarata anguk-anguk jendhela gedhong 

waja. Raden Arjuna kan wus nginceng wiwit mau 

saka kadohan nyumurupi ana sirah kang angukanguk 

cendhela gedhong waja. Panah sigra dilepasake 

sakala tumama janggane Raden Jayajarata. 

Jangga tugel mustaka gumlundhung. Sakala iku 

uga Raden Jayajarata prapteng lampus. 

Nyumurupi Raden Jayajarata gugur marga layu, 

wong tuwane kang aran Resi Sepwani duka. Dhasare 

wong kang suci cinaket ing dewa tan mokal 

lamun kabeh pamintane disembadani. Resi Sepwani 

sigra amuja semedi nyuwun kamurahane dewa 

muga-muga Jayajarata bisa urip maneh. Kabul 

pamintane Resi Sepwani. Mustakane Raden Jayajarata 

sanalika bali urip. Sinandhangan keris pusaka 

mustaka tanpa gembung iku ngamuk punggung 

ing pabaratan. Wadya Pandhawa kocar kacir akeh 

kang ketaman gegaman. Prabu Kresna terus utusan 

Punakawan supaya nggegodha Resi Sepwani. Nalika 

lagi maca mantra kang nyebut urip-urip-uripurip-urip 

karo gedhek-gedhek mustakane sinambi 

ngetung tasbih wong jenitri, Petruk nyebarake 

warta yen Jayajarata mati-mati-mati-mati-mati. Saking 

pintere Petruk, Resi Sepwani ketrucut pangandikane 

nyebut tembung ‘mati’. Sakala iku uga 

mustakane Raden Jayajarata tumekeng pati. 

Lelakon kang cinarita ing peranganing Perang 

Bharatayuda iku wis dadi conto nyata yen hoax 

utawa warta dora mujudake saweneh strategi alus 

kanggo ngalahake mungsuh. Sing nyebarake hoax 

malah dudu Kurawa. Pandhawa kang asring sinebut 

jejere satriya tama wae uga nggunakake hoax kanggo 

ngalahake Kurawa. Kabukten yen Kurawa uga asor 

ing yuda sawise ketaman hoax. Piye yen jaman 

saiki? Hoax ora bisa diendhani minangka strategi 

ngalahake mungsuh. Ora perlu nyalahake liyan. 

Sing wigati kudu padha mawas dhiri. Wong perwira 

mesthine ora nggunakake warta dora kanggo 

ngrebut kemenangan. 

Ki Sudadi, 

Penulis Sastra & Budaya & guru SMP Negeri 1 

Wadaslintang cumondhok ing Wadaslintang, 

Wonosobo, Jawa Tengah

13 

Dolanan 

tradisional, 

gerat-gerit 

lancung 

KAMPUNG Kedondong (uwong-uwong ngarani Kampung 

Ndondong) klebu ana neng Padukuhan Sedono Desa Pundungsari 

Kecamatan Semin Kabupaten Gunungkidul. Kampung iku uga 

dikenal merga neng kampung iku ana Pesarean “Gedhong 

Pulungsari”, yaiku Pesarean Putra Ngarsa Dalem Sri Sultan 

Hamengkubuwono II. Putra Ngarsa Dalem Sri Sultan Hamengkubuwono 

II ingkang sumare ana neng papan kana yaiku GRM. Sumadi (putra 

kaping 53) lan GRAy. Sudarminah (putra kaping 59). 

Warga masyarakat Kampung Kedondong saben dinane urip 

saka asil tetanen. Ana pari organik, pari non-organik, jagung, 

kacang, tela lan sakpanunggalane. Merga neng Kampung Kedondong 

kuwi ana sumber banyu sing gedhe lan ora tau surut senajan 

mangsa ketiga, dadine sawah-sawahe kecukupan banyu, tuwuh 

subur lemu-lemu. Sakjrone setahun warga masyarakat bisa panen 

ping telu, mulane taun 2017 Ngarsa Dalem Sri Sultan Hamengkubuwono 

X rawuh ana neng Kampung Kedondong saperlu nyekseni anggone 

panen raya pari. 

Babagan kesenian lan kabudayan, warga masyarakat Kampung 

Kedondong uga ora nglalekake. Upacara adat lan tradisi kaya 

rasulan (Bersih Dusun), nyadran, wiwitan tandur, mitoni, sepasaran, 

matang puluh, nyewu lan sakpanunggalane isih urip kanthi lestari. 

Kesenian gejog lesung, hadroh/sholawat Jawa, seni karawitan 

lan dolanan tradisional uga isih ana, diuri-uri lan dikembangake 

dening warga masyarakat. 

Salah sijine dolanan tradisional sing isih ana neng Kampung 

Kedondong yaiku dolanan Gerit-Gerit Lancung. Miturut salah 

sijining warga, yaiku Mbah Tuminah sing saiki yuswane kurang 

luwih 80 taun, dolanan iku mbiyene tau dadi dolanan kang 

misuwur. Saben wayah sore utawa padang bulan bocah-bocah 

enom lan uwong tuwa padha dolanan Gerit-Gerit Lancung 

bebarengan. Dolanan iku ora bisa dilakokke dhewekan, kudu 

dilakokke wong telu utawa luwih. 

Tata carane kurang luwih kaya ngene: tuladhane ana wong 

sepuluh, salah siji kudu ana sing njaga karo nggawa watu cilik. 

Wong sanga liyane lungguh mubeng, lan wong siji sing njaga 

mau lungguh ana neng tengah-tengahe wong sanga mau. Karo 

nembang lelagon bebarengan, tangane wong sing njaga nylempitake 

watu neng salah siji tangane wong sanga mau. Lelagon sing 

ditembangake kaya ngene: 

Gerit-gerit lancung, sedalu dalu lancung 

Sudak krompyong, sudak krompyong 

Si krompyong tembe parane, parane mangetan kana 

Enggok sempal gerojogan, sapa nggawa iku mau 

Sing nggawa mesema ngguyu, ditakoni ora ngaku 

Melerok kaya satruku, sir-sir pong dele kopong 

Kocak-kacik sisil uwong 

Yen wis ngono, wong sing njaga, sing lungguh ana neng tengah 

ngenehi pitakonan karo salah sijining wong sanga sing lungguh 

mubeng mau: “Watu cilik sing dakcekel mau saiki sing nggawa 

sapa?” Karo ngenteni wangsulan seka wong sing ditakoni, liyane 

nembangake lelagon kaya mangkene: 

Salah kaprah busana 

Kartinian kanggo bocah - 

busana sabukwala 

foto saking buku: 

Busana Adat dan 

Tata Rias 

Tradisional Gaya 

Yogyakarta. 

Yogyakarta: Dinas 

Kebudayaan DIY 

Mbok Tumi entuk sekenthung, takledung sakota kate wana 

Bayem raja donya, londer kelutana 

Seblakana kelutana ndomble, kacang kawak temu kene 

Rong-erong dudu sanak dudu kadhang, yen mati melu kelangan 

Cara nggantung gunung 

Wong sing ditakoni kudu wangsulan: “Sapa sing nggawa watu?” 

Saumpama wangsulane luput wong kuwi mau entuk paukuman. 

Ning saumpama wangsulane bener, wong sing nggawa watu 

sing entuk paukuman. Paukumane isa kanthi nembang, sesorah, 

macapat lan liya-liyane. 

Jaman saiki dolanan Gerit-Gerit Lancung kuwi isih tetep diuriuri 

lan didolanke karo warga masyarakat. Malah neng Gelar 

Potensi Desa Rintisan Budaya se-Kabupaten Gunungkidul, dolanan 

Gerit-Gerit Lancung dipentaske ana neng sakdhuwure panggung. 

Mesthinipun makili Desa Pundungsari sing kalebu dadi salah 

sijine Desa Rintisan Budaya saka 14 desa sing ana neng Kabupaten 

Gunungkidul. 

Seka dolanan tradisional sing isih dilestarekake warga masyarakat 

Kampung Kedondong, bola-bali ana mahasiswa uga warga 

masyarakat liyane gawe penelitian lan liputan bab dolanan Gerit- 

Gerit Lancung. Ana seka mahasiswa Etnomusikologi ISI Yogyakarta, 

mahasiswa AKINDO Yogyakarta lan liya-liyane. Malah kepara 

seka UPT Taman Budaya Yogyakarta mbesuk tanggal 9 Mei 2018 

gawe acara Rekonstruksi dan Revitalisasi Budaya kanggo dolanan 

Gerit-Gerit Lancung. Muga-muga anggone pemerintah lan warga 

masyarakat njaga lan nguri-uri kabudayan ana ngendi wae isa 

langgeng lan ngrembaka nganti anak putu mbesuke. 

Dedy Susilo, S. Sn. 

Pengurus Desa Rintisan Budaya 

Desa Pundungsari, Semin, Gunungkidul. 

Saben tanggal 21 April, sekolah-sekolah 

neng Yogyakarta 

bakal mengeti laire Raden Ajeng 

Kartini. Acara sing diarani ‘kartinian’ 

iki mesti ngudokke para siswa 

sekolah dhasar nganggo busana 

adat. Adate wali siswa mau banjur 

golek silihan neng salon sakkiwa-tengene 

omah. Wiwit isuk, 

bocah kudu tangi mruput banjur 

antri dandan. Apa meneh bocah 

wedok, kudu pupuran, gelungan, 

lan jarikan mlithit. 

ANANGING menawa diturut ana ing pranatan 

pengageman Karaton Ngayogyakarta, jebule 

kuwi kabeh kleru. Ora ana bocah cilik digelungi, 

dijariki mlithit, apa meneh dipupuri kandel kaya 

ibune. Babagan busana adat kanggo cah cilik, 

mligine kanggo bocah wedok kuwi ana aturane. 

Busana sing trep kudune dinggo nalika kartinian 

kuwi diarani busana sabukwala. 

Sejarahe, busana sabukwala mbiyen dinggo 

para putra-putra dalem, utawa saiki wayah 

dalem sing umure 5 taun tekan 10 taun. Ananging 

pengganggone busana iki ya kudu ditrepke 

marang gedhe cilike awak. Menawa umur 

10 taun nanging wis katon gedhe, busana sing 

dinggo mesthine pinjung. Miturut pranatan 

Keraton Yogyakarta, busana sabukwala iki dibedakke 

dadi telung jinis. Sepisan, sabukwala 

nyamping bathik kanggo pedintenan lan upacara 

alit. Ping pindhone, sabukwala nyamping 

praos utawa prada emas kanggo resepsi tetesan. 

Ping telune, sabukwala nyamping cindhe 

kanggo upacara garebeg utawa hajad dalem. 

Umume, menawa kartinian busana kanggo 

bocah SD yaiku sabukwala pedintenan. Werna-werna 

sing bakale dinggo antarane ana 

nyamping bathik dhawane 3 meter, ageman 

kebaya katun, sabuk lonthong, kamus kristik 

mawi cathok kupu. Umume, bathik sing dinggokke 

bocah corekane sing cilik-cilik kaya ta gringsing, 

kawung, parang seling, utawa ceplok. Motif 

ceplok kalebu pola geometris mozaik sing tinata 

endah lan dadi cirine para bangsawan. 

Kaya motif kawung sing wis ana wiwit abad IX 

lan isa ditemokke neng patung-patung candhi. 

Ana meneh motif gringsing sing ditulis neng 

jero Kidung Harsa Wijaya seka abad XIII. 

Carane nganggo busana sabukwala yaiku, 

1/3 seka nyamping bathik mau diubetke seka 

dhadha. Turahane 2/3 banjur dilempit kaya 

wujud draperi. Menawa wis dadi, wujude draperi 

kuwi ditalekke neng bangkekane bocah. 

Pungkasane nek wis dadi, banjur ditaleni lan 

disabuki nganggo sabuk lonthong. Ora lali, sak 

njabane sabuk lonthong diwenehi kamus kristik. 

Adate, ibu-ibu nyawang anake kurang marem 

nek ora nganggo ‘raja kaya’ senajan mung 

imitasi. Ananging, miturut aturan pengageman 

kraton, sejatine raja kaya ora gathuk menawa 

dinggokke marang bocah sing nganggo busana 

sabukwala. Geneya kudu nganggo supaya 

macak, olehe mung nganggo kalung utawa 

ating-anting. 

Menawa digatekke tenan, donyane bocah 

kuwi mung ana seneng-seneng lan dolan. Busana 

sing paling cocok kanggo Kartinian mestine 

ya busana sabukwala. Busana iki cetha ora 

bakal njiret bocah nalika dinggo. Apa meneh 

nyencang utawa marakke mlaku kangelan. 

Anggone jarikan cetha amba, isa dinggo mlayu 

utawa bebuwang sakwektu-wektu. Kosokbalene 

nalika bocah kudu nganggo jarik mlithit, 

sandhal njinjit, gelungan dhuwur, kuwi malah 

milara bocahe dhewe. Pancen bener ibu-ibune 

banjur seneng ndelok anake ayu, kenes, mlaku 

timik-timik, nanging busana Kartinian jaman 

saiki sakjane malah nyiksa bocah. 

Sejatine, busana sabukwala iki isih gampang 

ditemoni neng satengahing masyarakat. Isih 

okeh salon-salon sing nyewakke busana kang 

pener, nanging cathetane angger gelem nggoleki. 

Menawa wiwit cilik wis diajari bab kabudayan 

sing bener tur pener, gedhene besok bocah 

mesti bakal isa ngleluri tinggalane leluhur. Aja 

ngangsi apa sing wis dadi ‘identitas’ Yogyakarta 

saiki bakal ilang merga ora krumat. (ark)

14 

Burger Monalisa 

burger legendaris neng Jogja 

Darpana, pengilon 

para widadari 

MESTHINE ora ana wong wadon sing ora kenal 

karo pengilon. Kaca utawa pengilon iki dadi salah 

sijining ubarampe wajib sing kudu diduweni lan ana 

neng jero tas. Apa meneh yen arep dandan. Piye-piyea, 

nek ora ana kaca ora afdol anggone wedhakan, 

bengesan, apa meneh celakan. Isa-isa anggone 

wedhakan ora rata, pating dlemok, celakane kecorek 

ngiwa-nengen, arep ayu kepara malah ‘babak bundhas’. 

Karep ati pengen kaya widadari, malah dadine 

kaya memedi. Menawa digatekake, pengilon pancene 

mung barang sepele nanging daya gunane ora isa 

disepelekake. 

Sejatine, pengilon sing tinuju kanggo ngilo wis 

ana kawit leluhur mbah-mbah mbiyen. Critane jebul 

ora mung perangan kanggo ngilo. Miturut sejarahe, 

nalika durung ditemokake kaca, manungsa nganggo 

lempengan logam yen arep ngilo. Lempengan 

logam kuwi karo kanca-kanca arkeolog banjur diarani 

darpana. Neng India, logam mau dadi gantine 

kaca merga bayangan olehe seka ngilo kalebu asli, 

dudu bayangan distorsi. Sakliyane kuwi, negara 

sing dominasi agama wargane Hindu, percaya menawa 

darpana iku salah sijining upakara kanggo 

upacara para dewa-dewi. Miturut sumber arkeologi, 

darpana adate dinggo ‘ngedusi’ para dewa. 

Mesthine kabeh padha bingung, ngendi ana dewadewi 

adus. Menawa tenan ana, piye carane dewadewi 

mau anggone grujugan banyu? 

Upacara ‘ngedusi’ dewa liwat darpana ora ngemu 

teges adus banyu tenan. Ning, bayangan arca dewa 

sing tinemu neng sajroning darpana banjur digrujug 

nganggo banyu. Mesthine ora waton banyu, ning 

banyu sing wis diupakarani sadurunge. Bayangan 

arca dewa sing ginrujug neng darpana banjur diarani 

ngedusi para dewa kanthi simbolik. (ark) 

MINANGKA salah sijine kutha kang dadi pancere budaya 

Jawa, Ngayogyakarta duwe maneka warna kaskaya 

budaya. Salah sijine yaiku wayang. Ana bab kang perlu 

dimangerteni yaiku yen ngrembug bab gatra utawa wujud 

wayang. Apa Ngayogyakarta duwe wujud wayang kang 

mirunggan (khas)? Wangsulane, ana! 

Akeh panganggep kang umum utawa lumrah yen nyawang 

wayang mono kabeh wujude padha wae. Nanging mesthi 

wae yen ditamatke kanthi setiti, ana bedane. Ana ciri 

mirunggan. Bab kang bakal dirembug ing kene yaiku 

mligine wujud boneka wayange. Banjur anggone niteni 

kepriye? Sebut wae, yen wujud wayang kang ngrembaka 

ana wewengkon tlatah Ngayogyakarta yakuwi wayang 

kanthi gagrag utawa cakrik utawa gaya Ngayogyakarta. 

Wayang gagrag Ngayogyakarta mono salah sawijine 

kaskaya budaya kang ana ing tlatah Indonesia lan 

sing diduweni bangsa iki wiwit kuna makunane. 

Anane wiwit kapan? Ya nalika dumadine Nagari 

Ngayogyakarta (bab iki bakal dicritakke ana perangan 

candhake). Mula, kanggo ngerteni ciri kang mirunggan 

gatra wayang gaya Yogyakarta mau ora gampang 

diandharake. Supaya bisa mbedakake gatra siji lan 

sijine kang mapan ing wewengkon liya perlu alonalon 

diandharake. Bab iki satemene ana gandheng 

cenenge klawan “rasa” kang wis nyawiji. Mula sinau 

wayang mono diperlokake rasa tlaten lan gatekan. 

Ngrembug bab wayang, ora bakal adoh saka sumber 

pancere budaya, yaiku Kraton Ngayogyakarta. Perlu 

uga dimangerteni para maos yen Ngayogyakarta 

kuwi nduweni semboyan kang nandhes mbalung 

sungsum, yaiku “sawiji, greget, sengguh, ora mingkuh” 

kang nalika semana dilairake dening Pangeran 

Mangkubumi kang banjur jumeneng minangka Sultan 

Hamengku Buwana kaping sepisan. Semboyan papat 

iku nduweni teges manunggal, nduweni semangat, 

nduweni karakter kang kuwat, sarta tatag tanggon. 

Semboyan iku uga nyrambahi sakabehe kagunan 

Rerasan bab Yogyakarta, mesthi ora bakal 

isa dipisahke seka bab crita kulinere. Kawit 

ndhisik kutha iki nduwe macem-macem panganan 

enak sing wis melegenda. Misale wae 

ana gudheg, bakmi nyemek, sate klathak, 

lotek, soto, kabeh komplit ana neng kutha sing 

akrab disebut Jogja iki. 

Nanging seka panganan legendaris kuwi 

kabeh, nyatane ya ana meneh panganan landa 

sing jenenge wis kondhang-kawentar neng 

Jogja seka mbiyen, apa meneh nek ora Burger 

Monalisa. Senajan dudu menu asli Indonesia, 

sapa sing bakal ngira nek burger sing digawe 

karo Wibowo Agung Sanyoto iki kalebu burger 

paling tuwa neng Jogja. 

Dicritakke Agung neng tim Jawacana durung 

suwi iki, Burger Monalisa pisanan bukak warunge 

taun 1988. Kabeh bumbu burgere diracik 

khusus karo almarhumah ibune Agung. 

“Sejarah Monalisa iki cukup dawa lan unik, 

senajan taun semana (1988), durung akeh wong 

Jogja sing ngerti burger kuwi panganan apa,” 

kandhane Agung. 

Sawise nyoba ping pirang-pirang lan nemokke 

resep sing cocok, Agung banjur wani dodolan 

burger. Awale Agung mbukak nganggo 

jeneng Garfield Burger, sing lokasine neng 

pinggir dalan Kaliurang, neng daerah Universitas 

Gadjah Mada (UGM). Alasan nganggo 

jeneng kuwi mergane tahun semono Garfield 

lagi dadi tokoh kartun sing terkenal. Karepe 

Agung jaman semono, kabeh wong bakal 

langsung nyanthol karo jeneng Garfield, njur 

dadi penasaran karo menu burger. 

“Tapi bar dipikir-pikir meneh, ketoke kok 

jeneng Garfield iki ora isa awet suwe. Akhire 

aku nemu jeneng sing paling pas lan simpel, 

yaiku Monalisa. Alesane aku pengin burgerku 

seni, kaya ta seni tari, karawitan, sarta wayang. 

Ana saperangan panemu kang ngandharake yen 

wayang gagrag Ngayogyakarta utawa Yogyakarta 

utawa maneh sok ana kang nyebutake “wayang Yojan/ 

Ngayojan” iku wujude ‘lemu-lemu’, perangan sikilan 

wayang jangkahane amba utawa mlengkang, sikilan 

luwih cendhak, tangane klangsrah (dawa nganti mepet 

sikil), akeh nggunakake motif ukiran/tatahan wujud 

inten-intenan, sunggingan utawa wernan kanthi motif 

sawutan, tlacapan, sarta bludiran. Ciri liyane yaiku, 

werna ing plemahan (sambungan antarane sikil wayang) 

nganggo abang polos. Kabeh katrangan ing ndhuwur 

mau mesthine wae ora kabeh kaya mangkono. 

Kanggo nggampangake ciri kang mirunggan wayang 

gagrag Ngayogyakarta, ing kene bakal dijupuk 

bandhingan antarane gatra wayang kang umum 

iki dadi burger sing melegenda koyo tokoh 

Monalisa kae,” kandhane Agung meneh. 

Istimewane burger monalisa 

Nek biasane burger kuwi rasane asin-asin 

gurih, nggone Monalisa nduwe rasa sing beda. 

Bumbu burger Monalisa sengaja digawe manis 

pedhes ben ora ngilangi ciri khas panganan 

Jogja sing cirine rasa legi. 

“Dadi, kita sing asli Jogja iki ya mesthine ora 

lali karo rasa panganan Jogja sing cenderung 

manis. Piye carane kudu nggawe bumbu sing 

‘Jogja banget’ tapi tetep enak. Tapi ya nyatane 

isih akeh sing rada protes, kok rasa saus mayonese 

legi, ora asin. Mulane tekan saiki Monalisa 

malah terkenal diarani Burger Jawa,” 

jare Agung karo ngguyu. 

Burger Monalisa iki dadi istimewa merga 

termasuk burger pertama lan paling tuwa ing 

Jogja. Senajan sakjane taun-taun semono wis 

ana saingan warung burger liya, nanging nyatane 

ya ora bisa urip dawa kaya Monalisa 

nganti saiki. 

“Aku wani ngomong burgerku iki burger sing 

paling tuwa neng Jogja. Soale mbiyen ora ana 

sing wani nggawe warung sing khusus dodolan 

burger koyo aku,” kandhane meneh. 

Bedane wayang kulit Jogja - Sala 

Perangan 1 

Gambar kiwa, Werkudara gagrag Ngayogyakarta; gambar tengen Werkudara gagrag Surakarta 

tinemu utawa dikenal umum, yaiku wayang gagrag 

Surakarta (Sala). Perlu dimangerteni, isih akeh kang 

ora bisa mbedakake antarane rong gatra utawa 

gagrag wayang iki. Bab iki penting dimangerteni. 

Bandhingan antarane wayang gagrag Ngayogyakarta 

lan wayang gagrag Surakarta (Sala). Para maos 

perlu priksa uga, menawa katrangan ing kene sipate 

ora kaku, mesthi wae bisa luwih luwes. 

Ukuran awak 

Lumrahe wayang gagrag Ngayogyakarta kuwi 

nduweni perangan awak kang luwih lemu yen 

dibandhingake tumrap gagrag Surakarta. “Lemu” 

ing kene tegese bandhingan antarane dhuwur sarta 

ambane wayang. Ing kene, bakal diwenehi conto 

tokoh wayang Werkudara. 

Wektu kuwi, Burger Monalisa isih sederhana 

banget. Panggone lesehan kanggo klasa cilik. 

Antarane dalan karo sik jajan mung kaling-kalingan 

spanduk. Papan kanggo ngracik burger 

ya mung meja siji, ora kalah sederhanane. 

“Aku kelingan banget, mbiyen pas aku pisanan 

dodolan isih nganggo lampu petromak. 

Soale jaman kuwi isih sepi tenan, dadi bingung 

yen meh narik listrik saka ngendi. Pas kuwi 

meneh sak porsi burger regane isih 400 rupiyah,” 

kandhane Agung karo kepingkel. 

Saiki Burger Monalisa nduweni limang cabang 

neng Jogja. Sing pisanan minangka papan 

utama wiwit taun 1988 sing nganti saiki isih 

ana neng Jalan Kaliurang, Sekip. Ping pindho 

ana neng omah Gedung Agung Sisingamangaraja, 

sing uga dadi pabrik pengolahan bahan 

baku. Kaping telune ana neng Jalan Damai, 

papat neng Babarsari, lan keri dhewe neng 

Mrican. 

Tapi limang cabang kuwi ora dicekel Agung 

dewe. Agung diewangi sedulure, Reni Dewi 

Cahyani lan Condrokumolo Sayuti Nugroho. 

Senajan nganti saiki Burger Monalisa mung 

ana neng Jogja, Agung lan keluargane tetep 

pengin entuk waralaba saka pebisnis liya. Agung 

nduwe pepinginan kanggo ngembangake 

bisnis burger Jawane kuwi neng kutha-kutha 

gedhe saliyane Jogja. 

“Burger Monalisa iki ora krasa wis 30 taun. 

Ya mesthi kepingin berkembang neng kutha 

liyane. Minimal aku pengin Monalisa ana neng 

Jakarta karo Bandung. Soale neng kutha-kutha 

kuwi, kabeh panganan komplet lan masyarakate 

ora peduli masalah rega, sing penting 

enak. Yo muga-muga taun ngarep wis ana 

dalane ya. Dongane wae,” kandhane Agung 

mungkasi. (ken) 

Werna ana ing plemahan utawa siten-sitenan 

Kang sinebut plemahan yaiku perangan kang 

nggathukake antarane sikil ngarep lan sikil mburi 

ana ing wayang. Dene gunane plemahan iku ora 

liya kanggo nguwatake adege wayang uga minangka 

simbul bumi utawa lemah. Mulane iku disebut 

plemahan=lemah; siten=siti. Lumrahe, perangan 

plemahan wayang gagrag Ngayogyakarta iku 

diwenehi werna utawa disungging abang polos. 

Ewadene wayang gagrag Surakarta manasuka, 

ana kang diwenehi werna abang, ireng, biru, 

kombinasi werna. Ciri kang lumrah kanggo gagrag 

Surakarta yaiku diwenehi garis werna emas ing 

ndhuwur lan ngisor. 

Gambar ndhuwur plemahan wayang gagrag 

Ngayogyakarta; gambar ngisor plemahan 

gagrag Surakarta 

Kanggo tambahan maneh, dlamakan sikil wayang 

gagrag Surakarta diwenehi tambahan sunggingan 

‘geretan’ dhobel “ (( ))” (Coba tamatna perangan 

dlamakan sikil ngarep sarta sikil mburi (tungkak)). 

Ewadene wayang gagrag Ngayogyakarta polos ora 

ana geretane (gatekna gambar). (ana candhake) 

R. Bima Slamet Raharja 

Dosen Sastra Jawa, UGM

15 

Omahe Ki Prawiro Suwarno, saiki dadi restoran 

FOTO: A HARTADI 

Murtasiyah, ibu. 

Ibu, kanggoku ibu kuwi gusti sing mawujud. 

Saben anak nduwe rasa tresnane dhewe marang 

ibune. Ana sing banget, uga ana sing sakukur 

anggone tresna. Kabeh ora isa dipadhakke, 

kabeh ora ana ukurane. Prekara sing baku lan 

utama, ibu kuwi sesambungane urip kanggo 

kabeh sik lair seka guwa-garbane. Ibu kuwi 

dalane nyawa antarane manungsa karo Gustine. 

Katur sembah sungkem kagem para ibu neng 

alam donya. 

Crita bab ibu ing sajroning Kabudayan Jawa 

ora tanggung-tanggung okehe. Kaya dene, neng 

piwulang Manu Smrti, dicritakke menawa ‘anakanak, 

upacara agama, bekti prasetya, kabungahan, 

swarganing leluhur lan pribadi, kabeh ana ing 

dlamakan epek-epeke wanita’. Wanita sing 

dikarepke iki ora liya, yaiku ibu. Kuwi kabeh ana 

merga jasa-jasane ibu. Ora ana sing isa males, 

ora ana sing isa ngetung, apa meneh nggenti. 

Salah sijining gambaran ibu sing ana neng 

penemune masyarakat Jawa yaiku Dewi Kunthi. 

Kunthi iku turunane Yadu seka Dinasti Candra, 

putrine Raja Surasena, Wangsa Yadawa. Nalika 

dadi garwane Pandu, Kunthi kondhang anggone 

tapa-brata. Sanadyan anak raja, Kunthi lan Pandhu 

milih urip neng alas dadi pertapa kanggo nebus 

dosane nalika ora sengaja mateni Resi Kindama 

sing mawujud kewan. Rasa prihatin lan ‘bhaktiyoga’ 

sing dilakoni Kunthi dadi sranane kanggo para 

Pandhawa. Pangorbaning iki bakale dadi kabegjan 

kanggo para Pandhawa neng tembe mburi. 

Kunthi neng crita Mahabharata pancen kondhang. 

Pribadine sing kuwat anggone nggula-wentah para 

Pandhawa ora isa diremehke. Crita Kunthi iki kaya 

ta crita Murtasiyah neng Jawa. Wiwitane, Serat 

Murtasiyah babon ditemokke seka Cirebon, judhule 

Piwulang Cirebonan Serat Murtasiyah. Neng sajroning 

naskah kuwi, tinulis sengkalan angka taun ‘rasa 

gati wisaya yu’ utawa taun 1556 Ehe (1634 Masehi). 

Sanadyan ora pati kondhang, nanging crita Murtasiyah 

wis ana wiwit abad XVII. Kamangka menawa diturut, 

madhege Keraton Kartasura dadi salah sijining 

telenging paprentahan antarane taun 1680- 

1745. Apa meneh Keraton Surakarta lan Keraton 

Yogyakarta sing ana sepuluh taun sakwise, 

taun 1755. Naskah Murtasiyah babon saiki 

disimpen neng Perpustakaan Sastra, Universitas 

Indonesia. 

Sanadyan okeh sik durung padha ngerti critane 

Dewi Murtasiyah, nanging sunyatane crita iki 

okeh diputrani (ditulis meneh). Nalika panaliten 

sedherhana, ditemokke 22 naskah sing ngemot 

crita Dewi Murtasiyah. Ana limang naskah 

Murtasiyah ana neng Perpustakaan Fakultas 

Ilmu Budaya, Universitas Indonesia. Patang naskah 

liyane ana neng Perpustakaan Nasional Indonesia. 

Geneya neng Museum Sonobudoyo ana nem 

naskah. Ora keri, neng Perpustakaan Widyabudaya, 

Kraton Yogyakarta ana sak naskah. Neng 

Perpustakaan Widyapustaka, Pura Pakualaman 

ana rong naskah. Tekaning Surakarta, neng 

Sasana Pustaka, Keraton Surakarta ana telung 

naskah. Pungkasane, ana sak naskah neng Reksa 

Pustaka, Pura Mangkunegaran. 

Antarane 22 naskah sing crita Dewi Murtasiyah, 

salah sijining naskah ditulis nganggo Aksara 

Pegon, aksarane Arab nanging basane Jawa. 

Naskah kuwi disimpen neng Museum Sonobudoyo 

kanthi kode koleksi PB A 214. Dicritakke, Murtasiyah 

garwane Syeh Ngarip sing patuh. Pangabekti 

lan pakurmate marang lakine ora kurang-kurang. 

Murtasiyah ora mung garwa, nanging uga ibu 

kanggo Candrakirana. 

Dina-dinane Murtasiyah dilakoni saperlu nindakke 

kuwajiban antarane dadi garwa lan ibu kanggo 

anake. Kuwajibane dadi garwane Syeh Ngarip 

dicritakke nalika Murtasiyah ‘ingarasan lan 

munggah dhateng papreman’. Ora cukup semono, 

Murtasiyah uga angladeni dhahar pendintenane 

Syeh Ngarip. Nalika pandhita iki lunga neng 

patapan, Murtasiyah kajaluk tunggu omah, njaga 

kebon dhuku, lan njaga ingon-ingon. Miturute 

Syeh Ngarip wanita iku mestine neng omah 

‘pawestri wus dungdumane tinilar wonten ing 

griya kinarya patunggu desa’. 

Sanadyan mengkono, Murtasiyah ora lali nindakke 

kuwajibane marang Gusti. Dheweke minangka 

ibu mestine bakal dadi tuladha kanggo anake, 

Candrakirana. Mula sakabehe kabecikane urip 

dilakoni kanthi nrima ing pandum. Ing sajroning 

naskah, crita Murtasiyah sing dhuwur bektine 

marang laki lan Gustine cetha tinulis. ‘Caritane 

deya linewi nama Dewi Murtasiyah asru bakti 

ing lakine kakung pandhita ngibadah wancine 

maksi tarune Ki Syeh Ngarip wastanipun asru 

bakti ing Pangeran’. 

Menawa dibandingke marang Kunthi nyata 

bedhane. Murtasiyah iku gambaran wanita ing 

abad XIX. Jaman semono wanita sing becik iku 

sing manut marang lakine. Patuh lan kurmat 

marang wong tuwane, uga ora lali marang Gustine. 

Meksa mengkono, nanging loro-lorone padha 

dene Ibu sing isa dadi tuladha. Kunthi kuwat 

anggone tapa-brata, nyranani anak-anake wondene 

Murtasiyah sing kurmat marang lakine, lan bisa 

dadi tuladha marang anake. 

Crita Murtasiyah ibu uga garwane Syeh Ngarep 

sing kurmat bisa dadi gambaring wanita abad 

XIX. Sanadyan bedha karo kahanan jaman saiki, 

nalika wanita nduweni papan panggonan antarane 

hak lan kuwajiban sing padha marang laki, nanging 

jaman semono wanita utama sing bisa nggulawentah 

anake sisan nglakoni kuwajiban marang 

lakine. Pribadine sing patuh, manut, lan nrima 

isa diarani tapa-brata kanggo njaga kaluargane 

supaya ayem tentrem. Piwulanging Murtasiyah 

iki dudu bab emansipasi nanging luwih neng 

bab toleransi. Piye carane Murtasiyah banjur isa 

nglerem rasa lan nepsune kanggo mujudke 

kaluwarga sing becik. (ark) 

Ngungak sejarahe Wong Kalang Kotagede 

Ngguwangi dhuwit 

neng ndalan 

NGONCEKI sejarahe Wong Kalang Kotagede, prasasat 

tekan saiki tetep ndudut ati. Wewangunan awujud 

omah sing jentrek-jentrek ing Jalan Tegalgendu, 

tekan saiki isih bisa kita pirsani. 

Kita temtu wis mangerteni, ing sakdawane Jalan 

Tegalgendu iki, jaman biyen urip lan ngrembaka salah 

sijine Wong Kalang kang kasugihane ngedab-edabi. 

Wong kalang mau jenenge Ki Prawiro Suwarno. 

Ya, Ki Prawiro Suwarno iki sing bola-bali nyebar 

dhuwit ing prapatan Tungkak, prapatan Pojok Beteng 

Wetan, lan ing maneka panggonan sing tanpa dinuga. 

Lha, kena apa Ki Prawiro Suwarno bisa ana ing Kotagede, 

kabeh mau bakal dijlentrehake ing ngisor iki. 

Miturut maneka sumber lisan lan tulisan, Wong Kalang 

ing Kotagede wis ana wiwit jaman Sultan Agung, 

yaiku udakara taun 1600 M. Salah sijining versi nyebutake, 

ing jaman Sultan Agung, tukang kayu saka Bali ditekakake 

ing Mataram saperlu mbiyantu gawe maneka 

bangunan ing Keraton Mataram. 

Para tukang kayu saka Bali kasebut asring sinebut 

Wong Kalang. Salah sijining tukang kayu kasebut ing 

antarane yaiku Jaka Sona, sing sabanjure bebrayan 

klawan Ambarlurung, putri kinasihe Sultan Agung. 

Dene, anak putune Jaka Sona lan Ambarlurung mau, 

ana sing jenenge Ki Mertowongso. Sabanjure, Ki Mertowongso 

duwe anak turun kang asmane Ki Prawiro 

Suwarno. Lha, Ki Prawiro Suwarno iki wong Kalang 

sing pokal lan kasugihan dadi legendha tekan saiki. 

Ing Kotagede, Ki Prawiro Suwarno luwih dikenal 

kanthi sebutan Tembong. Ki Prawiro Suwarno lair ing 

taun 1873, lan urip ing jaman Sri Sultan HB VIII. Malah, 

nalika Ki Prawiro Suwarno isih timur, dheweke wis 

kulina mlebu metu Keraton Ngayogyakarta. Kabeh 

mau amarga ramane Ki Prawiro Suwarno sesambungan 

raket klawan Keraton Jogja. Ora mung kuwi, Ki 

Prawiro Suwarno uga kekancan apik klawan para 

pangeran, klebu uga pangeran kang ing tembe burine 

madeg Sri Sultan HB VIII. 

Masyarakat Kotagede wiwitane mangerteni Ki Prawiro 

Suwarno mung bakul sayuran lan bumbon. Saben 

dina, bisa diweruhi sesawangan Ki Prawiro Suwarno 

numpak gerobak sing ditarik jaran, dodolan maneka 

sayuran lan bumbon tumuju pasar. Garwane Ki Prawiro 

Suwarno uga sregep mbiyantu nyambut gawe, dodolan 

mori lan malam. 

Ki Prawiro Suwarno lan garwane gemi lan setiti. 

Dhuwite saka anggone dodolan dicelengi. Sregep 

nyambut gawe, mangkono pribadhine Ki Prawiro 

Suwarno iki. Karana naluri bisnise pancen linuwih, 

dhuwit celengan sing dilumpukake mbaka sethithik 

mau banjur digunakake kanggo ngedegake Omah 

Gadhe ing dhaerah Prambanan. 

Saka siji Omah Gadhe, sansaya suwe banjur ngrembaka 

dadi sewelas Omah Gadhe sing sumebar ing 

maneka papan. Ing antarane ing kutha Jogja, Kotagede, 

Delanggu, Kartasura, Solo, lan laladan liyane. Ing kutha 

Solo, Ki Prawiro Suwarno ngedegake Omah Gadhe 

cacahe loro. 

Karana keluwihan sistem pelayanane, Omah Gadhe 

duweke Ki Prawiro Suwarno kebanjiran pelanggan. 

Dhuwit sing dicelengi sansaya akeh. Embuh karana 

apa, wusanane kabeh Omah Gadhe duweke Ki Prawiro 

Suwarno ditutup dening Landa. Ki Prawiro Suwarno, 

bapak saka 17 anak (8 urip, 9 seda) iki kepeksa ngrasakake 

getire urip. 

Ananging karana Ki Prawiro Suwarno klebu pribadhi 

sing ulet lan ora gampang nglokro, dheweke banjur 

njenggelek maneh nerusake uripe. Sawijining dina, 

ing omahe ana tamu saka negara Landa. Tamu mau 

pranyata bakul berlian sing ngajak bisnis dodolan 

berlian marang Ki Prawiro Suwarno. Karana wis percaya 

marang keuletan lan kejujurane Ki Prawiro Suwarno, 

bakul berlian saka negara Landa mau masrahake 

berlian, supaya Ki Prawiro Suwarno ngedolake. 

Disengkuyung bojo lan anak-anake sing wis gedhe, 

Ki Prawiro Suwarno miwiti bisnis anyar mau. Dudu 

barang kang angel kanggone Ki Prawiro Suwarno 

ngedolake berlian-berlian mau. Wong-wong sugih ing 

Jogja, akeh sing nglarisi berlian sing ditawakake Ki 

Prawiro Suwarno lan kulawargane. Malah, kebutuhane 

emas lan berlian Keraton Yogyakarta lan Keraton 

Pakualaman, disetori dening Ki Prawiro Suwarno. 

Sansaya suwe, bisnis berliane nganti ‘nyakar’ kutha 

Surabaya, Semarang lan Solo. Suksese bisnis anyar 

iki ndadekake kulawarga Ki Prawiro Suwarno kuwowogen 

bandha. Kendharaan rodha papat sing ditarik 

mesin alias mobil, sing wektu kuwi langka banget, 

diduweki dening Ki Prawiro Suwarno. Ora mung siji, 

ananging pirang-pirang. Maneka merek mobil saka 

Eropa kayata Hudson, Minerva, Plymouth, Chrysler 

utawa Fiat, gonta-ganti digunakake dening Ki Prawiro 

Suwarno. 

Nyebar dhuwit 

Saking sugihe, Ki Prawiro Suwarno duwe cara unik 

nalika menehi sedhekah marang warga masarakat. 

Ritual aneh kasebut yaiku, numpak mobil dikancani 

bature lan putune, Ki Prawiro Suwarno mubeng kutha 

Jogja, nyebar dhuwit ing panggonan-panggonan tertemtu. 

Pirang-pirang besek dhuwit pengaji sak sen 

nganti seringgit, disebar ing dalan-dalan. 

Swara gemerincinge dhuwit lan wong-wong sing 

padha ngrayah, dadi sesawangan sing bisa ditemoni 

ing prapatan Tungkak (saiki Jalan Tamansiswa) lan 

prapatan Pojok Beteng Wetan, Jogja. 

“Kena apa Pakdhe nyebar dhuwit semono akehe? 

Luwih apik mbok diwenehe aku?” pitakone Sumarman, 

putune Ki Prawiro Suwarno sing biasane melu nyebar 

dhuwit ing dalan-dalan. Ditakoni mangkono, Ki Prawiro 

Suwarno njlentrehake, “Wong sing sedhekah kuwi 

biasane milih-milih, sapa sing mesthi diwenehi. Menawa 

seneng karo wong, mesthi wong kuwi diwenehi. Ananging 

yen ora disenengi, temtu suwalike. Lha, cara 

sedhekah kaya aku iki, aku ora pilih-pilih. Aku ikhlas 

sapa wae sing njupuk. Sapa sing entuk ringgit, yakuwi 

rejekine. Semono uga sing bejane mung entuk sen.” 

Ritual nyebar dhuwit ing dalan-dalan Kutha Jogja 

mau ora mung diadani pisan pindho, ananging setaun 

diadani makaping-kaping. Wis ora kaetung akehe 

dhuwit sing disebar kasebut. 

Malah, miturut katrangane salah sijining sesepuh ing 

Kotagede, ritual nyebar dhuwit iki uga diadani ing 

Kotagede dhewe. Bedane, ing Kotagede Ki Prawiro 

Suwarno anggone nyebar dhuwit mung numpak jaran 

ijen. Nalika wektune rada longgar, Ki Prawiro Suwarno 

nunggang jaran dhewe mubeng Kotagede. Dheweke 

wis nyiapake dhuwit sing arep disebar. 

Menawa papan sing arep disebari dhuwit mau katon 

sepi ora ana pawongan, dhuwit sing digawa mau banjur 

disebar ing pinggir dalan. Embuh mengko sapa sing 

njupuk, dhuwit-dhuwit kuwi wis dadi rejekine sing 

nemu. Mula, ana wae warga sing meneng-meneng 

ngetutake lakune Ki Prawiro Suwarno. Ing papan Ki 

Prawiro Suwarno mandheg, ing kono tinemu dhuwit, 

embuh kethip, sen, utawa ringgit. (ana candhake) 

Dening: Agung Hartadi, 

Prenggan KG II/938 

(Utara Masjid Perak)

Profil & Adicara 

16 

GKR HAYU 

Srikandhi Milenial 

Aja gampang nggantungake 

bungahmu marang liyan! 

apa meneh seneng utang budhi 

marang sapadha! 

URIP iku ora mung urup, nanging kudu mandhiri! 

Ukara iku dadi salah sijining prinsip sing diugemi 

Gusti Kanjeng Ratu Hayu nalika wawancara 

marang tim Jawacana. Gusti Hayu, asmane 

kang wis dikenal masyarakat Yogya ora liya 

yaiku putri Ngarsa Dalem kapapat. Sanadyan 

urip ing saubengi beteng kraton kang kenthel 

marang kabudayan, nanging pribadine tetep 

modern. 

Wiwit enom, Gusti Hayu kang asmane isih 

GRAj. Nurabra Juwita iki wis njajah desa milang 

kori. Sekolah SMPne dilakoni ning Brisbane, 

banjur SMAne pindhah ning Singapore, sanadyan 

sadurunge mampir Yogya sedhela. Kepiye ora 

mandhiri, wong kawit cilik Jeng Abra, wis adhoh 

saka Pak Sultan lan Gusti Hemas, ibune. Lulus 

SMA seka negara singa, Jeng Abra meksa ora 

pengen bali nang Yogya. Kaya-kaya isih kurang 

adoh anggone ngubengi donya. Nalika kuliah 

sarjana, Jeng Abra mbacutake sekolahe ning 

negarane Ratu Elizabeth, Britania Raya. 

Tahun 2012, Jeng Abra krama karo KPH 

Notonegoro banjur nglorod asma GKR Hayu 

seka Putri Dalem Sinuwun HB VI. Wiwit seka 

iki, asma Gusti Hayu banjur dadi asma resmi 

tekan saiki. Crita bab Dhaup Ageng Gusti Hayu 

karo Pangeran Notonegoro dadi mula-bukane 

ana kraton awujud digital. Tekan artikel iki 

ditulis, website kratonwedding.com isih isa 

disekseni marang netizen kabeh. 

Dhaup Agenge Gusti Hayu dadi dhaup ageng 

pungkasan uga pista rakyat Yogya. Warga 

masyarakat padha nyekseni kirab manten 

saka Kraton tumuju ning Kepatihan. Ora 

ana panggon sela saubenge dalan 

Malioboro. Mestine ya masyarakat melu 

bungah awit saka bungahing rajane. Setaun 

sakwise dhaup ageng, Gusti Hayu kang 

durung tutug anggone sekolah, taun 2013 

mbacutke sekolah master ning negara adhi 

dhaya, New York Amerika. Ora ana istilah 

stereotype kanggo wanita ning kamus uripe. 

“Lulus kuliah, saiki wektune ngabdi kanggo 

kraton” mengkono pangandikane. 

Pangabektine marang leluhur kawujud 

dening dhawuh dalem, supaya 

gawe pusat dokumentasi 

digital ning kraton. Kantor 

iku banjur kaparingan 

asma Tepas Tandha 

Yekti. Lumantar 

Tepas Tandha 

Yekti, masyarakat bisa ngangsu kawruh babagan 

kabudayan lan info-info kraton. Ora ana sarat 

liya, kejaba bisa dolanan media sosial. Kenapa 

kudu media sosial? Jawaban iki saktenane 

kabeh wong wis ngerti. Jaman ora kaya mbiyen 

meneh, nom-noman sing kerep dipoyoki generasi 

milenial cedhak banget karo media sosial. 

Generasi ing sakndhuwure uga melu ketularan 

dolanan media sosial kanggo ngraketake 

paseduluran marang sanak lan kanca suwe. 

Perangan iki banjur dadi dhasare Gusti Hayu 

supaya bisa nyedhakke kraton marang masyarakat 

umum. “Mumpung para kanjeng sing mandhegani 

kraton isih padha sugeng, isih isa disuwuni 

pirsa!” ngendikane nalika ditakoni bab panemune. 

Pancen bener panemu mengkono. Apa meneh 

katrangan kang dilumpukke baku seka kraton. 

Mesti akeh benere lan isa dadi dhasar menawa 

ana sing bakale sinau bab kabudayan, menehmeneh 

kabudayan kraton. Katrangan kang wus 

klumpuk saka narasumber iku banjur diwarakke 

ning facebook, instagram, lan twitter. Ora mung 

kuwi, ing taun 2017 wingi Kraton Jogja uga wis 

resmi ndhuweni website. Pengarepe supaya 

katrangan apa wae kang ana ing kraton bisa 

kasebar tumuju masyarakat kabeh. Website 

kraton ya uga isa dadi sumber pituduh kanggo 

kabeh masyarakat kang ndhuweni pepingin 

sinau lan ngerti adat ing sak jerone beteng. 

Ora mung kuwi, lumantar website, pangarepe 

masyarakan isa luwih ndhuweni rasa andharbeni 

marang budhaya-budhaya tinggalane leluhur. 

(ark) 

ANNISA HERTAMI 

Wanita Jawa jaman now 

Nganggo logat Jawane sing kenthel, aktris 29 taun iki 

crita riwayat wiwitane dheweke kecemplung ing donya 

akting. Awale sok dijaluki tulung karo kanca kuliahe dadi 

pemeran utama neng film-film pendhek kanggo tugas 

kuliah. 

Annisa Hertami iki lulusan broadcasting Sekolah Tinggi 

Multimedia MMTC Yogyakarta. Jalaran seka kuwi, wanita 

sing jeneng lengkape Annisa Hertami Kusumastuti iki wiwit 

seneng akting neng ngarep kamera. 

Taun 2011 ana casting film Soegija karya sutradara Garin 

Nugraha, Annisa mutuske melu casting film kuwi. Dheweke 

crita nek pas casting kuwi kedhapuk adegan sing paling 

angel neng skrip film kuwi. Ndilalah malah ketrima, banjur 

entuk peran Meriyem neng film sing diputer neng bioskop 

taun 2012 kuwi. 

“Nah, sakploke njajal main film kuwi aku banjur mremen 

sinau teater, seni pertunjukan. Dadine kuwalik, seka film 

dhisik lagi neng teater, kudune kan teater sik lagi film,” 

jare mantan juara I Dhimas Dhiajeng Yogyakarta sing 

pakulitane ireng manis iki. Taun 2017 wingi Annisa uga 

kedhapuk dadi pemeran utama film ‘Nyai’ garapane Garin 

Nugraha. 

Basa Jawa jaman now 

Nek miturut Annisa, Basa Jawa pancen wis ngliwati owah 

majuning jaman, seka jaman Jawa kuna nganti jaman 

internet iki mesthi nggawa perubahan. Apa meneh basa 

sing dadi basa komunikasi aktip kaya dene Basa Jawa 

mesthi ana pangrembakan-pangrembakan anyar neng 

babagan diksi, ukara serapan anyar, lan liyane. Sansaya 

bab teknologi, mesthi nggawa ukara utawa istilah anyar 

neng Basa Jawa. 

“Ngomong bab tata basa, Basa Jawa kuwi duwe nilai 

utawa rasa sing beda. Merga ana tingkat tutur krama 

neng Basa Jawa dadine unggah-ungguh basa kuwi uga 

dadi pedhomane unggah-ungguh solah tingkahe manungsa,” 

jarene durung suwi iki pas ketemu Jawacana. 

Wanita kudu empan papan 

Minangka ditakoni pitakonan bab emansipasi wanita 

neng Jawa, aktris kelairan Magelang iki nggenahke yen 

kesetaraan gender wanita lan wong lanang kuwi kudu 

empan papan. Artine wanita kuwi ya duwe tugas ‘ngladeni’ 

nanging ing waktu lan papan liya kudu isa kosok balene, 

yaiku ‘diladeni’. 

“Umpamane ndilalah nek kahanane pancen kudu wong 

lanang sing masak, ngumbahi, setrika, ya wong lanang 

kudu legawa lan narima,” ngono kuwi jare Annisa, sing 

uga patut disebut sastrawati merga taun wingi bar wae 

launching buku kumpulan puisi ‘Agar Dapat Kubaca Jaman’. 

(pal) 

TENTANG 

Annisa Hertami 

Profil 

Nama: Annisa Hertami Kusumastuti 

Lair: Magelang, 7 Oktober 1988 

Sekolah: MMTC Yogyakarta, 

jurusan Broadcasting 

Profesi: Seniwati aktris film, 

teater, MC 

Film 

Soegija (2012) 

Jokowi (2014) 

Jendral Soedirman (2105) 

Ach Aku Jatuh Cinta (2015) 

Pesantren Impian (2016) 

Promise (2016) 

Nyai (2016) 

Siluman Tikus dan Persian Princess (2017) 

The Gift (2017) 

Penghargaan 

Nominasi Aktris Terbaik Piala Citra 2012 

Nominasi Pendatang Baru Terbaik Indonesia 

Movie Award 2013 

Pemeran Pembantu Terbaik Apresiasi Film 

Indonesia 2012 

Aktris Pendatang Baru Terbaik Piala Maya 

2012 

Juara I Dimas Diajeng Kota Yogyakarta 2013- 

2015 

Juara I Dimas Diajeng Propinsi DIY 

2014-2016 

FTV 

Ayam Untuk Udin – Kompas TV 2013 

Keadilan Untuk Hawa – Kompas TV 2013 

Ibu Sum – Kompas TV 2013 

Dokudrama – TVRI 

TV Series Patriot – NET TV 

Karya dan Penyutradaraan 

Seni Pertunjukan 

Kembara Centhini, Centhini Gunung, pentas 

neng Borobudur Writers and Cultural 

Festival 

Membaca Dee: Supernova, part Partikel, 

pentas neng IFI LIP 

Mother 

Earth 

Pentas Tari, Musik, Visual 

Karya Mila Art Dance 

PKKH UGM, Selasa 13 Maret 2018 

Koreografi : Mila Rosinta 

Kolaborator : Mila Rosinta, Luise Najib, 

Gardika Gigih, Lia Pharaoh, Jenny 

Subagyo, Manda Baskoro, Yugo Risfriawan, 

Rio Pharaoh, Kokoksaja

JAWACANA-APRIL-2018

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?